:!(>:( :
B
tjp-* A
L ?



in del5e lö-en ïï'eeuw
VAN JoWWlCLlF
,en3omamnesHuss
'-TOT OP DEN VREDE
'■/ vanmünster en
',-OSNAKRUCK IN <7 • i648 •
" beschreven door
U 68
B
u -















Geschiedenis der Hervorming
IX DE
löde, 10de en 1.7'de Eeuw.
(Van John Wicliff en Johannes Huss tot op den vrede van Munster
en Osnabruck in 1648.)
Beschreven voor het Nederlandsche Volk
DOOll
Pv HUSEN,
c"Ridder in de Orde van öranje-<3Vassau, Schrijver van eene ,,Geschiedenis des Vaderlands" in 2 deelen van ± 800 bladzijden, van het üeven van JConing Willem JIJ, van de levensbeschrijving van cPrins Willem I in „ Vorstenhuis en Vaderland", van de Jlfzwering van Philips li in 1581 en van verschillende paedagogische werken.
DOESBUim, J. C. VAN SCHENK BRILL. 15)03.







AAN DES LEZE 11
Toen in 't voorjaar van 1000 de Heer J. C. van Schenk Rrill, Uitgever te Doesburg, met de vereerende uitnoodiging tot mij kwam om voor het Nederlandsche \o \ een Geschiedenis der Kerkhervorming in de 15dl'< lO en 17<i« Eeuw te bewerken , werd deze door mij met vurige instemming aangenomen.
Het grootsche doel: Ons Volk bij aanvang of vernieuwing in staat te stellen de omvangrijke en beteekenisvolle reeks van historische verschijnselen, die tezamen de Geschiedenis der Groote Reformatie vormen, te kunnen verstaan en waardeeren bekoorde mij reeds terstond, naardien hierdoor een mijner lang gekoesterde wenschen
in vervulling zou treden.
Veelzijdige ervaring toch had mij geleerd, dat afwezigheid van genoegzame historische kennis veelszins oorzaak is van de diepe onkunde, welke allerwegen op go( s dienstig gebied wordt waargenomen; van de armoede aan geestdrift voor de groote fi g u r en en machtige fei te ü, die ons volk het heerlijke bezit der godsdienstige en burgerlijke vrijheid hebben geschonken; ook van het uitblijven der aanbidding van onzen „eeuwigen Koning," die door Zijn groote daden, welke zoo duidelijk m de glansrijke gebeurtenissen van liet reformatorisch tijdperk uitkomen, ons met Zijn Woou en Geest regeert en bij de verworven verlossing beschut en behoudt.
Zelfs bij vele duizenden beschaafden en ontwikkelden: zonen en dochteren der Reformatie, ontbreekt die kennis geheel. Zij weten den naam Kerkhervorming, maai de feitenreeks, welke die naam aanduidt, is hun ten eenen male vreemd. Lutiier, Zwixgli, Galyijn en andere lichten aan den reformatorischen hemel behooren voor hen tot het gebied der mythen en legenden. De nog immer ongezonde toestand van ons volksonderwijs, in lioogere en lagere kringen, is oorzaak, dat honderdduizenden zonder die zoo noodige kennis uit de scholen het verder leven gaan ^ \er\oi deren. Zij noemen zich protestanten, zonder te weten, wat het protestantisme beteek ent. _ ui
Oin die onkunde zooveel mogelijk te bestrijden, is dit boek voor ons volk ge?u neven. Het is bestemd voor het christelijk huisgezin. Daartoe leent zich zijn eenigszins uitgebreide, toch niet te omvangrijke inhoud. Voor eenvoudigen, die door de lezing ontwikkeld worden en leeren zien ver buiten hun kerkelijke grenzen, vooi ontwikkelden, die op ander gebied veel kennis vergaarden en wenschen aan te vallen op kerk-historisch gebied, wat hun ontbreekt om met bewustheid te zijn, zooals zij zich noemen of zooals zij geheeten worden.
De onderscheidene kerkformatiën, uit de Reformatie geboren, zullen ervaren, dat personen en feiten zoo objectief mogelijk geteekend zijn en er steeds naar waarheid alleen is gestreefd. Zelfs tegen de Roomschen ontviel mijn pen geen enkel hard woord. De dwalingen der hiërarchie en de voortdurende, eeuwen voortdurende, verbastering hunner kerk in leer en leven, konden niet gespaard blijven. Zij moesten vermeld worden, of een Geschiedenis der Reformatie wordt onmogelijk.
Het boek bevat in zijn zestig eerste bladzijden als „Inleiding" een Overzicht van de Geschiedenis der (Christelijke Kerk sedert haar ontstaan tot op de Voorloopers der Hervorming daarna den arbeid dier Voorloopei's zeil.



Op deze Eerste en Tweede gedeelten van liet werk volgt in het Derde de beschrijving der Groote Kerkhervorming in de 16de Eeuw. Dit derde gedeelte is in Zestien Afdeelingen gesplitst. Zeven Afdeelingen zijn gewijd aan de Reformatie in Duitschlancl; één aan die in Duitsch-Zwitserland; drie in F ranselt-Zwitserland; één in Duitschland, Denemarken, Zweden en Noorwegen; één in Engeland en Schotland; twee aan de godsdienstoorlogen der 16^ Eeuw, waardoor de loop der Reformatie in Spanje, Polen en Italië , in de Nederlanden, Hongarije en Zevenburgen geteekend wordt, terwij] die van Frankrijk in de Dertiende en Vijftiende Afdeeling nauwkeuriger is vermeld. De zoo regelmatig mogelijke ontwikkeling van dit gedeelte vereischte vijfhonderd twintig bladzijden.
liet \ierde gedeelte verhaalt de ontwikkeling der Reformatie gedurende de 17<ie Eeuw, liet is in vier Afdeelingen gesplitst. Deze bevatten de geschiedenis van den Dertigjarigen oorlog, den zegenrijken afloop van den Tachtigjarigen oorlog in Nederland, liet treurig lot der Hervorming in Frankrijk en haar "verdrukking en volkomen zegepraal in Groot-Driüanniê. Aan dit gedeelte konden slechts een en tachtig bladzijden geschonken worden.
liet Roek eindigt met een schets van den invloed der Reformatie op de kerk van Rome zelve en een blik op haar Toekomst. Dit slot vorderde nog zes bladzijden, 't Geheele werk telt 070 pagina's.
De Lezer bemerkt, dat de Hervormingsgeschiedenis der Zestiende Eeuw't leeuwenaandeel gekiegen heeft, zoo als van zelf spreekt. De groote tiguren van Lutiikr, Zwingij en Calvijn en hun medestanders treden door hun arbeid en geestdrift verre boven anderen te voorschijn. Nevens hen zijn evenwel vele anderen geteekend. Men denke slechts aan Melanciiton, Oëkoi.ampadius, Earel, a Lasco, Knox. Ook is de geschiedenis der Reformatie nauw verbonden aan die van sommige vorsten uit het Huis Habsrurg-Oosticnrijk in Duüsehland en Spanje; aan die der koningen van Frankrijk uit de huizen Valois en Rourbon, van Engeland uit de familiën Tudou en Sti art , alsmede aan die van regenten en staatslieden in andere lijken. Een vrij groot aantal pausen, geleerden, veldheeren, predikers en kerkvorsten treden achter elkander te voorschijn. De opmerkzame lezer leert daardoor een ruimen blik werpen op velerlei staatkundige, oeconomische, maatschappelijke en kerkelijke toestanden. Hij zal het heden niet zoo spoedig achterstellen bij het verleden, en gedachtig, dat
.,1" liet Heden li<?t 't Verleden,
In liet Is, wat Worden zal,"
ook de Groote Reformatie eeren, als de Dageraad der vrijheid voor vele volkeren. De godsdienstige vrijheid , welke onze Vaderen begeerden, waarvoor zij goed en bloed en leven "veil hadden, hield onder haar mantel de vrijheid der nieuwere tijden: de politiek-maatschappelijke, zoo nauw aan haar verbonden, verborgen. Zij bracht derhalve in haar werking dubbele winst.
^ Moge, waar de Reformatie getrouw blijft aan haar beginsel: gehoorzaamheid aan Gods Woord, de scboone dag, waarvan zij voor bijkans vier eeuwen den dageraad deed gloren, tot volle middaghoogte rijzen voor alle volkeren, die zich naar den Naam onzes Gezegenden Zaligmakers noemen.
Indien daartoe dit boek eenigermate medewerkt, wordt door 's Heeren genade en zegen de wensch vervuld van
SCHRIJVER & UITGEVER.



Inleiding.
Overzicht van de Geschiedenis der Christelijke Kerk tot op de Voorloopers der hervorming.



Zingt, zingt een nieuw gezang den lleere,
Dien grooten God, die wondren deed!
Zijn rechterhand, vol sterkte en eere,
Zijn heilig arm wrocht heil na leed.
Dat heil heeft God nu doen verkonden;
Nu heeft Hij Zijn gerechtigheid,
Zoo vlekkeloos en ongeschonden,
Voor 't heidendom ten toon gespreid.
Laat al de stroomen vroolijk zingen,
De handen klappen naar omhoog;
't Gebergte, vol van vreugde, springen En hupp'len voor des Heeren oog!
Ilij komt, Hij komt om de aard te richten,
De wereld in gerechtigheid;
Al 'tvolk, daar 't wreed geweld moet zwichten,
Wordt in rechtmatigheid geleid.
PSALM 98 : 1 en 4



IN L E11)! N G.
Nog slechts weinige maanden moeten verloopen en de 19>ie Eeuw is voleindigd. De 20ste breekt aan en hare voorgangster is opgenomen in het zeer wijd uitgestrekt gebied der wetenschap, door ons Geschiedenis geheeten. Geen wonder, dat dooide menschheid in 't algemeen en door de christenvolken in 't bijzonder als bij vernieuwing de blik wordt gericht naar die wetenschap. Inzonderheid naar het gedeelte, dat we kennen als Geschiedenis der Christelijke Kerk. En wederom uit die Geschiedenis naar dat gedeelte, waarin we de Kerk na eeuwen van diepe inzinking en ontaarding zien opwaken uit haren doodslaap. Waarin wij haar «le boeien zien verbreken, die menschelijke instellingen, tal van afdwalingen, bijgeloof, priesterheerschappij, legende en traditie haar hadden aangelegd. Waarin zij haren zegenrijken invloed op het lot en liet leven van millioenen herneemt en als weleer den kraclitigsten weerstand biedt aan duisternis en dweepzucht en liet licht der goddelijke genade helder doet stralen in het hart, dat dorst naar den levenden God. De Geschiedenis van de Kerkhervorming der 15de. 1GJ« en 17Je Eeuw is de geschiedenis van 's Ileeren groote herscheppende daden, welke eensdeels terugleidden tot het oorspronkelijk Christendom, anderdeels dit Christendom, het Christendom van Jezus en Zijn apostelen, voor de nieuwere tijden dienstbaar maakten aan de verheerlijking des volzaligen Gods: Vadek, Zoon en Heiligen Geest. Dit nieuwe scheppingswerk vestigde het oog der gemeente, in de meest omvattende beteekenis van liet woord, op den geopenden toegang tot den troon der genade; geopend door de verschijning van den Zone Gods in het vleesch, door Zijn leven en leer, door Zijn lijden en sterven, door Zijn opstanding en hemelvaart en door Zijn, haar ten goede, gezetenzijn aan de rechterhand des Vaders. Zoodat opnieuw in waarheid mogelijk werd, dat zonder tusschenkomst van eenig schepsel, de geloovige rechtstreeks gemeenschap oefent met Hem, gelijk Augustinus die gemeenschap teekent als 's menschen hoogste geluk, als hij zegt: „Gij o God! hebt ons geschapen tot U en des menschen hart is onrustig, tot het rust in U!"
In dit boek zal, ten dienste van het Nederlandsche volk, in zijn groote meerderheid zonen en dochteren van de martelaren en bloedgetuigen om des geloofs wille, van de heldhaftige strijders voor de onschatbare, heerlijke godsdienstige en burgerlijke vrijheid, wederom de schoone geschiedenis der gezegende Kerkhervorming, de grootste gebeurtenis der nieuwere tijtien, worden beschreven. Het standpunt, docr den schrijver ingenomen, is het standpunt des geloofs in den Cuiusn s naaide II. Schrift. Dit dringt hem tot de strengste objectiviteit in de vermelding der feiten; tot de ruimste waardeering van het goede, waar het ook gevonden wordt; ook tot afkeuring van het verkeerde in eigen geestverwanten. Alleen, wat als waarheid door hem is bevonden, zal worden beschreven; het twijfelachtige, onzekere, veel meer hel onware wordt terzijde gesteld. De eere der Deformatie is, dat ze uit de waarheid is. Slechts door de waarheid kan ze overwinnen!
Ten einde de hooge waardij der Hervorming te kunnen verstaan, is aan haar geschiedenis een korte schets van die der Christelijke Kerk voorafgegaan. Deze moet dienen om de noodzakelijkheid der Deformatie te leeren erkennen en bare zegeningen voor al de volgende eeuwen des te hooger te kunnen waardeeren.



j^ERSTE pEDEELTE.
OVERZICHT VAN DE GESCHIEDENIS DER CHRISTELIJKE KERK SEDERT HAAR ONTSTAAN TOT OP DE VOORLOOPERS DER HERVORMING.
EERSTE AF DEELING.
Van 's Ilecrcn hemelvaart tot Constantijn den Grootc. 33—323 n. C.
de hemelvaart des Ileilands eindigt de geschiedenis van liet aardsche |T^^fleven des Heeren. Vertrouwend op Ilem, „wien alle macht was gegeven
in den hernel en op de aarde", stonden Zijne discipelen gereed om Zijn last te
-v- volvoeren: „Gaat dan henen, onderwijst alle volken, dezelve doopende in den Y naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geestes, leerende hen onderhouden alles, wat ik u geboden heb". (Matth. 28 : 18, 10).
Op liet Pinksterfeest der Joden, tien dagen later, ontving de schare van omtrent 120 personen, die te Jeruzalem eendrachtelijk bijeenkwam, den Heiligen Geest; :;oo<) zielen weiden dien dag toegedaan, en van dit tijdstip treedt deze vergadering voor de wereld als gemeente, als Kerk van Christus, op.
Aanvankelijk tot Jeruzalem beperkt, breidt straks door de vervolging, die Stefanus doodde, de gemeente zich uit in Judea, Samaria, Galilea, spoedig tot Damascus en Antiochië in Syrië. Eerst treden alleen Joden tot haar gemeenschap toe. Tegenover haar staan de Joodsche secten. Die der Phariseën, derechtzinnigen,ijverend voor de wet en de bewaring der Joodsche nationaliteit; die der Sadduceën, de rechtvaardigen, venverpers der overlevering en loochenaars van opstanding en engelen. Deze laatsten staan niet vijandig tegenover llellenische ontwikkeling en Giïeksche en Romeinsche beschaving; maar zoeken steun bij de aardsche machten: aanzienlijken en Herodianen. De Esseën vormden een afgezonderde secte van hen, die liefst in samenwoning toefden aan de kusten der Doode Zee en een stieng
ascetisme huldigden. .
Met de bekeering van Paulus trad het Christendom m de Heidenwereld op. Antiochië werd hel centrum, vanwaar zich de christelijke zending westwaarts wendde. Op Cyprus, in Klein-Azië, in Galatië, Philippi, Thessalonica en Corinthe, ook in Kphese werden middelpunten gevestigd, rondom welke vele kleinere christengemeenten zich groepeerden. Paulus verwierp voor de heidenen bij hunne aanneming tot



christenen ile ceremoniëele inzettingen en de besnijdenis. De kerkvergadering te Jeruzalem (Hand. 15) verordende alleen de naleving der Noacliische geboden. Hierdoor was een der gewichtigste hindernissen voor de bekeering der volken uit den we" «eraimd. Met ongeloofelijke snelheid werden nu vele duizenden Joden, die no» aan de spijswetten en den sabbath vasthielden, voor het Evangelie gewonnen. Maar ook groote scharen heidenen, tot zelfs in Rome, leerden liet Christendom kennen, als predikende de verlossing van de macht der zonde door Christus' bloeden de rechtvaardiging door het geloof in Zijn Naam. Zoo wies de gemeente, die zalig wordt. Vrucht van haar zaligmakend geloof was de bewustheid der aanneming tot kindereu Gods. door den II. Geest gewerkt. Het leven der gemeente kenmerkte zich door: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, goedertierenheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid, matigheid. (Gal. 5 . 22).
In de samenkomsten der gemeente, inzonderheid op den dag des Hoeren, den dao Zijner opstanding, werd het Avondmaal, door Hem ingesteld, gevierd. De geloovifen baden, zongen, lazen een gedeelte der H. Schrift, later ook de zendbrieven, vermaanden elkander en dankten den Heere voor Zijne onuitsprekelijke gaven in Christus. In hunne gebeden gedachten zij de nooden en behoeften der gemeente, der lijdende broeders en zusters en verzorgden zij naar hun vermogen de armen. Soms «eraakten zij in geestverrukking; eene enkele maal werden openbaringen meegedeeld. Zij zongen psalmen, lofzangen en geestelijke liederen. Ook deelden zij hunne inzichten mede in het werk van Christus, Zijne verschijning op aarde en de beteekenis Zijner leer, in Zijne redenen verkondigd. De toetreding tot de gemeente geschiedde door belijdenis van Jezus' Naam en door den II. Doop. Op zeer eenvoudige wijze traden enkele leden der samenkomst meer dan de andere np den voorgrond. Mannen en vrouwen, die hun huizen voor de ontvangst der broederen openstelden; personen, die op andere wijze de gemeente dienden, werden voorstanders" geheeten. Al spoedig werden voor den dienst der armen diakenen" gekozen; weldra werden sommigen door de gemeente als „ouderlingen" gesteld, van welke weder eenigen in liet Woord dienden en de leidingen sticlitiii" der gemeente op zich namen. Zoolang de apostelen leefden, stonden de "emeenten met hen in nauwe betrekking. Hun woord en beslissing werd aangemerkt als bekleed met goddelijk gezag.
Behalve door Paulus, Barnabas en Silas werd het Evangelie verkondigd door Petrus na diens vertrek uit Jeruzalem (Hand 12), in Antiochiê en Baby Ion. Of hij bisschop van Rome is geweest, ja zelfs of hij ooit in Rome is geweest, is geheel onzeker. Pim.ims arbeidde in Pltryyië, Thomas onder de Parlhen, Andreas onder de Scythen. Wellicht is Bartholomeus in Indië werkzaam geweest. Allen stierven den marteldood, uitgezonderd Johannes, die de verwoesting van Jeruzalem overleefde en tot in lioogen ouderdom een levend getuige van Christus in Ephese is geweest. Tijdens de vervolging onder Domitianus werd liij naar 1'atmos gebannen, waar liij de „Apocalypse" schreef. Later vrijgelaten, keerde hij naar Ephese weder.
Dat liet Christendom in zijne uitbreiding in botsing moest komen niet de heidensche staatsmacht is gemakkelijk te begrijpen. Juist de vrees voor meerdere uitbreiding veroorzaakte deze botsing en leidde tot vervolging. In vele oorden, o. a. van Ritliynië, stonden de heidensche tempels verlaten; de feesten ter eere der goden werden niet meer gevierd; het voeder voor de olTers der goden vond bijna geen koopers meer. Zoo klaagde Pijnius. Beeds vroeger hadden de zilversmeden te Ephese Paulus aangevallen, omdat de verkoop der zilveren tempeltjes vau Diana zoo verminderd was. Ook stond het Christendom als monotheïsme beslist tegenover het heidensch



polytheïsme; de christelijke zedenleer tegenover de in het Romeinsche ï-ijk heerschende rechtskundige en zedelijk-godsdienstige begrippen. Het koninkrijk Gods, alleen sterk door zijne geestelijke kracht, wederstond de almacht der Caesars van liome. Rome, dat schier alle godsdiensten duldde, omdat alle overwonnen volkeren den Caesar godsdienstig wilden vereeren, kon den christen niet verdragen, omdat deze weigerde aan Caesar te offeren. Zoo ontstond de strijd tusschen de geestelijke en de wereldlijke macht, tusschen den als God vereerden keizer en de christelijke conscientie. Voeg hierbij, dat de haat en verachting, die de Romeinen den Joden toedroegen, op de christenen oversloeg en die haat hen van allerlei zonden, als kindermoord, ontucht, staatsverraad en goddeloosheid beschuldigde, en er is niets bevreemdends in de schrikkelijke vervolgingen, door Jezus' Kerk gedurende eeuwen ondervonden.
Deze woedden dan ook in de hevigste mate onder Neiio, Domitianus, Trajanus, Marcis Aurei.ius, Septimius Severus, Decius, Vai.erianus en Diocletianus. Maar „het bloed der martelaren werd het zaad der Kerk". Godverheerlijkend en predikend straalde de geloofsmoed der christenen voor de oogen van vervolgers en toeschouwers. De martelaren gingen, met de liefde voor Christus in het hart en den hemel in het oog, blijmoedig ter strafplaats. Zoo stierf op 120-jarigen leeftijd de godzalige Simko.n, bisschop van Jeruzalem, onder Trajanus. Eveneens Ignatius van Auliocliië. Hij noemde den dag zijner heenvoering voor de leeuwen in de arena zijn geboortedag voor het eeuwige leven. Polycarpus van Smyrna, leerling van den apostel Johannes, weigerde op 80-jarigen leeftijd Christus af te zweren. „Hoe zou ik", vraagde hij, „mijn Koning vloeken, die mij zalig heeft gemaakt?" Justinus de martelaar, vermaard door zijne merkwaardige bekeering, beroemd door zijnegroote geleerdheid, die hem den bijnaam van „Christen in den filosofen man tel" schonk, verwierf daarbij de martelaarskroon. Ook de bisschop Pothinus, de diaken Sanktus en de godvruchtige slavin IU.axmna sieren de Kerk als standvastige bloedgetuigen.
Onder Septimius Seveius woedde omstreeks het jaar 200 eene vreeselijke christenvervolging. Onder de martelaren staat Perpetua van Cartliago, eene jonge vrouw uit een edel geslacht, boven velen. Zij werd met haar kindje, dat zij zoogde, in den kerker geworpen. Haar oude vader poogde haar te vergeefs tot afval te bewegen. Hij sprak van de schande, die door haar dood op zijn hoofd zou nederdalen ; hij wees haar op den zuigeling, dien zij hulpeloos achterliet. Noch zijne tranen noch zijne gebeden vermochten haar tot wankelen te brengen. Door wonderbare droomen, die haar zaligheid en heerlijkheid aankondigden, gesterkt, ging zij met Félicitas, hare slavin en zuster in Christus, in liet amphitheater om door de wilde dieren gedood te worden. Neergestoten door de wilde koe, werd zij door gladiatoren verder afgemaakt. In Egypte, binnen Alexandrië, werd de jonkvrouw Potamiaena met hare moeder Marceixa langzaam in ziedend pek ten doode gemarteld.
Onder Decius en Valeiuanus brak een nieuwe vervolging los, nu vooral tegen de voorgangers gericht. Wij tellen onder haar slachtoffers den beroemden Kerkvader Origenes, voorts Cyprianus van Carthago en vele anderen.
Onder keizer Gai.i.iëxls ging het beter, liet Christendom werd tot een in den staat toegelaten religie verklaard. Tijdelijk hielden de vervolgingen op, tot zij onder Diocletianus voor de laatste maal en nog eens zeer vreeselijk woedden. Gedurende drie eeuwen bijkans waren tienduizenden kloekmoedig voor den naam en de zaak van Jezus in den dood gegaan. Van hunne namen zijn slechts weinige bewaard; maar Jezus kent ze allen. Ze zijn geschreven in het boek des Lams, dat voor Gods aangezicht ligt.



Zoo gaat het Christus' uitverkoornen;
Zoo groeit de lelie onder doornen;
De roos op scherpe doornenhagen;
Zoo trekt men zegen uit de plagen.
Geen akkers worden 7.00 gezegend Als Christus' Kerk , van bloed beregend ...
Dees roode druppels zijn robijnen,
Die boren licht, hier donker schijnen,
Dit zijn de echte lievereien Om de allervroomsten t' onderscheiden.
„God was in Christus de wereld met Zich zeiven verzoenende, hunne zonden hun niet toerekenende" (2 Cor. 5 : 19). Deze prediking werd gebracht tot Jood en Heiden. Allen, die in Christus geloofden, gehoorzaamden aan de roepstem tot boete en bekeering en verbonden zich tot een leven van dankbare liefde jegens God en den naaste? De apostelen, door den H. Geest geleid, ontwikkelden in hun prediking en hun brieven deze leer van genade, verzoening en liefde. Wel was er aanvankelijk eenig verschil tusschen de Joodsch-Christelijke en de Paulinische gemeenten; maar na de verwoesting ven Jeruzalem, toen de aardsche verwachtingen voor Israël meer verbleekten, heeft zich het Christendom ten slotte in universeele richting ontwikkeld. De brieven der apostelen, de Evangeliën vormden allengs den omvang der christelijke kennis, door hen gedurende hun leven nog nader toegelicht. Na hen leerden de Apostolische Vaders, die nog onder den persoonlijken invloed deiapostelen hadden gestaan en door hen tot hun arbeid waren toegerust, zooals Clemens, die uit Rome een brief aan de gemeente van Corinlhe heeft geschreven; Barnabas, Ignatius, Polycarpus worden tot hen gerekend. In de grijze oudheid verliest zich „de Leer der Apostelen", die den oorsprong onzer „Twaalf artikelen" uitmaakte. Het stuk verscheen omstreeks liet jaar 150 11. C. Na de Apostolische Vaders traden de beroemde Kerkvaders op, die zich ten taak stelden tegen de reeds oude en nieuwe dwalingen op te treden en daardoor tevens de christelijke leer op uitnemende wijze in hunne geschriften ontwikkelden. Zoo ontstond de christelijke wetenschap. Onder hen rekent men in het Westen Irenaeus , Tertci.uanus, Cyprianus. In het Oosten bloeiden Origenes, benevens de scholen te Alexandrië en te Caesarea.
Het Heilig Avondmaal maakte in alle gemeenten het middelpunt der godsdienstige samenkomsten uit. Daarnevens bestonden de A gap ai of liefdemaaltijden; ook vindt men van den aanvang reeds geregelde samenkomsten op den dag des Ileeren. Langzamerhand kwam men er toe om te doopen in den naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen Geestes.
Sedert het midden der tweede eeuw had elke gemeente een eenvoudige organisatie. Zij werd verzorgd door ambtsdragers. Deze waren de bisschoppen, presbyters en diakenen. Den bisschop was de leiding der godsdienstoefeningen opgedragen. Hij sprak het gebed uit en diende den H. Doop toe aan hen, die belijdenis des geloofs allegden, en ging voor in de uitdeeling bij het breken des broods in het II. Avondmaal. Lang nog werd het bezit van profeten en leeraars als gave des 11. Geestes aangemerkt. „De natuurlijke aanleg en de inwendige roeping vonden in den apostolischen tijd in sommige leden nog eene bijzondere verhooging en heiliging in de buitengewone geestesgaven (charismata) van den Heiligen Geest. Na den dood der Apostelen, wier gaven eenig waren, oefenden zij door leering en openbaring grooten invloed uit. Straks vereenigden de bisschoppen den arbeid \an



prediking en leiding in luinne personen en zoo openbaarde zich in het bisschoppelijk ambt de vereeniging van herder en leeraar der gemeente. De bisschoppen namen eene dienende plaats in, terwijl de presbyters haar bestuurden en de diakenen den dienst der barmhartigheid vervulden. Toen de gemeenten in omvang toenamen, werden voor de lagere kerkelijke diensten nieuwe ambten ingesteld. Daaronder worden gerekend: onderdiakenen; acoluthen of bisschoppelijke dienaars; exorcisten, duivelbanners, aan wier zorg de bezetenen waren aanbevolen, ook de doopelingen werden hun toevertrouwd; lectoren en deurwachters. De confessoren of standvastige belijders gedurende de vervolgingen hadden grooten invloed op de keuze der ambtsdragers. De nauwe verbinding der verschillende gemeenten werd door brieven en christenen, die aanbevelingsbrieven van hun bisschoppen medebrachten, in stand gehouden. Voor zaken en beraadslagingen, die schier alle kerken raakten, kwamen provinciale synoden bijeen. De bisschoppen der hoofdsteden, metropolieten geheelen, waren in die vergaderingen voorzitters.
De roeping der gemeente was „waardig het Evangelie te wandelen." Ergelijke zondaars mochten niet in haar midden verblijven; zij werden door den ban of uitsluiting verwijderd. Andere overtredingen werden in de samenkomsten voor God en de broederen beleden, waarna de gemeente haar gebed om vergeving tot God den Ileere opzond. Nevens de hardnekkige overtreders werden ook de afvalligen en ketters met excommunicatie of uitsluiting buiten de kerkelijke gemeenschap getroffen. Later werden de afvalligen, die berouw toonden en om wederopneming vraagden, na zekere boetetucht opnieuw aangenomen. Nu eens werden de hoetelingen overdreven gestreng, dan weder in het oogloopend zacht behandeld.
Reeds in de vroegste tijden der Kerk ontstonden gevaarlijke dolingen. Er waren er, die de opstanding loochenden of als Hymeneus en Piiiletus leerden, dat de opstanding aireede geschied was (2 Tim. 2 : 43). In Corinthe vormden zich partijen, die zich naar Paulus, Appollos, Cefas of Christus noemden. Eenigen verboden te huwelijken. Sommigen loochenden, dat Jezus Christus in het vleesch was verschenen (I Joh. 2); anderen verachtten de zedewet (brief van Judas); waarschijnlijk behoorden de Nicolaïten tot hen (Openb. 2). Uit het Joden-christendom ontstonden sommige Judaiseerende secten, als: die der Nazareërs, die zich dooide mozaische ceremoniewet gebonden rekenden en, overeenkomstig met hun Joodsche denkbeelden, een duizendjarig rijk van Christus op aarde verwachtten; die der Ebonieten, die Jezus wel als Messias erkenden, maar toch slechts als een bij den doop met goddelijke krachten toegerusten mensch. Zij verketterden Paulus en waren vurige chiliasten. De dwalingen van Montanus, de leeringen der Gnostieken van allerlei soort beroerden de Oude Kerk niet weinig. Evenwel scherpten die afdwalingen in leer en leven de geesten tot diepergaand onderzoek en het staan naar helderder licht en inzicht in de waarheid.



TWEEDE AE DEELING.
Van Gonstantijn den Groote tot de opkomst van den Islam en Karei den Groote. 323—800 n. G.
4jSjfet Christendom had zich gedurende de drie eerste eeuwen van zijn bestaan sfp?**1 jn geheel liet Romeinsche geliied rondom de Middellandsche Zee uitgebreid, üfllet telde zijne belijders bij tienduizendtallen. Zij werden gevonden onder de ^ geringen, de slaven, maar ook in de hoogste kringen, onder den Romeinschen 1 adel.
Na de laatste, zeer lievige vervolging, onder Diocletianus, waren milder gezinde keizers met bet purper bekleed. Die gunstiger stemming verbief zieb bet boogst in Constantijn', die in 324 over al zijne tegenstanders zegevierde en weder, zooals dit vroeger plaats vond, alleenheerscher weid. Ilij begreep de toekomst der Christelijke Kerk, erkende baar in baar waardigheid, betoonde zich haar vriend en gebruikte haar hiërarchie als middel om de eenheid van het rijk te bevorderen. Vooral politieke redenen bewogen hem om het christendom de aanzienlijkste plaats onder de godsdiensten te schenken. Daardoor kwam in vele opzichten eene merkwaardige verandering. Aan de Kerk en haar bisschoppen werden groote voorrechten geschonken. Haar dag des Ileeren verhief Constaxtun tot den dag van den hoogsten God. Van gelijkstelling der Kerk met de oude godsdiensten kwam bet tot inplaatsstelling. De Christenen werden tot de aanzienlijkste ambten verheven; het heidendom als dwaling gebrandmerkt, ja, in vele opzichten beperkt en tegengestaan. De keizer verlegde den zetel van het rijksgebied uit bet oude /{ome naar bet gunstig gelegen Hyzantium, dat naar hem den naam Constantinopel ontving. Tot openlijke belijdenis van bet Christendom kwam bet bij hem eerst kort vóór zijn dood; op zijn sterfbed liet hij zich pas doopen. Toch had hij reeds lang te voren op het inwendig leven der Kerk grooten invloed uitgeoefend, teneinde aan de heerschende verdeeldheden een einde te maken en tegelijk zijn politiek streven te bevorderen.
De verandering was groot. De Christelijke Kerk had over hare vijanden gezegepraald. Al de glans, die den troon des Caesars omstraalde, weerkaatste op haar.
zag het heidendom wegsterven en de afgodstempels verlaten, llaar tempels werden gevuld met de vele duizenden proselyten, die op 's keizers voorbeeld, hem in zijne bekeering volgden. Reeds had de Kerk veel uit de gedachtenwereld iler beidensche filosofen in zich opgenomen en in haar christelijke ideeën verwerkt. In haar strijd niet het ongeloof was de wetenschap der klassieken haar te hulp gekomen en daardoor ontwikkelde zij zich om dieper door te dringen in de godsdienstige vraagstukken, welke in den aanvangstijd des christendoms nog meerendeels onopgelost waren.
Gedurende al de vervolgingen had de Kerk tot dusverre baar eigen levensbegin-



selen. grondgedachten en streven bewaard. Om den persoon des Heilands als middelpunt was hare kennis gegroepeerd. Hierdoor was de God der Christenen inderdaad zeer verre verwijderd en onderscheiden van den hoogsten God, uit de oude godsdiensten , het syncretisme, afgeleid. De idee der verlossing in Christus, hoewel op verschillende wijzen ontwikkeld, was zoowel door den wijsgeer als door den eenvoudigste te verstaan. Hierbij sloot zich aan het machtig beginsel der liefde, die de Kerk bezielde en allen vereenigde in de liefde van Christus, hoe verschillend dikwerf ook begrepen. Tevens bleek de Kerk een machtige organisatie te bezitten door de innige verbinding harer leden en den eenvoud harer besturen. Allicht kon zij voor de wereldlijke machten gevaarlijk worden, wanneer in haar bisschoppen machtige persoonlijkheden optraden.
Toch bleven de verschillen niet uit. Hoe zou het anders hebben kunnen zijn'?
Teneinde aan bestaande verdeeldheden een einde te maken, werd door Constantijn de Rijkssynode te Nicea bijeengeroepen (32.Y). Reeds vroeger was de twist over de Paaschfeestviering bijgelegd. Thans moest te Nicea beslist worden in den strijd tusschen Am is, presbyter der Paucaliskerk en Alexander , bisschop t e Alcxandric. Arius leerde, dat de Zoon Gods wel de Logos was, die voor alle dingen bestond, maar geen persoon in het goddelijk wezen. De Zoon was het eerst geschapen en voorts had God de overige dingen door hem geformeerd. Alexander leerde, dat de Zoon een zelfstandige goddelijke persoonlijkheid in het goddelijk wezen is, van eeuwigheid door den Vader gegenereerd. Deze strijd deed de Keikop hare grondvesten trillen. De invloed van Constantijn of liever de wil des keizers beheerschte het concilie. Arius werd veroordeeld en zijn leer vervloekt, zijne aanhangers werden afgezet. Zeker was de leer van Arius hoogst gevaarlijk en geschikt om het christendom in heidendom om te zetten. Jammer evenwel, dat door Constantijn's optreden deze beslissing tot stand kwam. De beroemdste kerkvader dier dagen Athanasius, de opvolger van Alexander, zette het begrip zijns voorgangers nog scherper uiteen en redde, als middel in Gods hand, het christendom uit den stroom van het Grieksche godendom, waarin het dreigde onder te gaan. Wel wonnen «Ie Arianen andermaal terrein; hun verbannen bisschoppen keerden weder. Athanasius vluchtte uit Alexandrië naar Rome, terwijl hij op twee Synoden inliet Westen werd veroordeeld.
Na den dood der zonen van Constantijn, kwam keizer Juliaan aan de regeering, die het heidendom opnieuw ging begunstigen, en zonder vervolging het christendom trachtte af te breken. Zoo werden de tegen elkander strijdende christenen een tijdlang in afwachtende houding gesteld, tegenover de maatregelen van den „Apostaat". Toen deze in 303 in den strijd tegen de Parthen doodelijk gewond was, riep hij stervende uit: „Gij hebt overwonnen o, Galileër"! Sedert was van herleving des heidendoms geen sprake meer. Maar Juliaan had den band tusschen Kerk en Staat weer losgelaten; hij liet aan alle kerkelijke partijen volkomen vrijheid , teneinde de Kerk door inwendige verdeeldheid te zien verzwakken. Zco herleefden de partijschappen op godsdienstig gebied. Een heidensch schrijver dier dagen zegt, dat wilde dieren den menschen niet zoo vijandig zijn, als deze twistende christenen tegenover elkander, legenover het doel van Julianus om de christenen van de algemeene beschaving uitte sluiten, riepen de laatsten eene christelijke literatuur in het leven. Aanvankelijk slaagden die pogingen niet. Zijn streven om het heidendom nieuw leven te schenken, zag Juliaan met geene goede uilkomst beloond, aangezien aan hetbandeloozeheidendom theologie, zedenleer en tucht geheel vreemd zijn.
Na den dood van Julianus werk tón alle keizers mede aan de zegepraal des



Ghristendoms. Weldra werden de heidenen op liun beurt vervolgd, liun tempels verwoest en zij zei ven genoodzaakt zich buiten de steden terugtetrekken, waarom zij pagani zijn geheeten. Omstreeks het jaar 375 verlieten de Hunnen, een Mongolisch Nomadenvolk hun woonplaatsen in Azie, waarschijnlijk door de Ghineezen hiertoe gedrongen, trokken over de Wolga en den Don, stieten op deAlanen en andere volken en veroorzaakten zulk een geweldige beweging onder de Germaansche stammen, dat daaruit de groote volksverhuizing geboren werd. De Hunnen verdreven de Oost-dothen uit hun woonplaatsen, die op hun beurt in de landen der West-Golhen vielen. Deze zochten en vonden een wijkplaats in het llomeinsche rijk, welks keizer toen Valens was. Later versloegen deze West-Gothen den keizer, die daarbij het leven liet. lil dien grooten nood werden zij door Tiieodosius den giioote bedwongen, die hun Thracië afstond eti daarvoor hulptroepen van hen ontving. Zij waren, voor zoo verre zij het Christendom kenden, Arianen en vonden in bisschop Ui.filas, die het Gothiseh letterschrift bij hen invoerde en den lïijbel in hun taal overzette, een kundig en volijverig Evangeliedienaar.
Tiieodosius schafte ia 392 het heidendom af en verbood o. a. in Egypte door heidensche plechtigheden van de goden de overstrooming van den Nijl te vragen. Zelfs liet een bisschop te Alexandrië het standbeeld van Serapis in stukken breken om de afgoderij geheel uit te roeien. Tiieodosius stierf in 3Ö5, na het rijk onder zijne beide zonen Arcadius, die het Oosten en Honorius, die het Westen zou beheerschen, verdeeld te hebben. In «Ie gevolgen leidde deze verdeeling ook tot de scheuring der Kerk in eene Grieksche en Latijnsche Kerk.
liet Westersch-Romeinsch keizerlijk bleef slechts tot het jaar 470 bestaan, toen het onder Romulus Augustuixs, zijn laatsten keizer, te gronde ging. Het Oostei'sehe keizerrijk, hoewel van eeuw tot eeuw verzwakkend, sleepte zijn bestaan, in steeds beperkter gebied voort tot 1453, toen Constantinopel door de Turken werd ingenomen en zijn laatste keizer Gonstantijn Paleologus in de verdediging was gesneuveld.
Gedurende de regeering van Tiieodosius den groote leefde in Milaan de godvruchtige Ambrosius, die eerst 's keizers stadhouder te dier plaatse was en daarna tot bisschop gekozen werd. Merkwaardig was het optreden van dezen man tegenover den keizer, die 7(HX) onschuldigen, wegens een losgebarsten oproer te Thessalonica door het zwaard deed ombrengen. Ook zijn troostwoord aan Monica, de moeder van Augustinus, „de zoon van zooveel gebeden en tranen zal niet verloren gaan", teekent zijn godvruchtig geloof, llij nam ijverig deel aan de onderdrukking van het heidendom en arbeidde onvermoeid aan den bloei en de eenheid der Kerk. De Arianen vonden in hem een krachtig bestrijder, als hymnoloog kan hij onder de stichters van het Latijnsche kerklied genoemd worden. Hij stierf in 397.
In die tijden bloeiden de groote Kerkvaders. Onder hen telt men de drie groote Cappadociërs: Basii.ius de groote van Cesaerea, Gregorius van Nyssa en Gregorius van Nazianzus, Zij bestreden de Arianen en arbeidden voornamelijk aan de vaststelling van het leerstuk der Drieëenheid Gods, omtrent welke de kerken van het Oosten en van het Westen verschillende gevoelens openbaarden. Zoo zelfs, dat zij voortaan ook in dit opzicht zijn uiteengegaan.
Middelerwijl breidde het Christendom zich ver builen de grenzen van het Romeinsche rijk uit. Het bestond reeds in het Perzische rijk. De school van Edessa, het geestelijk middelpunt der Oost-Syriseli-Perzische kerk stond in nauwe verbinding met Antiochiê. Armenië, Iberië, en Albanië werden voor het Evangelie gewonnen. Van de Gothen en hun bisschop Ulfilas gewaagden wij reeds. In de landen van



<lon Midden- en Boven-Donau was wel liet Christendom in de steden gevestigd; maar daar huiten was het heidendom nog in bloei. In Gallics Noord-Westelijk gedeelte trad Martinus van Torus met kracht tegen het heidendom van het platteland op. Dit duurde tot de ")de eeuw. De heidensche Germanen, Franken genaamd, vielen in Gullië en met hun komst verdwenen de Ilomeinsehe nederzettingen en ook de christelijke gemeenten. Het Christendom in het Westen, in Italië, in Gallië en Spanje was nog grootendeels tot de steden beperkt. Er was nog veel te doen om het algemeen te doen worden.
De invloed van het overwonnen heidendom werd langer zoo meer merkbaar in de Kerk. Voor velen was het Christendom slechts verwisseling van personen uit de godenwereld tier ouden niet de heroën der christenheid. liet oude polytheïsme stond in nieuwe vormen weder op. De martelaren kregen eene voorname plaats in de bewustheid der gemeente. De verjaardagen van hun dood, hun hemelsche geboorte, werden in kapellen, op hun graven gebouwd, gevierd, om hun voorbede te vragen, aan welke de geloovigen buitengewone kracht toeschreven. Boven die allen blonk de vereering uit van Maria, de moeder «les Heeren. Zij werd voorgesteld als het toonbeeld van deugd, vooral van kuischheid. Zoo ontstond de godsdienstige vereering van heiligen en engelen, die wel voor de meer ontwikkelden onderscheiden
O o O t
was van de aanbidding Gods, maar voor het volk, dat kapellen, graven en heilige overblijfselen vereerde, geen wezenlijk verschil aanbood. De heidensche legenden werden tot christelijke verhalen vervormd, zooals de oude tempels voor christenkerken werden gebezigd. Maria werd als „Moeder-Gods" aangebeden. Men vereerde haar als de maagdelijke godinne van het oude heidendom. Zoo ontstonden ook de monniken- en heiligengeschiedenissen. De amuletten en toovermiddelen der
V o
heidenen verschenen in christelijk gewaad. De eeredienst werd vervormd naar het voorbeeld der vroegere mysteriën; catechumenen en boetelingen werden langs mystieken weg tot „ingewijden" verheven. Het Avondmaal werd in stede van eucharistisch dankfeest te zijn als het oude godenollër aangemerkt. De „hostie" werkte als toovermiddel in nood en bij kranken. De heidensche optochten werden christenprocessies. In de kerken werd wierook gebrand, op de altaren in de kerken brandden kaarsen, ook voor de beelden der heiligen. De graven van Petrus en Paulus werden door de geloovigen devotelijk bezocht. Geheel de Christenheid vertoonde een teruggang van het geestelijke tot het zinnelijke en tastbare; van de aanbidding in geest en waarheid tot een vormendienst, die welhaast in werktuigelijkheid zich verliep.
Zoo is het niet te verwonderen, dat langzamerhand het vertrouwen op Christus verdween en daarvoor het geloof in de hulp der heiligen in de plaats trad; dat in stede van waarachtige bekeering tot God de „goede werken" geprezen werden; dat het kluizenaars- en monnikenleven als het heiligste en begeerlijkste werd gezocht. Wij kunnen in dit kort overzicht den oorsprong van dit verschijnsel niet uiteenzetten, liet zij genoeg te weten, dat in Egypte, liet vaderland ervan, reeds in de aan Sekai'Is gewijde tempels eveneens zich monniken en nonnen van de wereld afzonderden, zoodat hel van lieidenschen oorsprong kan geacht worden. Later werd dit Egyptisch kloosterleven door de groote kerkvaders als Dasilius den groote veredeld, die de ascese verbond aan bespiegeling en wetenschap en eenigen arbeid, alsmede aan de beoefening der liefdadigheid. Zoo nam het eene ruime plaats in, die door duizenden gezocht en geprezen werd. De kloosterorden kunnen als pogingen tot verheffing van het leven der gemeente worden aangemerkt, terwijl zij, als eigenwillige godsdienst, medewerkten om dit leven van zijne oorspronkelijke roeping



to <looii afdwalen. De besluiten dei' kerkvergaderingen werden wetten voor de Kerk. Om die wetten te handhaven, moest er macht zijn. Dwingende macht bezat de Kerk niet; van waar zou zij die ontleenen, om alzoo tot onderwerping te noodzaken? Zij zocht die hij den Slaat. Zij, die zich verzetten tegen de uitspraken der Synoden, werden gestraft; bisschoppen werden verbannen; de ketters strenger vervolgd. Door den staatsarm werd de inwendige eenheid der Kerk geschraagd en behouden, ten koste der vrijheid in Chbistus. Zooals duidelijk is, waren de Synoden niet alleen organen der Kerk, maar ook van ceasar, wiens macht in haar steeds toenam. Hij zette in liet Oosten de bisschoppen eigenmachtig af; in liet Westen met behulp der Synoden, wanneer klachten over hen tot hem ingekomen waren. Niet zelden beriepen de bisschoppen zich op hem. In liet Westen wist de hiërarchie liare onafhankelijkheid tegenover de keizers krachtig te bewaren. Eensdeels door het aanzien van Home en zijn bekende rechtzinnigheid; anderdeels door de afwezigheid der keizere na den val van het Westersch Homeinsche rijk (476).
Langzamerhand verkregen de geestelijken groote rijkdommen en ruime inkomsten; hierdoor vermeerderde hun invloed en verwierven ze zich nagenoeg een eigene geestelijke rechtspraak in burgerlijke zaken. Wel trachtte de Staat door wetten hun jagen naar rijkdommen te beteugelen; maar dit baatte weinig , terwijl de voorrechten , voor de goederen der Kerk genoten, het bezit nog begeerlijker maakte. Voorts zonderde zich de geestelijkheid langs zoo meer af van de gemeente. Zij vormde een afzonderlijken stand en werd meer dan vroeger ascetisch. De ongehuwde staat werd voor haar als heilig geprezen. Van gewoonte kwam het tot regel en wet. De samenwoning der geestelijken in het huis van den bisschop droeg veel hiertoe bij. Augustinus begunstigde een en ander zeer.
De kerkgebouwen werden als vrijplaatsen voor daarin vluchtende misdadigers beschouwd, althans tijdelijk, de bisschoppen traden dan als invloedrijke bemiddelaars op. De liefdadigheid en barmhartigheid der Kerk, die door hare rijkdommen daartoe was instaatgesteld, stak gunstig af hij het onverschillig zijn van den Staat voor allen maatschappelijken nood en ellende. Eerst later trok zich de Kerk het lot der slaven of lijfeigenen aan; in dit tijdperk bedienden zich zelfs de bisschoppen van slaven. Voor de christianiseeiing der half barbaarsche volken in het rijk heeft de Kerk zeer veel gedaan, 't Spreekt van zelve, dat zij door de slechte sociale toestanden, de willekeurige regeeringsmacht en de grove onwetendheid derbevolking eerst langzaam aan hun heil kon arbeiden, terwijl inmiddels de Kerk zelve begon haar doodslaap te slapen en daardoor ook in haar streven van zelf moest verslappen.
De kerken werden meerendeels door bisschoppen bestuurd. Na 325 kwamen de omliggende gemeenten onder den invloed van den bisschop eener stad. Hierdoor ontstonden de diocesen. Verschillende diocesen werden rondom den metropool-bisschop gegroepeerd. Deze bekwam daardoor groote macht: het recht van wijding en toezicht over de tot den metropool behoorende bisschoppen. Omstreeks 451 werden in het Oosten bovenal deze bisschoppen: de vier Oostersche patriarchen van Constantinopel, Alexandrië, Anliochië en Jeruzalem met hel opperbestuur der Kerken belast. In het [Vesten stond de bisschop van Rome aan het hoofd der gcheele Kerk, welke plaats hem toen door schier niemand werd betwist.
In het Oosten traden uil de nieuwere scholen van Alexandrië en Antioehië nieuwe persoonlijkheden op, die strijd voerden over de inenschelijke en goddelijke natuur van Christus bi «lie scholen schitterden Cvkilixs van Alexandrië, Diodoxis van Antioehië, Ciiuysostomls, zijn leerling en later bisschop van Constantinopel. Ciihysostomts was een uitmuntend man, die in vroomheid en zedelijke reinheid boven



zijne tijdgenooten verre uitmuntte, de zedeloosheid van hot keizerlijk hol'als bisschop van Gonstantinopel bestreed en de uitbreiding der Kerk door de zending zeer ter harte nam. Terwijl het volk aan zijn lippen hing, wanneer hij predikte (zijn naam beteekent Guldenmond), werd hij door velen aan het hof, inzonderheid door de keizerin Eidoxia, die hij evenmin spaarde, doodelijk gehaat. Hiertegen beveiligde hein zijn roem als redenaar geenszins; door eene volgzame kerkvergadering naar Armenië gebannen, leed hij vele ontberingen, tot hij in 407 stierf. Hoewel zijne inzichten doorgaans niet diep gingen, had zijn prediking dikwerf ongeloofelijke uitwerking. Hij was bet slachtoffer van den edelen strijd, dien hij voerde tegen de verdorvenheid zijner omgeving. „Geloofd zij God voor alles!" was zijne levensspreuk te midden van de moeilijkste omstandigheden.
In de Nestoiïaansche twisten , traden de Synoden van 440 te Ephcsc en van Chalcedon in 451 beslissend op. Zij werden om meer dan eene reden roovers- en verraders-synoden geheeten. Op de laatste besliste schier geheel een brief van Leo, bisschop van llomc, wiens aanzien hierdoor niet weinig rees. Maar deze twisten waren slechts kinderspel vergeleken bij den grooten strijd, die ontbrandde, toen de groote Ai gi'stints de dwaalleer van Pelagius aantastte en zegevierend bestreed.
Ai'helii s Algi stinus (354—430) was de zoon van Patricu s, een heidensch raadsheer, en van Monica, eene godvreezende christin. Hij weid te Tagaste in Numidië geboren. Van zijn moeder, tot wie Ambrosiis van Milaan de op bladz. 11 vermelde tekende woorden sprak, bleven diepe indrukken in de ziel van den zoon achter, die door zijne sterk zinnelijke natuur later verbleekten. Afkeerig van het Oude Testament, voegde hij zich bij de sekte der manichaeërs, omdat hun oplossing van den oorsprong van het kwaad hem aannemelijk voorkwam. Hoezeer hij in geleerdheid en studiën schitterde, doolde hij weg in losbandigheid en lagen wellust. Lang leefde hij in concubinaat, aan de wildste hartstochten onderworpen. Monica bleef steeds voor hem bidden. Hij begaf zich tegen haren wil naar Rome 0111 grooter roem en rijker inkomsten te verwerven. Maar dit geschiedde niet. Hij ontving het ambt van leeraar in de rhetorica te Milaan en kwam in aanraking met den godsman Ambrosius. Aanvankelijk door diens welsprekendheid aangetrokken, liet hij weldra het manichaeïsme varen en overwon door de allegorische uitlegging van het O. T. door Ambrosius zijn tegenzin tegen dat gedeelte der II Schrift. Het verhaal van een vroom grijsaard, dat een geleerd verdediger van bet heidendom zich tot God had bekeerd en christen geworden was, maakte diepen indruk op hem.
Toen eenige hooggeplaatsten hunne positie iriet al de daaraan verbonden voordeelen en eerbewijzen prijs gaven om als monniken in strenge kloosterorden voor CimiSTrs te gaan leven, werd de kreet in zijn binnenste hem te machtig. Hij sprak tot een vriend: „Anderen nemen het koninkrijk der hemelen in en wij, wij blijven er van terug." Dit bracht hem tot bidden en worstelen met God en hij vond vrede in Hem en aanneming tot Zijn kind. Daarop ging hij naar Numidië, zijn vaderland, werd priester en later bisschop van Hippo. Voortaan stelde hij al de groote gaven, door God hem verleend, ter beschikking van den dienst des Heeren. En de christelijke Kerk genoot met groote teugen van de stroomen des levenden waters, door hem baar geschonken, llij neemt onder de Kerkvaders zeer zeker de gewichtigste plaats in.
Augustinus werd in een zwaren strijd gewikkeld tegen den vromen asceet Pelagius, uit Briüannië, inzonderheid tegen diens volgeling Caelestiis. Alles werkte, onder de leiding des 11. Geestes mede, om Aiglstixls tot dien kloeken strijder te vormen, dien bij is gebleken te zijn. De beoefening der Paulinische theologie, de verzoeningsleer van Atiianasiis, de allegorische uitlegging der



II. Sclirilt, zijn neoplatonische filosofie, zijn ascetisch ideaal, in verhand niet zijn eigen levenservaring, met zijn overbrenging uit de duisternis tot Gods wonderbaar licht, zijn weg van zonde tot genade, maakte hem tot een licht der christenheid, èn voor zijn tijd èn voor de volgende eeuwen. Voeg hierbij de helderheid en scherpzinnigheid van zijn denken en de gave om 't geen hij in zich ervaren had en zijn gedachten over liet genadeleven klaar en duidelijk te omschrijven, en gij begrijpt, dat niets teveel over hem is gezegd. Zijn leer over zonde, genade, wedergeboorte, uitverkiezing, predestinatie, over Christus en de Kerk werd voor de Westersche Kerk schier afdoend, beslissend. Zij maakte het scherpst de onderscheiding van deze met de Oostersche uit. In het werk der zaligmaking was God alles, het schepsel niets.
De groote gedachten, die in den geest van Augustinus leefden, zijn zoowel door de Katholieke Kerk der Middeleeuwen als door de Roomsche Kerk na de Reformatie tot bewijs liarer leerstellingen aangehaald. Dikwerf is er tegenspraak in zijne uitspraken.
Pei.agius, een naar de wereld onberispelijk man, leerde, dat de mensch uitzichzelven goed is. Bekeering of verandering van zin door wedergeboorte was onnoodig. Zonder goddelijken bijstand bezat de mensch kracht genoeg om zich te beteren en de zonde te overwinnen. Zijn volgeling Caelestius loochende de erfzonde. Adam'S val, beweerde hij, had geen invloed uitgeoefend noch op de ziel, noch op het lichaam des rnenschen. Deze verderfelijke leer te bestrijden en grootendeels te overwinnen is de groote verdienste van Augustinus geweest. Tegenover het Pelagianis me trad Rome bestrijdend op. Het werd dan ook in 431 door de kerk vergadering van Ephese veroordeeld. Daarmede was het niet verdwenen. Het stond telkens in nieuwe vormen weder op. Zoowel over de feeringen van Augustinus als over die van het veroordeelde Pelagianisme werd nog langen tijd gestreden.
Van Innocentius tot Gregorius I, den groote, nam de invloed van den Roomschen bisschop, die zich paus liet noemen, gestadig toe. Hadden de kerken van het Oosten zich aan dien invloed grootelijks onttrokken, in het ll'fslwi werd die zeer vergroot. Daar toch waren geheele volken tot het Evangelie gebracht. In Drittannië bloeide reeds vroeg het Christendom. De Schotten namen het Evangelie aan. Patricius arbeidde met grooten zegen in Ierland. Glovis I, koning der 1* ranken, uit het huis der Merovingers, had zich in 490 laten doopen. „Hij aanbad nu, wat hij verwoest had, en verwoestte, wat hij had aangebeden'. Duizenden Franken volgden hun koning, die van nu af „Allerchristelijkste Majesteit genoemd werd. De West-Gothen in Spanje verlieten het Arianisme en traden tot de gemeenschap der Katholieke Kerk toe. En de Angel-Saksers in Engeland werden door de bemoeiingen van den monnik Augustinus nauw met Rome verbonden. Spoedig stond er evenwel een storm los te breken, die vele kerken van het Oosten zou verwoesten en die van het 1 \ 'esten evenzeer met den ondergang bedreigde.



DERDE AF DEELING.
Van de opkomst van hel Mohamedaiiisme, de herstelling van het Westerseh keizerrijk en de opkomst des Pausdoms tot o)> Gregorius VII (Hüdebrand). 800—1077 n. C.
fUageze storm stak uit Arabic op. In dat oord, waar Ismaei. in de oudheid Igp» henen trok, stond een belager der Christelijke Kerk op, die haar zwaarder
slagen dan de Hunnen heeft toegebracht.
^ Die vijand was Mohamed, die ten jare 571 uit den stam Koreisch te
i Meeca geboren werd en beweerde in rechte lijn van dien Ismael af te stammen. Hij onderscheidde zich door de voortreffelijkste gaven van den geest, door een overredende en wegsleepende welsprekendheid en door mannelijke schoonheid. Op 25-jarigen leeftijd huwde hij een rijke, veel oudere weduwe, Ciiadiüsja geheeten, en leefde zeer gelukkig met haar. Door reinheid van zeden en eerlijkheid in zijn zaken, verwierf hij zich den eernaam Al-Amim (de oprechte).
Toen hij veertig jaren oud was, besloot hij een nieuwen godsdienst te stichten en gaf hij zich uit voor een profeet. Het christendom was in diep verval geraakt en reeds ver van zijn oorspronkelijke reinheid afgedoold; het trok hem niet aan. Den Joden en Heidenen was hij evenzeer vijandig. Diep peinzend over zijn plannen, vertoefde hij maanden lang in een grot bij Meeca en kwam toen eensklaps te voorschijn met de verklaring, dat de Engel Gabriël hem was verschenen met den last, om den eenig waren godsdienst te prediken en den afgodendienst uit te roeien. Hij leerde: „Allah is Allah en Mohamed is zijn profeet". Aanvankelijk geloofden alleen zijne vrouw Ciiadidsja en zijn neef Au in hem. Straks trad een grijsaard van groot aanzien, Abubekar genaamd, tot zijne gemeenschap toe. Na drie jaren was zijn aanhang zeer toegenomen; maar de Koreischieten, zijn bloedverwanten, waren zijn bitterste vijanden, die hem den dood zwoeren. Door Ali gered, vlucht hij uit Mecca naar Yatreb, sedert Medina al Nabi, stad van den profeet, geheeten. Dit gebeurde den lGeu Juli 622. Sedert dien dag rekenen zijn aanhangers hun jaartelling, „Hedsjirah" of „vlucht" genoemd.
Spoedig werd nu door zijne strijders, door hem zelf aangevoerd, Mecea veroverd en begon hij zijn leer en tevens zijn rijk met het zwaard uit te breiden. Duizenden Christenen, Joden en Heidenen gingen lot het nieuwe geloof (den Islam) over en werden Moslemin (Muzelmannen). Mohamed besloot, na zich van Arabiè te hebben meester gemaakt, zijn godsdienst tot wereldgodsdienst te maken en eischte van den Griekschen keizer en den koning van Perziè zijn leer aan te nemen. IIij stierf nog onverwacht in 032, na het gebruik van vergiftigd vleesch. hem door eene Jodin voorgezet, zooals wordt verhaald.
In zijn leer, die met ongerijmde verhalen samenhangt, noemt hij zich boven



Mozes on Christus den grootsten der profeten, eu sprak hij veel van „den nacht der Raadsbesluiten (lods". Ilij predikte eene vergelding van goed en kwaad hier namaals, beloofde zijn volgelingen een Paradijs vol zinnelijke genietingen, als belooning voor hunne goede werken, onder welke de strijd en liet sterven voor de uitbreiding van 't nieuwe geloof de voornaamste waren. Re voorgewende, door Gauriëf. hem geschonken, openbaringen werden door zijne getrouwen op palmbladen geschreven, zorgvuldig bewaard eu naderhand door Aduhekar in één boek vereenigd. Dit boek heet de Koran, het boek bij uitnemendheid. Hierin zijn vele voorschriften gegeven, als: iiet bidden met het aangezicht naar Mecca gericht, vijf malen daags; het weldoen aan de armen; veelvuldig vasten en reinigen des liehaams; éénmaal in het leven moet een Muzelman ter bedevaart naar Mecca; het gebruiken van wijnen varkens vleesch en het dobbelen was verboden. Doodsverachting boezemde zijne leer den krijgslieden in, door een onveranderlijk noodlot te prediken, waaraan niemand ontkomen kan (fatalisme). De Koran zegt: „Bidden voert halfweg tot God, vasten voert tot den ingang en aalmoezen openen de deur des hemels". Hij stelde den Vrijdag tot een heiligen rustdag en de maand Rarnadin tot een heilige maand. Ook voerde hij voor de geloovigen de besnijdenis in. In den Koran ziju schoone plaatsen; 'maar de Islam ontdekt niet de zondige gesteldheid van het onwedergeboren hart; hij predikt niet de boete en het berouw van de II. Schrift; er is geen weg van ontkoming clan die dei' deugd en der goede werken. Van bekeering, verzoening en heiligmaking wordt geen zweem gevonden. Herscheppende genade en herstel deigemeenschap en verzoening met God kent de Koran niet.
Toch is het Moham^danisme een wereldgodsdienst geworden. Millioenen kleven het aan. Het is, omdat het de zinnelijkheid streelt en veel zinnelijk genot belooft; de veelwijverij toestaat en den man verre verheft boven de vrouw, die slechts zijn slavin is. Zij heeft, volgens den Islam, geen onsterflijke ziel. Dat deze leer onder Christenen zooveel volgelingen maakte, is eensdeels te wijten aan het overwinnend zwaard der Moslims, anderdeels aan de vreeselijke inzinking en ontaarding der christelijke gemeenten zelve, die zeer weinig van de geschiedenis des Heeren, Zijn leven, sterven en opstanding, alleen eenige uitwendige vormen, als vasten en bekruisingen, hadden bewaard, en door de twisten in hoogere kringen van het reine Evangelie waren afgevoerd.
Na Mohamed s dood (032) traden de Kalifen op als opvolgers van den profeet en veroverden de krachtelooze staten in de omgeving van Arabic. Syrië met Jeruzalem, Eyyple, Perzië, Cyprus en Ilhodus, Carlhago, Moorenland kromden onder het zwaard der overwinnaars. Van het Grieksche rijk brokkelden aanzienlijke landstreken al, al bleef het nog eeuwen in wezen. In 711 vielen zelfs de Mooren onder Tarik. in Spanje en vernietigden het rijk der Wesl-Golhen.
Zoo was dan de Christelijke Kerk in haar bestaan aan vele zijden bedreigd. De zeven Klein-Aziatische gemeenten, ons bekend uit Openb. 2 en 3, werden verwoest; de bedreiging des Heeren, dat haar kandelaar zou weggenomen worden, werd vervuld. Slechts enkele hier en daar in hutten verspreide christenen worden er nog aangetroffen. Jammerlijk overschot van haar vroegere grootheid des geloof», liet zout der aarde, dat de Christenen moesten zijn, was smakeloos geworden. Het werd door de Moslims buitenge worpen en met voeten getreden.
Zoo als wij zagen, werd het Evangelie in West-Europa alom verbreid. Vooral in de toetreding der Franken tut liet Christendom verblijdde de Kerk zich allerwege. In het Westen van Europas vasteland zijn zij voor de volgende beschaving het toongevende element geworden. De Salische wet noemt hen: De roemrijke stam der Franken, door
■i



God gegrondvest, sterk in den krijg, standvastig in het vredesverbond, diepzinnig irt raadgevingen, edel van lichaam, onkreukbaar in eerlijkheid, voortreffelijk van uiterlijk, dapper, voortvarend, fier, bekeerd tot het katholieke geloof, vrij van ketterij. Toen hij nog voor barbaarsch werd gehouden, door goddelijke inspiratie de wetenschap zoekende, krachtens zijne zeden de rechtvaardigheid eischende, de vroomheid beschermende . . . Dit is liet volk, dat dapper en krachtig het harde juk van Rome dooi' den krijg afschudde van zijnen nek en na de erkenning van de macht des Doops de lichamen der heilige martelaren, die de Romeinen met vuur verbrandden of niet liet zwaard verminkten of den beesten ter verscheuring voorwierpen, heeft versierd met goud en edelgesteente". Dit volk, door den Merovinger Clovis gechristianiseerd, vond in de Karolingers zijn helden, die de Arabieren, welke Europa aan Moiiamed wilden onderwerpen, wederstonden. Reeds had de Major-domus Kakel Martel in 732 bij Poitiers de Westersche volken van het Oostersche despotisme bevrijd en het Christendom tegen den Islam beschermd door de Arabieren tot de Pyreneën terug te werpen. Ook Pippijn de korte, de eerste koning uit het huis der Karolingers, bevestigde die zegepraal, door de Saraceenen uit Frankrijk te verdrijven, na ze overwonnen te hebben. Maar Karei. i>e groote, die van 708 tot 81 i regeerde, veroverde zelfs het Noordelijk gedeelte van Spanje tot aan de Ebro, ten einde het Iberisch schiereiland geheel van hen te bevrijden. Dit laatste mislukte hem wel, maar schonk den overgebleven christenen, die sedert in het bergachtig Asturië lang den strijd tegen de Mooren volhielden, nieuwen moed. Telkens ontstonden er nieuwe christen-koninkrijken, tot eindelijk in 1492 de Islam in Spanje voor goed overwonnen werd.
Karel de groote is niet slechts door zijne groote overwinningen beroemd; maar heeft ook zijn naam vereeuwigd door de stichting van een groot rijk en door zijn onvermoeide pogingen om het Christendom en de beschaving in zijn gebied te bevorderen. In Italië veroverde hij het rijk der Longobarden; in Duitschland onderwierp hij na een dertigjarigen krijg (771—803) de dappere Saksen. De Nederlanden behoorden mede tot zijn gebied. Hij regeerde van de Oostzee tot de Adriatische Zee en koesterde den wensch om in dat rijk, tot één staat verbonden, het Christendom door al zijne onderdanen aangenomen te zien. Dien eenheidsstaat vestigde hij door zijn zwaard, en ook met zijn zwaard dwong hij zijn heidensche volken tot de aanneming van het Evangelie. Aan rijkseenheid, Christendom en beschaving was zijn leven gewijd. Meer dan vijftig veldtochten hadden hieitoe den weg gebaand. Niet zelden echter ontsierde wreedheid Karel's grootsche bedrijven. In 782 liet hij i00 menschen het hoofd afslaan. De Saksen riepen tot hun God Wodan : „Heilige groote Wodan! help ons en onzen veldheer Wittekind met zijne volgelingen tegen den afschuwelijken Karel, den slachter. Ik zal u een os, twee schapen en den roof offeren. Ook zal ik al de gevangenen ter uwer eere op het heilige Hartsgebergte slachten!" In een der groote veldslagen bedekten 80000 lijken van Saksen het slagveld. Maar daarna ontstond ook een betere toestand, liet Evangelie voerde tot de overwinning over wraakzucht, dronkenschap, woest geweld, zedeloosheid en bloeddorst. Kloosters werden in menigte gesticht. Zij werden de plaatsen, vanwaar toen kennis en christelijke beschaving uilgingen.
In 800, op het Kerstfeest, werd Karel de groote door den paus van Rome, in de Pieterskerk aldaar, tot Rorneinsch keizer van het Westen uitgeroepen. Deze gebeurtenis is zeer belangrijk, niet oindut dit rijk lang zou bestaan; maar omdat uit% dit rijk voor de nieuwere tijden de staatkundige toestand van Europa zou voortkomen. „Van zijn hof gingen wetenschap en beschaving uit. Geleerden als



Einiiard en Alcuix, Paulus Diacones en Angei.bert versierden zijn paleizen. Hij verzachtte door liet lied en het gezang, door het bonwen van schoone paleizen en kerken en het vervaardigen van rijke kerksieraden de ruwe zeden zijner volken. „Al wat dient tot bevordering van het Christendom, de beschaving, de wetgeving, den vooruitgang, concentreert zich in hein, die bij velegrooteeigenschappen, slechts weinig afkeurenswaardigs vertoont. Zoo schreef hij aan de geestelijkheid: „Erkentelijk voor de weldaden, aan ons en onze onderdanen bewezen door de genade van Christus, onzen Koning, die ook de koning onzer volkeren is; overtuigd, dat wij Hem zonder ophouden niet slechts met woorden danken, maar op waardige wijze verheerlijken moeten door de deugden en de goede werken, die hij ons voorschrijft; verlangend, dal Hij ons houde onder Zijne bescherming, ons volk, onze staten, zoo is het, dat wij u uitnoodigen alles aan te wenden om het volk Gods te brengen in de Evangelieweide en om leeraars en voorbeelden van plichtsbetrachting te zijn." (Groen v. Pr.).
Karel's paladijnen omgeven zijne machtige persoonlijkheid en vragen voor hem van tijdgenoot en nageslacht den tol van vereering en dankbaarheid.
In 843 loste zich zijn rijk, na de langdurige oorlogen der zonen van Lodewijk den vrome tegen hun vader en onderling, op in drie rijken: Frankrijk, Duitsehland en Italië niet Lotharingen. Dit geschiedde door het verdeelingsverdrag van Verdun.
In het inwendig leven der Kerk was liet er niet beter op geworden. De weelde en geldgierigheid der geestelijken was spreekwoordelijk geworden. De stadsbisschoppen verhieven zich hoogelijk boven die der dorpen. Boven allen stonden de patriarchen, van wie die van Rome en van Constantinopel 0111 den voorrang kampten. Leo I paste de uitspraak van Christus, Mattli. XVI : 18, op zichzelven, dat is op den bisschop van ltome, toe. In het Oosten werd de Kerk verscheurd door den strijd over de beelden in de kerken en hun vereering. De klove tusschen het Oosten en het Westen werd steeds grooter. Eene eerste scheuring duurde reeds van 484—519. Later loste zich de band tusschen de beide groote afdeelingen der christenheid geheel op en werd de Kerk van Rome als de rechtzinnige, die van het Oosten als de schismatieke Kerk aangemerkt.
Inmiddels waren allerlei afwijkingen en vreemde leeringen ingevoerd. Al spoedig werd liet den bisschoppen, priesters en diakenen verboden te huwen. De vondst te Jeruzalem van het kruis, waaraan de Heiland was gestorven, verschafte IIei.kna, de moeder van Constantijn, gelegenheid om de christenheid tot bijgeloovigen eerbied er voor op te wekken. De bedevaarten naar het II. Land werden onder de goede werken gerekend en dienden tot schuld ui tdelging. Een eerste voorbeeld van ketterdooden werd gegeven in het stralTen van Priscilliani s en de zijnen (385), ondanks de protesten van Ambrosics en Martini's. De handel in reliquiën was toen in vollen gang en werd door Theodosius, hoewel zonder gevolg, verboden (38(i). De gebeden voor de dooden werden ingevoerd. De ascete nam een walgelijken vorm aan in Simon, den pilaarheilige. Met de vereering der moeder van Jezus was een aanvang gemaakt. Sommigen noemden haar Moeder Gods. Augustinus gewaagde het eerst van een vagevuur. Straks begon men Maria aan te roepen en door Mamertus, bisschop van Vienne, werden de eerste processiën georganiseerd. Leo 1 beval de oorbiecht aan boven de openbare schuldbelijdenis. Denehicti s van Nureia stichtte de beroemde Denedictijner-orde te Montc-Cassino (529) en voor de herdenking van de reiniging van Maria werd Maria-lichtmis ingesteld. In 599 werd de leer van het vagevuur door de Kerk aangenomen en werden de Godsoordeelen verordend. Als een vroom gevoelen werd (595) de leer aangaande Maiua's hemelvaart beschouwd (15 Aug.).



Onschuldig was de invoering van liet klokkenluiden; minder die van den klokkendoop en wijding. Gevaarlijk, dat Ponikacius 111 in <">06 Rome als liet hoofd van alle kerken verklaarde. l)e MAiUA-vereering vorderde door den 83tt" Sept. als den dag liarer geboorte vast te stellen ((>50). De schraapzucht der pausen ordende voor Engeland een Pieterspenning (709). Onder Pippijn den korte verkreeg de bisschop van Rome het eerst een wereldlijk gebied in leen, uit dank voor diens onrechtmatige troonsbestijging, waaraan Pon namis mede de hand leende. Straks daarop worden alleen kardinalen benoembaar tot paus verklaard. In de kerken ontstaat de rang der kanunniken. In 831 wordt het eerst van de leer der „transsubstantiatie' gewaagd, welke in 1015 kerkelijk werd goedgekeurd en vastgesteld. Kakel de groote was zeer tegen den beeldendienst en verbood ze in de kerken (794). Eene nieuwe alwijking leverde de Avondmaalsproef. Vroeger reeds waren de heksenprocessen ingevoerd.
Geheel de tiende eeuw (900—1000) wordt de pornocratie (het regnum scortorum) geheeten. De benoeming tot paus staat langen tijd onder de leiding van drie slechte vrouwen: Theodora en hare beide dochters Marozia en Tiieodoka. Deze eeuw is de eeuw der duisternis in de Kerk: de wetenschappen kwijnen weg, de letteren verdwijnen en de kennis van Gods Woord ontbreekt alom. Marozia doet haar minnaar Joiiannes tot paus verkiezen en later hem dooden. Zij was de bijzit van den vroegeren paus Sergius III; den zoon, uit die gemeenschap gesproten, doet /.ij als Joiiannes XI tot paus verkiezen. In 925 wordt IIugo van Vermandois, oud 5 jaren, aartsbisschop van liheims. Iw 1020 klaagt Knoet de groote over de groote sommen, aan het pallium verbonden. Omstreeks dien tijd wordt voor het eerst het interdict over een land uitgesproken. In 1033 wordt Benedictus IX, oud 10 a 12 jaar, tot paus verheven; de pauselijke waardigheid is voor geld te koop. Van Theopiiïlactus, patriarch van Constantinopel, wordt verhaald, dat bij hem simonie, weelde en velerlei buitensporigheid alle beschrijving te boven gaat. Wellustige dansen en zangen werden bij de kerkelijke feesten straffeloos toegelaten.
Keizerin Irene, te Constantinopel, een vrouwelijk monster, beschermt in liet Oosten den beeldendienst (787), die dooi- keizer Leo wordt verworpen en verboden (815), maar door keizerin Theodora hersteld (842).
Ook dit gedeelte der christenheid is inwendig door en door bedorven, vermolmd, in bijgeloof en vormendienst geheel weggezonken.
In het Westen past Leo IX de woorden van Jezus (Lucas 22 : 32) het eerst op zichzelven toe (104-8), terwijl in 1072 het „Ave Maria" als gebed in de Kerk algemeen wordt ingevoerd.
Met de verheffing van Hii.debrand (Gregorius VII) tot paus breekt een ander, niet minder gewichtig tijdvak aan (1073).
Deze Hii.debrand was de zoon van een smid. Hij werd ten jare 1020 te Roavacum bij Saone in Tuskane geboren. Reeds vroeg werd hij monnik in het klooster van Sr. Maria aan den Aventinus te Rome, dat in betrekking stond met het beroemde klooster Clwjny en de Cluniacensen, 't welk gesticht was door Willem den vrome van Aquitanië en bekend stond vanwege zijn reformatische beginselen. Hildebrand werd door paus Gregorius VI tot kapelaan benoemd, in welk ambt liij groote practische bekwaamheden aan den dag legde. Toen deze paus door keizer Hendrik III werd afgezet en dien vorst als balling naar Duitschland volgen moest, werd liij door Hildebrand vergezeld. In 1049 werd deze tot kardinaaldiaken benoemd, in welk ambt hij met het bestuur der aangelegenheden en financiën van Rome was belast. Al aanstonds was hij de rechterhand van den paus.



IIilderrand fnuikte onder paus Nicolaas II tien invloed van den Romeinschen adel op de pausverkiezing en wist te bewerken, dat alleen de kardinalen werden bevoegd verklaard om een opvolger voor den apostolischen stoel te benoemen, flet conclave of liet collegie der kardinalen, bestond toen uit zeven kardinaal-bisschoppen tier Roomsche metropolitaan-kerk en acht-en-twintig pastoors en diakenen der voornaamste kerken te Rome, kardinaal-priesters geheeten. In 1Q73 werd IIii.ukdrand met algemeene stemmen tot paus gekozen. Hij noemde zich Gregorius VII. Wij komen in de volgende afdeeling op dezen merkwaardigen man terug.
I Iet is passend ook hier in de geschiedenis dei' Kerk op enkele lichtpunten te wijzen. Zeker behoort daaronder de verbreiding van het Christendom in vele lantlen, als: Aclhiojiic, de Nederlanden, China, de Krim, Moravië, Rultjarije. A.xsciiak is de apostel van het Noorden. Ook in Rusland dringt het Christendom door. In 950 neemt Gylas , vorst der Hongaren, het Evangelie aan, en in 909 laat Olga, eene Russische vorstin, zich doopen, terwijl zij den naam Hklena aanneemt. In Polen wordt het Christendom ingevoerd (900); zoo ook in Denemarken (975). Wladimir de ghoote neemt met zijn volk, de Russen, bet Grieksche christendom aan (989). L)e Kerk vestigt zich in '/.weden (1020).
Voorts maakte zich Hieronimus verdienstelijk door de vertaling der II. Schrift in het Latijn (Vulgata).
Gregorius de groote, patriarch van Rome, (590) verwerpt den titel van „algemeen bisschop", als een misdadig woord, een duivelsche aanmatiging, een navolffinar van den antichrist en noemt zich liever dienstknecht der dienstknechten Gods (Servum servorum Dei). Reda, een Engelsch godgeleerde, was een der godvruchtigste mannen van zijn tijd. Omtrent 945 wordt geklaagd, dat velen in II al ie zich van de Kerk en bet priesterdom afscheiden. Kunnen hiermede ook de Waldenzen bedoeld zijn?
In Orleans werden vele personen verbrand, die zeker onder de ware christenen dier tijden moeten geteld worden.
De schrikkelijkste beschuldiging tegen iemand was in de Middeleeuwen die van tooverij. Wanneer mannen of vrouwen, jongelingen of maagden, monniken of nonnen, maar in het minst afweken van de heerschende godsdienstige gebruiken, of op eenige wijze andere gevoelens openbaarden, of eenigszins de toenemende misbruiken afkeurden , wee hunner! Een enkele betichting van tooverij was genoeg om tot zware pijniging en naar den brandstapel te voeren. Het volksbijgeloof droeg veel tot dien ontzettenden gruwel bij. Zoo stierven velen voor de zaak des Heeren, maar die aan het volk als loovenaars of heksen waren voorgesteld.
Wolken van duisternis bedekten heel de christenheid, als we aan 't eind dezer Afdeeling zijn gekomen. Schier niets dan duisternis is waar te nemen. Slechts enkele zwakke lichtstralen vertoonen zich; want nimmer is 't oprecht geloof in de Kerk van Ciikistls geheel verloren geweest.



VIERDE AEDEELING.
Van de hoogste ntachtsonho ik h eliug der pauselijke hiërarchie tut de Yoorloopers der
Hervorming. 1077—1370 n. C.
iHi eeds gewaagden we van de toenemende verwijdering tusschen de kerken van WW&' het Oosten en het Westen. De verdeeling van het Romeinsche rijk in een <M'Oosterscl, en Westersch keizerl ijk was een van de oorzaken dier verwijdering De je/ bisschop van Rome liet zich paus of papa noemen, die van Constantinopel I voerde den alouden titel van patriarch. Zij betwistten elkander de hoogste plaats in de Christelijke Kerk. Wanneer heidensche volken tot het Christendom werden bekeerd, waren zij naijverig op elkander bij de vraag, onder wiens geestelijk gezag deze moesten gebracht worden. Een langdurige strijd over het plaatsen en vereei en van beelden in de kerken maakte de scheur nog wijder. Houten en steenen beelden van den Heiland en van Mama moesten tot beeldendienst voeren en het christendom lot afgoderij verlagen. Home en Constantinopel stonden tegenover elkander. Zoo verdeelde zich de Kerk in eene Crieksche en Latijnsche. In de Crieksche kerk gebruikte de geestelijkheid de Crieksche, in de Roomsehe de Latijnsche taal. De Oostersche kerk laat wel schilderijen maar geen gehouwen beelden toe. Rome beide. In de Crieksche kerk wordt de Doop door indompeling verricht; het avondmaal onder beide gestalten uitgereikt; ook aan kinderen, liet huwelijk wordt aan de lagere geestelijkheid toegestaan en de II. Schrift mag er gelezen worden. In al deze opzichten verschilt zij van de Latijnsche kerk; desniettemin is zij, in vele vormen levende, ver afgedwaald van de oorspronkelijke Kerk van Christus. In de volgende eeuwen stonden beide groote deelen der christenheid doorgaans vijandig tegenover elkander.
Na de eeuw van volslagen duisternis trad in paus Siuvester II (999—1003) een meer verlicht man op, die poogde scholen te stichten en kunsten en wetenschappen te bevorderen. Maar een hervormer in Roomsch-kerkelijken zin was zeker bovengenoemde Hildebrand, kardinaal-diaken te Rome, te noemen. Deze wordt in 1073 paus onder den naam van Gregorius VII en staat er naar om de macht van den Roomschen stoel boven alle machten der wereld te verheffen. Terwijl hij velschillende vorsten aanzoekt om hun rijken als leenen van den pauselijken stoel te beschouwen, weigeren sommigen, anderen onderwerpen zich, anderen weder, zooals Engeland, hernieuwen den Pieterspenning, een duidelijk blijk van onderwerping.
Gregorius had zijne denkbeelden over de macht en de roeping der pausen gedicteerd in zijn brieven en in een reeks van uitspraken over het pausdom. Hij zegt o. a.: De paus is Christus' stedehouder; van hem geldt het woord van Christus lot Petrus: „Gij zijt Petrus en op deze petra zal ik mijn gemeente bouwen." Hij, n.1. de paus, heeft de sleutelen des hemel rijks; hein is alles onderworpen, zelfs



liet hoogste wereldlijk gezag, alles heeft hem te gehoorzamen. Do wereldlijke macht van den keizer is tegenover die van den paus, wat de maan is tegenover de zon. Gelijk de maan haar licht ontvangt van de zon, zoo ook ontvangt de vorst zijn macht van den paus. Hij is het, die den vorsten het wereldlijk bestuur toevertrouwt; zij zijn verplicht voor hem daarvan rekenschap af te leggen. De paus heeft het recht hen af te zetten, en als de pausen dit doen, hebben de volken zich daarnaar te gedragen en den vorst te gehoorzamen, dien zij aanstellen. Dan eerst zijn Kerk en Staat op den goeden weg, wanneer zij zich onderwerpen aan de macht, die van God gegeven is."
In dit program spreekt duidelijk het doel, dat Giiegorus trachtte te bereiken, llij begon met de vaststelling van het „coelihaat" en de regeling van het recht, van „investituur", lteeds vroeger had hij als diaken weten door te drijven,dat de pausen niet langer door geheel de geestelijkheid van Home mot den adel en het volk benoemd en door den keizer in hunne waardigheid zouden bevestigd worden, maar door een collegie van kardinalen, wier aantal later tot 70 vermeerderd werd.
In 1074- drong hij er bij de Synode te lio)nc dringend op aan het coelihaat d. i. het leven der geestelijken in ongehuwden staat verplichtend te stellen. Daardoor werden deze tot ééne groote macht vereenigd, welke slechts de belangen der Kerk en geen andere moest bevorderen. Leven voor de Kerk alleen, was het leven gewijd aan de grootheid en de macht van den paus. He hernieuwing van deze reeds bestaande wet veroorzaakte de grootste ontroering bij die priesters, welke gehuwd waren, die óf hun ambt moesten nederleggen öf hun vrouwen verlaten. Gregorius wist ze tot onderwerping te brengen.
Aan dit verbod werd verbonden het verbod van simonie, d. b. van den handel in geestelijke ambten, die dikwerf op de onbeschaamdste wijze werd gedreven. De naam is ontleend aan de geschiedenis, vermeld in Hand. De onwaardigste, slechtste en ongeloovigste personen werden dikwerf in hooge kerkelijke ambten gekozen, omdat zij met hun goud de daartoe rechthebbenden daarvoor betaalden. Zoowel geestelijke als wereldlijke vorsten maakten zich aan deze zonde schuldig en bedierven alzoo bet ambt van herder en leeraar. Om de simonie met wortel en tak uit te roeien verbood Gregorius de Investituur door de wereldlijke machten. Deze bestond in de gewoonte, dat vorsten en heeren den nieuwen ambtsdrager ring en staf overhandigden of eene prebende deden aanvaarden. Dan eerst was deze in zijn ambt bevestigd en alzoo geschiedde de benoeming feitelijk door de wereldlijke macht. Het verbod van Gregorius greep diep in de bestaande toestanden. 0|> zichzelve niet onbillijk, tastte het bestaande rechten aan. En hierdoor ontstond een verbitterde strijd tusschen de Kerk en den Staat, die in de volgende eeuwen steeds herhaald is.
Hendrik IV, keizer van Duitschland, bond nu den strijd aan met den paus. Reeds waren vijf van 's keizers Raden door den ban getroffen, omdat zij zich aan simonie hadden schuldig gemaakt. Gregorius durfde den keizer aan, omdat in hem het keizerlijk, liet hoogste gezag in de christenheid getroffen werd. De beperkingen of ontwijkingen van andere vorsten nam hij tijdelijk aan; maar met Hendhik 1\ werd liet een strijd op leven en dood. Gregorius aanvaardde dien, omdat s keizers positie uiterst zwak was. Hendrik was opgevoed in grondbeginselen, die hij ineen geheel willekeurige regeering trachtte toe te passen. Spoedig geraakte hij in oorlog met de Saksen, die hunne voorrechten geschonden zagen. Bovendien was Hendrik nog met andere Duitsche vorsten in strijd. Zoolang Hendrik de Saksen niet bedwongen had, veinsde hij Gregorius te wille te zijn. Zoodra hij de handen vrij



had , nam hij een andere houding aan. Hij schonk opnieuw bisdommen weg en herstelde de Raden, die onder den ban lagen. Nadat Gregorius Hendrik tot hoete vermaand had, dreigde de paus den keizer met den ban. Daarop liet Hendrik op een vergadering van bisschoppen te Worms den paus afzetten en dit Gregorius aankondigen. Gregorius sprak nu de excomminucatie uit over Hendrik, verklaarde hem vervallen van de keizerlijke waardigheid en ontsloeg zijne onderdanen van hun eed, den keizer gezwaren. l)e uitwerking was verschrikkelijk. Het land splitste zich in twee partijen: de eene voor den paus, de andere voor den keizer. Gregorii s had bet hart der godsdienstigen gestolen en de menigte hing hem aan. De Saksische en Zwabische hertogen eischten nu van Hendrik, dat bij met den paus vrede zou sluiten en zoo lang zich van het gezag zou onthouden, tot bij van den ban ontheven was. Terzelfder tijd noodigden zij Gregorius uit om naar Duitschlancl te komen en met hem eene samenkomst te hebben. De paus begaf zich opweg en Hendrik zag geen andere uitkomst dan zich voor hem te verdeemoedigen. Dit deed hij ten laatste liever, dan voor de vorsten door hem vernederd te worden. Hendrik begaf zich met zijne gemalin en kind naar Italië, waar hij te Canossa, een kasteel van de markgravin Matiiilde van Toscane, den paus trachtte te naderen. Deze weigerde hem eerst te ontvangen, maar liet zich eindelijk verbidden, nadat Hendrik in Januari 1077 in het gewaad van een boeteling drie dagen lang op het binnenplein bad moeten wachten, eer bij toegelaten word. Hendrik ontving mi wel de verlangde absolutie, maar hem werd verboden de regeering te aanvaarden, voor dat de vorsten hierover beslist hadden. Hendrik, hierover verbitterd, vond steun bij de Longobarden, die Gregorius haatten. Hij trok tegen den laatste op; maar nu werd bij opnieuw in den ban gedaan en van vele Duitsche vorsten verlaten. De kerkvergaderingen van Mainz en Brixen zetten Gregorius als paus af en kozen in zijne plaats Clemens lil, terwijl de vorsten in Ridolf van Zwabcn een anderen keizer hadden verkozen. Deze tegenkeizer sneuvelde in den slag bij Merseburg (1080) en Hendrik trok niet een leger naar Rome op, dat bij in 1084 bemachtigde. Maai nu was een veel sterker vijand dan Gregorius, Robe kt Guiscard, door den paus te hulp geroepen, uit Griekenland overgekomen en niet een groot leger in aantocht. Hendrik iv verliet daarop Rome en trok naar Duitschland terug. Nadat hij vertrokken was, kwamen de Noormannen in de stad. Drie dagen lang was zij aan de plundering prijsgegeven. De tuchtelooze Noorsche borden roofden, wat zij konden, en vernielden, wat zij niet konden meenemen. Daarbij barstte een ontzettende brand uit, zoodat eeu groot deel van Home verwoest werd. Wel werd Gregorius door ben uit den Engelenburg; waarin bij gebracht was en belegerd werd, ontzet. Rorert voerde hem eerst naar Monte-Cassino en bracht hem vervolgensin veiligheid te Salcrno, waar bij in 1085 overleed. Op zijn sterfbed zei bij: „Ik heb de gerechtigheid liefgehad en bet onrecht gebaat, daarom sterf ik in ballingschap."
Hendrik IV, bad schijnbaar gewonnen; maar de opvolgers van Gregorii s namen diens beginselen aan. En zoo geschiedde het, dat na langen strijd met de volgende pausen Hendrik IV, van allen verlaten, zelfs van zijn zoon Hendrik V, in diepe vernedering stierf.
In Uw huis een knecht Heeft zich, zonder reelit,
Tot een heer gemaakt,
l)ie, om U te tergen,
Uit de zeven bergen
Dondert, brandt en blaakt.



JoHAXNES HUSS VERDEDIGT ZICH TE CüXSTANZ VOOR Hlil" CONCILIE EX DEN KEIZER.



had , nam hij een andere houding aan. Hij schonk opnieuw bisdommen weg en herstelde de Raden, die onder den ban lagen. Nadat Gregorius Hendrik tot boete vermaand bad, dreigde de paus den keizer met den ban. Daarop liet Hendrik op een vergadering van bisschoppen te Worms den paus afzetten en dit Gregorius aankondigen. Gregorius sprak nu de excomminucatie uit over Hendrik, verklaarde hem vervallen van de keizerlijke waardigheid en ontsloeg zijne onderdanen van hun eed, den keizer gezwaren. De uitwerking was verschrikkelijk. Het land splitste zich in twee partijen: de eene voor den paus, de andere voor den keizer. Gregorius had het hart der godsdienstigen gestolen en de menigte hing hem aan. De Saksische en Zwabische hertogen eischten nu van Hendrik, dat hij met den paus vrede zou sluiten en zoo lang zich van het gezag zou onthouden, tot bij van den ban ontheven was. Terzelfder tijd noodigden zij Gregorius uit om naar Duitschland te komen en met hem eene samenkomst te hebben. De paus begaf zicli opweg en Hendrik zag geen andere uitkomst dan zich voor hem te verdeemoedigen. Dit deed bij ten laatste liever, dan voor de vorsten door hem vernederd te worden. Hendrik begaf zich met zijne gemalin en kind naar Italië, waar bij te Canossa, een kasteel van de markgravin Matiiilde van Toscane, den paus trachtte te naderen. Deze weigerde hem eerst te ontvangen, maar liet zich eindelijk verbidden, nadat Hendrik in Januari 4077 in het gewaad van een boeteling drie dagen lang op bet binnenplein bad moeten wachten, eer bij toegelaten word. Hendrik ontving nu wel de verlangde absolutie, maar hem werd verboden de regeering te aanvaarden, voor dat de vorsten hierover beslist hadden. Hendrik, hierover verbitterd, vond steun bij de Longobarden, die Gregorius baatten. Hij trok tegen den laatste op; maar nu werd hij opnieuw in den ban gedaan en van vele Duitsche vorsten verlaten. De kerkvergaderingen van Mainz en Brixen zetten Gregorius als paus af en kozen in zijne plaats Clemens 111, terwijl de vorsten in Rudolf van Zwaben een anderen keizer hadden verkozen. Deze tegenkeizer sneuvelde in den slag bij Merscburg (1080) en Hendrik trok met een leger naar Rome op, dat liij in 1084 bemachtigde. Maar nu was een veel sterker vijand dan Gregorius , Rorert Guiscard, door den paus te hulp geroepen, uit Griekenland overgekomen en met een groot leger in aantocht. Hendrik iv verliet daarop Rome en trok naar Duitschland terug. Nadat bij vertrokken was, kwamen de Noormannen in de stad. Drie dagen lang was zij aan de plundering prijsgegeven. De tucbtelooze Noorsche horden roofden, wat zij konden, en vernielden, wat zij niet konden meenemen. Daarbij baatte een ontzettende brand uit, zoodat een groot deel van Rome verwoest werd. Wel werd Gregorius door ben uit den Engelenburg, waarin bij gebracht was en belegerd werd, ontzet. Rorert voerde hem eerst naar Monte-Cassino en bracht hem vervolgensin veiligheid te Salerno, waar hij in 1085 overleed. Op zijn sterfbed zei hij: „Ik heb de gerechtigheid liefgehad en het onrecht gehaat, daarom sterf ik in ballingschap."
Hendrik IV, had schijnbaar gewonnen; maar de opvolgers van Gregorius namen diens beginselen aan. En zoo geschiedde het, dat na langen strijd met de volgende pausen Hendrik IV, van allen verlaten, zelfs van zijn zoon Hendrik V, in diepe vernedering stierf.
In Uw huis een knecht
Heeft zich, zonder recht,
Tot een heer gemaakt,
Die, om U te tergen,
Uit de zeven bergen
Dondert, brandt en blaakt.



JOHANNES HüSS VERDEDIGT ZICH TE CoNSTANZ VOOR HET CüNCIEIE EN DEN KEIZER.







Tlij is 't, die de liên Buigen doet de kniên,
Voor stom hout en steen;
l)ie door zijn gezetten,
Durft Uw heiige wetten Met de voeten treên.
Die 't onnoozel bloed Stort in overvloed;
Die geweldig stoot Prinsen uit hun tronen,
Trekt van 't hoofd de kronen,
Ja, zelfs brengt ter dood.
Met Gregorius VII maken Innocentius III en Bonifacius VIII een drietal pausen uit, die met elkander wedijveren om het gebouw der pauselijke macht zoo hoog mogelijk op te trekken. De grond werd gelegd door Gregorius; Innocentius en Bonifacius voltooiden den bouw, terwijl het onder den laatste reeds begon te wankelen.
De pausen vonden weldra in Hendrik V een even krachtig als volhardend tegenstander. Dit bleek, toen Pascha lis II het door Gregorius gestelde investituurrecht wilde vernieuwen. De keizer dwong hem tot een vergelijk. Toen dit verbroken werd, liet hij den paus gevangen nemen. De strijd duurde voort tot het concordaat van Worms (1122), waarbij werd bepaald, dat wel de keizer afstand zou doen van hetbeleenen met ring en staf, als gerekend tot het geestelijk gezag te behooren, maar den gekozene met den scepter, als zinnebeeld der wereldlijke heerschappij, zou begiftigen.
Ten slotte had deze twist en langdurige strijd voor het pausdom zelf niet voordeelig gewerkt. In Italië inzonderheid was jegens den paus eene vijandige gezindheid geboren, die niet minder eischte, dan (lat paus en geestelijkheid afstand zouden doen van alle wereldsche heerschappij en bezitting en alleen voor hun geestelijke roeping zouden leven. Maar was zulks ooit te verwachten van hen, die zoo zeer en zoo lang het woord des Heilands: „Mijn koninkrijk is niet van deze wereld!" hadden vergeten ?



V IJ F D E A F D E E L I N G.
Verval der Kerk in leer en leven. De Bedevaarten. De Kruistochten. De geestelijke Ridderorden. De Johann Her orde. De orde der Tempelieren. De Duitsclie orde. De Zwaardbroeders. Nieuwe .Monnikenorden. De Dominicanen en Cistcnecrs. De Franciscanen. De Mariavergoding. De Heiligen.
De leer der Transsubstantiatie. liet Misoffer. Het Vagevuur en de Zielmissen. De Aflaat. De Rozenkrans.
323—1350 n. C.
xpltv . J
M e midden van den strijd lusschen de wereldlijke en geestelijke macht, tusOT?* schen keizer en paiis, was eene reeks van belangrijke gebeurtenissen voor /TO^den laatste eene ware uitkomst. Zij bestond in de worsteling der Westersche christenheid met liet Mohamedaansche Oosten, gedurende twee eeuwen tot zevenmaal hernieuwd (1096—1201). Deze oorlogen, de kruistochten, hebben in de eerste plaats wereldhistorische, maar in de tweede plaats niet minder kerkhistorische beteekenis.
De bedevaarten, reeds sedert Hei.exa, de moeder van Coxstaxtijx den groote, naar het II. gral'en 1'icthlehem door ile geloovigen ondernomen, werden, hoe fanatiek de Arabieren ook waren, niet door hen gestoord. Zelfs was tusschen Karel dex groote en Harix al Rasciüd, kalif van Bagdad, een verbond tot stand gekomen. .Maar nadat de Turken Palestina vermeesterd hadden, werden de christenen op hunne pelgrimagies derwaarts zeer bemoeilijkt en mishandeld. De aandacht der christenheid werd nu meer dan te voren op het Oosten gericht en de begeerte ontwaakte om de oorden, door de dierbaarste herinneringen geheiligd, aan de macht der ongeloovigen, die ze beheersehten, te ontrukken. Gregorius VII ging ook van dit grootsche ontwerp zwanger; maar werd door zijn strijd met Hendrik IV in de uitvoering van zijn plan verhinderd. De aandacht der volgende pausen bleef op deze zaak gevestigd. Hoogst gewenscht was daarom het verhaal van Peter van Amiëxs, die van een pelgrimstocht naar Europa was teruggekeerd en het joerendst tafereel van het lijden der pelgrims voor Urbaxus II ontvouwde en daarna op zijn bevel in de steden van Italië, Frankrijk en Duitschland de menigte opeischte om Palestina van het juk, waaronder het zich smadelijk kromde, te bevrijden. Urbaxus riep in 1093 eene groote kerkvergadering tc Clermont bijeen en de kreet: „Het is Gods wil! Het is Gods wil!" deed zich daar van allen hooren. Nauwelijks had de paus zijn rede geëindigd, of het eerst van allen knielde Adiiemar van Monteil, bisschop van Pag, voor hem neder en verzocht den heiligen tocht te mogen bijwonen. Toen hem dit was toegestaan, volgde bisschop Wiu.em van Oranje zijn voorbeeld. Een rood kruis, op den rechterschouder gehecht, werd het teeken om de toegewijden tc onderscheitien en velen tot geestdrift te ontvlammen. Schier ongeloofelijk is het, wat



in alle standen der maatschappij plaats greep. Duizenden en nog eens duizenden: vorsten, ridders, monniken, burgers, lijfeigenen of hoorigen aanvaardden liet kruis om öf vergiffenis van zonden óf roem en aanzien óf ginds rijke veroveringen te verwerven. De geestdrift was onbeschrijfelijk. Men meende allerlei verschijnselen aan den hemel gezien te hebben. Ja, er werd zelfs een gerucht verspreid, dat Karei. de groote uit de dooden zon opgestaan zijn om de heilige strijders in persoon aan te voeren. Bij allen leefde de wensch in het hart om den gehaten Turk te vernederen en de mishandeling der christenen in liet 11. Land te wreken. Een ongeregelde schaar van duizenden vertrok reeds in 1096 onder Peter den kluizenaar en Walter zonder have, na in vele steden aan den Rijn de Joden vermoord en uitgeplunderd te hebben, door Hongarije en Bulgarije naar Azie. Dat deze tocht mislukte, spreekt van zelf. Ken geheel ander verloop had de dusgenaamde Eerste Kruistocht, wiens aanvoerder Godfried van Bouillon, hertog van Neder-Lotharingen, was. Met een weluitgerust leger, in de grootste orde, onder dappere ridders als Raimond van Toulouse, IIugo van Yermandois, Robert van Normandië, Rohemind van Tarente met diens beroemden neef, den onvergelijkelijke!! Tancredo, als geleiders, bereikte hij Nteea. Antiochië werd eerst na een lang beleg genomen en eindelijk, 45 Juli 1099, viel Jeruzalem in der christenen macht. De dappere aanvoerder Godfried, tot koning uitgeroepen, weigerde „de gouden kroon daar te dragen," waar Christus eene doornenkroon was op het hoofd gedrukt. Hij stierf reeds in 1100. liet nieuwe christenkoninkrijk Jeruzalem droeg echter van zijn ontstaan de kiemen der ontbinding in zich. Alleen door nieuwe scharen uit het Westen kon het verdedigd worden en telkens ging het in kracht en omvang achteruit. Palestina bleef gedurende twee eeuwen het tooneel van de hevigste worsteling der Middeleeuwen. Onder boriiewijn 1 en Roudewijn II bereikte liet nieuwe rijk zijn hoogsten bloei. Acre, Sidoti, Tripolis en Tgrus werden veroverd; maar onder Boudewijn IIIgingEdessa, het bolwerk van Jeruzalem, verloren. De Heilige Bernard prikkelde koning Lodewijk VII van Frankrijk tot een nieuwen kruistocht; Koenraad III sloot zich daarbij aan, maar zonder eenige belangrijke uitkomsten te verkrijgen. In 1187 ging Jeruzalem zelve verloren en hoewel de val dezer stad een nieuwen tocht veroorzaakte, waaraan keizer F.ucderik I, Philips Augustus van Frankrijk en Richard Leeuwenhart van Engeland deelnamen, beantwoordden de uitkomsten niet aan de verwachtingen. De laatste veroverde Ptolomais, maar vond in sultan Saladin een dapperen en edelen vijand. Reeds in 1192 keerde Richard naai Engeland terug.
Zoo volgden nog onderscheiden tochten, tot zeven in aantal. Maar het doel werd niet bereikt. Langzamerhand verloren de christenen alle steden, tot in 1291 ook Ptolomais bezweek en het II. Land voor goed bleef in de macht van den Islam.
Toch waren de kruistochten niet zonder groote gevolgen gebleven, al hadden ze het hoofddoel gemist. Zij vereenigden voor geruimen tijd de christenvolken van Europa tot één grootseh gemeenschappelijk doel. liet kan niet geloochend worden, dat een hoog ideaal den strijders voor den geest stond; dat, naar de meening van die tijden, voor de hoogste goederen dus levens werd gekampt, en zeker hebben de honderdduizenden, die voor deze zaak hun leven veil hadden, krachtig bijgedragen om den overmoed van het Moliamedanisme paal en perk te slellen. Al werd het Dosten niet herwonnen, Europa was voorshands tegen de vermetele aanvallen van den Islam beveiligd. Iloe onbevredigend ook de resultaten waren, toch hebben deze oorlogen en verre tochten meerder kennis, fijner ontwikkeling en meer algemeene beschaving in het ruwe IVesten bevorderd, waardoor ongetwijfeld een ge-



zegende invloed op de geboorte van een nieuw, frisch, vrij, godsdienstig leven in de toekomst werd uitgeoefend. De zeden werden verzacht, de taal der poëzie en der tonen werkte veredelend èn op de hoogere kringen èn op de burgerijen. De verzwakking van do macht des adels, do vrijwording van vele duizenden lijfeigenen en hoorigen, die liet kruis hadden aangenomen, de opkomst van den vrijen burgerstand — alles gevolgen der kruistochten — brachten een ommekeer ton goede teweeg. Ook de geestelijke Ridderorden, door deze oorlogen ontslaan, werkten mede, om de zwakken te verdedigen, vrouwen e" maagden te eeren en te beschermen, liet recht te handhaven en daardoor veiligheid te verschafïen. Door die geestelijke Ridderorden juist had zicli de macht der christenen nog zoolang kunnen handhaven in liet zoo ver verwijderde en door de Seldsjukken telkens aangevallen Palestina. Zoo hadden na de verovering van Jeruzalem door Godfried van Bouillon eenige ridders, in het klooster en ziekenhuis ter eere van Johanxes den Doopkhaldaar opgericht, zich verbonden om nevens den krijg tegen de ongeloovigen ook de verzorging van arme en de verpleging van zieke pelgrims op zich te nemen. Zij werden „Johanniter-ridders" geheeten. Nadat de zaak dei' kruistochten in het H. Land verloren was, vonden zij een toevluchtsoord op het eiland Maltha en heetten sedert Maltheserridders. Later werd de orde opgeheven.
Een tweede orde was die der „Tempelieren," genoemd naar het paleis, nabij de ruïne van den tempel van Salomo te Jeruzalem gebouwd en haar ter woning geschonken. Zij moest de pelgrims in Palestina beschermen en tegen de ongeloovigen strijden. Na het verlies van Jeruzalem week zij naar Frankrijk, waar zij tot grooten rijkdom en in hoog aanzien geraakte. Van groote zedeloosheid en losbandigheid beschuldigd, word de orde door koning Philips den schoon e opgeheven en zijn laatste grootmeester J.vques Moi.ay met 54 ridders levend verbrand.
De derde orde was <Iie der „Duitsche orde,'' alzoo genoemd, omdat slechts Duitsche ridders in haar werden opgenomen. Zij streden, na hun verdrijving uit het 11. Land, tegen de heidensche Pruisen. Vereenigd met eene andere orde, die der „Zwaard broeders", veroverden zij het geheele land en dwongen de Pruisen om het Christendom te omhelzen.
.Maar ook nieuwe monnikenorden werden gesticht. Telkens, wanneer de ontaarding van liet leven der Kerk sterk bewust werd, traden zulke nieuwe orden mot strenge regelen te voorschijn Zij kunnen derhalve als drang tot reformatie aangemerkt worden, hoewel zij vaak van dit doel aflieten. DoMinicis, een Spanjaard, stichtte de orde der „Predikheeren," naar hem „Dominicanerorde" geheeten. Uit haar kwam het heilig „Office, «Ie Inquisitie" voort, die duizenden bij duizenden als ketters wreedaardig heeft doen ombrengen. Een beroemde tak dezer orde is die der „Cistencers" te Citeaux in Frankrijk.
Een Italiaan, Francisci's van Assisi, stiohlte do orde der „Franciscanen." Deze orden stelden zich vooral len dool buiten de kloosters de verwaarloosde kudde te onderwijzen. Zij voorzagen in haar onderhoud door bedelen; niets dan gebedeld brood mochten zij, volgens hare gelofte, nuttigen. Dat deze-voorgewende armoede tot rijke bezittingen leidde, behoeft niet herinnerd te worden.
De dwalingen, waarvan reeds in een vroegere afdeeling gesproken is, namen een karakter aan, die de Kerk verre van liet Woord Gods voerde en het heidendom nabij bracht. Maria werd nu als de „heilige maagd" aangebeden; de groote schaar der door de Kerk heilig verklaarden ontving mede godsdienstige vereering en plaatste zich tusschen den Christus Gods en den naar vergeving en rechtvaardigmaking zoekenden zondaar als middelaars en patronen. De goede werken werden, in stede van als



vluchten dos geloofs en der schuldvergeving offers der dankbaarheid te zijn, de oorzaak der behoudenis. l)e priesters deelden uit den schat der goede werken, door de martelaren en heiligen bijeengebracht, de „absolutie" uit. En waarin bestonden meestentijds die goede werken der toenmalige christenen? In vasten, herhaaldelijk opzeggen van gebeden, bedevaarten, zelfkastijdingen, kerkebouwen, het monniken- en nonnenleven, enz.
De leer der „Transsubstantiatie," welke verkondigt, dat door de wijding van den priester het brood en de wijn in het II. Avondmaal veranderd zijn in het waarachtige lichaam en bloed van Christus, werd leer der geheele Kerk. Gevolg daarvan was, dat het gewijde brood, gelegd in een rijk versierd, soms gouden, kastje, monstrans geheeten, voor de schare der geloovigen door den priester opgeheven , werd aangebeden; aan de hostie zelve, liet gewijde brood, wonderkracht werd toegekend. De priester zelf werd als een wonderdoener beschouwd. Ilij toch had door zijn wijding die verandering teweeggebracht. Door eene andere drogreden geleid, werd der gemeente de beker der dankzegging onthouden en het H. Avondmaal onder slechts ééne gestalte uilgereikt. Een ander gevolg was het misoffer. Dit bestond daarin, dat de priester liet veranderde biood en den wijn, nu als een offer tot verzoening deizonden in de kerk ophief en Christus' lijden en sterven andermaal daardoor liet plaats vinden. Hieruit ontstond liet lezen der mis om de zielen der gestorvenen uit het Vagevuur te verlossen of althans het verblijf daarin aanmerkelijk te verkorten.
Het Vagevuur was door de Kerk algemeen aangenomen als tusschenplaats tusschen de hemelsche zaligheid en het verblijf der verlorenen. Het werd eene goudmijn voor de Kerk en hare geestelijken. Het missenlezen of het misoffer brengen voor de zielen in het vagevuur door de priesters maakte dezen rijk en deed hen als machtig in geestelijke zaken door de bijgeloovige menigte aanmerken. De rijken zondigden er maar op voort; door zielmissen in groot aantal konden zij gered worden. De arme onthield dikwerf zich en de zijnen liet noodige om enkele missen te laten lezen. Zoo geloofde men, levende in de zonden, door zijn geld zeker te zijn van zijn eindelijke zaligheid. Sommigen vermaakten groote geldsommen om voor hun zielen missen te doen lezen. Aan de leer van 't Vagevuur verbond zich die van den allaat, van de kerkelijke boetedoeningen, het bidden van den „rozenkrans," bestaande in het gedurig bidden van het „Ave Maria" en het „Onze Vader!"
Ten slotte rees in de Kerk hoe langs zoo meer de macht der hiërarchie door het toekennen van goddelijk gezag aan de traditie, d. i. aan de door mondelinge overlevering aangenomen leer der Apostelen en Apostolische Vaders; door de uitspraken deiKerk vaders, alsmede door de op de algemeene kerkvergaderingen aangenomen besluiten en vastgestelde leerstellingen der Kerk. Om de tegenspraak der II. Schrift te ontgaan, kwam het verbod om den Bijbel te lezen den priesters in 't gevlei. Trouwens het Bijbellezen kon toen slechts door weinigen geschieden. Slechts weinige geleerden vermochten het. Tal van priesters konden zelfs niet lezen. Bedenken we intusschen hier, dat de boekdrukkunst nog niet was uitgevonden.



ZESDE AFDEELING.
Lichtstralen tc midden der duisternis. De Paidicianen. Waldensen. Albigensen. Stadingers. Anselmus van Canterbury. Bernard van Clairvaux. Peter Abelard. Petrus Waldus. Vervolging der Waldensen. Arnold van Brescia. Bonifacius VIII en Fïlips de schoone, honing van Frankrijk. Be zeventigjarige ballingschap der pausen. Uitroeiing der Tempelieren. Het pauselijk schisma. Het jubeljaar 1300. De Inquisitie. Thomas van Aquinas. Johannes Duns Scotus. Bogier Bacon.
Het Kalifaat van Cordova. Dantc Alighierie.
1000—1350 n. C.
fpSJ|ns Mij ft nog over op een i ge lichtpunten, van welke sommige als met schaduwen bedekt zijn, te wijzen. De Ileere Christus had zelfs in deze duistere 'wKF eeuwen den kandelaar niet geheel van Zijne gemeente weggenomen.
Jju De „Paulicianen" in het Grieksche keizerrijk waren vereerders van den
J Apostel Paulus. Zij streefden naar eene algeheele vereenvoudiging in de plechtigheden der Kerk en het leven der geestelijken. Bij veel goeds hadden zij groote dwalingen, als het verwerpen van vele hoeken des N. V. en het aannemen van sommige leeringen der gnostieken. Ze werden in hel Oosten zwaar vervolgd, toen een hunner leiders, Sergius Tychicus, als hervormer wilde optreden. Zij zeiven noemden zich „Katharen" of „reinen," uit welken naam het woord „ketter" is ontstaan. Gedurende de donkerheid der middeleeuwen vond men deze en andere soorten van ketters overal verspreid. In de valleien van Piëmont werden de ketters later „Waldensen" geheeten; in Frankrijk werden ze naar de stad Albi „Albigensen genoemd. Wellicht is hun ontstaan tot de vroegste tijden der Christenheid terug te voeren. Iemand zei van hen: „Wanneer men met hen over den paus hegint te spreken, dan openbaart zich hun ketterij. Zij noemen hem den Antichrist. Maar overigens onthouden zij zich van alle leugen en bedrog, vereeren de H. Schrift en houden zich aan de Apostolische Geloofsbelijdenis.'' Ook de „Stadingers" van Oost-Friesland verwierpen de priesterheerschappij. Tegen de Albigensen woedden de Dominicanen en Franciscanen. De nieuwïre kruistochten verdelgden in en na 1209 de Albigensen en in 1234 de Stadingers.
Als vrome christenen in de Kerk der Middeleeuwen mogen wij noemen: Anski.mus. aartsbisschop van Cantcrbury, en Berxarii van Clairvaux, gewoonlijk de 11. Bernard geheeten. De eerste was een der voornaamste geleerden van de toenmalige scholastiek, maar ook de vriend der armen en slaven, die liem zeer beminden. Bernari) van Clairvaux wees hooge plaatsen in de Kerk af, omdat „een leerling van Christus niet moest staan naar de hooge dingen." De roem van den



vromen en geleerden abt drong alom door. Hooggeplaatste personen, koningen, prinsen, pausen, kerkvergaderingen luisterden naai' hem en volgden zijne beslissingen. Hij kon door zijne groote predikgaven voor eenvoudigen en geleerden, voor aanzienlijken en geringen spreken en allen stichten. Het schromelijk verval deiKerk vervulde hem met de diepste droefheid. Zijne groote kennis van de II. Schrift lichtte hem daarbij voor. Toen een zijner leerlingen paus geworden, schreef Bernahd voor hem een boek, vol sclioone leeringen en gaf zijn discipel Eugenius vaderlijke vermaningen. „Bedenk," zoo schreef liij, „dat gij opvolger zijt van hem, die gezegd heeft: „Zilver en goud heb ik niet." Goud, edelgesteenten, zijden gewaden hebt gij niet van Petrus, maar van Constantijn , den Ceasar. Wilt gij een wereldsch en geestelijk gebied bezitten, gij zult ze beide verliezen. Mocht ik nog voor mijn heengaan, Gods Kerk zien, zooals ze in oude tijden was, toen de Apostelen hun net uitwierpen naar de zielen der menschen om die te redden en niet naar zilver of goud."
Dat de onderwijzing van dezen grooten man, den laatsten der kerkvaders, als men zegt, in 100 door hem gestichte kloosters, zegenrijk moest werken, is duidelijk. Toch was bij geheel en al monnik; hij predikte tegen de Katharen, bevorderde met alle macht den tweeden kruistocht en wederstond en vervolgde mede Peter Aiiklard, een der scherpzinnigste denkers, helaas! ook bekend door zijne zondige liefde voor de sclioone Heloïse, die vervolgd, miskend en verlaten stierf. Bernard was met al zijne sclioone hoedanigheden kind van zijn tijd, van de algemeene godsdienstige begrippen zijns tijds. Zoo was het met Augustinus, zoo was bet ook met hem. Luther vereerde hein hoog.
In het midden der twaalfde eeuw leefde in Lyon een rechtschapen man met een helder verstand en een vroom gemoed, Pethus Waldus genaamd. Hij was een rijk en aanzienlijk koopman en vermoedde sinds lang, dat de Kerk diep gevallen was. Toen liij eens, omstreeks liet jaar 1100, met zijne vrienden aan een feestmaaltijd zat, viel een der gasten, plotseling dood neder. Uit maakte diepen indruk op allen, inzonderheid op Waldus. In diep nadenken over eigen toestand verzonken, beleed hij, dat hem de ware gerechtigheid voor God ontbrak en dat hij door vasten en bidden en eigene gerechtigheid niet zeker kon zijn van zijne zaligheid. Terwijl bij, als de stokbewaarder van Philippi, vroeg: „Wat moet ik doen om zalig te worden ?' (Hand. 10) en bij de priesters geen antwoord ontving, las hij de oude kerkvaders, die hij door zijn rijkdom kon leeren kennen. Nu zag hij reeds, hoezeer de Kerk van de oorspronkelijke reinheid des geloofs was afgeweken. Dit werd hein nog duidelijker, toen hij de II. Schrift vermocht te lezen. Wel was die in 't Latijn vertaald en alleen voor geleerden bestemd; maar hij had twee vrienden onder de geestelijken, die voor hem den Bijbel in het Fransch overzetten. Zoo kwam 1'ethus Waldus tot de kennis der waarheid. Hij wilde die niet voor zich alleen behouden; maar ook voor anderen daarvan afschriften doen vervaardigen, waartoe hij een aanzienlijk deel van zijn rijkdom besteedde, liet overschot van zijn fortuin verdeelde bij onder de armen. Zelf trok hij als prediker rond om het Evangelie te verkondigen. Vele duizenden, inzonderheid landlieden, beleden de zuivere leer der 11. Schrift en uit hen kwamen helpers voor Petrus in den arbeid te voorschijn. lJe aartsbisschop van l^i/on verbood hem het prediken. Toen wendde hij zich tot paus Alexander lil om bescherming dezer eenvoudige vergaderingen en zond hem een exemplaar zijner bijbelvertaling. Deze, afkeerig van alle nieuwigheid, verbood hem en zijn volgelingen het prediken. Maar Waldus weigerde in dezen den paus te gehoorzamen, ging voort met de verkondiging van 't Evangelie en werd welhaast met al zijn vrienden



in den ban gedaan (1180). Hij moest om de vervolging uitwijken naar Dohcme, waar hij in D20U stierf. Zijne nagedachtenis blijve in zegening.
De volgers van Waldus, Waldensen geheeten, leerden met hem, dat in zaken, die liet geloof betreffen, alleen de II. Schrift kan beslissen; want die bevat alles, wat de mensch voor zijne zaligheid weten moet. Volgens de uitspraak der II. Schrift, leerden zij verder, dat de menscli niet door uitwendige werken of door de verdiensten der heiligen voor God rechtvaardig is, maar alleen door de verdiensten van Jezus Christus en door een levend geloof in Hem. Zij verwerpen het vagevuur en de zielmissen, alsmede de biecht. Zij stellen, dat niet slechts de priesters het recht hebben om de zonden te vergeven; maar ieder kan tot den andere zeggen: „Wanneer gij uwe zonden belijdt en nalaten wilt, vergeeft God uwe zonden." Elk punt hunner leer staafden zij door plaatsen uit de Schrift, want niet alleen hun leeraren, maai' ook de leden dezer gemeente waren buitengemeen in de kennis van het Woord ervaren, zoodat door hun tegenstanders werd getuigd, dat zij geheele stukken van den Bijbel uit het hoofd kenden. Zij kenmerkten zich door een waarlijk christelijken levenswandel. Zij waren eenvoudig en bescheiden, met het noodige tevreden, haatten pracht en rijkdom, waren trouw en afkeerig van leugenarij en hielden hun beloften, betoonden zich eerlijk en nauwgezet in handel en wandel, waarom voorname familiën hen gaarne als dienstboden ontvingen. Zij waren kuisch en hielden het huwelijk heilig, zachtmoedig en beminden hun naasten. Zij leidden een biddend leven, zonder den rozenkrans te gebruiken, voedden hun kinderen op in de vreeze des Heerenen waren de Overheid onderdanig. Een koning van Frankrijk zei van hen: „Zij zijn betere menschen dan ik en geheel mijn volk."
Tegen deze eenvoudige christenen woedden te dier tijde en lang daarna de geestelijke en wereldlijke machten met de zwaarste vervolgingen. Niets evenwel kon hun geloof schokken. Van hunne vervolgers traden velen tot hun gemeenschap toe.
In geheel Italië was gedurende den loop der 12de eeuw een afkeer geboren van het gezag, dut de bisschoppen zich hadden aangematigd. Niet het minst van het gezag des pausen. In Auxoi.u van Brescia was een man opgestaan, die openlijk de noodzakelijkheid van een hervorming der Kerk predikte. De Kerk moest weder arm en ootmoedig worden; hare rijkdommen hadden aanleiding gegeven tot de vele zonden der geestelijken. Hij predikte met kracht en overtuiging als een nieuwe apostel, gehuld in een eenvoudig gewaad. Ixxocextius II had hem gelast Italië te verlaten. De Romeinen vielen daarop van den paus al en wilden llome tot eene republiek maken. Later verlangden zij, dat keizer Coexraad III, na den dood van paus Lucius II, die in een strijd om de herovering van het kapitool was gevallen, binnen Rome den keizerszetel zou vestigen. Maar paus Eügexiüs vond in den tweeden kruistocht aanleiding, 0111 opnieuw als een vroom voorstander van de zaak der kruisvaarders zich op den voorgrond te plaatsen. Hij werd hierin getrouw bijgestaan door Beuxard van Ci.airvaux. Frederik I (Barbarossa) leverde toen, om den paus genoegen te doen, Auxold vax Brescia aan zijn bitterste vijanden over, die hem levend lieten verbranden. Hoe machtig Freuerik ook wezen mocht, hij moest met paus Ai.exaxdeu III vrede sluiten. Deze zeilde paus dwong koning Hendrik I van Engeland, die Thomas a Becket, aartsbisschop van Canterbury, had doen vermoorden, tot eene vernederende boetedoening op het graf van dien prelaat (1174).
In deze eeuw werd nogmaals beproefd om de kerken van het Westen en het Oosten te hereenigen. Maar de stichting van een Latijnscli keizerrijk, (vijfde kruistocht) had de Grieken zeer verbitterd. De patriarch van Nicea had paus Gregorius IX uitgenoodigd tot eene samenkomst; maar deze zond afgevaardigden, die in



's pausen naam eischten, Hat allen zich aan den I {oomsehen sloel zouden onderwerpen. Eu alzoo kwam er van die hereeniging niets. In 1274 zond keizer Mkiiaei, Paleolouus afgevaardigden naar hel algemeene concilie van Lijon. Deze waren bereid de Latijnsehe belijdenis aan te nemen en het primaat van den lloomschen stoel te erkennen. Spoedig viel het geheele plan ineen en Miciiaki,, die meer uit staatkunde dan uit godsdienstig beginsel had gehandeld, trok zich terug. Nu sprak paus Mautints IV in 1381 den banvloek over Miciiaki. uit en de kerken bleven voor goed gescheiden.
Maar de dag naderde, waarop het pausdom van zijn hoogte zou dalen. He hiërarchie had het vertrouwen des volks verloren en weldra zou zich de aandrang tot reformatie sterker dan vroeger openbaren.
In de laatste jaren dei tiende eeuw wist kardinaal (Iaëtano paus Cki.kstints V te bewegen om van zijn waardigheid afstand te doen, waarop hij zelf verkozen werd en als Doxieauus VIII den stoel van Rome bezette. Deze man stond geheel op bet standpunt van (jREhokius VII, maar miste diens schranderheid, doorzicht en vroomheid. Hij was een heerschzuchtig, wereldschgezind, strijdhaftig priester, die meende zich als scheidsrechter der vorsten in hun onderlinge geschillen Ie doen gelden. Hij beproefde zulks in den twist tusschen Philips dkn sciiooxe, koning van Frankrijk en Km aitn II, koning van Engeland. Philips, diep gekrenkt door zijne hoovaardige aanmatiging, wees hem scherpelijk en beslist al. Poniiachs wreekte zich zeer onhandig. Hij wilde Philips beletten van de geestelijkheid in Frankrijk een buitengewone belasting te hellen. De koning verordende nu, dat geen vreemdeling zonder zijn verlof in Frankrijk komen mocht om er handel te drijven , en evenmin zonder zijn verlof geld en goed uil zijn land mocht gevoerd worden. Dit deed Boxikaciis inbinden. Hij had niet met kerkelijk gehoorzame Duitschers te doen, maar met Franschen, die voor hun Kerk reeds vroeger allerlei voorrechten bedongen hadden. De paus was nu bereid I..odewijk IX heilig te verklaren, waarop hij als bijzonder persoon, niet als paus, bemiddelaar mocht zijn. Hiermede eindigde de zaak evenwel niet. 's Pausen uitspraak beviel Philips niet en toen deze een pauselijk legaat ontving, die even trotsch was als zijn meester, liel de koning dieu gevangen nemen. De paus ging nu in zijn onbezonnen maatregelen zoo ver, dat hij den koning zeer verbitterde. Philip* riep een vergadering van l< ransehe grooten en kerkvorsten bijeen, die de vraag uitmaakte, ol de koning dan of de paus meester in Frankrijk was. De vergadering verwierp alle pauselijke aanmatiging in het koninkrijk en de opgeblazen Hoxhaciis verklaarde in eene bul, dat ieder menscli, ook ieder vorst aan den paus onderworpen was en men zonder dit te erkennen, niet zalig kon worden. Over den koning sprak hij den ban uil. s Konings edelen bleven den vorst, die moedig legen DoNHAihs optrad, getrouw. (1302). Naardien deze nieuwe bullen tegen den koning uilvaardigde, nam de zegelbewaarder van Philips den paus te Ana/jni gevangen. Hoewel spoedig bevrijd, sliert de kerkvorst ten gevolge van ontroering, ergernis en gekrenkte heersclizueht reeds in I zeilde jaar (1303). Hier moest derhalve de paus 't tegen den koning uileggen.
Philips dwong kort daarna Ci.emexs V in Frankrijk zijn verblijf te houden en deze woonde sinds 13(111 te Avi'jnon. Dit duurde 70 jaren, daarom wordt dit tijdvak de 70-jarige ballingschap der pausen genoemd. De vernedering des pausen ging zoover, dat hij gedwongen was, aan de uitroeiing en den wreeden dood der Tempelieren zijne goedkeuring te geven. Zoo zonk de macht, die zich zoo hoog verheven achtte. De pausen waren niet anders dan dienaars der Fransche partijen niemand dacht meer aan hun aanspraak op het hoogste gezag in eiken staat.
3



Hoewel in Duihrhland nog veel eerbied voor 's pausen gezag bestond, bepaalden de Duilsehe keurvorsten torii, dat de verkiezing van een keizer aan den invloed van den paus werd onttrokken. Zelfs werden sommige pausen van ketterij verdacht. Het pausdom zonk langs zoo meer ook dooi' zijn hebzucht en verregaande zedeloosheid, liet verkoopen van ambten, het onvervuld laten van bisdommen en het genieten der inkomsten er van, ergerde iedereen. Gedurende een tijdvak van dertig jaren waren er zelfs twee pausen: één te AvUjnon en één in Ilome. .Men noemt dit het pauselijk schisma. De verdorvenheid was zoo algemeen, dat allen, die liet wel met de Kerk meenden, overtuigd waren, dat eene hervorming in haar hoofd en leden dringend geboden was.
Zwakke pogingen om althans voor het uiterlijke eenige beweging in het kerkelijk leven te brengen werden aangewend. Daaronder rekent men de instelling van een jubeljaar (1300). Tallooze scharen van pelgrims stroomden naar Rome, waardoor aanzienlijke sommen gelds in de pauselijke schatkist vloeiden. Deze uitkomst beviel den Romeinen zoo zeer, dat paus Glkmkns VI in 1350 een tweede jubeljaar instelde en beval het vervolgens alle 50 jaar opnieuw te doen vieren. Later werd het om de 25 jaar ingesteld.
Opmerkelijk is het, dat in deze laatste eeuwen het aantal afwijkenden van de aangenomen kerkleer uitermate gering is. Het instellen van de „Inquisitie" zou het tegendeel doen vermoeden. Deze armoede aan ketterijen is echter een bewijs van den doodstaat, waarin de Kerk was overgegaan, en daarom minder verblijdend. In geleerdheid blonken ver boven hun tijdgenooten uit Tkom.ys van Aquinas, een Dominicaan, en Johannks Duns Scotüs, een Franciscaan, die hoofden van beroemde scholen zijn geworden. Rogier Bacon, de grootste geleerde der middeleeuwen, wilde, dat de Bijbel in de grondtalen zou bestudeerd worden.
Terwijl de christenheid in diepe duisternis en barbaarschheid was weggezonken, bloeiden de wetenschappen en de beschaving te Bagdad en Cordova onder de beroemdste kalifen. Velen, die de wetenschap liefhadden, begaven zich naar Cordova om daar hun dorst naar kennis te laven.
In Italië leefde de beroemde dichter Dantk Ai.ighiicri (1205—1321). Hij werd geboren te Florence, waar zich de smaak voor de beoefening der schoone kunsten reeds vroeg had ontwikkeld en de staatsinrichting van de leiders meer dan elders persoonlijke beschaving eischte. Dantk wist zich door eigen vlijt de wetenschappen van zijn lijd, als redekunst, sterrenwichelarij en scholastieke wijsbegeerte eigen te maken. In zijn ziel leefde een ideaal van vrouwelijke schoonheid en onschuld, verwekt dooide teedere liefde, welke Bkathice Portinari hem vroeg had ingeboezemd en hem niet verliet, ook niet, toen zij vroeg was gestorven. Zij bleef de ziel zijns levens en van zijn werken, waardoor zij en de dichter beiden onsterfelijk geworden zijn.
De staatkundige gebeurtenissen van Dantk's tijd riepen hein in den dienst van zijn vaderland als krijgsman en staatsman. Maar daaruit volgde ook zijne verbanning en liij zwierf in verschillende oorden rond. Ilet laatst van zijn leven vertoefde l''j te Ravenna, waar hij overleed. De grootste vrucht van zijn dichterlijken geest is de Divina Co media, de goddelijke comedie, een onovertroffen kunstwerk, omvattende een wandeling door de hel, het vagevuur en den hemel, geschreven in het jaar, waarin Bonieacius VIII een algemeen jubilé tot vergeving der zonde voor de eerste maal deeil uitschrijven (1300). Het geheel is een grootsch episch gewrocht, volkomen samenhangend in al zijn deelen, bestaande uit drie afdeelingen, en telt honderd zangen, ieder van ongeveer honderd en veertig verzen. Bkaïrice, zijn ontslapen geliefde, door hem allegorisch als het zinnebeeld der christelijke wijsheid voorgesteld, geeft



hem den Romeinschen dichter Vikgilu s lot leidsman, als zinnebeeld van het nog niet door den godsdienst verlichte menschelijk verstand. Deze leidsman vergezelt hem slechts tot het paradijs, niet verder. Beatrice leidt hem door den hemel, die alleen voor christenen geopend is.
In dit stuk ontwikkelt de dichter de verhevenste voorstellingen en oefent hij streng gericht over toestanden en personen, zonder aanzien van hun plaats of stand, al naar de laatste hun roeping vervolgen of veronachtzamen.
Dante schreef zijn beroemd epos in het Italiaansch, de in zijn tijd zoo zeer verachte volkstaal (volgare). Daardoor werd de liefde voor die taal, die in onzen tijd door de meest beschaafden geleerd wordt om de schoonste gewrochten der poëzie te genieten, geboren en het frissche leven van dien tijd bevorderd, „liet boek is • een spiegel van die eeuw, want de romantische poëzie en de scholastieke wijsbegeerte, de geestelijke en de wereldlijke macht, de herinnering aan de oude goden en helden en de Roomsch-katholieke godsdienstwereld, vertoonen zich in de schoonste vormen en den verhevensten band saaingevlochten. De dichter beschikt over al de kunstvormen van zijn tijd. Hij poogt daarin de eeuwige en onvergankelijke toestanden der menschheid: de staatkundige, kerkelijke en persoonlijke, uit te drukken. De godsdienstige wereldbeschouwing, die in zijn ziel leefde, omzweeft verheffend en verheerlijkend zijn grootsche schepping. Zelf is hij door zijn smartelijk verlies — het afsterven van Beatrice — en door zijn liefde voor haar, die hem niet ontzinkt, in staat gesteld om den aandrang van liet aardsche, zinnelijk leven af te wijzen en geheiligd, „liet nieuwe leven" te dichten. Ilij dankt dit aan Beatrice en beschrijft het ontstaan, de ontwikkeling en de veredeling zijner liefde voor haar, die dit nieuw leven hem heeft doen kennen, alsmede den overgang van de zinnelijke tot de hemelsche liefde." liet is deze, uit de dwaling der hartstochten vrijgemaakte Beatrice, die van hem bovengemelde wandeling door de hel, het vagevuur en den hemel verlangt, waaruit de divina comedia geboren is.
Onder hen, die hem vereerden en navolgden, bloeit in datzelfde Italië, de eigenlijke profeet en grondvester van het Humanisme, Francesco Petrarca, (1304—1374)te Arezzo geboren. Bestemd voor de rechtsgeleerdheid, vergat hij, de klassieken lezende, zijn studie zoozeer, dat zijn vader de boeken, die hem dikwijls afleidden, in het vuur wierp. Na den dood zijns vaders keerde hij terug tot de door hem zoo geliefde oudheid. Ook hij had een liefde, die hem geheel vervulde, al was die minder rein aan zijn zijde; want de schoone Laura was even kuisch als liefelijk. Deze liefde werd door hem in zoete en dwepende zangen verheerlijkt, terwijl de studie der ouden hem daarbij tot strenge nauwkeurigheid ten opzichte van taal en vorm bond. Viroilïus en Cicero werden ten hoogste door hem vereerd. In zijne bibliotheek bezat hij kostbare handschriften en eene verzameling van antieke munten. In 't bezit gekomen van een Griekschen Homerus, streefde hij er naar, dat ook anderen den grooten Griek in het oorspronkelijke zouden lezen.
Petrarca beminde de wetenschap om de wetenschap. Ilij streed tegen het bijgeloof, de sterrenwichelarij en het zoeken naar de kunst om goud te maken. Niet het minst tegen de scholastieke wijsbegeerte en den afgod der scholastieken, Amstoteles, die zulk een gewichtigen invloed op de christelijke godgeleerdheid heeft uitgeoefend. Toch werd hij, niettegenstaande zijn afkeer van de scholastieken, als verdediger der Kerk geroemd. Die roem vindt zijn oorzaak in 's dichters ijver tegen de ketters, die, naar zijn inzien, de eenheid der Kerk verzwakten.
Ilij verwachtte van keizer Karei. IV, die hem in 1354 te Mantua tot zich noodigde, dat deze het Uoomsche rijk zou herstellen. Karei, beluisterde hem gaarne, als



Petkarca liein liij het toonen der afbeeldingen van caesars der Romeinen tot navolging wilde wekken. En toen de keizer, zonder aan Petrarca's verwachting voldaan te hebben, naar Duilschland terugkeerde, schreef deze hem: „Zoo ga dan, omdat gij wilt, maar vergeet niet, dat geen vorst vóór u van eene zoo nabij zijnde en heerlijke verwachting afsland gedaan heeft. Uw grootvader en uw vader dachten anders; maar ik zie, dat de deugd niet geërfd wordt."
Zoo ook noodigde hij meer dan eens de pausen uit. om de valsche geliefde Avignnn te verlaten en iu de armen der wettige, maar verlaten gade llomc, weder te keeren. Zoo schreef hij aan Urbanus V in 13GG: „Paus zijl gij overal, maar te Jhimc zijt gij bisschop. Toon , dat gij een goede herder en geen huurling zijt."
liet bovenstaande doet ons duidelijk bemerken, dat Petüarca in zijn humanistisch streven den glans van een krachtig keizerschap en het herstel van Homes óppermachtigen bisschop opneemt en tegen alle hervorming gekant is.
In tegenstelling van Dante vond Petrari a de hoogste vereering bij zijne tijdgenooten. Parijs en ]{omc beide wilden hem als dichter kronen. Hij zelf verkoos daartoe Home.
liet beroemde drietal telde als derde Bociaccto (1313—1375), die grooten vooruilgang in het proza teweegbracht. Ilij begon met voorlezingen over „de goddelijke comedie van Dante" te houden en werkte daardoor mede om dien dichter in het jaar van „den zwarten dood", 1349, lang na zijn dood. als prediker van de rechtvaardigmaking door het geloof te doen optreden.
De veertiende eeuw, te midden van een stikdonkeren nacht van onkunde op het gebied van christendom en beschaving ingetreden, vermeldt de diepste vernedering (Ier lverk en harer voorgangers. Zij zal evenwel, gelijk wij zagen, niet voleindigd zijn, alvorens de voorteekenen van ontwaken en herleving in de ver van Christus afgedwaalde gemeente zich hebben vertoond.



De Voorloopers der lunjorming.



Der Kerk, beschermd door 's Heeren Geest, Is 't bloed van iedren martelaar, Een kostlijk vruchtbaar zaad geweest. Wat schaadde 't, of'een strijder viel? De Heiland zelf ontving diens ziel!
De schare der belijdren wies,
En won bij elk verlies.



"Pweede Gedeelte.
DE VOOR L 00 PERS DER HERVORMING.
EERSTE AF DEELING.
Apostolieken en Flagellanten. Dansers. John Wicliff in Engeland. (1324—1384). Latnbert Le Bcque. Begijnhoven. Geert Groete. De Broederschap des ;/ctneencn levens. Horens Radewijns. Fraterhuizen en Fraterscholen. Johannes liuysbroeclc. Thomas a Kempis. Johannes Jlass (136<J—l/il.~>). liet Concilie van Constanz. Hierowjmus van Praag. I)e Hussietenoorlog. Calixtijnen en Taborieten. Savonarola.
Scholastiek en Mystici;.
mat niet geheel de pogingen tot liet verkrijgen van iets beters ontbraken, jjjtóJM bewijst het ontstaan van verschillende secten. Onder vele leest men van de '•'»V Apostolieken in Italië. Zij leefden even armoedig als 'sHeeren Apostelen en £ de stichter hunner gemeenschap was Segarelli uit Parma. Hun vereenigingen i bestonden in gezelschappen, die, zonder vijandig tegenover de Kerk te staan, elkander opwekten om als de Apostelen weleer te leven en in liefde te wandelen. Toen zij zich elders uitbreidden, trad de Inquisitie tegen haar op en Skgarelli werd in 1300 verbrand.
Na zijn dood kwam Dolcina uit Novara aan bun hoofd. Deze profeteerde, dat een nieuwe, wonderbare paus zou opstaan. Ook zou een vrije gemeente des Geestes geboren worden, welke zou bestaan tot Christus' wederkomst op de wolken des hemels.
Er werd nu een kruistocht tegen hen gepredikt. Dolcina werd gevangen genomen en op wreede wijze ter dood gebracht. .Men lei de secte antinomianistische dwalingen te laste.
Te Perugia in Italië traden de Flagellanten of geeselaars te voorschijn. De burgerkrijg tusschen de Ghibellijnen en Guelfen, waardoor Italië zoo zeer geteisterd was, bracht velen tot boete en berouw. In grooten getale trokken de geeselaars, tot den gordel geheel naakt, klaagliederen zingende en zich ten bloede toe geeselende, door de steden en de dorpen. Zij maanden tot bekeering en ver-



zoening. Later, in liet jaar 1340, toen „de Zwarte Dood" in geheel Europa heerschte, predikten zij den bloeddoop door de zelfgeeseling, als een nieuw genademiddel. Zells kinderen namen aan dit zelfgeeselen deel. Veeltijds stonden zij vijandig tegenover de Kerk, aangezien deze geheel was ontaard en bedorven.
Onder de secten, <Iie zich door altijd betreurenswaardige dweepzucht kenmerkten, merken we ook de Dansers op. Mannen en vrouwen, halfnaakt, liet hoofd bekransd, trokken overal rond . ontuchtige dansen uitvoerende, de daemonen in hunne zangen aanroepende. Op velen plantte zich dit treurig verschijnsel over. Men noemde hen bezetenen en riep om hunnentwil Sr. Vjtus aan, waaruit de naam ,St. Vitusdans" is ontstaan.
Deze verschijnselen in de doodkranke Kerk kenschetsen den treurigen toestand dier tijden, waarin zedeloosheid, bijgeloof en sectewezen zoo welig tierden. Toch had de Heere Zijn Kerk noch begeven noch verlaten. In den stikdonkeren nacht gloorde aan den horizon de schemering van een straks dooi bl ekenden dageraad. Ken wolkje als eens mans hand werd zichtbaar, dat aangroeide tot een het dorstig aardrijk verkwikkende regenwolk. Wij bedoelen de Yoorloopers of Wegbereiders der Groote Reformatie.
Onder hen verrijst voor ons oog het beeld van zulk een Heraut in het midden der i',di- eeuw. Wij bedoelen John Wici.ii- i-, aldus genoemd naar zijne geboorteplaats. Hij is een der voorsten in de nog zeer kleine schaar van helden, wakker en moedig in den moeielijken strijd van die eeuw voor vrijheid van godsdienst en geweten. Niet alleen voor zijn vaderland Engeland, maar ook voor geheel Europa is zijn arbeid en strijd van de grootste beteekenis. Wki.ikf weid in '1324 geboren en reeds in 4340 studeerde hij aan de hoogeschool te Oxford. Door deel te nemen aan den strijd tusschen realisme en nominalisme verwierf hij zich bekendheid en roem. Kerst werd Wh uit fellow van 't Merton-college en in 13(30 bestuurder van 't Ralliol-college. Op vrij jeugdigen leeftijd had bij reeds den kamp aanvaard tegen de bedelmonniken, die geheel zijn leven lang voor hem voorwerpen van afkeer bleven. Als jurist en theoloog veelzijdig ontwikkeld, onderzocht hij met voorliefde den l'ijbel en de geschriften der Kerkvaders. Langs dien weg kwam hij tot een helder inzicht van de verschrikkelijke dwalingen, waartoe de Christelijke Kerk was vervallen. Dit maakte zijn verhouding tot die menschen niet gemakkelijker. Vroegere pausen hadden aan beide bedelmonniken-orden, die der Dominicanen en die der Franciscanen, het voorrecht geschonken om aan alle scholen te mogen onderwijzen. Zoo bevonden zich nu ook vele dier monniken aan de school van Oxford. Zij verlangden niets vuriger, dan dat Wiu.iit hiervan werd verwijderd. Deze verdedigde met vuur en kracht de rechten der Universiteit en viel daarbij zonder verschooning onder de monniken de bedelorden aan. Ilij noemde deze monniken met den niet vereerenden naam: „vuile buiken" en herinnerde hun, dat de lleere Jezus niet bevolen had te bedelen, maar te arbeiden. Ook verweet hij hun, dat zij de waarheid verdraaiden, wanneer zij het volk leerden, op de goede werken en niet op Christus te vertrouwen. Ook, dat zij leerden, en meer aanmaanden op de werken en de voorbede der heiligen hun hoop te stellen dan op de zoenverdiensten van den Heiland. Wicukk's optreden veroorzaakte, dat de toenmalige aartsbisschop van Cardcrlniry, die voor de monniken partij trok, zijn vijand werd. Zijn geschriften vonden echter veel bijval, zoo bij de hooggeplaatste!! als bij het geringe volk, maar wekten evenzeer in de hoogste mate den haal der monniken, 't geen wel niet anders kon worden verwacht. Zoo verbitterd waren ze op hem, dat zij met medehulp van genoemden aartsbisschop Wici.im- en zijn vrienden van



de hoogeschool verwijderden. Wicliff heiiep zich 1111 op den paus; maar ook van liem kon hij geen gunstige tusschenkomst verwachten, omdat liij juist met hem in een andeieri strijd was gewikkeld. Zooals wij weten, had de paus sedert vele jaren uit Kngeland den „Pieterspenning" getrokken; want Jan zonder i.anii had den opperpriester ;ds leenheer erkend. Hiertoe was Jan door lian en interdict gedwongen. (leuone middelen van dwang in die donkere eeuwen. Nu weigerde Km arii III in \\ ici.ife s lijd rondweg de inning van den Pieterspenning en Wicmke verdedigde 's konings rechten. Wicmke verloor nu ook zijn ambt aan Oxford's school. Maar de koning en t geheeie hof, hem zeer genegen, stelden hem schadeloos door hem tot professor aan die school te henoemen. In l!37i reisde hij met liet gezantschap des konings naar liruf/f/e, om daar met den nuntius van liet pauselijk hol te onderhandelen over bezwaren ten opzichte van de gelden, die aan de curie \oor het bezitten van kerkelijke ambten moesten betaald worden. Wicijkk werd daarop door den koning tot pastor te Luttenuorth benoemd, met behoud van het lecht om voorlezingen te houden. Tijdens zijn \erblijf in Brugge had hij ruimschoots de gelegenheid gehad om de hebzucht en de aanmatiging der pauselijken grondig te leeien kennen. Na zijne terugkomst trad hij nog vrijmoediger tegen de monniken Ie velde. Open en duidelijk bestreed hij de dwaling der Transsubstantiatie, van het Vagevuui, de oorbiecht, den allaat, den heiligen- en beeldendienst; ja den paus zeil laslte hij in de felste bewoordingen aan. Ilij noemde hem den antichrist, die in den dienst «les satans tegen Cnmsn s en hel koninkrijk der hemelen streed. (I Joh. 2 . IS, 22). Cieen wonder, als (Iregorii s XI in I."177 eischte, dat Wicuek zou \ ei boden worden l'.l stellingen, door hem verdedigd en die kerkelijk veroordeeld waren, langer te blijven voordragen. De monniken, ziedend van wraakzucht, zochten zijn val. Zij hadden die stellingen uit zijn schriften en voorlezingen getrokken en hem bij den paus aangeklaagd. Deze verlangde nu, dat Wicliee, gedingen genomen en zijn zaak rechterlijk onderzocht zou worden. Ilij werd weikelijk op last der hooge geestelijkheid in hechtenis gesteld en voor eene geestelijke rechtI ank in de St. Pauls-kerk te loonden geroepen. Maar Wicuff verdedigde zich met zoo groote bekwaamheid en werd tevens zoo krachtig gesteund door den li)enni.ilijjen legenI van het koninkrijk, dat het Hol' zich moest vergenoegen met de veiklaririg, dat \\ icliit zachtere uitdrukkingen zou bezigen. Toen Urbants VI hein te Rome dagvaardde, weigerde hij derwaarts te gaan. Juist toen werd hij gevaai lijk kiank. Op zijn ziekbed vermaanden zijn vijanden hem, boete te doen en zijn ketterijen al Ie zweren. Ilij weigerde zulks, wel wetende, dat het hun niet '"ii 'ie' zÜl,ei' ziel maar om hun zegepraal te doen was. Ilij liet hun weten, dat God hem het leven nog zou sparen om de booze stukken der monniken te openbaren. Gedurende zijne krankheid ondervond hij van velen, zoo van voorname ■ ils van geringe lieden, de treffendste blijken van hoogachting en liefde. Dit bracht hein lot het besluit 0111 het volk zeil tot deelneming aan de Reformatie der Kerk op te voeden, door het met de leer der II. Schrift heler bekend te maken. Ilij zette daarop \ele boeken des lïijhels in de Engelsche taal over en stichtte eene vereenij^ing van godvruchtige mannen, die overal heengingen en het volk het Evangelie vei kondigden, legenover de bisschoppen en geestelijken, die hem om deze zaken weei hevig aanvielen, beweerde hij met beslistheid, dat alle leeken — niet geestelijken — het recht hadden den Hijbei Ie lezen.
I il alles blijkt, dal Wici.ike, hoe groot zijne verdiensten ook zijn, niet altijd met gematigdheid en bescheidenheid optrad, en de uitkoinslen van zijn prediken niet met geduld afwachtte. Zijne denkbeelden over de Transsubstantiatie, die hij in 10



stellingen bestreed, zoo ook over 'le aanbidding der hostie, die hij met alleen aan de universiteit, maar ook voor ieder, die hem hooren wilde, verdedigde, wekten zelfs bij zijne beschermers bedenkingen op. Zij werden als kettersch beschouwd. De koning zelf verlangde, dat Wicliff zou herroepen en nogmaals was eene nieuwe Synode met zijne verzachtende verklaring tevreden. Toen hij met zijne onderwijzingen voortging, werd hij van de hoogeschool verwijderd en zijne leer voor ketterij verklaard. Indien de koning hem niet beschermd had, zouden zijne vijanden hem zeker naar bet schavot gevoerd hebben. Nu mocht hij zijne overige dagen m rust te Lutterworth doorbrengen. Twee jaren vóór zijn dood werd hij door eene beroerte verlamd, maar zijn geest bleef krachtig en tegen de onbeschaamdheid, waarmee de paus den aflaat liet drijven, deed hij zijn stem hooren. De paus ontbood hem naar Home; maar Wicliff schreef hem een krachtigen brief, zich voor de reis verontschuldigende met zijn krankheid. In dat schrijven tasste hij de wereldschgezindbeid van den paus met bitterheid aan, terwijl hij hem de nederigheid enzachtmoedigheid des Heeren Jezus Christus als zijn voorbeeld voor oogen stelde. Op den 31^ December des jaars 1384 stierf deze merkwaardige man, nadat hij nog in een groot werk zijne godsdienstige meeningen duidelijk had uiteengezet. Zijn hoofdwerk: Trialogus s. Dialogorum libri IV, een gesprek tusschen de waarheid, de leugen en de bedachtzaamheid, maakte grooten opgang. Hoewel gedurende zijn leven dikwijls bedreigd, stierf hij, /.onder dat zijne vijanden hem eemge schade konden toebrengen. \1 zijn streven was voor de latere reformatie in Engeland zeer voordeehg, inzonderheid het kostbaar geschenk der bijbelvertaling, waarin hij voor het Oude testament werd bijgestaan door Nik van Hertford. Toen de eeuw aanbrak, was cr welig zaad op den akker gestrooid. De Wicliffiten, volgelingen van Wicliff, bleven in stilte, vooral op het platteland van Engeland, voortleven en vereenigdeu zich later met «le door Duitsche predikers gestichte gemeenten. Zij werden in Ent/eland ,,Lollards" geheeten en na 1 zwaar vervolgd.
Op den 4den Mei 1115 verklaarde liet beruchte concilie van Constanz Wicliff
voor ketter; 45 stellingen uit zijne geschriften werden veroordeeld en er werd bevolen, dat zijn geschriften en zijn gebeente moesten verbrand worden. De bisschop van Londen volvoerde dit vonnis. Ten jare 1857 is in de kerk te Lutterworth een ge-
denkteeken voor Wicliff opgericht.
Gedurende het leven en den arbeid van Wicliff eindigde de zoogenaamde , zeventigjarige ballingschap der pausen," die met hun gedwongen verblijf te Avujnon in Frankrijk begonnen was. Velen meenden daarin de genezing der doodkranke Kerk te vinden. De uitkomst bewees, dat men zich had bedrogen. Dertig jaren lang waren er nu zelfs twee pausen: één te ltome en één te Avignon, die met elkander
in zedeloosheid en wereldzin als wedijverden.
Tegenover liet diep bedroevend verschijnsel, dat een bisschop van Luik de kerkelijke ambten van zijn bisdom door zijn beul in het openbaar het verkoopen, staat als lichtpunt dier tijden het pogen van een priester om zegenend werkzaam te zijn. Hij heette Lambert en was een man, machtig in woorden en m werken. Zijn familienaam was, naar men meent, Le Dèijie. Hij stichtte aan een ei . aasoe\eis een kerk met een aantal woningen er bij, welke woningen hij aan \\e< uwen en maagden afstond', die daar een gerust en afgezonderd leven konden leiden. Hare godsdienstige werken konden zij dan met nuttigen arbeid vereenigen. Zoo ontstonden de Begijnhoven, wélke zich in grooten getale in de Nederlanden hebben vermenigvuldigd. In Luik en Sivelli telde men soms 3000 Begijnen. In de beide Hollanden vond men hoven, die tot driehonderd begijneu telden.



Voor de geestelijke behoeften der Christenheid is de „Broederschap des gemeenon levens" van groote beteekenis geworden. Haar stichter was Geeht Groete, in Octohei' 1340 uit een aanzienlijk geslacht te Deventer geboren. Zijn vader was daar burgemeester en hij zelf studeerde later te Parijs in de theologie, waarna hij domheer werd te Aken. Eens een schouwtooneel bezoekende, werd hem door een vriend toegeroepen: „Schaamt gij u niet, u met zulke ijdele dingen bezig te houden?" Dit greep hem zoo diep aan, dat hij zijn ambt neerlei en in een Karthuizer klooster ging. Na drie jaren trad liij, met toestemming van den bisschop van Utrecht, als prediker op. In armoedige kleeding — hij had zijn vermogen aan de armen vermaakt — trok hij alomme henen en verkondigde, dikwerf tweemalen daags, het Evangelie in de landstaal. Naardien hij de levenswijze der geestelijken, die veelal ergelijk was, niet onbestraft liet en zijn prediking diepen indruk maakte, werd hem het prediken verboden. Nu nam hij arme jongelingen op, die de Latijnsche school in zijne vaderstad bezochten. In dien tijd leerde hij joiiannes Ruysbroeck kennen , die aan het hoofd stond van het klooster Groenedael bij Brussel en eendrachtig met zijne canonici samenleefde. Zoo vestigde hij vereenigingen, die de vormen van het kloosterleven bezaten, maar aan geen kloosterwetten zich bonden. Zonder geloften leefden ten getale van 20 onder een hoofd priesters en leeken in broederhuizen met elkander. Hun doel was de beoefening van een oprecht christelijk leven; arbeid in wetenschappelijker! zin tot heil des volks; het onderwijzen der jeugd, zoowel meisjes als jongens. In vele steden van Nederland en Duitschland werden door hen scholen gesticht, die bij hun „Fraterhuizen" behoorden. Dit getal vermeerderde nog na den dood van Geert Groete, die in 138 i overleed. Florens Radewijns, die vroeger met hem gearbeid had, breidde de broederschap allerwegen uit.
In hun scholen was het onderzoek der H. Schrift, inzonderheid der brieven van Paui.us, het onderwijs in lezen, schrijven, de moedertaal, de beoefening deioude klassieken, de leerstof, waardoor op vele plaatsen verlichting en beschaving zeer bevorderd werden. Met de dwalingen der Kerk lieten zich de broeders niet in. Zi j volgden een eigen gang. Nevens de Proeder- werden ook de Zusterhuizen gesticht. Radewijns stierf in 1400. Uit de scholen dezer broederen zijn beroemde mannen voortgekomen, van welke wij slechts enkele namen vermelden. Onder hen staat boven aan Thomas a Kempis , hoogst waarschijnlijk de schrijver van het beroemde boek „de Navolging van Christus," in vier stukken, dat in vele talen en tallooze drukken over de gansche wereld verspreid werd. Joiiannes Wessel (Gansfort), Agricola, Rusch en Simi.er.
In Boheme ontstond niet lang daarna een krachtige beweging in reformatorischen zin. Hoofdpersoon in deze beweging is zeker Johannes Huss geweest, op wien we straks terugkomen. Hem waren een drietal personen voorafgegaan: Coenbaad von Waldhaisen, Johannes Mii.licz en Matthias von Janow. De eerste was een streng boetprediker, die ook stoutmoedig de bedelmonniken aantastte. De tweede besloot, hoewel door zijn ambt bij keizer Karei. IV rijke inkomsten genietende, liever in geheele armoede Ciiïustjs te gaan dienen. Door de zedeloosheid van zijn tijd werd hij, die overigens r<\ne zeden predikte, zoo zeer in zijn denkbeelden verward, dat hij den keizer als den antichrist aanduidde. Vervolgd, soms in de gevangenis geworpen, begaf hij zich straks naar Rome, waar hij zijn meeningen op schrift aan de st. Pieterskerk aansloeg. Opnieuw in de gevangenis geworpen en door Urranus V bevrijd, predikte hij te Praat/ zoo zeer tegen de ontucht, dat hij de holen dier zonde grootendeels deed ontruimen en ter zelfder plaatse een asyl voor boetvaardige vrouwen oprichtte. Hij stierf te Avignon in 1374. Von Janow



ging verder. Hij ontkende, dat «le paus Ciiiustus' stedehouder was en wilde, dat den geloovigen de kelk hij het II. Avondmaal niet zou onthouden worden. Meer uitvoerig zullen we verwijlen hij Johannes Ilrss.
Deze merkwaardige man werd den Gd(n Juli 1373 geboren in het plaatsje Ifussinccz, in Zuid-1lohemc gelegen. Zijn vader was niet rijk, maar kon toch bijdragen voor de kosten zijner aanvankelijke studie. Toen die vader overleed, trok zich een edelman den knaap aan en droeg voor zijne verdere opvoeding zorg. Reeds op zijn lGde jaar bezocht de jongeling, die met rijke geestesgaven bedeeld en buitengewoon ijverig was, de hoogesehool van Praag om daar in de godgeleerdheid te studeeren. Veeltijds hield hij zich onledig met de geschiedenis der Kerk. Toen hij eens de historie las van een martelaar, die met standvastigheid den vuurdood onderging, vervulde hem dit voorbeeld met zulk een geestdrift, dat hij zijn hand in de gloeiende kolen stak, als om het den heilige na te doen.
Op vijf-en-twintig-jarigen leeftijd werd Iliss hoogleeraar aan dezelfde I niversiteit. In die dagen stichtten de Prager koopman Khei'z en de koninklijke Raad Joiiaxx von Maiii.mkim de Rethlehemskapel ten behoeve der Evangelieprediking in de landstaal, omdat zich toen bij velen een ware honger naar het goddelijk Woord vertoonde. (Ilethlehem beteekent broodhuis). Om dit levensbrood uit le deelen, wisten de stichters niemand bekwamer dan Ilrss, die straks ook biechtvader der koningin werd. Zoo kon hij nu gezegend arbeiden als hoogleeraar, prediker en herder der hem toevertrouwde kudde. Door een reinen wandel bezegelde hij zijn prediking, zoodat zelfs zijn vijanden dit van hem moesten getuigen. Zijn strenge zeden, zijn ernstig leven, waaruit schier alle aardsche genietingen verwijderd waren, zijn ingetogen gelaat, zijn welwillendheid, den geringste zells tegemoetkomend, predikten nog krachtiger dan de redenen zijns momls, hoe voortrelVelijk die ook waren. Tegen het bijgeloof trok hij krachtig te velde. Tot hiertoe was hij een getrouw zoon der Kerk gebleven, hoewel hij tegen de algeineene zedeloosheid ijverde. Naardien hij de geestelijkheid in 't bijzonder niet aanviel, genoot hij de gunst van den aartsbisschop van Praag, Sbynko von IIoiienih'ïu;, die hem zelfs opdroeg afwijkingen van de leer der kerk in zijn diocees aan te wijzen. Omstreeks dien tij<I ging er een geroep uit over het vinden van bloedende hostiën in eendoor roofridders verwoeste kerk te Wilsnack. Daar was nog een steenen altaar blijven staan, waarop men drie niet het bloed van Ciiiiisti's geverfde hostiën zou gevonden hebben. Volgens de priesters geschiedden door het heilig bloed vele genezingen. De aartsbisschop droeg nu Hrssopom de zaak te onderzoeken. Duizenden vrome pelgrims uit de naburige landen gingen ter hellevaart en werden door ile geldzuchtige geestelijken schandelijk misleid. Toen gebeurde het, dat een rijk burger uit l'raai/ naar W'ilmack reisde om genezing te zoeken voor zijn verlamde hand en daarvoor aan die kerk een zilveren hand geofferd had. Mij wachtte weken en maanden te vergeefs op een wonder te zijnen gunste. De priester dacht, dat de kranke reeds lang was afgereisd en verkondigde nu driest diens genezing van den kansel, de zilveren hand, aan de kerk geschonken , als bewijs daarvan verloonendc. De bedrogene was juist tegenwoordig en riep woedend uit: „Driester! gij liegt; mijn hand is nogeven z< o lam als vroeger." De man keerde ongenezen naar Praag weder. Iliss en die met hem de zaak onderzochten, vonden, dat alles bedrog was. Hij verklaarde zich schriftelijk tegen dit en alle soortgelijke wonderen. „Het grootste wonder, dat CmusTL's' bloed verricht, is, dat het de volkomen losprijs voor zondige menschen is geworden, dat het in geheel de wereld de macht des duivels overwonnen en de geloovigen verlost heeft." Toch hield de bedrieger te Wilsnack zich staande.



Ilrss ondervond wegens liet uitspreken van zijn meerling geen merkbaren last.
Omstreeks dezen tijd was men in Üoheme reeds in kennis gesteld niet de leeringen van Wicliff. Biciiahd II, koning van Ent/eland, was met eene Boheeinsche vorstin gehuwd. Daardoor kregen volgelingen van Wicliff gelegenheid om dezen daar hekend te maken, vooral aan de hoogesehool te l'raag. Hoe zeer Huss voor kerkhervorming ijverde, toch stemde hij met vele der leeringen van Wicliff, vooral met die over het Avondmaal, niet in. Nu leerde llrss een ridder aan het koninklijk hof kennen, die te Oxford had gestudeerd en een ijverig aanhanger van Wicmkf was. Deze man was IIiekonymis von Faulfisch meer hekend onder den naam van I Iikkonymi s vax Puaag. Hij werd Hess' innigste vriend en later de deelgenoot van zijn lijden. Hihron yml'S was iemand van uitstekenden aanleg en brandenden ijver voor de waarheid Gods; maar hem ontbraken de wijsheid en gematigdheid van zijn vriend, 'locli was deze nog niet voor Wicliff gewonnen. Spoedig zou lh ss nader over hem worden ingelicht. Te Praag studeerden toen twee jonge Engelsehen in de theologie, /ij waren vurige aanhangers van Wicliff en verbreidden de denkbeelden huns zoo zeer miskenden leeraars. Eens stelden zij in hun woning twee reeksen van afbeeldingen tentoon, waardoor zij de gedachten van Wicliff over de wereldsche gezindheid der pausen en geestelijken in beelden uitdrukten. Zoo zag men op de eene schilderij 's lleilands intocht in Jeruzalem, terwijl Zijn discipelen hem barrevoets volgden en op de andere den intocht van den paus in Home. in het kostelijkst gewaad, met goud en edelgesteenten versierd, op een prachtig paard gezeten. \oor hem uil ging een muziekcorps met eene lijfwacht en achter hem reden rijk getooide kardinalen op fiere rossen. Een andere afbeelding toonde Jezus, dragende de doornen kroon en tegenover die den paus, getooid met de driedubbele gouden kroon. 1'elkens kwam de tegenstelling tusschen Christus en den Antichrist treffend uit. Zoo ontstonden te Praag twee partijen: ééne voor en ééne tegen Wicliff. Uok de strijd tusschen de Dohernen en Duitschers, hun beider taal en letterkunde droeg daartoe bij. Intusschen werd llrss meer tot de denkbeelden van Wicliff getrokken, wiens Trialogus hij voor den markgraaf van Meiszeu had afgeschreven. Tot dien tijd was het stemmen over keuzen en handelingen der Universiteit opgedragen aan vier groepen, gevormd door vier daar studeerende nationaliteiten. Deze waren de groep der Bohemen, der Beieren, der Saksen en der l'olen. De drie laatsten trokken steeds ééne lijn en de Bohemen bleven dan in de minderheid. De Bohemen stonden aan de zijde van Wicliff; de anderen veroordeelden hem. Zoo geschiedde het, dat de Univereiteit van Praag 45 stellingen van Wicliff van ketterij besmet verklaarde, t geen zeer in den smaak der curie viel. Tegen Wicliff ontstond nu een niet geringe vijandige gezindheid. Maar koning Wenceslaus verzekerde in 1401) het overwicht in zake de hoogesehool aan de Bohemen. De Duitschers verlieten nu Praag, waardoor de hoogesehool te Lcipzig werd gesticht, en spraken*overal kwaad van de volgens hen tol ketterij vervallen Bohemen.
Ili ss, die door zijn invloed een ruim aandeel had genomen aan de uitvaardiging van I koninklijk bevel, had zich de Duitschers tot onverzoenlijke vijanden gemaakt. Niet minder kreeg hij er in Boheme en in Praag. Zelfs de aartsbisschop Süynko verklaarde zich nu tegen hem. Maar hij ging voort met luider en luider op een hervorming aan le dringen. Ilij droeg Wiclifi's leer voor aan do Hoogesehool en begon ze onder het volk le verbreiden. Ilij zette Wiclifi's geschriften in de Boheemsehe taal over en ijverde meer dan ooit tegen de misbruiken van het pausdom, van het kloosterleven, legen de monnikenheiligheid, tegen de verdorvenheid der geestelijkheid, de zielemissen, de oorbiecht en den allaat, tegen de vereering van heiligen en reliquiën,



alsmede tegen «Ie onthouding van den kelk bij 't lieilig Avondmaal aan de gemeente. Sbvnko bewoog Alexander V in 1410 een bul uit te vaardigen, waarin de uitlevering van Wicliff's geschriften en het sluiten der bijzondere kapellen bevolen werd. Dit zette kwaad bloed bij de menigte. Voorts verlangde de aartsbisschop, dat lli ss de ketterijen van Wicliff zou afzweren. Hess verklaarde zich hiertoe bereid, indien men liein bet valsche in diens leer wilde aantoonen. „Wat daarin waarachtig is," zoo sprak bij, kon hij niet uit menschenvrees of ter wille van een stuk brood verloochenen." Veel meer zou bij de waarheid, die God hem had leeren kennen, geopenbaard in de H. Schrift, in 's Heeren kracht tot zijn dood verdedigen. Op Sbynko's eisch om de prediking in de Bethlehemskerk te staken, verklaarde lli ss: „Wie de van den Ileere Jezus Christus en den II. Geest hem opgedragen prediking des waren Gods om den menschelijken ban nalaat, dien beeft God zelf van zijne gemeenschap uitgesloten; de dienaar van Christus moet de stem des II. Geestes gehoorzamen en den menschelijken ban geduldig dragen." Toen bet geestelijk gericht van hem verlangde, door een wonder zijne goddelijke roeping daartoe te bewijzen, antwoordde Huss: „De waarheid belijden en Christus navolgen zijn de krachtigste getuigenissen en sterkste bewijzen van een goddelijke zending.' Gelukkig kon de aartsbisschop weinig tegen Hess uitrichten; want koning Wenceslaus beschermde hem. Hoewel de koning den aartsbisschop had verboden de geschriften van Wicliff te verbranden, liet de trotsche prelaat in den tuin van zijn slot 200 boeken door de vlammen verteren. De eigenaren der ingeleverde boeken vraagden hem daarvoor schadevergoeding, waartoe de koning hem verplichtte, liet kwam evenwel tot een vergelijk en voor Huss tot een tijdperk van rust. Evenwel slechts van kortstondige rust, te meer jammer, omdat Sbynko intusschen was gestorvenen door den meer zachtmoedigen Alhik als aartsbisschop werd opgevolgd. Spoedig kwam het opnieuw tot een botsing. Huss moest zich nog beslister tegen den paus uitspreken. Paus Johannes XXIII was in lill in oorlog geraakt met Ladislaus, koning van Napels, die de partij van den tegenpaus Gregorius XII was toegedaan. Johannes schreef, daar hij dien koning niet met eigen macht kon overwinnen, een kruistocht tegen Ladislaus uit, ieder, die hem zou bijstaan, volkomen aflaat belovende.
Die aflaatpredikers verschenen ook in Boheme, op de onbeschaamdste wijze het hemelrijk voor geld verkoopende. Niet alleen llrss, Uieronimus van Praag, maar ook andere aanzienlijke professoren der Vrager school waren bedroefd, omdat de paus den allaal tot dat doel misbruikte. Terwijl de anderen uit vrees voor hem zwegen, verklaarde Huss zich met alle macht daartegen en sprak in een groote vergadering tegen den aflaat, openlijk strijdende tegen zijn tegenstanders over de vraag, of' de paus dit recht bezat of niet. liet volk raakte in beweging en Hiekonymus bracht bet door eene heftige rede in nog sterker vervoering. De menigte greep een aflaatprediker, hing hem de pauselijke aflaatbul op de borst, voerde hem met smaad door de stad en verbrandde de bul. In de kerken werden de aflaatpredikers bespot en uitgejouwd. Men noemde den paus den antichrist en ging gewelddadig te keer. Toen nu drie onruststokers ter dood gebracht werden, steeg de verbittering ten top. Zij werden als martelaars vereerd en plechtig in de Bethlehemskerk begraven.
Thans was voor den paus de tijd gekomen om zich te wreken. Hij zond een kardinaal naar Praag met een bul, waarin Huss werd in den ban gedaan en elke plaats met het interdict werd bedreigd, die hem verblijf of bescherming mocht verleenen. Huss beriep zich van den pauselijken ban op het rechtvaardig oordeel van Christus en toefde in veiligheid in zijn geboorteplaats Hussinecz. Van daar



uit sclirocf liij bemoedigende brieven aan zijne geliefde Prager gemeente en daar vervaardigde hij een predikboek in liet Boheernsch.
Het vertrek van 11uss uit Praag bracht nog weinig verandering in den toestand. IIuss was tot het Inzicht gekomen, dut Je Roomsche Curie geen onvoorwaardelijk recht op gehoorzaamheid bezat en dat alle viagen, betrekking hebbende op deleer en het bestuur der Kerk, moesten beslist worden door de II. Schrift. In den tijd na zijn verwijdering uit Praag verschijnt zijn voornaamste geschrift: de ecclesia. IIlss komt daarin tot het volgende besluit: de Kerk is de vereeniging van alle uitverkorenen. Zij heet ook het mystieke lichaam van Chhistus en is in den strengen en eigenlijken zin van het woord alleen de Kerk. Van haar geldt alleen, dat zij de ware is en dat in haar alleen behoudenis is. Ook meent hij, dat de sacramenten dan alleen kracht bezitten, indien zij door een uitverkorene bediend worden. Het hoofd der Kerk is Christus, niet de paus, die zich ten onrechte beroept op Christus' woord in Mattheus 10 : 18. Wanneer de paus Petrus in zijn deugden gelijkt, mag liij wel aan het lioofd der christenheid staan; maar zonder hem onfeilbaarheid of hem alleen het bezit der sleutelmacht toe te kennen. De Kerk van Rome is wegens hare valsche leeringen en overleveringen en hare onzedelijke geestelijkheid de Kerk geworden van den Antichrist.
Ten jare 1414 kwam in Constanz aan de Bodensee op aandrang van keizer Sigismund en van de Parijsche Universiteit een concilie bijeen. In de eerste plaats om aan den misstand van drie elkander verdoemende pausen een einde te maken, voorts om aan hervorming de aandacht te wijden en op de zaken in Bohème te letten. Joiiannes XXIII, een goddeloos mensch, die in zijn jeugd zeeroover was geweest, verscheen er, maar ontvluchtte haar, toen tegen hem een aanklacht wegens moord, ontucht, simonie enz., werd ingeleverd, waarop in zijne plaats Colonna als Martinus V gekozen werd. Deze kerkvergadering was overigens de talrijkste en schitterendste, welke ooit werd gehouden.
Paus Johannes XXIII kwam met een gevolg van 600 personen, Sigismund en zijne gemalin vergezeld van 1000 ruiters en knapen. Er verschenen 4 patriarchen, 30 kardinalen, 200 bisschoppen en aartsbisschoppen, 200 abten, tal van prinsen en hertogen met hun gevolg en duizenden priesters en monniken.
Sigismund verlangde, dat IIuss in persoon daar zou verschijnen en beloofde hem vrijgeleide. Hij ontving eene verklaring van den aartsbisschop, dat hij zich aan geen ketterij had schuldig gemaakt. In vertrouwen op zijn rechtzinnigheid en 's keizers vrijgeleide ging IIuss op reis; maar hij verwachtte niets goeds. Daarom schreef hij in zijn afscheid aan de Prager gemeente: „Kan mijn dood 's Heeren Naam verheerlijken, zoo moge Mij, mijn Almachtige Verlosser, mij de genade verleenen, getroost alle lijden te ondergaan. Is het, dat ik tot u wederkeere, laat ons God bidden, dat het geschiede zonder schade voor de Evangelische waarheid, opdat wij met elkander die waarheid zuiverder verstaan mogen."
IIuss kwam, van eenige Boheemsche ridders vergezeld, den 3d™ November 1414 te Constanz aan. HU liet zich aan den paus voorstellen, die hem vriendelijk ontving en van den ban onthief. Maar alles was valschheid en huichelnrij. De Duitschers wreekten zich nu op hem door hem als ketter uit te krijten. Hij werd den 28stcn November in de gevangenis geworpen. Vooraf was hij voor den paus en de kardinalen geslt ld en verhoord. Toen uit dit verhoor bleek , dat hij niet zou herroepen, maar zich op het concilie beroepen, volgde de gewelddaad. Verontwaardigd over deze trouweloosheid, vervoegden zich zijn vrienden bij den paus, en toen zij bij dezen geen recht konden krijgen, bij keizer Sigismund. De keizer zond weleeu



bevel, Hess vrij te laten, anders zou hij den kerker doen openbreken; men gehoorzaamde hem niet en toen hij in Constauz kwam, werd hem door 's pausen afgezant verzocht zich als leek niet met deze zaak te bemoeien; ook was liij jegens een uit de gemeenschap dei' Kerk gestooten ketter niet verplicht zijn woord te houden. Skusmi nd, de meineedige, brak schandelijk zijn woord. Daarop werd Ihss uit de voorloopige in eene veel slechtere gevangenis bij Condanz overgebracht. Elk protest was tevergeefsch.
Inmiddels was een commissie bezig met punten van aanklacht tegen hem te verzamelen. Gevraagd, naar aanleiding van het onthouden van den kelk bij het avondmaal door de priesters aan de gemeente, naar zijn gevoelen in deze zaak, leerde IIuss, dat het zeer zeker nuttig en geoorloofd was, voor leeken ook het bloed des Heeren te drinken.
Toch hadden de Doheemsche ridders weten te bewerken, dat hij voor het concilie, thans saamgekomen, zou gesteld worden.
De vrome christen, krank van den vochtigen kerker, waarin bij sedeit een half jaar verbleef; afgemat door zijne vijanden, die hem dagelijks uren lang kwelden door hun vijandige verhooren over zijn beweerde ketterijen, had wegens zijn lichaamszwakte om een verdediger verzocht. Deze werd hem als ketter geweigerd. „Zoo zij dan de lleere Jezus Ciikistts mijn toevlucht, die ook u spoedig zal richten," was zijn antwoord. Eu lltss werd wonderbaar door zijn Heere gesterkt. Ilij schreef uit zijn kerker aan zijn vrienden: „lk hoop, dat wat ik onder de daken zal gezegd hebben, eens van de daken zal gepredikt worden."
liet openlijke verhoor had plaats den 5d,u, 7d,:i> en 8sten Juni H15. Op den .jJ,n las men hem een reeks bezwarende stukken uit de ecclesia voor. Toen bij zich wilde verdedigen, liet men hem niet aan 't woord komen. Op den 7t,CI1 werd hem voorgehouden, dat hij de leer der Transsubstantiatie zou hebben ontkend en Praag in beroering had gebracht. Het eerste ontkende hij volkomen, het laatste trachtte hij te verklaren. Zijn laatste verhoor had den 8stcu Juni plaats. Men las hem 39 punten van beschuldiging voor. Onder deze waren: de ontkenning der Transsubstantiatie, de leeringen van Wicukf en bet zaaien van tweedracht tusschen volk en kerk, als ook zijn leer, dat alleen de uitverkorenen ware leden der Kerk waren. .Men vorderde onvoorwaardelijke herroeping. Maar dat kon en mocht Miss niet, deels om zijn geweten niet te bezwaren, deels om zijn aanhangers niet dwalende in de waarheid te maken. Zijne kalme houding en bedaardheid, zijn ootmoed en de heilige geestdrift, waarmede bij zich verdedigde, deden hem veler harten in de vergadering gewinnen. De keizer zelf en vele anderen raadden hem, zijn dwalingen te herroepen. Ilij antwoordde: „God is mijn getuige, dat ik niet hardnekkig iels wil verdedigen. Gaarne wil ik van meening veranderen, zoo mij slechts iets beters geleerd wordt." Daar lluss wist, dat zijn doodsuur geslagen was, nam hij schriftelijk afscheid van zijn gemeente en vrienden en bereidde zich om zijn God te ontmoeten. Aan den morgen van den 0<lei1 Juli werd het naar het woord der oude martelaren de dag zijner geboorte voor het eeuwige leven. Ilij werd uit tien kerker gehaald en in de Domkerk op een eenigszins verheven plaats gesteld. De kerkvergadering, de keizer en de rijksvorsten waren tegenwoordig. Een bisschop predikte over Dom. (> : 0. „Opdat het lichaam der zonde te niet gedaan worde," dit woord toepassende op de naderende terdoodbrenging. Na de prediking werden de aanklachten tegen hem voorgelezen. Veel was hiervan onwaar. Toen hij spreken wilde, gebood men hem te zwijgen. Nu volgde de voorlezing van het vonnis, dat Meester Ih ss als een onverbeterlijk ketter van zijn priesterambt ontzet en



aan de wereldlijke overheid ter bestraffing werd overgegeven. Hier viel Huss op de knieën en bad overluid: „Heere Jezus Christus, ik bid U om uwer groote barmhartigheid wille, dat Gij al mijne vijanden genadig wilt vergeven! Gij weet, dat ik valschelijk van hen aangeklaagd en veroordeeld ben." De bisschoppen en prolaten bespotten hem met bonend gelach.
Daarop had de ontwijding plaats. Eerst moest hij zijn volledige priesterlijke kleeding aantrekken, waarop zeven priesters hem naderden om hem daarna onder vervloekingen en verwenschingen ervan te ontdoen. Zoo rukte een hunner hem den kelk uit de hand met het woord: „Vervloekte Judas, wij ontnemen Udezen kelk, waarin Christus' bloed werd aangebracht", waarop Iluss antwoordde: „Ik vertrouw van de barmhartigheid Gods, dat Hij den kelk des heils niet van mij zal nemen en hoop dien nog heden te drinken in Zijn koninkrijk." Met gelijke verwenschingen ontrukten zij hem nu zijne overige priesterlijke gewaden. Iluss verdroeg alles met zachtmoedigheid. Men zette op zijn hoofd een papieren muts met het opschrift aartsketter. Huss zeide: „Mijn Heiland heeft voor mij de doornenkroon gedragen, daarom wil ik gaarne om zijnentwille deze lichtere dragen." Daarop werd hij aan het wereldlijk gericht overgeleverd en naar den brandstapel gevoerd. Lofzingend en vurig biddend, ging bij tot groote verwondering van het volk daarhenen.
De gerichtsplaats lag op een eilandje in den Rijn. Toen Iluss daar gekomen was, mocht hij niet meer tot het volk spreken, maar des te vuriger bad hij. Nadat hij nog van zijn vijanden met tranen had afscheid genomen, bonden de beulen hem de handen op den rug en bevestigden hem met strikken en een halsijzer aan den paal. De Rijksmaarschalk Pappenheim reed nog eenmaal tot hem en raadde hem door herroepen zijn leven te redden. Maar Huss zeide: „God is mijn getuige, dat ik door al mijn arbeid daarnaar heb gestreefd om zielen van het geweld des duivels te verlossen. Zoo wil ik nu ook dit werk met mijn bloed bezegelen." Eu in profetischen geest zou hij met heenwijzing op zijn naam (Iluss = gans) hierbij gevoegd hebben: „Heden verbrandt gij een gans; maar uit mijn asch zal een zwaan opstijgen, dien zult gij niet kunnen braden." Toen men nu den brandstapel aanstak, begon hij met heldere stem te zingen: „Heere Jezus Christus ! Gij Zoon des levenden Gods, Gij, die voor ons geleden hebt, ontferm U mijner!" Toen hij deze woorden ten derden male zong, werd hij schier door den rook verstikt en toch men kon nog door de vlammen zien, hoe zijn lippen zich bewogen en hij tot zijn laatsten snik bleef bidden. Zijn asch werd in den Rijn gestrooid. Maar zijn ziel voer op naar Jezus en zijn lichaam zal in don jongsten dag uit de dooden weder opstaan. Dit geschiedde den Juli 1415.
Tot zulk eene droevige handeling was het Concilie van Conslanz overgegaan en daardoor is het met al zijne gematigd reformatorische gezindheden voor altijd geschandvlekt. Dat een Gerson, kanselier van de Universiteit van Parijn, die op het concilie van Pisa in 1409 en op dat van Conslanz (lilt) op reformatie der kerk aandrong, mede tot dien treurigen alloop bijdroeg en mede het vonnis uitsprak, doet ons smartelijk aan.
Hieronymus van Praag, de vriend van Huss, was, zonder daartoe geroepen te zijn, ook naar Conslanz gegaan. Toen hij bemerkte, dat hij Huss niet helpen kon en zelf gevaar liep, verliet hij de stad. Maar hij werd onderweg gevangen genomen en stond eene harde gevangenschap van zes maanden door, waarin zijn zedelijke kracht gebroken werd en hij in het herroepen toestemde. Straks kreeg hij geestkracht en moed terug en herriep hij plechtig en uitdrukkelijk zijn herroeping. Daarop volgde zijn doodvonnis en op den 3ܻten Mei 1416 stierf hij , gelijk zijn vriend Iluss, blijde en vol christelijken heldenmoed, op den brandstapel.
4



Do dood van llrss wek te de verontwaardiging van bet Boheemsche volk in de hoogste mate. Reeds voor zijn heengaan kwam Jacodus vox Misa (Jacobellus) aan het hoofd zijner aanhangers, llussiten geheeten. Deze voerde, nog niet goedkeuring van lluss, liet gebruik van den kelk bij het Avondmaal voor de leeken in. De vraag of zulks geoorloofd was, werd eveneens op liet concilie van Constanz beslist. Dit concilie besloot, dut ieder zich aan de bestaande ordening moest onderwerpen, en elk, die het naliet, als ketter moest gestraft worden. Toen dit bekend werd, vond men in den dood van 11 l ss een oorzaak om zich te wreken en in het weigeren van onderwerping een aanvang tot verzet. Wenceslaus en het concilie trachtten de ketterij te onderdrukken, maar vele duizenden vereenigden zich onder krijgshaftige aanvoerders, als Nicolaas van Hussixecz, Burggraaf van Huss, en Johanxes von Thocznow, bijgenaamd Ziska. Zij trokken naar een steilen berg en stichtten daar een stad, Thabor geheeten, welke zij met sterke wallen omringden. Edelen, burgers, boeren stroomden in menigte tot hen. Nu trokken zij in gewapende benden het land door en dwongen ieder tot aanneming van de leer der llussiten. Op den 30'™ Juli 1410 brak binnen Praag een lievig oproer los, waarbij '13 Raadsleden vermoord werden. De Roomsche kerken werden geplunderd en verbrand en vele monniken, de vijanden van lluss, vermoord. Wenceslaus ontvluchtte uit Praag en stierf kort daarop, opgevolgd door den meineedigen Sigismund, die vooral bij de llussiten en niet zonder reden gehaat was. Sigismund vond liet geheele land in een staat van regeeringloosheid. Juist in dien tijd werden de llussiten in twee partijen: de Calixtijnen en de Thaboristen verdeeld. De eersten waren tevreden, als zij den beker voor geheel de gemeente vei kregen; de laatsten waren dwepers, die allerlei onzin spraken, dwaselijk handelden , de meeste leerstellingen der Kerk verwierpen en llome met zijn priesters doodelijk haatten. Na 1433 keerden de Galixtiners tot de Roomsche kerk terug; vier Calixtinische geloofs-artikelen werden hun door het Concilie van Bazel toegestaan. Eindelijk zegepraalde Sigismund over de Thaborieten en beide secten losten zich allengskens geheel op. In het midden der 15de eeuw vereenigden zich eenige verstrooide llussiten onder den naam van Boheemsche of Moravische broeders. Zij namen zoo zeer in aantal toe, dat zij in den aanvang der 10di; eeuw 200 kerken en kapellen in BoJicme, Moravië en Polen bezaten.
Een zeer merkwaardig man was ongetwijfeld Hieronymus Savonarola , van geboorte uit Fcrrara, zoon van een rijk en aanzienlijk man. Na velerlei studie van Aristoteles, Plato eu Thomas van Aquino, liet hij zich in 1473 als monnik onder de Dominicanen opnemen. Naar Florence overgeplaatst, maakte hij grooten opgang door zijn geleerde voordrachten en schitterende welsprekendheid. Niemand ontziende, trad hij met hartstochtelijken gloed als boetprediker op. In 1400 verklaarde hij de Apocalypse, later het boek Genesis en liet zich verleiden om niet slechts de Kerk — zulks begonnen velen te willen — maar ook den Staat te hervormen. Hij streefde naar de vestiging van een democratischen staat. Zijn profetiën faalden, het volk week van zijn zijde, de libertijnsche Elorentijners en de zedelooze adel waren zijn bitterste vijanden. Alexander VI deed hem in den ban. Zoo werd bij als volksverleider gevangen genomen en als ketter ter dood veroordeeld. Onder die ketterijen behoorde mede, dat hij de rechtvaardiging door het geloof had geleerd. Savonaroi.a werd den 23sten .Mei 1408 in Florence verbrand en zijn asch in de Arno gestrooid. Hij stierfin vrome onderwerping, volkomen op Christus, die voor hem was gestorven, vertrouwende.
Wij gaan andere personen, die hebben bijgedragen om lot een meer afdoende hervorming der kerk te geraken, stilzwijgend voorbij. Ons bestek laat geen uitbrei-



ding toe. Een enkele blik op liet wetenschappelijk leven gedurende liet tijdperk der Voorloopers zij ons nog vergund.
Sedei t de Apostolische vaders werd de christelijke wetenschap geboren. De Kerkvaders hadden aan den opbouw van den wetenschappelijken tempel niet noeste vlijt gearbeid en voor de volgende eeuwen stof tot onderzoek te over nagelaten, „liet wetenschappelijk streven der middeleeuwen was krachtig en scheppend genoeg, om een der heerlijkste bloesems van den arbeid des menschelijken geestes voort te brengen, die naar de kathedraal- en kloosterscholen, waaruit hij ontstond, deSclio 1 astiek genoemd wordt, een geestelijke dombouw in gothischen stijl. Zij had zich tot taak gesteld, de christelijke leerstukken dialectisch te ontleden, speculatief te ontwikkelen en als noodzakelijk voor het verstand te rechtvaardigen. Zij sloot zich op de innigste wijze aan hij het bestaande kerkelijk leerbegrip (dogmatismus); daarnevens openhaalt zich ook dikwijls een sceptische richting, die wijsgeerige onderstellingen op het kerkelijk leerbegrip toepast en daardoor dit in overeenstemming tracht te brengen met de rede."
Naast de Scholastiek beweegt zich een andere richting, soms met haar in strijd, dan zich bij haar aansluitende en zich met haar verzoenende. Zij is de mystiek, die het aangeboden heil, zooals de Kerk dit verkondigt, niet met het verstand, maar als met het gevoel opvat, en niet door dialectiek maar door Contemplatie of inwendige aanschouwing ontwikkelt.
In de 13Je eeuw bereikt de godgeleerde wetenschap haar hoogsten bloei. JJe Dominicanen en Franciscanen beoefenen haar uitsluitend. Haar hoofdzetel is Parijs. De Aristotelische philosophie, toegepast op het kerkelijk leerstelsel schonk haar wel de rijkste, scherpste en fijnste ontwikkeling, maar begon daarbij in spitsvondigheden en een geesteloos formalisme af te dwalen. Zij had de II. Schrift schier niet noodig. Door enkele strijders in de middeleeuwen werd met vaste overtuiging aan die Schrift vastgehouden.
In het midden der 13^ eeuw trad de krachtigste aller scholastieken op° Hij was de Doet oi Angelicus, Ihomas Aquinas, uit Calabrie, achtereenvolgens leeraar te heulen, Parijs en llome. Hij wordt gerekend de diepste en scherpste denker der eeuw, vol geestdiilt vooi de leer der Kerk, evenzoo voor de philosophie, vereerder van Augustinus en een innig vroom man geweest te zijn. Als prediker geliefd en niet vervreemd van de mystiek, straalde zijn roem alom en zette bij den hoogsten luister bij aan de orde der Dominicanen, waartoe hij behoorde. Hij stierf in 1274.
Zijn mededinger op dit gebied was de Franciscaner Johannes Duns Scotus, de Doctor Subtilis, die met i iio.vias in uitstekende dialectische begaafdheid kon wedijveren, maar hem niet in diepte van geest en innigheid van gemoed evenaarde. Hij was achtereen leeraar te Oxford, Parijs en Keulen, waar hij in 1308 overleed. Hun orden werden nu die der lhomisten en die der Scotisten genoemd. De eersten hielden zich strenger vast aan de leer der Kerk in den diepen zin van Augustinus, terwijl de laatsten dien veelal verzwakten. De Franciscanen kwamen hardnekkig op voor de leer der onbevlekte ontvangenis van Mauia, terwijl de Dominicanen diegeheel verwierpen. Deze strijd werd steeds meer ten gunste der Franciscanen beslist.
Langen tijd gold Aiustotei.es' leer als het hoogste ideaal der wijsbegeerte. Hij zelf als voorlooper van Christus en alzoo werd hij de grondzuil van alle theologie. Toch scheen ten laatste de scheppende kracht der Scholastiek uitgeput. De Mystiek verkreeg sedert onovertrollen diepte en volheid van ontwikkeling. Als haar heerlijkste vrucht openbaart zij zich in Ihomas a Kemi'IS, zeer waarschijnlijk de schrijver der „Navolging van Christus. De Mystieken hadden allen diepe droefheid over het bederf der Kerk en verlangden evenzeer allen hartelijk naar haar hervorming.



tweede: af deeling.
De Mooren in Spanje. Rodrigo de Golh. Pelciyo• Hel kalifaat van Cotdova. Rodrigo Diaz (de Cid). Uitvindingen. Het lcompas. Ilel buskruit. De Boekdrukkunst. Ontdekkingen. Tochten der Portugeezen. De Kaap de Goede Hoop. Ontdekking van Amerika cn van den zeeweg naar Indië. Kopernikus. Val van Constantinopel. Hel Humanisme. De Renaissance. De Medici. Rouw-, schilder-, beeldhouw-cn toonkunst.
Johannes van Goch (Pupper). Johannes van Wezel.
Johannes Wessel (Gansfort) en Rudolph (Agricola).
Ferdinand cn Isabella. Verovering van Granada.
iKlilii zijn tot aan de grensscheiding tusschen de Middeleeuwen en de tijden j||P^(]er Nieuwe Geschiedenis gekomen. Voorzeker is de grootste gebeurtenis, SfjSl^vaarmede de Nieuwe Geschiedenis aanvangt, dc Kerkhervorming. Maar in de haar voorafgaande eeuw is zij door den arbeid van vele mannen en door (ƒ tal van feiten krachtig voorbereid. Op enkele dier feiten cn personen willen
wij nu hel oog vestigen.
Aan hel einde der eeuw verkeerde schier geheel Europa onder den invloed van Romc's opperpriester, Rusland uitgezonderd, dat bij zijn overgang tot het Christendom den Griekschen patriarch onderworpen werd.
Op liet Balkan- en liet Pyreneesche schiereiland hadden groote veranderingen plaats, waarop wij straks even den blik zullen vestigen. Op het eerste vestigde zich de Islam en breiide deze zich langs zoo meer uit; op het laatste overwon langzamerhand het Christendom de Mooren en drong hun macht terug tot in enkele koninklijken en sleden. Laat ons dit een weinig nader bezien.
Een der laatste koningen van de West-Gothen, die reeds sedert eeuwen het Ariaansche geloof hadden afgezworen en tot de Katholieke Kerk overgegaan waren, was Witiza, die in 710 in een burgeroorlog zijn kroon verloor. In zijn plaats beklom Rodrigo, bijgenaamd de Golh, den troon. De West-Gothen bezaten aan de Noordkust van Afrika eenig grondgebied, dat zij slechts met groote moeite tegen de alom zegevierende Arabieren konden verdedigen. Zekere graaf Jüi.iaan , bevelhebber der West-Gothen aldaar, een man van grooten invloed, trad met den schoonbroeder van Witiza , die aartsbisschop van Sevilië was, in verbond om zich op Rodrigo te wreken. Van hun wraakzucht, die niets ontzag en alle vaderlandsliefde bij hen uitdoofde, waren de gevolgen voor Spanje allerverschrikkelijkst. Zij riepen de hulp der Arabieren of Mooren in, die zich reeds van alle landen des Romeinschen rijks in Afrika hadden meester gemaakt, om Spanje aan Rodrigo te ontrukken. En daar had Mc sa, stadhouder der Arabieren in Afrika, wel ooren naar. Hij droeg



die taak op aan Tarik, een bekwaam Arabisch veldheer* Tarik trok mot eeti zelfs kleine macht in het jaar 711 over de in de oudheid bekende zuiien van 11ercui.es, thans de straat van Gibraltar geheeten, en landde op de Spaansehe kust, in de nabijheid van een dier zuilen, de steile rots Calpé. Hier legde hij den grond tot een stad, die naar hem werd genoemd. "ü noemde ze: gibel al Tarik, heuvel van Tarik, dat tot Gibraltar verbasterd werd. Bij Xeres de la Frontera kwam het tot een treilen. Koning Rodrigo was hem met een machtig leger te gemoet getrokken om de ongeloovigen in zee te jagen. In het heetst van 't gevecht liepen de saamgezworenen tot den vijand over. De dapperheid en heldenmoed der christelijke strijders, de keur der West-Gothen, baatten niet tegen de grootere krijgskunde der Mooren. Rodrigo kwam om en zijn leger werd verslagen (Juli 711). Zoo verpletterend was de nederlaag, dat het West-Gothische rijk geheel vernietigd en de heerschappij der Arabieren, de macht van den Islam in geheel Spanje gevestigd werd. Slechts één klein gewest, sterk door zijn scliier ontoegankelijke bergen, Asturië, bleef in 't bezit der onafhankelijkheid. Daar verkozen de overgebleven West-Gothen Pelayo of Pelagius, een dapper afstammeling hunner koningen, tol hun aanvoerder. Ilier bleef hel Christendom, hoewel in zeer zwakken vorm, voortleven en werd de grond gelegd tot een der Christenkoninkrijken, die later talrijker in Spanje te voorschijn traden. Maar de worsteling voor de herstelling van 't Christendom in Spanje zou acht eeuwen duren. Pelayo zelf behaalde twee schitterende overwinningen en boezemde door zijn groote daden den veroveraars ontzag in.
In Spanje werd in hetzelfde jaar 711 een Westersch kalifaat gesticht. Zijn hoofdstad was Cordova, dat spoedig in bloei en luister met andere hoofdsteden in Europa wedijverde. Zij telde 000 moskeen, 80 openbare scholen, 50 hospitalen en900publieke baden en was omgeven door vele schoone steden en dorpen, die door landbouw, koophandel en zeevaart zeer welvarend werden. Kunsten en wetenschappen bloeiden in dit kalifaat zoo schitterend, dat de zonen van koningen en vorsten er heen togen om hun opvoeding te voltooien. Onder Abdel-Rahman III en Al hakem, die in rust en vrede heerschten, bereikte die bloei zijn grootste hoogte.
Intusschen was sedert Pelayo do macht der Christenen allengs toegenomen. Naast Asturië verrezen de kleine rijken Oviedo en Leon, Burgos of Castilië en ook sedert Karel den groote Navarre. Later ontstond het kleine rijk Arragonië. In 1080 werd liet oude Toledo, door de krachtige hulp der ridders uit het geheele Westen, onder wie Don Rodrigo Diaz of de Cid uitmuntte, heroverd. Straks ontstond het koninkrijk Portugal, welks koning Alpiionsus in 1139 zijn naam beroemd maakte door zijn luisterrijke zegepraal bij Ourique. Zoo werden de Arabieren langs zoo meer teruggedrongen. Eenmaal, in 11, vielen van hen in de vlakte van Tolosa tweemaalhonderdduizend strijders, terwijl de Christenkoninkrijken langzamerhand onder één vorst kwamen. Gedurende de Middeleeuwen was Spanje de groote leerschool van heldenmoed en ridderdeugd, een voorbeeld voor het overige Europa. De strijd der Christenen voerde tot een glansrijk einde.
Uit alles blijkt, dat het Christelijk Europa in de middeleeuwen grootendeels nog verzonken lag in onwetendheid, bijgeloof en barbaarschheid.
Tot zijn ontwikkeling en vooruitgang hebben sommige uitvindingen niet weinig bijgedragen. Het veilig reizen over zeeën en oceanen werd niet gedaan, alvorens het kompas was uitgevonden. Dit geschiedde in 1302 door Fi.avio(ïio.ia te XapeU. De kennis der eigenschappen van den magneet voerde tot de schoone uitkomst, dat de zeereiziger niet altijd langs de kusten behoefde te varen, maar groote wateren geruster kon oversteken. Dat deze uitvinding den weg baande tot de groote ontdek-



kingstoehten der beroemde zeereizigers is duidelijk. Wij zullen het weldra vernemen.
Een andere uitvinding is die van liet buskruit, in het midden der Hde eeuw door een Franciscaner monnik, Bahtiioi.j>Sciiwartz, te Freiburg. Dat deze uitvinding een gewichtigen invloed 1 leeft gehad en nog heeft op de uitgebreidheid en den duur der oorlogen springt in liet oog. Zonder den lof der uitvinding te verkondigen , kan vastgesteld worden, dat de aard en de omvang van den oorlog sedert geheel zijn veranderd. Zelfs do kostbaarheid van de oorlogen in de Nieuwe en Nieuwste Geschiedenis bewijst haar invloed; zij moeten noodwendig spoediger eindigen. Daardoor is althans iets van de ellende, door den krijg veroorzaakt, verminderd. Daartegenover staat, dat de nieuwe wijze van oorlogvoeren de staande legers schiep en uitbreidde en daardoor weder de onbeperkte vorstenmacht, die gewoonlijk de vrijheid van godsdienst en geweten te na komt, krachtig bevorderde.
Schooner en liooger te roemen zijn de vruchten van een andere uitvinding, die der boekdrukkunst. In de oudheid en gedurende de middeleeuwen moesten de boeken worden afgeschreven. In H23 geschiedde de uitvinding door Laurens Jansz. , koster der groote kerk te Haarlem. De kunst werd meer volmaakt door Guttexberg, Schokker en Faust in Mainz omstreeks 1440. Om den roem der eerste vinding twisten we niet. Maar onwedersprekelijk is 't, hoe van het tijdstip, dat zij der wereld geschonken werd, eerst recht van volksontwikkeling in godsdienstigen en socialen zin, kan gesproken worden. Werd voor dien tijd voor een bijbel ongeveer 000 gulden betaald en dat in een tijd, waarin het zilver en goud een meer dan tienvoudige waarde bezat als thans, allengs kon voor heel wat minder Gods Woord meer algemeen gelezen worden. De prijs daalde al spoedig tot omstreeks 100 gld. per exemplaar. Nog duur genoeg met den prijs in onze eeuw vergeleken. Maar hooge waarde werd dan ook door zijn bezitters aan dit kostelijke Woord Gods gehecht en duidelijk merkbaar werd zijn invloed alom verbreid. De monniken, van wie niemand de dure geschreven boeken meer knopen wilde, kreten de uitvinding voor toovorij of zwarte kunst uit. Zij zeiden: „Fu st staat met den duivel in verbond en de roode lettere op de titelbladen zijn met menschenbloed geschreven". Maar deze beschuldiging werd niet geloofd; want voortaan zagen van een nuttig boek duizenden afdrukken het licht. Gemakkelijk konden ze in allerlei landen en talen verbreid worden. Wanneer nu een vrijmoedig woord tegen den Paus en den Aflaat gesproken of geschreven weid, door de drukkunst kon het binnen korten tijd in vele duizenden bladen door ieder gelezen worden. Niet alleen is door de boekdrukkunst de kerkhervorming krachtig voorbereid, maar ook is aan de eerste de snelle en veelzijdige uitbreiding der laatste te danken.
Langzamerhand ontwikkelden zich betere voorstellingen van den vorm der aarde, die wij bewonen, en van hare plaats onder de hemellichamen. Meer en meer werd met de voorstellingen der ouden gebroken en de bolrondheid der aarde door de geleerden aangenomen. Tevens werd, vooral door de studiën van Kopernikus, de onderstelling, dat de aarde hel middelpunt in het wereldstelsel uitmaakt, verlaten en genaderd tot de stelling, dat de zon het middelpunt in ons zonnestelsel uitmaakt, om hetwelk zich de aarde, evenals de overige planeten, beweegt. De aardrijks- en sterrekunde werden de hoofd wetenschappen van de vijftiende en zestiende eeuw. Aan hare beoefening danken we een nieuw verschijnsel aan het einde der middeleeuwen: de groote ontdekkingen op het nog onbekende deel der oppervlakte van de aarde en de wereldzeeën. Nieuwe wegen naar het Oosten werden gevonden; tochten over de oceanen volvoerd, werelddeelen ontdekt en bevolkt. Niet slechts, dat groote rijkdommen in goud, edelgesteenten en producten der ontdekte landen naar Europa



vloeiden, maar ook de vrije beoefening der wetenschappen breidde zich kennelijk uit. Belemmeringen en boeien, die den geest ketenden, werden afgeworpen en op dit terrein het gezag der onkunde verlaten. Hierdoor moest ook liet onderzoek op het terrein van den godsdienst vooruitgaan en dit onderzoek leiden tot verwerping der menschelijke instellingen, die niet uit Gods Woord konden bewezen worden, en alzoo tot de hervorming der Kerk, die zoo ver van Gods Woord was afgeweken.
De groote ontdekkingen volgden in de l.">d» eeuw elkander met betrekkelijk groote snelheid op. Achtereenvolgens werden de Kanarische eilanden, Porto Santo en Madera gevonden en bebouwd. Langs de westelijke kusten van Afrika zuidwaarts stevenend, vonden de kloeke zeevaarders der Portugeezen de Azorische of Vlaamschc eilanden, de kusten van Guinea, bereikten de kusten ten zuiden van den Evenaar en onder de leiding van Bartholomeus Diaz de Stormkaap, aan welke zijn koning Joiian den naam gaf Kaap de Goede Hoop. Eindelijk zeilde Vasco di Gama om deze kaap en bereikte over zee Caleutta. De weg om het zuiden van Afrika naar Indïè was gevonden. (1498.)
Te midden dezer ontdekkingsreizen had Christophorus Columbus, een Genuees van geboorte, in 1492 een nieuwe wereld, later Amerika geheeten, ontdekt, waartoe hem de betere kennis der aarde in verband met verschillende ervaringen aanleiding had gegeven. En nu volgde op deze groote uitkomst, in de volgende eeuwen, als een wedstrijd tusschen de volkeren van Europa, om èn in Azië èn in Amerika vasten voet te verkrijgen, handelsbetrekkingen aan te knoopen en koloniën te vestigen, rijkdom en macht te verwerven en grootsche daden te verrichten. Ook deze ontdekkingen droegen ontzaglijk veel bij om den blik op het terrein van het Christendom te verruimen en mede te werken tot de groote Reformatie der zestiende eeuw.
Eindelijk was de staatkundige gesteldheid alleszins gunstig voor deze groote gebeurtenis. De vorsten streefden naar de onbeperkte macht; maar bezaten ze nog lang niet volkomen. Zij overwonnen de machtige leenmannen en voegden de groote leenen, waar zij konden, bij hun rijksgebied. Daartoe behoefden zij de hulp van den derden stand en schonken zij dezen tal van privilegiën en voorrechten, zoodat de vrijheid van handelen der machtige poorters zich op velerlei terrein, ook op dat van den godsdienst, liet waarnemen. Duitschland's keizer was vrij machteloos, het rijk zelf in een groot aantal vorstendommen gesplitst, die zich schier vrijelijk voor of tegen een komende Hervorming konden verklaren. Italië telde ook een aantal onafhankelijke vorsten, die zich in het staatkundige schaarden rondom of tegen den paus als wereldlijk vorst. Frankrijk begon tot de langgewenschte eenheid onder denzelfden vorst te komen, maar was inwendig nog niet zoo krachtig als onder Lodewijk XIV. De macht der koningen van Engeland was vrij beperkt. Schotland was een zelfstandige staat. Spanje begon tot eenheid te komen, maar verkreeg die pas onder Karei. V. De Nederlanden eveneens. Eerst in 15i;j vonden ze in denzelfden vorst hun heer. Tot dien tijd was er vooral nog in 7 Noorden, strijd tusschen de afzonderlijke kleine staatjes. Den heerschers stonden noch de machtige legers, noch de centrale regeering, noch de groote krachten der beschaving, als de stoomkracht, die van het telegraaf- en telefoonwezen, noch die van de verbeterde vuurwapenen en de snelle legerverplaatsing en vele andere zaken ten dienste om de bewegingen in haar geboorte te smoren. Alvorens zij konden optreden, was het zaad welig ontkiemd en tot wasdom gekomen, dikwerf reeds rijke vrucht dragende. Geheel de staatkundige en sociale toestand was het ontstaan, den voortgang en den bloei der Reformatie gunstig en gemakkelijk weerstond deze de macht van de pauselijke heerschappij.



Waar zij niet weerstaan werd, zag zij zich als niet bestaande aangemerkt. Het gelieele samenstel van leeringen, die geboden van menschen zijn en waardoor Goden de Heiland niet werd geëerd, kon voor duizenden niet blijven bestaan, maar bezweek voor de macht van Gods alles overwinnend Woord.
In 1453 bad een gebeurtenis plaats, die in bare gevolgen een gewicbtigenommekeer in den geestelijken toestand van de volkeren van Europa teweegbracht. Wij bedoelen den val van het oude Byzantium, de hoofdstad van het Uostersch-Romeinscli keizerrijk, Constantinopcl.
Reeds in 476 n. C. was het Westersche Rijk bezweken. Duizend jaren langer liield het Oostersche zich staande. Maar hoe? Gedurende deze tien eeuwen ging het in grondgebied en inwendige kracht schrikbarend achteruit.
Deze duizendjarige geschiedenis dei' Grieksche keizers levert slechts het eentonig schouwspel van binnenlandsche onlusten, samenzweringen en moordaanslagen, of van vernederende buitenlandsche oorlogen op. De keizers worden schier allen van den troon gestooten, omgebracht of op de afschuwelijkste wijze verminkt.
In de meest despotische staten van Azië, of in de duistere binnenlanden van Afrika heerschte niet meer ruw geweld dan in het Grieksche keizerrijk. Van de afschuwelijke Ihexe gewaagden we reeds. Maar wat te denken van een Basilius II, uit de Macedonische dynastie, die 15000 gevangen genomen Bulgaren, de oogen deed uitsteken'? Slechts liet hij aan ieder honderdtal een geleider met één oog over, aan wien de taak opgedragen werd, de ongelukkigen naar Bulgarije terug te brengen. Wie gruwt niet van zulk een monster? Kunnen we hem den christennaam nog laten? De koning der Bulgaren stierf van schrik, toen hij zijn onderdanen in dien toestand terugzag. Romanes Diogexes, een heldhaftig keizer, werd van den troon gestooten. Men rukte hem de oogen uit het hoofd, zoodat hij onder de hevigste smarten c-en smadelijken dood stierf.
Toch waren er betere vorsten, vooral uit het beroemde geslacht der Comxenussex. Ai.exis Comxenus en zijn opvolgers Jühaxxes en Maxuel Comnexus regeerden uitmuntend. Het rijk breidde zich weer eenigszins uit. Maar al spoedig veranderde de toestand weder in ongunstigen zin. De kruistochten verzwakten het ongemeen.
De Mohamedanen ontrukten het zijn schoonste provinciën, vooral nadat de Turken hun kracht begonnen te gevoelen. In 1355 werd Gallipoli door hen veroverd en straks was Thracië, Macedonië, Bulgarië en Thessalië in hun macht. In 1301 bezweek Adrianopel. Verschillende volken en koningen trachtten te vergeefs den Islam terug te dringen. Sultan Bajazcth rukte reeds na 1398 op Constantinopel aan en sloot keizer Manuel binnen haar muren op. Nog werd het gevaar afgewend door den inval der Mongolen onder Timer , die op zijn beurt Bajazetii overwon en vernederde. Te vergeefs trachtten de keizers door vereeniging met de Latijnsche Kerk den naderenden val des rijks af te wenden. De Grieken wilden van geene vereeniging met liurnc weten. Eindelijk trok Moiiamed II, sultan der Turken, tegen de hoofdstad op, waar Coxstaxtijx VI Palaeologus in 1448 den troon bestegen bad. Tweemaalhonderdduizend man, en wellicht nog honderdduizend meer, uit"'erust tot den grooten strijd en voorzien van de uitstekendste belegeringswerktuigen dier dagen, trokken tegen de stad van Goxstaxtijx dex groote op. Slechts fetrrkkelijk weinige duizenden Grieken en Genueesche huurtroepen onder den dap, , , ('. \\ li lei weeir-Urd aan de groote overmacht der Turken, 't Was
- .ii vallen, ondanks de buitengewone dapperheid \ i lu>< iii i i jonge keizei Goxstaxtijn stónd. Drie- enviji'tii, dagen lang duurde het beleg. In den nacht, die den laatsten kamp vooraf



JOH TETZEE UII I)I' I 11<»I \ UETAEINC. AEE \ATHRIEVEN AAN.



Waar zij niet weerstaan werd, zag zij zich als niet bestaande aangemerkt. Het geheele samenstel van leeringen, die geboden van menschen zijn en waardoor God en de Heiland niet weid geëerd, kon voor duizenden niet blijven bestaan, maar bezweek voor de macht van Gods alles overwinnend Woord.
In 1453 had een gebeurtenis plaats, die in liare gevolgen een gewichligen ommekeer in den geestelijken toestand van de volkeren van Europa teweegbracht. Wij bedoelen den val van het oude Dyzantium, de hoofdstad van het Üostersch-Romeinsch keizerrijk, Constantinopel.
Reeds in 476 n. G. was het Westersche Rijk bezweken. Duizend jaren langer hield liet Oostersche zich staande. Maar hoe? Gedurende deze tien eeuwen ging het in grondgebied en inwendige kracht schrikbarend achteruit.
Deze duizendjarige geschiedenis der Grieksche keizers levert slechts het eentonig schouwspel van binnenlandcche onlusten, samenzweringen en moordaanslagen, of van vernederende buitenlandsche oorlogen op. De keizers worden scliier allen van den troon gestooten, omgebracht of op de afschuwelijkste wijze verminkt.
In fle meest despotische staten van Azië, of in de duistere binnenlanden van Afrika heersclite niet meer ruw geweld dan in bet Grieksche keizerrijk. Van de afschuwelijke Irene gewaagden we reeds. Maar wat te denken van een Rasilius II, uit de Macedonische dynastie, die 15000 gevangen genomen Rulgaren, de oogen deed uitsteken? Slechts liet hij aan ieder honderdtal een geleider met één oog over, aan wien de taak opgedragen werd, de ongelukkigen naar Bulgarije terug te brengen. AVie gruwt niet van zulk een monster? Kunnen we hem den christennaam nog laten? De koning der Rulgaren stierf van schrik, toen hij zijn onderdanen in dien toestand terugzag. Romanes Diogenes , een heldhaftig keizer, werd van den troon gestooten. Men rukte hem de oogen uit het hoofd, zoodat bij onder de hevigste smarten een smadelijken dood stierf.
Toch waren er betere vorsten, vooral uit het beroemde geslacht der Gomnenussen. Alexis Comnenus en zijn opvolgers Johannes en Manuel Comnenus regeerden uitmuntend. Het rijk breidde zich weer eenigszins uit. Maar al spoedig veranderde de toestand weder in ongunstigen zin. De kruistochten verzwakten het ongemeen.
De Mohamedanen ontrukten liet zijn schoonste provinciën, vooral nadat de Turken hun kracht begonnen te gevoelen. In 1355 werd Gallipoli door hen veroverd en straks was Thracië, Macedonië, Bulgarië en Thessalië in hun macht. In 1301 bezweek Adrianopel. Verschillende volken en koningen trachtten te vergeefs den Islam terug te dringen. Sultan Bajazeth rukte reeds na 1398 op Constantinopel aan en sloot keizer Manuel binnen haar muren op. Nog werd het gevaar afgewend door den inval der Mongolen onder Timur, die op zijn beurt Rajazetii overwon en vernederde. Te vergeefs trachtten de keizers door vereeniging met de Latijnsche Kerk den naderenden val des rijks af te wenden. De Grieken wilden van geene vereeniging met Rome weten. Eindelijk trok Mohamed II, sultan der lurken, tegen de hoofdstad op, waar Constantijn VI Palaeologus in 1448 den troon bestegen had. Tweemaalhonderdduizend man, en wellicht nog honderdduizend meer, uitgerust tot den grooten strijd en voorzien van de uitstekendste belegeringswerktuigen dier dagen, trokken tegen de stad van Gonstantijn den guoote op. Slechts betrekkelijk weinige duizenden Grieken en Genueesche huurtroepen onder den dap-
' > 1 ,,\\ l.fi.lt-i weerMand aan de groote overmacht der fuiken, t Was v,.. a-uit te i i. n, lat le s;ad zóu vallm, ondanks de buitengewone dapperheid h.i'T v ;l - ï- .n wie- hoe ld < li jonge keizei Gonstantijn stond. Drie- en\ijitiL, dagen lang duurde het beleg. In den nacht, die den laatsten kamp vooraf



JOH. THTZEL BIEDT TEGEN' I5ETALING AFLAATHRIEVEN AAN.







ping, sterkte de keizer zich door den troost van den godsdienst. Hij gebruikt liet H. Avondmaal en neemt daarna zijn plaats bij de verdediging in. De vijanden dringen in de veste, waarop de Grieken aan liet vluchten slaan. Constantijn ziet spoedig, dat de stad verloren is, en roept in wanhoop om den dood. De held, die de nederlaag niet wenscht te overleven, wordt neergestooten. Zijn hoofd werd als overwinningsteeken aan Moiiamed 11 gezonden cn door dezen tentoongesteld. Drie dagen lang was Constantinopcl aan de moord- en plunderzucht der woeste Turksche soldaten prijsgegeven. Zonder ouderdom of vrouwen en kinderen te verschoonen, doorzochten zij kerken en huizen, allen neerstootend, alles schendend en verwoestend. Een onmetelijke buit viel den overwinnaar ten deel.
Wij gaan hierop niet verder in, al stemt ons dit treurig lot droevig. De schoone Sophia-kerk werd nu een moskee, ten dienste van den Islam. Geheel het Oude Griekenland en weldra, door den val van Trcbisonde (1401), ook geheel Klcin-Azie viel in de macht van de ongeloovigen tot grooten smaad der Westersche Christenheid, die voortaan te waken had, dat de „Halve Maan" niet boven de poorten en kerken van Weenen gesteld werd. Veel ging docr den ondergang van het Oostersche keizerrijk verloren, maar er bleef ook nog veel behouden. De geleerden uit liet vaderland der klassieke wetenschap vloden met hun wetenschappelijke schatten naar Italië, om daar liefde voor de Ouden te wekken of te vermeerderen.
Reeds vroeger waren vele Italianen, afkeerig van het bestaande, teruggekeerd tot die soort van beschaving en ontwikkeling van den geest, welke in waarheid nooit geheel gestorven was, n. 1. die der ouden. Hiertoe droeg veel bij. Het voortbestaan van liet oude Rome met zijn rijkdom aan kunstwerken, die de bewondering der geleerden en kunstkenners wegdroegen; de ontwikkeling der Italiaansche taal, die zoo merkbaar met de Latijnsche overeenkwam; de herinneringen aan de grootheid van den Romeinschen Staat en van de eeuwige stad prikkelden tot beoefening van de beroemde schrijvers der oudheid en deden dooi' die beoefening eene vereeniging van liet antieke met het Christelijke en romantische ontstaan, waaruit eene nieuwe richting in het geestelijk leven werd geboren, die onder den naam Humanisme in de geschiedenis der beschaving aangeduid is. De groote dichters Dante, Petrarca en Docaccio in de lide eeuw en Joiiannes van Ravenna in de 15de , hadden er op gewezen, dat de beoefening der klassieke letteren de onmisbare grondslag is voor alle beschaving. Zij hebben die richting door hun poëzie voorbereid; want hun invloed op het Italië van hun tijd was voorbeeldeloos groot. Hun navolgers en vereerders brachten te weeg, dat de humanistische geleerden een hoogen stand begonnen uit te maken. In alle groote middelpunten van beschaving werden leerstoelen voor de oude talen opgericht. Waren velen in de middeleeuwen bezig geweest om reliquiën der heiligen en martelaren op te zoeken en te verzamelen, waardoor alleen het bijgeloof werd gevoed, de humanisten verzamelden met al bun macht de kunstwerken en geschriften der ouden, die den geest met friscli en krachtig leven bezielden. Er had eene ware herleving, een renaissance plaats, zooals liet verschijnsel der nieuwe geestdrift voor de kennis van het oude genoemd werd. Vooral Cosmus en Lokenzo de Medici verwierven zich door het begunstigen der nieuwere richting on vergankelij ken roem. Gevolg dier studie was, dat Aristoteles' invloed wankelde en Pi.ato aller achting verwierf. En dit moest weder terugwerken op de beschouwing der godsdienstige toestanden en leeringen en was derhalve van grooten invloed op de naderende gebeurtenissen. Oorspronkelijk was de bedoeling der Humanisten niet anders dan bevordering der beschaving op het gebied van weten, schap en kunst. Hun arbeid stond ju den aanvang in geen de minste betrekking



tot godsdienst en theologie. Die zou evenwel niet altijd uitblijven. De Scholastiek trad vijandig tegen de klassieken op, die den smaak veredelden en den historischen zin scherpten. Zoo werd door Laurentius Valla, leeraar te Napcis en te Rome, de onwaarheid van het beweren bewezen, dat het Symbolum apostolieum" van de apostelen zou zijn gekomen; dat Coxstantijn de groote reeds grondgebied aan paus Sylvester zou geschonken hebben. Andere legenden en overleveringen dreigden er eveneens slecht te zullen afkomen. Maar de Inquisitie hief den dreigenden vinger op en dit leidde tot voorzichtigheid. Daarom lieten de Humanisten het terrein der godgeleerdheid meestentijds onbesproken. Dit leidde bij hen tot onverschilligheid en verzwakking van belangstelling in den godsdienst zeiven. Daardoor verviel het straks tot ongeloof, al bleven de Humanisten voor het uiterlijke aan de Kerk verbonden. Aan de gewichtigste en meest gewone leerstukken des Christendoms begon men te twijfelen en die twijfel leidde tot verwerping. De Humanisten vonden bun zaligheid zoowel buiten Jezus Christus als buiten de heiligen, maar elders: in de beoelening van kunsten en wetenschappen, liet christelijk geloof werd vreemd aan hun leven. Schoone taal, prachtige stijl, wegsleepende bekoring in vormen gold bij hen als 't hoogste goed. De weg tot terugkeer naar het heidendom werd gebaand en dit was te meer te vreezen, omdat paus Leo X en de meerderheid der kardinalen hoogelijk met het Humanisme ingenomen waren. \Yj1 werden er nog andere mannen van naam en geleerdheid gevonden, maar zij waren taan het pauselijk hof niet gezien en werden, evenals hun Heiland, dien ze beleden, door het koude humanisme geminacht.
In den tijd van Leo X waren er sommigen onder de hoogere geestelijken, die iets hoogers en beters begeerden. Eenige uitstekende mannen hadden binnen Rome een Oratorium der goddelijke liefde opgericht. Zij kwamen in de kerk van Sr. Sylvester en Dorothea bijeen, ten getale van vijftig a zestig, om elkander in het geloof op te bouwen. In Duilschland, verder van Rome verwijderd, werd het Humanisme bij het onderzoeken der klassieken door den ernstigen en godsdienstigen aard des volks voor het uiterste van ongeloof en lichtzinnigheid behoed. Agricola en Celtes brachten Duitschlancl in nadere betrekking met het humanistisch Italië. Op de groote Humanisten in den tijd van Luther komen we straks bij de geschiedenis der groote Reformatie van zeiven terug, waar zij eene bijzondere beschouwing verdienen.
Merkwaardig is ook het verschijnsel, dat de Renaissance een richting in de kunsten teweegbracht, die als een andere soort van herleving kan aangemerkt worden. Allereerst en voornamelijk gold zij de bouwkunst. De nieuwe richting, die zich van liet midden der 15Je lot het einde der löllc eeuw openbaarde, verliet den Gothischen stijl en keerde tot de vormen der Oudheid terug. In Italië kleefde de Renaissance den bouwstijl der ouden aan en hield zich streng aan zijn regelen, door eenvoud gekenmerkt. Eerst later drongdeRenaissance-stijlin Frankrijk en Duitschland door. De zoogenaamd gemengde stijl was de Gothische of Germaansche bouwkunst, waarin het ornament of sommige deelen van de ouden overgenomen waren.
Zoo maakte zich op het gebied der schilderkunst Giotto, de vriend van Dante, geheel los van den Byzantijnschen stijl. Hij verbeterde de fresco-schilderkunst en stelde hoogen prijs op voorstellingen uit het natuurlijk leven. De beeldhouwkunst deelde niet minder in deze herLving. Ghiberti vervaardigde de beroemde deuren van het baptisterium te Florence zoo schoon in edelen stijl en met verheven beeldwerk, dat Michel Axgelo die de deuren van het paradijs noemde. Schilders en beeldhouwers maakte zich langs zoo meer los van de middeleeuwsch kerkelijke voorstellingen en bewogen zich vrijer in het beheerschen der kunst.



De voortreffelijke uitvinding van het schilderen met olieverf door Huibert en Johannes van Eyck, in de Nederlanden, heeft op de ontwikkeling der kunst den grootsten invloed uitgeoefend. Antonello, eeti leerling van Johannes van Eyck, bracht het schilderen in olieverf naar Italië over.
Moeilijker was de verbetering op het gebied der toonkunst. Voor haar ontbrak de klassieke bodem geheel. Het muzikale schrift was nog zeer gebrekkig; men kende slechts korte en lange noten; een juist begrip van maat bestond er nog niet.
Fhanko uit Keulen bracht deze kunst heerlijk vooruit. Hij bracht het getal der noten op vier van verschillende lengte en regelde het notenschrift eveneens. Niet het minst oefende hij invloed op de maatverdeeling uit. De muziek verliet den dwang der bloote voetmaten, den werktuigelijken gang van een en twee, de droge eentonigheid. Harmonie en melodie ontwikkelden zich sedert buitengemeen.
Uit deze enkele mededeelingen blijkt, hoe op olk gebied van wetenschap en kunst een geheel nieuw leven zich ontspon en voor den opmerkzamen beschouwer der geschiedenis, dat al dit humane of zuiver menschelijke, waartoe de Renaissance wederkeerde , ook op het gebied des Christendoms tot terugkeer naar het godsdienstig leven en de leer des Heeren en zijner apostelen het oog der Christenen richtte en het christelijk geweten vermaande.
Maar ook meer rechtstreeks was door waardige mannen op hervorming in de Kerk aangedrongen. Wij noemen onder hen Johannes van Goch, zoo geheeten naar zijn geboorteplaats Goch, daar zijn eigenlijke naam Pupper is, prior in een nonnenklooster te Mee/telen. Hij bestrafte de monniken wegens hun schandelijke levenswijze en slechte zeden en streed tegen het Pelagianisme in de Kerk, waardoor deze geheel bedorven was en de oorzaak der zaligheid alleen werd gezocht in dusgenaamde goede werken, welke de geestelijkheid tot haar voordeel aanwendde. Tevens vindt hij, dat de 11 Schrift de eenige bron van kennis is en dat de Kerk, tot haar verderf, daarvan schrikkelijk ver is afgedoold. Zijn geschriften, die zeer fel en vrijmoedig waren, bleven tot eigen kring beperkt, zoodat hij in 1475 in vrede, zonder erom gemoeid te zijn, stierf.
Een ander leeraar, die krachtigen tegenstand uitlokte, was Johannes van Wezel , eerst hoogleeraar te Krfurt, later prediker te Worms, een man, die in meer dan één geschrift Evangelische gedachten openbaarde. Dit hinderde de Thomisten niet weinig, die hem uit stukken in zijn predikatiën aanklaagden wegens onrechtzinnigheid, merkbaar in zijn uitingen over den aflaat, die schande der Kerk. Als ketter werd hi j te Mainz tot kerkerstraf veroordeeld (1479). Hij stierf in 1481 in de gevangenis. Hij leerde overeenkomstig de meeningen van Augustinus en predikte het zalig worden door Gods genade. God alleen kan de zonde vergeven, geen mensch, ook geen priester, zelfs niet de paus.
Uit de broederenschool te Zwolle kwam een ander merkwaardig man te voorschijn. Johannes Wessel (Gansfort) naar de plaats zijner afkomst aldus geheeten. Ilij werd in 1420 geboren en leefde tot 1489. Hij was een buitengemeen geleerd man, zoodat hij den bijnaam kreeg van lux mundi = het licht der wereld. Luther heeft later veel van hem geleerd en in zijn geest gepredikt. Zijn inzichten in de gewichtigste stukken der leer waren heslist reformatorisch, gelijk uit zijn stellingen over den aflaat blijkt. Maar ook niet minder uit zijn gedachten over de H. Schrift, het pausdom, het geloof en de rechtvaardigmaking des zondaai"s uit genade.
Op practisch terrein bewoog hij zich weinig. Hij paarde aan zijn kennis en geleerdheid een groote mate van voorzichtigheid, zoodat men hem met rust liet. Opgeleid in bovengenoemde school van de broederen des gemeenen levens, onderwees



hij achtereenvolgende aan de scholen te Keulen, Leuven en Parijs. Daarna arbeidde liij een poos aan de Universiteit van Ileidelberg. Evenwel niet zeer lang. Hij leefde in stille afzondering op verschillende plaatsen in ons land en wijdde zijn leven aan de studie. In den strijd over theologisch-philosophische vraagstukken stond hij aan de zijde van het Realisme.
Rudolph Agricola, die in 1485 stierf, uit Groningen geboortig, arbeidde meer in den geest der Italiaansche Humanisten en woonde in 't laatst zijns levens te Ileidelberg, waar door bisschop Dalberg van Warms eene Platonische vereeniging was gesticht.
Ten slotte. Zijn in de vorige bladzijden onderscheiden personen en feiten vermeld, welke de komst eener Reformatie van de Kerk begunstigden of haar in de hand werkten, aan het einde dezer afdeeling moeten we het oog vestigen op de opkomst van een Staat, die bij den overgang van de Middeleeuwen tot de Nieuwere tijden als de machtigste van Europa werd beschouwd. Deze Staat, waarin, om des Evangelies wil, zooveel onschuldig bloed is vergoten, stelde zich met al de macht, waarover hij te beschikken had tegen het Evangelie en tegen de Hervorming, die het Evangelie predikte. Deze Staat was Spanje.
Na vele en langdurige oorlogen der christenen tegen de Arabieren of Mooren, de veroveraars van het schoone land, kwam in 1479 Eerdinand II, de Katholieke bijgenaamd, op den troon van Arragon en Sicilië. Deze vorst, de beroemdste, maar ook de wreedste en voor Spanje zeil de verderfelijkste, van zijn tijd, trad in het huwelijk met Isabei.la, koningin van Castilic. Dit huwelijk vereenigde al de Spaansche koninkrijken — Portugal werd daar niet bij gerekend —onder deze heerschers, die zich nu met vereende krachten wierpen op het jammerlijk overblijfsel der eens zoo luistervolle Mohamedaansche heerschappij , welke sedert acht eeuwen het oude Iberië had gedrukt. Dit overblijfsel was Granada, sedert lang inwendig door partijschappen verzwakt. Elf jaren lang werd de strijd om Granada gevoerd; eindelijk zegepraalden do christelijke vorsten. Straks werd aan hun luister nog de ontdekking eener nieuwe wereld: Amerika, toegevoegd. En hooger nog steeg het aanzien van Spanje, toen de Nederlanden en Duiischland onder Karei, V, als koning van Spanje Karei. I, aan dit rijk zoo nauw verbonden werden.
Deze macht nu, in Karel's hand gelegd, stond beslist in den dienst van het pausdom. Wat van haar voor de hervorming te vreezen was, leert ons hetzelfde jaar 1492, waarin Ferdinand en Isabella, op aanstichting van Tortor emade , de Joden en Mooren, wanneer zij niet tot het christendom wilden overgaan, uit Spavje verbanden. Spanje werd het bolwerk van Rome, de bakermat van de orde der Jesuieten; het was berucht door zijn wreede Inquisitie. Als doodvijand van de Reformatie, beroofde het zichzelf van liet grootste voorrecht van een volk in dit leven: het bezit der godsdienstige en burgerlijke vrijheid. Aan dat dweepziek Spanje wijt Europa voornamelijk het ontstaan der gruwzame godsdienstoorlogen. Door die uit te lokken veroorzaakt Spanje zijn eigen ondergang als voornaamsten Slaat in ons werelddeel.



De Groot* Kerkhervorming der I6ac €euu).



En God zei<le:
„Daar zij licht" 011 hot licht verrees hem uit dat Woord, Op Erfurt's kloosterstof heroverd! Ja, hij hoort, Als uit Gods eigen mond, den Evangeliezegen: „Geloof! — De zaligheid is in geen cloen gelegen Van menschen. Ze is Gods werk. Gerechtigheid en heil, Voor schat noch wijsheid voor geen boete of aflaat veil, Is gave van Zijn liefde aan zondaars, 't Eeuwig leven : (Geloof in Gmustus en zijn zoenbloed!) is gegeven." Dat Woord werd leven in zijn ziel, werd in zijn mond Een overwinnend zwaard. — Hervorming! Gij bestondt!



Oerde Gedeelte.
/ J
I)E GROOTE KERKHERVORMING DER i6">- EEUW.
EERSTE AEDEELING.
De Kerkhervorming in Ihutschland.
4. toestand der christelijke kerk in europa. 4492 — 4517.
>«llif11 l'e V0r'oe doelen van dit werk hebben we kortolijk geschetst de planting, f j^Hle opkomst en den groei der Christelijke Kerk, vóór zij, door de Staatsmacht ï$ gesteund en verheven, maar straks van die macht diep afhankelijk, schitterde T door hare geestelijke schoonheid, predikte door haar reinen wandel en troostte
l door haar allerheiligst geloof.
Daarop, tot Staatskerk verheven, daalde zij snel van deze zedelijke hoogte om te zinken in een poel van bijgeloof, wangeloof en schandelijke zedeloosheid, die de orgiën en bachinaliën der heidenen verre in de schaduw slelde. Het Pausdom en de Hiërarchie, een koninkrijk van deze wereld stichtend, en rijkdommen, eerbetooningen en genietingen des vleesches najagend, vonden middelen uit om de goederen der rijken en de penningen der armen tot zich te nemen, ten einde in zonde en ongerechtigheid te leven, als of er geen God bestond en geen toekomstig oordeel te vreezen was.
Wij hebbben van schrede tot schrede de Kerk, op dit hellend vlak gekomen, zien afglijden tot de diepte, waarin wij haar hij den aanvang der lGde eeuw wedervinden. Sedert twee eeuwen was de kreet om Hervorming óf in bloed gesmoord óf op den brandstapel verstikt óf in bange kerkerholen tot zwijgen gebracht. De machtige arm der Inquisitie wist zelfs de eenvoudige bede van een christen tot misdaad te verklaren en te straffen. Uit het godsdienstig leven was alle ernst, alle heiliging verdwenen: in het opvolgen van kerkelijke voorschriften, die met het waarachtige Christendom niets hadden uit te slaan; in het prevelen van ziellooze herhalingen; in boetedoeningen, die vreemd waren aan boete en bekeering, hoogstens de beurs aanspraken, bestond de vroomheid. Niet Christus in den hemel had alle macht in hemel en op aarde, maar de paus, de bisschop, de priester, de monnik. Het geloof in Christus verdween en werd geloof in Maiua en de Heiligen, ten slotte geloof in den Paus en zijn hiërarchen, geloof in de priesters.



Alle vroeger pogen tot Reformatie was mislukt. Toch niet te vergeefs had zich de stem des roependen, die in de woestijn om waarheid riep, doen vernemen. liet zaad, door een Wicliff. een Huss gestrooid, was niet geheel verloren. Terwijl de Kerk in de laatste eeuw nog meer ontaardde, de geestelijkheid nog stouter de stem des Heeren weerstond, de goddeloosheid en zedeloosheid nog schaamteloozer zich vertoonden, naderde de dag der Hervorming. Het licht der Reformatie, aan den horizon verschenen, brak weldra door met kracht. Dn kracht Gods werd openbaar in een zwak man, zijn werktuig, door hem hezield en bckwraamd tot deze giootsche
taak.
Om ons duidelijk voor te stellen, dat de weinige naar God zoekende zielen terecht een Hervorming in leer en leven verlangen mochten, is het noodig, dat we nog kortelijk de dwalingen resuineeren, in den loop der eeuwen binnen de Kerk gedragen, en het zedelijk leven peilen, zooals dit even voor en nog gedurende het ontstaan der Hervorming is waargenomen.
De dwalingen in de leer waren:
Gelijkstelling der Traditie, de mondelinge overlevering, niet (le H. Schrift.
Verheffing der Traditie boven de H. Schrift.
De beslissingen van conciliën en pausen gelden als goddelijke uitspraken.
Het verrichten van goede werken 0111 daarmede de zaligheid te verdienen.
Het kluizenaarsleven, het optreden van pilaarheiligen als buitengewoon goede werken aangemerkt.
Het kloosterwezen, het leven van monniken en nonnen geldt voor bijzondere heiliging.
Het verbod aan bisschoppen, presbyters en diakenen betreffende de huwelijksgemeenschap.
De aanprijzing der reliquiën en de handel erin.
Vereering der reliquiën en bedevaarten naar de graven der martelaren, liet zoogenaamd ware kruis van Christus vereerd.
De dwaling van het 1' e 1 a g i a 11 i s 111 e en Sje m i-pel a gi a n i s m e, geworteld in de kerken , begunstigd door de leer der goede werken.
Het ontstaan van een afzonderlijken stand van geestelij ken.
De hiërarchie. De bisschop boven de leeken. De rnetropolitaan-bisschop boven de andere herders. De patriarch boven de metropolitaan-bisschoppen. De paus van Rome boven de overige patriarchen.
De Maria-dienst. Makia is de Moeder (iods. Zij is onbevlekt ontvangen, wordt beweerd. Zij wordt aangeroepen. Makia Lichtmis. Geboortefeest van Makia (8 Septr.). Haar opname in den hemel, MAWA-he-
m el vaart. Het Ave Maria begonnen, later verplichtend en algemeen, dagelijks. Bevel daartoe. De Zaterdag aan Maria gewijd. Ook de Meimaand.
Het Vagevuur. De zielmissen. De Processiën. Toenemende macht der conciliën. De oorbiecht verheven boven de openbare schuldbelijdenis. Het Pausdom. De Pieterspenning. De werel dlij kemacht der pausen en bisschoppen.
De heiligen en de canonisatie der heiligen.
De vereering van beelden en schilderijen in de kerken.
De Godsoordeelen. De Kruisproef. De Avondmaalsproef.
De Heksenprocessen en kettergerichten.
De leer der Transsubstantiatie. De Hostie. Aanbidding der hostie. Het misoffe r.
De onwettigverklaring der vierde hu w elijke n.
De kardinalen alleen bevoegd tot het v e rkiezen van een paus.
Invoering van het coelibaat der priesters; wegzending der vrouwen door gehuwde priesters.
De leer der leenroerigheid van alle vorsten aan den Roomschen paus. DeRoomsehe bischop alleen heet paus.
De leer der Investituur door den Paus.
De deel neming aan de Kruistochten een heilig werk.
De vermeerdering der geestelijke orden. De bedelmonnik en.



De leer betreffende (le kettervervolging. Uitroeiing der Stadingers.
l)e pausen hebben het recht tot Canonisatie.
De leer van het Rosarium, liet Onze Vader en het Ave Maria.
De instelling der Inquisitie. De priesters buiten de leden der kerk om gekozen. Vaststelling der Transsubstantiatie-leer voor geheel de Kerk.
Het verbod 0111 de H. Schrift in de landstaal te lezen.
De voltooiing der leer en legende betreffende Maria.
De vijf boeken der decretaliën van Gkegokius IX.
Het verbod aan de geestelijken om schatting aan Ieekeu te betalen.
Het beroep van'spausen uitspraak op de conciliën, die zullen komen, verboden. De Aflaat.
De leer der jubeljaren 0111 de 100, 50,33 en 25 jaren.
De aansporingen tot Joden- en Moorenvervolgingen
Onder de gruwelijke afdwalingen van het Pausdom in de middeleeuwen telt men onder meer andere:
De eeuw der pornocratie, de tiende, waarin achtereenvolgende drie zedelooze vrouwen pausen doen verkiezen.
Er wordt een paus van 12 en een van 16 jaren gekozen.
De pausen trekken aan het hoofd van legers ten oorlog.
Kr wordt een bisschop gekozen, v ij f jaren oud.
De Simonie bereikt een buitensporige hoogte.
Johannes X\ , bekend om zijne schraapzuch t.
tegenpausen vermoorden elkander.
X ele zoogenoemde ketters, w a r e chris t enen, te Orleans verbrand, 1022.
Het Interdict te Limoges 1031.
Kr is een paus van 12 jaren: Hexeuictus IX. Hij is aan alle schandelijkheden overgegeven.
De Wapenschorsing Gods.
Gkegorics VII en Hendrik IV. Tocht van Hendrik naar Canossa.
lleerschzucht van GregoricsVII, Innocentius IIL en Bonifacius VIII.
Mathilüe van Toskanen vermaakt al hare bezittingen aan den paus.
De paus keurt de uitroeiing der Tempelieren goed.
Schraapzucht van Johannes XXII. Leer van de verlossing door Maria uit het Vagev u u r.
Geldlasten, door den paus op Duitschlatid gelegd.
De bedelmonnikeuorden. De paus neemt de driekroon aan.
De kardinalen worden niet purper bekleed.
Aanvulling van het «Ave .Maria" met de bijvoeging :
Heilige Maria, Moeder (iods, bid voor ons zondaren, Amen!
Voorwaar, een lange, lange lijst van dwalingen en van slechte handelingen der zich noemende opvolgers van Petrus, door de Kerk van Rome als Stedehouders van Christus vereerd.
Wanneer we in de jaren komen, waarin de Hervorming met rasse schreden nadert kiimpt liet Chiistenliai t van weedom ineen, als het gruweldaden leest vaneen Ai k\ander VI, die van 1492 tot loOd als Opperpriester der Christenheid geregeerd heeft. Dat een Kerk 11 jaren lang zulk een zedelijk wangedrocht geduld heeft, rechtvaardigt zonder meer reeds de komende Reformatie.
Rodrigo Borgia leefde eerst in ontucht met een schoone gehuwde Romeinsche vrouw; daarna met een der dochters van die vrouw, Rosa Vanozza geheeton. Ilij verwekte hij haar vijf kinderen en leefde openbaar in hoererij met nog andere vrouwen. Zijn schandelijk leven helette hem niet als geestelijke zijn diensten waar (e nemen. Zijn kinderen, die zoowel op hun goddeloozen vader als op hun onbeschaamde, zedelooze moeder geleken, wedijverden met elkander in woeste uitspattingen. Toch had hij in de kerk een hooge plaats: hij was kardinaal-aartsbisschop.
Toen nu paus Ixnocentius VIIIstierf, kocht Borgia de kardinalen, hoofd voorhoofd, om. \ ier muilezels, met goud beladen, bezorgden hem de driedubbele kroon en als Ai.exander VI beklom hij den pauselijken troon.



liet was den nieuwen paus er terstond om te doen, al zijn macht en invloed am te wenden om voor zijn bastaarden hooge posities in den staaUe verkrijgen. Zijn oogappel was Gesar Borgia, zijn tweede zoon, dien liij op den dag zijner kroning, ondanks diens woest en ongeestelijk leven, tot aartsbisschop van Valencia en bisschop van Pampeluna verhief. Later werd Cesar kardinaal. Van wege zijn woesten aard en zijn ontembaren moed, <1 ie door de snoodste wreedheid werd ontsierd, zou hij veeleer een plaats in een der legers van Europa waardig zijn geweest. De oudste zoon Joiiannes Borgia ontving van Ferdinand van Arrarjon het hertogdom Gandia; ook schonk de paus hem de provincie Beneventum, die den Kerkelijken Staat behoorde, als een onafhankelijk vorstendom. Het huwelijk der schoone Lucretia, 's pausen dochter, werd op liel Vaticaan met den grootsten luister gevierd, s Pausen bijzit was daarbij tegenwoordig. Schaamtelooze vertooningen en liederlijke zanden moesten het feest opluisteren. Niet slechts de paus had zijne hoeren; maar schier alle geestelijken onderhielden die. De kloosters der liberstad waren huizen van slechten naam.
De zonen van Ai.exander : Gesar en Joiiannes, haatten elkander met eendoodelijken haat. Beiden, zoo wordt verhaald, stonden tot de schoone Lucretia in bloedschendige betrekking. He laatste gaf Joiiannes de voorkeur boven den woesteling Gesar. Deze besloot nu tot den broedermoord.
Op zekeren avond waren beide broeders op een partij geweest bij hun moeder Bosa Vanozza. De hertog van Gandia vertrok even als Gesar naar zijn paleis; maar de eerste verdween. Zijn lijk werd later uit den Tiber opgehaald. Gesar had tot dien moord aangestookt. Een houtverkooper Georgio Schiavoni had wel het lijk in de rivier zien werpen; maar hij had wel honderd lijken in den Tiber zien werpen, zonder dat er ooit riaar gevraagd werd. Dat Gesar den moord zelf bedreven had, werd door ieder geloofd. Alexander, die in slechtheid zijnen zonen niets toegaf, die hun in moord en doodslag, bereiding van giftdranken en sluipmoorden voorging, schonk Gesar, zijn lieveling, vergiffenis. Immers kort te voren had de paus van een zijner maitressen, Giulia Orsixa, een zoon verkregen en dien als zijn zoon erkend. Deze Giulia verscheen, alsof zij 's pausen gemalin was, aan zijn zijde bij alle kerkelijke feesten, zonder zich over iets te schamen.
Even schandelijk is de moord van Gesar op den man van Lucretia, zijn schoonbroeder. Gesar liet hem niet dolksteken op de trappen van 's pausen paleis neerstooten. Lucretia en de zuster van 't slachtoffer waakten bij den gewonde en vreesden voor vergiftiging in de spijze. Maar de snoodaard zei tot den paus, zijn vader, die den schoonzoon een bezoek wilde brengen: „Wat met het middagmaal niet is kunnen gebeuren, zal met liet avondmaal plaats vinden. Korten tijd daarna liet hij hem door den scherprechter Michii.otte voor zijn oogen wurgen. Zoo greep de woesteling om zich henen. Schier eiken dag werd een slachtoffer der misdaad op de straten der Tiberstad als lijk gevonden. Wien het vergif niet bereiken kon, trof de moorddolk.
En te midden van al die ellende, die reeks van snoode misdaden en wellustige boosheden, gaf het hoofd der christelijke kerk op aarde, naar zijn beweren Petrus' opvolger, gelegenheid tot de schandelijkste orgiën bij de feesten, door hem zeiven, zijn zoon Gesar en zijn dochter Lucretia in 't Vaticaan gegeven. De bosschen der ontucht in de oudheid aanschouwden niets, dat daarmede was te vergelijken. F. von Baumer schrijft:
„Wreedheid en wellust, vrees en vermetelheid, ongeloof en bijgeloof gingen gelijk zoo menigmaal hand aan hand, en het gevoel der verhalers is niet zelden zoo ver-



stompt, dat zij de aanstootelijkste en schandelijkste dingen als de meest gewone en natuurlijkste zaken ter wereld mededeelen. Wij moeten, om althans één treilend voorbeeld aan te halen, gewag maken van liet groote feest, dat de 72-jarige paus voor zich zeiven, zijn dochter Lucretia en zijn liof aanrichtte. Allen waren verzameld op eene galerij, welke boven rondom een zaal liep. Beneden in deze zaal bevonden zich (gelijk de opperhofmeester Burkard verhaalt) vijftig eerbare lichtekooien, die eerst in eene luchtige kleeding, maar vervolgens geheel ongekleed dansten Hierop wierp men van de galerij kastanjes naar beneden, om zich te vermaken met de vei warring en den aanblik der verschillende houdingen. Hiermede nog niet tevreden, liet men de mannelijke bedienden van lageren rang binnenkomen. De woeste dansen werden nu hervat; daarop gaf de paus verlof tot liet bedrijven van de schandelijkste ongebondenheid, ja liet hij belooningen schenken aan hen. die zich hierbij in een of ander opzicht het meest onderscheidden. Heeft men meer van noode dan dat eene verhaal, hetwelk zelfs dooiden officieëlen geschiedschrijver der kerk niet geloochend wordt, om de misbruiken en zonden, waartegen de hervormers hun stem verhieven, geloofwaardig te achten en hun ijver te begrijpen ?"
Sommige schrijvers beschuldigen Alexander en Lucretia van bloedschande; maar, al is deze misdaad onbewezen, het bovenstaande is, helaas! vreeselijk genoeg.
Van de wandaad, door den paus gepleegd, om Savonarola onschuldig ter dood te veroordeelen, is reeds gewaagd. Gesar ging met zijne gruweldaden voort, liet jaar 1500 deed als jubeljaar duizenden vrome pelgrims naar Rome trekken, die, de pauselijke schatkist met hun offers verrijkende, tevens getuigen waren van de schanddaden der regeering dezer heiligheid. Ook hun berichten droegen bij om alleen op gronden van zedelijkheid en humaniteit hervorming der Kerk voor te bereiden.
Zoowel het einde van den paus als van Cesar, was vreeselijk. 't Was 't rechtvaardig oordeel over hun wanbedl ijven. Ai.exaxder had op zekeren avond de rijkste kardinalen uit Rome op een gastmaal verzocht inet het doel om ze le vergiftigen. Tevens werd de paus dan hun erfgenaam. Vooraf begaf bij zich met Gesar naaide villa van den kardinaal Hadrianus van Torneto, waar hij verlangde te drinken. Een vertrouwd dienaar van Gesar bracht hun van den wijn, die voor de gasten bestemd was. Gesar en Ai.exaxder beiden dronken er van. Beiden waren vertriflicd. Alexander stierf kort daarop. Gesar herstelde, maar behield een door het vergif diep ondermijnd, krachteloos lichaam. Ook zijn schandrijk had een einde.
Zoo meester, zoo leerling. De geestelijkheid der l(>de eeuw, de eeuw der Hervorming, was zedelijk diep gezonken. De woningen der geestelijken waren dikwerf holen der zonde, poelen van ongerechtigheid. Gornelis Adriaax van Rrugge had zijn harem. Abt Trixkler te Cappel had zijn harem. De onkuischheid onder de priesters was schrikbarend. De priester, die niet mocht huwen, mocht wel in concubinaat leven met een vrouw, die hij onderhield, mits hij voor haar en voor elk kind, dat hij bij haar gewon, den bisschop eene geregelde belasting betaalde. Een Duitsch bisschop verhaalde eens aan een gastmaal, dat hij in een jaar niet minder dan elfduizend priesters voor deze zaak bij zich ontvangen had.
Op vele plaatsen waren de leden der kerk blijde, dat de priester een bijzit had. Hun vrouwen waren dan voor overlast beveiligd.
Maar in welk een treurigen toestand bevond zich de priester zelf! Te leven met een bijzit, haar en de kinderen, die zij hem baarde, le laten leven uit de offergaven der geloovigen. Ging hij niet gebukt onder die schande? Hoe kon hij het oog opslaan voor de kuische maagden, de onbedorven jongelingen, leden zijner parochie?



Welk een diep rampzalige toestand voor die vrouw, de hoer te zijn van een priester Door menschelijke instellingen, ten behoeve van de grootheid der pausen en van de hiëarchie, ontstonden deze en zelfs onnatuurlijke zonden in de piiesteilijke verblijven, in de monniken- en nonnenkloosters.
Op vele plaatsen moest de wereldsche macht de onzedelijkheid der priesters bestrallen. Te Schafhaasen beval de ltaad, dat een priester, die in slechte huizen gevonden werd, zijn priesterkleed zou worden ontnomen. Zij mochten niet in het openbaar dansen, uitgezonderd bij huwelijksfeesten. Ook geen wapenen dragen.
Te Maintz klommen de geestelijken 's nachts over de muren, voerden allerlei slechte stukken uit en vernielden, wat zij maar vinden konden.
Hoe menig bisschop toog, van top tot teen gewapend, ten strijde, tegen alle naburen om allerlei vermeende kleine grieven. Sommigen droegen steeds een maliënkolder onder 't priesterlijk gewaad.
Zeker aartsbisschop van Tricr was immer in strijd met zijn buren en leenmannen, liet werk der vernieling, der verwoesting, was zijn lust; in het bouwen \an kasteelen vond hij zijn kracht. Zijn hebzucht verlangde steeds naar grooter gebied. Waar bleef de ootmoed, de vreeze Gods, het gebed, de zorg voor de zielen.' Veeleer stond de priester vijandig tegenover de eere Gods en Zijne heilige wet!
Onder de geestelijken heerschte diepe onwetendheid. Zoo was een bisschop er over verblijd, dat hij nooit Grieksch of Hebreeuwsch had geleerd. „Uit die twee talen ontstonden de ketterijen," beweerden de monniken, 't Grieksch was eene nieuw ontstane taal. 't Hebreeuwsch maakte allen, die het leerden, tot Joden. Een vroom en beroemd priester had nooit het Nieuwe Testament gelezen. Toen hij aan het eind zijns levens er een las, zei hij: „Dit boek is het Evangelie niet, of wij zijn geen christenen."
„Wanneer de studie van Grieksch of Hebreeuwsch wordt toegelaten, is 't met den godsdienst gedaan;" verklaarde de theologische faculteit te Parijs aan het parlement.
De verbastering van de leer der zaligheid bestond voornamelijk in het verlaten van de kennis der rechtvaardigmaking uit het geloof en het daarvoor in plaats stellen van goede werken als oorzaak der zaligheid. Grondregel van de prediking van (liiiüstus en de apostelen was: „Geen zaligheid door, maar ook geen zaligheid zonder de werken." Daarvoor stelde de verbasterde Kerk in plaats: De mensch wordt zali" door 't geloof en de werken tezamen. De leer van Pelagius en der Semipelagianen, begunstigde die verbastering ten zeerste. Zij kwam het pausdom en de hiërarchie ten goede, in zoover zij hun schraapzucht, hoogmoed en vleeschelijk leven diende; maar strekte tot verderf der Kerk Gods en tot schade voor de zielen. Van den eenigen Middelaar en Heiland zich afkeerende, vertrouwde men op Maria en de Heiligen, op boetedoeningen en dusgenaamde goede werken, in den grond deizaak, op den priester. Boete verving de plaats van berouw, uitwendige belijdenis en boetebetoon die van bekeering en wedergeboorte des harten. De priesters legden als boeten op: vasten, barrevoets gaan, een liarenkleed dragen, ter bedevaart trekken, zich "eeselen en pijnigen, het kloosterleven. En om aan de zwaarste dier boeten of het juk van dezen eigenwilligen godsdienst te doen ontkomen, vonden de priesters een ander middel uit." Dit middel bestond in de Aflaten. Men kon die boetedoeningen afkoopen voor geld. De instelling, het kerkelijk verzinsel der Aflaten is in het wezen der zaak het verkoopen van de vergiffenis der zonden voor geld. l)e priesters, »eheel gewijd aan de Kerk, aan haar dienst, zouden den last der boetedoeningen voor geld overnemen. Zonder berouw, zonder bekeering, zonder vernieuwing des harten, schonk de Allaut volkomen vrijspraak. De priesters traden met de volgende drog-



reden op: „Het bloed van Christus en de goede werken en verdiensten der heiligen hebben voor de Kerk een schat gevormd, zoo oneindig groot, dat do eeuwigheid dien niet kan uitputten. Christus' Stedehouder op aarde is de bewaarder van dien schat; hij beschikt daarover krachtens zijn ambt en schenkt daarvan den zondaar, voor elke zonde, na den doop bedreven, een deel in evenredigheid met de hoegrootheid der overtredingen. Om een vasten van zeven weken at' te koopen betaalt de rijke twintig, de minder gegoede tien, de arme slechts diie stuivers. De vergiffenis voor de snoodste misdaden kon door geld worden gekocht.
In verband met deze Aflaten werd het Vagevuur een goudmijn voor de geestelijkheid. Zij verschaften rijker inkomsten door deze sedert Augustinus opgekomen reinigingsplaats der zielen dan de mijnen van Peru en Mexico goud aan hel opgekomen Spaansche rijk.
Door atlaten te koopen, werden de zielen van dierbare betrekkingen en vrienden terstond uit het Vagevuur verlost. Tot eeuwige schande der Kerk stelde het Aflatentarief, waarvan meer dan veertig uitgaven verschenen, een prijs vast voor elke bedreven zonde. Een vaste prijs voor doodslag, moord, verminking, overspel, diefstal, meineed werd daarin aangegeven. Bloedschande kon, als zij niet bekend was, voor een geringen prijs, voor iets meer, als zij bekend was, afgekocht worden. Om de menschen tot aankoop te prikkelen, werden in de kerken schilderijen geplaatst, waarop de folteringen der zielen, te midden dier flikkerende vlammen in het Vagevuur zwevende, met de schrilste kleuren waren afgemaald. Het vreeselijk lijden, dat daar dierbare afgestorvenen moesten doorstaan, kon met een kleine geldsom worden afgewend. Alleen de hardvochtige kon weerstand bieden aan bet lokaas, dat de barmhartigheid der Aflaten als redmiddel voorstelde.
De jubilés per eeuw, halve, derde en kwarteeuw, deden juist door den rijken aankoop van Aflaten, door de pelgrims naar liome, stroomen gouds vloeien in de schatkist der pausen. Gruwzame toestand! lloe schrikkelijk was Chiustus' Kerk misvormd. Gelukkig, dat zelfs te midden der groote verbastering nog vele eenvoudige, zelfverloochenende priesters gevonden werden, die, als onder liet deksel der ceremoniën, het waarachtig christendom beleden, en in menig klooster werd een schreeuwen naar den levenden God vernomen, als van het hert naar de waterstroomen. Het pausdom was de vijand der Kerk. Zoolang dat onaangetast bleef, zou alle hervorming ijdel blijken. Zulks hadden de conciliën van Piza, Constant en Bazel duidelijk bewezen.
Het verborgen, meer christelijk leven in de Kerk werd onderdrukt door de boosheid en het geweld der hiërarchie. De uitingen van dat leven waren veel zeldzamer, dan men zich die zou voorstellen. In't algemeen waren de priesters ook zeer onwetend. Hun werk bestond bijkans alleen in missen lezen, reliquiën aanprijzen, aflaten verkoopen. Naar de dorpen zond men een uitschot van predikers, vergaderd uit hen, die tot den bedelstaf waren geraakt, verloopen koks, jagers, stalknechts enz. Van de onkunde der hoogere geestelijken spraken we reeds. En wanneer onder hen nog een glimp van geleerdheid werd gevonden, zoo betrof deze niet de kennis der H. Schrift. Velen lieten zich minachtend over Gods Woord, den Bijbel, uit. De bijbelverhalen werden soms in de schrijfwijze van Virgii.ius en IIoratius overgebracht, om fatsoenlijke lieden er naar te doen luisteren. De kardinaal Bembo schreef in plaats van den Heiligen Geest — adem van den hemelschen zefir, van vergeving der zonden — bevrediging der schimmen en hooge goden, in plaats van Christus, Gods Zoon — Minerva, voortgekomen uit het hoofd van Jupiter.



Van Leo X wordt verhaald, dat hij liet christendom, welks opperpriester hij zich noemde, da label van Dellüehem heeft genoemd. Toen bovengenoemde Bk mbo op een goeden dag den heilzoekenden Sadolet bezig vond met de vertaling van Paulus brief aan de Romeinen, zei hij: „Laat die kinderachtige dingen rusten, zulke dwaasheden doet geen verstandig man."
En tot welk een laag peil waren do godsdienstoefeningen zelve afgedaald! De taak, door Christus aan zijn dienstknechten opgedragen in de woorden tot Petrus : „Weid mijne schapen!" werd door de bisschoppen al zeer treurig vervuld. Zij predikten niet langer, maar waren steeds bezig met priesters, monniken, nonnen, kerken, kapellen, beelden, klokken, kerkhoven enz. te wijden en doodsbeenderen, haarlokken, kledingstukken, bloeddroppels en/., als voorwerpen van godsdienstige waardij ter vereering aan de geloovigen voor te stellen. De domme menigte kuste ze en aanbad ze. Soms waren die reliquiën vreemd en stonden ze zelfs met de reine historie niet eens in verband. Wat dunkt u van het vertoonen van roet uit den oven der drie jongelingen, van een haar uit den baard van den heiligen Ciiristoffel , van een deel der ark van Noach, natuurlijk heel klein; van een stuk hout der kribbe van Jezus, benevens negeptienduizend andere reliquiën van deze zonderlinge soort'? Dit geschiedde Ie Tl ilteubevy. Sterker was de onbeschaamdheid van de tentoonstelling van St. Jozef's adem, door Nicodemus in een handschoen opgevangen. Zoo zag men het in Schaf Iiausen. Schande over hen, die op die wijze den hongerigen steenen voor brood, den dorstigen zwijmelwijn voor zuiver drinkwater aanboden. Deze dusgenaamd heilige overblijfselen werden gevent evenals de brieven, die vergiffenis van zonden aanboden, door alfaatkramers openlijk verkocht werden.
De voorname lijdstippen in liet kerkelijk leven weiden op nog andere wijzen voor de bewustheid der gemeente verlaagd. De groote kerkelijke feesten werden met lalle kluchtspelen op heidensch lichtzinnige wijze gevierd. Zoo was het „1'aascligelach een voornaam deel van het vieren der opstanding des Heeren. Zeker stemt de herinnering aan 's Heeren verheerlijking tot blijdschap en vreugde. Maar verbeeldt u, wat soort van vreugde de priesters bereidden ! Hun toespraken waren er op ingericht om de kerkbezoekers aan het lachen te maken. Zoo piepte de een als een muis, de ander bootste het geluid der gans na, een derde liet het „koekkoek hooren. Een prediker verhaalde zedenbedervende vertelseltjes. Onder anderen: stukjes,dooi den heiligen Petrus uitgehaald. Eens had, volgens dien nar, St. Petrus in een herberg den waard bedrogen door het gelag niet te betalen. En meer zulke fraaiigheden. De heilige dingen werden naar omlaag gehaald. Maar waartoe meer 1 In gïen enkele eeuw van de christenheid is tol zulk een diepte afgedaald, met de zielen zoo gespot, het heilige zoo bezoedeld.
Zoo was liet in Duitschland, maar daar niet alleen. In Italië, in ïniulrijk, in Engeland evenzoo. En hoe dichter bij Rome, hoe slechter christenen, hoe meei de gemeente van Christus gedenatureerd, tot jammerlijk verval gekomen was.
En welk licht stond tegenover deze duisternis! O voorzeker! Er waren nog vele godvruclitigen, wier beden door alle nevelen van het bijgeloot zich richtten tot God, den Almachtige, Schepper des hemels en der aarde; die geloofden in Christus en zijn schuld verzoenend lijden en sterven. Velen dorsten naar den levenden God en smachtten naar de wateren des Evangelies, naar het Woord des Heeren, overgezet in hun landstaal.
Maar wat vermochten die weinigen tegen de machten in den Staat en de Kerk , die ongeloof en bijgeloof handhaafden en de waarheid in ongerechtigheid te onder hielden!



Toch straalde er licht, telkens meer licht in dien langen donkeren nacht, liet straalde niet uit de Kerk in de wereld; maar uit de wereld in de Kerk. Het licht der wetenschap bereidde den nieuwen dag des christendoms voor door de kennis der talen, waaraan de christelijke wetenschap immer behoefte heeft: van hel Grieksch, het. Hebreeuwsch en liet Latijn. Dit dankt de Kerk aan het Humanisme, dat juist in den tijd der diepste verdorvenheid in den levensarbeid van twee rijkbegaafde mannen zijn glansrijk hoogtepunt bereikte. Zonder zelve tot hervorming over te gaan, ja zonder er veel voor te gevoelen, hebben zij den Hervormers de wapenen voor dien reuzenstrijd des geestes geleverd. De eerste dier heide grootste Humanisten uit het reformatorisch tijdperk was Johannes Beuchlin, de zoon van een bode, een Ministerialis van de orde der Dominicanen (1455—1522). Hij werd geboren te Pforzheim. In hem vereenigden zich de geleerdheid van een taalvorscher, van een theoloog en van een jurist. Reuchlin werd hervormer van de wetenschappelijke methode. Hij was langen tijd de hoofdkenner van het Grieksch en lei voor de christenen in Duilschland, den grond tot de beoefening van het Hebreeuwsch. In zijn jeugd studeerde hij in de talen en beoefende hij de muziek. Om zijn schoonestem werd hij medelid der kapel van den Badenschen markgraaf, met wiens zoon Eredeiuk hij werd opgevoed. Hij vergezelde dezen in 1473 naar de Universiteit van Parijs, waar hij met vele beroemde mannen in betrekking kwam. In Bazel studeerde hij Latijn en Grieksch en ontving hij van Johannes Wessei, liet eerste onderwijs in het Hebreeuwsch; in Talingen, de rechten en fraaie letteren , nadat hij te Orleans en Poiticrs de rechtsgeleerdheid had beoefend. Vervolgens vestigde hij zich te Stuttgart. Bij graaf Ebekhahd den oudere stond hij hoog in aanzien; hij gold als diens rechterhand en werd als de grootste der Humanisten wijd beroemd.
Toen zijn beschermer stierf en door Eberharu den jongere was opgevolgd, moest hij vluchten naar Heidelberg, waar hij onder den kanselier Dalberg veilig was. In 1499 kon hij naar Wurtemburg terugkeeren, waarna hij door keizer Maximiliaan met gewichtige werkzaamheden werd vereerd. Elf jaren later lei hij zijn ambten neder en leefde hij rustig op zijn landgoed, zich wijdende aan de studiën over liet Oude Testament. Dit veroorloofden hem zijne middelen ruimschoots.
Inmiddels had een kleine beweging de gemoederen in beweging gebracht. Wimpheung, een Duitsch prediker, paedagoog en ijverig Humanist, had in 1505 in een Latijnsch geschrift beweerd, dat voor ware vroomheid geen monnikspij en monnikenbelofte noodig was. Tusschen hem en de Augustijners ontbrandde een hevige strijd. Deze monniken beschuldigden hem van ketterij en de zaak kwam ten laatste voor paus Juuus II, den opvolger van den beruchten Alexander VI. .kuis was zelf een humanist, die ten voordeele van den verketterde besliste. Hierdoor bedaarde de storm.
Tusschen Reuchlin en de Dominicanen ontbrandde een strijd van eenigszins anderen aard. In dien strijd stonden humanistische verlichting en monnikendomheid tegenover elkander. De zaak was deze.
Reuchlin had juist eenige werken voltooid, die voor het groote werk der Hervorming schier onontbeerlijk waren.
Wij spreken nu niet van zijn invloed om het gezag van Aiustotei.es te doen afnemen en dat van Plato te doen rijzen.
Ook die verandering prikkelde de geesten tot onderzoek. Maar door zijn arbeid verscheen een Latijnsch woordenboek, dat het boek der oude Scholastieken verving.
Reuchlin schiep een nieuwe, meer gemakkelijke Grieksche spraakkunst; verklaarde de Boetpsalmen, door hem uit het Hebreewsch vertaald, verbeterde de Vulgata, — de Latijnsche overzetting van het N. 1 — en gaf in Duitschland een I lebreeuw-



sclie spraakkunst 011 een woordenboek uit. De roem van zijn naam ging uit door de gelieele beschaafde wereld.
Nu was er binnen Keulen zekere Pfefferkorn, een tot bet Christendom bekeerd rabbijn. Deze ijverde voor liet Christendom op buitengewone wijze. Allereerst tastte bij (le Joden in eene reeks traktaten aan en straks vraagde hij van keizer Maximii.iaan, dat deze alle boeken der Joden zou opvorderen, omdat zij lasteringen tegen Christus bevatten. De keizer noodigde Reuchlin uit om hieromtrent zijn gevoelen mede te deelen. Deze was tegen de vervolging, slechts wilde hij de boeken, die tegen liet Christendom geschreven waren, aan bet lot er voor bestemd — de verbranding — overleveren; de overige niet, al waren die ook opgevuld met dwaasheden. Het belang der kennis van hel llebreeuwsch woog bij Reuchlin zwaarder dan de vroomheid van den dweper. Hij gaf voorts den raad om aan alle Universiteiten leeraars in het Hebrceuwseh le benoemen, ten einde de Joden door middel van bun eigen boeken le wederleggen. De Joden mochten hunne boeken overeenkomstig de beslissing des keizers behouden.
De Keulsche Dominicanen namen nu Pfefferkorn in bescherming. Zij waren woedend en zochten uit de geschriften van Reuchlin alles op, wat, naar hun meening, naar ketterij en Judaïsme zweemde, en dreigden hem met de Inquisitie, die dwingende macht der domheid.
Toen de Humanisten allen in 't gedrang kwamen, gaf Reuchlin, die liefst er buiten gebleven was, een geschrift in 't licht, onder den titel van Defensio contra calumniatores Colonienses d. is: Verdediging tegen mijne Keulsche lasteraars. De Keulschen daagden hem te Mainz voor den geloofsrechter Jacob van Hoogstraten, maar Reuchlin beriep zich op Leo X. De paus droeg de zaak op aan den bisschop van Spiers. Deze verklaarde Reuchlin onschuldig en veroordeelde de monniken in de kosten van 't geding. Frans von Sickingen voerde dit vonnis gewelddadig uit tot nieuwe grieve der geslagen partij. Velen schreven in t voordeel van Reuchlin. Zoo verschenen o. a. in 1510 de Drieven der duisterl ingen, eene gefingeerde briefwisseling der Keulsche monniken met bun buitenlandsche vrienden.
In het keukenlatijn der monniken werd over de gewone zielsbelangen der bedelmonniken met zooveel brutale openhartigheid gesproken, dat in den beginne zelfs Dominicanen ijverige verspreiders van het boek waren, maar des te grooter was de eindelij ke spot en liet gelach van geheel Europa. Weldra zagen zij bun vergissing in en bewerkten bij Leo X een strenge bul tegen alle lezers van hel boek." De voornaamste der vervaardigers was Crotus Rubianus. 01 Ulrich von Hutten, een edel ridder uit een Frankisch geslacht, die met groote liefde voor de vrijheid vervuld, tegen pedanterie, monnikerij en gewetensdwang streed, er een aandeel in had, is niet zeker. Ook hij kan met Bilibalp Pirkheimer, raadsheer te Neuenberg, als de aanvoerders der vereenigde Humanisten tegen de monniken genoemd worden: Pirkheimer op een ernstige wijze en von Hutten met het scherpe wapen der satire. Deze laatste bond een strijd tegen liet oude aan op leven en dood. Zijn wapenen waren dikwerf zeer vleeschelijk, terwijl zijn wandel niet onberispelijk is te noemen. Het doem vonnis des pausen over de Drieven baatte niet veel; in 1517 verscheen een tweede deel; later nog een derde.
De tweede der grootste Humanisten is Desiderius Eüasmus (Geruit Geruitszoon). Hij werd in 14C>7 te Rotterdam geboren. Zijn vader heette Geruit Elias; zijn moeder was de dochter van een geneesheer. Reeds op zijn vijfde jaar werd hij onderwezen op de cathedraalschool te Utrecht en met zijn negende in de broederenschool te Deventer. Hij werd door zijn voogden gedwongen in een klooster te gaan



en opgenomen in het klooster Sion bij Delft, later in dat van ter Steene (Emmaus) Ij ij Gouda. "Wegens zijn tegenzin in het monnikenleven en zijn liefde voor de studie der klassieken vond hij gelegenheid om het klooster te verlaten. De bisschop van Utrecht gaf daarvoor zijn toestemming. Door bemiddeling van den bisschop van Kamerijk kon hij in 1 i90 naar Parijs vertrekken, waar hij zich zou toeleggen op de scholastieke theologie, waar niet veel van kwam. Gedurig van woonplaats veranderende, bleef Parijs toch het middelpunt van zijn verblijven. Door rijke vrienden ondersteund, kon hij naar Rome reizen, Bólogna en Venetië bezoeken en overal de grootste vereering voor zijn groote geleerdheid ontvangen. Hendrik VIII noodigde hem ten bezoek uit naar Engeland, waar hij niet lang vertoefde. Van Karei. V ontving hij in 4515 den titel van koninklijken raad en een jaargeld. In 1510 vestigde hij zich te Bazel, waar hij als een koning der wetenschap vertoefde, met allerlei geleerde werkzaamheden en eene uitgebreide briefwisseling zich bezighoudende. Ilooge ambten, zelfs den kardinaalshoed wees hij af; rijke geschenken en jaargelden nam hij des te liever aan. Door de bevordering van de klassieke studiën, die hij dienstbaar maakte aan de godgeleerdheid, verwierf hij zich grooten roem en was hij, zonder dit eigenlijk gewild te hebben, der Hervorming bevorderlijk. Zijn afkeer van het monnikenleven maakte hem , ofschoon tegen zijn zin zelf monnik geworden, tot een geducht tegenstander der monniken en als Humanist was hij niet minder bestrijder der Scholastiek. Tegenover de laatste wilde hij een betere theologie stellen, llij wees op vele gebreken in de kerkelijke toestanden, tuchtigde door snijdende satire hel bederf in alle standen en geeselde meedoogenloos de domheid, luiheid en zedeloosheid van het toenmalig monnikendom. Hij drong aan op eene verbetering der Vulgata, bezorgde uitgaven van Latijnsche kerkvaders en vertaalde sommige Grieksche. llij gaf eene verzameling parapbrasen der psalmen en een handleiding tot de ware theologie uit. Hekend is zijn boek: De Lof der zotheid, op reis van Italië naar Engeland geschreven. Dit geschrift tintelt van geest en laat Moiiia, de dochter van Plutus, op de Gelukkige eilanden geboren en in dronkenschap en losbandigheid opgevoed, als koningin aldus spreken. Zij, de dwaasheid, zegt :
„Allen, die er hun grootst genoegen in vinden, om mirakelen te verhalen of luisteren naar wonderspreukige fabelen, die daarvan gebruik maken om te misleiden en ten koste der lichtgeloovigen hun beurzen te vullen, waarmee ik vooral priesters en dergelijken bedoel, behooren mij toe."
„Helaas! welke dwaasheid!" zegt Moria. Zien wij niet elk land zich beroemen op zijn bijzonderen heilige? Voor elk bezwaar, voor ieder bezoeking is er een heilige, en elke heilige heeft zijn waskaars. Deze geneest tandpijn, die helpt vrouwen in het kraambed, een ander doet het gestolene terugvinden, een vierde redt bij schipbreuk, een vijfde beschermt de kudden. Ook valt Moria de bisschoppen aan, „die meer naar goud dan naar zielen zoeken en denken, dat zij voor Jezus Chiiistus genoeg gedaan hebben, als zij welbehagelijk en met theatralen luister hun zetels bekleeden, als „heilige vaders," wien vereering toekomt en die den zegen uitspreken of wel den banvloek doen hooren." Ook de paus en het hof van Rome worden niet gespaard. Moria vraagt: „Kunnen er wel grooter vijanden der Kerk zijn, dan deze onheilige profeten, die oorzaak zijn, dat Jezus Christus vergeten wordt, daar zij hem niet prediken; wier baatzuchtige inzettingen zoo vele belemmeringen zijn; ilie zijn leer vervalschen door gewrongen uitleggingen en Hem andermaal kruisigen door hun ergerlijk leven?"
liet meest, grootsche werk van Erasmus is de uitgave van het Grieksche Nieuwe Testament, (1510). Hoewel aanvankelijk toch nog vrij gebrekkig, dient het der Reformatie



bij uitnemendheid en verschijnt aan den vooravond dier reeks van groote gebeurtenissen.
Erasmus had Hervormer kunnen zijn, hij heeft het niet gewild. Daartoe miste hij de gave van den heiligen ernst. Zijn wapen is de satire, de bespotting, niet de bedachtzaamheid om ernstig te overtuigen.
lleewel het Duitsch humanisme niet als het Italiaansch het heidendom vereert en voor het christendom koel en onverschillig is, zoo staat het toch niet of zeer weinig op het standpunt van het christelijk geloof.
Ook bij Ehasmi s is het alzoo. Hij boezemt ons meer belangstelling in als letterkundige, als humanist, dan als christen. Hij wil de wetenschap meer dienen dan den godsdienst. Een gerust, gemakkelijk leven behaagde hem; het martelaarschap had niets bekoorlijks voor hem. Hij ging veel liever door voor den geestigsten en meest begaafden man van zijn tijd. Deze ijdelheid boeide hem aan pausen, prelaten, vorsten en staatsdienaais; hij had de eere der menschen lief. Voor hervorming in de Kerk voelde hij iets. Voor de Hervorming, waai in hij nog twintig jaren medeleefde, niets. Omdat zijn hart dikwerf geen deel neemt aan de waarheden, die hij leeraart, kon hij ook niemand warmte en geestdrift voor een hervorming in leer en leven, van het hoofd en van de leden, inboezemen.
De humanistische richting had zich, bij het begin der Hervorming wijd en zijd uitgebreid. Alle beschaafde lieden behoorden in meerdere of mindere mate tot haar.
In alle geschriften, die van de Humanisten uitgingen, had de Satire bet leeuwenaandeel. Bespotting en verachting van monniken en geestelijken was dagelijksche gewoonte. Geestige geschriften als vroeger liet Narrenschip van Sebastiaan Brandt en het middeneeuwsch epos „Van den Vos Beijnaarde," ondermijnden het geheele kerkelijk gebouw. Nieuwe toestanden werden verwacht, voorbereid door het humanisme, dat het oude liet wat het was, maar inwendig zich hoe langs zoo meer van den godsdienst des christendoms vervreemd gevoelde.
Maar reeds was de man verwekt en met de noodige gaven door God den Heere toegerust, die de misbruiken aantasten, de hiërarchie moedig bekampen, en voor millioenen de Kerk zou vrijmaken van het schandelijk juk van dienstbaarheid, waaronder zij gebukt ging.
2. i.uther's geboorte en opvoeding.
Niet uit de leden der vorstelijke geslachten in de christenheid, niet uit den alouden adel of de roemrijke ridderschap, niet uit de hooge geestelijkheid ol uil de kringen der hoogbegaafde Humanisten, ook niet uil de rijen der stedelijke patriciërs ol deirijke handelsvorsten, zou de hervormer van Christus' Kerk Ie voorschijn treden.
De apostelen des Hoeren waren niet vele rijken en edelen maar meerendeels Galileesche visschers. Zoo ook riep God de Heere de heroën der Beformatie niet uit de paleizen en sferen der aanzienlijken, maar uit de kinderen «les volks.
De groote Hervormer, de eerste onder zijn broederen in de zestiende eeuw, kwam uil den boerenstand. Hij was de zoon van een geringen mijnwerker, liet verwondere ons niet. God verkiest zijn groote dienaren dikwerf uit de kleinen, uit de verachten, uit degenen, met wie de wereld niet rekent, en hervormt of bouwt en sticht en troost zijn Kerk door hen. Zoo ging het met een Zwingu, die uit een heidehut, een Mei.anciiton, den grooten theoloog, die uit een wapensmidse tot dit werk afgezonderd werden. Zoo ging het niet Maarten Luther, die te voorschijn trad uit de stulp van een kolenbrander.
Er leefde in Mohra, een dorp op enkele uren van de stad Sahungcn gelegen,



nabij <le Thuringer bosschen, sedert onheugelijke tijden een geslacht, dat den naam Luther voerde. Het is thans te vinden in het hertogdom Sakscn-Metningen.
Een der leden van dit Luthergeslacht, Joiiann of Hans Lither, was gehuwd met Margaretha Linpemanx uit Eisenach. De jonggehuwden vestigden zich in Eidebcn in Saksen, waar Hans dooi' zwaren arbeid toch ruimer liet brool kon winnen dan in Mohra.
Naardien de groote hervormer later aan veel laster ten doel stond, verwondert bet ons niet, dat ook die niet aan zijn vader, een flink braaf merisch, gespaard werd.
Hans Luther was ijverig in zijn beroep, openhartig en vast van karakter, soms wel wat stijfhoofdig. Mij stond in ontwikkeling boven zijn stand en hield veel van lezen. Margaretha was een goede, vrome vrouw. Zij vreesde God, bad veel en vervulde hare roeping zoo schoon, dat zij als een voorbeeld aan andere vrouwen werd voorgesteld, lieiden waren derhalve, hoewel gering in stand, uitmuntende, rechtschapen lieden.
Uit dit echtpaar werd Maarten Luther, den 10den November 14813, 's nachts tusschen elf en twaalf uren geboren. Zijn doopnaam ontving bij naar den heiligen Maarten, op wiens dag hij het levenslicht aanschouwde. Luther zeil heeft later in een Hebreeuwse!) psalmboek geschreven: Ik ben geboren in het jaar 1483. üe naam Luther werd ook wel geschreven: Ludher, Lother, Luder. Ilij bracht dien in verband met „lauter" „lautern" zuiver en zuiveren, daarin een aanwijzing zijner latere roeping vindende.
De vroomheid dier dagen uitte zich in liet nauwgezet gebruiken der genademiddelen, zooals de Kerk die voorschreef. Hoog stond hij de godvruchtigen liet sacrament des 11. Doops. Den volgenden morgen, Dinsdag II November, bracht «Ie vader, dankbaar en verblijd, liet kind naar de St. Pieterskerk te Eislebcit, waar het gedoopt werd in den naam des Vaders, des Zoons en des II. (ieestes.
Luther's ouders verhuisden, zes maanden later, naar Mansfehll, welks mijnen toen zeer beroemd waren. Joiiann Lutiier verwachtte daar een beter bestaan te vinden. Het kind groeide alzoo op aan de oevers van de II ipper in de liefelijke omgeving der bergstad.
Met al zijn arbeid was Luther's vader toch in behoeftige omstandigheden, zooals Lither zelf getuigt. Om hun kinderen getroostten zijn ouders zich de grootste inspanning. Zijn moeder zelve droeg dikwerf haar takkebos op den rug, om aan den kost te helpen komen. Li/tiier erkent zulks met dankbaarheid en erfde door hun voorbeeld van hen de deugden van werkzaamheid en spaarzaamheid. Als kleine jongen zal hij zijn moeder zeker dikwijls geholpen hebben.
Het ging het echtpaar goed. Joiiann Lither bracht het in Mansfeldt zoo ver, dat hij tot Raadsheer in die plaats werd benoemd. Ilij kreeg ook twee smeltovens in erfpacht. Door die kleine welvaart werd hij in staat gesteld om de kosten voor het leeren van Maarten te betalen. Vader en moeder beiden arbeidden voor hun kroost, zooveel zij konden, en hielden hun kinderen door een strenge tucht op hel goede pad. llun zware arbeid leidde wel eenigszins tot die strengheid. Margaretha was niet gemakkelijk. Luther's onstuimig karakter werd dikwerf aanleiding tot strenge straf en veelvuldige vermaning. Lutiier vertelt later: „Mijne ouders behandelden mij zeer hard, waardoor ik zeer vreesachtig werd. Eens sloeg mijn moeder mij tot bloedens toe met de roede. De brave lieden meenden, dat zij wel deden; maar zij wisten, naar het schijnt, geen onderscheid tusschen de karakters te maken, en dit is toch noodig, om te weten, wanneer, waar en hoe eene kastijding moet worden toegepast. Het straffen is noodig, maar men behoort naast de roede een



appel gereed te hebben.'' Was Margaretha dikmaals gereed om haar zoontje, als Joiiann hem te zwaar gestraft had, te omhelzen en te troosten, zij gebruikte de roede niet minder, wanneer haar drift ontvlamde. Op één morgen kastijdde zij hem negen malen. Door die gestrenge tucht was de opvoeding van den jeugdigen knaap dikwerf somber. Hij kreeg zelfs eenigermate een afkeer van zijn vader. Hij schrijft later: „De ernstige en gestrenge wijze, waarop zij met mij omgingen, veroorzaakte, dat ik later naar een klooster liep en monnik werd." Die harde tucht had soms schadelijke uitwerking op de karaktervorming van den knaap. Hij werd opmerkzaam en ernstig, teeder van geweten, maar ook dikwerf hard en stijfhoofdig. De vereeniging van deze hoedanigheden kweekten in hem een stadvastigheid, die schier onverzettelijkheid mocht lieeten, maar hem dan ook juist bruikbaai maakte voor de vervulling van de grootsche taak zijns levens.
Naardien zijne ouders in eenigszins betere omstandigheden gekomen waren, werd hun woning niet zelden bezocht door meer ontwikkelde lieden: onderwijzers en geestelijken, die meermalen am tafel werden genoodigd. Zoo was het gesteld in menig welvarend burgergezin. De tafelgesprekken dezer mannen trokken de opmerkzaamheid van den knaap; de achting, hun betoond, prikkelde hem om onderwijzer of geleerde te worden.
Ook moet vermeld worden, dat Lutiier's ouders hun zoon met veel gebedsopvoedden in de vreeze en vermaning des Heeren. Menigmaal knielde Johann aan het bed zijns zoons en bad luide, «lat Maarten 's Heeren Naam gedenken en eenmaal bevorderlijk zou zijn aan de komst van Gods koninkrijk. Het zaad der godsvrucht werd derhalve in dit jeugdig hart gestrooid door hen, die meenden, door groote strengheid de zonde af te weren.
Lutiier, die gedurende zijn werkzaam leven zooveel gedaan heeft, voor onderwijs en opvoeding rondom hem en in geheel Duitschlancl, ondervond in zijn prille jeugd maar al te zeer de hardheid en onbeholpenheid der toenmalige tucht.
Johann Lutiier, die nu door beteren omgang hooge achting aan de geleerden toedroeg, koesterde den wensch, dat ook Maarten tot een geleerde mocht opgroeien. Ook daarom vraagde hij God den Heere en zond hem vrij vroeg reeds naar de school. Johann droeg hem op zi jn arm daarhenen of anders deed zulks o. a. Nicol aas Emi.er, die later met Luther's zuster huwde. Zekere George Emimus gaf den knaap het eerste onderricht.
De eeuw, waarin Lutiier leefde, was niet alleen de eeuw van gestrenge tucht inliet huisgezin, maar ook van die in de school. Maarten was, zooals is opgemerkt, nog al hoofdig en daarbij van een onstuimigen aard. Daarom werd hij in de school, zoo mogelijk, nog gestrenger behandeld, althans, zijn meester sloeg hem eens, op één en denzelfden ochtend, vijftien keeren. Lctheii merkt, als hij dit meedeelt, er bij op: „AVij moeten de kinderen tuchtigen, maar ook liefhebben! In het kort, de knaap werd niet weekelijk opgevoed.
Op school leerde hij: de Tien Geboden, de Apostolische Geloofsbelijdenis, het Onze Vader, de deelen van den Catechismus, eenige Gezangen en Gebeden. Daarenboven oefende hij zich in het Latijn en gebruikte de Latijnsclie spraakkunst,door Donatus in de vierde eeuw samengesteld, welk boek door een transchen monnik Remigius in de elfde eeuw was verbeterd. De methode genoot langen tijd grooten roem. Ook leerde hij uit den kalender van Gisio Janus, een zonderling boek uit een vroegere eeuw.
Lutheh's jeugdige jaren toonen ons niet, dat hij zich veel met God in zijne gedachten bezig hield, Hij werd alleen door vrees, bangheid voor God, geleid en schrikte



reeds bij het hooren van den naam Jezus Christus. Onze liefdevolle Heiland was hem gepredikt als een beleedigd rechter, die elk oogenblik wraak zou nemen. Met als de goede Herder, wien de schapen kennen, als zij zijne stem hooren.
De knaap betoonde veel vlijt en grooter aanleg voor de studie dan de school te Mansfeldt kon bevredigen. Daarom zond Johann Luther hem naar de Franciscaner school te Maagdenburg, waar zich voor den veertienjarigen Maarten een geheel nieuwe wereld ontsloot. Hij had liet niet ruim en leed veel ontbering, maar lei, waar hij maar kon, zijn oor te luisteren. Reeds daar hoorde hij van de noodzakelijkheid eener hervorming in de Kerk spreken, maar zonder dat Maarten hierop veel acht nam. De lleere kent Zijn tijd.
In den eigenlijken zin van 't woord, inoest Luther in zijn speeluren, om brood vragen. Eens zong hij met andere knapen kerstliederen voor een boerenwoning. De boer kwam met iets, dat hij hun geven wilde, naar buiten, en riep barsch: „Jongens, waar zijt gij?" Verschrikt liepen zij allen weg. De harde schooltucht bad hen met vrees vervuld. De boer hield evenwel niet op met roepen, zoodat ze ten laatste waagden zijne goede gaven aan te nemen.
Een jaar later zonden de ouders hun zoon naar Eiscnach, waar een goede school was en zij vele familieleden hadden, van wie zij hulp verwachtten. Maar deze konden of wilden geen hulp verleenen. Luther's ouders hadden nog ineer kinderen te verzorgen; zij konden hem niet veel bijzetten. Ook hier ging hij met zijne schoolmakkers huis aan huis zingen om aan brood te komen. Een gewoonte, die nog soms door Duitsche studenten wordt gevolgd.
liet was een kommervolle tijd voor Maarten. Gelukkig had hij vroeg geleerd veel te kunnen ontberen. Toch maakte het hem wel eens mismoedig, vooral als hij nog afgewezen werd, soms met schampere woorden. De nood klom zelfs zoo hoog, dat hij er ernstig over dacht bij zijn vader te gaan werken.
Op zekeren dag bleef hij voor de deur van een geacht ingezetene Conrat» Cotta droefgeestig stilstaan. Hij was reeds aan drie woningen afgewezen. Eensklaps wordt de deur geopend en de vrouw van dezen man Ursula, een dochter van den burgemeester van Ilefeld, komt te voorschijn. Zij had de stugge afwijzingen gehoord en wenkte den bedrukte om binnen te treden en aan den maaltijd deel te nemen. Dikwerf was deze edele vrouw, de kroniek van Eisenach noemt haar „degodvruchtige Sunamitische, die Eliza verzorgde" — door Luther's welluidende stem en zijn ernstige houding getroffen. Nu smaakte zij het genoegen, hem wel te doen. Cotta, er mode in kennis gesteld, gaf niet alleen zijn goedkeuring aan deze handeling zijner echtgenoole, maar nam den knaap, die hem beviel, eenige dagen later geheel in zijn woning op. Aan alle bezwaren was nu een einde gekomen. Luthek kon zijn weg gelukkig vervolgen.
Deze uitredding vestigde in Luther's hart een vast vertrouwen op God, dat hem geheel zijn leven door bijbleef. Weldadig was de invloed dezer godsdienstige familie op geheel Luther's bestaan. Liefde straalde hem tegen. Onbaatzuchtige liefde. Hij werd vroolijker, opgeruimder van geest. Zijn hart werd vervuld met dankbaarheid jegens zijn weldoeners en 't bleef altijd belang stellen in de arme knapen, die om brood aan de deuren zongen.
Hier vond hij ook gelegenheid om zich behalve in den zang ook te oefenen op de Unit en met de luit. Hij verheugde daarmede de edele Ursula, die de muziek hartstochtelijk beminde. Poëzie en muziek vergezelden hem geheel zijn leven door en maakten hem tot den schepper van liet Evangelisch lied, waardoor Uuitscldaud's christelijke liederverzamelingen zoo menig stuk van hem ontvingen, in woorden en koralen.



Lutiier voelde zich met handen van vriendschap aan deze zijne weldoeners verbonden en was hoogst gelukkig, toen later een jongere Cotta, te Willenbertj sludeerende, door hem in zijn woning en aan zijn tafel kon ontvangen worden. Zoo vergold hij de genoten weldaad. Ter nagedachtenis der godvreezende Ursui.a , sprak hij dit liefdevol woord: „Er is niets liefelijker op aarde dan het vrouwenhart, waarin godsvrucht woont."
Voorts schaamde hij zich de geleden armoede niet. Lutiieu maakte schoone vorderingen in zijn studiën, daartoe ook in staat gesteld door een toelage uit het Schelbfonds of het Schelbsche collegie, eveneens door voorspraak van Mevrouw Cotta, welke lid van die familie was. Aan het hoofd der Georgescliool stond Johanxes Trebonius. een verstandig man, een geëerd dichter en een goed Latinist. Lutiier leerde beter Latijn schrijven, maakte snelle vorderingen in de welsprekendheid en dichtte schoone liederen.
Ilij moest, toen hij achttien jaren oud was, van Eisenacli scheiden, omdehoogeschool van Erfurt te bezoeken. Zijn vader verlangde, dat hij in de rechtsgeleerdheid zou studeeren, en verwachtte voor hem een grootsche bestemming. Lutiieu gehaorzaamde.
Te Erfurt beoefende hij de philosophie der middeleeuwen uit de geschriften van Occaji , Bon.w extura en Ihomas Aquinas. Melanghton betreurde het, dat Lutiieu geen beter professoren had gehad en deze sprak dikwerf zijn afkeer uit van de schoolsche geleerdheid. Ilij beefde van verontwaardiging, als de naam Aristotei.es werd uitgesproken en sprak zonderling over dezen wijsgeer. Gelukkig kon hij nog de meesterstukken van Cicero, Virgilius en andere klassieken der Latijnen bestudeeren. Grieksch had hij nog niet geleerd. Ilij drong tot den geest dier werken door en kende er vele stukken uit van buiten. Zijn leermeesters werden dikwerf door hem naar 't geen hem onverstaanbaar was ondervraagd. Zijn rijke verbeeldingskracht en sterk geheugen deden hem vele zaken zoo vast opnemen, alsof hij ze met eigen oogen had aanschouwd. Melaxchtox getuigt van hem: „Dus blonk Luther reeds uit in zijn vroegste jaren, zoodat de gansche hoogeschool hem bewonderde."
Luthers ouders waren practische godsdienstige menschen. Aan vlijt en werkzaamheid, trouw en spaarzaamheid paarden zij eene nauwgezette vervulling hunner kerkelijke plichten. Hun zoon heeft zeker bij hen geen verzet tegen de Roomsche Kerk geleerd. Daartoe waren ze te eenvoudig. Bekend is 't, dat Lutiier geheel zijn leven een levendigen indruk had van de machtige werking des Satans in de kinderen der ongehoorzaamheid. Zijn listen waren hem niet onbekend. Immer is hij in strijd met hem gewikkeld. Dit nu toe te schrijven aan Lutiier's omgang in zijn jeugd met mijnwerkers gaat niet aan. Hij was immer een man, die op het Woord Gods aanging en daarop zijn geheele leer bouwde. Welnu, dat Woord verkondigt evenzeer het bestaan des duivels als dat van God zelf. 't Is waar, Lutiier's moeder geloofde zeer aan heksen en toovenaars, daarvoor was zij kind van haar tijd. Mei.anchton, de groole geleerde, was dit evenzeer, als hij vertrouwen stelde in de sterrenwichelarij.
Lutiier's verblijf te Erfurt, aan welks hoogeschool hij in 1501 werd ingeschreven als M.artinus Lutiier ex Mansfeldt, was zeer gezegend voor hem. Erfurt was een der beste en merkwaardigste hoogescholen van geheel Duilschland. Zij was door de burgerij der stad zelve opgericht en hield zich onafhankelijk van haar heer, den aartsbisschop van Mainz. Haar geest ademde hervormingsgezindheid. Johannes vox Wezel viel binnen de muren dier stad reeds den aflaat aan. Zij brak met de



scholastiek van Thomas Aquinas en volgde Occam. Dj Bijbel werd er onderzocht, althans de studie er van niet zoo geheel verwaarloosd.
Luther's snoeren waren alzoo in liefelijke plaatsen gevallen. Want de achttienjarige jongeling was, bij al zijn vroolijkheid, vervuld met ernstige gedachten. Zijn hart werd tot God gericht door goddelijke genade, hij was reeds vroeg zich zijne geheele afhankelijkheid van God bewust. Ilij smeekte God vurig om zegen op al zijn studie, op al zijn arbeid. Hij begon den dag met liet gebed, begaf zich daarna ter kerk en ging vervolgens volijverig aan zijn studiën, „liet ernstig gebed is meer dan de halve studie," placht hij te zeggen.
In de universiteitsbibliotheek van Erfurt bracht liij veel uren door. Op zekeren dag sloeg hij eenige boeken open en vond er een, dat hem bijzonder aantrok. Luther was toen twintig jaren oud en had zulk een boek nog nimmer gezien. Het was een Bijbel. Tot dusverre had hij gemeend, dat de gedeelten, die der gemeente in den loop van het kerkelijk jaar werden voorgelezen, liet Woord van God geheel uitmaakten. Maar hoe meer hij las, des te meer werd hij van het tegendeel overtuigd. Allereerst leest hij de geschiedenis van I1a\-\a en Samuee. Een geheel andere geest komt hem tegen uit haar ootmoedig bidden en haar schoonen lofzang; de jeugd van Samuel, de goddeloosheid van Eu's zonen, Eli zelf, geven hem zooveel te denken. hü verlangt steeds meer uit deze rijke bron te drinken. En, hoezeer van zeer veel nog onbewust, de eerste lichtstralen van bet waarachtige licht vallen in zijn ziel. Luther leest den Bijbel, al verstaat bij hem niet. Zijn ziel is aan hem geboeid , want God zelf spreekt in dit Boek tot zijn geest.
Luther's onvermoeide ijver in de studie werd bekroond door het verkrijgen van zijn eersten akademischen graad, den graad van Baccalaureus.
Daarna werd hij gevaarlijk krank, zeker tengevolge van overmatigen geestesarbeid, krank, naar bet scheen, tot stervens toe. Men zag met deernis op hem neer en betreurde bet dreigend verlies. Onder de vele vrienden, die den kranke bezochten, was ook een oud, eerwaardig priester, die hem met belangstelling als een veelbelovend student had gadegeslagen. Luther sprak tot hem: „Ik zal spoedig uit deze wereld worden weggenomen." Maar de grijsaard antwoordde: „Mijn waarde Baccalaureus! houd moed! Gij zult van deze krankheid niet sterven. God zal nog een man van u maken, die, op zijn beurt, velen tot troost zal zijn. God legt zijn kruis dezulken op, die Hij lief beeft, en zij, die dat kruis verdragen met geduld, vergaderen daardoor een schat van wijsheid." Deze woorden troffen Luther zeer, bij vergat ze nooit weder. Matthesius, de vriend en levensbeschrijver van Lutiier, schrijft, als bij dit gesprek verbaalt: „Dit was de eerste voorspelling, die de waardige doctor hoorde en bij gedacht baar dikwijls."
Door deze voorvallen en ervaringen was er veel in Luther's binnenste omgegaan. Gods Geest werkte kennelijk in zijn hart, hoewel bij den rechten weg nog niet kende en steeds op menschen zijn hoop voor den vrede zijner ziel vestigde, welken bij langs dien weg niet verkreeg.
Een ander voorval teekent zijn innerlijk leven, vol ernstige gedachten, maar tevens nog geheel met de dwalingen van het bijgeloof vervuld. In 1503 ging hij met bet Paaschfeest een korten tijd naar zijn familie. Ilij droeg als student en baccalaureus een degen, naar de gewoonte dier tijden. Nu had bij bet ongeluk met den voet er tegen te stooten en zich ernstig te kwetsen. Luther trachtte met den vinger het bloed te stelpen, terwijl zijn rnedgezel ijlings om een arts was gegaan. Litiier, die den dood voelde naderen, riep: „O, Maria, red mij!" Een heelmeester uit Erfurt verbond zijn wonde. In den volgenden nacht raakte het verband los en



wederom riep hij de heilige maagd om redding aan. „Ik zou," sprak hij in latere jaren, „in het volkomenst vertrouwen op Maria zijn gestorven." Gelukkig kende hij spoedig een machtiger Helper, toen hij had geleerd, dat er slechts één Middelaar Gods en der menschen is.
Lutiier was van nature een aangenaam en vrooüjk student. Daarom was hij met sommige Humanisten als Crotus , Lange en Spalatinus in vriendschappelijke betrekking. Lutiier, die zelfs in Erf art geen Grieksch geleerd had, zal voorzeker alleen maar in gezelligen omgang met hen verkeerd hebben, waartoe zijn muzikale talenten veel bijdroegen.
In 1505 verkreeg hij de waardigheid van Magister in de Wijsbegeerte benevens dien van Meester in de \ rije kunsten. Met grooten luister werd zijn promotie gevierd; want men verwachtte algemeen, dat hij van wege zijn groole geleerdheid een schitterende toekomst tegemoet ging. Zijn vader was gelukkig en schonk hem een voor veel geld gekochten Corpus Juris, ten dienste van zijn nieuwe studiën in de rechtsgeleerdheid, die nu stonden aan te vangen.
Het was in den Raad des Ileeren anders besloten! Eensklaps verneemt de Universiteit, dat Lutiier monnik geworden en in het klooster der Augustijner Eremieten te Erfurt was opgenomen, 't Was in Juli 1505. Hoe was zulks geschied? (ieschied, schier onmiddellijk na zijne schitterende promotie, terwijl hij reeds was begonnen de zedeleer van Aristoteles en andere deelen der philosophie te onderwijzen?
Lutiier zocht sinds geruimen tijd den vrede met God. Te vergeefs had hij dien nagejaagd in de vervulling zijner godsdienstige plichten, llij vermocht daardoor de onrust in zijn ziel niet te overwinnen. Nu gebeurde het, dat een zijner vrienden, met wien hij zeer vertrouwelijk omging, Alexis genaamd, was vermoord. Toen hij de zekerheid van het feit had verkregen, stelde hij zich de vraag: „Wat zou er van mij zijn geworden, wanneer ik even onverwacht was opgeroepen?" Deze overweging van zijn toestand voor God vervulde hem met angst en ontzetting.
Hierbij kwam nog het volgende voorval.
In de zomervacantie was hij eens naar Mansfeldl gegaan om zijn ouders te bezoeken. Toen reeds was hij wellicht voornemens hun toestemming te vragen om monnik te worden. Hij wist, dat zijn vader, hoe goed Roomsch deze zijn mocht, 't niet op monniken en priesters begrepen had, omdat zoovelen een lui en onzedelijk leven leidden. De geestelijken waren toenmaals weinig geacht en hun inkomsten gering. Johann Lutiier zou er zeker niet voor te vinden zijn. Wat er nu te Mansfeldl besproken is, laat zich alleen gissen. Lutiier vertrok weer naar Erfurt, om zijn studiën te hervatten. Genaderd tot dicht bij de stad overviel hem een hevig onweder. Een bliksemstraal sloeg voor zijn voeten in de aarde. Ontzetting greep hem aan en doodelijk verschrikt werpt hij zich op de knieën. In zijn angst en verschrikking doet hij een gelofte. Hij zal de wereld vaarwel zeggen en zich geheel aan den dienst des Ileeren wijden, indien God hem redt uit dit gevaar. Een zware strijd verheft zich in hem. Zijne verhouding tot den heiligen God is verschrikkelijk. Hij wil den vrede met God, de rust voor zijn ziel, de vergiffenis voor zijn zonden najagen. En daarom zal hij zich in de afzondering van een klooster begeven. Van het klooster verwacht hij redding, vernieuwing, volmaking. Saulus van Tarsen vond op den weg naar Damascus dooi' het licht, dat hem omscheen en de stem, die tot hem riep, Jezus, dien hij had vervolgd, en eeuwigen vrede door het bloed des kruises, den Jood een ergenis. Lutiier, verbijsterd door den bliksemstraal, die hem niet deerde, zag dien Heiland niet, maar gaf zich over



aan con eigenwilligen godsdienst, die hier ook de zielsrust niet schenken kon.
Hij maakt spoed, om zijn besluit, vastelijk genomen, te volvoeren. Kort daarop vraagt liij eenige vrienden op een maaltijd, waar muziek en zang en onschuldige kout zich als voorheen afwisselen. Aan het einde der samenkomst, na nog dien avond de ziel der feestvreugde geweest te zijn, deelt Luther zijn besluit mede om de wereld te verlaten en in de stilte van de kloostercel zich le verliezen. Te vergeefs trachten zijn vrienden hem van besluit te doen veranderen. Hij neemt afscheid van hen en in denzelfden nacht verlaat hij zijn verblijf en neemt alleen Virgiliis en Plautus mede — een I'ijbel bezat hij niet! — Hij begeeft zich naar het klooster, boven genoemd, klopt aan, wordt er binnengelaten en den 17d,n Augustus 1505 was Luther's leven als monnik aangevangen.
Merkwaardige ommekeer in Luther's lot!
Te vergeefs pogen wij zijn monnik-worden te verklaren. Er blijft weinig anders over dan aan te nemen, dat Luther dien stap deed, tengevolge van zijn godsdienstige kennis en in overeenstemming met de toenmalige wereldbeschouwing der Roomsche vroomheid, liet klooster, meende men, was de eenige plek , waar iemand, die als Lutiier God zoclit, Hem vinden kon en met Hem vergiffenis van zonden en zekerheid der zaligheid. De vervulling van zijn dorst naar kennis en wetenschap kon h mi die zekerheid niet schenken. In den omgang van Luther met zijne vrienden kon de oorzaak niet liggen, al moest iemand van zijn gemoedstoestand weinig behagen vinden in de scherts van studeerenden, als inwendige onrust hem folterde. Zucht tot een gemakkelijk leven, luiheid andere gezegd, kan men niet bij hem onderstellen, dan zou hij de orde der Augustijnen niet gekozen hebben. Een trek van lichtzinnigheid, die hem zelfs den vaderlijken toorn door dit besluit op den hals haalde, evenmin, want zijn stap was beslissend. Hij brak met alles, zelfs met de Universiteit. Hij zond haar zijn ring als Magister terug, 't Zwaarst woog hem de ongehoorzaamheid aan zijn ouders. Maar aangezien hij den staat van monnik als heilig en door God gewild beschouwde, stelde hij deze roeping boven het gehoorzamen zelfs aan zijn vader. Was het teleurstelling geweest van geheel anderen aard, die hem met een gebroken hart lot dien stap voerde? Wij weten 't niet, maar merken in deze gebeurtenis den vinger Gods op, die den man, tot zoo grootsche taak bestemd, in de afzondering leidde, om hem daarvoor toe te bereiden en te bekwamen. Voor zijn toekomstigen arbeid zou hij het kloosterleven en de kennis ervan niet hebben kunnen missen.
3. LUTIIER IN HET KLOOSTER TE ERFURT.
Zoo had Luther dan alle banden verbroken, die hem bonden aan zijn vrienden en de wetenschap, en reeds geloofde hij zijne ziel behouden en weldra in het bezit der heiligheid te zijn, waardoor hij vrede zou vinden. Als broeder Augustinus werd hij in den kring der monniken, die hem om dezen stap bewonderden, opgenomen. Te vergeefs belegerden zijn vrienden het klooster om hem le zien, te spreken en van zijn voornemen af te brengen. Lutiier was niet te spreken. Joiiaxn Luther stond als verplet, toen hij den brief zijns zoons, die hem diens verandering in levensdoel meldde, ontving. HU beefde voor de gevolgen, vooral met het oog op de zwakheden, de jeugd en de vurige geestesgesteldheid zijns zoons. Ook griefde hem de teleurstelling bitter. Hij schreef hem een harden brief en lang duurde het, eer hij iets van hem weten wilde. Toen de oude Luther kort daarop aan de pest, die uitgebroken was, twee zonen verloren had, en men hem berichtte, dat volgens gerucht ook de monnik van Erfurt dood was, verzoende hij



zich met hem, hoewel de geheele overgang voor hem een verleiding des duivels scheen.
Broeder Aloistinus lei om tot een hoogere volkomenheid te geraken, weldra de drie beloften: die van vrijwillige armoede, gehoorzaamheid en kuischheid, al. Zijn broeders in het klooster, hoe vereerd ook met zijn toetreding, trachtten hem op alle manieren te vernederen. Zij poogden hem vooral in zijne stad,eni te hniderem Hii moest voor portier spelen, de deuren openen en sluiten, de keik\e en,
klok opwinden, kamers en binnenplaats, zelfs de sekreten reinigen. Was dit verricht dan moest hij met den bedelzak door ErfurCs straten luns aan hu* giften vraoen Hij onderwierp zich aan alles, meenende, dat dit zijn verdienstelijkheid voor God inede uitmaakte. Door tusschenkomst van de Hoogcschool werd hij evenwel
suoedig van alle smadelijk bedrijf ontheven.
Kwam hij nu in het klooster terug, dan was een bekrompen cel zijn ve.blijt, waar hij enkel eenig uitzicht had op een klein-n tuin, om straks weer met zijn taak te beginnen. Alles was geschikt om gemakzucht en zinnelijke vervoering in hem te dooden, en daarom iuist onderwierp hij zich aan alles. Het was hem nu eenmaal er om te doen langs dezen weg tot heiligheid te geraken.
Hem bleef weinig tijd over voor letterkundige verpoozmg. Toch woekerde Inj met zijn vrije uren. De andere monniken, ware kwelgeesten, berispten hem daarover en zeiden: „Kom, kom! Een monnik doet aan het klooster geen dienst met studeeren maar alleen door brood, koren, eieren, vleesch, visch en geld te bedelen 1 i-ther lei Zijn boeken terzijde voor 't geen hij zijn roeping meende en deed zich „eweld aan om slipt te volgen. Hierdoor werd de grond gelegd tot onwankelbaar volhouden in zijn voorgenomen plannen. Zijn wilskracht, zoo noodig voor zijn taak als hervormer, werd er door gestaald. Tevens sloeg hij een diepen blik m de ijdelheid en nietigheid van het kloosterleven en leerde hij aanvankelijk bet bijgeloot
zijner eeuw en omgeving nauwkeurig kennen. .
Weldra ontslagen van zijner onwaardige en vieze werkzaamheden, kon hij zich met volle borst op de godgeleerde studiën toeleggen. Deze studiën troostten hem, want hij ontwaarde, dat de vrede Gods hem bij al zijn verrichtingen ontbreken bleef. , , , , 
' De werken der Kerkvaders, inzonderheid die van Augustinus, werden dooi hem
ijveri" onderzocht. Zoo bepeinsde hij bij voorkeur diens verklaring der psalmen en zijn boek over Letter en Geest. Augustinus' gedachten over 's menschen verdorven wil en de goddelijke genade troffen hem, die juist èn die verdorvenheid en
die behoefte aan genade in eigen leven kende.
Voorts wierp hij zich met kracht op de studie der scholastieken, daarin voorgegaan door zijn vroegeren leermeester Usingen, die zich ook in dit klooster bevond. Ook verkreeg hij spoedig een bijzondere vaardigheid in het verdedigen van begrippen dezer richting en het disputeeren naar de manier der middeleeuwsche theologen, llij hield zich vooral aan Occam, dien hij boven Tiiomas van Aquinas stelde, alsook aan Peter d' Yu.lv en Gabriël Biel, tien laatsten der Scholastieken. De voorzichtige kritiek op de kerkleer dezer geleerden opende reeds eenigermate zijn oogen. Hij stemde in met d' Aillys gedachte, „dat, indien de Kerk niet had beslist het tegendeel aan te nemen, het te verkiezen zou zijn, te gelooven, dat het brood en de wijn in 't heilig Avondmaal wezentlijke zelfstandigheden zijn en niet de hloote hoedanigheid hebben van brood en wijn." Uil Occam en Gerson leerde hij vrijer denken over het gezag van den Paus. Weldra ging er een roep uit van zijn geleerdheid en bij het twistgesprekken verbaasde hij zijn toehoorders.
/ in het klooster had hij een Bijbel gevonden met een ketting vastgelegd. Daarin



las hij vlijtig, hoewel hij van Gods Woord maar weinig verstond. Geheele dagen bepeinsde hij soms een enkele plaats. Stukken uit de profeten leerde hij van buiten , om zoo door de kennis van de schriften der profeten eti apostelen tot de zuivere kennis Gods te geraken, zijn geloof te sterken en toe te nemen in de vreeze des Ifeeren. Hij begon, naar het schijnt, toen reeds den grond te leggen voor zijne latere overzetting van den Bijbel in het Duitsch, het voortreffelijkste van al zijn werken. Van Reuchlin was toen juist liet Hebreeuwseh woordenboek verschenen, dat hem hier zoo te stade kwam. In Johan Lange, die zeer bekwaam was in het Grieksch en Hebreeuwseh, heeft hij daarvoor een leermeester gehad.
Zoo ijverig was Lither in zijn studie, dat liij soms drie a vier weken zijn getijden vergat: in het oog van een monnik een schrikkelijk verzuim. Als hij dit ontwaarde, ging hij terstond aan den gang om de verzuimde gebeden weer op te zeggen. In zeven weken had hij zich nauwelijks enkele uren slaap gegund. 1 Jij deze nauwgezetheid voegde hij de gestrengheid der zelfkastijding, het nachtwaken en het vasten. Hiermede poogde hij de verleidelijke stemmen in zijn binnenste en de booze neigingen van zijn hart te overwinnen. Soms bleef hij zelfs vier dagen zonder eten en drinken. Toch maakten een bete broods en een stukje haring meestal zijn eenig voedsel uit en verkoos hij de soberste spijzen. Zoo streefde hij naar de volmaaktheden van den monnik, ten einde tot volkomen heiligheid voor God te geraken. Bij ervaring kende liij nu, wat de kloostergodsdienst voor den vrede met God in het hart te beduiden had. Met kennis van zaken kon hij later over de kloosters en het leven in de kloosters spreken en hervormend optreden.
„Ik was waarlijk een vrome monnik," schreef hij eens aan hertog George van Saksen, „en volgde de regels mijner orde getrouw op. Zoo ooit een monnik den hemel verwerven kon door zijn monnikenwerk, zou ik zeker daarop lioop hebben gehad." Maar te vergeefse!) was het, dat bij de leeringen volgde, die geboden van menschen zijn. Hij kon er God niet mede eeren en de stem des gewetens, die hem zijn zonden voorhield, er niet door tot zwijgen brengen.
Hoe vurig verlangde liij naar de verzekerdheid zijner zaligheid! liet klooster gaf ze hem niet. Integendeel, hoe meer liij het Woord Gods leerde kennen en daardoor den eisch van ware heiligheid, des te meer werd liij ontzet over zijn gemis van die heiligheid, des te zwaarder benauwden hem zijn verborgen zonden en afdwalingen; te meer, daar bij hem ook nog zwaar woog elke afwijking van de vervulling der plichten van werktuigelijken aard, die hem zijn monnikenleven opgelegd had. Aan alle zijden werd het hem donkerheid op zijn pad. De monniken wezen hem het pad der goede werken aan om, dit bewandelende, aan de gerechtigheid Gods te voldoen. En onder zijn pogen op die wijze drong in zijn ziel deze gedachte: „Ik zag, dat ik een groot zondaar was in Gods oogen, en ik geloofde niet, dat het mogelijk was, Hem door mijn eigen verdienstelijkheid te behagen."
Zoo gebeurde het eens, dat Lutiier onder het bedienen der mis in de kapel, vol bekommering, treurig en met een beklemd gemoed, zich in het koor onder de broeders bevond, en toen de priester geknield lag, het Gloria was aangeheven en het Evangelie gelezen werd, zich op de knieën wierp en op droeven toon uitriep: „Ik niet! Ik niet!" De Godzoekende ziel was zeker door een bestraffing getroffen. De domme monniken geloofden, dat Lithëk's zielelijden aan een verborgen omgang met den duivel te wijten was.
Lutiier leerde nu hij ervaring kennen, dat het klooster hem niet redden kon, en begon te twijfelen aan de waardij der kloosterinzettingen. Dij begon soms te meenen, of niet al deze voorschriften en inzettingen bloot menschelijke vonden waren.



Nu eens \\or[)t liij «lio gedachte als satanisch van zich, dan weder neemt hij ze ernslig op, en immer zwaarder wordt de strijd, die zijn krachten sloopt, hem vermagert en' hem door de galerijen van het klooster als een schaduw doet rondsluipen.
Eens sloot hij de deur zijner cel af on liet gedurende dagen en nachten niemand tot zich toe. Men begon ongerust over hem te worden. Lukas Edemberger , een zijner vrienden, Klopt te vergeefs aan zijn deur, en besluit ten laatste ze open te breken. Daar ligt de arme Lutiier uitgestrekt op den grond, buiten kennis en zonder eenig teeken van leven te geven. Zijn vriend poogt hem tot bewustheid te brengen; te vergeefs. Ginds heffen de koorknapen hun gezang aan en de monnik, die de muziek hartstochtelijk beminde, ontwaakt uit zijn verdooving en komt tot het leven terug.
Maar deze hulp was van tijdelijken aard; er was iets duurzaams noodig voor de rust zijner ziel. God zelf sprak weldra tot hem door de II- Schriften, waaruit hem, onder den invloed des II. Geestes, welhaast de liefelijke toon van het Evangelie begon tegen te ruischen.
Litiikr naderde in de ontwikkeling van zijn geestelijk leven langs zoo meer een keerpunt in zijn beschouwing van hetgeen de Kerk hem hood en de Scholastiek hem leerde. Wat de Kerk hem tot vrede voor zijn ziel aanbood, bleek hem ten eenenmale ongenoegzaam. Hoe kon het anders, daar de liefde Gods voor verloren zondaars en de weg ter verlossing, in Christus geopenbaard, verborgen lag, overdekt met mensehelijke inzettingen en leeringen, die even zooveel dwalingen waren? Hoe kon het anders, daar de Scholastiek zich had verloopen in de gedrochtelijkste meeningen, God zelf betreffende, aan liet nominalisme ontleend en niet anders vermocht dan de naar licht zoekende zielen met duisternis en valsche filosofie te bedeelen'?
Wij treden hier niet dieper in. Maar gemakkelijk is het te begrijpen, welk een zware strijd door Luther, die voorzeker met ernst, in waarheid den weg der zaligheid zocht en dien niet vond, gestreden werd!
In een der Duitsche kloosters had een jonkman vrede gevonden door het geloof in Christus. Ilij heette Johann von Staupitz, hij wien in liet ernstig zoeken zijner zaligheid zijn godgeleerde kennis zich versierde met een godvruchtigen levenswandel. Ilij trok de aandacht van keurvorst Frederik den Wijze van Saksen, die den waardigen discipel van Pai u s en van Aigistints als vriend hoogachtte en hij vele gewichtige zaken gebruikte. Ilij was 's Vorsten rechterhand bij de stichting der lloogeschool van Willenbenj, waaraan hij het ambt bekleedde van deken der godgeleerde faculteit. Onder meer ambten, die hij bekleedde, was hij vicaris-generaal der Augustijnen in Duitschland.
Von Staupitz was overtuigd van het diep bederf der Kerk in leer en leven. Ilij rekende evenwel het laatste kwaad veel erger dan het eerste. Vandaar, dat hij zijn ambt als vicaris-generaal ten opzichte van liet kloosterleven streng opvatte. Ie midden van den geestelijken strijd, dien Litiikr in zijn binnenste voerde en die hem schier tot wanhoop bracht, kwam Von Stai pitz het klooster te Erfurt bezoeken. Itij dat bezoek trok Litiier zijn bijzondere aandacht. Ilij gevoelde zich tot hem getrokken en begreep zijn strijd en zijn behoeften. Met zachtheid en liefde won hij het hart van den monnik, dat door de harde behandeling en koudheid der kloosterlingen voor anderen gesloten was. Als een zoele lenteregen daalde de betooning van deelneming en liefde van den vicaris in Lutiier's ziel, die vol vertrouwen zich voor hein opende. Op zekeren dag, toen Lutiier in de eetzaal stil in zich/elven gekeerd zat en schier niets nuttigde, vraagde Von Staupitz hem: „Waarom zijt gij zoo treurig, broeder Maarten?" „Ach!" antwoordde deze, „ik



weet niet, wat er van mij zal worden." „Uwe beproevingen," was liet wederwoord, „zijn nuttiger dan eten en drinken." Luther zei mistroostig: „Het is te vergeefsch, dat ik aan God geloften doe. Altijd is mij de zonde te sterk."
„O! mijn vriend," sprak de vicaris, „Ik doe geen geloften meer, omdat ik weet, dat ik mijn plechtigste verzekeringen niet gestand kan doen. Als God mij niet genadig wil zijn, door mij om Ciihistus' wille een zalig einde te schenken, zal ik met al mijn goede voornemens en goede werken niet voor Hem kunnen bestaan. Dan ga ik reddeloos verloren."
En als de verschrikte Luther nu zegt: „Wie zal den dag zijner toekomst voldragen? Wie zal bestaan, als llij verschijnt'?" antwoordt de godvruchtige vicaris: „Waarom pijnigt gij u zeiven met al deze bespiegelingen? Zie op de wonden van Jezus Christus en liet bloed, dat llij voor u heeft gestort. Werp u in zijn armen. Vertrouw op uw Verlosser, op zijn gerechtigheid, op de voldoening van zijn dood. God is niet toornig op u, maar gij zijt vijandig tegen God. Hoor naar Gods Zoon, die mensch werd, om u de verzekering te schenken van de goddelijke genade, llij spreekt tot u: Gij zijt een schaap mijner kudde, gij hoort mijn stem; niemand zal u uit mijne hand rukken.
Lutiier is getroffen en vraagt wat Von Staupitz denkt van de vele ondraagbare lasten, die opgelegd worden om daarmede den hemel te verdienen.
Von Staupitz antwoordt: „Er is geen ware bekeering, die niet begint met God en de gerechtigheid lief te hebben. Zoo gij wenscht bekeerd te zijn, vermoeiudan niet met al die zelfkwellingen en pijnigingen uwer ziel. Heb slechts lleni lief, die u eerst heeft liefgehad."
Luther beluistert deze liefelijke tonen en, hoewel hij nog niet gevonden heeft, wat hij zocht, is llij bovenmate getroost.
Op zekeren dag klaagt hij, weder in moedeloosheid vervallenals in zijn vroege ren angst: „O mijne zonden! mijne zonden!" En de vicaris zegt: „Weet, dat Jezus Christus de Zaligmaker is ook van hen, die groote en wezenlijke zondaren zijn, die het zwaarste oordeel verdiend hebben." En als Luther 1111 wil doordringen tot den verborgen raad des Heeren met betrekking tot zijn verkiezing ten eeuwigen leven, vermaant zijn vriend hem, zich niet te vermeten den onzienlijke» God te doorgronden, maar zich bezig te houden met hetgeen Hij ons in Christus Jezus heeft geopenbaard. llij zegt: „Zie op Christus' wonden en gij zult dien raad Gods in liet helderst licht aanschouwen. Zonder Jezis Christus kunnen wij God niet begrijpen."
HU wees Luther op zijn eigen levensweg, op Gods leiding daarin en zei: „God wil u oefenen door zooveel strijd; gij zult zien, dat Hij zich van u, als van zijn werktuig, voor groote doeleinden zal bedienen."
Gezegend was liet onderwijs van den godvruchtigen Von Staupitz, strooiende het zaad des Evangelies in Luther's geschokte ziel. Toch was liij er nog niet. Dikwijls verviel hij weer tot zijn vroegeren toestand van angst en moedeloosheid. Maar God arbeidde aan hem om zijne ziel te redden. Luther werd krank, wederom tut stervens toe, door de aanhoudende overspanning. Een oud man bezocht hem eens in zijn cel, troostte hem en wees hem op de woorden in de Apostolische geloofsbelijdenis: Ik geloof de vergeving der zonden. De vrome man zei verder: „Het is Gods wil, dat wij gelooven, dat onze eigene zonden ons vergeven zijn. Hoor, wat de heilige Bernard zegt: „liet getuigenis van den Heiligen Geest in uw hart is: Uwe zonden zijn u vergeven."
Van dezen stond aan, dringt het licht des Evangelies in zijn ziel; hij ziet af van



zijn verdiensten , die niets zijn, en geeft zich vertrouwend over aan Gods genade in Christus. Weldra kon liij liet krankbed, gelieel hersteld, verlaten en op het komend Kerstfeest jubelde zijn ziel van volkomen verlossing uit vrije genade.
Nu waren voor Lother, die nog steeds een getrouw aanhanger der Roomsche Kerk was gebleven, de bezwaren, die hem weerhielden om de priesterwijding te ondergaan, weggenomen. Hij schreef aan zijn vader om die plechtigheid te komen bijwonen en deze, boewei nog niet geheel bevredigd met de keuze zijns zoons, koos, nu meer verzoend met hem, daarvoor Zondag 2 Mei 1507. Den 229teü April schreef Luther aan den vicaris van Eisenach, een van zijn oudste vrienden, bet volgende: „Dewijl liet God, die heerlijk en heilig is in al Zijn doen, in alle barmhartigheid beeft behaagd, mij, ellendigen en in alle opzichten onrechtvaardige» zondaar, op te richten, en uit Zijn eenige en vrije genade te roepen tot Zijn verheven dienst, moet ik, om mijn dankbaarheid te toonen, voor zulke goddelijke en hoogverheven goedheid, voor zoover althans stof en ascli zulks doen kan, met mijn gansche hart de plichten vervullen, aan liet ambt, dat mij wordt toevertiouwd, verbonden."
Op den bepaalden Zondag had de wijding plaats. Ilij ontving de macht om de mis te bedienen. Hieronymus, bisschop van Brandenburg, verrichtte den dienst en sprak, Lutiier den kelk aanbiedende: „Ontvang de macht om offerande te doen voor de levenden en de dooden." Later beefde Luther voor deze woorden terug en keerde zich er in droefheid van af. Aan den daarop gevolgden maaltijd nam Johann Luther ook deel. Toen Luther over zijn gaan in liet klooster geprezen werd, vroeg Johann, of men dan niet gelezen had in de Schrift, dat men zijn ouders moest gehoorzaam zijn? Deze woorden troffen den zoon diep.
Bij gelegenheid van liet sacramentsfeest te Eisiében was ook daar Von Staupitz en ook Lutiier ging er heen. Von Staupitz droeg in de processie liet hoogwaardige. Luther volgde in priesterlijk gewaad, meenende, dat hetgeen de vicaris droeg, Jezus Christus zelf was, en schrikkelijke angst greep hem aan bij die gedachte. Hij beleed straks zijn vriend zijn onrust en nu sprak Von Staupitz tot hem: ,,IIet was Jezus Christus niet, mijn broeder! Jezis Christus verschrikt niet, maar vertroost alleen."
Zoo werden de kiemen in zijn ziel gelegd, die straks zouden rijpen om hem te leeren verstaan, wat waarheid en wat legende ot drieste onwaarheid was. \an wtaj> tot stap naderde hij langs de geleidelijkste wegen de eigenlijke roeping, waartoe hij door God zou geroepen worden, de werkzaamheid in het Godsrijk, welke hem zoo kennelijk is opgedragen: het licht der zuivere kennis naar de 11. Schriften in Christus' diep vervallen Kerk te ontsteken.
- Niet lang na de ontvangen priesterwijding, ontving hij een roeping om een nog gewichtiger levenstaak te vervullen. Ilij werd nitgenoodigd om hoogleeraar te worden aan de Universiteit te 11iftrnbcrf/.
\. fliedeiuk 1 >k wi.ize en he i iooges» :l iooe te witteni1erg.
Onder de verlichte vorston in hol. Duitsche rijk van die dagen neemt Frederik 111, keurvorst en hertog van Saksen, een eerste plaats in (litU—1.>25). Hij is meestal bekend onder den naam van Frederik den Wijze. Ilij was de kleinzoon van Frederik den Zachtmoedige en volgde zijn vader Ernst alleen als hertog en keurvorst in Saksen op, terwijl hij de overige bezittingen der Ernestijnsche linie met zijn broeder Johann den Bestendige bestierde. De keurvorst stichtte in 1502 een



nieuwe Hoogeschool, van welke liij verwachtte, dat hij en zijn volk daarop zouden zien als op een orakel. Hij koos daartoe de kleine stad Wiltenberg, gelegen aan den rechter oever der Elbe. Met den linkeroever is zij verhonden door een steenen brug. Binnen hare wallen wordt nog gevonden de beroemde slotkerk, in 1409 gebouwd en in den jongsten tijd herbouwd, waaraan Luther zijn wereldberoemde thesen op 31 October 4517 aanplakte, het voormalig Augustijner klooster, langen tijd Luther's verblijfplaats, later liet seminarie voor predikanten, terwijl op de markt de standbeelden van Luther en Melanchtox prijken. In de slotkerk liggen Luther, Melanchton, Frederik de Wijze en Johaxx de Bestexdige begraven.
Frederik de Wijze besloot tot de stichting dezer beroemde universiteit vooral door den invloed van Martin Pollich vox Melriciistadt en Joiiann von Staupitz. Kerstgenoemde, vanwege zijn groote geleerdheid Lux mundi, het licht der wereld, geheeten, was doctor in drie faculteiten. Zonder nu Wittcnberg's hoogeschool tot eene humanistische te willen maken, stond hij toch in betrekking tot de humanisten. Vox Staupitz dacht er niet aan om ze reformatisch in te richten, al waren zijne denkbeelden veelal zuiver evangelisch. Zelfs keurvorst Frederik week zoo weinig van de Kerk af, dat hij zelf een bedevaart naar Jeruzalem ondernam om voor de Domkerk te II'itlenberg, ten koste van zeer groote uitgaven, reliquiën tc verzamelen, liet stichten eener universiteit, evenals vroeger die van Leipzig, lag eenigermate in den geest des tijds en kon als doorwerking van het humanisme aangemerkt worden.
Naast Vox Staupitz arbeidden aan de nieuwe universiteit Axpreas Bodexstein van Carlstadl, Nicoi.aas vox Amsdorf en Junucus Trutfetter, Luther's leermeester van Erfurt. Het was den keurvorst om bekwame leeraren te doen, en daarom werd Luther tot leeraar in de wijsbegeerte aangesteld, welk ambt hij, daarin een roeping Gods ziende en opvolgende, in den winter van 1508 en 1509 aanvaardde.
De Scholastiek-Aristotelische wijsbegeerte kwam Luther evenwel weinig belangrijk voor. De studie der godgeleerdheid trok hem meer aan; zijn ziel drong hem aan de oplossing van godsdienstige en theologische vraagstukken te arbeiden.
Te IVittenberg gekomen, ging de nieuwe leeraar, die altijd monnik gebleven was, in het klooster der Augustijnen wonen. Ilij werd in Maart 1509 Baccalaureus in de godgeleerdheid. Hem was opgedragen in de kleine kapel van het klooster te prediken. Hij opende nu zijn lessen met de verklaring der psalmen en kwam spoedig daarop aan de uitlegging van Paulus' brief aan de Domeinen. Toen hij gekomen was aan vers 17 van het eerste kapittel van dien brief, werd li ij getroffen door de van den profeet Habakukaangehaalde woorden: De rechtvaardige zal uit het geloof leven. Ilij overwoog ze ernstig en de verborgenheid van liet geestelijk leven des christens werd hem volkomen duidelijk. Dit schriftwoord werd de grondtoon -van geheel zijn prediking en onderwijs. De bezieling, die van hem uitging, straalde uit de waarheid Gods, niet door hooge welsprekendheid ofschoolsche wijsheid, maar uit zelf ervaren werking des H. Geestes in zijn geestelijk leven. Hij bracht zijnen hoorders niet een menschelijke gedachte, maar de gedachte Gods tot hun behoudenis.
Kr ging van Luther's onderwijs zulk een roep uit, dat vele jeugdige vreemde studenten naar de nieuwe universiteit togen om hem te hooren. Ken der professoren , de vermaarde Melriciistadt , de eerste rector der hoogeschool, zei van hem: „Deze monnik zal al de doctoren beschamen. Hij zal de geheele Kerk hervormen; want hij bouwt op het Woord van Christus, en niemand ter wereld kan dat Woord weerstaan of omverwerpen, al zou hij het ook aantasten met al de



wapenen der wijsbegeerte, der Solisten, Scotisten, Albertisten, Thomisten, ja met den gansehen Tartaretus.'' (f)e geliefkoosde schriften der middeleeuwsche scholastieken.)
Tn een eenvoudige liouten kerk, staande op het marktplein te Wittenberg, predikte Lutiier met al de kracht der innerlijke overtuiging de onbekend geworden waarheid der Schrift. Hij wordt ons beschreven als hebbende een edel voorkomen, een gelaat vel uitdrukking en met een heldere en welluidende stem al zijn hoorders boeiend. Vanwege zijn ernst in het vermaan tot bekeering, ging zijn woord tot de harten met gezag, met gloed en zalvende liefde. Zijn prediking sleepte onweerstaanbaar mede en trof zijn hoorders diep in liet hart. Bossuet getuigt van hein: „Mij bezat een levendige en onstuimige welsprekendheid, waardoor de menigte getroffen en weggesleept werd."
Straks werd de houten kerk te klein en 1111 benoemde de Raad van Wittenberg hem tot stadsprediker, waardoir zijn roem nog liooger steeg. Zelfs Frederik de Wijze kwam naar Wittenberg om hem te hooren.
Er kwam wel eenige onderbreking, want hij werd in 1509 naar Erfurt teruggeroepen. Straks werd hem opgedragen om in naam van zeven kloosters, die met den vicaris-generaal der Augustijnen in geschil waren, naar Rome tot den paus te gaan om hem het geschil bloot te leggen. Van liet hoogste belang voor zijn ontwikkeling en de zegepraal van de waarheid des Evangelies was voor Lutiier deze zijn reis. Een stille wensch zijns harten werd er door vervuld. Het is onzeker ol zij plaats vond in 1510 of in 1511.
li'ome was voor Luther, evenals voor de meeste Duitschers, de stad van den godsdienst, als geen andere in de wereld. Vervuld met de schoonste idealen en de heerlijkste verwachtingen trok hij de'Alpen over om in de vlakten van Lombard je af te dalen, maar met eiken voetstap verder werd üf zijn verbazing óf zijn ergernis gewekt. Zoo was hij eens de gast van een rijk klooster der Benedictijnen aan den Po, welks inkomsten 3(5000 ducaten bedroegen: 12000 voor de tafel, 12(100 voor de gebouwen, 12000 voor de bijzondere behoeften der monniken. De pracht der zalen, de rijkdom der priestergewaden en de fijnheid der gerechten verbaasden den eenvoudigen Duitschen monnik uit hel arme klooster te Erfurt en Wittenberg. De verbazing steeg, toen des Vrijdags de tafel schier bezweek onder den overvloed der vleeschspijzen. Li ther berispte deze kerkelijke overtreding. En nu was hel tijd voor hem om ten spoedigste te vertrekken, want de eerwaarde broeders waren tot veel in staat. Hij verliet deze epicuristen en kwam te Bologna, waar liij gevaarlijk krank werd. Weder werd hij aangevochten door liet besef zijner zondigheid en dei nabijheid van het oordeel Gods. Maar opnieuw drongen de woorden: „Derechtvaardige zal door het geloof leven," als een heldere lichtstraal vertroostend in zijn ziel en, weldra hersteld, reisde hij voort naar Rome, hopende daar andere en betere dingen te aanschouwen. Eindelijk bereikte hi j de „eeuwige stadde stad, naar hij meende, van Petrus en Paui.us, de hoofdstad der Roomsche kerk, de zetel van den U. Vader. Zoodra hij haar zag, wierp hij zich op de knieën en riep: „Heilig Rome! ik groet u!" Hij kende hel uit zijn Plautus en Virgiuus, hij zou het nu uit eigen aanschouwing leeren kennen. Toch hadden de gedenkteekenen van het oude, heidensche Rome veel minder de liefde van zijn hart, dan dat hij zich bevond te midden der herinneringen van de eerste christenheid. Rome heeft zijn catacomben; zijn „Appils' markt" en „de drie Tabernen." Het huis van Narcissus en de paleizen der keizers. Hier werd 1'alias' beroemde brief ontvangen, die Lutiier de oogen opende voor den weg ter zaligheid; hier werd Pailus gevangen gehouden en „uit



LUTHER HECHT OP 3l OCTOJ5LR 1517 Dl? 95 STELLIXGEX AAN' DE DEUR DER SLOTKERK TE WI'I'TEXHERG.



wapenen der wijsbegeerte, der Sofisten, Scotisten, Albertisten, Thomisten, ja met den gansehen Tartaretus.'' (De geliefkoosde schriften der middeleeuwsche scholastieken.)
In een eenvoudige houten kerk, staande op het marktplein te Wittenberg, predikte Luther met al de kracht der innerlijke overtuiging de onbekend geworden waarheid der Schrift. Hij wordt ons beschreven als hebbende een edel voorkomen, een gelaat vel uitdrukking en met een heldere en welluidende stem al zijn hoorders boeiend. Vanwege zijn ernst in het vermaan tot bekeering, ging zijn woord tot de harten met gezag, met gloed en zalvende liefde. Zijn prediking sleepte onweerstaanbaar mede en trof zijn hoorders diep in het hart. Eossuet getuigt van hem : „Hij bezat een levendige en onstuimige welsprekendheid, waardoor de menigte getroffen en weggesleept werd."
Straks werd de houten kerk te klein en nu benoemde de Raad van Wittenberg hem tot stadsprediker, waardoor zijn roem nog hooger steeg. Zelfs Frederik. de "Wijze kwam naar Witlenberg om hem te hooren.
Er kwam wel eenige onderbreking, want hij werd in 1509 naar Erfurt teruggeroepen. Straks werd hem opgedragen om in naam van zeven kloosters, die met den vicaris-generaal der Augustijnen in geschil waren, naar Rome tot den paus te gaan om hem het geschil bloot te leggen. Van het hoogste belang voor zijn ontwikkeling en de zegepraal van de waarheid des Evangelies was voor Lutiier deze zijn reis. Een stille wensch zijns harten werd er door vervuld. Het is onzeker ot zij plaats vond in 1510 of in 1511.
Rome was voor Luther, evenals voor de meeste Duitschers, de stad van den godsdienst, als geen andere in de wereld. Vervuld met de schoonste idealen en de heerlijksle verwachtingen trok hij de' Alpen over om in de vlakten van Lombardije af te dalen, maar met eiken voetstap verder werd óf zijn verbazing óf zijn ergernis gewekt. Zoo was hij eens de gast van een rijk klooster der Benedictijnen aan den Po, welks inkomsten 30000 ducaten bedroegen: 12000 voor de tafel, 12000 voor de gebouwen, 12000 voor de bijzondere behoeften der monniken. De pracht der zalen, de rijkdom der priestergewaden en de fijnheid der gerechten verbaasden den eenvoudigen Duitschen monnik uit het arme klooster te Erfurt en Witlenberg. De verbazing steeg, toen des Vrijdags de tafel schier bezweek onder den overvloed der vleeschspijzen. Luther berispte deze kerkelijke overtreding. En nu was het lijd voor hem om ten spoedigste te vertrekken, want de eerwaarde broeders waren tot veel in staat. Hij verliet deze epicuristen en kwam te Bologna, waar hij gevaarlijk krank werd. Weder werd hij aangevochten dooi' het besef zijner zondigheid en der nabijheid van het oordeel Gods. Maar opnieuw drongen de woorden: „Derechtvaardige zal door het geloof leven," als een heldere lichtstraal vertroostend in zijn ziel en, weldra hersteld, reisde hij voort naar Rome, hopende daar andere en betere dingen te aanschouwen. Eindelijk bereikte hij de „eeuwige stadde stad, naar hij meende, van Petrus en Paulus, de hoofdstad der Boomsche kerk, de zetel van den H. Vader. Zoodra hij haar zag, wierp hij zich op de knieën en riep: „Heilig Rome! ik groet u!" Hij kende hel uit zijn Plautus en Virgilius, hij zou het nu uit eigen aanschouwing leeren kennen. Toch hadden de gedenk teekenen van het oude, heidensche Rome veel minder de liefde van zijn hart, dan dat hij zich bevond te midden der herinneringen van de eerste christenheid. Rome heeft zijn catacomben; zijn „Appius' markt" en „de drie Tabernen." Het huis van Narcissus en de paleizen der keizers. Hier werd Paulus' beroemde brief ontvangen, die Luther de oogen opende voor den weg ter zaligheid; hier werd Paulus gevangen gehouden en „uit



1
r
LUTHER HECHT OI' 3l OCTOBER l517 DE 95 STELLINGEN AAN DE DEUR DER SLOTKERK TE WITTENBERG.







den muil der leeuwen" verlost. Wat zouden al die herinneringen hem troosten! Hoe vond hij zich bedrogen! Toch zou Lither voor geen honderdduizend gulden gewild hebben, dat hij Rome niet gezien had. Integendeel. Het diep verval deiKerk werd hem nu juist in den paus en de hoogste geestelijkheid geheel openbaar.
Toen Lither te Rome kwam, zat Ji lus 11 op den pauselijken stoel, die strijd voerde tegen de Fransehen. Om dezen kerkvorst nader te doen kennen, deelt Lither ons een enkelen trek uit diens leven mede Jrr.iis ontving de tijding, dat zijn leger voor Ravenna door de Franschen geslagen was, terwijl hij bezig was met zijn getijden te lezen. Hij wierp zijn gebedenboek met een vreeselijken vloek van zich, uitroepende: „Zijt gij dan ook een Franse liman geworden? Beschermt gij zoo uw Kerk!" En van Zwitserland hulp verwachtende, keerde hij zijn gelaat naar dat land en zei: „Heilige Zwitser! bid voor ons." Die vloek, die verwensching en dit spotgebed teekenen den man.
Tevergeefs poogde Lither op St. Jansdag de mis te lezen, omdat onder de Romeinen een spreekwoord gold: „Welgelukzalig is de moeder, wier zoon op St. Jansavond de mis leest." Zoo dacht hij zijn moeder gelukkig Ie maken, maar de aandrang om tot dit werk toegelaten te worden was te groot.
Alle kerken en kapellen werden door hem biddend bezocht; alle verhalen over haar heiligheid geloofde hij; tal van goede werken, in den geest als Rome die leert, verrichtte hij. Zijn schat vermeerderde met den dag. Hoe gaarne had hij gezien, dat zijn vader en moeder niet meer leefden. Nu kon liij ze zoo gemakkelijk uit hel Vagevuur verlossen. Wij zien hieruit, dat nog veel moest geschieden, eer zijn verstand van al deze ijdele dingen zou verlost zijn. liet ontbrak hem aan de zuivere kennis van 't Woord. Goddelijke genade kon alleen de banden, door eeuwen gesmeed, verbreken.
Lither was bij al zijn streven uil een godsdienstig beginsel werkzaam. Hij las in vele kerken de mis en was daarbij niet zelden getuige van de schandelijkste werktuigelijkheid, die gewoonte was geworden bij de bediening van het sacrament des altaars. De priesters vermaakten zich met de eenvoudige vroomheid van den Erfurter monnik. Op zekeren dag, dat hij lang met één mis bezig was, hadden de andere priesters voor een ander altaar er zeven gelezen, eer hij ten einde was. Een hunner zei: „Haast u wat! geel de Lieve Vrouw haren Zoon weder," spottend doelend op de Transsubstantiatie, <Ie wezensverandering van het brood in het lichaam van Cnnistus. Zoo spotten zij met hetgeen zij voor heilig hielden en door de leugen in de Kerk tot hun afgod was gemaakt. Toen Li ther op een anderen keer weer wat lang aanhield, riep een priester tot hem: „Passa, passa! spoed u wat, maak er een einde aan." Allerlei onzin en spotternij vernam hij binnen Rome.
Onder de ijdele leeringen der Roomsche voorgangers, behoorde ook het knielend en biddend beklimmen van den Pilatustrap, waaraan een aflaat was verbonden door den paus. Ook Lither deed dit hoogst verdienstelijk werk. Hoeveel verwachtte hij er van! Immers was deze trap, waarop de Heiland voor Pilatis zou gestaan hebben, op wonderdadige wijze van Jeruzalem naar Rome overgevoerd? Er was dus veel te hopen! Maar hij kreeg ook daardoor niet den vrede met God. Eensklaps trad de ijdelheid van dit en van alle eigenwillig goed werk voor zijn geest; want in zijn binnenste sprak de stem uit Gods Woord: „De rechtvaardige zal uit het geloof leven! Lither had gevonden, wat hij zocht. Hel goddelijk licht der waarheid straalde nu voor goed in zijn ziel. Van toen af predikte hij de rechtvaardiging des zondaars uit het geloof alleen.
Des to meer bedroefde hem de lichtzinnigheid der priesters en monniken. Vele



voorname geestelijken, inet welke hij wel eens aan tafel aanzat, ergerden hem door hun zoutelooze gesprekken en spotternijen met de heiliggehouden dingen. Zij meenden zeker, dat hij met hen eenes geestes was e.i hielden niet op om allerlei ongepaste kwinkslagen te doen hooren. Zij droegen er roem op hij de bediening deimis, in plaats van Ji:zrs' woorden hij het laatste Avondmaal, iets belachelijks te zeggen, als: Panis es, et panis manehis; vinum es, et vinum manehis, d. i. brood zijt gij en brood zult ge blijven; wijn zijt gij en wijn zult ge blijven. „Zoo hellen we het hoogwaardige en het volk knielt er voor en aanbidt het." Geen wonder, dat iatiier diep ontroerd en bedroefd was over deze heiligschennis en dit snood bedrog.
De Romeinen waren nooit uitverteld van de slechte pausen, en wisten van alexander YJ, van caesar borgia, allerlei goddelooze stukken te verhalen. Daarmede vermaakten zij zich. Zoo spraken zij ook van een jonge vrouw, die tot paus was gekozen, wier beeltenis ergens in een straat was te vinden. Dc eerste stad der christenheid stond ook onder het priesterschap van Jruus II vooraan in het bedrijven van alle zonden en schandelijkheden. Zeker spreekwoord luidde: „Zoo er een hel is, dan is Rome er boven gebouwd." machiavelli, de beruchte schrijver van een verderfelijke staatsleer, betuigt: „Dat wij, Italianen, ongodsdienstig en zedeloos zijn geworden, moeten wij hoofdzakelijk aan de Kerk en de priesters wijten.
Behalve dat lutiier binnen Rome gelegenheid vond veelzijdig zijn kennis uit te breiden, was het voor hem van het grootste gewicht, dat de aureool, die zoolang voor zijn geestesoog rondom den paus en de heilige stad , geschitterd had , verdwenen was en hij, onbewust schier, werd toegerust voor den lateren kamp tegen dat zoo zeer verheidenschte Rome. Hij was gegaan naar de stad der pausen voor de oplossing van een moeielijkheid, welke een kloosterorde raakte, hij keerde, na een verblijf van vier weken terug, in zijn hart reeds de kiem der oplossing van het groote vraagstuk zijner eeuw met zich voerende: het vraagstuk van de Hervorming deiKerk van christi s.
Op zijn terugreis leerde hij in Milaan den ouden Ambrosiaanschen kanon kennen, welken de geestelijken, Ambrosianen genoemd, daar hij de mis volgden. Deze afwijking van de gestelde regels trof hem, en wees hem mede het spoor, dat hij te velgen had.
Ook de lang gevoerde strijd in zijn binnenste, die de zaligheid zijner ziel betrof, was op de heerlijkste wijze bekroond. „Nu gevoelde hij zich," zoo drukt hij het zelf uit, „als opnieuw geboren, omdat hij in het woord van habakik de geopende poort naar het paradijs had gevonden." Hij ging al peinzend alle woorden der Schrift na, om ze met dil Woord te vergelijken, en zag die Schrift gansch anders aan dan weleer. En gelijk hij te voren het Woord „Gods gerechtigheid" met allen ernst had gehaat, zoo begon hij het nu als zijn geliefdst en troostrijkst Woord dierbaar te vinden en hoogelijk te vereeren.
litiikk keerde naar Wittenberg weder, het hart met droefheid en verontwaardiging vervuld. Terwijl zijn oog zich met walging afkeerde van de afgodische stad en de ontaarde priesterschap, wendde zijn geestesoog zich met blijde verrukking naar de wereld der Godsgedachten, in het Woord Gods geopenbaard. Heerlijke verwisseling! Tusschen God en zijn ziel stond niet langer de priester. De toegang tot den genadetroon was voor ieder geopend.
5. luther doctor in de godgeleerdheid en hoogleeraar te wittenberg.
In het klooster der Augustijnen te Wiltenberg teruggekomen, wachtten luther in zijn levenslot gewichtige veranderingen. frederik de wijze, op wien luther's



vurige prediking eenmaal een diepen indruk gemaakt had, wenschte den jeugdigen monnik de hoogste graden in de godgeleerde studiën te zien verwerven, n.1. die van Licentiaat en Doctor. Reeds vroeger had hij dien van Baccalaureus verkregen. Vox Staupitz, zijn vicaris-generaal, drong met allen ernst hij Luther op het verwerven dier graden aan. Deze maakte allerlei tegenwerpingen en beweerde, dat zijn middelen hem niet veroorloofden de kosten der promotie te dekken. Maar de keurvorst had deze reeds voor zijn rekening genomen. Na eenigen tijd ontving hij voor dit doel vijftig gulden uit de keurvorstelijke thesaurie.
Te Wittenberg was toen Andreas Bodenstein, uit Carlsladt of Du. A. 1>. C., zooals Melanchton hem noemde, of kortweg Carlstadt geheeten, deken der godgeleerde faculteit. Op den 4den October 1512 werd Luther als Licentiaat in de theologie bevorderd en op den 18dtu en 16dcu Octoher d. v. tot Doctor der Heilige Schrift gepromoveerd. Met een plechtigen eed beloofde liij, zich als doctor bihlicus geheel aan de studie der H. Schriften te wijden. Volgens dien eed reeds was Luther geroepen als hervormer op te treden. Voortaan was hij dan ook, waar liij geroepen werd, de kampioen voor den Bijhei en de onversaagde heraut van het Woord Gods, dat voor zijn eigen ziel het Woord des levens was geworden.
In de uitoefening van zijn ambt begon liij met de psalmen uit te leggen, die hij later, in 1510, voor de tweede maal verklaarde. Ook vervolgde hij de uitlegging van Paulus' brieven aan de Romeinen en de Galaten. Later volgde die van den brief aan de Hebreeën. Spoedig was hij nu geheel in het Universiteitsleven opgenomen en trad liij in de faculteit der theologie op den voorgrond. De studie deigodgeleerdheid nam bij en onder Luther een geheel practische richting. Al meer en meer verliet hij de methode der scholastieken, die de liefde van zijn hart misten. Daarom stortte hij in de psalmen zijn eigene ziel uit en vond hij er zijn eigen leven in. De blief aan de Romeinen was in Gods hand het middel geworden voor den volkomen vrede zijner ziel met God. Hij kwam er door tot liet helder inzicht van het onderscheid tusschen Wet en Evangelie. Niettegenstaande deze zijne studiën niet groote moeilijkheden gepaard gingen, want van liet Hehreeuwsch verstond hij slechts een weinig en van liet Grieksch niets, werd hij, geholpen door bekwame vrienden, velen ten zegen.
Aangezien Luther's zielestrijd met dien van Augustinus groote overeenkomst had, is het te begrijpen, dat de hervormer zich tot dezen grooten kerkvader het meest voelde getrokken. Augustinus werd zijn leidsman hij de onderzoeking van Paiu s' brieven. Toch was er een vrij diepgaand verschil lusschen beide mannen. Bij Augustinus lost zich het werk van den .Middelaar Jezus Christus altijd weer op in de Kerk en hare genademiddelen. Lutiier rust niet, voor dat hij in Christus, in den persoon des Middelaars zeiven, de eenige oorzaak der verzoening gevonden en in zijne gemeenschap verlossing, bevrijding en zaligheid ervaren heeft.
De tegenstanders, met wie Lutiier allereerst den strijd aanbond, waren de befaamde scholastieken, die hij en niet zonder reden van Pelagian isme beschuldigde. llij noemt de studie der scholastieken, wier vader de heidensche wijsgeer Aiiistotei.es en wier grootste profeet Thomas Aouinas was, kortweg dwaasheid, voor zijn tijd althans nutteloos, llij verlangt vurig hen van de tronen, waarop zij gezeten waren, af le rukken. Den eerste als wijsgeer, den laatste als theoloog. In enkele opzichten stond hij iri dezen strijd aan de zijde van Erasmus en Reuciiijn tegen hun vijanden, zonder zelf humanist te wezen. De koudheid van het humanisme kon hem dan ook weinig bekoren. Erasmus bleef hij de letter en den historischen zin der Schrift staan, terwijl Augustinus hem dieper had geleid in de



christelijke leerstellingen en aan de behoeften zijner ziel voldoening schonk. Luther's onderzoek omvatte ook een diepere studie van de Mystiek, bewerkt vooral dooi' een boekje van Joiian Taller , reeds in 1361 gestorven. Hij verklaart van diens geschriften: „Noch in het Latijn, noch in onze taal, heb ik een theologie gezien, die gezonder is en meer in overeenstemming met het Evangelie." liet boekje werd door Luther opnieuw in 151(3 en 1518 uitgegeven, onder den titel van: „Ein üeutsch Theologie." Hij liet op het titelblad drukken: „Een geestelijk, edel boekske, dat ons leert, hoe Adam in ons sterven en Christus in ons leven moet." Evenwel voegt hij er bij: „Smaak en zie, dat de Ileere goed is, maar niet alvorens gij eerst gevoeld hebt en geproefd, hoe slecht alle ding is, dat wij uit ons zeiven hebben.'
Zoo kwam een geheele wending in zijn denken, gevoelen en willen te voorschijn. Zoo weid hij gevormd tot volvoering der taak, die de Koning der Kerk hem straks zou toevertrouwen. Gelijk in alles, wat Lutiier deed, sprak en schreef, dikwerf groote heftigheid, sterke geim edsbeweging, soms ruwheid in vorm en toon en niet altijd waardige scherts is waar te nemen, zoo ging het ook met hem in zijn overgang van de door hem verafschuwde scholastiek tot zijn meer mystiek Iiijbelsch Christendom. Vroeger, gelijk schier iedereen, Ahistotei.es hoog verheffend, schrijft hij nu van dezen aan zijn vriend Lange: „Naar niets verlang ik zoo vurig, als om dezen comediant, die zoo lang met zijn Grieksch masker de Kerk heeft misleid, in al zijn naaktheid ten toon te stellen."
Meent nu niet, dat Lutiier in zijn mystiek het verkeerde in deze richting, die het schier geheel buiten Christus stellen kon, voorbij zag. Integendeel. Zij droeg sleehls bij om in hem die innigheid, dien gloed, dat krachtig geloofsleven tot openbaring te brengen, waarvan de kiemen in zijn natuur lagen en waaraan de diep gevallen Kerk zijns tijds zoozeer behoefte had. Zijn arbeid, die nu een meer practische richting had genomen, riep hem tot de daad, tot het leven, tot vorming van echt bijhelsche leeraren. Langs zoo meer kwam het bij hem tot dit machtig, alles overwinnend beginsel: „De Christenen nemen geen andere leerstellingen aan, dan die welke gegrond zijn op de eigen woorden van Jezus Christus, de Apostelen en de Profeten. Niemand, geen vergadering van geleerde doctoren zelfs, heeft het recht nieuwe leeringen voor te schrijven." Geen wonder, dat hij eenigen tijd later schrijven kon: „God is aan het werk. Onze theologie en de heilige Augustinus maken merkwaardigen vooruitgang. Aiiistoteles neemt af; hij wankelt zijn beslissenden val, die op handen is, te gemoet. Lessen over schoolsche stellingen brengen slechts verveling teweeg. Niemand kan meer hopen op toehoorders, tenzij hij spreekt over de lïijhelsche godgeleerdheid."
In 1510 werd Luther door Von Staupitz opgedragen om de kloosters der Augustijnen in Saksen te bezoeken. Von Staupitz zelf moest naar de Nederlanden om voor den keurvorst, ten behoeve der nieuwe door dezen vorst gebouwde kerk te WiUenbcrg, welke hij Allerheiligen-Kerk noemde, reliquiën op te zamelen.
Luther begaf zich op reis, alom trachtende de waarheden te planten, die hij had leeren kennen. 'lij vermaande de leden zijner orde, om zich niet aan een bedriegelijke wijsbegeerte te binden, maar ijverig Gods Woord te lezen, hun behoudenis niet te zoeken in eigen kracht of goede werken, maar in Christus' verdiensten en Gods genade.
Uit het Augustijner klooster te Dresden was een monnik gevlucht, die te Mainlz door den prior der Augustijnen was opgenomen. Luther verzocht schriftelijk dien prior liet afgedwaalde schaap terug te zenden, er bij voegende: „Ik weet, dat er ergernissen moeten komen, 't Is geen wonder, dat iemand valt, maar wel, dat



hij zich weer opricht en dan staande blijft. Petrus is ook gevallen, opdat hij weten zon, dat hij slechts mensch was. Zelfs in onze dagen ziet men de cederen van den Libanon vallen. Ja, de engelen zeiven — en hoe gaat dit alle begrip te boven! — zijn gevallen. Ook Adam in het paradijs. Iloe zouden we ons dan verwonderen, als een riethalm gebogen wordt door den stormwind, of als een rookend lemmet wordt uitgebluscht ?"
Zoo bezocht nu Lltiteh als waarnemend vicaris-generaal ook Krfurt en het klooster, waar hij voor elf jaren, smeekend om opgenomen te worden, binnengelaten werd. Hij stelde daar tot prior aan zijn geleerden vriend Joiiannes Lange, die zeer gestreng was en dien hij tot zachtmoedigheid vermaande. „Bitterheid," sprak hij, „wordt niet door bitterheid verdreven, d. w. z. de duivel niet door den duivel; maar zachtmoedigheid neemt bitterheid weg. Gods vinger werpt den booze uit."
Zoo vond Luther in zeker klooster de monniken tegen hun prior in oorlog. De prior Miciiael Dressel sprak slechts van „vrede, vrede!" Luther wees hem op den waren vrede; maar maakte een eind aan de tweedracht door een anderen prior te verkiezen.
Lutiier vond overal groote onwetendheid en dikwerf goddeloosheid onder de monniken en het volk. Daarom hielp liij vele scholen oprichten. „Want," zeide hij: „Zonder scholen worden de mensch enberen en wolven; wanneer de scholen vervallen, zal daardoor groote onwetendheid in het godsdienstige en onbekwaamheid in nuttige zaken volgen. Hierdoor ontstaat bij de menigte een grof dierlijk leven." Voor de bevordering van een echt deugdelijken levenswandel drong hij telkens en ernstig op het onderzoek der II. Schrift aan.
De inwendige verandering, in hem tot stand gekomen, bleek ten duidelijkste aan de mannen, wier kloosters hij moest bezoeken. „Er is geen twijfel aan, of er werd op dezen tocht door den hervormer veel goed zaad in de Augustijner kloosters gestrooid. Deze kloosterorden, die lang den steun van Rome hadden uitgemaakt, deden misschien meer ten gunste van de komende hervorming dan gedacht wordt. Dit is in het bijzonder waar ten aanzien der Augustijnen. Bijna alle godvruchtige mannen van een onbekrompen en ontwikkelden geest, die tot de kloosters behoorden, gevoelden zich tot het Evangelie getrokken. De nieuwe denkbeelden drongen in de kloosters door en maakten het onderwerp uit van de gesprekken der monniken. Ter gelegenheid van Luther's inspectiereis van 151G is menige half ingesluimerde ziel door zijn woorden tot ontwaking gekomen. Daarom wordt 't jaar 1510 „de morgenster van den dag des Evangelies" genoemd.
Omstreeks dezen tijd brak de pest in Wittenbcrg uit. Velen vluchtten. Lutiier bleef. „Ik ben niet zeker, dat de pest mij zal toelaten den brief aan de Galaten te voltooien. De aanvallen zijn plotseling en geweldig. Ik hoop, dat de wereld nog niet ten einde zal zijn, als broeder Martijn mocht sterven. Mijn plaats is hier. Mijn plicht laat mij niet toe, dat ik mijn post verlaat, tot Hij, die mij geroepen heeft, mij wegneemt. Niet dat ik den dood niet vreezen zou, want ik bon Paulus niet, maar slechts zijn verklaarder; maar ik hoop, dat de Heere God mij van de vrees verlossen zal." Zoo schreef en handelde Luther.
Ook tegenover zijn machtigen beschermer, keurvorst Frederik den wijze, verloochende Lutiier zijn moed niet. De zonderlinge zucht, die dezen vorst bezielde, om aan den vooravond der hervorming, hoewel die nog zeer verre scheen, reliquiën te laten verzamelen, en daarvoor Vox Staupitz met een bisdom te beloonen, keurde Luther ten sterkste af. „Er zijn vele zaken", schreef hij aan Spalatijn, „die uw vorst behagen, maar die daarom toch aan God mishagen. De keurvorst en zijn raad



Pfeffinger zijn zeer verstandig in wereldsche zaken, maar wat God en de zaligheid der zielen aangaat, ten eenenmale blind." Evenwel sprak Fuederik, die dit alles wist van Lvtiier in meest vereerende bewoordingen. Ook werd de vriendschap van Ll'THEU en VoN Staupitz hierdoor in 't minst niet gehinderd of gestoord. Lvtiier had dan ook alleen Vo\ Staupitz voor de dwarrelwinden en stormen van het bisschoppelijk ambt willen behoeden.
In de maand Juli van 't jaar 1317 werd Lither verzocht voor hertog George v\n Saksen neef van keurvorst Frederik, in de slotkapel te Dresden op St. Jacobusda» te komen prediken. Luther predikte over Matth. 20 : 20—23 en sprak over de onredelijke begeerten en gebeden der menschen en over do verzekerdheid der zali'dieid. Hij leerde, dat zij, die Gods Woord geloovig aannemen, de ware discipelen van Jezus Christus zijn, verkoren Lt het eeuwige leven. Voorts behandelde hij de verkiezing uit genade door het werk van Ciiiustus alleen. Aan het slot sprak hij over een gelijkenis van drie maagden vol stichtelijke leering.
By ,iie prediking ontmoetten Luther en Hieronymus Emser, die later meer met elkander zouden hebben uit te maken, elkander voor het eerst. Deze Emser, een man van «roote geleerdheid, was raad en secretaris van den hertog en een volleerd hovelin"- en listig staatsman. Mevrouw de la Sale, die aan 's hertogs tafel ter middagmaal aanzat, verklaarde van de preek, dat zij, wanneer zij er nog één als deze mocht hooren, >n vrede sterven zou. Hertog George zei, dat hij wel een groote som zou willen geven, als hij die preek maar niet gehoord had. Hij achtte die aanleidin" voor de menschen om met gerustheid te zondigen.
Terstond was nu ieder met zijn vonnis gereed. De een zei, dat Luther met de drie maagden drie dames van het hof had aangeduid. Anderen zeiden: „Hij is een domme kerel." Weer anderen: ,,'t Is een trotsche monnik." Alleen Mevrouw de la Syle die kort daarop krank werd, had niet te vergeefs de genade des Heilands leeren kennen, en stierf welgemoed en in vrede.
De herto"- had ook die preek niet zonder vrucht aangehoord. Hoewel Inj hij zijn leven steeds de Hervorming vijandig is geweest, hoopte hij in zijn sterven alleen op de
verdiensten van Christus.
Van den avondmaaltijd bij den secretaris Emser, waar ook Luther aanzat, barstte de strijd tusschen deze beiden los over de muggenzifterij van Aristoteles en Thomas y\n \quiNA. Luther daagde een meester der vrije kunsten uit om met al de óeleerdheid der Thomisten uit te leggen, wat de vervulling is van Gods geboden. l)e man nam daarop een stoute houding aan en vroeg om „zijn fooi," terwijl hij zijn hand-ophield om ze te ontvangen. Hij meende les gegeven te hebben. Op dit zotte antwoord baretten allen in lachen uit en vertrokken.
Lutiier's arbeid was toen veelzijdig. Hij schrijft aan zijn vriend Lange, dat hij met werk als overladen is. Hij is niet alleen hoogleeraar, maar ook prediker en biechtvader en had tevens veel arbeid voor zijn orde en zijn klooster. Hij schrijft: „Ik heb bijna altijd twee secretarissen noodig; want ik doe schier den geheelen dag niet anders dan brieven schrijven. Ik ben prediker van het kerspel, prediker van het klooster ik lees de gebeden en ben biechtvader. Ik heb het opzicht over de studiën bén vicaris van den prior, d. w. z. ik heb het dubbel zoo volhandig als, wanneer' ik zelf prior was. Ik ben opzichter over de vischvijvers te Litschau, consulent der herbergen van Hci zberg te Torgau, houd lezingen over St. Paulus en geef verklaringen der psalmen. Ik heb ternauwernood gelegenheid om mijn getijden op te zeggen en °te zin«en En nu spreek ik nog niet eens van mijn strijd met vleesch en bloed, met den duivel en de wereld Oordeel nu hieruit, welk een leeglooper ik ben."



De groote verandering, die in zijn geestelijk leven was geschied, drong liet krachtigst in zijn onderwijs door. Hij kon niet zwijgen van hetgeen het eigendom zijner ziel was geworden. Spoedig daarop nam hij zelfs tegenover het oii'le, tot dusverre gevolgde, stelsel een aanvallende houding aan. Zijn Bijbelsche voorlezingen getuigden er van. Dit deed hij, toen Bartiiolomeus Berxhardi in t begin van 1517, onder zijn voorzitterschap zijn stellingen: „Over de kracht en den wil des menschen, zonder de genade" tegen de leerstellingen der Sofisten, verdedigde. Hierin komt vooral uit, hoe Luther stond in den geest van den apostel I'aulus en van Augustinus tegenover de werkheiligheid; hoe de mensch niet in staat is door zich zeiven zalig te worden, en hoe alleen de Christen, die zich geloovig verlaat op de barmhartigheid Gods, in Christus kan behouden worden.
Nog duidelijker komt Lutuer's verzet tegen de scholastieke opvatting uit in do 09 stellingen, die Frans Günther van Nordhausen in September 1517, onder zijn voorzitterschap verdedigde. Groot opzien werd hierdoor teweeggebracht. Want de stelling van Augustinus, betreffende de onmogelijkheid voor den mensch om door eigen kracht zalig te worden, wordt hierin met alle kracht verdedigd tegen Scotus en Biel. Diep was hij in den geest van Augustinus doorgedrongen en reeds in 1510 had hij aangetoond, dat een geschrift, staande op naam van Augustinus, getiteld: „Over ware en valsche boele," op inwendige gronden, valsch bleek te zijn.
Hoewel niet al die 99 stellingen, boven bedoeld, te verdedigen en sommige niet zonder gevaar zijn, openharen zij een krachtig verzet tegen het Pelagiaansch rationalisme. Wij laten er enkele volgen, zonder die alle en in alles goed te keuren.
„Het is een waarheid, dat de mensch, die een bedorven boom is gelijk geworden, niets dan kwaad kan willen of doen.
„Het is onwaar, dat de wil, uit zich zelf, zoowel goed als kwaad kan doen; want de wil is niet vrij, maar gebonden.
„Het staat niet in de macht van 's menschen wil, om te willen of niet te willen al, wat hem voorkomt.
„De mensch kan uit zijn natuur niet willen, dat er een God zij. Hij zou liever zelf God zijn, en wenschen, dat God geen God ware.
„De heerlijke, onfeilbare en eenige voorbereiding tot de genade is de eeuwige verkiezing en voorbeschikking Gods.
Het is onwaar, te zeggen, dat als de mensch al doet, wat hij kan, hij de beletselen der genade wegneemt.
„Van nature heeft de mensch evenmin een rein en helder verstand als een wil ten goede.
„Hij, die zegt, dat een godgeleerde, die geen logica verstaat, een ketter en een kwakzalver is, spreekt een kwakzalverachtige en kettersehe stelling uit.
Er is geen vorm van redeneering (syllogisme), die in goddelijke dingen geldt.
Indien die vorm (syllogisme) op goddelijke dingen kon toegepast worden, zou eiken nis zijn en niet geloof van het leerstuk der Heilige Drieëenheid.
„Aristoteles is in de godgeleerdheid , wat duisternis is bij het licht.
„Hij, die buiten Gods genade leeft, zondigt gedurig, ak zou hij ook niet rooven, moorden of overspel begaan.
„Niet doodslaan, geen overspel bedrijven n.l. voor het uitwendige en wat uitwendige handelingen betreft, is de gerechtigheid der geveinsden.
„De wet maakt de zonde des te overvloediger, want zij verbittert en weerstaat den wil.
„De genade Gods maakt de gerechtigheid overvloedig, door Jezus Christus, die ons de wet doet liefhebben.



„Vervloekt zijn allen, die de werken doen der wet.
„Gelukzalig zijn allen, die de werken doen van Gods genade.
„De wet, die goed is en waarin wij liet leven hebben, is de liefde Gods, die in onze harten is uitgestort door den Heiligen Geest.
„De genade wordt ons niet geschonken, opdat de werken veelvuldiger en lichter volbracht zouden worden, maar omdat er zonder genade geen werk der liefde kan bestaan.
„God lief le hebben is ons zeiven te haten en niets te kennen buiten God.
Zoo leerde Luther 's menschen onmacht ten goede, evenwel niet dat de wil van nature bedorven is, d. w. zeggen, dat de aard van den wil die des kwaads zelf zou zijn. Neen oorspronkelijk was 's menschen natuur goed; maar zij is gevallen uit het goede, dat is God, en heeft zich gewend l hel booze.
In deze stellingen ligt een aanvang tot reformatie. Niet alleen verkondigen zij den strijd tegen het rationalisme van Lutiier's tijd, maar legen dat van alle tijden. Zij vormden de voorbereiding van de hervorming, die wel haast zich tegen vele ergerlijke dwalingen in de Kerk richtte. Zij traden op als nieuwe leer en wijd en zijd, vooral onder de Augustijnen, werden ze overwogen en aangenomen.
Luther zond deze stellingen eerst aan Joiian Lange, prior te Erfurt, later aan Joiiann Meijer van Eck , gewoonlijk Dr. Eek geheeten, professor aan de universiteit van Ingohtadt. Hij wensehte een redetwist met de geleerdste professoren aan beroemde scholen uit te lokken. Hij werd in zijn verwachting bedrogen. Hij had nog geen de minste gedachte om hervormer te worden. In zijn nederigheid zei hij: „Uit aanmerking mijner onkunde, verdien ik niet ander* dan ergens in een hoek verscholen en aan niemand onder de zon bekend te zijn." Het kleine Wittenberg was hem lief; 't was zijn wereld. Daar bleef hij, toen er in 151(3 de pest woedde en velen de stad ontvluchtten. Hij troostte er de stervenden en toen men hem op eigen gevaar wees, zeide hij: „De wereld zal niet ineenstorten, wanneer broeder Maarten sterft."
Alzoo was Luther nu veelzijdig toegerust tot den grooten strijd, die hem in 4517 wachtte. Toen bleek het, dat God hem voor de pestilentie had beveiligd en een machtige hand hem aangreep en te voorschijn bracht uit den hoek, waarin hij onbekend wensehte te blijven voor de wereld. Gelijk in alles in zijn leven, kwam van buiten de aandrang, onafhankelijk van zijn wil, en deze voerde hem op het slagveld, waar zijn groote strijd aanving. God riep hem op, om de dwaling aan te tasten, die door den overmoed en de dwaasheid van de priesters der Kerk werd verbreid om hun hebzucht en ijdelheid te voeden.
Inzonderheid Lutiier's zelfopofferend en heldhaftig gedrag, gedurende de bezoeking van de pest te Wittenberg, verwierf hem de hoogachting en de liefde zijner medeburgers. De keurvorst zond hem als blijk zijner ingenomenheid met zijn handelen een lap fijn laken ten geschenke. Lutiier vond dit geschenk te fraai voor een monnikspij, maar hij zou liet dragen, omdat zijn vorst het hem had toegezonden. In de stiller maanden, die nu voorbijgingen, spreekt zijn briefwisseling luide voor zijn nauwgezet leven. Onder de brieven, die hij aan Spalatinus schrijft, komt in een er van de zinsnede voor: „Smaak en zie, hoe goed de Heere is. Als gij eerst gesmaakt en gezien zult hebben, hoe bitter al datgene is, wat wij zelf zijn." Zijn vriend Lange drukt hij op 't hart, in hart en wandel „zijn Tauler" getrouw le blijven. Diïessel wordt door hem vermaand den vrede der ziel niet in de wereld te zoeken, maar den vrede, dien Christus geeft.
Hoe getrouw hij omging met de zielen dergenen, die met hem in betrekking



waren, blijkt uit een schrijven aan George Spkxi.eix, een voormalig kloosterbroeder, tlians in een klooster te Memmingcn. Hij schrijft: „Hoe gaarne zou ik van U nu ook vernemen, hoe het met uw ziel staat? Is zij nog niet van haar eigengerechtigheid verzadigd, teneinde zich aan de gerechtigheid van Christus te verkwikken en op haar alleen haar vertrouwen te stellen? In onzen tijd is ei' een hitte der verzoeking voor velen, die zich inbeelden, dat zij al hun krachten moeten inspannen , om rechtvaardig en vroom te zijn. Maar omdat zij niets weten van de gerechtigheid Gods, die ons in Christus rijkelijk en om niet geschonken is, zoeken zij zoo lang goede weiken te doen, tot zij zich wijs gemaakt hebben, dat zij zich voor God met hun deugden en verdiensten kunnen versieren; 't welk echter onmogelijk is. Gij hebt zoowel als ik in dien waan verkeerd. Nu strijd ik er tegen, ofschoon ik hem nog niet geheel heb overwonnen. Lieve Broeder! leer Christus en dien gekruist kennen. Leer wanhopen aan u zeiven. Spreek tot Hem: „Gij, Heere Jezus Christus, zijt mijn gerechtigheid en ik ben uw zonde. Gij licht genomen, wat ik had, en mij gegeven, wat het uwe is. Wat Gij niet waart, zijt Gij geworden, opdat ik zou worden, wat ik niet was."
Nog in Juni 4510 schrijft hij een preek over de allaten. Hij erkent nog, dat die aan Je verdiensten van Christus en de heiligen te danken zijn en daarom met alle dankbaarheid moeten aanvaard worden. Toch waarschuwt hij er tegen, omdat zij het ergste werktuig der hebzucht zijn geworden. Nog erkent liij de macht van den Paus om zielen uit het vagevuur, voor welke aflaat betaald wordt, door zijn voorbidding te verlossen. Maar toch vraagt liij reeds, of God die zielen wel kan loslaten uit het vagevuur, zonder dat zij waarachtig berouw betoond hehben, alsook of de Heere ze niet om dat berouw had willen loslaten, zelfs zonder aflaat. Voorzichtig en bescheiden voegt hij er hij: „Ik beken mijn onwetendheid." Nog in 1,">17 schrijdt hij: „Ik verdien wegens mijn onkunde ergens in een hoek verborgen te zijn, zonder dat iemand onder de zon mij kent."
Daar hij door lichaamszwakheid zich gedurig ellendig gevoelde, kon niemand in hem den toekomstigen hervormer verwachten, 't Was, zooals hij later zei: „Ik was der wereld afgestorven, tot het Gods tijd was en Jonker Tetzel mij met zijn alluat wakker schudde."



TWEEDE AFDEELING.
De Kerkhervorming in Duitschland. 1. De Aflaathandel en Jan Tetzel.
g WSm
LIJ ntler do schroraelijkste misbruiken, welke in de kerk van het pausdom openhaar werden, behoorden, gelijk wij gezien hebben, de aflaten en de daaraan Wverbonden schandelijke aflaathandel. Wat reeds lang, zonder geruchtmaking , W als in stilte, plaats vond, trad vooral in den aanvang der 10^ eeuw met de orootste onbeschaamdheid in liet openbaar te voorschijn, als ware het om de gerechtigheid Gods en het menschelijk geweten op de brutaalste wijze te beleedigen. Wij hebben gezien, dat deze zelfde tijd als de bloeitijd van het Humanisme, van de Renaissance op het gebied van wetenschappen en kunsten in de boekrollen vermeld staat, bi alle beschaafde kringen heerschte hoven alles de aestetiek, de zin voor al wat schoon is en de lot in de meeste verfijning doorgedreven zucht om de zinnen te bekoren en in allerlei zingenot van liet leven te genieten, zoowel in lichamelijke
als geestelijke beteekenis.
bi 1513 had Lf.o X te llome den pauselijken troon beklommen. Hij was uit net beroemde huis der Medici, dat Florence zulke doorluchtige vorsten, voorstanders van kunsten en wetenschappen, heeft geschonken. Ook hij, als gevierd beschermer van het Humanisme, was hartstochtelijk vriend van de nieuwere beschaving, uit de IRenaissance geboren, en van den aestetischen zin, die alles, wat de zinnen streelt en den heerschenden smaak bevredigt, najaagt en tot levensdoel verheft. Zijn zucht voor weelde en pracht gaat alles te boven, wat men soms bij wereldlijkeheerschers opmerkt. Hij zijn troonsbeklimming gevraagd zijnde, hoe hij wilde bediend worden, o-af hij ten antwoord: „Als een groot Vorst." De loftuiting, dat zijn zeden beter waren dan die van zijn hof, zegt weinig, als we bedenken, dat die der pauseijke hovelingen in alle opzichten diep verdorven waren. Toch was hij niet onberispelij v, ze<rt kardinaal Pali.avici.nl Het tooneelspel was bij hem zoo geliefd, dat hij de eerste Italiaansche blijspelen liet opvoeren. Schier alle andere toen opgevoeide
tooneelwerken had hij genoten.
Had zijn voorganger Jilius II, de krijgshaftige paus, alle pogingen aangewend om van „het erfdeel van Petrus" een goed en krachtig ingerichten Staat te vormen, Leo X hield zich meer buiten oorlogen, was een man des vredes, hoewel godsdienst noch theologie, die ver buiten zijn gezichtskring lagen, hem alzoo vormden, maar veeleer streefde deze er naar om Rome's priesterhof met den meest mogelijken luister te omringen. Ongetwijfeld stond deze ongeloovige paus weinige maanden voor het optreden van Luther op het toppunt der godsdienstige pauselijke macht. Hij werd begroet als de „andere God op aarde," als de „beheerscher van het



wereldrond" en als een „goddelijke majesteit" toegesproken, terwijl hein door hel door Leo bijeengeroepen Lateraansch Concilie de tienden van alle kerken der Christenheid werden toegewezen. liet meest welkom was deze laatste beschikking, want ondanks zijn onmetelijke inkomsten, had hij immer geldgebrek, zoodat de raad om een aflaat uit te schrijven, door hem gretig werd opgevolgd.
liet hof van dezen Leo X was onder al de verfijnde en overmoedige hoven van het' Italië dier dagen de bevoorrechte zetel van bedenkelijke geestigheid, lichtzinnige scherts en zorgeloos vermaak." Maciiiavelu, de wijsgeer-staatsman van Florence, was ook de sclnijver van een blijspel, dat de zedeloosheid van dien tijd aanschouwelijk voorstelt. In dat spel weet een gewetenloos priester als biechtvader van een gehuwde vrouw, hiertoe omgekocht door een rijken losbol, dezen de gelegenheid te verschaffen, 0111 met haar overspel te bedrijven, haar echtgenoot te bedriegen en te misleiden, waarbij een tafelschuimer bij den verleider en den echtgenoot een booze rol speelt. Dit stuk werd vertoond voor den paus Leo X en zijn aanzienlijken stoel, die zich hebben geamuseerd zoowel niet den bedrogen echtgenoot, als met den zielzorger en den verleider, niet de onkuische vrouw en den slimmen tafelschuimer-losbol. De humanistische paus schalerl andermaal van lachen te Florence bij het optreden der echtbreekster en van haar biechtvader; 't is dezelfde paus, die in schijnheiligen trots op Witten Donderdag 1521 de excommunicatie van Luther van bet balcon afkondigt en hem aan de zwaarste kerkelijke en wereldlijke straffen overlevert.
Hoe steekt bij dit zedeloos gedrag van het opperhoofd der Kerk voordeelig de handel in" van keizer Tiberius binnen Rome uit! Toen eenige priesters van Isis een deugdzame Romeinsche edelvrouw door snoode misleiding aan den lust van een welfusligen ridder van naam wisten prijs te geven, door schandelijke geldzucht gedreven , strafte Tiberius die priesters en hun handlangster niet den dood der kruisi"iniT' en de verwoesting van den Isistempel. Zoo handelde een heidensch keizer" in datzelfde Rome en op dergelijke wijze vermaakte zich een zich noemend Stedehouder van Christus op aarde in het land der Renaissance, der humanistische
beschaving! .
Leo X beminde in alles de grootschheid des levens, den glans en den luister der
weelde. Voor feesten, spelen, schouwburgen, geschenken, gunstbetooningen werd "een "eld, hoeveel ook benoodigd, gespaard. Het pauselijk hof overtrof alle hoven in praal en kostbaarheid. Met de innemendheid van den Italiaan begaafd, was hij bovendien onuitputtelijk in milddadigheid.
En zijn godsdienstig leven? Hoe zag het er daarmee uit? Hij bezat zelfs geen kennis van den godsdienst, veel minder bekommerde hij zich om eenige godsvrucht. Hij zat op den zoogenoemden stoel van Petrus 0111 in de buitensporigste overdaad te genieten van de schatten, die de christenheid vermeende te moeten opbrengen aan den vermeenden Stedehouder Gods op aarde. Als hoofd der Christelijke Kerk was hij 1111 ook geroepen, zich met haar te bemoeien, en „de fabel van Beihlehem," zooals hij het Christendom noemde, was hem daarom welkom, omdat zij hem veel
geld opbracht! .....
Leo verteerde onnoemelijke geldsommen, was er steeds op uit om zijn inkomsten te vermeerderen en heeft desniettemin groote schulden nagelaten. Al zijne rijke inkomsten waren niet toereikend om de uitgaven te bestrijden voor de hoogopgevoerde hoogepriesterlijke hofhouding van den paus-vorst, die opvolger wilde heeten van den visschersman van Betlisaida, den leerling van Hem, die geen steen bezat, waarop Hij het hoofd op kon nederleggen. Welk een schril contrast tussehen den Man van Smarte met de doornenkroon en den ongeloovigen wereldling , die in over-



vloed zich baadde uit de inkomsten van de bijgeloovige menigte. Kardinaal Prcci raadde Leo in zijn geldverlegenheid aan de toevlucht te nemen tot de aflaten en daaruit zich schatten te verwerven en — zag zijn raad aangenomen.
Gelijk aan den opperpriester in Rome, leefde in Duitschland een ander geestelijkvorst, die evenzeer een weelderig verkwistend leven leidde. Deze vorst was Ar.hf.nt, aartsbisschop en keurvorst van Maintz en Maagdenburg, die tot die booge waardigheden op vier-en-twintig-jarigen ouderdom was verheven. Vroolijk en prachtig levende, rijke maaltijden houdende en vervuld niet de zucht om prachtige gebouwen, fraaie rijtuigen te bezitten en loszinnige vermaken na te jagen, was de eerste kerkvorst van het lluitsche keizerrijk aan wereldzin en grootheid naar de wereld overgegeven. Ook bij, die niet geheel van edele hoedanigheden ontbloot was, leed door alzijdige verkwisting, aan voortdurend geldgebrek en diep stond bij in de schuld bij de kooplieden Fugger uit Augsburg. Toen nu bet plan voor den aflaat door Leo X was aangenomen en de groote verkoop van aflaatbrieven door geheel Europa zou plaatsvinden, werd Duitschland in drie deelen gesplitst en voor elk deel aan den hoogst biedende en den meesten waarborg bezittende, de opbrengst van den verkoop der brieven verpacht.
Aartsbisschop Albert , die Leo nog :i0000 gulden voor zijn pallium schuldig was, deed aanzoek om de pacht voor Midden-Duitschland te verwerven en de winsten met den paus te deelen. Het handelshuis Fugger zou Ai.bert's schulden zoowel als het pallium betalen, mits deze bankiers de opbrengst beheerden en verrekenden. Behalve de groote voordeelen, die hieruit door hen genoten werden, zagen zij zich voor hun bewezen diensten, aan de heerschers en de slaven in het rijk van het bijgeloof bewezen, tot den adelstand verheven en met de gravenkroon begiftigd.
Zoo was dan paus Leo X met den aartsbisschop Albeut van Maintz geassocieerd om Midden-Duitschland door aflaatbrieven Ie berooven, terwijl het huis Fugger als bankiershuis voor alle ontvangsten en uitgaven zou zorgen. Maar aan wie zou de uitvoering van den eigenlijken handel worden opgedragen? Ook daarvoor deed zich iemand op. De Franciscaner monniken weigerden, de aflaathandel stond in een slechten naam. De Augustijnen, onder wie vele reformatorische denkbeelden in omloop waren, waren er nog minder belust op. De aartsbisschop-keurvorst vond zijn werktuig in Jan Tetzel, die reeds bekwaamheid in dezen arbeid had getoond. De overeenkomst werd gesloten en door Tetzel kwam de geheele aflatenverkoop in handen der Dominikaner orde.
Zoo werd nu de geheele zaak voor de belanghebbenden: paus, aartsbisschop, de bankiers Fugger en Tetzel nauwkeurig geregeld en de koophandel in brieven, die genade voor alle zonden inhielden, had zijn geregeld verloop, als elke wereldsche handel.
De voorwendsels voor dezen nieuwen roof, aan rijken en armen gepleegd, waren spoedig gevonden. Allereerst moest een kruistocht door de christenen worden ondernomen tegen den Turk, sedert 1453 dubbel gevreesd en gehaat. Reeds Philips be goede van Bourgondië had hem gaarne aangetast, maar was daarin verhinderd. Zwaar woog ook de begeerte 0111 voor bet luistervolle Home, de hoofdstad der Christenheid, een nieuwe Pieterskerk te bouwen, die alles overtrof, wat in de Christenheid gesticht was. Het gebeente dar martelaren en vooral van Petrus en Paulus mocht niet langer in een slecbt, vervallen gebouw aan den invloed van weer en wind overgelaten worden. Zoo werd het den volke voorgehouden. Waarheid was, dat Leo, die veel voor gewone uitgaven noodig bad, ook zorgen moest voor den uitzet van zijn zuster Magbalena, die met een bastaardzoon van Innocentius VIII in het huwelijk zou treden.



Wij zien uit liet bovenstaande, welke verschrikkelijke proportiën dit kwaad, dat door sommigen als in zijn ooi-sprong vrij onschuldig is aangemerkt, reeds aangenomen had. „Te vergeefs eeren zij mij, zegt Christus, leerende leeringen, die geboden van menschen zijn." En of ooit de aflaat met de bedoeling om God te eeren ingesteld is, staat te overwegen.
> Jan Tetzel of Diesel was voor Midden-Duitschland de hoofdpersoon in dezen x afschuwelijken handel. Hij was te Leipzi'j geboren en had, na daar gestudeerd te hebben, den graad van Baccalaureus verworven. Twee jaren later werd hij Dom inikaner monnik. Hij werd prior in die orde, apostolisch commissaris en inquisiteur. Sedert 1502 was hij belast met den verkoop van atlaten en was daarin vrij bekwaam "eworden, zoodat hij zich tot opper-commissaris in deze handelszaak verheven zag. Keeds toen ontving hij per maand tachtig gulden, terwijl al zijn uitgaven hem vergoed werden en hij over een rijtuig met drie paarden kon beschikken, benevens vele bijkomende voordeelen. Zoo werd zijn inkomen zeer groot voor die tijden. Geheel in de rol van een marktschreeuwer en kwakzalver trad hij hij den verkoop op. Dat dit gewetenloos spel, dit opzettelijk bedriegen van menschen en deze lastering van God met andere schanden verbonden waren, behoeft ons niette verwonderen. Wegens overspel en een schandelijke levenswijze werd hij te Inspruck op keizerlijk bevel veroordeeld om verdronken te worden. Keurvorst Frederik van Saksen echter verwierf voor hem genade en zoo kon hij zijn schandwerk in 1510, toen Leo den nieuwen aflaat uitschreef, hervatten. Niemand werd dan ook zoo geschikt geacht als hij, omdat het hem noch aan onbeschaamdheid, noch aan behendigheid, noch aan leugcnarij en listig bedriegen ontbrak. Geen kermisventer wist beter zijn waar aan den man te brengen.
Wanneer Tetzel met zijn aflaatkraam een stad naderde, werd iemand afgezonden tot den burgemeester en kondigde dezen aan, dat „de genade Gods en van den II. Vader aan de poorten verschenen was.'' Onmiddellijk daarop begaven zich de geestelijkheid, de monniken en nonnen, de raad der stad, de gilden met hun banieren, de onderwijzers met hun leerlingen, de mannen en vrouwen, ieder, die maar gaan kon, naar buiten, de allaatkrameis te gemoet, met brandende waskaarsen in de hand. Onder het klokgelui en het bespelen van muziekinstrumenten haalden zij de goddelooze bent naar binnen en, na elkander begroet te hebben trok de menigte ter kerk.
Voorop ging een der leden van 't gezelschap, dragende op een lluweelen kussen „de hul der genade van den paus." Op hem volgden de venters, van welke één een groot rood geverfd kruis droeg. Wierook zwaaiend en gebeden opzeggend, zingend en juichend, bracht men Tetzel en zijn helpers ter kerk, waar liet kruis voor het altaar werd gesteld en 's pausen wapens werden opgehangen. Dagelijks werd door groot en klein, oud en jong, aanzienlijken en geringen, de grootste eerbied aan deze voorwerpen betoond.
Gewoonlijk beklom, na het volvoeren dezer aanstalten, Tetzel den preekstoel om den aflaat te prediken en de koopwaar aan te bevelen, liet arme volk, sedert eeuwen verzonken in het diepste bijgeloof, hoorde die redenen aan en verwierf zich den vrijbrief van Leo, door de daarvoor vastgestelde penningen in de geldkist van den aflaatkramer te werpen.
Laat ons enkele van die tot het volk gerichteuitnoodigingen beluisteren. Hij sprak:
„Aflaten zijn de kostelijkste en edelste gaven Gods."
Wijzende op het rood geverfde kruis, zei hij: „Dit kruis heeft evenveel kracht als het ware kruis van Christus."
„Komt, en ik zal u brieven geven, behoorlijk gezegeld, waarmede gij u zelfs de zonden, die gij voornemens zijt te doen, kunt vergeven krijgen.



Met St. Pieter in den hemel zou ik mijn voorrecht niet willen ruilen: want ik heb meer zielen behouden met mijn aflaten, dan de apostel met zijn prediking.
„Er is geen zonde zoo groot, die niet door een aflaat kan verzoend worden,zelfs wanneer iemand (wat echter onmogelijk is) de gezegende maagd Maria, de moeder Gods, had onteerd, zoo hij slechts betaalt, goed betaalt, het zal hem vergeven worden."
„Voor iedere doodzonde moet gij, na biecht en berouw, zeven jaar lang boete doen, 't zij in dit leven of in 't vagevuur, bedenkt hoeveel doodzonden worden er niet begaan op een enkelen dag, in een enkele week, in een maand, in geheel het leven. Helaas! uw zonden zijn bijna zonder getal en veroorzaken een schier nimmer eindigende straf in de vlammen van 't vagevuur. Doch met deze aflaatbrieven kunt gij voor eens in uw leven, in alle mogelijke gevallen, slechts vier, die den Apostolischen stoel aangaan, uitgezonderd — en later, hij uw sterven, een volkomen vrijspraak verkrijgen voor al uw straffen en zonden!" „Ook," riep hij uit: „Zoudt gij niet voor het vierde van een gulden deze aflaatbrieven koopen, waarmede gij een goddelijke en onsterfelijke ziel veilig en zeker in het paradijs kunt helpen?" „De aflaten zijn niet alleen voor de levenden, maar ook voor de dooden."
„Hierbij is zelfs geen berouw van noode."
„Priester, edelman, koopman, vrouw, jongeling, jonge dochter, hoort gij niet, hoe uw overleden ouders en vrienden uit liet diepst van den helschen poel tot u roepen: Wij lijden schrikkelijke smarten. Een kleine gift kan ons verlossen. Gij kunt die geven; maar gij wilt niet!"
Siddering greep de menigte aan, als de monnik zonder schroom deze woorden sprak.
Dan ging hij geruststellend en uitnoodigend voort: „Op het eigen oogenblik, dat bet geld op den bodem der kist klinkt, ontkomt de ziel aan het vagevuur. Zij klimt verlost ten hemel op."
„o Dom en redeloos volk! gij beseft de genade niet, die u wordt aangeboden! De hemel is overal geopend! Weigert gij binnen te gaan? Wanneer zoudt gij er dan willen komen? Nu kunt gij zoo vele zielen verlossen. Met twaalf groschen kunt gij uw vader redden uit het vagevuur! Gij zijt ondankbaar genoeg om hem niet te helpen! Ik zal gerechtvaardigd worden in den dag des oordeels, maar gij zult te gestrenger gestraft worden, omdat gij zoo groot een zaligheid hebt versmaad. Ik zeg u: al liadt gij maar één enkelen rok, gij behoordet dien uit te trekken en te verkoopen, om deze genade deelachtig te worden."
En met de volgende godslastering besloot hij:
„God de Heere regeert niet meer. Hij heeft alle macht aan den paus overgegeven."
Ook andere middelen wendde hij aan, om op de gemoederen te werken. Zoo zei hij: „Weet gij, waarom de heilige God zulk een genade uitstort? 't Is om de vervallen kerk van St. Pieter en St. Parlus te herbouwen, zoodat er geen in de geheele wereld aan haar zal gelijk zijn. Die kerk bevat de lichamen «Ier apostelen Pktri's en Papu s en van vele andere martelaren. Deze gewijde lichamen zijn nu in het bestaand gebouw aan den regen, die er op neerstort, ze overstroomt, bezoedelt, onteert en aan bederf ten prooi geeft, blootgesteld. Moet deze gewijde ascli nog langer als in een modderpoel vervuilen en verteren?"
Tegen hen, die bedilziek of verraderlijk zijn werk — dezen vloekwaardigen handel — tegenstonden, slingert de kramer van den paus en den aartsbisschop zijn banvloek.
Terwijl hij zich opwond en schandelijk de woorden der II. Schrift misbruikte, eindigde hij meestal met luid schreeuwend te bevelen: „Brengt! brengt! brengt!"



wijzende op de geldkist. Zelf wierp hij er eerst een geldstuk in en, wanneer hel volk den klank hoorde, verdrong het zich om tot de biechtvaders te naderen en liet groote geluk te genieten, dat de aflaat bood. 't Was een ware handel; want er werd stipt afgevraagd, hoeveel ieder volgens zijn geweten zou kunnen betalen. Vier genadegiften waren verbonden aan hen, die zouden helpen de St. I'ietersker te lïome te herhouwen. De eerste schonk volkomen vergiffenis voor alle zonden; de tweede het recht om een biechtvader te kiezen, die in den uitersten nood, die des doods, absolutie zou geven van alle zonden en misdaden, die alleen anders de paus kon verleenen; de derde deel te hebben aan al de heilgoederen der Roomsche kerk, en de vierde de verlossing van de zielen uit het vagevuur.
Voor de eerste genadegift werd berouw des harten en belijdenis met den mond vereischt; voor de andere niet, die konden, mits betaald werd, zonder berouw verkregen worden. Een ziel te verlossen uit het vagevuur geschiedde door het werpen van een geldstuk in de kist, en
«Zoodra het geld in 't kistje klinkt,
De ziel terstond ten hemel springt.»
werd hier letterlijk in toepassing gebracht.
Alsnu begon de toeloop der menigte. De biecht beteekende niet veel. Na do biecht begaf zij zich naar den verkooper, die de aanvragers monsterde en de klasse aangaf, waarin het tarief hen plaatste. Vorsten en vorstinnen moesten vijf en twintig, abten, graven en baronnen tien, edellieden en die vijfhonderd gulden inkomen hadden zes ducaten, zij die tweehonderd gulden inkomen hadden een ducaat, anderen een halven ducaat betalen. Tevens konden commissarissen naar omstandigheden handelen. Tetzel had nog een bijzonder tarief; b. v. b. voor polygamie zes, voor kerkroof en meineed negen, voor moord acht, voor tooverij tweeducalen. Wanneer mannen hun vrouwen verboden iets voor deze zaak uit te geven, spoorden de verkoopers haar aan om iets heimelijk te verkoopen.
De boeteling moest zelf het geld in de kist werpen. Den aflaatverkooper was dit
gestreng verboden.
Een aflaatbrief van Tetzel luidde aldus:
„Moge onze lleere Jezus Christus zich uwer erbarmen, N. N! en u verzoening schenken door de verdiensten van zijn allerheiligst lijden. En ik, uit kracht dei apostolische macht, die mij opgedragen is. ontsla u van alle kerkelijke censuur, veroordeeling en straffen, die gij moogt verdiend hebben, hoe groot en vreeselijk die ook zijn mogen, en uit welke oorzaak ook begaan, al ware de kwijtschelding daarvan ook bewaard voor onzen heiligen vader, den paus, en voor den apostolischen Stoel. Ik wisch alle vlekken uit der onbevoegdheid en alle teekenen der schande, welke gij u ter dezer zake moogt berokkend hebben. Ik neem de straffen weg, die gij in het vagevuur zoudt hebben te ondergaan. Ik herstel u in het deelgenootschap aan de sacramenten der Kerk. Ik neem u op nieuw op in de gemeenschap der heiligen en geef u de reinheid en de onschuld weder, die gij deelachtig waart lnj uwen doop. Zoodat in de ure des doods, de poort, door welke zondaren de plaats der pijniging en der strallen binnengaan, voor u zal gesloten zijn, en intt-goudecl de poort, die naar hel paradijs voert, zal geopend wezen. En zoo gij nog 111 vele jaren niet sterft, zal deze genadegift toch onveranderd blijven, tot uw laatste ure zal gekomen zijn.
In den naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen (icestes. Amen.
Broeder Joiian Tetzel, commissaris, heeft dit eigenhandig onderteekend.



Allerlei middelen werden aangewend om de geloovigen tot biechten bij de kramers te dringen.
De kist, waarin liet geld gestort was, bad drie sleutels. Den eerste bad Tetzel, den tweede bezat de gemachtigde van bet huis Figger en den derde de burgeroverbeid. In tegenwoordigheid van een notaris werd de kist geopend, het geld geteld en nauwkeurig geboekt.
De aflaatkramers zeiven maakten er goeden sier van. Zij verteerden veel geld in herbergen, speelholen en sehandhuizen. Daar verbrasten zij bet loon der zonde en des bedrogs, dat zij aan bet arme volk hadden ontroofd. Nog ergerlijker dingen worden verhaald. Verschillende wederwaardigheden ondervond Tetzel dun ook op zijn rondreis.
Een dame te Maagdenburg, die op raad van haar eigen biechtvader honderd gulden, welke Tetzel haar wilde afpersen, weigerde, ontving nu ook van dezen de absolutie niet. Haar gewone biechtvader had tot haar gezegd: „God scbenkt de vergeving der zonden om niet."
Te Zwickau, waar hij een rijken oogst had ingezameld, vraagden kapelaans en misbedienden hem om een afscheidspartij; maar 't geld was reeds verzegeld. Toch wist Tetzel raad. Hij liet de groote klok luiden en sprak toen in de kerk: „Ik bad reeds moeten vertrekken, maar ik werd van nacht wakker door een klagelijk steunen, 't Geluid kwam van het kerkhof. Het was van een arme ziel, die tot mij riep en mij smeekte haar te verlossen. Daarom blijf ik nog een dag langer om bet medelijden voor die arme ziel op Ie wekken." Het geld kwam rijkelijk in en het begeerde maal kon worden gegeven aan kapelaans en helpers.
Geen wonder, zoo deze handel zulke voordeelen voor de venters afwierp, dat Tetzkl, in een fraai rijtuig gezeten en van drie ridders in volle wapenrusting en een talrijk gevolg vergezeld, als een vorst alomme zijn intrede deed. liet zoo gemakkelijk gewonnen geld vermocht voor hem weer alles en schonk hem eer en aanzien, zoodat bij zijn intocht de klokken geluid en de orgels in de kerken bespeeld werden.
Maar menigeen gingen de oogen open, zelfs hij eenvoudige leeken. Zoo wordt verhaald dat, toen de aflaatkramers in 1517 Hagenau bezocht hadden, de vrouwvan een schoenmaker aldaar, tegen den wil van haar man, een aflaatbrief had gekocht en kort daarna stierf. De man liet nu na, een mis voor haar zielerust te laten lezen en werd wegens verachting van <le religie aangeklaagd. Hij nam den aflaatbrief mee naar den rechter, ten einde zich te verweren. De rechter vraagde hem: „Is uw vrouw dood?" waarop de schoenmaker ja antwoordde. „Wat hebt gij voor haar gedaan?" werd nu gevraagd. „Ik heb baar lijk laten begraven en baaiziel aan God bevolen", zei hij. „Maar hebt gij dan niet één mis voor haar laten lezen?" vroeg de rechter. „Dat was overbodig," zei de man, „want zij is terstond den hemel binnengegaan." „Moe kunt ge dit weten?" werd hem nu gevraagd. De schoenmaker toonde het bewijs in den aflaatbrief, dien de rechter den aanklager voorlas.,, Als er nog een mis noodig is, werd mijn vrouw door onzen heiligen vader, den paus, bedrogen; anders word ik misleid door den pastoor." De man kon vrij uitgaan.
Maar niet altijd, hoogst zeldzaam veroordeelde het gezond versland den vloek waardigen handel en het pauselijk bedrog. Met weerzin wendden zich de meer ontwikkelden en beschaafden van den bespottelijken onzin, waarmee Tetzel zijn waar aanprees, af; maar over 't geheel lieten invloedrijke mannen hem begaan.
Op de klacht van den Benedictijner Nicolaus van Siegen over de oneerlijkheid van den Roomsehen stoel, die in stede van het ontvangen geld waarlijk voor vrome



doeleinden te gebruiken, het verspilde en uitgaf voor bijzondere personen en familie» , gaf men weinig acht. De Benedictijner Wittius , in bet klooster Lieshorn, riep uit: „O, dat toch de Roomsche Curie eindelijk eens verzadigd ware! Maar wie is bijmachte dezen eeuwigen honger naar geld te stillen?"
Merkwaardig is ook, wat met Friedricii Mecum of Mvconius, een Franciscaner in Annaberg, is voorgevallen.
Deze Myconius, die later als hervormer en geschiedschrijver der hervorming beroemd is geworden, had een christelijke opvoeding genoten. Zijn vader vermaande hem dikwijls te bidden; want alle dingen worden ons om niet door God alleen geschonken. „Het bloed van Jezus Christus is de eenige verzoening voor de zonden der geheele wereld. Het is een smaad, dat bloed aangedaan, te twijfelen, of Hij behouden kan." Ook waarschuwde die vad?r zijn zoon tegen den handel, die in Duitschland werd ingevoerd. Hij zei: „De aflaten van Rome zijn netten om geld te vangen en een misleiding der eenvoudigen in den lande. Vergeving der zonden en het eeuwige leven kunnen niet voor geld gekocht worden."
Op dertienjarigen leeftijd kwam Myconius naar de school te Annaberg om daar zijn studiën te voltooien. Tetzel kwam daar toen spoedig aan en het volk stroomde naar hem toe om hem te hooren. „Van zijn aflaatbrieven", r'ep hij uit, „dat er geen ander middel tot redding te verkrijgen was, omdat de voldoening door de werken vooi' den mensch onmogelijk was. llij kan die slechts koopen van den Roomschen paus." Toen hij ging vertrekken uit Annaberg, drong Tktzel, begeerig naar meer geld, nog krachtiger aan. „Weldra", zoo zei hij, „zal ik het kruis wegnemen en de poorten des hemels sluiten." Met zachten aandrang sprak hij, doelende op den aflaatbrief: „Ziet, nu is het de dag der zaligheid, de wel aangename tijd!" Om kort daarop weer uit te schreeuwen: „Brengt uw geld; o inwoners! draagt ruim bij voor de aflaten en uw mijnen en uw bergen zullen vervuld zijn met zuiver zilver!" Ook beloofde hij, dat hij zijn aflaatbrieven aan de armen om niet en om den wille der liefde Gods zou schenken.
Dit hoorde Mvconius. Hij wilde van dit aanbod gebruik maken en ging tot Tetzel. „Ik ben een arm zondaar," sprak hij, „en ik heb behoefte aan een kosteloozen aflaat." „Alleen zij," antwoordden de kramers, „die geld geven ter ondersteuning van de Kerk, kunnen deel hebben aan de verdiensten van Christus.'' „Maar," vraagde Myconius, wat beteekenen dan die beloften eener vrije aflaatgift, die aan de deuren en muren der kerken te lezen zijn?" — „Betaal dan ten minste een groschen," zeiden de mannen van Tetzel. „Ik kan niet." „Dan maar zes penningen." — „Zooveel bezit ik niet." De venters begonnen te denken, dat hij hun een strik spande en wilden hem zes penningen schenken. Mvconius weigerde die verontwaardigd en zei: „Ik wil geen gekochten aflaat hebben. Zoo ik dien begeerde, kon ik wel een schoolboek verkocht hebben. Maar ik verlang een aflaat om de liefde Gods alleen. Gij hebt liet voor uw verantwoording, dat gij een ziel laat verloren gaan om zes penningen." „Wie heeft u gezonden om ons ei' te laten inloopen?" vraagden de kramers. „Slechts de begeerte om de vergeving van God te verkrijgen, drijft mij tot u," zei Mvconus en ging heen.
Hoe heerlijk beschrijft deze Myconius later, dat de werking des 11. Geesles zijn hart doorstroomde, dat God vergeeft, zonder geld en zonder prijs, llij knielde voor God den Heere en van die ure was hij tol God bekeerd, van harte veranderd en vernieuwd.
Meestal werden de herbergiers, die de kramers gehuisvest, en de voerlieden, die hen met hun waren overgebracht hadden, betaald met aflaatbr ieven voor vier of vijf zielen. Ook dit opende de oogen voor dezen zwendel.



Zoo werd de goddeloosheid der aflaatkramerij zelve middel om de harten te stemmen voor de vertroostingen van liet eenig, zaligend evangelie van Jezus Christus. Veel zouden wij liier nog kunnen bijvoegen; maar de enkele mededeelingen, hier geschetst, toonen, wat er omging in veler harten. Wij kunnen ons niet helder genoeg voorstellen, hoezeer alle geesten, zich met dit verschijnsel: het wangedrocht der aflaatkramerij, bezighielden. Op de markten, in de herbergen, aan de universiteiten, overal werd de bedriegelijke koopwaar besproken, beoordeeld, gewogen,te licht bevonden of devotelijk als uitkomst uit benauwdheid geprezen. Maar zeker is t, dat de standaard der zedelijkheid zeer verlaagd en de waardij van den godsdienst geringer gerekend werd. En — waar tot hiertoe slechts enkelen aan getwijfeld hadden — liet gezag van tien Paus, die zoo jammerlijke koopmanschap liet drijven.werd doodelijk gewond. Hij velen werd het zeer ernstig geschokt. Bij tienduizenden was er slechts een enkele vonk noodig om het geheele gebouw der pauselijke oppermacht in vlam te zetten en te verteren. Die vonk werd geworpen op den 31*'™ October van het gedenkwaardig jaar 1517.
Deze vonk werd geworpen door Dr. Maarten Luther. Eensklaps werd Duilschland, Europa, heel de wereld door haar verlicht en de donkere, stikdonkere nacht der middeleeuwen, die liet pausdom in staat stelde, de werken der duisternis, die het beraamde, te volvoeren, werd onderbroken en het aan den horizon glorende morgenrood van de rijzende zon der gerechtigheid, van liet liefelijk Evangelie dei' volle, vrije, rijke genade om niet werd vernomen en noodigde de christenen uit om den dag der vrijmaking te begroeten.
Laat ons zien, wat er was geschied?
De Aflaatkramer Tetzel mocht het grondgebied van den keurvorst van Saksen niet betreden. Dit verbood de keurvorst hem niet, omdat Iredkrik tegen den aflaat was. Integendeel met geheel zijn hart geloofde deze in de kracht van die instelling. Alleen wilde hij, dat de opbrengst van dien handel in het land moest blijven, om daar voor goede dingen te worden aangewend. Omdat nu Ietzel ten voordeele van den aartsbisschop Albert van Maintz en van den paus handelde, werd hem de toegang tot Saksen geweigerd. Ook had I' rederik grieven tegen den Maixtzer kerkvorst. Beiden streden om het bezit van de stad Erfurt, waar de burgerij in eene Saksische en Mainzer partij was verdeeld. In geen geval wilde Fredeiük 't geld zijner onderdanen besteed hebben aan de betaling van het pallium van Albert aan Rome voor 't verkrijgen der aartsbisschoppelijke waardigheid.
Tetzel en de Itoomsche partij v nden de oorzaken van Luther's optreden in de twisten tusschen Frederik hen Wijze en den aartsbisschop. Zeker is 't, dat Luther van die verschillen niet wist. Evenmin kan de oorzaak gevonden worden in den naijver der Augustijnen tegen de Dominicanen, wier rijke aandeelen in de opbrengsten van den aflaathandel hun door de eersten zouden zijn misgund.
Litiier was veeleer met ernstige gedachten aan dood en eeuwigheid vervuld, dan dat hij voornemens zou zijn om een strijd met de kramers aan te binden. W el had hij reeds in zijn preken van den 10den Zondag na Trinitas in 1516 en van den dag van St. Matthias in 1517 het oog op 't bedrijf van Tetzel gericht; maaide aflaat zelf, als kerkelijke inzetting, werd door hem niet gewraakt, wel' t geen hij
van Tetzel's doen vernam.
Mocht Tetzel al niet in Saksen komen, zeer dicht aan de grenzen van dit land,
2. ]>e 95 thesen tegen hen aflaathandel. 31 octoiser 1517.



op vier mijlen van Wittenberg, te Jüterboek stelde hij zijn aflaatkraam op. Van heinde en veer toog het arme volk op, om zich de aflaatbrieven te verschaffen, volgens 't tarief, door Tetzel vastgesteld.
Tijdens zijne kerkvisilatiereis had Lfther te Grimma van Tetzel 't eerst gehoord. Iïij het vernemen van diens buitensporigheden en ruwe uitdrukkingen verklaarde de verontwaardigde Lfther: „Zoo God wil, zal ik in zijn troon een gat slaan."
Toen nu die handel te Jüterboclc zoo levendig werd, zei Lither: „Deze groote beurzendorscher begon door het land zoo braaf met den vlegel te spelen, dat een ieder 'tgeld uit den zak sprong en het klinkend in de kist van Tetzel viel." Met dit al was Lfther vol eerbied voor den paus; hij noemde zich later een toenmalige Saulus. Maar ook was zijn hart geheel vurig in den dienst zijns Gods. II ij was op zekeren dag in den biechtstoel gezeten, toen velen uit Wittenberg hem allerlei grove zonden als overspel, woeker, diefstal en bedrog beleden. Lfther bestrafte en vermaande hen. Maar zij gaven hem rondweg te kennen, dat zij het voornemen niet hadden, hun kwaad te laten, en toen hij daarop de absolutie weigerde, toonden zij hein hun aflaatbrieven, de kracht er van verdedigende. Daarop verklaart Li tiier , dat hij met die papieren niets te maken heeft en zegt: „Indien gij u niet bekeert, zult gij allen vergaan." Al verzetten zij zich tegen deze uitspraak, Li ther is vast besloten niet toe te geven. Zij moeten ophouden met kwaad te doen en leeren goed te doen; anders ontvangen zij geen absolutie. Voorts zegt hij: „Weest er op bedacht, dat gij niet te veel aandacht schenkt aan de snorkerijen der aflaatverkoopers. Gij hebt wat beters te doen dan zulke vrijbrieven te koopen, die zij tot zulk een spotprijs uitventen."
Dit woord van Lfther wordt door Tetzel vernomen. Hij brult van woede, buldert van den preekstoel, al scheldende en verwenschende, en verklaart, dat hij in last van den paus heeft om alle ketters te verbranden, die iets tegen de heilige aflaten dorsten te zeggen. Een vuur, op de markt aangelegd, moest den schrik inde harten jagen en het geschokt vertrouwen op de aflaatbrieven doen herleven. Lfther stond voor de macht dezer feiten. Hoewel hij sommige misbruiken in de Kerk weet en erkent, er is nog niets in hem, dat hem tol een hervormen der Kerk prikkelt. Maar toch wil Lij de kudde, hem toevertrouwd, als een trouwe zieleherder bijstaan en daarom gaat hij voort met de vervulling van zijn plicht als prediker en herder en waarschuwt de kudde, als zij tot zijn biechtstoel nadert.
Nu echter Tetzel hem wil beletten, zijn ambt naar behooren te vervullen, herinnert Lij zich zijn eed als doctor biblicus. Hij gevoelt zich met zijn geweten aan het Woord Gods, dat tegen dezen handel ingaat, gebonden. Hij mocht niet zwijgen; hij moest spreken. Geheel zijn levenservaring kwam in verzet tegen deze misbruiken. Lfther moest belijden, waaraan hij den vrede zijner ziel te danken had. En zoo moest hij ook in botsing komen met de gedaante van godsdienst, die de aflaatverkoopei's hier vertoonden.
Lfther predikt tegen den aflaathandel, voorzichtig en zachtmoedig waarschuwend. Immers ook Frederik de Wijze, tot hiertoe een vroom Itoomsch vorst, had van den paus zekere aflaten ontvangen voor de hofkapel van Wittenberg. Als Lfther Tetzel bestrijdt, moet hij onwillekeurig den keurvorst, die aan de aflaten groote waarde hechtte, bedroeven. Lfther aarzelt niet, maar waagt het er op, door zich aan 's vorsten ongenade, en dat zei iets, bloot te stellen. Lfther predikte onbeschroomd : „Niemand kan uit de 11. Schrift bewijzen, dat de gerechtigheid Gods een straf of voldoening van den zondaar eischt. De eenige plicht, dien zij oplegt, is waar berouw, oprechte bekeering, een besluit om het kruis van Ghristfs te dragen en goede



werken te doen. Het is een groote dwaling, als wij uit ons zeiven aan de Goddelijke gerechtigheid voldoening willen geven voor onze zonden. God vergeeft die om niet, uit Zijn onschatbare genade."
„Wel is waar vordert ook de Christelijke Kerk iets van den zondaar, en wat zij van hem vordert, kan zij hem bijgevolg ook kwijtschelden. Maar dat is ook alles. En ook zijn zulke aflaten der Kerk slechts daar om den wille der trage en gebrekkige christenen, die niet met ijver de goede werken willen doen; want die aflaten brengen niemand tot heiligmaking, maar laten een iegelijk in zijn onvolkomenheden."
Ook zegt hij:
„De lieden zouden veel beter doen, zoo zij uit liefde tot God bijdroegen voor den bouw der St. Pieterskerk, dan door met die bedoeling aflaten te koopen. . . . Maar zegt gij, moeten wij er dan in 't geheel geen koopen ? . . . . Ik heb u reeds gezegd en ik herhaal het: mijn raad is, dat niemand ze moet koopen. Laat dat over voor slaperige christenen; maar gij behoort een anderen weg te gaan. \\ ij moeten de geloovigen aftrekken van de aflaten en hen vermanen de werken, die zij veronachtzamen, te volbrengen."
Eindelijk: „Zoo iemand mij een ketter mocht noemen, want de waarheid, die ik leer, is zeer schadelijk voor hun geldkist, — ik bekreun mij weinig om hun geschreeuw. Het zijn doffe, kranke hersenen; lieden, die nooit den Bijbel gekend hebben: die nooit de christelijke leer gelezen, nooit hun eigen doctoren begrepen hebben en die te rotten liggen in de lappen en flarden van hun eigen ijdele denkbeelden. . . . Moge God hun en ons een recht verstand schenken! Amen." Deze leerrede, die op de hoorders een diepen indruk maakte, werd gedrukt. Later gaf Tetzel er een antwoord en Litïier een wederantwoord op.
Zoo stonden de zaken, in het najaar van 1517, toen het Allerheiligen-feest naderde. Ook naderde de gedenkwaardige 31stc October van het jaar lol7, toen, overeenkomstig de mededeelingen van vele historie-schrijvers in den nacht van den 30ten op den 31»tea October van dat jaar keurvorst Fredekik de Wijze een droom droomde, die wel geen invloed op de groote gebeurtenis van dien dag zelve kon uitoefenen, maar toch merkwaardig genoeg is ook in deze geschiedenis der Hervorming te worden medegedeeld.
Keurvorst Frederik uk Wijze bevond zich dien nacht in zijn paleis van Schweinitz, ongeveer zes mijlen van Wittenberg verwijderd, en zei tot zijn broeder, hertog Joka.w , die te dier tijde mederegent was en na 1' kedeuik's dood aan de regeering kwam en zich met den kanselier den volgenden morgen bij zijn broeder Frederik bevond: „Ik moet u een droom vertellen, Broeder! dien ik van nacht gehad heb en waarvan ik gaarne de beteekenis zou weten. Hij is zoo vast in mijn geheugen geprent, dat ik hem nimmer zou vergeten, al leefde ik nog duizend jaren; want hij herhaalde zich tot driemalen toe en steeds onder nieuwe omstandigheden."
Johann. „Was het een goede of een kwade droom?"
Keurvorst. „Dat kan ik niet zeggen. God weet het."
Joiiann. „Maak er u maar niet ongerust over. Vertel hein mij eens."
Keurvorst. „Toen ik gisteren avond vermoeid en lusteloos in bed was gegaan, viel ik spoedig, nadat ik gebeden had, in slaap. Ik sliep nu gedurende derdehalf uur gerust. Daarop werd ik wakker en allerlei gedachten hielden mijn geest tot middernacht bezig. Ik dacht er over, hoe ik het feest van Allerheiligen zou vieren. Ik bad voor «le arme zielen in het Vagevuur, en ik smeekteGod, dat Hij mij, mijn raden en mijn volk in den weg der waarheid mocht leiden. Toen viel ik weer in slaap en droomde, dat de Almachtige mij een monnik zond, die een echte zoon was van



den apostel Paulus. Hij was, naar Gods bevel, van al de heiligen vergezeld, die van hem getuigenis gaven en mij verzekerden, dat liij niet gekomen was met een bedriegelijk oogmerk, maar dat alles, wat hij doen zou, in overeenstemming was met den wil van God. Zij vroegen mij genadige vergunning om hem iets te laten schrijven op de deuren der hofkapel, hetwelk ik door mijn kanselier toestond. Nu begaf de monnik zich derwaarts en begon te schrijven. De letters waren zoo groot, dat ik uit Schweinitz lezen kon, wat hij schreef. De pen, die hij gebruikte, was zoo lang, dat de veer ervan reikte tot aan Rome, waar zij door de ooren ging van een leeuw, die daar lag en de driedubbele kroon deed schudden op het hoofd van den paus. Al de kardinalen en vorsten snelden haastig toe om die kroon te steunen. Gij en ik, beiden, leenden onze hulp. Ik strekte mijn arm uit; in dat oogenblik ontwaakte ik met opgeheven arm, zeer ontroerd, toornig op dien monnik, die zijn pen niet beter kon besturen. Ik herstelde mij nu weder eenigszins .... immers liet was maar een droom?
Ik was echter nog half in slaap en sloot de oogen opnieuw. De leeuw, die nog altijd gekweld werd door de pen, begon uit alle macht te brullen, zoodat de heele stad Rome en al de stenden van het Heilige Roomsche rijk toesnelden, om te vernemen, wat er gebeurd was. De paus riep onze hulp in om den monnik tegen te staan, en wendde zich daarbij in 't bijzonder tot mij, omdat de monnik zich in mijne staten ophield. Hier werd ik weder wakker, bad het „Onze Vader," bad God, dat Hij den heiligen Vader te Rome beschermen mocht, en sliep andermaal in. Toen droomde ik, dat al de vorsten van het keizerrijk en wij eveneens ons naar Rome spoedden, en de een na den ander poogden de pen aan stukken te breken; maar hoe meer moeite wij deden, hoe sterker de pen werd. Zij maakte een gekraak, alsof ze van ijzer was geweest; ten laatste gaven we 'e zaak als hopeloos op. Ik liet daarop den monnik vragen, want ik bevond mij nu eens te Rome en dan weer in Wittenberg, van waar hij die pen had en hoe het kwam, dat die zoo sterk was. „Ilij antwoordde: „Deze pen heeft behoord aan een Boheemsche gans van honderd jaren oud. Ik heb ze gekregen van een mijner oude schoolmeesters. Zij is zeer sterk, zoodat niemand het hart er uit kan nemen, en ik zelf ben er ook geheel verbaasd over." „Op eenmaal hoorde ik een luiden schreeuw: er was een heele zwerm andere pennen uit de lange pen van den monnik voortgekomen. Ik ontwaakte voor de derde maal. Nu was het dag."
Johann. „Wat denkt gij ervan, mijnheer de kanselier? Hadden we hier nu maar een Jozef, of een Daniël, van God geleerd."
Kanselier. „Uwe Hooglieden kennen het gewone spreekwoord, dat de droomen van jonge vrouwen, wijze mannen en groote heeren doorgaans een verborgen zin hebben. Maar wij zullen de beteekenis van dezen droom niet weten, alvorens de dingen zijn geschied, waarop hij betrekking heeft. Laat daarom de vervulling aan God over en stelt alles in Zijn handen."
Johann. Ik ben met u van hetzelfde gevoelen, mijnheer de kanselier! Het zou verkeerd zijn, als wij onze hersens er meê braken om de bedoeling van dezen droom uit te vinden. God zal alle ding besturen tot Zijn eer."
Keurvorst. Moge onze getrouwe God dat doen! Nochtans zal ik dezen droom nooit vergeten. Ik heb wel aan een uitlegging gedacht, maar ik zal die voor mij zeiven houden. De tijd zal wellicht leeren, of ik goed gegist heb."
Dit gesprek had plaats, volgens een handschrift, in de archieven van Wcimar zich bevindende, 't welk naar het verhaal van Spalatijn is geschreven, in den vroegen morgen van den 3lstcn October 1517.



Juist was liet in de ziel van Du. Li tiier tot een beslissing in deze gewichtige aangelegenheid gekomen. Hij moest van het woord op den kansel, van het woord in den biechtstoel, die schier verlaten stond, omdat de aflaat brieven het komen noodeloos maakten, komen tot de daad. Als Doctor in de godgeleerdheid, als doctor Biblicus had hij een roeping te vervullen jegens allen, die als leeraars het "Woord van God moesten onderwijzen. Zijn besluit is genomen. Als getrouw zoon der Kerk, zelfs als gehoorzaam volgeling van den paus kan hij niet langer zwijgen, llij gevoelt zich geroepen paus en kerk te verdedigen tegen het misbruik, dat schaamtelooze monniken in den aflaathandel van ile instelling van den aflaat zelve maken, waardoor zij godsdienst en zeden jammerlijk verwoesten.
In den middag van den iilsku October, daags voor het Allerheiligen-feest, dat wegens de nieuwe reliquiën, door den keurvorst aan de door hem gebouwde kerk geschonken, zoo belangrijk beloofde te worden, begeeft Lvther zich naar die kerk, waar de geloovigen zich den volgenden dag, als alle reliquiën met goud en zilver en kostelijke steenen zullen getooid zijn, ruimen aflaat kunnen verwerven, alleen door op dien dag de kerk te bezoeken.
Lvther was besloten, nu vermaning in de prediking en den biechtstoel vruchteloos bleken, «le geheele zaak langs den toen gebruikelijken weg ter algemeene kennis te brengen, d. i. in dit geval, haar aan het oordeel van het Duitsche volk te onderwerpen.
Hij hechtte op den 3lsten October 95 stellingen of thesen over de kracht van den aflaat aan de deur van de slotkerk, die den volgenden dag door duizende pelgrims zou worden bezocht. Niemand, noch de keurvorst, noch Von Staupitz, noch Spalatijn, noch iemand van Luther's bijzonderste vrienden bader te voren iets van geweten. Luther verklaart in den aanvang van hot stuk, met welk doel hij deze thesen geschreven heeft. Met geen ander dan om de waarheid in het helderste licht te doen verschijnen. Hij is bereid den volgenden dag aan de universiteit ze tegen alle bestrijders te verdedigen.
Wij deelen hieronder de voornaamste dezer stellingen, die spoedig de opmerkzaamheid der hoogeschool, der stad en der bedevaartgangers tot zich trokken, mede.
Zij luiden:
1. Als onze Ileere en Meester Jezus Ciiristi/s zegt: Bekeert u, zoo bedoelt Hij, dat het geheele leven der geloovigen op aarde een gestadige en voortdurende
bekeering zij. .
2. Dit woord kan niet verstaan worden van het sacrament der boete d. ï. biecht
en voldoening, gelijk dat bedoeld wordt door den priester.
3. Echter heeft de Heere op deze plaats niet willen spreken van innerlijke bekeering alléén; want innerlijke bekeering beteekent niets, zoo die niet voor het uiterlijke alle dooding des vleesches ten gevolge heeft.
4. Bekeering en berouw, d. i. ware boete, duren zoo lang, als de mensch zich zeiven mishaagt, d. i. totdat hij uit dit leven overgaat in de eeuwigheid.
5. De paus heeft evenmin de macht als den wil om van eenige andere straf vrij te spreken, dan van die, welke hij naar zijn eigen welbehagen, of overeenkomstig de Canones, d. i. naar de pauselijke verordeningen, heeft opgelegd.
Ti. De paus kan van geen veroordeeling vrijspreken, maar slechts de vrijspraak Gods verkondigen en bevestigen, uitgezonderd in die gevallen, waarin hij zeil de beslissing heeft. Zoo hij anders doet, blijft niettemin de veroordeeling van kracht.
8. De voorschriften der kerkelijke boeten behooren slechts op de levenden te worden toegepast en hebben geen betrekking op de dooden.



21. De Commissarissen der aflaten dwalen, zoo zij zeggen, dat door den pauselijken aflaat iemand bevrijd wordt van alle straf en behouden is.
25. Dezelfde macht, die de paus lieeft over het vagevuur voor de geheele Kerk, heeft ieder bisschop in zijn eigen diocese en elke priester in zijn eigen parochie.
27. Zij, die leeren, dat de ziel het vagevuur verlaat, zoodra het geld in de kist klinkt, verkondigen slechts menschelijke dwaasheid.
28. Dat is zeker, dat zoodra het geld klinkt, gierigheid en winzucht komen, toenemen en vermenigvuldigen. Maar de hulp en de gebeden der Kerk hebben geen vrucht dan door Gods wil en genadig welbehagen alléén.
32. Zij, d ie zich van hun behoudenis zeker wanen door de aflaten, zullen ten verderve gaan met dezulken, die hen alzoo leeren.
35. Zij, die voorgeven dat om een ziel te verlossen uit het vagevuur of dat, om een aflaat te koopen, geen berouw of bekeering noodig is, zijn verkondigers van antichristelijke leeringen.
30. Ieder christen, die een waar berouw heeft van zijn zonden, ontvangt een volkomen kwijtschelding zoowel van de straf als van de schuld, zonder eenige noodzaak van aflaten.
37. Ieder waar christen, hetzij dood of levend, deelt in al de zegeningen van Christus of der Kerk, door de gave Gods, en zonder een aflaatbrief.
38. Echter mogen wij de pauselijke kwijtschelding en vergiflenis niet verachten ; want deze vergiflenis is een uitspraak der vergiflenis Gods.
40. Ware boetvaardigheid en berouw zoeken de straf en hebben die lief; maar de toegefelijkheid, die in den aflaat gelegen is, maakt die los van de straf, en kweekt haat daartegen.
42. Wij moeten de christenen leeren, dat de paus geen gedachte of begeerte heeft om in eenig opzicht het koopen van aflaten met een werk der barmhartigheid gelijk te stellen.
43. Wij moeten de christenen leeren, dat hij, die den armen geeft of den behoeftigen leent, beter doet dan hij, die een aflaat koopt.
41. Want het werk der liefde kweekt liefde, en maakt den mensch godvruchtige!'; terwijl de aflaat hem niet beter maakt, maar hem slechts meer zelfvertrouwend en minder beducht voor straf doet zijn.
45. Wij moeten de christenen leeren, dat wie zijn nabuur ziet lijden en toch een aflaat koopt, niet 's pausen aflaat koopt, maar Gods toorn over zich verwekt.
40. Wij moeten de christenen leeren, dat zoo zij geen overvloed hebben, zij verplicht zijn te bewaren, wat zij noodig hebben om in de behoeften van hun huisgezin te kunnen voorzien en hun geld niet te verkwisten aan aflaten.
47. Wij moeten de christenen leeren, dat het koopen van een aflaat een zaak is van vrije keus en niet geboden wordt.
48. Wij moeten de christenen leeren, dat de paus, daar hij meer behoefte heeft aan gebeden, die uit den geloove geschieden, dan aan geld, meer gebed verlangt dan geld, wanneer hij aflaten verleent.
49. Wij moeten de christenen leeren, dat de pauselijke aflaat goed is, zoo wij er maar geen vertrouwen op stellen, dat ons werkeloos maakt; maar dat niets daarentegen schadelijker is, wanneer onze vroomheid er dooi' vermindert.
50. Wij moeten de christenen leeren, dat bijaldien de paus kennis droeg van de afpersingen der verkoopers van aflaten, hij liever zou wenschen, dat de hoofdkerk van st. Pi eter verbrand en tot asch verteerd ware, dan haar gebouwd te zien uit het vel, het vleesch en de beenderen zijner kudde.



51. Wij moeten de christenen leeren, dat de paus, gelijk liet ook zijn plicht is, bereid zou zijn, eigen geld te verdeelen onder de armen, die thans door de ailaatverkoopers van hun laatsten penning beroofd worden; ja, al zou hij ook genoodzaakt zijn ile hoofdkerk van st. Pietek te verkoopen.
52. De lioop om door allaten behouden te worden is een leugenachtige en ijdele hoop; al zou ook de commissaris der aflaten, ja de paus zelf zijn ziel er onder verbinden, om die te waarborgen.
53. liet zijn vijanden van den paus en van Jr.zi's Christus, die, ter oorzake van den verkoop der aflaten, de prediking verhinderen van het Woord van God.
55. De paus kan geen andere gedachte hebben, dan dat, wanneer de aflaat, welke een zaak van minder belang is, gevierd wordt met liet gelui der klokken, met pracht en plechtigheid, wij zooveel te meer het Evangelie, dat van grooter gewicht is, moeten eere en hulde doen, ja met honderd klokken en honderdvoudige pracht en plechtigheden.
62. De ware en kostelijke schat der Kerk is het Heilig Evangelie der heerlijkheid en der genade Gods.
65. De schatten van liet Evangelie zijn de netten, in welke voorheen rijken en welgestelden gevangen werden.
66. Maar de schatten van den aflaat zijn netten, waarmede tegenwoordig de rijkdommen des volks worden gevangen.
67. Het is de plicht van bisschoppen en geestelijke herders, de commissarissen der apostolische aflaten met alle teekenen van eerbied te ontvangen.
68. Maar het is nog meer hun plicht zich met oog en oor te overtuigen, dat de genoemde commissarissen niet de droomen hunner eigen verbeelding prediken, in plaats der lastgeving van den paus.
71. Vervloekt zij hij, die den pauselijken aflaat tegenstaat.
72. Maar gezegend zij hij, die de stem verheft tegen de dwaze en onbeschaamde taal der predikers van den aflaat
76. De pauselijke aflaat kan de kleinste dagelijksclie zonde niet wegnemen, voor zoo veel de schuld of het vergrijp aangaat.
79. Het is godslastering, te zeggen, dat het kruis, behangen met de wapens van den paus, even krachtdadig is, als het kruis van Christus.
86. De bisschoppen, geestelijke herders en theologanten, die toelaten, dat zulke dingen tot het volk gezegd worden, zullen daarvan rekenschap te geven hebben.
81. Deze schaamtelooze verkondiging, deze onbeschaamde aanprijzing der aflaten , maakt het voor de geleerden moeielijk, de waardigheid en de eer des pausen te verdedigen tegen de lastertaal der predikers en tegen de arglistige en lijn berekende vragen der lieden uit het volk.
86. Waarom, zoo spreken zij, bouwt de paus, die rijker is dan de rijkste Croesus, de hoofdkerk vau st. Pieter niet uit zijn eigen middelen, in plaats van met het geld der arme christenen?
92. O, dat wij ontslagen waren van al die predikers, welke tot de Kerk spreken : „Vrede! Vrede! terwijl er geen vrede is.
94. Wij moeten de christenen opwekken tot ijver om Christus, hun hoofd, na te volgen, in kruis, in dood en hel.
95. Want het is veel beter het Koninkrijk der hemelen in te gaan door veel beproeving, dan een vleeschelijke zekerheid te verkrijgen, door de vertoostingen van een valschen vrede.
Geweldig grootsch was de uitwerking. Geheel anders dan Lutiiek, die zich



had voorgesteld. Binnen veertien dagen waren de Thesen door geheel Duitschland, binnen zes weken door Europa verspreid. Een reiziger vond ze een half jaar later te Jeruzalem. Laat ons nu zien, hoe ze werden ontvangen. „Het scheen," zoo teekent Myconius aan, „ als of de Engelen zelf er de dragers van waren geweest."
In de ontwikkeling van de geschiedenis dei' Reformatie zijn twee personen onder de vorsten, die nu voorop traden, merkwaardig. Wij bedoelen de Saksische vorsten. De eerste was Fredkrik de wijze , de hertog-keurvorst van de Ernesteinsche en de andere George van de Albertinische linie; de hoofdstad van den laatste was Leipzia.
Nu was Fredebik een bij uitstek vroom man, ook in den Roomsch-kerkelijken zin. Hij had juist, veel op met reliquiën en aflaten, die aan de nieuwe, door hem gebouwde Slotkerk toebehoorden. Na zijn tocht in liet 11. Land was deze vroomheid nog al toegenomen. Daar toch had hij gezworen voor de Kerk te strijden.
Daarentegen was George, gehuwd met Sedonia, dochter van koningPodicbrad, die als hoofd der Calixtijnen in Boheme door den paus in den ban was gedaan, de vijand der geestelijken, 't geen hij met de moedermelk scheen ingedronken te hebben.
En toch, toen het licht der Hervorming aan den hemel verscheen, werden de menschelijke verwachtingen zeer teleurgesteld. Lieohge , die in den grond zijns harten het Evangelie niet ongenegen was, werd Luther's felste tegenstander; de devote vereerder van reliquiën en aflaten, dooi- Gods Geest verlicht, de trouwe beschermer van Li;ther en van het zuiver Evangelie.
3. De uitwerking dek Thesen.
Het stellen van Thesen en de uitnoodiging om over de stellingen met hem, die ze stelde, te disputeeren, was niets ongewoons in den tijd van Luther's optreden. Zelfs niet het stellen van zulke bepaalde theologische vraagpunten. Aanvankelijk scheen dan ook in veler oog Luther's handeling niets meer dan een uitda^in»- tot een redetwist aan den Dominicaner Tetzei.. De Augustijner monnik tegen dien van de orde van Dominicus. Een monnikentwist; niets meer, niets minder. De humanisten en onder dezen Ulrich vos Hitten, verheugden er zich over dat nu eindelijk de monnikenorden eens met elkander slaags zouden geraken.
Toch was het met deze zaak gansch anders gelegen. In deze stellingen lafr de kiem, de aanvang van het werk der kerkhervorming, meer dan de Kerk en de wereld, ja zelfs Luther vermoedden. Van deze stellingen ging de stoot uit die het geheele gebouw des pausdoms zou omverwerpen. Het groote beginsel der leer van het Evangelie, de leer der vrije genade Gods in de vergeving (Ier zonden om niet, trad hier voor het eerst na vele eeuwen krachtig te voorschijn en ontworstelde zich aan de macht der menschelijke inzettingen, die zoolang de gewetens hadden gekluisterd. De leer der rechtvaardiging des zondaars alleen door het geloof, eenmaal omhelsd en verkondigd, moest alle dwaling overwinnen. Het leven uit dit geloof kon alleen voeren tot de vrijheid der kinderen Gods. En daarom moesten deze thesen een uitwerking hebben, die niet voorbijgaand was, omdat deze leer met de zaligheid der zielen in de nauwste betrekking stond.
De aflaathandel werd door de Duitsche vorsten en het Duitsche volk geheel anders dan door Luther begrepen en beoordeeld. De eersten hadden slechts bezwaar dat er zooveel Duitsch geld naar Home ging en het nationaal vermogen achteruit«ïn". Luther ging op het recht van bestaan van den aflaat zelf in en tastte daarin de leer der Kerk aan, in zoover zij was afgeweken van die der II. Schrift. „Vroegere hervormers als Wickliff en Huss hebben wel het leven der aanhangers van"het
8



pausdom aangevallen, maar wij tasten hun leer aan; door de leer aan te grijpen vatten wij de gans bij den strot. Alles berust op bet Woord, dat de paus ons ontnomen en vervalsebt beeft. Ik heb den paus overwonnen, omdat mijne leer uit God is en de zijne uil den duivel." Zoo oordeelde Lüther later.
In die stellingen is Luther nog lang niet, waar bij als hervormer komen moet, zal zijn werk niet ijdel wezen. Er is nog veel dwaling in die stellingen. Ilij wil geen enkele twijfeling toelaten aan liet gezag van den Roomschen stoel. Toch hing de leer der aflaten, die bij aanviel, wel degelijk samen met de vermeende oppermacht van Homes boogepriester , dien hij nog eerde. Hij wil, dat ieder, die de kwijtschelding zijner zonden van God verlangt, zich voor Gods Stedehouder zal verootmoedigen. Ilij spreekt nog van de verdiensten van Ghrjstus en die der Heiligen in een adem; bij gelooft nog in 't vagevuur; bij vervloekt nog, die den pauselijken aflaat tegenstaat, en toch ontneemt bij hem de macht om de zonden te vergeven Alleen kan de paus de vergeving Gods bevestigen; maar dat kan ook ieder bisschop, ieder priester.
Luther was als door een onzichtbare hand geleid tot de daad, die op dien tijd en op die plaats kon en moest geschieden. Zelf was bij tamelijk onbewust van den omvang dier daad. „Ik begon dezen strijd," zei bij, „zonder eenig bepaald plan; zonder bem eigenlijk te kennen of er op voorbereid te zijn." Scherp had hij evenwel Gods genade en de gift van den aflaatkramer onderscheiden en in liet licht gesteld.
Het was bekend geworden, dat de jeugdige Albert, de aartsbisschop van Maintz en Maagdenburg, de band bad in de kwakzalverijen en narrestreken van Jen aflaathandel, door een boekje, dat met de wapens van dien prelaat versierd was en de bepalingen van den verkoop regelde. Luther, die den paus eerbiedigde, deed zulks ook dezen kerkvorst, en daarom zond hij hem op denzelfden dag, waarop hij zijn stellingen aansloeg, een brief, die tegelijkertijd vrij moedig en ootmoedig mag genoemd worden. De brief luidde als volgt:
„Vergeef mij, hoogeerwaardige vader in Christus, doorluchtigste vorst, dat ik, die slechts een opraapsel ben onder de menschen, de aanmatiging heb durven nemen om aan uw verhevene Hoogheid te schrijven. De Heere Jezus Christus is mijn getuige, dat ik uit gevoel mijner kleinheid en verachtelijkheid lang heb uitgesteld het te doen. Moge uwe Hoogheid zich verledigen één enkelen blik te slaan op een zandkorrel, zoo als ik ben, en in uwe bisschoppelijke zachtmoedigheid genadig mijne bede aannemen.
Zekere personen venten de pauselijke aflaten te koop, bet gansche land door, en zulks in den naam van uw Genade. ll< wensch evenwel de aanprijzende woorden dier predikers, die ik zelf niet gehoord heb, niet zoo zeer te veroordeelen als wel de dwaze begrippen der eenvoudige en onwetende menschen, die zich verbeelden, dat zij, indien ze maar aflaten koopen, van hun behoudenis zeker zijn.
Groote God! de zielen, die aan uw zorg zijn toevertrouwd, uitstekende Vader! worden niet ten leven maar ter dood geleid. De gestrenge en rechtvaardige rekenschap, die van u zal gevraagd worden, neemt van dag tot dag toe. Ik kon niet langer zwijgen. Neen! De mensch wordt niet behouden door het werk of den dienst van zijn bisschop. Zelfs de rechtvaardige wordt nauwelijks zalig, en nauw is de weg, die ten leven leidt. Waarom dan vervullen die predikers der aflaten, door bun ijdele fabelen, bel volk met een vleesehelijke gerustheid?
Volgens hetgeen men v?n ben boort, moeten slechts aflaten verkondigd en geprezen worden. Hoe! is bet dan niet veeleer de voornaamste, de eenige plicht der bisschoppen, het volk te onderwijzen in het Evangelie en in de liefde van Christus



Jezus? Christus zelf heeft nergens de prediking der aflaten geboden; maar Hij heeft nadrukkelijk geboden de prediking van het Evangelie. Hoe vreeselijk dan en hoe gevaarlijk is het voor een bisschop, zoo hij toelaat, dat de stem van het Evangelie zwijgt, terwijl het rondventen der aflaten alléén onophoudelijk weergalmt in de ooren zijner schapen.
Hoogwaardige Vader in God! In de lastgeving voor de Commissarissen, die in naam van uw genade, maar ongetwijfeld zonder uw voorkennis, is uitgegeven, wordt gezegd, dat de aflaten den kostbaarsten schat uitmaken, dat daardoor de menscli met God verzoend wordt, en dat berouw niet vereischt wordtin hen, die ze koopen.
Wat kan, wat moet ik doen, waardigste bisschop! verhevenste prins? Ik smeek uwe Hoogheid, in den naam van onzen Heere Jezus, een oog van vaderlijke waakzaamheid te slaan op deze zaak, den lastbrief in te trekken en de predikers te gelasten, andere toespraken voor het volk te houden. Zoo gij bet niet doet, moogt gij vreezen, dat te eeniger tijd zich een stem zal verheffen tot wederlegging dezer predikers, tot groote oneer van uw doorluchtigste Hoogheid."
Dit schrijven deed Luther vergezeld gaan van zijn 95 stellingen en het verzoek aan den aartsbisschop, dat hij ze mocht lezen om zich van den zwakken grond van de leer der aflaten te overtuigen.
Maar Lither's hoop, dat de prinsen der Kerk gehoor zouden geven aan zijn dringend verzoek en de misbruiken, die haar ontsierden en verwoestten, afschaffen, werd niet vervuld. Zij waren doof voor zijn roepstem. Albert was te zeer ingenomen met zijn weelderig leven, zijn kostbare uitspanningen en zijn eerzuchtig streven, dan dat hij het zich verwaardigen zon, op dit zoo ernstig schrijven zelfs een antwoord te geven. De trotsche kerkvorst rekent dit heneden zich. Lither's kerkelijk opperhoofd, de bisschop van Brandenburg, een man, die door godsvrucht en geleerdheid beide uitmuntte, schreef hem, na liet ontvangen en lezen der stellingen, dat hij in die thesen de macht der Kerk aantastte; dat de zaak boven zijn krachten ging; dat hij zich veel moeite en verdriet zou veroorzaken, en raadde hem ernstig zich stil te houden.
Maar 't was Lutiier om het heil der Kerk, de zaligheid der zielen en bovenal om de eere Gods te doen. Hij kende liet volk, het arme bedrogen volk beter dan de hooggeplaatste geestelijken en mocht niet zwijgen, ze!fs al wenschte hij zulks. Zoo als te begrijpen is, er meldde zich niemand aan om aan de universiteit van Wittenberg Luther's stellingen te bestrijden. Zoo ver was het dan toch gekomen, dat geen geleerd doctor den ergerlijken handel van Tetzel en zijns gelijken dorst verdedigen. Dieper ingrijpend waren de gevolgen dan een eenvoudige monnikent wist.
Zoo als wij reeds vermeldden, waren de stellingen als met de snelheid der gedachte overal verbreid. Binnen vier weken waren ze bekend, gelezen, besproken in alle oorden der Christenheid. Straks werden ze in 't Spaansch en NederduitschVlaamsch en Hollandsch overgezet.. Vele pelgrims, die naar WUlenberg waren gekomen om aflaten te koopen, lieten dit na en kochten verschillende afdrukken voor zich en de hunnen van deze zoo geruchtmakende thesen. Deze pelgrims strooiden alomme rijkelijk het zaad der komende Reformatie.
Velen roemden Luther, als den moedigen man, die de kat de bel durfde aanbinden, maar deze hield niet van die eer. llij zei: „De wijs ging bijna te hoog voor mijn stem."
Desniettemin werd overal over zijn thesen gesproken. In alle kloosters, aan alle hoogescbolen. Godvruchtige kloosterlingen, die het weten konden, gaven Luther gelijk en waren verblijd over de grootsche daad des moedigen mans. De brutale



macht van liet wangeloof en het bijgeloof was aangegrepen. De stem des geweienS, zoo lang gekluisterd, sprak luide voor de waarheid. Het Christelijk geweten ontwaakte weder en vond aanvankelijk bevrediging. De nieuwere godgeleerden, bieren ginds verborgen, begroetten in de thesen de nederlaag der schoolsche theologie. De wereldlijke machten zagen de aanmatiging der geestelijke prinsen paal en perk gesteld, liet volk, verlicht en ontnuchterd van den Roomsehen zwijmeldrank, verwierp de boosheid van 'l bedrog en der schraapzucht, die van Rome uitging. Erasmus, de geleerde Rotterdammer, zei tot hertog George van Saksen, die te Leipzig woonde en uit de Albertinische lijn sproot: „Toen Luther deze fabel aantastte, juichte de geheele wereld hem toe en vond hij algemeenen bijval." „En tot kardinaal Campeggio zei hij: „lk merk op, dat de mensehen, hoe grooter hun evangelische vroomheid en hoe reiner hun zeden zijn, des te minder Luther tegenstaan. Zijn wandel wordt geprezen zelf-1 door ben, voor wie zijn geloof een aanstoot is. De wereld walgde ook van een leer, zoo opgevuld met kinderachtige verdichtelen en menschelijke inzettingen, en dorstte naar het levende, zuivere en verborgen water, dat sprong uit de bronaar der Evangelisten en Apostelen, liet genie van Luther was juist berekend voor het werk, dat hij ondernam, en zijn aangeboren ijver moest hem doen in vuur geraken voor zulk een glorierijke taak."
Laat ons nu zien, hoe deze beroemde stellingen werden opgenomen in verschillende klingen o. a. in den kring der toongevers van Luther's eeuw, der humanisten.
Gij herinnert u den strijd van Reuchlin tegen de monniken. Afgemat, dood moe zat deze in zijn studeercel. Maar jeugdig vuur doorstroomde de aderen van den edelen humanist, helaas! waarom bezat liij "iet meer, dan jeugdig vuur'? Lutiier's thesen stortten opnieuw blijdschap in zijn zoo verslagen hart. Hij riep uit: „God zij gedankt, eindelijk hebben ze een man gevonden, die hun veel te doen zal geven en hen noodzaken, mijn ouderdom met rust te laten."
Erasmus, de voorzichtige, de op eer en aanzien en rijke prebenden tuk zijnde geleerde, was in zijn hart verblijd over de stellingen. In haar zag hij zijn geheime wenschen voor het wegnemen dei' misbruiken krachtig en moedig uitgesproken. Wel vermaande hij Luther lot gematigheid en voorzichtigheid, maar hij schonk hem toch zijn goedkeuring. Waar iemand de hevigheid van Luther afkeurde, zei hij: „God heeft hier den menschen een heelmeester gegeven, die diep in 't vleesch snijdt, cmdat de krankheid anders ongeneeslijk zou geworden zijn." En later, toen de keurvorst van Saksen zijn meening vroeg over Luther's zaak, glimlachte hij en antwoordde: ,,'t Verwondert mij niet, dat zijn zaak zooveel gerucht gemaakt heeft; want Luther heeft twee onvergefelijke fouten begaan; hij heeft de tiara van den paus en den buik der monniken aangetast."
Keizer Maximiliaan, de grootvader van Karei. V, kreeg eveneens de Thesen van Luther te lezen. Ilij zag terstond in, dat hij met een bekwaam man te doen had, en maakte als j'olitiek man rekening met hein als een bondgenoot in den strijd tegen Rome. Ilij beval den keurvorst aan, goede zorg voor Luther te dragen. „De lijd kan komen, dat wij hein noodig hebben," zei hij. Toen hij eenigen tijd later den geheimraad van den keurvorst, Pfeffinger geheeten, op den Rijksdag ontmoette, zei hij lot hem: „Wel, wat doet uw Augustijner'? Waarlijk, zijn stellingen zijn niet zoo te verwerpen. Ilij zal den monniken een aardigen trek spelen."
Zells Leo X dacht aanvankelijk niet zoo ongunstig over Luther. Op het Vaticaa.i duchtte men geen gevaar en werden de Stellingen beter, dan gedacht werd, ontvangen. De humanist Leo beoordeelde ze als een letterkundig vei-schijnsel. Zij



vermaakten liem, niettegenstaande er gestreng over zijn macht in was geoordeeld. Toen Sylvester Prierias, grootmeester van 't Vaticaan, hem raadde Luther als ketter te behandelen, antwoordde hij: „Broeder Martijn Luther is een schoon genie, en al, wat tegen hem wordt gezegd, is niets dan naijver der monniken."
Rij sommigen, die enkele godsdienstvormen geheel nalieten, brachten zij een ander inzicht en verlevendiging in hun geestelijk leven. Zekere Dr. Fleck, prior van het klooster van Steinlausitz, had sedert lang opgehouden de mis te lezen. Niemand kende daarvan de oorzaak. Op zekeren dag vond hij Luther's thesen in de eetzaal van zijn klooster aangeplakt. Hij las ze en al spoedig straalde zijn gelaat van blijdschap en riep bij uit: ,,üe man, dien wij zoo lang verwacht hebben, is ten laatste gekomen en zal u, o monniken! aardige trekken spelen." En met het woord 11 ïttenberg spelende, ging hij voort: „Geheel de wereld zal tot dezen berg komen, om er wijsheid te zoeken. Ook zal zij die er vinden." Aan den hervormer schreef hij, dat hij den roemvoller) strijd stoutmoedig moest voortzetten. Zulks strekte Luther niet weinig tot troost.
Een ander voorbeeld vinden we in Lorenzo de Bibra, bisschop van U'ürlzburg, een godvruchtig waardig man, die in wijsheid uitmuntte. Eens kwam hein een edelman spreken over zijn voornemen om zijn dochter in een klooster te plaatsen. Bisschop Lorenzo zei tot hem: „Geef haar liever een man." „Als gij geld noodig hebt voor haar bruidschat, zal ik 't U leerien." Hoog was de achting, die hem de keizer en de vorsten toedroegen. Ook hij treurde om de misbruiken in de Kerk en vooral over de verkeerdheden in de kloosters. Daar verschenen de Stellingen, die ook zijn paleis bereikten. Met innige vreugde las hij ze en openlijk juichte hij Luther toe. Hij schreef aan Frederik dex Wijze: „Gij moet den vromen Doctor Luther niet laten gaan, want zij doen hem ongelijk aan." De keurvorst was hierover zeer verheugd en deelde zelf aan Lutiier dit schrijven mede.
Maar op niemand maakten de Thesen zulk een diepen indruk als op 't gemoed van den ons reeds bekenden student Myconius, die weleer door den aflaatventer Tetzex zoo onbarmhartig was behandeld. Hij was monnik geworden en zocht, als Luther weleer, heiligheid in allerlei boetedoeningen, vasten, kruisigen des vleesches en nachtelijk bidden. Al wat de menschen hadden bedacht om heiligheid te verwerven, beproefde hij. Zijn studiën liet hij varen; allerlei zware arbeid werd door hem verricht.
In den nacht, die op zijn aankomst in het klooster volgde, droomde hij, dat hij uitgestrekte korenvelden zag. „Snij die af!" zei zijn geleider tot hem. Naardien hij zijn onbedrevenheid in dit werk te kennen gaf, toonde deze hem een maaier, die met onbegrijpelijken ijver aan 't werk was. „Volg hem na en doe als hij," sprak de gids.
Geheel zijn eigenwillige godsdienst was niet in staat om zijn ontrust geweten tot rust te brengen. Die strijd duurde vele jaren, zonder uitkomst, zonder vrucht.
Daar kwam de 31ste October van het jaar 1517. Ook in zijn klooster drongen de Thesen van Luther door. Hij las ze in zijn cel met Johan Voit. 't Was alsof hij op nieuw vernam, wat zijn vader tot hem gezegd had. Zijn oogen werden geopend voor de waarheid des Evangelies en groote vertroosting daalde in zijn hart. Terstond ving hij aan Luther's leer als zijn eigen overtuiging te belijden, waardoor hij bij de andere monniken groote ongerustheid verwekte. Zij redetwistten met Myconius en zeiden, dat Luther en zijn klooster uit den booze was. Myconius zei: „Dit klooster is het graf des Heeren gelijk. Zij willen de opstanding van Christus verhinderen; maar 't zal hun niet gelukken." De oversten ontzeiden nu Myconius



alle gemeenschap met de wereld. Later werd hij geestelijke te Zwickau en was hij een der eerste dienaren van 't gezuiverd Evangelie in Thuringen. „Toen," zoo sprak hij, „was ik in staat om met mijn eerwaarden vader Luther in den oogst des Evangelies werkzaam te zijn.
Zoo waren er velen. Luthek's optreden was voor hen het teeken ten leven. Nieuw godsdienstig leven werd alom merkbaar; het vertoonde zich in paleizen, hij de hutbewoners, in de kloostercellen. Luther's vijanden in de kloosters waren meestal monniken, die door de monnikspij eer een aanzien en een lui leven verlangden en van goeden-sier-maken hielden. In de lagere standen, waar het volk niet al de vraagpunten volgen kon, begreep de geringe man al spoedig, dat deze man het rijk der luie en bedelende monniken aantastte. Anderen gaven hem wel gelijk, maar hielden zich stil. Zij vreesden voor den alloop en verheugden zich met beving, ook werden zij bezorgd voor hem.
De achtenswaardige kanunnik Adelmann te Augsburg schreef aan een vriend: „lk dacht zeer, dat de waardige man ten laatste voor de geldgierigheid en de macht van de voorstanders van den aflaat zou moeten zwichten. Zoo weinig uitwerking hebben zijn woorden gehad, dat de bisschop van Augsburg, onze primaat en metropolitaan, juist nu, in 's Pausen naam, nieuwe allaten heeft bevolen voor de St. Pieterskerk te Rome. Laat hem toch spoedig zich verzekeren van de hulp der vorsten." Adei.mann verblijdde zich, toen hij hoorde, dat Hendmk VIII, koning van Engeland, Luther had uitgenoodigd om naar Engeland te komen.
De bekende historieschrijver Ai.uekt Kkanz lag te Hamburg op zijn sterfbed, toen hij nog van de Thesen van Luther vernam. „Gij hebt gelijk , broeder Martijn ," zei l''j> „maar gij zult niet slagen. Arme monnik! Ga naar uw cel en bid: lleere! erbarm u mijner!"
Een priester van Hexter in Weslphalen zei na de lezing der Thesen: „Mijn waarde broeder Martijn ! Als het u gelukt, dit vagevuur en al die vrijbriefverkoopers ter neer te werpen, zult gij voorzeker een knappe kerel zijn!"
Luther's eigen bisschop van Brandenburg, die de rust in zijn diocees boven alles beminde, verzocht hem niet meer over dit onderwerp te schrijven, hoewel hij niets erin gevonden had, dat met de Katholieke waarheid streed. Luther stemde er, door den zachten toon getroffen, in toe en zei: „Ik gehoorzaam liever dan dat ik mirakelen doe, zoo dit laatste mogelijk is." Ook in zijn eigen klooster te Wittenberg keurden sommigen zijn daad af. De prior en onderprior smeekten hem toch geen schande over hun klooster te brengen. Waarop Lutiier godvruchtig antwoordde: „Waarde vaders! als dit werk niet uit God is, zal het teniet gaan; maar indien het wel uit God is, laat het dan voortgang hebben."
Wij kunnen ons voorstellen, dat Luther zich in zeer moeilijke omstandigheden bevond, al is 't ook, dat zijn geweten hem vrijsprak van de onedele bedoelingen, die zijn vijanden hem toeschreven. De geestelijke hoogheden: aartsbisschop en bisschop, toonden niet het minste begrip te hebben van den ernst in Luther's streven. Albert was onaangenaam gestoord in zijn financiëele onderneming en Skultetus in Brandenburg bleef liever in zijn rust voortdommelen, dan daarin maar eenigszins gestoord te worden. De teleurstelling in zijn verwachtingen, dat de prinsen der kerk, wanneer zij slechts beter ingelicht waren, de wegneming der misbruiken zouden ter hand nemen, bedroefde Luther en maakte de beide volgende jaren zijns levens zwaar en droevig. Van alle kanten door verwijtingen getroffen: zelfs de meest welgezinden deden weinig meer dan een goedkeurend woord spreken, stond hij schier alleen tegenover de macht van Rome, van de hiërarchie,



van de oude kerk, zooals zij nu sedert eeuwen zich had ontwikkeld. Alleen zijn vast geloof in de waarheid van zijn streven, zijn innige gemeenschap met de» Lleere zijn God, zijn diep gevoelde afhankelijkheid van Gods genade konden hem staande houden in den zwaren kamp, door hem voor de zegelpraal der waarheid ondernomen.
Beluisteren we hem, waar hij zelf dien strijd, in zijn binnenste gestreden, ons op de volgende wijze beschrijft. Hij zegt: „Ik begon dit werk met veel vreezen en beven. Hoe zou ik, een arme, nietige, verachtelijke monnik, die meer geleek op een lijk dan op een levend mensch, hoe zou ik de macht wederstaan van den paus, voor wien niet slechts de koningen der aarde en de gansche wereld beefden, maar op wiens wenk, als ik zoo mag spreken, zelfs hemel en aarde genoodzaakt waren om te gehoorzamen? Niemand kan beseffen, wat mijn hart leed gedurende de eerste twee jaren en tot welke moedeloosheid, ik mag zeggen tot welke wanhoop, ik meermalen vervallen was. De hooghartige geesten, die sedert den paus met zooveel stoutheid hebben aangetast , kunnen er geen denkbeeld van hebben; ofschoon zij met al hun wijsheid buiten staat zouden geweest zijn hem het minste leed te doen, bijaldien niet Jezus Christus reeds door mij, zijn zwak en onwaardig werktuig, hem een wonde geslagen had, die nimmer geheeld zal worden. Maar terwijl zij zich dan vergenoegden met toe te zien en mij alléén in het gevaar lieten, was ik niet zoo blijmoedig, zoo gerust of zoo vol vertrouwen op den goeden afloop; want destijds was ik onwetend van vele dingen, die mij nu , Gode zij dank! bekend zijn. Er waren, wel is waar, vele godvreezende christenen, die verheugd waren over mijne stellingen en ze hoogschatten; maar ik kon hen niet aanschouwen en erkennen als werktuigen des II. Geestes. Ik had slechts het oog gevestigd op den paus, de kardinalen, de bisschoppen, de theologanten, de wetgeleerden, de monniken en de priesters; in hen verwachtte ik den invloed des Geestes te zien werken. Evenwel nadat ik over alle tegen mij aangevoerde bewijsgronden door de Schrift de overwinning had behaald, zegepraalde ik ten laatste ook, door de genade van Christus, doch met veel bekommernis, moeite en strijd, over den eenigen bewijsgrond, die mij nog tegenhield, namelijk de uitspraak, dat ik „hooien moest naar de Kerk"; want in den grond mijns harten vereerde ik de pauselijke kerk als de ware Kerk; en ik deed dat voorzeker met meer oprechtheid en eerbiedigheid,dan al die schandelijke en ergerlijke bedervers der waarheid, die, om mij tegen te staan, deze kerk thans zoo hoog verheffen. O, indien ik den paus evenzeer veracht had, als allen dat doen in hun hart, die hem zoo met de lippen prijzen, zou ik gevreesd hebben, dat de aarde zich terstond geopend en mij verzwolgen zou hebben, gelijk Korah en de zijnen wedervaren is."
4. Luther in den strijd om de Thesen.
Zooals Luther door onweerstaanbaren drang geleid werd oin het werk der Hervorming aan te vangen en voort te zetten, zoo was er ook een onweerstaanbare drang in de dienaren der hebzucht en van het bijgeloof, indien deze niet tot bekeering kwamen, om de zaak der duisternis te verdedigen en in de oogen des volks Te rechtvaardigen. Had de tegenpartij nu gezwegen en ware Luthkr zijn bisschop blijven gehoorzamen, dan zou wellicht ook deze poging, hoe schitterend zij ook heeft uitgeblonken, gefaald hebben en in vergetelheid geeindigd zijn. Gelukkig is dit niet zoo geweest!
Tetzel, op 31 October zoo vreeslijk geslagen, was ziedend van toorn. Meer nog,



zoo scheen liet, om de predikatie van Luther dan wel om de stellingen. De precivatie liad liet volk bereikt, de stellingen hadden meer tot de geleerden gesproken Daarom viel Tktzkl allereerst de predikatie aan. Hij volgde haar van punt tot punt en meende haar te wederleggen, namelijk op zijn manier. Ilij kondigde aan, dat Inj zijn wederpartij met eenige stellingen in het hreede zou bestrijden aan de Lmversiteit t et rank fort aan den (hier. „Dan," zoo zwetste hij, ,,zal ieder in staat zijn, om tc beoordeelen, wie een scheurmaker, een ketter, een hoofd der ketters is, en wie in dwaling is, sprekende overijld en lasterend." Tktzkl, die Luther's naam niet noemde, verklaarde bereid te zijn, voor de verdediging zijner stellingen alles te ondergaan: gevangenis, slagen, zelfs te sterven door water of vuur. Zoo hau hij dan het gevecht geopend.
Ook Luther antwoordde zonder Tetzkl's naam te noemen. Hierin stelt hij nog duidelijker m 't licht, wat hij door de ware boete verstaat. Hij zegt:
De boete, die de Heilige Vader oplegt, kan niet die van Christus zijn. Wat de heilige vader oplegt, daarvan kan hij ook ontheffen, en zoo de boete van Christus en die van den paus dezelfde waren, zou de paus kunnen ontheffen, hetgeen Christus oplegt en dus het gebod Gods te niet doen. Welnu! laat hij mij een ketter of scheurmaker of lasteraar noemen, ik zal daarom zijn vijand niet zijn, maar voor hem bidden. Maar ik kan niet dulden, dat hij met de II. Schrift, onze vertroosting, zou doen, als een zwijn met een zak haver."
„Als wij d( tijding vernamen, dat de lurken onze kerken en onze kruisen ontwijden, zouden wij die nu zonder siddering kunnen aanhooren, maar wij hebben in ons midden ^ luiken, die honderd maal erger, zijn, die het eenig ware ïeiigiom, het "Woord van God, dat alle dingen heiligt, ontwijden en tenietdoen.'' ui her beantwoordt Iktzel's scheldwoorden met alles behalve malsche uitdrukkingen, die dikwerf vol plompe, platte schertswoorden zijn. Zoo zegt hij: „Als ik die( beschimpingen aanzie, is het, of ik een lompen ezel hoor balken."
Eindelijk zegt hij: , Ik sta hier te Wütenberg, ik doctor Maarten Luther! Is er eenig inquisiteur, die lust heeft in ijzer te bijten of rotsen te doen springen? Zoo deel ik hem mede, dat hij vrijgeleide heeft om herwaarts te komen. Hij zal geopende poorten, tafel en bed bereid vinden: alles door de genadige zorg van onzen
vaardigen vorst, hertog Frkderik, keurvorst van Saksen, die nimmer ketterij zal beschermen.
Het is ons duidelijk, dat Luthkr in deze schermutselingen of voorpostgevechten de sterkste bleek te zijn. Jammer, dat hij zich soms ruw uitdrukt en aan zijn lust tot scherts botviert, \ergeten we niet, dat hij een zeer geestig mensch was en een levendige natuur bezat. Bovendien lag deze manier van strijden geheel in den geest diei tijden. In onze eeuw drukken strijdvoerende geleerden zich kiescher uit en behandelen ze elkander op gepaster, daarom dikwerf niet minder vinnige wijze.
Was Luthkr eerst door velen heimelijk of in 't openbaar toegejuicht, spoedig hielden zich de meesle mannen van naam stil. Zij namen óf een onverschillige óf een afwachtende houding aan. Maar de waarheid behield bij vele anderen het veld m den kloeken strijd, dien de monnik van Wütenberg had ondernomen.
hen kiing \an getrouwen, van vrienden en bewonderaars verzamelde zich rondom < en moedigen man, wien de weg zeker moeilijk was; die bezweken zou zijn, als hij niet geheel op Gods Woord had gesteund.
Standvastig bleek voor den hervormer de vriendschap van den eenigszins beschroomden Spalatijn, met wien hij onafgebroken in briefwisseling bleef. °Ilij dankt hem in een schrijven van 11 November 1517, den dag na zijn verjaren, voor een



LU TH ER VERBRANDT OI' IO DEC. 1^20 BUITEN' DE ELSTER POORT
DE PAUSELIJKE BAN'HUL.



zoo scheen liet, om de predikatie van Luther dan wel om de stellingen. De predikatie had het volk bereikt, de stellingen hadden meer tot de geleerden gesproken. Daarom viel '1 ktzel allereerst de predikatie aan. Hij volgde haar van punt tot punt en meende haar te wederleggen, namelijk op zijn manier. Hij kondigde aan, dat hij zijn wederpartij met eenige stellingen in het breede zou bestrijden aan de Universiteit te Frankfort aan den Oder. „Dan," zoo zwetste hij, „zal iederinstaat zijn, om te beoordeelen, wie een scheurmaker, een ketter, een hoofd der ketters is, en wie m dwaling is, sprekende overijld en lasterend." Tetzel, die Lutheh's naam niet noemde, verklaarde bereid te zijn, voor de verdediging zijner stellingen alles te ondergaan: gevangenis, slagen, zelfs te sterven door water of vuur. Zoo had liy dan het gevecht geopend.
. Lut.he? a»twoordde zonder Tetzel's naam te noemen. Hierin stelt hij nos duidelijker 111 t licht, wat hij door de ware boete verstaat. Hij zerrt •
De boete, die de Heilige Vader oplegt, kan niet die van Christus zijn. Wat de iel ipt \,«(i oplegt, daal van kan hij ook ontheffen, en zoo de boete van Christus en die van den paus dezelfde waren, zou de paus kunnen ontheffen, hetgeen Christus oplegt en dus het gebod Gods te niet doen. Welnu! laat hij mij een ketter of scheurmaker of lasteraar noemen, ik zal daarom zijn vijand niet zijn, maar voor hem bidden. Maar ik kan niet dulden, dat hij met de II. Schrift, onze vertroosting, zou doen, als een zwijn met een zak haver."
„Als wij do tijding vernamen, dat de lurken onze kerken en onze kruisen ontmijden, zouden wij die nu zonder siddering kunnen aanhooren, maar wij hebben in ons mu < en luiken, die honderd maal erger, zijn, die het eenig ware ïeihgdom, liet Woord van God, dat alle dingen heiligt, ontwijden en tenietdoen." Luther beantwoordt Tetzel's scheldwoorden met alles behalve malsche uitdrukingen, die dikwerf vol plompe, platte schertswoorden zijn. Zoo zegt hij: „Als ik die beschimpingen aanzie, is het, of ik een lompen ezel hoor balken."
Eindelijk zegt hij: „Ik sta hier te Wittenberg, ik doctor Maarten Lutiier! Is er eenig inquisiteur, die lust heeft in ijzer te bijten of rotsen te doen springen? Zoo deel ik hem mede, dat hij vrijgeleide heeft om herwaarts te komen. Hij zal ge°^en<i6 P00''en' e" 'jed bereid vinden: alles door de genadige zorg van onzen waardïgen vorst, hertog Frederik, keurvorst van Saksen, die nimmer ketterij zal beschermen. J
Het is ons duidelijk, dat Luther in deze schermutselingen of voorpostgevechten < e sterkste bleek te zijn. Jammer, dat hij zich soms ruw uitdrukt en aan zijn lust tot scherts botviert. Vergeten we niet, dat hij een zeer geestig mensch was en een levendige natuur bezat. Bovendien lag deze manier van strijden geheel in den geest dier tijden. In onze eeuw drukken strijdvoerende geleerden zich kiescher uit en behandelen ze elkander op gepaster, daarom dikwerf niet minder vinnige wijze.
Was Luther eerst door velen heimelijk of in 't openbaar toegejuicht, spoedig hielden zich de meesle mannen van naam stil. Zij namen óf een onverschillige óf een afwachtende houding aan. Maar de waarheid behield bij vele anderen het veld m den kloeken strijd, dien de monnik van Wittenberg had ondernomen.
Ken kring van getrouwen, van vrienden en bewonderaars verzamelde zich rondom den moedigen man, wien de weg zeker moeilijk was; die bezweken zou zijn, als hij niet geheel op Gods Woord had gesteund.
Standvastig bleek voor den hervormer de vriendschap van den eenigszins beschroomden Spalatijn, met wien hij onafgebroken in briefwisseling bleef. Hij dankt hem in een schrijven van 11 November 1517, den dag na zijn verjaren, voor een



LUTHER VERHRANDT OP IO DEC. l520 BUITEN DE ELSTERI'OORT
DE PAUSELIJKE MAN'BUL.







bijzonder blijk van vriendschap, van liem ontvangen, cn stort zijn geheele ziel uit, waardoor wij een 1»1 il< vermogen te slaan in zijn etlel hart. „Wij kunnen niets doen uit ons zeiven, maar wij kunnen alles door Gods genade."
Ten einde zijn vorst en edelmoedigen beschermer Fkederik den wijze geheel buiten t geding en alle opspraak te houden, had Luther noch aan hem noch aan iemand van zijn hof de thesen toegezonden. Lichtelijk zou beweerd zijn, dat hij ze op last van den keurvorst had openbaar gemaakt. Nu kon hij dit ten allen tijde tegenspreken. Waarlijk deze zelfverloochenende kieseheid is te roemen.
De secretaris der keizerlijke stad Neurenberg beloonde Luther zijn hoogachting. Hij heette Christoffel Scheurl en ontving van den hervormer een voortreffelijk schrijven. „Het was mijn voornemen niet aan mijn thesen zulke openbaarheid te geven. Ik wenschte slechts met sommigen, die hier bij ons of in de nabijheid zijn, van gedachten te wisselen. Zoo ze veroordeeld waren, zou ik ze vernietigd hebben; zoo ze goedgekeurd worden, was ik voornemens ze te lalen drukken. Nu ze zoo bij herhaling gedrukt geworden zijn en verre boven mijn verwachting verspreid, nu heb ik berouw van dit mijn papieren kind, omdat dit de weg niet is om het volk te onderrichten". Later dacht Luther anders over de zaak. Thans trad hij oprecht voor hem op en verborg hem niets. Later had hij meer berouw, dat hij in de thesen nog zoo veel aan den paus had toegegeven.
De wereldberoemde schilder Albkkt Durer zond den doctor een geschenk, mogelijk een kunstproduct. Voor die sympathie betuigde de hervormer zijn innigen dank. Luther's brief aan den keurvorst over diens voornemen om nieuwe belastingen in te voeren toont oprechte belangstelling in den waren roem van dien vorst, alsmede in de nooden van het volk. Op vrijmoedige wijze herinnert hij hem eerbiedig aan een hem beloofden rok. Toch moest hij er nog twee jaren op wachten.
1 etzei, brandde van verlangen om Luther te verpletteren. Hij had nu zijn zetel opgeslagen te Frankfort aan den Oder, waar eveneens een nieuwe hoogeschool was gesticht, aan welke Koenraad Wimpina hoogleeraar was. Deze Wimpina, een benijder van de school van Wittenberg en van Luther, liet zich door Tetzki, overhalen om Luther's thesen te beantwoorden. «ij deed zulks, verdedigende in zijn antithesen de leer der aflaten en het gezag van den paus.
Het floor Petzet, beraamde twistgesprek had plaats den 18den Januari 1518. Uit alle kloosters in den omtrek van Frankfort kwamen monniken opdagen, wel ten getale van driehonderd. Tetzet. las de Thesen, dooi' Wimpina gesteld, voor. Ook deze: „Hij, die zegt, dat de ziel niet uit het vagevuur verlost wordt, zoodra het geld in de kist klinkt, is in dwaling." De volgende stellingen was hij bereid voor de talrijke vergadering te verdedigen. Om haar merkwaardigheid willen we ze mededeelen, zooveel noodig is.
3. „Wij moeten de Christenen leeren, dat de paus, door de grootheid zijner macht boven de geheele algemeene Kerk en boven de kerkvergaderingen verheven is, en dat wij onvoorwaardelijk zijn besluiten moeten gehoorzamen.
„Wij moeten de Christenen leeren, dat de paus alléén liet recht heeft om te beslissen in alle punten van het christelijk geloof; dat hij alleen en niemand buiten hem de macht heeft om de beteekenis der Schrift uit te leggen, naar zijn eigen inzicht, ook om alle woord en geschrift van andere menschen goed te keuren of te veroordeelen.
5. „Wij moeten de Christenen leeren, dat het oordeel van den paus niet falen kan, in zaken, die het christelijk geloof betreffen, en die noodig zijn voor het behoud van het menschelijk geslacht.



6. \\ ij moeten de Christenen leeren, dat wij in zaken van geloof, meer moeten vertrouwen en berusten in het gevoelen van den paus, gelijk dat in zijn beslissingen kennelijk wordt, dan in de meeningen van al de geleerden, zooals zij die afleiden uit de Schrift.
8. Wij moeten de Christenen leeren, dat zij, die te kort doen aan de eer en de waardigheid van den paus, schuldig zijn aan majesteitsschennis en de vervloeking verdienen.
17. Wij moeten de Christenen leeren, dat er vele dingen zijn, welke de Kerk beschouwt als onbetwistbare punten der algemeene waarheid, ofschoon zij niet gevonden worden in den kanon des Dij bels of in de schriften der oude doctoren.
44. Wij moeten de Christenen leeren, als hardnekkige ketters te beschouwen, •illcn, < 1 ie met woord of daad ot schrift verklaren, dat zij hun kettersche stellingen niet willen herroepen, al zou ook ban op ban over hen komen, zoo dicht als haeel of regen. °
tó. Wij moeten de Christenen leeren, dat zij. die de dwalingen der ketters in bescherming nemen, en die, door hun gezag verhinderen, dat de ketters gebracht worden voor den rechter, die bevoegd is hen te liooren, in den ban worden gedaan, en dat zij, zoo zij binnen den tijd van een jaar bun gedrag niet veranderen, zullen eerloos verklaard worden, en gestrengelijk gestraft, naar de uitspraak van het recht, en als een waarschuwing voor anderen.
50. Wij moeten de Christenen leeren, dat zij, die zoo vele boeken samenflansen en zoo veel papier bekladden, die openlijk en goddeloos disputeeren en preken over de oorbiecht, de voldoening der werken en de rijke en groote werken van den bisschop van Home en zijn macht; dat zij, die de partij kiezen van hen, die zulke dingen prediken of schrijven, die behagen scheppen in hun geschriften en ze onder liet volk en de wereld door verspreiden; dat zij eindelijk, die in het geheim, op verachtende en schaamtelooze wijze van deze dingen spreken, verwachten moeten, dut de voorgemelde straffen hen treffen zullen, en dat zij zich zeiven, en anderen met hen, in de eeuwige vervloeking zullen brengen op den oordeelsdag en tot welverdiende schande reeds hier beneden. Want „indien ook een gedierte den berg aanraakt, het zal gesteenigd worden."
Ongetwijfeld had Tetzel in de laatsgenoemde thesen den keurvorst van Saksen op liet oog. Als een echte Dominicaner, uit wier orde de Inquisitie met haar wreede stiallen is voortgekomen, dreigt hij zelfs de hooggeplaatsten met vuur en zwaard, verlies van macht en schande. Zelf was hij te onbekwaam, door gebrek aan theologische kennis, om iels degelijks te leveren; maar de stellingen werden met bewondering aangehoord door de vele monniken, die bij de verdediging tegenwoordig waren en alleen bestreden dooi' een twintigjarig student, Johan Kxipstrohgeheeten. In edele verontwaardiging, ziende hoe met de waarheid omgesprongen werd, tastte de jongeling Tetzel onversaagd aan en bracht hem spoedig geheel in verwarring. W impina bood beter tegenstand; maar de jongeling zette ook hem spoedig vast, waarna de president, Wimpina zelf, om erger te voorkomen de disputatie voor geëindigd verklaarde. Tetzel werd bij die gelegenheid, tot schande dei- Frankfortsche Universiteit, tot doctor in de theologie gepromoveerd. En Kxipstroii in het klooster Pyritz, ergens in Pommeren, onder opzicht gesteld. In datzelfde Pommeren liet hij straks de Evangelische waarheid vernemen en werd hij zeer gezocht.
Tetzel, in de disputatie geslagen, nam in zijn grooten nood de toevlucht tot een tooneelvertooning. Hij wist, hoe hij op de groote, onwetende menigte werken moest. Ilij liet op een der openbare wandelplaatsen bij Frankfort een preekstoel



en een schavot oprichten. Als inquisiteur, onderzoeker des geloofs, beklom hij na een plechtigen optocht den preekstoel, klaagde Luther als een strafwaardig ketter aan en eischte, dat hij op een brandstapel moest sterven. Daarop nam hij Luther's predikatie en de stellingen ven 31 October en verbrandde die plechtig op 't schavot. Dit werk volbracht hij beter dan de verdediging zijner stellingen. In zegepraal keerde hij naar Frankfort terug. Rondom hem en zijn stellingen vereenigden zich nu alle vijanden van Luther, die weldra bemerkten, hoe eigenlijk in Tetzei.'s thesen de strijd van karakter veranderd was. Tetzel was verscholen achter den persoon des pausen en diens gezag in de aflaten. Ilij noodzaakte daardoor Luther om zijn verachtelijke aflaatkraam en wat daarbij geschiedde eenigszins met rust te laten, het verleenen der aflaten door den paus nader te overwegen, en alzoo te komen tot aantasting van diens gezag en tot een aanval tegen de grondslagen van 't pausdom. Dit maakte den komenden strijd nog belangrijker; want juist in dat pauselijk gezag lag de oorzaak van al 't kwaad, dat door dien schandelijken handel over de christenheid gebracht werd.
Ondertusschen hadden Tetzel's thesen de uitwerking, dat de haat van vele monniken zich tegen Lutiier keerde en wel op de bitterste wijze. De preekstoelen der Dominicanen daverden van de sermoenen tegen den ketter; zij trachtten daarmee het bijgeloovige volk tegen hem op te zetten. Zij noemden hem dolkop, verleider, van den duivel bezetene. Zijn leer bevatte de gevaarlijkste ketterij. „Wij moeten den schelm en zijn aanhangers" — de professoren van Wittenbcrf/s universiteit — „verjagen." Hun haat trof de geheele hoogeschool en openlijk hitsten zij de menigte op tot vervolging en wraak. De gewone middelen van verweer in het rijk der duisternis sedert eeuwen.
Nemen wij het karakter van Luther in aanmerking, letten wij op de machteloosheid en onkunde zijner tegenstanders, en zijn bewustheid van de kracht der waarheid, die hij verdedigt, dan moet men Luther's kalmte prijzen.
Ilij zegt: „Het is moeilijker mij ervan te onthouden, dat ik mijn tegenstanders verachting betoon en op die wijze niet te zondigen tegen Jezus Christus, dan 't mij zou zijn, over hen te zegepralen. Zij zijn, zoowel in aardsche als goddelijke dingen, zoo onkundig, dat het een oneer is met hen te strijden te hebben. Juist die onkunde is 't, die hen zulk een onbegrijpelijken trots en zulk een onbeschaamd gelaat doet aannemen." „Verwonder er u niet over," schreef hij eveneens aan zijn vriend Spalatijn, „dat men zoo erg tegen mij uitvaart. Ik hoor hun schelden met genoegen. Zoo zij dit niet deden, zouden wij niet zoo vast verzekerd zijn, dat de zaak, voor welke ik strijd, de zaak van God zelf is. Christus is gesteld tot een teeken, dat wedersproken zal worden."
Toch droeg Luther in zich de bewustheid om, dat tegelijk met het verbreiden der waarheid verdeeldheid in de Christenheid zou ontstaan. Zijn liefde voor vaderland en Kerk leed bij de gedachte, dat dit zoo zijn moest. Gaarne had hij den vrede bewaard; 't kon, 't mocht niet; toch sprak hij: „lk beef en sidder hij de gedachte, dat ik de oorzaak zal kunnen zijn van tweespalt tusschen zulke machtige vorsten."
Nog ging hij er niet toe over om Tetzel's stellingen betreffende den paus aan te vallen. Er gebeurde iets, dat hem zelfs met zorg vervulde. Tetzel had iemand naar Wittenberg gezonden om zijn thesen te verspreiden. Hierover waren de studenten van Wittenberg zoo verontwaardigd, dat zij den afgezant opzochten en omringden met bedreigingen. Zij kochten en ontroofden hem al zijn exemplaren en noodigden het volk uit, om zich op een bepaald uur op de markt te vervoegen.



Daar wierpen zij de 800 exemplaren in de vlammen. Een enkel kwam in Lutiier's handen. Die daad der studenten berokkende Luther veel bekommering, "ij betuigde. gelijk waar was, er gebeel onkundig van geweest te zijn, en hoewel bij vast besloten was voort te gaan, duchtte hij, dat 't gevaar, 't welk hem dreigde, er grooter door was geworden.
Litiier ontving in den winter van 1518 een bezoek van zijn bisschop, die spoedig bemeikte, dut hooger maclit hem dreef en edeler beginsel, dan hij vermoedde, hem deed handelen. Verstoord ging de bisschop naar Brandenburg terug, waar hij, eens bij 't vuur gezeten en een brandhout in 't vuur werpend, zei: „Ik zal mijn hoofd niet gerust nederleggen, alvorens ik Martijn Luther, als dit hout, in de vlammen lieb geworpen."
Maar een zwaarder storm stond boven 't hoofd van den hervormer los te barsten. Leo X, die aanvankelijk van Litiiers stellingen had gezegd: „Die thesen zijn door een dronken Duitscher geschreven. Als de beneveling is geweken, zal hij anders spreken. Omdat 't een twist tusschen monniken is, reken ik 't best, mij er niet mee te bemoeien", kwam nu tot andere gedachten. Luther moest het zwijgen opgelegd worden.
Aan het hot van Leo bekleedde zekere Sylvester mazzolino van Prierio of Prierias, een dominicaan, liet ambt van censor. Ilij was grootmeester van het heilig paleis en stond bekend als een slecht, gewetenloos man en onruststoker, reeds uit den strijd van Keüchlin tegen Hoogstraten en Pfefferkorn berucht. Deze man nu werd de oorzaak , dat de strijd van Luther, tot dusverre gevoerd te^en de armzalige allaatventers en hun opperste leidslieden, een strijd tegen de macht van den paus zelve stond te worden.
In dezen dominicaan nu was al de macht des bijgeloi fs en der duisternis als vereenigd; in Luther ontwaakte hoe langer zoo meer de bewustheid, dat de waarheid des goddelijken Woords, die hem vrij maakte, hem sterkte tegen die macht. De botsing kon nu niet lang meer uitblijven.
Sylvester Prierias droeg aan Leo X een opstel op, dat weldra in het licht verscheen. Het bevatte een, door hem in drie dagen samengestelden,dialoog, waarin hij „metal den opgeblazen trots van een onfeilbaren priester," met een spitsvindigheid, die den pauselijken hoftheoloog, in alle schuilhoeken der scholastieke sofismen thuis, de grootst mogelijke eer aandeed, de bedoeling van Luther verdraaide. Ilij maakte ruimschoots gebruik van bespotting, beleediging en bedreiging, telkens deze verwisselende. „Hij wilde wel eens zien, of de/.e Martijn Luther een ijzeren neus of een koperen hoofd had, dat niet gebroken kon worden!"
De strijd liep over de vraag: „Welk is het eenig onfeilbaar gezag voor den christen?'' Op die vraag antwoordden de voornaamste godgeleerden dierda^enongeveer op de volgende wijze:
De letter van het geschreven Woord is dood zonder den Geest der uitlegging, die alleen de verborgen meening daarvan ontdekt. Deze Geest is niet eiken christen gegeven, maai slechts aan de Kerk, d.i. aan de priesters. liet is een groote aanmatiging, te zeggen, dat Hij, die gezegd heeft tot de Kerk, dat Hij altijd met haar zou zijn tot aan het einde der wereld, haar zou hebben kunnen prijs geven aan de macht der d waling. Men zal wellicht zeggen, dat de leer en de inrichting der Kerk niet meer zijn, zooals wij die in de gewijde oorkonden vinden. Ongetwijfeld! Maar deze verandering bestaat alleen in schijn; zij strekt zich slechts uit over den vorm en niet over liet wezen der zaak. Wij mogen verder gaan, deze verandering is pntwikkeling. De levendmakende kracht van Gods Geest heeft wezenlijkheid gegeven



aan hetgeen in de Schrift bloot denkbeeldig was. Zij heeft de voltooiende hand gelegd aan de ruwe schets van het Woord. Zij heeft het werk voleindigd, waarvan de Bijbel slechts de eerste algemeene gronden bevat. Wij moeten daarom den zin der II. Schrift verstaan, zooals die door de Kerk, onder de leiding van den Heiligen Geest is vastgesteld."
Bij dit punt gingen «le godgeleerden uiteen. Sommigen , als Gerson hebben geleerd, dat de algemeene conciliën de vertegenwoordigers der Kerk waren. Anderen als deze Prierias, dat de paus de bewaarder, de drager was van den Geest der uitlegging en dat niemand het recht heeft de Schriften anders te verstaan, dan zooals de bisschop van Rome, de paus, daaromtrent beslist.
Als aanvang van zijn dialoog leert Prierias, dut hij, die niet op de leer der Roomsche kerk en van den paus van Rome vertrouwt, als op den onfeilbaren regel des geloofs, waaraan de Heilige Schriften zelve haar kracht en gezag ontleenen, is een ketter." En zoo gaat hij voort.
Hij beleedigt Luther, als hij zegt: „Mijn goede Luther! als gij van onzen heelden paus een rijk bisdom ontvingt en een vollen aflaat ter bekostiging van de herstellingen aan uw kerk, dan zoudt ge een zachter lied zingen." Of hij wordt gemeen, als hij zegt: ,,Yoor zooveel het in den aard der honden ligt, dat zij bijten, zou ik vreezen, dat gij een hond tot vader hebt gehad." Eindelijk dreigt hij, machteloos in de voorstelling der waarheid, aldus: „De Roomsche Kerk, van wier geestelijke en wereldlijke macht het toppunt in den paus is gelegen, kan door den wereldlijken arm dezulken dwingen, die, nadat zij eenmaal 't geloof hebben ontvangen , weer afdwalen. Zij is niet gehouden redeneeringen te bezigen, tot het bestrijden en bedwingen van oproeriger)."
Luther wist nu, waaraan hij zich te houden had, en was zeer verontwaardigd. Aanvankelijk wilde hij, die tot dus verre kinderlijk aan de Roomsche Kerk had geloofd en den paus zorgvuldig van het misbruiken van den aflaat door de venters had afgezonderd, de zaak niet voor echt houden. nu meende, dat iemand achter den naam Sylvester tegen hem optrad, om hem tegen den Censor te Rome op te zetten. Maar zoowel hij als zijn vrienden, die eveneens dachten, veranderden spoedig van inzichten. Eerst nam hij verachtelijk van het pamflet geen kennis genoeg, daarna besloot hij te antwoorden, 't Was in de dagen, dat hij naar Augsburg was opgeroepen om zich te verdedigen, dat hij 't stilzwijgen afbrak en zijn antwoord, in twee dagen gesteld, met een brief aan Sylvester toezond. Hij bestreed de dwaling, dat de II. Geest als een monopolie aan zekere klasse was geschonken. Daartegenover stelde hij de waarheid, dat zij allen van God zullen geleerd zijn. En „dat de H. Geest even als de wind blaast, waarheen hij wil" De verdorvenheid der Kerk, de hoogmoed der pausen, de hartstochtelijkheid der conciliën, de twisten der geestelijkheid, de luister der prelaten, dit alles had den H. Geest, den Geest des ootmoeds en des vredes, verre van ieder priesterlijk verblijf gehouden. Hij was de samenkomsten der hoovaardigen en de paleizen van de machtigen der Kerk ontweken, en had zijn woonstede gekozen hij eenvoudige christenen en nederige leeraars. De H. Geest was gevloden van een overheerschende hiërarchie , die menigmaal den arme met voeten getreden en zijn bloed vergoten had; van een trotsche en onwetende geestelijkheid, wier hoofden beter bedreven waren in het hanteeren van 't zwaard dan in 't gebruik van den Rijbel; Hij woonde nu eens onder verachte secten dan wederom hij wijze en geleerde mannen. „De heilige wolk, die geweken was van de praalrijke basilisken en trotsche cathedraalkerken, was nedergedaald op de verborgen woningen der nederigen van harte of in de



stille studeervertrekken, die zwijgende getuigen van een gemoedelijk onderzoek.'*
Zijn antwoord aan Prierias is waardig. Hij stelt hem andere grondstellingen voor. liet woord van Paulus: „Al ware het ook, dat wij, of een engel uit den hemel L een ander evangelie verkondigde, buiten hetgeen wij u verkondigd hebben, die zij vervloekt." Mij beroept zich op 't woord van Augustinus aan Hieronymus over de 11. Schrift, en verwerpt de uitspraken van St. Thomas. Ronduit verklaart hij, dat pausen en conciliën kunnen dwalen. Ook nu spreekt Luther nog met eerbied van Leo. Hij schijnt hem niet te kennen, als hij meent „hem te mogen vergelijken met Daniël in Babel." Ilij besluit met de vraag: „Dorst gij naar bloed? Zoo ik, die niet door uw grootspraak verschrikt wordt, ter dood wordt gebracht, Christus leeft toch, Ciiiustus, mijn Ileere en de eeuwig gezegende lleere van allen. Amen!"
Een zoo mogelijk, nog gevaarlijker vijand, trad tegen Li'tiier op. 't WasjACOU van Hoogstraten, de Keulsche Inquisiteur, vijand van Reuchlin en de humanisten, die van toorn sidderde om de stoutheid van Luther, die den ondergang van het monnikendom niet onzeker beoogde. Vernemen wij iets van den strijd des inquisiteurs tegen den hervormer. Hoogstraten, woedend en toornig, riep uit: „Het is hoogverraad tegen de Kerk, dat men dezen gruwelijken ketter één uur langer leven laat. Men riclite terstond het schavot voor hem op!" Maar de lleere waakte over Zijn dienstknecht, die den bloeddorstigen dweper kort maar gestreng en met beslistheid toeriep:
„Weg met U, weg, gij dolzinnige moordenaar, die om het bloed roept uwer broederen! Het is mijn ernstige wil, dat gij ophoudt mij Christen en geloovige te noemen; integendeel, dat gij voortgaat, mij een ketter te schelden. Versta dit wel, bloeddorstig man, vijand der waarheid! En zoo uw dolle woede er u toe moge brengen om iets legen mij te ondernemen, draag zorg, dat gij met omzichtigheid te werk gaat en kies uw tijd goed. Mijn hoop en mijn verwachting zullen, zoo God wil, mij niet bedriegen."
Hoogstraten antwoordde niet.
Een zwaarder taak dan dien bloedhond af te weren, wachtte Luther thans.
Een theoloog van hooge geleerdheid, tot dusverre een vriend van Luther, begeerig om door hem te overwinnen de hoogste plaats in de kerkelijke wetenschap in te nemen, trad tegen hem in 't strijdperk, 't Was Johan Mair von Eck, doctor in de theologie, hoogleeraar en prokanselier te IngolstacU, Canonicus te Eichstadt, kettermeester voor Deieven en Frankenland, die den strijd aanbond. Even als Luther een boerenzoon, liet de roem van Luther hem geen rust. Door geen machtig beginsel gedreven, zonder eenig hooger ideaal, zonder hart voor zedelijkheid en godsdienst, leefde hij slechts voor zijn grenzenlooze ijdelheid en zucht om te disputeeren. Zoo verdedigde hij eens te Bologna openlijk den woekerhandel. Nu wilde hij de belangen van den bankier der aflaathandelaren, Fugger te Augsburg, dienen.
Du. Eck trad op als verdediger der Scholastieken. Ilij stond op om den man, die het ondernam Gods Woord te verheffen tot het eenig onfeilbaar licht in de Christenheid en dat der schoolgeleerden te doen tanen, te verpletteren. In beiden sprak zich een levensbeschouwing uit; in Dn. Eck die der Scholastiek, in Dr. Luther die van het Woord Gods, de II. Schrift. Dr. Eck noemde zijn geschrift Obelisken. Het moest dienen om Lutiier's thesen aan te vallen. Door zekere onbescheidenheid kwamen de „Obelisken," die Eck nog niet had uitgegeven, in veler handen. Zoo ook verkreeg Luther een exemplaar door middel van zijn vriend Link te Neurenberg.



Öp medelijdenden toon sprak Eck van zijn zwakken tegenstander, maar verzuimde niet om uit te drukken, dat Luther's stellingen van liet Bolieemsch vergif doortrokken waren en het verspreiden er van misdaad was. Hierin school boosaardigheid; hij wist hierdoor Luther den haat van velen, die lluss en de Bohemers verachtten, op den hals te jagen.
Lutiikr werd zeer gegriefd, omdat 't van een oud vriend kwam. Hij klaagt dan ook, dat hij in de „Obelisken" een venijnig man, een Bohemer, een ketter, een scheurmaker, een onbeschaamd, vermetel man genoemd wordt. „Be zachtere scheldnamen, als „slaperig, dom, onwetend, verachter van den opperkerkvoogd enz. ga ik, schrijft Luther. „voorbij. Bit boek is boordevol van de laagste beleedigingen." Uit alles blijkt, hoe diep onze hervormer gegriefd was en hoe laag Eck's handeling was. Zelf was Eck met de zaak verlegen. Ilij betuigde aan Carlstadt, dat het zijn voornemen niet was geweest zijn „Obelisken uit te geven en wierp al de schuld ervan op zijn bisschop.
Luther was met de betuigingen van Eck niet tevreden en antwoordde met zijn „Asterisken , later uitgegeven, op de Obelisken. 11 ij behandelde hem wel niet zoo gestreng als de anderen, maar uit al zijn woorden spreekt verontwaardiging.
Luther maakte er opmerkzaam op, dat de Obelisken niets uit de H. Schrift, niets van de Kerkvaders, niets van de kerkelijke Canones bevatten. Zij waren opgevuld met schoolsche vitterijen, meeningen en ijdele droomerijen. In Luther's werk tintelt alles van geest en leven, gevoed door de kennis van Gods Woord. Hij handhaaft zijn meening, dat de paus, als zijnde een mensch, in dwaling kan vervallen. „God," zegt hij, „is waarheid; Hij kan niet dwalen." Hij zegt verder: „Het zou voorzeker groote onbeschaamdheid zijn in een ieder, oin als filosofie van Aristoteles te leeren, wat hij niet kan bewijzen met het gezag van dien ouden schrijver. Gij stemt dit toe. Het is de onbeschaamdheid der onbeschaamdheden 0111 in de Kerk en onder Christenen staande te houden, wat Christus zelf niet geleerd heeft. Welnu, waar wordt in den Bijbel gevonden, dat de schat der verdiensten van Christus zich in de handen van den paus bevindt?"
Luther gaf de Asterisken niet uit. Eerst lang na dezen tijd kwamen zij ter kennis van het groote publiek. 'Ie vergeefs werden pogingen aangewend om Luther en Eck te verzoenen. Luther was daartoe bereid en schreef Eck een liefdevollen brief. Maar Eck antwoordde niet en zoo werd deze vriendschap voor altijd verbroken.
Inmiddels had Luther zijn andere roeping niet uit het oog verloren. Terwijl hij strijd voert met aflaatkramers, kanseliers van hoogescholen, inquisiteuren en grootmeesters van het Vaticaan, verliest hij geen oogenblik zijn grootsche taak: de verlichting van het volk door gezonde bijbelsche kennis uit de gedachten. Zijn beroemde predikatien over de Tien geboden, zijn verklaring van het „Onze Vader" voor eenvoudige en onkundige leeken zijn uitermate leerzaam en opbouwend voor het volk. Bijkans zouden we besluiten hierover eenige mededeelingen te doen, indien de omvang, dien het werk nemen mag, ons niet tot soberheid verplichtte. Zijne leerrede over de Boete of de Bekeering wijst de gemeente op den eenigen weg ter behoudenis in Christus Jezus. Hier zegt hij: „Be vergeving der zonden is niet in de macht van den paus, noch in die van den bisschop, den priester of eenig ander mensch, maar berust uitsluitend op liet Woord van Christus en op uw eigen geloof. Want Christus heeft onze vertroosting, onze behoudenis niet willen gronden opliet woord of het werk van een mensch, maar slechts op Zichzelven, op Zijn werk en op Zijn Woord. Uw berouw en uw werken kunnen u misleiden, maar Christus, uw God, zal u niet misleiden. Hij zal niet wankelen en de duivel zal Zijn woorden



geenszins te niet doen." „Een paus of een bisschop heeft geen grooter macht dan de minste priester, wat de vergeving der zonde betreft. En zelfs zoo er geen priester ware, zou ieder Christen, ja een vrouw of een kind hetzelfde kunnen doen. Want als een eenvoudig Christen tot u spreekt: „God vergeeft de zonden in den naam van Jezus Christus" en gij gelooft dit woord vastelijk, als of God tot u sprak, hebt gij vrijspraak ontvangen.
Zoo gij niet gelooft, dat uwe zonden vergeven zijn, maakt gij God tot een leugenaar en stelt gij meer vertrouwen in uw eigen ijdele gedachten dan in God en Zijn Woord.
Onder het Oude Testament had profeet, priester noch koning de macht om vergiffenis der zonden uit te spreken. Maar onder het Nieuwe Te tament heeft ieder geloovige deze macht. De Kerk is overvloeiende van de vergiffenis der zonden. Als een vroom christen uw geweten vertroost met het woord des Kruises, hetzij man of vrouw, jong of oud, neemt dan dien troost met zulk geloof aan, dat gij eerder vele dooden zoudt sterven, dan te twijfelen, of het zoo voor God zal zijn. Bekeert u, doet alle goede werken, die in uw vermogen zijn; maar laat het geloof, dat gij hebt in de vergiffenis der zonden door Jezus Christus vooraan staan en alléén gebieden op het slagveld."
Door deze prediking verdween de priester tusschen den mensch en God; door haar brak de dag der vrijmaking van de Kerk van Christus aan en verscheen het licht van de Zonne der gerechtigheid na den langen nacht van dichte duisternis.
liet kon niet anders, of lutiikr moest door al de aanvallen, welke op hem gericht werden, toenemen in kennis. Het licht, dat hij verspreid had, werd oorzaak, dat telkens voor zijn geestesoog vele zaken duidelijker en klaarder werden dan te voren. Zijn vijanden zorgden dan ook wel, dat er nieuwe overwegingen in hem ontstonden. In dit alles is de vinger Gods, het bestier van den Koning der Kerk merkbaar, die zijn dienaar bekwaamde om het groote werk, eenmaal begonnen, voort te zetten. Dit blijkt duidelijk uit de geschriften van Lutiikr omstreeks dezen tijd. Zoo schreef hij een sermoen: „Van den aflaat en de genade. Ook een: Besluit van de disputaties over de kracht van den aflaat. Straks volgde hierop zijn Latijnsch sermoen: Over de boete. In deze geschriften treedt het eenvoudig vertrouwen op de in Christus geopenbaarde barmhartigheid Gods — het zaligmakend geloof, gepaard met hartgrondig berouw over de zonden — op den voorgrond en verdwijnen èn de oorbiecht èn de door menschen verordende boetedoeningen.
In het voorjaar van 1518 moest er in Heidelberg een algemeene vergadering van de leden der Augustijner orde gehouden worden. Ook Luther, als een der uitstekendste onder hen, reisde den 1 t«ien April daarhenen. Hij vertrok met aanbevelingen van Keurvorst Frederik uit W ittenberg, niet zonder dat zijn vrienden in vreeze waren over zijn wedervaren, omdat zoo veel monniken zijn naam gehaat gemaakt en hem met scheldwoorden als overladen hadden. De bisschop van W urtzburg ontving hem zeer vriendelijk en met zijn geleider Urranus gaat hij goedsmoeds verder. Te Weissenfels en te Erfurt werd hij hartelijk verwelkomd. Te Judenbach onthaalde hem Pfeffinger, geheimraad van den Keurvorst, in de herberg. Moede en mat kwam hij te Coburg aan, waar iiet hem speet den tocht te voet te hebben ondernomen. „Ik heb echter, naar ik meen, voor deze zonde geen allaat noodig, want ik heb er diep berouw over en boet er ten volle voor," zoo schertst hij.
Van Würtzburg ging het naar Heidelberg, waar zij den '21stuu April aankwamen. Luther logeerde in het klooster der Augustijnen. Op het kasteel van den paltsgraaf



Wolfgang, broeder van den Keurvorst en leerling van Oekot ampadius , werd hij alleraangenaamst ontvangen. Nadat alles, waarvoor de Augustijnen samengekomen waren, was behandeld en bij ruimschoots de gelegenheid had gehad omhetschoone kasteel en de ridderlijke wapenen en harnassen, alsmede den schilderaehtigen omtrek te bewonderen, schreef bij tegen 20 April een openbare disputatie uit, waarin hij 18 godgeleerde en 12 filosofische thesen wenschte te behandelen en waarin hij de leer van zonde en rechtvaardigmaking, zooals Paulus en Augistinus die hadden verkondigd, tegen die van Rome zou verdedigen. Het verschil tusschen Paui.us en Anu .stinus was hem nog niet helder geworden.
Dichte scharen van hoogleeraren, studenten, hovelingen en burgers waren in de gehoorzaal van het klooster der Augustijnen opgekomen. Hij noemde zijne stellingen paradoxen. Enkele er van luidden:
1. De wet van God is een heilzame school des levens. Nochtans kan zij den mensch niet dienen tot het verkrijgen der gerechtigheid. Integendeel, zij belemmert hem.
2. 's Mensehen werken, hoe treffelijk en goed die ook zijn mogen, komen nochtans slechts voor als doodzonden.
4. De werken Gods, hoe onaanzienlijk en gebrekkig ze schijnen, hebben desniettemin een onvergankelijke waarde.
7. De werken der rechtvaardigen zeiven zouden doodzonden zijn, indien zijniet, vervuld met een heiligen eerbied voor den Ueere, duchtten, dat hun werken waarlijk doodzonden konden zijn.
0. Te beweren, dat werken, die buiten Christus worden gedaan, dood zyu maar geen doodzonde, is een gevaarlijk vergeten van de vreeze Gods.
13. Sinds 's menscben val is de vrije wil slechts een ijdel woord, en zoo de mensch alles doet, wat hij kan, doet hij nog doodzonde.
10. Ilij, die zich verbeeldt, dat hij de genade kan verwerven met alles te doen, wat hij kan, voegt zonde bij zonde en is dubbel schuldig.
18. liet is zeker, dat de mensch alle vertrouwen op zich zeiven moet verliezen, om geschikt gemaakt te worden tot het ontvangen der genade van (Iiiristls.
21. Een theologant der wereld heet kwaad goed en goed kwaad; maar een theologant des kruises stelt de zaak juist voor.
22. De wijsheid, die tracht de onzienlijke volkomenheden Gods te leeren kennen uit Zijn werken, doet den mensch opgeblazen, verhard en verblind zijn.
2.3. De wet wekt Gods toorn, doodt, vloekt, beschuldigt, oordeelt en veroordeelt alles, wat niet in Christus is.
2i Nochtans is deze wijsheid geen kwaad en de wet Gods is niet verwerpelijk; maar bij, die de kennis Gods niet oefent onder het kruis, verkeert in kwaad, wat goed is.
25. De mensch, die vele werken doet, wordt niet gerechtvaardigd; maar hij, die, zonder werken, veel geloof in Christus heeft.
20. De wet zegt: Doe dit! en hetgeen zij gebiedt wordt nimmer volbracht. De genade zegt: Geloof in Hem! en terstond wordt alles volbracht.
28. De liefde Gods vindt niets in den mensch, maar schept in hem hetgeen zij liefheeft. De liefde des menschen komt voort uit heigeen hij liefheeft.
Aan het dispuut namen zoowel professoren als monniken deel. Vijf doctoren der godgeleerdheid bestreden de thesen. De toon der discussie was waardig; er was geen stoornis. Luther was buitengemeen zachtmoedig, geduldig bij de tegenwerpingen en scherpzinnig bij alle bedenkingen. Hij antwoordde kort, in door Gods



Woord bezielde taal. Hij wekte de bewondering der luisteraars. Velen zeiden: „Hij is in alle opzichten Erasmus gelijk, maar overtreft hem in één ding. Ilij belijdt openlijk, Erasmus vergenoegt zich met alleen bedektelijk te kennen te geven."
Aan 't einde was Luther nog bezig met George Niger, een jong doctor, die verbaasd over Luther's stoute paradoxen, uitriep: „Als onze boeren dit hoorden, zouden zij ons steenigen." De geheele vergadering barstte in een luid gelach uit.
De uitslag van liet dispuut was, dat vele jongelingen Luther's zijde kozen. Onder hen tellen wij de later beroemd geworden mannen: Martijn Bucer, Joiiannes Brenz , Erhard Schnepf en Theobald Gerlacher, meer bekend onder den naam Billican. Luther schreef uit Wittenberg, na zijn terugkeer, aan Spalatijn: „Ik koestel' de hoop, dat Christus' ware theologie, die door deze grijsaards vol vooroordeel verworpen wordt, nu door de jeugd zal worden aangenomen."
En deze verwachting was niet ijdel. Alleen de aanwinst in de toegenegenheid van bovengenoemde mannen was voor hem van groote beteekenis. Letten we op enkelen van hen eenigszins nader.
Martijn Bucer, toen 27 jaren oud, was een Dominicaan; hij was geboortig uit eene kleine plaats in den Elzas en reeds op zijn 10de jaar in een klooster gegaan. Hier wekte hij door zijn bekwaamheid bij de verlichtste monniken de schoonste verwachtingen op. „Mij zal eenmaal het sieraad van onze orde zijn," verklaarden zij. Hij werd door de Oversten van 't klooster naar Heidetberg gezonden, om Grieksch, Hebreeuwsch, theologie en filosofie te studeeren. Met groote ingenomenheid las hij de werken, die door Erasmus werden uitgegeven.
Daar verschenen de eerste geschreven werken van Du. Luther van Wittenberg. Bucer zette zich terstond neder om diens leer met de II. Schriftuur te vergelijken. En de twijfel omtrent de leer der pausen bleef niet uit. De keurvorst van den Paltz benoemde Bucer, die beschaafde manieren en welsprekende taal met eene schoone en krachtige stem paarde en niet schroomde de zonden zijner dagen aan te tasten, tot hofkapelaan. Heilbegeerig zat hij nu bij de disputatie van Luther neder om alles op te teekenen, wat Luther over het Woord Gods sprak, en de II. Geest grifte in zijn hart de waarheid met onuitwisehbaar schrift. De tegenwerpingen der opponenten liet hij achterwege; hij achtte ze zoo onbeduidend, tegenover liet heldere licht des Evangelies en van Paulus, dat Luther had doen schijnen, dat hij ze niet onder de oogen van zijn vriend Rhenanus durfde brengen. Zoo werd Bucer voor de leer der vrije genade Gods in Christus en straks voor den dienst der Beformatie gewonnen.
Johan Brenz of Brentius, de zoon van een magistraat uit een Zwabische stad, was op zijn 13de jaar te Heidelberg als student ingeschreven en bij Luther's dispuut 19 jaren oud. Hij had de gewoonte, gevolg van zijn weetgierigheid, om te middernacht op te staan, ten einde dan te studeeren. Later onderzocht hij in de middernachtelijke uren de H. Schrift en alzoo werd hij een der eersten, die op het licht, dat te Wittenberg ontstoken werd, het oog vestigde en het met ingenomenheid des harten begroette. Luther's geschriften verslond hij en hij werd door een der stellingen van Luther, de 2ü8te van het dispuut, diep getroffen en voor de waarheid gewonnen.
Erhard Schnepf was de zoon van een vroedschapslid uit Heilbronn aan den Neckar. Zijn moeder, als een andere Hanna, had haar eerstgeboren zoon den Heere opgedragen, wenschende, dat hij in de godgeleerdheid zou studeeren. Hij koos evenwel de studie der rechten, tot smart zijner moeder, die hem smeekte gedachtig te zijn aan haar gelofte bij zijn geboorte. De jongeling liet zich overwinnen



én vond in de nieuwe studiën veel aantrekkelijks. Bij het dispuut verwierp hij op Luther's vermaan alle gedachte aan menschel ij ke verdienstelijkheid en viel met zijn hart hij de leer der rechtvaardiging van den zondaar uit vrije genade. Zoo werd het Heidelberg's twistgesprek de zaaitijd der Reformatie voor den Paltz.
Luther's reis van Heidelberg was een vreugde voor zijn hart. De paltzgraaf schreef van hem aan den keurvorst, dat Lutiier zooveel scherpzinnigheid hij de disputatie had getoond, zoodat dit grootelijks tot den roem der hoogeschool van Wittenbcrg had hijgedragen." Ilij mocht niet te voet reizen. Neurenberger Augustijners verzelden hem tot Wïirzburg; van daar ging hij naar Erfurt met de monniken, die daar tehuis behoorden. Te vergeefs sprak hij op die reis met zijn ouden leermeester Usingen , die hem met verwondering en verbazing beluisterde. Zoo ging het ook met Jonocus Trutfetter in Erfurt, waar hij aan de deur werd afgewezen. Lutiier schrijft hem daarop: „De geheele universiteit denkt als ik, met uitzondering van een enkel licentiaat. En wat meer is: de keurvorst, de bisschop, vele andere prelaten en al onze verlichtste burgers betuigen uit een mond, dat zij tot op dezen tijd Jkzus Ciiristis en Zijn Evangelie evenmin gekend als verstaan hadden. Ontsluit onbeschroomd uw hart en stort uw gramschap uit. Ik zal en kan niet boos op U zijn. God en mijn geweten ziju mijn getuigen."
De oude heer was dooi' dien brief getroffen, maar in een Lutiier nu toegestaan onderhoud bleef hij denzelfden tegenzin voor hel nieuwe licht aan den dag leggen, tot groote smart voor zijn vroegeren leerling.
De reis ging nu van Erfurt naar Eisleben, zijn geboorteplaats. De Augustijnen van die stad, trotsch op hun beroemden medebroeder, brachten hem op hun kosten met hun eigen paarden naar 1 Vittenberg, waar liij Zaterdag na IIemelvaartdag, versterkt naar den geest en er beter uitziend naar het lichaam, door zijn vrienden ontvangen werd. De Ileere God liad zijn weg voorspoedig gemaakt en met ruime hand was het zaad der komende Reformatie in menigen akker des harten gestrooid, wachtende op den vruchtbaar makenden regen des II. Geestes.
Uit 's hervormers „Schlusreden," die hij 11a zijn terugkomst uit Heidelberg voltooide en in handschrift aan zijn bisschop toezond, blijkt, dat liij, hoewel de waarheid zoekend, toch wil gehoorzaam blijven aan de Kerk. Ook in zijnschoonen brief, die hij den 30stea Mei 1518 aan ziju vriend Von Staupitz zond, eindigt hij aldus, het oordeel in zijn zaak aan den Ileere overlatende: „Christus moge zien of het het Zijne is dan wel het mijne, wat ik gesproken heb; zonder Ziju wil en welbehagen is geen woord van den paus op diens tong. Hem verwacht ik als rechter, die over den Roomschen stoel zijn oordeel uitspreekt" En als hij zinspeelt op het voornemen om hem met geweld of list gevangen te nemen en te dooden, zou men, schreef hij, hem op zijn hoogst van één of twee levensuren berooven. „Mij," zegt hij, „is de zoete Verlosser en Verzoener, mijn Ileere Jezis Christus, genoeg, Wien ik zingen zal, zoo lang ik ben."



DERDE AFDEELING.
De Kerkhervorming in Duitschland. \. Lutiier te Augsburg. October 1518.
jjPg|[ usschen Lutiier en Rome moest l)3t nu tot een beslissing komen. Een nieuw gedeelte van Luther's bervormingsarbeid verhaastte die. Lutiier /§-fTscbreef in zeer gematigden toon ziju „Schlusreden" of „Resolutiën"' als 'É ophelderingen tot zijn 95 thesen, en zond die met een begeleidend schrijven I aan Leo X. Maar hoe zacht hij zich ook uitdrukte, hij wijzigde in niets zijn overtuiging omtrent aflaten en pauselijke macht. Hij ontwikkelt den aard der waarachtige bekeering. Zijn inzicht staat lijnrecht tegenover het goochelspel der kerk van Rome. Zoo zegt hij, dat bet Grieksche woord fitrxvctx niet beteekent poenitentia of boetedoening, maar: doe aan een nieuwen geest, een nieuw gemoed, een nieuwe natuur! Christus leert een bekeering in geest en waarheid en niet in uiterlijke boetedoeningen, die door de hoovaardigste zondaren zonder verootmoediging kunnen volbracht worden. Hij wil een bekeering, die onder alle levensomstandigheden kan plaats vinden, onder het koninklijk purper, den priesterlijken rok, den vorstelijken hoed, te midden der pracht van Uabel, in de pij van den monnik en de lompen van den bedelaar. Hij zegt verder: „Ik bekommer er mij niet over, wat den paus behaagt of mishaagt. Er zijn vele pausen geweest, die niet alleen vele dwalingen en zonden liefhadden, maar met wie 't nog veel erger was gesteld. Ik hoor naar den paus, als hij spreekt in de Canones, overeenkomstig de Canones, in overeenstemming met de Conciliën, maar niet naar zijn eigen goeddunken. Ik moet mij verwonderen over de eenvoudigheid van hen, die beweren, dat de beide zwaarden de geestelijke en wereldlijke macht voorstellen. O ja, de paus zwaait een ijzeren zwaard, volstrekt niet als een teeder vader, maar als een dwingeland. Maar waarom heeft liet slimme verstand dier uitleggers niet verklaard, dat de beide sleutelen, aan Petrus toevertrouwd, moeten dienen, de eene om de schatten des hemels en de andere die van deze wereld te ontsluiten? Het is onmogelijk, dat iemand een christen kan zijn zonder Christus als zijn deel te bezitten, en zoo hij Christus tot zijn deel heeft, bezit hij alles, wat Christus heeft. Hij werpt zijn mantel over ons heen en wij zijn behouden."
Hoewel Lutiier met lof van Leo X spreekt, verklaart hij hem machteloos om de Kerk te redden, en doet voorts door zijn redenen de behoefte aan aflaten verdwijnen. Vrijmoedig komt Lutiier er voor uit, dat de Kerk hervorming vereischt. En." schrijft hij, „dit kan liet werk niet zijn van een enkel mensch, zooals de paus, of ook van vele mensehen, als de kardinalen en conciliën, maar 't moet het werk zijn der geheele wereld; of liever, 't is een werk, dat aan God alleen behoort. En



wat don tijd betreft, weet Hij dien alleen, die allen tijd geschapen heeft ... De dam is gebroken en liet is niet langer in onze macht, de onstuimige en overweldigende baren te beteugelen."
Lutiier's zachtmoedige taal zou opgevat kunnen worden als een kleine wankeling in zijn overtuiging, wellicht als oen bedriegelijke belofte, als hij aan LkoXschrijft: „In uw stem zal ik de stem van Christus erkennen, die in U spreekt en woont. Ileb ik den dood verdiend, ik weiger niet te sterven." Zoo min is het een waar als het ander. Alleen spreekt hieruit een betere verwachting van Lko X door Luther. die gedenkt, hoe Leo zich hot lot van Reuciiun tegenover den inquisiteur van Hoogstraten heeft aangetrokken. Ja, hij hoopt, dat, zonder scheuring, de hervorming, die hij wenscht, nog uit de Kerk zelve zal te voorschijn komen.
Dit blijkt niet het minst uit zijn schrijven van 22 Mei 1518 aan den bisschop van Brandenburg, zijn geestelijk opperhoofd, en zeer duidelijk uit het begeleidend schrijven van zijn „Resolutiön" aan Lko X. Dit laatste bevat merkwaardige zinsneden, als deze:
„Aan den meest gezegenden Vader Leo X, oppersten bisschop, wenscht Martijn Luther, een Augustijner monnik, eeuwige zaligheid."
„Ik heb vernomen, heilige Vader! dat slechte geruchten over mij in omloop zijn en mijn naam bij Uwe heiligheid in kwaden reuk wordt gebracht. Ik word een ketter genoemd, een afvallige, een verrader. Men geeft mij wel duizend andere scheldnamen. Wat ik zie, verbaast mij; wat ik hoor, ontroert mij. Maar deeenige grond mijner vertroosting blijft: een rein en gerust geweten. Verwaardig U mij aan te hooren, heiligste Vader! mij, die slechts een kind en ongeleerd ben.'
Hij brengt nu den paus op de hoogte der zaak en vervolgt:
„In alle herbergen werd niet anders gehoord dan klacht op klacht over de schraapzucht der priesters, niets dan aanvallen op de macht der sleutels van den oppersten bisschop. Hiervan getuigt geheel Duiïschland. Toen ;k er van onderricht werd, ontstak mijn ijver voor Christus. Zoodra ik het inzag, geraakte mijn jeugdig en warm bloed in vuur.
„Ik waarschuwde onderscheidene prinsen der Kerk; maar sommigen spotten met mij; anderen bleven doof voor mij. De schrik voor Uw naam scheen ieder te weerhouden. Toen gaf ik mijn disputatie uit.
„Ziedaar, heiligste Vader! den brand, waardoor, zooals gezegd wordt, de geheele wereld is in vlam gezet."
„Wat moet ik doen? Herroepen kan ik niet, en toch zie ik, dat mijn geschrift mij van alle zijden onbegrijpelijken haat berokkent. Ik wensch niet voor |de goheele wereld op te treden, want ik bezit geen geleerdheid, geen talent; ik bon veel te gering voor zulke groote zaken; vooral in deze schitterende eeuw, waarin Cicero zelf, zoo hij thans leefde, genoopt zou zijn zich in een donkeren hoek te verbergen.
„Maar om mijn tegenpartijders tot zwijgen te brengen en aan de vele verzoeken mijner vrienden te voldoen, geef ik nu mijne beschouwingen in het licht. Ik geef ze uit, heilige Vader! opdat ik grooter veiligheid hebbe onder de schaduw uwer vleugelen. Allen, die maar willen, zullen thans vernemen, met welke eenvoudigheid des harten ik een beroep heb gedaan op de kerkelijke overheid om mij beter te onderrichten, en welk ontzag ik getoond heb voor de macht der sleutelen.
„Indien ik mij onvoegzaam had gedragen, zou 't onmogelijk zijn voor mijn doorluchtigsten heer Frederik, hertog en keurvorst van Saksen, die onder de vrienden der apostolische en christelijke waarheid uitblinkt, ooit aan zijn universiteit te Uittenberg een man, zoo gevaarlijk als ik word genoemd, geduld te hebben.



„Om (leze reden, heiligste vader! werp ik mij aan de voeten uwer heiligheid met alles wat ik heb en wat ik ben. Veroordeel mijn zaak of neem die aan; verklaar dat ik recht heb of dat ik dwaal; neem mijn leven, of geef het mij, naar uw welbehagen. Ik zal uwe uitspraak erkennen als de stem van Jezis Christus, die door U spreekt en bestuurt. Zoo ik den dood heb verdiend, zal ik niet onwillig zijn om te sterven. Do aarde is des Ileeren en al wat daarin is. Ilij zij geprezen in alle eeuwigheid! Amen. Moge Hij U bewaren voor altijd! Amen.
Geschreven op Heilige-Drievuldigheidsdag in liet jaar 1518.
Martijn Luther, Augustijner monnik."
In dezelfde gemoedsgesteldheid verzoekt Luther nu Von Staupitz , zijn vriend en vicaris-generaal, zijn „Resolutiën" en dezen brief aan Leo X te doen toekomen.
Maar, indien hij nog tot dien dag het goede van Leo zelf geloofd en gehoopt beeft, hoe bitter moet dan de ontgoocheling niet voor hem zijn geweest.
Terwijl Luther in stilheid het antwoord uit Ilome verbeidde, arbeidde hij onvermoeid aan zijn taak te Wittenberg, aan de universiteit, die hem lief was, en waaraan nu in Piiiup Melanciiton van Brctten, den grooten leerling van den beroemden Kelcmi.ix, een uitstekend hoogleeraar in het Griekschwas opgetreden. Wij zullen van dezen merkwaardigen magister meer vernemen'
Middelerwijl was de macht der duisternis krachtig werkzaam om zijn ondergang te bewerken.
Keurvorst Frederik de wijze had reeds van kardinaal Raphael van Rovera namens den paus, een schrijven ontvangen, gedateerd 3 April 1518, waarin Luther van ketterij verdacht wordt verklaard en hem werd verzocht dezen geen bescherming te verleenen. Zoo wil de curie Luther van zijn beschermer berooven, door op de bekende rechtzinnigheid der Duitsche vorsten in 't algemeen, en de oprechte gehechtheid van Frederik III aan den Roomsehen stoel in 't bijzonder te werken. Voor hem moet, na uit Saksen verjaagd en in Duitschland of Bohème zwervende te zijn, niets overblijven, dan een gemakkelijke prooi voor de Inquisitie te worden. De moordlust der Dominicanen was Luther bekend; hij gewaagt van het groot genoegen, dat kardinaal Ryphael zou smaken, als hij hem door keuvorst Frederik mocht zien verbranden. In Februari 1518 had Gabriel Venetus , de promagister der Augustijnerorde reeds van Leo X het bevel ontvangen om den gevaarlijken nieuwigheidszoeker, den monnik Maarten Luther van die orde met al de macht, waarover hij als promagister kon beschikken, van zijn streven al te brengen.
Ook van Joiiann Tetzel verscheen weer een stuk, dat alleen dienst deed om diens jammerlijke onwetendheid aan de kaak te stellen.
Gelukkig voor Li ther en de zaak der Hervorming, had God deHeere in Frederik den wijze een man beschikt, die niet in overijling handelde. Melanciiton zegt van hem: „Hij behoorde niet tot de lichtvaardige lieden, die alle veranderingen bij dert eersten aanvang reeds stuiten willen." Op politiek terrein had hij liet hof van Rome in al de laagheid der baatzucht leeren kennen. Hij wantrouwde derhalve Leo; ook vreesde hij God boven den paus. Hij las zorgvuldig al de stukken, die uitkwamen en op Lutiier's zaak betrekking hadden.
Ook Li tiier maakte op nieuw gebruik om door predikatiën het volk te bereiken. In zijn beroemd sermoen: „Over de kracht van den ban," uitgesproken 15 Juli 1518, kort na de ontvangst van Leo's boodschap aan Frederik, toont hij het onderscheid aan tusschen uitwendige en inwendige excommunicatie. De eerste sluit slechts uit van de genademiddelen, de tweede van de gemeenschap met God. Hij zei: „Niemand kan den gevallen zondaar met God verzoenen, de eeuwige God alleen



kan dit. Niemand kan don niensch afscheiden van God, dan de mensch zelf dooi' zijn eigen zonden. Gezegend is hij, die sterft onder een onrechtvaardigen ban! Terwijl hij orn der gerechtigheid wil een bittere straf uit de handen der menschen ontvangt, ontvangt hij uit de hand Gods de kroon der eeuwige gelukzaligheid."
Welk een kracht der overtuiging en des geloofs spreekt uit deze woorden! Lither liet zich niet ophouden op zijn weg; niets was instaat hem te verhinderen om voort te gaan. Rome en zijn aanhang, hoewel hiertoe onwillig, bereidden hem dien weg. De ons reeds bekende Trutfetter schreef hem in Juli 1518 een zeer hatelijken brief; zijn vijanden spraken afkeer en laster van hem. Lutiier schrijft aan Link in Neurenberg, zijn vriend: „Hoe meer zij mij dreigen, des Ie grooter is mijn vertrouwen, en schertsend laat hij er op volgen: „Vrouw en kind zijn bezorgd; aangaande huis en have zijn de noodige beschikkingen gemaakt; eer en goede naam worden reeds verdeeld, en zoo blijft er niet anders over dan mijn zwak en gebroken lichaam; nemen ze mij ook dit af, welnu, dan berooven ze mij misschien van een paar uren levens, maar mijn ziel zullen ze toch niet. weghalen.'
Te Rome trad nu formeel Lither's doodvijand Syevestf.r yam Prierio als beschuldiger tegen hem op. Deze aanklager was tegelijk rechter, zooals Lutiier zich terecht beklaagt. Kort daarop werd de hervormer naar Rome opontboden, om aldaar voor oen door den paus voor zijn zaak benoemde Gommissie Ie verschijnen. Aan deze (,ommissie was opgedragen hem te verhooren en naar bevind van zaken te oordeelen. Dit opontbod ontving Lutiier den 7den Augustus 4518.
De lezer bemerkt, dat de oplossing door de Curie allereenvoudigst was beraamd. De ketter had slechts in den val te loopen en de zaak van 31 October zou uit de wereld verdwenen zijn. Maar, al werd de zaak van Lither , van menschelijke zijde beschouwd, ernstig bedreigd, in den raad des Allerhoogsten Gods was het anders besloten, 't Moest evenwel met haar door de diepte naar omhoog.
Ook stond Lutiier niet langer alleen. Rondom hem had zich een leger van edele mannen gevormd, dat hem tegen zijn vele en machtige vijanden zou beschermen. Het licht, dat van Wittenberg uitging, glansde door geheel de kerk van Duitschland en verlichtte tienduizenden harten. Daar daalde leven Gods in het doode lichaam der Christenheid. Op nieuw zag deze op naar het ideaal der eerste eeuwen van het leven der Kerk , en evenals op Paulus' prediking de heidensche tempels verlaten stonden en de zilversmeden der tempeltjes van Diana hun arbeid bedreigd zagen, zoo keerden zich velen af van de bedriegelijke aflaatkraam en van allerlei Roomsch bijgeloof. Met blijdschap werd de nieuwe dag begroet, waarin de heerschappij van den priester en van den monnik stond te verdwijnen en Gods Woord zou heerschen in de gemeente. Niet langer zouden steenen voor brood worden gegeven; maar Christus' liefde en Christus' bloed als de onnaspeurlijke rijkdom der genade Gods om niet verkondigd en aangeboden worden. De adem des 11. Geestes doorwaaide de harten en bereidde de wedergeboorte der Kerk en de vernieuwing der samenleving door een reeks van gebeurtenissen krachtig voor.
Het kwaad scheen overigens ten volle over Lither besloten. Maximiliaan, de keizer, oud en den dood nabij, wenscht zijn kleinzoon Karei, als Karei. V na hem op den Duitschen troon. Hij riep den Rijksdag ie Augsburg samen, waar zes keurvorsten verschenen en vele stenden van het Rijk. Een oorlog met Turkije dreigde of diende tot voorwendsel om de stenden tot groote oll'ers te bewegen. In zijn verlangen betreffende Karei, als opvolger werd hij teleurgesteld, want keurvorst Frederik de wijze wederstond met kracht de keuze van Karel tot Roomschkoning. Hierin stemde Frederik overeen met den paus, want Leo X was er vol-



strekt niet opgesteld om <le macht van het huis van Oostenrijk uil te breiden. Nu wendde Maximimaan zich tot Leo om diens hulp te winnen en beging hij de laaghartigheid om Lither daarvoor op te offeren. Hij schreef aan den paus den 5dcn Augustus 1518 het volgende:
„Heiligste Vader! Wij hebben dezer dagen vernomen, dat een broeder van de orde «Ier Augustijnen, Martijx Lithkr genaamd, zich heeft vermeten zekere stellingen te verkondigen betreffend den verkoop van aflaten; 't welk ons te meer mishaagt, omdat deze monnik vele beschermers heeft gevonden, onder welke zich hooggeplaatste personen bevinden. Indien Uwe Heiligheid en de hoog eerwaarde Vaders der Kerk niet spoedig uw gezag tanwenden om aan die schandalen een eind te maken, zullen deze gevaarlijke j edikers niet alleen het eenvoudige volkverleiden, maar ook aanzienlijke vorsten in hun ondergang medesleepen. "Wij zullen zorg dragen, dat, wat ook Uwe Heiligheid in deze zaak ter eere van Godalmachtig moge besluiten, zulks door het geheele keizerrijk zal worden nageleefd."
Kr bestaat gegrond vermoeden, dat Maximimaan's flauwhartig en onverstandig schrijven aan Leo X heeft plaats gevonden onmiddellijk na een ernstig gesprek met keurvorst Frederik. Is dit vermoeden waarheid, dan drijft wraak voor diens tegenstand den keizer eenerzijds en onstaatkundig hulp zoeken bij den paus hem anderzijds. Weinig strekt de verdachtmaking van Frederik den wijze en de verloochening van Reuciilin, vroeger door hem beschermd, in dit schrijven uitkomend, den doorgaans om zijn ridderlijkheid geroemden Maximiliaan tot eer.
In Frederik's antwoord aan Raphael df. Rovera op diens brief van den 7den Juli 1518 had hij beleefd en ontwijkend over zich zeiven gesproken en medegedeeld, dat Li'tiier steeds had aangeboden om, onder vrijgeleide, voor onpartijdige rechters, die tevens geleerd en christelijk waren, te verschijnen, ten einde hetgeen hij geleerd had te verdedigen en zich te onderwerpen, als hij uit de II. Schrift van dwaling mocht overtuigd worden.
Door liet edelmoedig en verstandig gedrag van Frederik was Rovera's poging om den keurvorst van Li ther af te trekken volkomen mislukt. Nu ontving de keurvorst den 23s,cn Augustus 1518 een brief van Leo X, waarin volkomen duidelijk de bedoeling der curie aan het licht trad. Hij schreef: „Geliefde zoon! als wij denken aan uw edel en waardig geslacht; aan u, die daarvan het sieraad en het hoofd zijt, als wij bedenken, hoe gij en uw voorouders steeds begeerd hebben het christelijk geloof en de eer en de waardigheid van den heiligen stoel te handhaven, kunnen wij niet gelooven, dat een man, die het geloof verloochent, vertrouwen mag op de gunst van uw hoogheid en stoutmoedig onder uw oog aan zijn goddeloosheid den teugel mag vieren. Nochtans wordt ons van alle zijden bericht, dat zekere monnik Martijn Lither, een zoon der boosheid en een verachter Gods, kloosterling van de orde van sr. Aigestinus, zijn gewaad en zijn orde, die bestaan in ootmoed eu gehoorzaamheid, vergeten heeft en «lat hij zich beroemt niet te vreezen voor het gezag of de straf van eenig mensch, daar hij verzekerd is van uw gunst en bescherming.
„Maar omdat wij weten, dat hij zich vergist, hebben wij het noodig gerekend aan uw hoogheid te schrijven en u in den Heere te vermanen, om te waken voor de eer des naams van een christelijk vorst, zoo als gij zijt, het sieraad, de roem en wel aangename reuk van uw edel geslacht; u zeiven te verdedigen op deze lasteringen, en u niet alleen te wachten voor zulk een erg vergrijp, als u wordt toegeschreven, maar zelfs voor het kwaad vermoeden, dat de stoute aanmatiging van dezen monnik dreigt over u te brengen." De paus bericht den keurvorst, dat



liij den kardinaal Thomas Vio de Gaeta met liet onderzoek over de zaak van Luther had belast. Deze, als kardinaal Cajetanus bekend, was een dominicaan en tevens een ijverig Thornist. liet was te voorzien, welk lot Luther zou beschoren zijn, indien hij het waagde zich in het hol van den leeuw — naar Rome te begeven. Luther verzocht zijn vriend Spai.ati.ix, die zich met den Keurvorst te Augsburg op den Rijksdag bevond, bij den Keurvorst en zijn raadsman Pfeh inger zijn invloed aan te wenden, opdat zij, alsook de keizer bij den paus mochten bewerken, dat de vordering, volgens welke Lither zich naar Rome inoestbegeven, ingetrokken en diens zaak in Duilschland zou onderzocht worden.
De slag, die Lither bedreigde, werd door dezen niet gevreesd. Hij was gerust in God en schreef aan Spalatijn: „Ik verlang niet, dat onze vorst iets doe ter verdediging mijner stellingen. Ik ben bereid om in de handen mijner tegenpai lijders overgeleverd te worden. Hij late maar den geheelen storm over mij losbaisten. Ik hoop, dat ik met Christus' hulp in staat zal zijn om datgene vol te houden, wat ik ondernomen heb te verdedigen. Aan geweld moeten wij natuurlijk toegeven, doch zonder de waarheid op te olTeren. Ook \on Staupitz schreef in dien zin aan Spalatijn.
Eindelijk moest Lutiier voor den kardinaal-legaat te Augsburg verschijnen. Ook hier dreigden voor hem tal van gevaren. Zijne vrienden vreesden zeer voor hem en baden hem, dat hij niet zou gaan. Anderen zochten voor hem een schuilplaats. Von Staupitz drong er op aan, dat hij vluchten en bij hem te Sctlzburg een wijkplaats zou zoeken. Hij schrijft Lutiier: „Het schijnt mij toe, dat de geheele wereld tegen de waarheid vergramd en daartegen in verbond getreden is. De gegekruisigde Jezus is evenzoo gehaat geweest. Ik zie niet, dat gij iets anders dan vervolging te wachten hebt. Weldra zal niemand, zonder vergunning \an den paus, de Schriften mogen overpeinzen en daarin Jezus Christus zoeken; hetwelk Jezus Christus toch geboden heeft. Gij hebt slechts weinige vrienden; en gave God, dat de vrees voor uwe vijanden deze weinigen niet terughield om zich ten uwen gunste te verklaren. Het verstandigste is, dat gij l(ittenberg voor een i gen lijd verlaat en hier bij mij komt. Dan zullen wij tezamen leven en sterven." \ox Staupitz voegt er bij: „Dit is ook het gevoelen van den keurvorst.
Ook graaf Alrert van Mansfkt.iit liet hem de reis naar Augsburg afraden. Onderscheidene machtige personen hadden gezworen hem te dooden. Maar Lutiier begreep zijn roeping beter. Hij hoort naar het woord van den Heiland; „Een iegelijk, die mij belijden zal voor de menschen, dien zal ik ook belijden voor mijn Vader, die in de hemelen is," dat hem gedurig voor den geest zweeft. Luther verzocht den keurvorst, die niet had toegestaan, dat hij naar Rome werd gexoeul, om een vrijgeleide naar Augsburg, waar de kardinaal, die door een bezoek van Fiiederik zeer bekoord was, hem op vaderlijke wijze zou hooren en weer in vrede zou laten vertrekken. De keurvorst antwoordde, dat zulks onnoodig was en zond hem brieven van aanbeveling benevens geld voor de reis. En alzoo vertrok hij nu te voet naar die stad. Hij kwam te Weimar en daar ontmoette hem voor het eerst, van aangezicht tot aangezicht, de ons reeds bekende Myconius. die echtei testieng door zijn overste werd gadegeslagen, dan dat hij met den man, aan wien hij naast God den vrede zijner ziel dankte, had kunnen spreken.
Lutiier predikte te Weimar voor het hof naar Mattheus XMII : 1 11- Het was St. Michaelsdag, waarop men gewoon was over de engelen te prediken. Li riiER sprak met kracht over de schijnheiligen en eigengerechtigen, maar sprak geen woord over de engelen, leder was vol verbazing over den moed en de gerustheid f



die door onzen reiziger aan den dag werd gelegd. Vol bekommering over hem, sprak Johann Kestner, provisor der Augustijnen te Weimar, in wiens klooster hij logeerde tot hem: „Broeder! gij zult in Augsburg Italianen ontmoeten: geleerde mannen en arglistige tegenstanders, die u genoeg zullen te doen geven. Ik vrees, dat ge niet in staat zult zijn om uwe zaak tegen hen vol te houden. Zij zullen u in het vuur werpen en de vlammen zullen u verteren." Lutiier antwoordde hem: „Lieve vriend! bid tot onzen God in den hemel, en zeg een pater noster voor mij en Zijn dierbaren zoon Jezus Ciiiïistis, wiens zaak de mijne is, opdat Ilij Hem gunstig moge zijn. Als Ilij zijne zaak verdedigt, zal ook de mijne verdedigd zijn; maar wanneer Hij die niet handhaven wil, waarlijk dan kan ik ze ook niet handhaven en Hij zal er dan de oneer van dragen."
Ie Neurenberg leende Lutiier een rok van zijn vriend Link. De zijne was oud en hij moest voor een prins der Kerk verschijnen. Hier bezocht hij ook Sciieuri. , den stadssecretaris, en den beroemden A miert Durer Door Link en een monnik Leonard vergezeld, kwam hij den 7den Oetober te Augsburg aan, alwaar hij in het klooster zijner orde met zijn gezelschap verblijf nam. Hoewel krank door allerlei vermoeienissen en aandoeningen, ging hij den zwaren strijd, die hem hier wachtte, vertrouwend op zijn God, te gemoet.
Link verwittigde den pauselijken legaat terstond na Luther's aankomst diens aanwezigheid in Augsburg. Cajetanus was verblijd; hij rekende nu den ketter reeds in zijn macht te hebben.
Deze man heette eigenlijk Thomas de Yio. Ilij was in 14G9 te Gacta geboren en werd meestal naar die geboorteplaats Cajetanus geheeten. Op zestienjarigen leeftijd werd hij Dominicaner-monnik en later generaal dier orde, als mede kardinaal dei- Roomsche kerk. Als ijverig Thomist was hij daarom reeds vijand van Lutiier, die de Scholastiek zoo hevig had aangevallen. Met hart en ziel had hij de rechten des pausen verdedigd en, deelend in diens gunst, volgde hij Leo na in liet tentoonspreiden van pracht en luister. Legaten van den paus rekende hij hoven koningen te staan. Tijdens den rijksdag, die schier geheel hij Luther's aankomst was uiteengegaan, had hij op den lsten Augustus in de hoofdkerk van Augsburg plechtig een mis bediend; op het hoofd van den aartsbisschop van Maintz, die knielend voor het altaar lag, den kardinaalshoed geplaatst, en aan keizer Maximiliaan een hoed en een zwaard geschonken, die door den paus gewijd waren, 't Was schier ondenkbaar, dat voor zulk een machtig kerkvorst, met eenig succes een arme monnik in een geleende pij iets zou uitrichten. Cajetanus was bovendien — zeldzaamheid in dien tijd — een man van strenge zeden en daardoor in hoog aanzien in Duitscliland. Voor dien man zou Li ther ongetwijfeld zwichten, en zoo niet, dan was diens lot reeds bepaald, want reeds was hij ketter verklaard.
lleeds den 8sli'n Octoher was tot hem gekomen zekere Urbanus van Serra Longa , iemand uit het gevolg van den legaat, die met dezen had afgesproken, Lutiier te polsen en zoo mogelijk tot herroepen te bewegen. Intusschen was Lutiier daartoe minder dan ooit gezind. Zijn misnoegen over Rome was nog voor zijn afreis naar Augsburg zeer versterkt door een geschrift in het Latijn, dat toen zeer veel opzien verwekte, getiteld. Opwekking van een zeer geleerd man aan de Duitsche vorsten om niet te bewilligen in het heffen van een tiende (ten hehoeve van een strijd met de Turken). De Schrijver was, volgens Lutiier, goed op de hoogte der zaken. Deze stelde met krachtige bewoordingen de geheele door Leo X uitgeschreven tiende voor als een gemeene geldspeculatie der Medici , ten bate van hun eigen zak. Op verstand en gemoed beide maakte dit geschrift hij Luther diepe indrukken. Hij was derhalve



voorbereid, toen de Italiaan Serra Longa, vergezeld van twee bedienden, veinzende uit zichzelven te komen, liem bezocht. Hij deed zieli voor als handelend uit vriendschap voor den gunsteling van Frederik dex wijze en uit verknochtheid .tan de Heilige Kerk. Laat ons uit dit merkwaardig onderhoud het een en ander beluisteren. Hij, Sehra Longa, sprak, na Luther begroet te hebben:
„Ik ben gekomen om u een goeden en verstandige» raad te geven. \ ei zoen u met de Kerk. Onderwerp u onvoorwaardelijk aan den kardinaal. Neem uw aanstoote-
lijke gezegden terug."
Luther deelde hem mee, dat hij voornemens was te verdedigen, wat hij tot
dusver had gedaan. .. . ,
Serra Longa waarschuwde daarop: „Wacht u daarvoor. Zoudt gij in t strijdperk
treden met een legaat van zijn heiligheid?"
„Zoo men mij overtuigt, dat ik iets tegen de leer der Roomsche kerk heb geleeid, zal ik.terstond herroepen. Het komt er maar op aan, te weten, of de legaat meei steunt op het gezag van St. Thomas, dan het geloof kan toelaten. Zoo hij dat doet, zal ik niet toegeven," zei Luther vast besloten.
Serra Longa bogon nu te vertellen, dat men valsche leerstellingen mocht \eikondigen, als ze maar winst aanbrachten en de geldkist vulden; dat er over het gezag van den paus niet moest gesproken worden; maar dat men moest leeren, dat deze met een oogwenk geloofsartikelen veranderen en opheffen kon. \oor Luther walgelijke en afschuwelijke taal, die hem de oogen opende voor den slimmen orateur Urbanus. Hij was dan ook minder vertrouwelijk jegens hem, toen hij diens onzedelijke beginselen vernam. „Een Italiaan is hij en een Italiaan blijft hij, schreef Luther aan Spalatijn. Hem zeiven antwoordde hij, dat hij bereid was voldoening te geven in de punten, in welke hij mocht hebben gedwaald. Serra Longa meende nu gewonnen spel te hebben en spoedde zich, naar zijn meening, met deze blijde tijding naar den legaat. Toch had Luther altijd nog eeitige hoop, zelfs deed het bezoek van den Italiaan die herleven.
Binnen Augsburg vond Luther vele vrienden. Peutingkr, keizei lijk ïaau en aanzienlijk patriciër dier stad, noodigde hem dikwijls aan zijn tafel. De Raad Langmantix , doctor Auerbach uit Leipzig, de gebroeders Adelmann, twee kanunikken en anderen vraagden hem: „Hebt gij vrijgeleide? Luther antwoordde. „Neen! Zij bewonderden zijn moed, maar drongen er op aan zich niet naar Cajetanls te begeven zonder vrijgeleide van Maximh.iaan te hebben ontvangen. Zij zeiven belastten zich ermede om die voor hem te verwerven.
Serra Longa keerde spoedig terug om Luther tot den legaat te geleiden. Ilij wilde hem zelfs leeren, hoe hij tot dien prins der Kerk moest naderen. Li iher moest zich, hij het binnentreden der zaal, voor hem ter aarde werpen en niet opstaan, voor hem zulks was toegestaan. Daarna op de knieën gaan liggen om verdere bevelen te ontvangen. Luther had daar weinig lust in en sprak van het vrijgeleide, waarop Serra Longa hem antwoordde, dat dit vragen om \iijgeleide alles bederven zou. Toen zei hij eerlijk, wat men hem geraden had, en daarvan wilde hij niet afgaan. Zeer teleurgesteld, dat Luther niet in den strik liep, ging
de „orateur" van Montferrat heen.
Luther verwisselde daarop, tengevolge van een zeer vereeiend \crzotv, zijn verblijf in het klooster der Augustijnen met dat in het klooster der Carmelieten, welks prior Joiianx Froscii, een zijner oude vrienden was. Al bleek daaruit, hoe hoog hij bij velen stond aangeschreven, toch zag hij het gevaarlijke van zijn toestand duidelijk in. Als David zich sterkende m den



Ileere zijn God, lei hij zijn lioofd rustig neer, wetende door Hem bewaakt te zijn.
Vele belangstellenden en nieuwsgierigen verlangden hein te ontmoeten en verdrongen zich rondom hem. Hij schreef aan Melanchton: „Iedereen wil dezen nieuwen Erostratus zien, die zulk een grooten brand ontstoken heeft." Erostratus was de man, die den tempel van Diaxa te Ephese in brand gestoken had, enkel om zijn naam vereeuwigd te zien. Luther werd ook uitgenoodigd, om te prediken. .Maar uit groote bescheidenheid en om den legaat niet noodeloos te verbitteren, werd door hem, die zoozeer het prediken beminde, dit verzoek niet ingewilligd.
Met schoonschijnende redenen drong men bij hem er op aan om zich naar De Vio te begeven: „Hij is een vader vol barmhartigheid," zei de een. „Geloof niet, wat zij U zeggen,'' fluisterde een ander, „hij houdt nooit woord." Luther ging niet en den 10<ien October kwam Serra Longa op nieuw tot hem: „Waarom komt gij niet? De kardinaal verwacht u in alle zachtmoedigheid. De geheele zaak komt slechts op deze zes letters: revoca, aan. Luther zei beslist: „Ik zal gaan, zoodra ik een vrijgeleide heb."
Nu werd Serra Longa boos. Eindelijk riep hij uit: „Gij verbeeldt u zeker, dat de keurvorst voor u de wapenen zal opvatten en om uwentwil zijn landen, die hij van zijn voorzaten heeft ontvangen, aan het gevaar van die te verliezen zal blootstellen!"
Luther antwoordde hierop: „Dat verhoede God!"
„Maar als nu allen u verlaten, waar zult gij dan blijven?" vraagde de verleider.
„Ik zal blijven onder den blooten hemel," antwoordde de man des geloofs. Zelfs de listige onderhandelaar was door dit schoone antwoord getroffen. Maar slechts voor een oogenblik. Hij vraagde onbeschaamd:
„Wat zoudt gij doen, zoo gij den legaat, den paus en de kardinalen in handen hadt, zooals zij thans u in hun macht hebben?"
Luther antwoordde: „Ik zou hun alle mogelijke eer en eerbied betoonen. Maar bij mij gaat het Woord van God boven alles!"
Dit was voor den bedriegelijken Italiaan te veel. „Ik geloof er geen woord van," riep hij uit en vertrok, met haat en wraakzucht tegenover den hervormer in het hart.
liet vrijgeleide werd ontvangen. Cajetants durfde zich tegen dit geven niet verzetten om niet in een verkeerd daglicht te verschijnen. Verschillende raadgevingen ontving hij omtrent zijn gedrag tegenover Luther. Deze raadde hem: „Hij moet tot herroepen gedwongen worden." Een ander zei: „Vat hem en werp hem in de gevangenis." Een derde beval den sluipmoord aan. Weder een ander zei: „Tracht hem door vriendelijkheid en toegevendheid te winnen." Cajetanus koos voor bet oogenblik den laatsten weg.
Aandoenlijk is het schrijven van den moedigen geloofsheld aan zijn vriend en broeder Melanchton te Wittenberg:
„Betoon u een man, zooals gij altijd doet. Leer aan onze geliefde jongelingen, wat goed en aangenaam is voor God. Wat mij betreft, ik zal voor u en voor hen opgeofferd worden, als dat 's Heeren wil is. Ik zou liever willen sterven en ook — hetgeen voor mij het grootste ongeluk zou zijn — voor altijd van uw aangenamen omgang verstoken zijn, dan herroepen hetgeen ik mij verplicht rekende te leeren, en zoo wellicht door mijn eigen schuld de voortreffelijke studiën te niet doen, waaraan wij ons thans wijden.
Italië is, evenals Egypte eenmaal, in duisternis gehuld, zoo dik, dat die kan getast worden. Niemand weet daar jets van Christus of hetgeen Hem aangaat, en toch



zijn zij onze lieeren en meesters, wat liet geloot' en de zeden betreft. Aldus is Gods toorn over ons vervuld, zooals de profeet zegt: „Ik zal jongelingen stellen tot hun vorsten en kinderen zullen over hen heerschen. Doe uw plicht jegens God, waarde Phiup en wend Zijn gramschap af door liet rein en vurig gebed."
Eindelijk had de eerste samenkomst van Luther met Cajetanus plaats. Dit geschiedde den 12dcn October. De legaat nu geloofde, dat hij gemakkelijk dezen monnik tot gehoorzaamheid aan de Kerk zou kunnen terugvoeren.
Luther begaf zich, vergezeld van zijn gastheer en vriend, den prior, en twee broeders uit het klooster der Carmelieten, door een Augustijner, wellicht broeder Leoxaiïd, en den raadsheer Link uit Neurenberg, naar het paleis van den legaat. In het paleis bevonden zich de nuntius en vele Italianen uit het gevolg van Gajet anus, alsook Serra Longa. Luther, gedachtig aan diens raad,onderwierp zich aan het ceremonieel om den kerkprins te naderen, hetgeen wij betreuren, maar licht kunnen verschoonen. Luther wachtte af, tot eene uitnoodiging tot spreken zou zijn gekomen. Toen hij lang had moeten wachten, begon hij uit zichzelf en zei: „Hoogwaardige Vader! Gehoorzaam aan de oproeping van zijn heiligheid, en overeenkomstig de bevelen van mijn genadigen heer, den keurvorst van Saksen, verschijn ik voor u als een onderworpen en onderdanig zoon der Heilige Christelijke Kerk, en erken ik, dat ik de stellingen heb publiek gemaakt, die aan mij toegeschreven worden. Ik ben bereid om gehoorzaam mijn beschuldiging aan te hooren, en om, zoo ik heb gedwaald, mij aan onderwijzing in de waarheid te onderwerpen.
Cajetanus prees Luther's ootmoed en was verblijd over diens woorden. Hij zei tot hem: „Geliefde zoon! gij hebt geheel Duitschland in beroering gesteld door uw dispuut over de aflaten. Ik verneem, dat gij een zeer geleerd doctor in de Heilige Schriften zijt en vele volgelingen hebt. Hoor daarom naar mij, zoo gij een lid der Kerk wilt zijn en in den paus een genadigen vader wilt vinden." Hij sprak verder: „Er zijn drie punten, die ik U in naam volgens den last van onzen heiligen Vader, paus Leo X, moet voorhouden. Ten eerste moet gij tot uzelven inkeeren en met hartelijk berouw uwe dwalingen herroepen. Ten tweede moet gij beloven, voor het vervolg u niet meer aan die dwalingen te zullen overgeven en u onthouden om ze te verbreiden. Ten derde moet gij u verbinden om met meer gematigdheid U te gedragen en alles te vermijden, wat de Kerk in verwarring zou kunnen brengen."
Op deze toespraak antwoordde Luther :
„Hoogwaardige vader! Ik bid u, toon mij de pauselijke brève, uit kracht van welke gij volmacht hebt ontvangen om over deze zaak te handelen."
De legaat was verbaasd. Serra Longa en het gevolg van den kardinaal schenen verstomd over deze stoutmoedige vraag. Cajetanus weigerde het verzoek toe te staan, maar Luther moest, zoo beweerde hij, zijne dwalingen herroepen en niet, als de hond tot zijn uitbraaksel, tot zijn vorige verkeerdheid wederkeeren, opdat allen in dat opzicht gerust slapen konden. Dan zou hij, de legaat, de zaak in orde brengen. Terecht mocht Luther zeggen:
„Heb de goedheid mij te zeggen, waarin ik moge gedwaald hebben."
Toegevende aan een gevoel van billijkheid jegens Luther, antwoordde de legaat op weiwillenden toon:
„Geliefde zoon! Er zijn twee stellingen door u geleerd, die gij vóór alle dingen moet herroepen. Vooreerst: „Dat de schal der aflaten niet bestaat uit het lijden en de verdiensten van onzen Heere Jezus Christus. En ten tweede, dat hij, die het heilig sacrament ontvangt, geloof moet bezitten in de genade, die hem wordt aangebodan." Zij waren de 58»te en de 7de der 95 stellingen. Cajetanus zei verder;



„Tïij liet wederleggen uwer dwalingen, wil ik mij niet beroepen op het gezag van St. Thomas en andere schoolsche doctoren. Ik zal mij gronden op de II. Schrift alleen en voorts vriendschappelijk met u spreken."
Maar al spoedig betrad hij het gebied van het gezag der pausen; Luther werd bestreden met een extravagantie van Clemexs VI en diens bul Unigenitus en door aanhalingen uit allerlei scholastieke doctoren. Bij dacht, dat zulks Luther onbekend was; maar deze riep vrijmoedig en verontwaardigd uit:
„Ik kan dergelijke beslissingen niet aannemen, als voldoende bewijzen in zulke gewichtige zaken; want de II. Schrift wordt er in verdraaid en nooit behoorlijk aangehaald." Waarop Cajetaxus stelde:
„De paus heeft macht en gezag over alle dingen."
Hierop viel Luther haastig in: „De Schrift uitgenomen." Spottend zei de kardinaal: „De Schrift uitgenomen! Maar weet gij dan niet, dat de paus boven de conciliën is? Hij heeft onlangs nog het concilie van Bazel veroordeeld." Luther antwoordde: „De universiteit van Parijs is tegen deze uitspraak opgekomen." Hierop zei De Vio hooghartig: „Die Parijsche heeren zullen hun loon wel ontvangen." Daarop werd het tweede punt bediscussieerd. Lutiier's gevoelen werd spottenderwijs dooi1 den legaat beantwoord. Luther verhaalt, dat daarover niets dan wartaal werd gesproken. Een der ceremoniemeesters van den legaat, die gaarne ook eens tegen Luther had gesproken, maar door zijn meester weerhouden werd, verliet gramstorig de zaal. Op het punt des geloofs, de liK stelling, waarvan hij in zijn eigen leven zoo zeer de waarheid ervaren had, kon Luther niets toegeven: „Ik zou," zei hij, „Jezus Christus verloochenen. Ik kan en wil dit punt niet opgeven, en met Gods genade zal ik het nimmer opgeven."
Hier werd De Vio boos en gram: „Of gij wilt of niet, gij moet dit punt nog dezen eigen dag herroepen, of ik zal daarom alleen uw geheele leer verwerpen en veroordeelen." Luther zei hierop: „Ik heb geen wil dan Gods wil. Laat Hem met mij doen, wat Hem behaagt. Maar al had ik vierhonderd hoofden, ik zou die liever alle verliezen, dan het getuigenis herroepen, dat ik aan het christelijk geloof gegeven heb."
Cajetanus verklaarde: „Ik ben niet gekomen om met U te redetwisten. Herroep of wees bereid om de straf te ondergaan, die gij hebt verdiend."
Luther meende tegenover den kardinaal het best te handelen door dien schriftelijk te antwoorden en wilde nu heengaan, waarop de legaat hem vraagde: „Wilt ge, dat ik u een vrijgeleide naar Rome bezorge?"
Hoe gaarne had hij gezien, dat Luther dit aanbod had aangenomen. Naar Rome! Dat zou geweest zijn naar den kerker, naar de pijnbank, naar den mutsaard. Naar Rome! Dat beteekende het lot van Huss; dat beteekende: Herroeping of den dood! of wel: Herroeping en den dood! Cajetaxus was verbazend gedaald in Luther's oog, terwijl Luther in de schatting van den legaat was gerezen. Lutiier's edel en manmoedig optreden, zijn strenge eiscli, dat uit Gods Woord bewezen zou worden, dat hij naar waarheid beschuldigd was; zijn onafhankelijk verschijnen als van een man, die alleen maar zijn leven, niet zijn geloof in zijn God kon verliezen, had indruk gemaakt zelfs op zijn vijanden. En deze zegepraal deed Luther juichen en staalde zijn kracht, al spraken Cajetaxus' hovelingen van zijn trots, onbeschaamdheid en onverzettelijkheid. Juist, omdat hij niet de glorie en het goud dezer aarde, maar het zieleheil en de eere Gods zocht, stond hij krachtig als een rots en boezemde hij eerbied in.
Reeds den volgenden dag, thans vergezeld van Vox Staupitz, vier keizerlijke



raadsheeren, de Saksische raadsheeren, een notaris en eenige getuigen, kwam Luther voor de tweede maal tezamen met den kardinaal. Inmiddels was Luther door zijn vicaris-generaal van zijn verplichtingen jegens zijn orde ontslagen. Vooreerst oin de orde te vrijwaren voor de schande eener veroordeeling, ten andere om Luther daardoor vrijer te doen optreden. In elk geval was Lutiier's gaan uit de orde smadelijk voor hem; een gevoel van verlatenheid kwam over hem.
Luther had gezorgd om zijn schriftelijk antwoord gereed en hij zich te hebben. Dit las hij nu den kardinaal en den prior der Dominicanen te Augsburg voor. Het luidde;
,,lk verklaar, dat ik de Heilige Roomsche Kerk eer en haar zal blijven eeren. Ik lieh de waarheid gezocht in openbare disputatiën en al, wat ik gezegd heb, beschouw ik als gegrond, waar en christelijk. Nochtans ik ben slechts een mensch en kan mij vergissen. Ik betuig gereed te zijn om mondeling of schriftelijk te antwoorden op alle bedenkingen of klachten, die de heer legaat tegen mij mag inbrengen. Ik verklaar inij bereid om mijn thesen te onderwerpen aan liet oordeel der universiteiten van Bazel, Freiburg in Brisgau, Leuven en Parijn, de moeder der studiën, en om te herroepen, wat zij voor dwaling zullen verklaren. Met één woord, ik ben bereid alles te doen, wat van een christen kan gevorderd worden. Maar ik protesteer plechtig tegen de wijze van bandelen, die in deze zaak is gevolgd en tegen de zonderlinge aanmatiging om mij tot herroepen te dwingen, zonder mij wederlegd te hebben.
Glimlachend antwoordde de legaat, die zichtbaar in verlegenheid gebracht was: „Dit protest is onnoodig; ik heb geen last met u te redetwisten. Maar ik wensch de zaak in der minne te schikken. Lieve Vriend! laat, bid ik u, zulk een onderneming varen. Denk na, erken de waarheid. Ik ben gereed om u met de Kerk en den Oppersten Bisschop te verzoenen. Herroep, mijn vriend, herroep! Dat wenscht de paus. Üf gij wilt of niet wilt beteekent weinig. Het zou u zwaar vallen de verzenen tegen de prikkels te slaan."
Luther riep uit: „Maar ik kan niet herroepen! Maar ik wil antwoorden en wel schriftelijk. Wij hebben genoeg gestreden!"
Door den invloed van Vox Staupitz werd nu den hervormer toegestaan, een schriftelijke verdediging in te leveren. Reeds den 14(leu Oetober heeft Lutiier dit stuk gereed en het is opmerkelijk, dat liij de plaats uit de bul van ClemENS , waarop Cajetanus zich had beroepen, zoo wist te verklaren, dat zij juist een bewijs was tegen bet gevoelen van den kardinaal en pleitte voor het zijne, als overeenkomende met de leer der Kerk. Cajetanus ontving het stuk met wrevel, maar moest de juistheid van Lutiier's beweren stilzwijgend toegeven. Toen werd bij boos en eischte weldra weer niets anders dan herroepen. Zijne bedreigingen verschrikten Luther niet. Ten laatste trad deze onoverwonnen uit het strijdperk terug, nadat hij den legaat verzocht had, paus Leo X het antwoord aan te bieden, dat bij hem had overhandigd. De legaat antwoordt nu: „Herroep, of kom niet weder!
En Luther, zich buigende, verliet de zaal, door de raden van den keurvorst gevolgd. Zij zagen elkander niet weder. In zoo verre had Luther onuitwischbare indrukken bij zijn rechter achtergelaten, dat deze, de uitkomende geschriften van den hervormer lezende, in zijn gedachten groote wijziging onderging. In zijn commentaar over den Brief aan de Romeinen wordt zulks duidelijk merkbaar.
Luther keerde in zijn klooster terug. Cajetanus had spoedig spijt van zijn heftigheid en trachtte nu door Von Staupitz zijn doel te bereiken. Hij ontbood hem nog denzelfden dag. De vicaris-generaal ging vergezeld van Wenceslals Link en vond den legaat met Serra Longa. De legaat zei hem, dat bij zijn invloed op



Luther zou tloen gelden om hem tot herroepen te overreden. Tevens verklaarde hij, dat het overreden moest geschieden met bewijsgronden aan de H. Schrift ontleend. Daarop bekende de vicaris hem, dat dit boven zijn krachten ging, omdat doctor Martijn Lr TH kr hem overtrof zoowel m kennis der H. Schrift als in talent.
Luther zond, om Von Staupitz en Link genoegen te doen, een schrijven aan Cajetanus waarin hij verklaarde berouw te hebben over zijn heftigheid en beloofde over den atlaat te zwijgen, mits zijn tegenstanders eveneens bet we'' opgelegd. De kardinaal zond hem geen antwoord. 't\Vas toen Zondag 1/ October en Dinsdag was er nog geen antwoord. Ondertusschen had hij met behulp van Dr. Auer en van zijn vrienden, nog voor hij zijn brief aan den legaat op den \ / " verzonden had. een stuk gesteld, getiteld: „Beroep van den kwal ij k onderrichten op den beter onderrichten paus," dat notarieel onder vele getuigen w ^ bekrachtigd. Den 18-1™ October schreef hij nog eens aan Cajetam s en 0af h
S van dit rijn „Beroep". Gemel.ten, die ooder M vok hepen, dat h„ zou ^vangen genomen worden en meer drongen tot een beshssenden stap. Von Stau pitz en zijn vrienden drongen bij hem aan tot een spoedig vertrek. Ln zoo geschiedde het dat hij zich gereed maakte om Augsburg te verlaten Ilij maakte een laatste schrijven aan den legaat gereed. Da;irop nam hij afscheid van zijn \nen< en 11, . tinger, Langmantel, de Adelmans, Auerbach en den prior der Carmelieten. Von Staupitz bezorgde hem een paard, Langmantel had lastgegeven een kleine poort in den stadsmuur te openen. De magistraat had hem tot gids een poli lebeamibt die goed met de wegen bekend was, meegegeven. Het plan werd uit evoerd in den nacht van den 20»ten Octoher. Zonder kousen, zonder laarzen, zondei sporen en zwaard, veriiethij heimelijk Augsburg en reed den eersten dag acht mijlenver 's Avonds in een herberg aankomende en in den stal van t paard stl^e"d!> " hij zoo vermoeid, dat hij niet meer op zijn voeten kon blijven staan, maar 11 den stal op het stroo neerviel. Ilij kwam te Neurenberg, waar Von Staupitz, die de kloosters der Augustijnen bezocht, hem de brieven van Leo aan Cajetanus l et zien. Den '2l>ten bereikte hij Graefenthal en den October kwam hij W3der te Tl it-
tenberg aan, van waar hij aan Spalatijn zijn aankomst berichtte. Een brief vol 11 nnrui ci lpojint nnn keurvorst Fredkhik. waarin lnj liem
\vraakiuieineiiuu ^uatnw,u ^ — . .. 4
verzocht Martijn Luther op te zenden naar Rome of hein uit zijn staten te ve -
i 1 i 1, r.^rs 1111 * rrnrMplfifK PTl O" 11 tl Lf .
VLMZUUlll 1*1 An 1 IJ-> i^iiu-ii . 
, .. ,t-- a— /int 7nnl.' zoo moeilnk, coddeloos en
drnven. 111 verzeivtjnie ucn —— - > , , 1 „
niet veel langer zal kunnen duren; want zoodra hun heilige boei, < e paus,
X list en boosheid zal bekend zijn, zal er een einde aan komen Vo^edee ver ontwaardiging antwoordde Luther den keurvorst, die hem een afschrift ^zonden bad van Cajetanus' schrijven. Hij was bereid alles te ondergaan. Maar dit olTer werd niet van hem gevraagd. Zijn roerende brief had in de edele nel de zachtste aandoeningen gewekt. De keurvorst gelastte Pt efj ixger ve l - • ■ miliaan met den waren stand der zaken bekend te maken en den legaat antwoordde
hlj Daar '°Doctor Martijn Luther voor u te Augsburg is verschenen, behoort gij voldaan te zijn. Wij hadden niet verwacht, dat gij gepoogd zoudt hebben hem te doen herroepen, zonder hem overtuigd te hebben, dat hij dwaalt. Niemand dei geleerden 7 ons vorstendom heeft mij gezegd, dat de leer van Martijn Luther
°''volstandig °weigerde Frederik Luther naar Rome te zenden of hem uit zijn ge-
1)1 De1 houding der bloeiende Universiteit te Wittenberg, Frederik's stichting, was



overwegend ten gunste van den hervormer. De jongelingen, die uit alle deelen van Duitschland derwaarts kwamen, om den beroemden doctor te hooren, hadden stilgestaan, zoodra zij de torens van Wittenberg op een afstand ontwaarden, en God geloofd en geprezen, omdat Hij het licht der waarheid uit deze stad, gelijk oudtijds uit Sion, deed schijnen tot in de verste landen.
Maar donkere dagen braken toch voor den Godsman aan.
2. het twistgesprek te leipzig. 27 Jl ni—-10 Jl'i.i
De ervaringen, door Luther te Augsburg opgedaan, hadden zijn oogen voor 't groote bederf in leer en leven, in de Kerk heerschend, langs zoo meer geopend. De apostolische, veelmeer gelijk liij schrijft, de diabolische hrè ve van Leo aan Cajetanus toonde hem, waarop werd toegelegd. Nu was elk oogenhlik liet ergste voor hem te duchten, en, wanneer de pauselijke ban hem getroffen had, zou hij, naar hij verwachtte, ook niet langer in de staten van Frederik den wijze worden geduld. Maar Gods wegen zijn hooger dan der menschen wegen. In antwoord aan Von Staupitz, die hem de breve had medegedeeld, schrijft de hervormer moedig: „Wie ook de deugniet zij, die, onder den naam van Leo x, mij met zulk een decreet denkt te verschrikken, hij zal meiken, dat ik zijn schelmstukken kan doorzien; of als het inderdaad van de Curie is uitgegaan, zal ik haar haar onbeschaamdheid en onkunde aan 't verstand brengen." Overigens was hij in 't onzekere, hoelang zijn verblijf in Wittenberg zou duren of wat zijn lot zou wezen.
Er was kentering gekomen in de plannen van Leo X, waarbij ook toen de politiek van 't pauselijk hof niet weinig invloed uitoefende. Die kentering was van Doven; zij toonde <le machtige hand Gods, zichtbaar ook in Litiier's lotgevallen. Leo X had voor zijn staatkunde Frederik noodig; ook meende hij, dat de keurvorst Lütiier meer genegen was, dan de werkelijkheid leerde. Bovendien vreesde hij den volksgeest in Duitschland, die zich voor den monnik Luther verklaarde. Daarom sloeg hij den weg van list en gunstbetoon in.
Een geboren Sakser, nog jong en zeer bekwaam, bevond zich toen aan het pauselijk hof. Hij heette Carl von Miltitz en was kamerheer van den paus en kanunnik van Maintz, Trier en Meissen. In Italië hing hij den Duitschen edelman uit, in Duitschland bootste hij wel wat links de lijne beschaving en manieren der Italianen na. Hij was een liefhebber van den wijn en gebruikte dien dikwijls overmatig. Deze man nu was bestemd om op zachter wijze aan de godsdienstige omwenteling een eind le maken en daartoe kwam hij, in December 1518, te Meissen aan. Naardien Frederik de wijze, vier jaren te voren, den paus reeds om de gouden roos, de schoonste bloem, die Jezus' lichaam moest voorstellen en die slechts een der voornaamste vorsten ten deel viel, had verzocht, werd besloten, dit jaar ze aan den keurvorst te zenden.
De nieuwe pauselijke afgezant, die in last had Spalatijn en Pfeffinger , keurvorstelijke raden, voor Leo te winnen, ontwaarde tot zijn groote verbazing op zijn reis, dat Lutiier algemeen bewonderd werd. Tegen één voor den paus, waren er drie voor Luther. Met argwaan en wantrouwen werd dan ook de nieuwe legaat aan het hof van den keurvorst te Wittenberg en in geheel Saksen ontvangen. Luther werd gewaarschuwd tegen zijn hinderlagen. „Hij komt om u te vatten en u aan den paus uit te leveren. Geloofwaardige lieden hebben de brèven gezien, die hij meebrengt," zoo sprak men.
Luther antwoordde: „lk zal Gods wil verbeiden."
10



De gedachte rees aan het hof van den keurvorst om Luther ergens te verbergen, totdat de storm voorbij zou zijn. Maar een onvoorziene gebeurtenis veranderde in een oogenblik de gedaante der wereld.
Maximiliaan I, «le keizer van Duitschland, overleed den 12den Januari 1510. Frederik de wijze werd nu Rijksbestuurder tot de nieuwe verkiezing, overeenkomstig do Rijkswet, liomës belang deed terstond van tactiek veranderen en Frederik was uit een groote moeilijkheid gered.
Met alle macht wilde Leo verhinderen, dal Karei, van Oostenrijk , reeds koning van Spanje en Napels, ook den keizerlijken troon zou beklimmen. Daarom trachtte hij Frederik te winnen voor zijn plan en dit kwam Luther ten goede, die nu eenigen tijd rust genoot. Ilij schreef: „liet dreigend onweder barstte niet los; de pauselijke excommunicatie begon in minachting te komen. Onder de schaduw van 't regentschap breidde het Evangelie zich wijd en zijd uit en het pausdom leed groote schade."
Miltitz bezocht zijn ouden vriend Spalatijn en beklaagde zich over Luther; maar deze overstelpte hem met klachten over Tetzel. Aan dien man alléén schreef hij de godsdienstige verdeeldheid in Duitschland toe.
Miltitz ontbood nu Tetzel, op wiens hoofd zijn volle gramschap nederdaalde. De arme aflaatventer, het volk vreezende, hield zich slillekens in het Paulus-collegie te Leipzig verborgen. Hij verschrikte bij de ontvangst van Miltitz' oproeping en weigerde te komen. „Ik zou voorzeker niet opzien tegen de vermoeienis der reis schreef hij, „als ik Leipzig kon verlaten zonder gevaar voor mijn leven. Maar de Augustijner Martijx Luther heeft alle lieden van aanzien zoozeer tegen mij in het harnas gejaagd, dat ik nergens zeker ben. Velen zijner aanhangers hebben mij den dood gezworen en daarom kan ik niet tot u komen."
Hierop ging Miltitz, overeenkomstig zijn last, tot het middel van overreding over. Ilij verlangde een samenkomst met den hervormer. Die zou plaats hebben ten huize van Spalatijn te Altenburg. Op die samenkomst bemerkte de pauselijke afgezant al spoedig, dat Luther nooit of te nimmer tot herroepen zou te bewegen zijn. Op den meest vleienden toon zei hij: „Waarde Martijx! ik dacht, dat gij een oud theologant waart, die, achter zijn kachel gezeten, zich met godgeleerde grillen het hoofd brak; maar ik zie, dat gij in den bloei des levens zijt. Weet gij we!, dat gij heel de wereld hebt afgetrokken van den paus en tot uwe aanhangers gemaakt. Al had ik een leger van 25000 man, zoo geloof ik niet, dat ik het ondernemen zou om u van hier naar Rome over te voeren." Luther antwoordde: „God keert de baren der zee aan het strand en Ilij doet het met zand."
Miltitz vaart voort: „Verbindt gij zelf de wonde, die gij de Kerk hebt geslagen. Gij alieén kunt die heelen." „Wacht u," sprak hij half schreiend, „om een storm te verwekken, die den ondergang der christenheid zou veroorzaken."
Li ther beantwoordde den nuntius kalm en waardig. Hij toonde zijn verontwaardiging over den aartsbisschop van Maintz, beklaagde zich over de onwaardige behandeling, van Rome ondervonden, toonde de zuiverheid zijner bedoelingen en bood aan voor 't vervolg over deze zaak te zwijgen, als dit zijn tegenpartijders ook deden.
Zoo kwam er een overeenkomst tot stand, vervat in twee artikelen:
lo. Zou aan beide partijen verboden worden over het punt in geschil te spreken, te schrijven en te handelen;
2o. Miltitz nam op zich bij den Paus te bewerken, dat een verlicht bisschop zou gemachtigd worden om de aangelegenheid le onderzoeken en de stellingen aan te wijzen, die Luther zou moeten herroepen.



Miltitz scheen verheugd. Het eene oogenblik betuigde hij blijdschap, belandere stortte liij tranen. Luther hield zich, alsof liij „de beteekenis dezer krokodillentranen niet begreep," maar was minder gerust, omdat bij den paus, den nuntius en het geheele beleid wantrouwde.
Luther werd bij Miltitz aan liet middagmaal genoodigd. Dij het scheiden omhelsde de legaat den ketter en kuste hein. Luther rekende dien kus een Judas-1 kus en deed, alsof hij deze Italiaansche kunstgrepen niet verstond.
Meermalen zat Miltitz met Lutlierschgezinden aan een maaltijd. Als hij dan van den wijn bevangen was, raakte zijn tong los en sprak hij van de praktijken en schandelijkheden des pausdoms. Zijn dischgenooten lokten hem verder uit; alles kwam voor het licht en straks werden deze schandalen als beschuldigingen legen Rome op den Rijksdag te Worma aangevoerd. Later ontvingen de nuntiussen voorschriften, hoe zij zich, als genoode gasten, hadden te gedragen en in acht te nemen.
Kort daarop overleed Tetzel, gedrukt door de betichting, dat hij, volgens de rekeningen van het huis Fugger, belangrijke sommen uit de opbrengst der aflaten had verduisterd en ontvreemd. Angst en wroeging hebben waarschijnlijk zijn dood verhaast.
Luther stelde nu op verzoek van Garl von Miltitz drie bisschoppen: die van Trier, SaUzburg en Naumburg, voor, om als scheidsrechters in zijn zaak op te treden. Ook schreef hij in de nederigste bewoordingen een Tweeden brief aan Leo X. In dit schrijven verklaart hij, dat hij om het verkeerde gevolg voor de Kerk zelve niet tot herroepen zou kunnen overgaan; die herroeping zou haar onteeren en aan alle lippen één kreet van beschuldiging tegen haar uitlokken, \oorts dat hij in 't minst niet begeerd had de macht der Roomsche Kerk of van den paus te verzwakken. Eindelijk dat hij Jezus Christus, die aller lleere is en regeert over alles in den hemel en op de aarde, ook als Koning over de i\erk wil erkend zien.
Deze brief teekent duidelijk, hoeveel vaster Luther in zijn overtuiging geworden is. Ilij erkent nu niet den paus als het orgaan van Christus , maar Christus hoog verheven boven den paus. Ook in andere leerstukken schrijdt hij voorzichtig voorwaarts en blijkbaar vordert hij, in zooverre, dat hij Gods geboden stelt boven de geboden, Gods ordonnantiën boven de instellingen der Kerk. De gedachte 0111 van de Kerk te scheiden is nog niet in hem opgekomen, veel minder voorgenomen. Niet Lutiier scheidde zich straks van Rome af, maar Rome van Luther, of liever: het Woord van God heeft tusschen Rome en hein scheiding gemaakt. Het Woord van Goden het Pausdom zijn onvereenigbaar.
Op nieuw wilde Miltitz in overleg met Cajetanus, Luther uit het gebied van Frederik den wijze lokken en daarvoor scheen hun dat van den aartsbisschop van Trier, dien Luther als scheidsrechter mede had aangewezen, het geschiktst. Was Luther maar eenmaal buiten Saksen, dan zouden zij het wel met hein klaar spelen.
Maar Frederik begreep den toeleg. Ilij weigerde hierop in te gaan. Ook Luther voorzag in dien weg zijn lot. Ook hij weigerde. „Ilij zei: Allerwegen en op allerlei wijzen trachten zij naar mijn leven." En daarom antwoordde hij aan Mii.titz: „Hoe kan ik, zonder een bevel uit Rome — hij had immers een beroep op den paus gedaan? — op reis gaan, te midden der beroeringen, waardoor het keizerrijk wordt geschokt? Hoe kan ik zooveel gevaren trotseeren en zulke groote onkosten maken, daar ik de armste ben onder de menschenkindereu?"
Op voorstel van den aartsbisschop van Trier kwam het tol een schikking, waaroij de zaak tot den naasten Rijksdag werd uitgesteld. Zuo duidelijk wendde Gods hand bet onheil af van zijn knecht. Zelfs de waarde der gouden roos, die Miltitz nu werkelijk aan keurvorst Frederik ter hand stelde, was zeer gedaald, daar deze duidelijk



inzag, dat slechts politieke bedoelingen rlen paus leidden, terwijl inmiddels het Evangelisch licht ook helderder in het hart van den vorst begon te schijnen.
De macht der openbare meening stond Luther ter zijde; de stroom der studenten, die naar Wittenberg vloeide, was zoo groot, dat die stad ze bijkans niet kon bevatten. De voornaamste jongelieden uit Duitschland en ook uit den vreemde kwamen derwaarts, om van de levende wateren uit Gods woord te drinken en alom elders de dorstenden te verkwikken. Te Bazel gaf' de beroemde drukker t robexius de eerste verzameling van Luther's werken uit. De bisschop van Bazel stond aan Luther's zijde.
Ook de humanisten ontwaakten bij het voortgaan dezer machtige, aanvankelijk door hen zoo geminachte beweging. Terwijl Von Hutten nog in April 1518 en in Octoher 1518 in den strijd over den aflaat niets dan monnikengekibbel zag en alleen verblijd was, dat de Scholastieken elkander in het haar vlogen, vond Luther bij Peutinger en Langemantee de vriendelijkste ontvangst. Door Meeanchton kwam Luther met Reuchein in aanraking, wien hij gelukwenschte met de op zijn vijanden behaalde overwinning. Wolfgang Capito, die de uitgaaf van Luthers werken bij Frobf.nius leidde, bracht hem in aanraking met Erasmus. Luther drukt zijn bewondering aan dien geleerde voor zijn geleerden arbeid uit. loeh liepen de wegen van beide mannen zeer uiteen. Erasmus was in Leuven, toen daar Luther s geschriften werden ontvangen. Hij getuigt van den prior der Augustijnen te Antwerpen, dat deze, die te Wittenberg gestudeerd had en een navolger van Luther was, toen ook een navolger was van het ware, oorspronkelijke christendom. De Rotterdamsche wijze merkt op, dat slechts zij, die hun belang in 't oog hielden, het volk voedden met oudwijfsche fabelen en zich met het droevig fanatisme daartegen stelde. Hij schrijft aan Luther : „Ik kan u de beroering, de waarlijk tragische beweging, die uwe geschriften veroorzaakt hebben, niet beschrijven." Overigens werd de oude man niet gaarne in zijn rust gestoord.
Uit Bazel werden zeshonderd exemplaren van Luther's geschriften naar ï rankrijk en Spanje gezonden. De Sorbonne las ze met goedkeuring, meenende, dat het beter bestudeeren des Bijbels zeer noodig was. Ze werden in't Spaansch overgezet en zoo uit Amsterdam naar Spanje verzonden. In Italië werden ze door Caevi, een geleerd boekverkooper te Pavia, verspreid. Frobf.nius berichtte deze goede tijdingen aan Luther, die met blijdschap ontwaarde, welk een algemeen ontwaken in geheel Europa werd aanschouwd.
Maar was het buiten Duitschland alles leven en gloed, binnen zijn grenspalen scheen de beweging weg te sterven. Daar scheen de Hervorming in haar loop gestuit. Voor haar zaak was 't daarom van 't grootste gewicht, dat het strijdperk op nieuw betreden werd door den auteur der „Obeliskendie zoo gaarne voor een der geleerdste mannen zijner eeuw wilde gehouden worden.
Gedurende de stille van den geestelijken wapenstilstand, die een storm voorafging, tot zekere werkeloosheid op liet hervormingsterrein genoopt, had Luther kennis gemaakt met de beruchte pauselijke decretalen. Hij leerde daaruit den waren aard van 't pausdom beter kennen, en zag duidelijk in, dat de aflaatverkoop geen persoonlijke dwaling van Tetzel of Leo was, maar niets dan een aangematigd recht van den pauselijken stoel. De oogen werden hem zooveel te meer geopend voor den waren stand der zaken.
Oj) Carlstadt, Luther's ambtgenoot aan de universiteit te Wittenberg, rustte nog de oude verplichting, om met Eck, den man der Obelisken, te disputeeren. En Eck brandde van verlangen om dit te doen. Eck koos, in overleg met Luther,



Leipzig als plaats van samenkomst daarvoor uit. Kck deed zulks, omdat hij daar meer bijval lioopte te vinden. Wel waren de pogingen van Hertog George van* Saksen om deze stad tot hoofdzetel van het humanisme te verhellen niet met een gewenschten uitslag bekroond. Wel gaf er de hoogbegaafde Humanist Peter Schade , Moseelants geheeten, onderwijs, maar de theologie stond er zeer laag. Ook was hertog George Luthkr niet zeer genegen. Immers had hij reeds vroeger zich over een preek van dezen ongunstig uitgelaten.
Eck wilde aan de vele door hem behaalde overwinningen een nieuwe toevoegen, door Lutiier , den nietigen monnik, die in korten tijd zoo groot was geworden, in redetwist te overwinnen. Eck zoeht veel meer met Li thf.r dan met Carlstadt te redetwisten. Zijn thesen waren meer tegen Lutiier dan tegen den laatste gericht.
Lutiier begreep dit zeer goed, maar hij was te zeer bevriend met Carlstadt, om daarover in 't minst bezwaard te zijn. Hij had gemeend, dat de redetwist zou loopen over de verhouding der goddelijke genade tot de menschelijke vrijheid. Nu zag hij, dat op nieuw vele zijner thesen werden aangevallen. Lutiier verwijt dan rok Eck, dat hij hem eigenlijk tot den strijd uitdaagde. Duidelijk zag hij in, dat hij niet zoozeer stond tegenover Eck , maar tegenover den paus en diens aanmatigingen, en dat het zou worden een verzet tegen de Roomsche inzettingen, tegen het kunoriieke recht, tegen de onheilige verdraaiingen der 11. Schrift. Eck vestigde de aandacht op de opperhoofdigheid der pausen. Lutiier stelde er onmiddellijk nieuwe thesen tegen. De laatste bevatte de stoute bewering:
„liet is door de armzalige decretalen van Roomsche kerkvoogden, die binnen de vier jongst verloopen eeuwen zijn opgesteld , dat men het primaatschap der Kerk van Home bewijzen wil. Maar dit primaatschap wordt wedersproken door al de geloofwaardige geschiedenissen van elf eeuwen — door de verklaringen der Heilige Schrift, en — door de besluiten van het concilie van Nicea, het heiligste van alle conciliën."
Tot Eck richt hij het woord uit Wittenberg naar Ingolstadt: „En nu mijn waarde Eck, zijt dapper en gord uw zwaard aan de heup, gij machtig man! Ik zal u de gelegenheid geven, na al uw triomfen in Hongarije, Lombardije en Deieren, om ook overwinnaar te worden in Saksen en Meissen."
Luther's vrienden beefden èn om den strijd van Luther tegen Eck , èn om het onderwerp van dien strijd: de oppermacht van den paus. Spalatijn, de Keurvorst en zijn hof waren er ongerust over. Lutiier bleef onversaagd. Hij dacht: God zal hem mij in de handen geven. De kracht van zijn geloof bemoedigde zijn vrienden.
Luther schreef aan hertog George, hem vergunning te verleenen om aan het twistgesprek deel te nemen. Deze weigerde, omdat het's pausen gezag gold. Luther mocht alleen als toeschouwer tegenwoordig zijn. Dit stelde den hervormer zeer teleur. De keurvorst bewerkte bij zijn neef, dat het twistgesprek toch zou plaats vinden. De bisschop van Merseburg, waartoe Leipzig behoorde, zag het gevaar, dat er in lag om zulke onderwerpen in disputatie te behandelen. Ook de theologen van Leipzig wenschten, dat dit zou voorkomen worden. Hertog George gaf toen ten antwoord: „Ik ben verwonderd, dat een bisschop zoo groote vrees heeft voor de oude en lofwaardige gewoonte onzer vaderen: het onderzoek van twijfelachtige punten in zaken van geloof. Zoo uwe theologanten weigerachtig zijn om hun leeringen te verdedigen, zou het beste zijn het geld, dat aan hen wordt te koste gelegd, te besteden aan het onderhoud van oude vrouwen en kinderen, die ten minste nog zouden kunnen spinnen onder het zingen."
Vele onverschillige geleerden wilden zich gaarne vermaken met dit geestelijk



tweegevecht. Mosellanus schreef aan Erasmus: „Johannes Eck de eerste van alle
, . . , „ rn'ialVinn'/en Johannes Eck , die evenals Socrates
kampioenen met de pen en allei praainanzen, ^ni,.a
van Aristophane* de goden zelfs versmaadt, zal handgemeen worden met Andreas
Carlstadt ! De zaak zal in een hard geschreeuw eindigen. Tien Democritussen zouden
er stof tot lachen in vinden.
Den Tnni 1519, op Sacramentsdag, trok Eck, vergezeld van Poliander
plechtstatig door de straten der stad. Den 24*™ kwamen de Wittenbergers. CarlLor reed vooruit; op hm volgde hertog VAN P.WMKREN en op de^en
Ldthb, en Me.vnchton, de vaders der ReormaUe. De laalste had gezegd: Mȣ tijn de krijgsknecht Gods, heeft dezen stinkenden poel geroerd. Voo.ts Johannes Lange en Amsdorff , door Luther's thesen tot de studie der theologie geleid.
' Met hen kwamen wel meer dan tweehonderd studenten, die met pieken en hellehaarden gewapend, de rijtuigen der Wittenberger doctoren vergezelden om hen,
desgevorderd, te verdedigen. . , .
Beide partijen werden door hertog George met eeregeschenken ontvangen. Eck begeerde met Lutiikr te redetwisten en wist daarvoor de toestemminp a
^In'T.e^LMeèrPtoSi&M^ was een groote zaal voor de beide strijders ingericht. Op twee katheders konden zij tegen elkander optreden Boven dien van Eck hing een afbeelding van ridder Sr. Joris, boven dien van Luther van Sr. Maarten v, , i._ 1.1 ,i..f -.ïinc vnn warden onbeschreven. wat gesproken werd. m
rA weru ueimaiu. u«t ^ .7 . i
lang geredekavel, werd besloten, dal zekere un.yerale.ten u.tepraak zonden ten.
Ïaner uereueKavei, «ciu , — T i
Luther stemde er in toe, op voorwaarde, dat hij zich hooger beroep voorbehield,
en weigeren bleef het hof van Home ais recmei ic «k»....™.
Bovengenoemde Mosellanus teekent ons de kampioenen op de volgende wijze:
Mum in Luther is van middelmatige lengte en zoo mager, als een gevolg van zijn sludeeren, dat men zijn beenderen bijna tellen kan Hij is in den bloei zijns levens en heeft eene heldere, welluidende stem. Zijn kennis en vers and van de II Schrift is onvergelijkelijk; hij kent Gods Woord van buiten. Bovendien bezit hij een rijken schat van bewijsgronden en denkbeelden. Wellicht zou men van hem een weinig meer oordeel in de schikking zijner onderwerpen mogen wenschen In den om-ano is hij innemend en vriendelijk; er is m hem mets terugstootend, of gestren^s hij kan zich naar iedereen voegen, zijn wijze van spreken is aangenaam en on"edwon°en. Hij toont standvastigheid en heeft altijd een blijmoedig voorkomen, hoedanig ook de bedreigingen zijner vijanden zijn, zoodat het moe.eUjk is■ te.gek», ven dat hij zulke groote dingen zou kunnen ondernemen, zonder de goddelijke beschêrniincr. Het wordt echter in hem afgekeurd, dat hij, waar hij anderen terechtwijst, scherper is dan zulks een godgeleerde betaamt, vooral als deze nieuwigheden
in den godsdienst wil invoeren. ,, n.
Caristadt is korter van statuur. Zijn gelaat is donker en van de zon vei bi and , zijn stem is onaangenaam; zijn geheugen is minder te vertrouwen dan dat van Luther
en daarbij is hij meer tot toorn geneigd. Hij bezit nochtans, hoewel in geringe ,
de hoedanigheden, die zijn vriend onderscheiden. n„it«.hP
Eck is een lang breed geschouderd man en heeft eene zware echt Duitsche stem ' Ilij bezit goedé longen, zoodat hij in een schouwburg goed zou kunnen verstaan worden, ja, hij zou een goed stadsomroeper zijn. Zijn uitspraak is eer gemeen dun beschaafd. Hij heeft de sierlijkheid niet, welke zoozeer geroemd wordt in Fabius en Cicero. Zijn mond, zijn oogen en zijn geheele voorkomen geven eer den indruk van een krijgsman of van een vleeschhouwer, dan van een godgeleerde. Hij bezit



een voortreffelijk geheugen, en zoo hij slechts even zooveel verstand had, zou hij werkelijk een volmaakt man zijn. Maar hij is langzaam van begrip en schiet tekort in oordeel, zonder hetwelk alle andere hoedanigheden nutteloos zijn. Vandaar, dat hij, hij het disputeeren, zonder keuze of onderscheid te maken, een menigte bijbelplaatsen, aanhalingen uit kerkvaders en bewijzen van allerlei aard opeenhoopt. Voorts is hij, schier boven alle denkbeeld, onbeschaamd. Zoo hij in verlegenheid geraakt, breekt hij plotseling hel onderwerp, waarover hij handelt, af en valt dan op een ander. Zelfs vat hij somtijds het gevoelen van zijn tegenpartij op, kleedt dat in andere woorden, en legt nu met buitengewone behendigheid zijn tegenstander de ongerijmdheid in den mond, die hij zelfs eerst had verdedigd.
Zoodanig waren de portretten van de strijders, geleverd door een man, die de disputatie, welke zeventien dagen duurde, als voorzitter heeft geleid.
Allereerst had het dispuut tusschen Cari.stadt en Fck plaats, liet onderwerp van den redetwist tusschen hen liep over de verhouding der goddelijke genade tot des menschen vrijheid, zooals we reeds aangaven. Van de zeventien dagen, welke de twistgesprekken duurde, van 27 Juni tot 15 of 10 Juli, zijn die van den 4de"> tot den 7de" Juli de belangrijkste. Zij waren de dagen, waarin Eik en Luther disputeerden over het oppergezag van den Paus.
Luther was verzocht voor den hertog van Pommcren in diens kapel te prediken. Hij deed zulks, maar toen het bleek, dat de kapel te klein was, geschiedde de godsdienstoefening in de groote zaal van het slot, waar de redetwist gehouden werd. Zijn onderwerp was: de genade Gods en de macht van den li. Petrus. Luther sprak ook hier gaarne tot het volk en de vrienden van Eck namen grooten aanstoot aan Luther's prediking. Eck predikte daarop vier malen tegen Luther in de kerken, die niet aan den hervormer werden afgestaan. De burgerij en de theologanten van Leipzig hielden 't met Eck. Slechts enkelen, als andere Nicodemussen, bezochten Luther in 't geheim. Twee moedige mannen Dr. Auerhacii en Dr. Pistor betoonden openlijk hun vriendschap voor hem. ledereen koos partij; de stad was als in twee vijandelijke kampen verdeeld. Een aanhanger van Eck stierf aan hevigen toorn tegen zijn wederpartij der. Hertog George trok doorgaans partij voor Eck, maar bleef toch humaan jegens de anderen, zeer moeilijk viel't hem zijn vooroordeelen tegen den hervormer te laten varen.
Luther was besloten zich voor de waarheid, zooals die hem nu duidelijk was geworden, op te offeren. Zijn vertrouwen op God was onverwrikt. Laat ons nu uit de disputatie tusschen hem en Eck iets mededeelen.
Eck begon, nadat hij en Luther elk een inleidend woord, dat den inhoud van het twistgesprek in kiem bevatte, had gesproken, met de bewering, dat in de Kerk van God een opperhoofdigheid bestond, die haar oorsprong heeft uit Christus zelf. Zij heeft een hiërarchie, een orde, die Christus heeft ingesteld, die uitloopt in God.
Luther, zich tot de vergadering wendende, verklaart eveneens, dat de Kerk een hoofd moet hebben, waarop Eck vraagt, wie dat hoofd moet zijn, zoo niet de paus van Rome?
Luther beweert, dat Christus het hoofd is en niet een mensch, naar 1 Cor. 13 : 25. „Zijn koninkrijk is een koninkrijk des geloofs. Wij kunnen ons Hoofd niet zien, en toch hebben wij er een."
Eck beweerde, dat, volgens Cypriaxus, uit Rome de priesterlijke eenheid was voortgekomen, wat Lutiier voor het Westen erkende, maar tevens opmerkte, dat de Kerk van Rome uit die van Jeruzalem haar oorsprong had genomen. De laatste is de voedstermoeder aller Kerken.



Eck stelde, dat eene buitengewone macht aan den paus gegeven was, om te voorkomen, dat er in de Kerk evenveel secten zouden zijn als bisschoppen.
Luthkk 'gaf dit gegeven toe, zoo alle overige geloovigen er in toestemmen naar men schel ijk recht, niet als goddelijke instelling. De Grieksche Kerk toe huldigde Rome in 't geheel niet. Luther kon in de enkele bewering, n- aai musdom slechts vier eeuwen oud was, niet overwinnen, omdat de valschheici uer decretalen nog niet door de critiek was in 't licht gesteld Maar hoe ™der^ kwam bij de eerste tijden der Kerk, des te grooter werd zijn kracht. Elk beroep p de vaders door Eck werd door Luther uit de vaders beantwoord L t üen • van St. Hieronymus aan Evauriis haalde hij aan: „Ieder bisschop In J ' > Eugubium, Constantinopel, Rhegium, Tunis of Alexandrië heeft T
l.ei'd en hetzelfde priesterambt. De macht des rijkdoms en de verootrnoedi in armoede is het eenige, wat verschil maakt in den rang der bisschoppen, 1 lette e bewees hij uit de eerste kerkvergaderingen. Die van Afrika bepaalde. „ • " van den eersten zetel zal evenmin vorst der bisschoppen als souverein •• 1 met een dergelijke., titel genaamd worden." „Zoo nu het oppergezag vaniden bisschop van Rome uit goddelijk recht ware, zou dan genoemd besluit niet een keite
besluit zijn'?" vraagt hij. Vi- v,,n
Eck wil Luther vangen door te zeggen, dat, volgens Li 1111.11, 1 e P
Rome, niet de algemeene bisschop, maar de bisschop der Algemeen v \ Luther stelt de flauwheid van die sofisterij in 't licht. .
De strijd liep nu een poos over Augustinus, die nu eens door peira 1.1111*tus dan weer Petrus verslond. Het eerst heeft Augustinus vele malen, nee laatste wellicht niet meer dan eene maal gedaan. Hij zegt verder: ,. .
Niemand kan een ander fondament leggen, dan hetgeen gelegd is, neiweiK s Jezus Qwsn», I Cor. 3 ; 11. en Pro»» zelf betuigt, dat Christus hoeksteen, een geestelijke steen, op welken wij gebouwd zijn tot een g Jv
Eck lastert van Luther, dat deze alleen beweert meer te weten dan de pausen, de conciliën, de doctoren en de universiteiten tezamen. Voorwaar i zou veiwo derlijk zijn, dat de waarheid tot aan de komst van den eerwaarden Vaaei uuthe. voor zoo vele heiligen zou verborgen gebleven zijn. Luther antwoordt hierop, aai de vaders Augustinus, Ambrosius niet tegen hem zijn, maar even als h« leeren Hij vermaant Eck zijn tong in toom te houden en niet een discussie, "ie een
doctor niet betaamt, aan te vangen.
Eck was over Luther's geleerdheid verwonderd, maar gaf den kamp nog n op. Nu beschuldigde hij Luther, dat diens gevolgtrekkingen gunstig waren voor de dwalingen der Hussiten, daarbij speculeerende op den m Duitschland heeisc i den Hussitenhaat en op de rampzaligheden van den Hussitenkrijg. Deze wenainj, was schandelijk en geschikt om zijn partij aan den baat der menigte ovei te eseien.
Luther geraakte door Eck's boosaardigheid in een moeielijken toestand, naa niets kon den hervormer van zijn plicht afhouden. Bij de heropening de^e[^"'n° sprak hij: „Onder de artikelen des geloofs, door Johannes lluss en de 1 olie . beleden, zijn er sommige zeer Christelijk. Dit is een stellige wa*™ ^ " onder behoort b.v.b., dat er slechts ééne Algemeene Kerk is. M ook e . Het is ter zaligheid niet noodig te gelooven, dat de Roomsche Keik \e beven is boven alle andere kerken. Het is voor mij van weinig beteekenis of flit een en ander is gezegd geworden door Wicliff of door Huss .... ie * waarheid"
Deze rondborstige verklaring van Luther maakte'een onbeschrijfelijke!! indruk.



LUTHER OI' DEN RIJKSDAG TE WORMS, 1521.



Eck stelde, dat eene buitengewone macht aan den paus gegeven was, om te voorkomen, dat er in de Kerk evenveel secten zouden zijn als bisschoppen.
Luther gaf dit gegeven toe, zoo alle overige geloovigen er in toestemmen, naar men schel ijk recht, niet als goddelijke instelling. De Grieksche Kerk toch huldigde Rome in 't geheel niet. Luther kon in de enkele bewering, n. 1. dat het pausdom slechts vier eeuwen oud was, niet overwinnen, omdat de valschheid der decretalen nog niet door de critiek was in 't licht gesteld Maar hoe nader hij kwam hij de eerste tijden der Kerk, des te grooter werd zijn kracht. Lik beroep op de vaders door Eck werd door Luther uit de vaders beantwoord Uit den bi iet van St. Hieronymus aan Evagrius haalde hij aan: „Ieder bisschop hetzij te Rome, Euqubium Constantinopel, Rhegium, Tunis of Alexandrië heeft dezelfde waardigheid en hetzelfde priesterambt. De macht des rijkdorns en de verootmoediging der armoede is het eenige, wat verschil maakt in den rang der bisschoppen Hetze fde bewees hij uit de eerste kerkvergaderingen. Die van Afrika bepaalde. „De bisschop van den eersten zetel zal evenmin vorst der bisschoppen als souvereme bisschop of met een dergelijken titel genaamd worden." „Zoo nu het oppergezag van den bisschop van Rome uit goddelijk recht ware, zou dan genoemd besluit met een kettersch
besluit zijn?" vraagt hij. .
Eck wil Luther vangen door te zeggen, dat, volgens Luther, de bisschop van
Rome, niet de algemeene bisschop, maar de bisschop de.- Algemeene Kerk is. Luther stelt de flauwheid van die sofistelij in t licht.
De strijd liep nu een poos over Augustinus, die nu eens door petra Christus dan weer Petrus verstond. Het eerst heeft Augustinus vele malen, het laatste wellicht niet meer dan eene maal gedaan. Hij zegt verder:
Niemand kan een ander fondament leggen, dan hetgeen gelegd is, hetwelk is Jezus Christus, 1 Gor. 3 : 11, en Petrus zelf betuigt, dat Christus is een uiterste hoeksteen, een geestelijke steen, op welken wij gebouwd zijn tot een geestelijk huis.
Eck lastert van Luther, dat deze alleen beweert meer te weten dan de pausen, de conciliën, de doctoren en de universiteiten tezamen. Voorwaar 't zou verwonderlijk zijn, dat de waarheid tot aan de komst van den eerwaarden Vader Lither voor zoo vele heiligen zou verborgen gebleven zijn. Luther antwoordt hierop, dat de vaders Augustinus, Ambrosius niet tegen hem zijn, maar even als lnj leeren. Hij vermaant Eck zijn tong in toom te houden en niet een discussie, die een waar
doctor niet betaamt, aan te vangen. „ , , . .
Eck was over Luther's geleerdheid verwonderd, maar gaf den kamp nog niet op/ Nu beschuldigde hij Luther, dat diens gevolgtrekkingen gunstig waren voor de dwalingen der Hussiten, daarbij speculeerende op den in Duitschland heerschenden Hussitenhaat en op de rampzaligheden van den Hussitenkrijg. Deze wending was schandelijk en geschikt om zijn partij aan den lmt der menigte over te leveren.
Luther "eraakte door Eck's boosaardigheid in een moeielijken toestand. Maar niets kon den hervormer van zijn plicht afhouden. Bij de heropening der vergadering sprak hij: „Onder de artikelen des geloofs, door Johannes Huss en de Bohemers beleden, zijn er sommige zeer Christelijk. Dit is een stellige waarheid Daaronder behoort b.v.b., dat er slechts ééne Algemeene Kerkis. En ook deze: Het is ter zaligheid niet noodig te gelooven, dat de Boomsche Kerk verheven is boven alle andere kerken. Het is voor mij van weinig beteekenis, of dit een en ander is gezegd geworden door Wicliff of door Huss .... bet
is waarheid." _ • i i
Deze rondborstige verklaring van Lltiier maakte_een onbeschnjfelijken indruk.



LLTIIEK OI' DEN RIJKSDAG TH YVORMS, 1521 .







Met verbazing had de vergadering iets goedkeurends gehoord over de door de Duitschers inzonderheid zoo gehate ketters Wiclikf en IIuss.
Hertog Geohge, wiens voorouders van moederszijde in Bohème zooveel van den godsdienst- en burgertwist hadden ondervonden, dacht met schrik aan zijn eigen land en sprak ontroerd van Luther: „Hij wordt van dolzinnigheid vervoerd/" De ontroering deelde zich aan allen mede. Zijn vijanden juichten, zijn vrienden werden over hem bekommerd. Alleen Luther was niet verschrikt en week geen oogenblik van zijn ingenomen standpunt, dat hem hoe langer zoo meer als het juiste toescheen. Hij vraagde Eck, of Gregorius van Nazianzum , Basilius de Groote, Epiphanius, Chrysostomus en anderen, die tot de Grieksche Kerk behoord hadden, welke nimmer het primaatschap van Rome had erkend, ook kotters waren'? „De christengeloovige erkent geen ander gezag dan dat der Heilige Schrift.
Eck tracht daarop door een kwinkslag Luther ter neer te werpen; maar deze sprak: „De waarde doctor wordt beleedigend. Naar mijn gevoelen kan er geen gemeenschap zijn tusschen Christus en Belial."
Eck hernam: „Zoo gij gelooft, dat een wettig vergaderd concilie dwalen kan,zijt gij in mijn oogen niet beter dan een heiden en een tollenaar.
Zoo werd de discussie, die soms voor een verminderende belangstelling der vergadering gevoerd werd, nog eenigen tijd voortgezet.
Een grappig voorval mengde weer eenigen humor onder deze ernstige op leven en dood gevoerde strijdredenen.
In hertog George's gevolg bevond zich een hofnar. Deze, vaak zeer schrandere maar altijd lichamelijk misvormde en doorgaans potsierlijk uitgedoschte lieden, mochten zonder verlof wel eens een woord, maar dan ook een geestig woord, doen hooien.
Sommige grappenmakers zeiden tot den nar: Luther beweert, dat een hofnar trouwen mag, terwijl Eck zegt, dat dit niet geoorloofd is." Deze haatte nu den laatste en menigmaal wierp hij op Eck een dreigenden blik. Eck , die van scherts hield, deed eens één oog dicht — de nar was aan een oog blind — en begon met het andere oog tegen den dwerg te pinken. Deze werd hierop zeer boos en overlaadde Eck met smaadredenen, waarop de vergadering in lachen losbarstte.
Toen Luther op een Zondag in de Dominicanerkerk vóór de groote mis, binnentrad, bleek het, hoe woedend de monniken tegen hem waren. Terstond bij zijn komst, namen zij het hoogwaardige weg en borgen dit op in de sacramentskast, daarbij de wacht houdende. Voorts verbergden zij zich en vluchtten, alsof de duivel hen op de hielen zat.
Overal werd over de behandelde zaak gesproken. Grooten indruk hadden Luther s redenen achtergelaten. De groote zaak was den 7<len behandeld. Die van het vagevuur volgde. Luther, die toen nog niet tegen deze leer was, ontkende, dat zij in de H. Schrift of door de kerkvaders geleerd werd. Met den redetwist over de Aflaten, die Eck zelf betuigde weinig anders dan Luther te beschouwen, was men spoedig gereed. In het overige gedeelte van het Twistgesprek sprak Luther de merkwaardige woorden: „De eerwaarde doctor, Eck, vlucht van de II. Schrift, als de duivel van het kruis. Wat mij aangaat — met allen eerbied voor de kerkvaders geef ik de voorkeur aan de gewijde bladen en ik wensch dezen toetssteen aan onze rechters aan te bevelen."
Op plechtige wijze werd het Twistgesprek gesloten. Luther was weinig voldaan. Eck kraaide, opgeruimd en vroolük zelfs, victorie. Hij zelf bazuinde haar alomme uit. Eck trad nu als een tegenstander, die hem trachtte te vernietigen, tegen Lttiier op.



Hij wendde zich smadend en krenkend tot de Univei"siteit te Erfurt, zelfs tot den keurvorst. Ook trachtte hij den bisschop van Brandenburg tegen Lutiier op te zetten. E<:k, in samenspanning met de Minrehroeders te Juterbock, en Bernhard, de Lector der Franciscanen, beschuldigden hem in een aantal stellingen van ketterij. Lutiier stortte nu. ziedend van verontwaardiging, over Eck's boosaardigheid in een Latijnsch geschrift zijn gramschap over dezen uit. Het geschrift was getiteld: ,,Luthkrs verdediging tegen het boosaardig oordeel over eenige artikelen, die hem door de Franciscanen worden toegedicht." Hierin ontwikkelde hij nog duidelijker zijn gevoelen over de mogelijkheid, dat de conciliën konden dwalen. Sommige conciliën spraken elkander zelfs tegen. Ook de geldgierigheid der Roomsche pausen kreeg er
niet weinig van langs.
Eck , die weinig of niets hij den keurvorst en te Erfnrt kon uitrichten om Lutiier veroordeeld te krijgen, wendde zich nu met gunstiger uitslag tot den Inquisiteur Hoogstraten te Keulen. Allereerst spreekt hij minachtend van Reuchlins bloedverwant Mklanchton, een mensch vol aanmatiging -• verbeeld u! tegenover zulk een geleerde als Dr. Eck — en klaagt meteen de humanisten aan als de oorzaak van alle kwaad, iloe gaarne hadden de geloofsrechters ook aan dezen hun haat eens in stroomen bloeds gekoeld! Mklanchton stond voortaan, als Hoogstraten's macht zoo ver reikte, ten doode opgeschreven!
Maar laaghartiger handelde Eck , toen hij in een geheim schrijven aan de curie te Home verslag deed van zijn twistgesprek en van den Paus verlangde, dat strenge maatregelen tegen Luthkr zouden genomen worden. Dat de opperheer der Roomsche Kerk hiertoe niet ongaarne zou besluiten, zullen wij spoedig vernemen.
lu 't geheim moest Eck zijn nederlaag erkennen, al snoefde hij in t openbaar over zijn zegepraal.
Wel besliste deze disputatie niels, maar de zedelijke gevolgen bleven niet uit.
Zoo werd door Moski.lanus gezegd: „Eck is overwinnaar in de oogen van hen, die de zaak niet begrijpen en die vergrijsd zijn onder de oude schoolgeleerden, maar Lutiier en Carlstadt hebben gezegepraald in de oogen van allen, die eenige geleerdheid , verstand en zedigheid bezitten."
Poliander, vriend en leerling van Dr. Eck, werd voor de Hervorming gewonnen. In 4522 verkondigde hij te Leipzig reeds openlijk het Evangelie der genade Gods in Ciiiustus. Gellarius, hoogleeraar in t Hebreeuwsch en geweldig tegenstander der reformatie, werd welhaast binnen 11 ittenberg een nederig discipel van Lutiier, later prediker te Frankfort en te Diesden.
Geohge van Amialt, een godvreezend student aan de universiteit van Leipzig, kreeg Lutiier tijdens het twistgesprek lief en werd voor het Evangelie gewonnen. Na langen tijd van worstelingen en gebeden schaarde hij zich beslist aan de zijde der waarheid.
Vooral op de studenten was de uitwerking groot. De gehoorzalen van Leipzig werden ledig en te \Vittenberg werd hun aantal verdubbeld. Er was honger en dorst naar Gods gerechtigheid. Onder hen bevond zicli Gaspar Cruciger, die later een uitnemend medehelper was van Luthkr en Mklanchton bij het werk deiRij bel vertaling.
En niet bet minst van allen had Mklanchton zelf den meest beslissenden indruk op gemoed en geweten ervaren. De man der letteren werd gevoerd, waar hij zeker niet dacht aan te komen, naar de godgeleerdheid. Hij, die zoo opmerkzaam zat te luisteren en maar zelden deel nam aan 't gesprek, werd ook leeraar, en wel een uitnemend leeraar, in de theologie. Hij boog voor het Woord Gods en versierde als een harer steunpilaren de komende Reformatie.



En ook op Luther zelf was de uitwerking krachtig en , zoo mogelijk, nog meer beslissend. Het kunstig geweven voorhangsel, waarachter zich liet op valsche gronden opgetrokken heiligdom der pauselijke oppermacht in Christus' Kerk had verborgen, zag hij van boven tot onder gescheurd. In plaats van een zichtbaar hoofd der Kerk, een hoofd op aarde, aanschouwde hij in den geest Christus, als liet eenig Hoofd der Gemeente, waartoe zoowel de kerk van Rome als die der Grieken behooren, der gemeente, die alle ware Christenen in zich besluit. U ! 10c rechtvaardig hebben de mensehen de bezoekingen Gods verdiend, naardien de Evangelische waarheid, die reeds een eeuw geleden ontsluierd en verkondigd werd, veroordeeld, ten vure gedoemd en gesmoord is geworden.
De teerling was geworpen. Luther was sedert die dagen inwendig vrij geworden van het pauselijk juk. Zijn oordeel over ben, die bleven onder die macht, was zacht en gematigd. Maar voor hem zelf stond liet vast, „dat liet pausdom uit den duivel was."
Eck verzocht nu den keurvorst om een provinciale kerkvergadering bijeen te roepen en schreef daarbij: „Laat ons dit ongedierte uitroeien." Ook was bij vergramd op Melanchton, dien liij smadelijk „den taalmeester uit Wittenbery" noemde. Melanchton n.l. had aan Oekolampadius schriftelijk verslag gezonden van de disputatie te Leipzig. Nu antwoordde liij den kanselier van Ingolstactt, dut men de Schrift niet moet verklaren door de kerkvaders, maar de kerkvaders door de Schrift. „Hoe dikwijls," schreef hij, „heeft Hieronvmis zich niet vergist! hoe dikwijls Augustinus! hoe menigmaal Ambrosius! Hoe dikwijls herroepen zij hun dwalingen. Er is slechts één Schrift, ingegeven door den Heiligen Geest, en rein en waar in alle dingen."
Een nieuwe pennestrijd volgde voor Lutiikr, door den aanval van Hieronvmi s Emser, die zich, in schijn vriendschappelijk, toch tegen hem verklaarde. De hervormer doorzag al zijn list en geveinsdheid en zond een antwoord in 't Latijn in l licht, getiteld: „Aan den Emser steenbok." Emser lasterde Luther, dat deze uit nijd van de voordeelen te missen tegen den aflaathandel was opgetreden Zoo bleef Luther ook die smaad niet gespaard. Ook Von Staupitz, die eenmaal te Erf uit Luther den juisten weg gewezen had, werd koel tegen hem. Te vergeefs trachtte de „vredemaker" Miltitz de gemoederen te doen bedaren. Te vergeefs had hij de gouden roos van den paus aan Frederik den wijze gebracht. Frederik keerde zich meer en meer van liet bedriegelijk Rome af. En Eck? Deze schreef een geleerd böek over het primaatschap van den paus en ging naar R<»ne om het den opperpriester zelf te overhandigen. En tevens om, zoo als Luther het in een briel aan Spalatijn den 20stc" Februari 1520 uitdrukt, de diepten der hel legen hem te bewerken.
3. De pauselijke banbul. Luther verbrandt dien.
Over Luther's geschriften, die bij duizenden verspreid werden, spraken in Duitschland niet alleen, maar ook in Frankrijk, Engeland, Zwitserland en de Nederlanden vele duizenden met den grootsten lof. Onder hen behoorden de bisschop van Bazel en de kardinaal Von Sitten. „Deze laatste sprak: „Luther, gij zijt waarlijk Luther (lanter)," en van Eck oordeelde hij: „Eck mag zooveel disputeeren als hij kan, Lutiier schrijft toch de waarheid." Ook de faculteiten van Keulen en Leuven gaven hun gevoelen, maar in gansch anderen zin, te kennen. Die van heulen \eizamelde uit Luther's werken een aantal stellingen en reeds den 30*n Augustus 1519 veroordeelde zij die tot verbranding. Dit deed den 7de" November ook die



van Leuven, waarbij nog gevoegd werd een hard, afkeurend schrijven over Luther door Adiuaan Florisz, weieer leermeester van Karel V, later professor te Leuven, toen kardinaal en onder den naam Adiuaan van Tortosa bekend.
Luther zette die mannen in een afzonderlijk geschrift op hun plaats en verweet hun, dat zij ten allen tijde tegen uitmuntende geleerden, als Occam, Pecus van Mirandula, Bei chlin, Ehasmüs en anderen, even lafhartig met laffe bedreigingen waren opgetreden, zonder hen te kunnen schaden. Luther noemt hen in een schrijven aan Spalatijn eenigszins grof de Keulsche en Leuvensclie ezels, die niet veel meer waard zijn dan een dronken wijf.
Maar zijn reformatorischen arbeid zette hij vooral voort in het Sermoen van de goede werken en het Sermoen over het hoogwaardig sacrament van het heilige ware lichaam van Christus, waarin hij zich verklaart voor de toediening in beide gestalten. liet heilig Avondmaal zal alleen gezegend genoten worden, wanneer liij, die het nuttiyt, oprecht in Christus en Zijn zoen verdiensten gelooft. Dit is de eenige, maar ook de noodzakelijke voorwaarde. Te vergeefs zocht liij dit sacrament in de mis en meende, dat liet een goede zaak zou zijn, indien de Kerk door een algemeen concilie mocht verordenen, dat het onder beide teekenen aan den geloovige werd bediend.
Rome's hoofddwaling, dat de kracht van het sacrament onafhankelijk is van de gezindheid des gebruikers, werd hier in de hartader aangetast. Tegen deze prediking werd, toen zij in druk verscheen, het geroep van ketterij aangeheven. Het was de leer van Praag en ergerlijk tevens, dat liet sermoen in 't Duitsch werd uitgegeven. Op den 27sten December 1519 schreef hertog Ceorgk aan Frederik den wijze: „Uw Luther is op het punt om bisschop van Praag en een aartsketter te worden!" „llij is in Boheme geboren en opgevoed en in de schriften van Wicliff onderwezen!" zeiden anderen.
Maar de keurvorst werd niet losgemaakt van Luther, hij liet hem slechts verzoeken zijn zaak met gematigdheid te verdedigen. Dit was te meer noodig, omdat Eok, die liet voorwerp van bespotting in Leipzig was geworden, ziedde van gramschap en zon op wraak. Zoo verscheen een „Brief van onwetende kanunniken door Oekolampadius en een klacht tegen Eck, wellicht van Pirckheimkr uit Neurenberg, vol waardigheid en tevens vol bijtenden spot.
De bisschop van Meissen liet in Januari 1320 het sermoen van Lutiier verbieden, waarop Luther met een vlugschrift in Februari antwoordde.
Terwijl Luther onder de verdenking lag van tot de Hussiten te hehooren, ontving hij uit Praag van twee Boheemsche priesters: Joiiann Paduska en Wenzel Rosdialovinus een zeer opgewekt schrijven, waarin zij hem als den Saksischen Huss begroetten, maar tevens tot geduld en standvastigheid maanden. Zij zonden hem ook een hem tot dusver onbekend gebleven werk „Over de Kerk," van Huss, waardoor Lutiier's inzichten alweder aanmerkelijk verruimd werden. Luther werd hoe langer zoo meer van de bestaande uitwendige Kerk vervreemd en neigde in hoofdzaak tot het gevoelen, door Huss voorgestaan.
Evenwel zou de stoot, die voor hem tot de algeheele breuk met Rome voerde, niet van hem zeiven, maar van buiten komen. De Erfurter Universiteit had eenparig voor Luther partij gekozen. Verklaarde humanisten, als Justus Jonas, Coriiu.s, Eoban lieten hun studiën rusten en studeerden theologie. Crotus Bubianus vindt in Italië Lutiier's geschriften, schaart zich vol geestdrift aan zijn zijde en studeert de theologie, tot kernspreuk kiezende: gladius Scripturae — zwaard iler Schrift; gladius Spiritus Sancti, „zwaard des Heiligen Geestes". Crotus



verzoekt Luther om niet meer in disputen maar met de pen te strijden, en weet te voorkomen, dat overijld tegen hem te Rome vonnis zou worden «eveld. Met verontwaardiging werd hij vervuld, toen hij door Erasmis in 1520 de uitspraak van Leuven en Keulen vernam. Gelukkig voor hem, dat hij nu gelooft, dat een mensch alleen door de genade Gods behouden wordt.
Ulrich Von Hi tten droeg warme belangstelling sedert het Leipziger twistgesprek \ooi Li i her in het hart. De ltuliaansche geleerde Yaï.ua had in een boek over de schenking van Constantijn aan den paus, bewezen, dat die schenking nooit heelt plaats gehad. Von Hitten !iad zijn uitgave van 't boek van Vali.a vermetel aan Leo X opgedragen. Llther werd door dit geschrift overtuigd, dat de paus was de anticbiist. Ook 1' raxz Von Sickingen werd voor Luther gewonnen. Zoo werd Luther in betrekking gebracht met de humanisten en zijn zaak kwam ter sprake hij alle standen des volks.
Op deze wijze geraakte de hervormer langzamerhand met de humanisten in kennis en op vrij goeden voet. Vele leden der Ridderschap werden zijn vrienden. Sylvester von Schaumrurg bood hem zijn burcht tot een wijkplaats aan. Wel werd Luther hierdoor gesterkt; maar zijn groote kracht wortelt in zijn vertrouwen op den lleere zijn God en in de bewustheid van de waarheid en rechtvaardigheid zijner zaak. Hij wenscht zijn volk van onder het juk van Rome te bevrijden en te arbeiden aan de godsdienstige wedergeboorte van het geestelijk zoo geknechte Duitschland. Wij °gaan zijn strijd tegen velen, die de geestelijke wapenen tegen hem hanteerden, veeltijds voorbij. Een groot gevaar dreigde hem thans uit 7{ome, waar op Eck's aansporing de banbul voor hem werd gereed gemaakt.
Intusschen dacht Luther niet meer aan een verzoening met Rome. Hij arbeidde gedurende het jaar 1520 aan het werk der Hervorming door drie groote en allerbelangrijkste geschriften.
Den 23sten Juni 1520 zond hij zijn wereldberoemd: Adres aan zijne keizerlijke Majesteit en aan den christelijken adel van het Duitsche volk over de Hervorming van het Christendom, in het licht. Het is duidelijk, dat dit stuk, als een noodkreet uit zijn geprangde borst geweld, van ver dragende gevolgen zou zijn.
Drie muren hebben de mannen van Rome rondom zich opgeworpen om alle liervorming te kunnen tegenstaan. Zij beweerden, dat het geestelijk gezag stond boven het wereldlijk gezag, voorts dat de paus alleen bevoegd was om de H. Schrift te verklaren, en eindelijk, dat de paus alleen bevoegd is om een concilie bijeen te roepen. Deze drie bolwerken worden door hem aangevallen. Omdat alle christenen tot den geestelijken stand behooren, bestrijdt hij het bestaan van een afzonderlijken geestelijken kring, uit den paus, de bisschoppen, de priesters samengesteld, die zich als onderscheiden van de overige christenen aanmerkt en tegen Gods Woord niet duldt, dat de Overheid, die door God is ingesteld, hare roeping opvolgt over de gansche Christenheid, onverschillig wien het aangaat, hetzij paus, bisschop priester, monnik of non. Hom. 13 : 1, i.
Luther dadelt de macht van den paus en de pracht, die hij tentoonspreidt. Hij vraagt: „waartoe de kardinalen dienen'? Hun zijn de rijke kerkelijke inkomsten van de kloosters gegeven, om die naar Rome te voeren en na die in Italië uitgezogen te hebben, komen zij ook in Duitschland. Wij hebben er reeds eenige. Zij berooven ons van de tijdelijke goederen en verwoesten de gemeenten in geestelijken zin. „Antichrist moet de schatten der aarde bezitten." Luther wijst er op, door welke praktijken hij zich meester maakt van Duitschland'» geld en inkomsten. „Annaten,



palliums, commenden, beheeringen, overlevingsrechten, inlijvingen, voorbehou.tin<renHeeft de paus niet alles, wat hij bezit, door beroovmg verkregen . P Luther betwist den paus, zich den wettigen erfgenaam van t keizerrijk te noemen Ilij late de aanspraak varen op Napels en Sicilië. Het is onrechtvaardig en in s ujj met C.iristis' geboden, dat hij Bolorjna, Imola, Ravenna Romama en de mark van Ancona bezit. Wij moeten l.em van al deze lasten ontheflen en de paortgke legaten uit Duitschland verdrijven. Waarvoor vragen /.y oiib geld. m siu 3?en goed te wettigen, om van eeden te ontslaan, om ons te leeren trouweloo te zijn, ons te leeren zondigen en ons regelrecht naar de hel te voeien. „Hoort bJ
dit o Paus! niet allerheiligste, maar allerzondigste paus.
Hij bestrijdt daarop het kloosterwezen, den ongehuwden staat der priesters, Weens Pvn.is, moet een opziener zijn eener vrouwe man. (1 lim. 3.ij wi a feesten afgeschaft en den Zondag alleen behouden hebben. Kerkwijding en vasten, de -ruwe! der vervolgingen in Boheme, de universiteiten en de scholen worden scherp aangetast. Hij ontraadt den ouders hun kinderen naar scholen te zenden, waarin Gods Woord niet in rang hoven elke leerstof staat.
Kortom, schier alle misbruiken worden met geestdrift en vuur maar tevens met onverbiddelijke logica aangetast. Ilij eindigt niet de woorden: „Zoo mijn zaak goed is moet zij door geheel de wereld veroordeeld en slechts door Christus in den hemel ^'gekeurd worden. Dat zij dan komen: paus, bisschoppen priesters, monniken en doctoren! Dat zij al hun ijver inspannen! Z.j zijn voorwaar de mannen die de waarheid vervolgen moeten, gelijk iedere eeuw geleerd heeft. Dit ad es aan den Duitschen adel werd den 2(>ten jlini 1.720 uitgegeven en binnen zeer korten tijd waren er vierduizend afdrukken van verkocht. Het opende duizenden de oogen, en maakte een onbeschrijfelijke.! indruk op vrienden en vijanden. Het lokte ook tegenspraak uit, onderanderen van Thomas Murnf.r van Straahburg Deze werd weder aangevallen door een zeer verspreid geschrift, getiteld: „Dei K ars thans ,
enE:r;3:' £«««*«», tou*.,«
Voorspel van de Babylonische gevangenschap der kerk. Hierin tast hij de leer der Sacramenten aan. Hij beweert, dat er geen sprake var, zeven sacramenten zijn kan, en vindt er slechts twee, door Christus verordend: den Doop en het heilig Avondmaal. Vervolgens toont hij aan de verbastering van bet Avondmaal tot de bestaande mis en bestrijdt alle Roomseh bijgeloo mj en p.
stuk werd spoedig in het Duitsch overgezet en wederom alom verspreid
erL^,En"',aSné geschrift: Over de vrijheid van een christenmensch,
verscheen later en vult de beide vorige op treilende wijze aan.
Het was Luther's doel niet de Christelijke Kerk af te breken. Zijn critiek ging niet over het Wezen en de waarachtige Leer der Kerk, maar over de misbruiken en wangestalten, die in haar heerschten, en over de dwalingen, door haar voorgang in plaats van het reine Evangelie daarin aan het onwetende volk verkondigd. Geweld* was de uitwerking. Het vuur, door hem ontstoken kon niet meer gebluscht worden Dit gevoelde Home maar al te wel. llome, ja geheel de hesche macht, brulde van woede en viel op den Godsman aan om hem onschadelijk te maken.
Zoo groot was de indruk, dien hij maakte, dat ook te Rome verdeeldheid in inzicht omtrent hem en zijn werk werd waargenomen, zoo zelfs, dat men elkander daar niet eens vertrouwde. De partij van bloed en vuur, die der Dominicanen Kaalde evenwel .Ie overwinning. I.uth^s onde vijand Pa.ER.as porde tot



strenge maatregelen aan. Kardinaal Cajetaxus, die de Duitschers liaatte en op wraak zon over een vermeende onbetamelijke handeling, en degeldkoning Fugger , die fmantieël evenzeer als Leo X en Albert van Mainlz bij den schandelijken aflaathandel betrokken was, deze allen werkten in vereeniging met Alkander, de evenknie van den aan wijn verslaafden Ei k, om den banvloek legen Luther van het Vatieaan te doen slingeren.
En nu verscheen den 13Jcn Juni 1520 de Bul, die naar haar aanvangswoorden* Exsurge Domine! „Verbef U, o Heere!" gelieeten wordt, tegen 41 stellingen van Luther , hem bevelende die binnen zestig dagen te herroepen. Eck werd met de uitvoering van het banvonnis belast, llern was vrijheid geschonken om ook het Humanisme te treffen en die vrijheid gebruikte hij om Pirkheimeu, den schrijver van „der gehobelte Eck", en Auelmann van Adelniannsfclden, zijn beleedigers, naar hij waande, persoonlijk te treffen. Alkander zorgde, dat in de Rijnstreken en in de gewesten, die Karet, V behoorden, de bul werd afgekondigd en Li ther's boeken aldaar verbrand werden. Eck bereisde het overige Duüschland. In Ingolstadt viel het hem zeer moeilijk om der bisschoppen toestemming te verkrijgen. Binnen Leipzig kreeg hij het met 50 studenten uit Wittenberg te kwaad, zoodat hij in een klooster vluchtte en in den nacht uit de stad vlood. In Erfurt wees men de bul, door Eck in persoon afgegeven, terug. Exemplaren ervan werden in stukken gescheurd en in 't water gesmeten. Eck werd er in zijn woning zelfs belegerd. In hoofdzaak luidde de banbul aldus:
„Sla op, o Heere! sta op, richt uw zaak, en zie den smaad aan, die dolzinnigen zonder ophouden zich tegen U veroorloven! Sta op, o Petrus! gedenk uwe heilige Roomsche kerk, de moeder aller kerken en koningin des geloofs! Sta op, o Paulus ! v\ant een nieuwe Porph\riis tast uwe leerstellingen en de heilige pausen, onze voorgangers, aan! Sta op, gij vergadering der heiligen, heilige Kerk van God, en verleen uw voorbede bij den Almachtige!"
Onder de een-eu-veertig stellingen, door den paus schandelijk, verderfelijk en giftig genoemd, treft men de volgende aan:
„Te ontkennen, dat er na den Doop zonde blijft in het kind, is beiden den heiligen Paulus en onzen Heere Jezus Christus onder den voet vertreden." „Een nieuw leven is de beste, de uitnemendste boete."
„liet verbranden van ketters is tegen den wil van den Heiligen Geest." Na opsomming dezer 41 stellingen zegt. de Paus in zijn bul:
„Zoodra de bul zal afgekondigd zijn, zullen de bisschoppen ijverig onderzoek doen naar de geschriften van Martijn Luther, welke deze dwalingen bevatten en die openlijk en plechtig verbranden, in de tegenwoordigheid van geestelijkheid en Ieeken. En wat Martijn Lutiier zelf betreft, — wat hebben wij al niet gedaan? Maar in navolging der lankmoedigheid van God almachtig zijn wij nog bereid hem weder op te nemen in den schoot der Kerk, en wij staan hem zestig dagen toe, binnen welken tijd hij ons zijn herroeping kan toezenden in een verklaring, die door twee prelaten van hun zegel is voorzien; of hij kan anders persoonlijk naar Rome komen. hetgeen ons veel aangenamer zou zijn, opdat niemand omtrent zijn onderwerping eenigen twijfel kan voeden. Middelerwijl, en van dit oogenblik af aan, moet hij ophouden te prediken, te leeren en te schrijven en zijn werken aan de vlammen opofferen. En zoo hij binnen de zestig dagen niet herroept, veroordeelen wij hiermede hem en zijn volgelingen als hardnekkige ketters."
Als aanhangsel op deze goddelooze bul, door een ongeloovigen paus uitgevaardigd, worden een aantal excommunicatiën, vervloekingen en interdicten, de gewone



warteiien van het schaamteloos pausdom, tegen Lutheb en zijn vrienden geslmgeiu met den boosaardigen last om zich van hun personen meester te maken en naar Pomf nn te zenden. Wanneer zij maar eerst onder t bereik der curie zouden gekomen zijn! kunnen wij ons voorstellen, dat hun spoedig een eeuwig zwijgen zou zijn
°PIi1ther behandelde aanvankelijk de bul als een valsch stuk, hoewel hij wist dat het echt was. llij deed zulks, omdat zij niet ofticieel aan den Rector der_ Ln>ver siteit van Witteriberg was toegezonden, maar slechts in t geheim, om we vl r de rector aar ook niet openbaar maakte. Hij trad daarom in een stuk, getiteld. }onlen neuen Eckischen Bullen und Lügen" tegen Eck open noemt Eck een
Mii.titz weder ten tooneele. Leze beproefde het
onmogelijke n.1. om de zaak oog bij te leggen, llu ne'l|en
•dies notr een goeden plooi te doen aannemen en bewoog Von Staupitz en de Vicaris der orde van de Augustijners op het convent te Ltsleben, Llther te veizoeken no" eens een brief aan den paus te schrijven, hem daarin \erzekeren le, dS uther"nooit iets tegen zijn persoon had gehad. Dit kon Ixther met een goed «eweten doen; maar toen hij hoorde, dat Eck met de Bul reeds te ^ ™ °i . ,»n .l iflit het hem coed, dit schrijven maar achterwege te laten. Op veifaten van tn U bij den II- Oclober «20, van
vergezeld tot Miltitz te Lichtenberg te gaan. Hierin lag een groot gevaar voor hervormer omdat de banbul reeds was uitgevaardigd. Nu besloot h.j ten gevo ge vm die sa'menspreking tot zijn derden brief aan Leo x over te gaan, die wel lïden OctXer geschreven werd, maar op den 6- September gedateerd was om den indruk te geven, dat Luther met den banvloek nog onbekend was. Dtze
me,'tai^deneheil'i^en Vader in God, Leo x, paus te llome, alle heil in Christus
'Te mïen vStn t^n kamp, dien ik al sedert drie jaren lang tegen buitensnorirre menschen heb te strijden gehad, kan ik niet nalaten nu en dan op te zien tot u° o Lko heiligste Vader in üod. En ofschoon de dolzinnigheid uwer goddelooze vleiers mii heeft genoodzaakt van uwe beslissing in beroep te komen op een aanstuam concilie is mijn hart nooit vervreemd geweest van Uwe heiligheid en heb ik niet opgehouden gestadig en met diepe verzuchting te bidden voor uw welzijn en v
wa" 'StUe leeringen „eb aangetast en mijne Jenna tiiders om hunner goddeloosheid wil eene diepe wonde heb geslagen. Ik lf^ daarvan geen berouw,"want ik heb het voorbeeld van Christ.s voor oogen Wat nut heeft het zout, als het zijn kracht heeft verloren en waartoe dient de scherpte des zwaards, wanneer het stomp geworden is? Vervloekt zij «le man ' . ,Pnnfl is in 'g Heeren werk! Voortrellelijke Leo! wel verre van eemge kwade tlaïtS. « Sen gekoesterd te hebben, wensch ik U fc ta* ze»enin"en voor de eeuwigheid. Eén ding slechts heb ik gedaan: ik heb liet \\ ' der waarheid verdedigd. Ik ben bereid mij aau alles te onderwerpen; maar, dit Woo.'lIngaat, « wil en kan ik niet opgeven. Wie Inenn anders denkt,
dat ik het Roomsche bof heb aangevallen, maar gij noch eenig ,„éi, h ter wereld kont ontkennen, dat dit hof verdorvener is dan Sodom en C.omorra, en dat .le goddeloosheid, daar heerschend, buiten aUe hoop is van herstel.



O ja! ik bon mot afschuw vervuld geworden, daar ik zien moest, dat onder den dekmantel van uw naam, mot liet arme volk van Ghiustis de spot wordt gedreven. Dit lieb ik tegengestaan en zal ik wederom tegenstaan. Ik verbeeld mij wel niet, dat ik, in spijt van den tegenstand der vleiers, in eenig opzicht met betrekking tot dit Babel iets goed zou kunnen verrichten, want bot is de verwarring zelve. Maar ik ben het aan mijne broederen verplicht, dat ik de stem verhefTe, opdat sommigen, zoo mogelijk, aan zulke vrceselijke plagen ontkomen mogen.
liet is u bekend, dat Rome sedert veel jaren de wereld als overstroomd heeft met alles, wat lichaam en ziel kon verderven. De Roomsche kerk, die eenmaal de eerste is geweest in heiligheid, is het afschuwelijkste roovershol geworden, liet meest schaamlelooze bordeel, bet rijk van zonde, dood en hel, zoodat de Antichrist zelf, als hij verschijnt, dat niet goddeloozer zou kunnen maken. Dit alles is klaarder dan de zon op den middag.
En toch, ü Leo! zijt gij gezeten als een lam te midden der wolven, als een Daniël in den leeuwenkuil. Wat kunt gij alléén doen tegen zulke wangedrochten? Doch misschien zijn er drie of vier kardinalen, die geleerdheid paren aan deugd. Maar wat zijn ook zij onder zulk een groot aantal bedorvenen? liet lot van het hof van Rome is beslist. Gods toorn heeft dat hof getroffen en bet zal daardoor verteerd worden. Hot haat goeden raad, schuwt hervorming, wil de ergernis der goddeloosheid niet beteugelen en verdient derhalve, dat men van liet hedomlaagsclio Rome getuige gelijk van de moeder van ouds: Wij hebben Dabei gemeesterd, maar zij is niet genezen! (Jeremia öl : 0.) Gij en uw kardinalen hadden liet hulpmiddel moeten aanwenden, maar de kranke spot met den geneesmeester, en liet paard wil niet naar den teugel luisteren.
Met toegenegenheid voor U vervuld, voortreffelijke Leo! heb ik het altijd betreurd, dat gij, die betere dagen waardig zoudt zijn geweest, tot het pausschap zijt gekomen in een tijd als de onze is. Rome verdient LT niet, noch dezulken, die zijn zooals gij. Zij zou waardig zijn, Satan zelf tot koning te hebben, gelijk liet ook waar is, dat hij in dat Dabei meer regeert dan gij. Gave God, dat gij de heerlijkheid kondet terzijde stellen, die door uw vijanden zoo hoog verheven is, en, in plaats daarvan, in nederige bediening als priester kondet werkzaam zijn of van uw vaderlijk erfdeel leven; want slechts voor een Iscariot past zulke eer. Ach! mijn waarde Leo! van welk nut zijt gij aan dit Roomsche hof, uitgenomen dat laaggeestige lieden uw naam en uw gezag misbruiken, om alom de tijdelijke welvaart te gronde te helpen, zielen te verderven, misdaden te vermenigvuldigen, en liet geloof, de waarheid, geheel de Kerk van God te onderdrukken? O, Leo! Leo! gij zijt de ongelukkigste der mensehen, en gij bekleedt wel den hoogstgeprezen maar ook gevaarlijksten zetel! Ik zeg u de waarheid, omdat ik het goed met u meen.
Of is het de waarheid niet, dat er onder het uitspansel dos hemels niels verdorvener en afschuwelijker is dan bet Roomsche hof? Het overtreft de lurken oneindig in ondeugd en slechtheid, liet is eenmaal de poort des hemels geweest en nu is het de deur der hel, een deur, die door Ciods toorn zoo wijd wordt opengehouden, dat ik mij niet kan weerhouden, terwijl ik het ongelukkige volk derwaarts zie stroomen, een kreet van waarschuwing te doen hooren, even als in een noodorkaan, opdat sommigen mogen behouden worden van den vreeselijken afgrond.
Ziedaar, o Leo, mijn vader! waarom ik den strijd heb aangebonden togen dien Roomschen Stoel, die den dood aanbrengt. Wel verre van op te staan tegen uw persoon, heb ik geoordeeld, dat ik voor uw veiligheid werkzaam was, met moedig dien kerker of liever die hel aan te tasten, waarin gij opgesloten zijt. Aan het
li



Roomsche hof alle mogelijk kwaad te berokkenen is niet anders dan te vervullen, — zou zijn. Dut hof met schande te overladen is Christus eeren
wat uw 1 ,, ,J. . „jet lloomsch zijn. Daar ik evemvt 1
Aan (ien oiuei van jy > onrecht doe; en die vuil is, dat
Vaarwel, 10 • 11) En ik bepaalde mij nu in stilte en afgetrokken¬
hij nog vuil worde. (( pe . —. • - opende Satan de oogen en maakte
heid tot de studie der Ile.lige Sch.ift. Doch ^nopen ^ q)
zij„ dienstknecht Jo"AS» ^ f * „'j bedoelde niet de opperhoofdig-
om mij op nieuw tot den kamp uit te J ci(rcn primaatschap e.i met
beid van den heiligen onneiintr op zijn triumftocht mede te
dat oogmerk begeerde hij Llther ^ ™ ede Stoel van/iomc overdekt is."
v0[!.tuer'LluiT,'na zijV"gesprekken met De Vio, Miltitz en Eck vermeld te
'" ' n'u'V:Ó''i'. 1 ik'.^r,"toiroT'i.eiligsle Vader, ™ op mijn knieën smeek ik
dut mogelijk is .1» des vreta le„
- -»• vleiende sirene,, die „ »„
sr=r ïy£ ti
s,on,moedig, dn, ik mij onderbind "» ^g «*v£ ma^aU teleereM*celeer
ril^rTk "rie T gieten en weer geslingerd wordt, gelijk ,1e baren der zee in een storm. Liefde dringt mij, en het is mijn plicht een kreet van wuischuwm.
"Co^t'nielTeuS; handen voor Uw heiligheid verse.,ünen moge, ted ' °P „ ° ,vin „ heb opgedragen en 11 met de onder-
ik u een klein boekje aan, ^ zou bezig houden, indien uwe pluim-
werpen zal bekend maken, ^ ^ a|s men slechts den omvang in
strijkers mij dat toebeten. Het s onheduuie ^ ^ ^ des
aanmerking neemt, maai g «n ' 0, • j ^ . anders om u aan
christelijke., levens is daarin begrepen. Ik ben arm en n .... ift 9
te Lieden, en buitendien: hebt gij we. W,oe«e ^^T^e bSerIk beveel mijzelven aan Uwe heiligheid, die de lieeie Jh/.ub sieeus „
men! Amen." vpp(rp7f>ld van een traktaat, getiteld: Van de
Luther s brief aan Leo X ging vergezel » » ,
vrijheid van een christenmensch. Met spreekt van zelf, dat
«V r'r rinrjt sx sr;
"*£ StlTioi allerbelangrijkst. Geheel de christelijke godsdienst
\vordl er in onhlaan van alle mensehehjke bijvoegingen hfl^dt^eclits^twee^wdarhederi^m.
I .rum door e iren ervaring van de macht nes geiuois mmg „ ,
geloof h, 'het^ schoonste licht! He, geloof de tól aan Cnmsn, «£ een
i i • kno>« mm r'uniQrus wordt met alles, wat inj i>ezii, nei vrnnw verhouden is nun li<i»n in»m. i_<iii>i- ' _ , « • j
eigendom der ziel, die gelooft. En de ziel met al, wat zij bezit, Christus eigen.



Christus bezit alle zegening en de eeuwige behoudenis en deze heilgoederen worden de bezitting der ziel. Daarentegen wordt de ziel, die alle ondeugd en zonde bezit, liet eigendom van Christus. Gezegende verwisseling! Christus is God en mensch, die nooit heelt gezondigd; zijn vroomheid is onoverwinlijk, eeuwigen almachtig. Daarom worden de zonden in Hem verzwonden en verdronken, als IIij de zonden der geloovige ziel door haar trouwring: liet geloof, tot zijn eigene maakt en niet anders doet, dan of Hij had ze gedaan. Want zijn onverwinnelijke gerechtigheid is alle zonden te sterk. Zoo wordt de ziel louter door liet geloof, haar bruidschat, verlost en begiftigd met de eeuwige gerechtigheid van haar Bruidegom. liet is niet mogelijk, dat de zonde haar verdoemelijk maakt, want zij ligt op Christus en is in Hem verzwonden.
De Christen is een koning en bezit daarom alle ding; hij is een priester en daarom is God zijn deel. Het geloof, niet de werken, brengt hem tot dien eervollen slaat. De christen is vrij van alle dingen, hij staat boven alle dingen en het geloof schenkt hem alle dingen in overvloed.
Maar hoewel de christen vrijgemaakt is, wordt hij gewillig dienstbaar om jegens zijn broederen te doen, gelijk God door Christus jegens hem heeft gedaan. Ik wensch vrij, blijmoedig en zonder op een loon te zien, een Vader te dienen, die zijn zegeningen zoo ruim over mij heelt uitgestort." Zoo spreekt Lutiier. En hij vervolgt:
„Ik wensch allen alles te worden voor mijn naaste, zoo als Christus alles is geworden voor mij. Uit het geloof komt de liefde tot God voort; uit de liefde ontstaat een leven van vrijheid, weldadigheid en blijdschap. Door het gelooi' verheft de christen zich tot God; door de liefde daalt hij wederom af tot den mensch en toch blijft hij steeds in God. Dit is de ware vrijheid; een vrijheid, die alle andere vrijheid evenzeer te boven gaat, als de hemel hoog is hoven de aarde."
Ofschoon de Godsnian Luthkr dit krachtig woord en het bijgevoegd traktaat den Roomschen Opperpriester met de vreedzaamste bedoelingen toezond, toch bevroedde hij wel degelijk de gevaren, die hem bedreigden. De banbliksem van het Vaticaan bereikte weldra Wittenberg. Twee afgezanten van Leo kwamen dien overbrengen aan den aartsbisschop van Maintz. Zij waren Caraccioi.i en Ai.evnder, die het bevel aan den keurvorst-aartsbisschop overbrachten om hem stiptelijk ten uitvoer te leggen. Eck had verkregen, dat hij in Saksen het pauselijk decreet zou afkondigen. Fugger, de bankier der Atlaatkramerij-onderneming, had zijn gewicht in de schaal gelegd voor die benoeming. Zelfs Eck's gewoonte om zich nogal dikwijls te bedrinken, was een aanbeveling voor hem geweest. „Aeewoer en Eck," zeiden sommigen, „zijn een waardig paar gezanten; beiden zijn verwonderlijk geschikt voor deze taak en komen uitmuntend overeen in onbeschaamdheid, brutaliteit en losbandigheid." Toch had Leo met de benoeming van Eck een groote fout begaan , want de bisschoppen waren weinig met dezen nuntius ingenomen. Zij gevoelden zich er door gekrenkt. Mn/riTZ trachtte hem dan ook behendig uit te hooien, vooral als Eck wat veel wijn had gedronken.
Toen Eck te Leipzig kwam, kwamen daar honderd vijftig studenten van Wittenberg en brachten hem zoo in 't nauw, dat hij heimelijk uit Leipzig vluchtte. Miltitz, die zich ook nog al eens aan den wijn te buiten ging, viel ten gevolge van dronkenschap in den Rijn, waarin hij jammerlijk omkwam.
In Wittenberg zelve durfde Eck niet verschijnen.
Maar toch is Lutiier de door den ban getroffene, de afgesnedene van de Kerk. De macht der pausen was nog zeer groot en 't was te voorzien, dat nevens die macht



zieli zou scharen Keizer Kakel V, de opvolger van Maximiliaan. En wat zou liij vermogen tegen zulke grootmachtigen in Staat en Kerk? Lutiier sterkt zich in God en zoekt kracht iu het gebed. Hij vreest niet. waar de slag hem moge treffen. ])en (jd.n Octoher 1520 ontving hij de hul van Iiome, die hij sedert lang verwachtte, en weldra kon hij voorzien, welke gevaren hem van alle kanten bedreigden. Voorname mannen, als Adelmann, Pirkheimer en Spexgler, moesten zich voor Eck vernederen; de eerste zich zelfs door een eed van elk aandeel in de Luthersche ketterij zuiveren. Zoo iets zou men ook van hem willen hebben en daartoe zou hij nooit in staat zijn.
Intusschen richtte ieder de oogen naar Wittenberg om te zien, wat de hervormer zou doen. En Luther liet niet lang op zich wachten. Den 4dt:u November 15*20 zond hij zijn tegenschrift iu de wereld, getiteld: 1 egen de bul van den Antichrist, dat losbrandde tegen de vesting, rondom liet pausdom opgeworpen.
hi dit stuk zegt hij: „Welke dwalingen, welke misleidingen toch zijn ingeslopen bij het arme volk, onder den dekmantel der Kerk en der zoogenaamde pauselijke onfeilbaarheid! Hoeveel zielen zijn er mee verloren gegaan! Hoeveel hloed is er door vergoten! Hoeveel moorden zijn er door begaan! Hoeveel koninkrijken verwoest!
„Hoeken verbranden is een zoo gemakkelijke taak, dat kinderen dit doen kunnen; hoeveel te gemakkelijker derhalve de Heilige Vader en zijn doctoren. II03 goed zou het hun staan grooter bekwaamheid te betonnen, dan boeken verbranden! Zij mogen vrijelijk mijn boeken vernietigen! Ik verlang niets liever. Al wat ik gewenscht heb, is de zielen te brengen lot den Bijbel, zoodat zij verder mijn schriften kunnen missen. Indien wij kennis hadden van de Heilige Schrift, welke behoefte zou er nog bestaan aan geschriften van mij? Ik ben vrij, door Gods genade; bullen troosten noch verschrikken mij.
Mijn sterkte en mijn vertroosting liggen daar, waar mensch noch duivel ze bereiken kan."
Zij beweren: „Wij behoeven niet te gelooven, dat onze zonden vergeven zijn, als wij absolutie van den priester ontvangen. Maar wat moeten wij dan doen? Hoort, Christenen ! bet nieuws uit llomc. Er wordt veroordeeling uitgesproken tegen dit artikel des geloofs, hetwelk wij belijden, als wij spreken: „Ik geloof in den Heiligen Geest, een heilige Algemeene Christelijke Kerk, de vergeving der zonden." Als ik verzekerd was, dat de paus waarlijk deze bul te Home gegeven had en zij niet uitgevonden is door Eck, dien vorst der leugenen, zou ik de gansche Christenheid willen toeroepen, dat de paus moet worden aangemerkt als de ware Antichrist, van wien in de Schrift gesproken wordt. En zoo hij niet wil ophouden openlijk het geloof der Kerk te verbieden, laat dan hot zwaard der wereldlijke macht liever hem wederstaan dan den Turk. Want de Turk vergunt ons te gelooven en de paus verbiedt liet."
Luther's vijanden trachtten hem van Wittenberg te scheiden om én de kettersc.be universiteit én Lutiier te vernietigen. Dit was de toeleg van liertog George en van de Leipziger theologanten. Op Ai»riax, professor in t Ilebreeuwsch te Wittenben/, had de bul de uitwerking, dat hij plotseling zich tegen Lutiier keerde, 1Vittenberg verliet en zich te Leipzig bij Eck voegde. Eck's hoogmoed werd hierdoor zeer gekitteld, zoodat bij sprak: „De paus, die zooveel graven en hertogen vernederd heeft, zal die ellendige taalgeleerden wel tot hun plicht weten te brengen." Zelfs zei Ai.eandkr tot Erasmus: „Wij zullen dien hertog Frederik wel weten recht te zetten." Maar het volk in zijn meerderheid verklaarde zich tegen de aan de muren aangeplakte excommunicaliën. „Verscheurt ze in duizend stukken," zoo raadde men.



In de Nederlanden, waar Margareta, tante van Kabel V, landvoogdes was, zeiden de doctoren van Leuven tot haar: „Luther werpt geheel liet christelijk geloof 't onderst boven!" ,,Wie is Luther?" werd door haar gevraagd. „Een onwetende monnik," antwoordden de doctoren. „Dan moest gij, die zoo wijs en talrijk zijt, tegen hem schrijven. l)e wereld zal veeleer geloof' schenken aan vele wijze mannen, dan aan een ongeleerde, die alleen staat." De Leuvensche heeren richtten een hoogen brandstapel op en nu drongen vele studenten en anderen met dikke boeken naar den mutsaard, waar zij die haastig inwierpen, 't Bleken pauselijke en scholastieke werken te zijn, die men in plaats van die van Lutiier in het vuur had geworpen. Ook moet Hendrik van Nassau, die te dier tijde stadhouder van Holland was, tot de Dominicanen, die hem vergunning vraagden om Lutiiek's werken te verbranden, gezegd hebben: „Predikt het Evangelie even zuiver als Luther en gij zult u weldra over niemand beklagen." Den 17dcn November 1520 deed Luther plechtig zijn beroep op een algemeen concilie. Hij deed het op de volgende wijze.
Het was 's morgens te tien uren. In een der zalen van het Augustijner klooster te Wittenberc/ verscheen een notaris met vijf getuigen, alsmede een openbare ambtenaar. De laatste ging aanstonds over tot het opmaken der minuut van Luther's protest tegen de banbul van Leo X. Dit protest luidde:
„In aanmerking nemende, dat een algemeen concilie der Kerk boven den Paus is, bepaaldelijk in zaken het geloof betredende;
„In aanmerking nemende, dat «Ie macht van den paus niet boven de II. Schrift gaat, maar daaraan onderworpen is, en dat hij geen recht heeft om de schapen der kudde van Christus te slachten en ze in de kaken van den wolf te werpen;
,Zoo doe ik, Marton Luther, Augustijner monnik, doctor der Heilige Schrift te Wittenberg, hiermede zoo voor mij zeiven als voor allen, die met mij zijn of zijn zullen, beroep van den allerheiligsten paus Leo op een toekomstig algemeen en christelijk concilie.
„Ik doe van gezegden paus beroep, eerstelijk als van een onrechtvaardig, overijld en tiranniek rechter, die mij veroordeelt zonder mij te hooren, en zonder reden te geven van zijn veroordeeling; ten andere als van een ketter en afvallige, die is afgedwaald en verhard en door de Heilige Schrift veroordeeld wordt, en die mij gebiedt te ontkennen, dat er christelijk geloof noodzakelijk is bij liet gebruik der sacramenten; ten derde, als van een vijand, een antichrist, een tegenpartij'lei', een verdrukker der Heilige Schrift, die zijn eigen woorden durft stellen tegenover het Woord van God; ten vierde als van een verachter, een eerroover, een lasteraar van de Heilige Christelijke Kerk en van een vrij concilie, die beweert, dat een concilie op zich zelve niets te beteekenen heeft.
„Om deze reden smeek ik, in alle ootmoedigheid, de doorluchtige, verhevene, grootmoedige, edele, wijze, machtige en voorzichtige heeren, te weten Karel, Iloomsch keizer, en de keurvorsten, vorsten, graven, baronnen, ridders, heeren, raden, steden en gemeenten van geheel Duitschland om zich te vereenigen met mijn protest, en met mij het antichristelijk gedrag van den paus te wederstaan, voor de eere Gods, tot verdediging der Kerk en der christelijke leer, en tot handhaving der vrije conciliën der Christenheid. En Christus, onze Ileere, zal hen overvloedig loonen door Zijn eeuwige genade. Maar zoo er onder hen mochten zijn, die mijn bede in den wind slaan en voortgaan dien goddeloozen me.isch, den paus, te gehoorzamen meer dan God, werp ik hiermede, wat dezulken aangaat, alle verantwoordelijkheid van mij af, daar ik getrouwelijk hun geweten heb gewaarschuwd en



ik laat hon , zoowel als den paus en zijn aanhangers, over aan liet ^-tienge oordeel God..
Het stuk werd verzonden aan de meeste hoven der Ghlisten ion en .t o.n i ooi geheel Dtiitschland verspreid. Het kan als Lvther's scheidsbrief aan Rome worden aangemerkt. Niet hoog genoeg kan de beteekenis dezer oorlogsverklaring aan den paus en zijn vasallen gesteld worden. In een hoogst ernstigen toon bestrijdt hij, de geringe monnik, den oppermachtigen priester en werpt hij zijn tegen m nederige kloostercel naar de vorstelijke zalen van het pause ij pa eis < • De kamp was oogenschijnlijk al te ongelijk. Luthers ondeigang sc leen na zegepraal der duisternis over het licht was welhaast te vei wachten. . a^i ie c ,, woord van den geringen hervormer vernietigt de trotsche taal van den ongeloovige oppervorst der Kerk, die leeft, heerscht en schittert door de dwalingen dereeuwen Gods Woord verbreekt de kluisters, waarin de gewetens ge on \en zijn. 1 < o een enkele daad bij het woord gevoegd, en «Ie lofpsalm kan in en tooi wereld: „De strik is verbroken en wij zijn het ontkomen."
Die daad had plaats den 10*» December 1520.
Aan de muren der universiteit van \\ itteriberg was een uitnoo» i_.m0, o pi soren en studenten gericht, aangeplakt, om zich des morgens te uren te\erzameon aan de Oosterpoort bij het Heilige kruis. In grooten getale verschenen daar doctoren en studenten. Luther plaatste zich aan hun hoofd en trok met hen naar de aangewezen plaats voor de Elsterpoort, in de nabijheid \an ie .innen mis.
groote brandstapel werd daar opgericht. Rome's eerste en laatste woord w^s verbranding, verbranding der ketters, d. i. der ware kinderen Gods, der godvruchtige G uitenen; een lot, dat het zoo gaarne ook aan Iather had bereid. Maar Luther, gekleed in zijn ordegewaad, doet de houtmijt ontsteken en werpt nu het Kanonieke Recht, de Decretalen, de Glementinen, de pauselijke Extravagantien, eenige scljnten van Eck en Emser in de vlammen en nadat deze genoegzaam verteerd zijn biet hij de liem toegezonden banbul omhoog en slingert ze in I vuui met i e \\oi ui. „Omdat gij den heiligen des Heeren bedroefd hebt, daarom bedroeveen vertere u het eeuwige vuur.'
De menigte liet ten teeken van goedkeuring over deze groote, manlijke, werelt historische daad luide toejuichingen hooren en Luther met de zijnen keerden naaide stad weder. Van de Decretalen zei Lvther: „Zij gelijken naar een lichaam, dat een gelaat heeft, zacht en teeder als dat eener jonge maagd; ledematen geweldig als die van een leeuw en een staart vol list als een slang. In al deze pauselijke wetten en voorschriften is geen enkel woord, dat ons leeit, wie kzi sCiihi? iisis. Kort daarop zei hij: „Een ernstige strijd is aangevangen, lot dusverre had ik slechts met den paus gespeeld. Maar ik heb dit werk in Gods naam begonnen en het zal, zonder mii, door Zijn macht voleindigd worden. Zoo zij mijne schriiten duiven verbranden, waarin meer van het Evangelie wordt gevonden dan in de boeken van den paus, kan ik op betere gronden de hunne, waarin mets goeds te
vinden is, verbranden."
Deze handeling van den hervormer is de excommunicatie, die lnj over den paus van Rome uitspreekt in zijn antibul en volvoert in de verbranding op den 10*" December.
Den daarop volgenden dag sprak hij tot de talrijk opgekomen studentenschaar over de psalmen, welke lessen hij in Maart 1519 was begonnen. Na het eindigen van het collegie zweeg hij eenige oogenblikken en sprak toen ernstig en met nadruk.
Zijt op uw hoede tegen de wetten en instellingen van den paus! Ik heb zijn decretalen verbrand, maar dit alleen is nog kinderspel. Het is meer dan tijd,da.de paus zelf verbrand wordt, d. i. de Stoel van llome met al zijn leer.ngen en schande-



lijkheden." Eu hij voegt liier aan toe: „Wie behagen schept in den godsdienst en don eeredienst van het pausdom zal in de toekomende wereld eeuwig verloren zijn."
Aan de Elsterpoort van Witlenberg werd een vuur ontstoken, dat reeds driehonderd jaren heeft gebrand en nog voortbrandt. Merkwaardig is nog, wat Luther sprak van 's pausen drie kronen: „L)e eerste kroon is tegen God, want hij veroordeelt den godsdienst; de tweede is tegen den keizer, want hij veroordeelt de wereldrijke macht, en de derde is tegen de maatschappij, want hij verbiedt het huwelijk."
Luther stond niet alleen. Geheel het volk kleefde hem aan. De hoogeschool van Witlenberg vereerde haar doctor der H. Schrift en droeg roem over zijn daden, die haar eeuwige glorie schonken. Garlstadt en Melanchton verhieven hun stemmen naast de zijne. Wij bespreken dit later.
Merkwaardig zijn sommige van Luther's herroepingen. Zoo zegt hij : „In onderwerping aan de heilige en hooggeleerde bul, herroep ik alles, wat ik ooit aangaande de aflaten geleerd heb. Zoo mijn boeken terecht verbrand zijn, is het voorzeker, omdat ik jegens den paus inschikkelijk ben geweest betreflende het stuk der aflaten en daarom veroordeel ik ze zelf tot de vlammen.'
„Ik verklaar nu, dat niet sommige, maar al de stellingen van Johannes IIuss volkomen christelijk zijn. Met Johannes Huss te veroordeelen, heeft de paus het Evangelie veroordeeld. Ik heb vijfmaal meer gedaan dan hij, en toch vrees ik, dat ik nog niet genoeg gedaan heb. IIuss hoeft slechls gezegd, dat een goddelooze paus geen lid was der christenheid; maar al ware Petrus zelf op den Roomsehen Stoel gezeten, zoo zou ik ontkennen, dat hij paus was uit goddelijk recht.
4. Een Hoofdstuk uit de Ai.gkmee.ni-: f.n Duitsciie geschiedenis.
Den 12den Januari 1.~jl9 was keizer Maximiliaan gestorven. Deze gebeurtenis staat in het nauwste verband met de geschiedenis der komende Kerkhervorming. Niet omdat de overleden monarch zulk een buitengewone plaats in de historie inneemt. Wanneer men de afkondiging van den eeuwigen landsvrede en de instelling van een llijkskamergericht uitzondert en nog bedenkt, dat deze hem door de Stenden des Rijks afgedwongen waren; ook wanneer men hem het betoonen van persoonlijke dapperheid, als in den strijd met den Franschen ridder de Ravke hoogelijk aanrekent, dan weet de geschiedenis weinig te vermelden van zijn invloed ten goede voor het Heilige Roomsche rijk- Een misdaad, als door t i.Ricii van \\ i rtembirg aan Hans van Hutten gepleegd werd, bleef ongewroken en werd eerst na Maximiijaan's dood "estraft. Gedurende zijn regeering kwam in Duitsrhland en in de Nederlanden het Humanisme tot een hoogen trap van bloei, terwijl de gruwzaamste der pausen in Ai.exANDER VI op den stoel van llome den christennaam schandvlekte.
In de laatste jaren zijner regeering was Luther te ll iHenberc/ opgetreden. Maximiliaan was hem wel niet vriendelijk gezind, maar liet zijn zaak haar loop. Dit kwam eensdeels voort uit onverschilligheid, anderdeels omdat hij Luther wilde uitspelen tegen Leo X, wanneer deze hem iu zijn groote, eerzuchtige voornemens in den we,r zou treden. Maxi^hliaan liet zich slechts leidon door zellzuclit en het behalen van oogenblikkelijk voordeel. Ilij streefde naar een groot staatkundig doel ten opzichte dei1 opvolging in het keizerrijk. Hierdoor was hij genoodzaakt 0111 èn Leo X èn Frederik den wijze naar de oogen te zien. Van zeil daalde daardoor zijn invloed, terwijl zijn macht zoo gering was, dat men gedurende zijn regeering van het Rijk zei, dat het noch heilig, noch Roomsch, noch zelfs een Rijk was.



Mot een gevoel van vernedering nam hij een droevig afscheid van de stad Augsburg en hegaf hij zich naar Insbrack, om daar eenigen tijd rust te nemen. Aangezien Maxi.mii.iaan voor een vroeger bezoek nog een som gelds aan de burgerij schuldig ■was, weigerde zij zijn gevolg binnen de poorten te laten. Buiten moest het in de uwste weersgesteldheid kampeeren. De keizer bereikte welhaast 11 els in Opper-
Oostenrijk, alwaar hij stierf.
Sedert den dood van Lodf.wijk iiet kind in OU was Duitschland een kiesryk geworden. In een vlakte tusschen Worms en Maintz vergaderden de hertogen, bisschoppen en rijksgrooten om een keizer te kiezen. Omstreeks 1-7,5, bij de verkiezing van Rudoi.f van Habsbirg, was de keuze aan zeven keurvorsten: de aartsbisschoppen van Maintz, Trier en Keulen en de hertogen van Saksen, Frankenland, /walen en Beieren opgedragen. In 1350 werd door keizer Karei. I\ , den stichtei der hoogeschool te Praag, in het verleenen van de gouden bul, een soort van
rijksgrondwet, de verkiezing der keizers nader geregeld en het kiesrecht sedert door de zeven keurvorsten van Maintz, Trier, Keulen, Bohème, de Paltz, Saksen en
Brandenburg uitgeoefend.
Zoo stonden dan ook nu, bij Maximiliaan's overlijden, de keurvorsten voor de
verkiezing van een opvolger.
Hoe machteloos een Duitsch keizer en hoe krachteloos het Duitsche rijk mocht wezen, toch stonden drie buitenlandsche vorsten naar de eer om de keizerskroon te verwerven. Zij waren Karei. I, koning van Spanje; Frans 1, koning van frankrijk, en Hendrik VIII, koning van Engeland.
Karei, bezat een zeer groot rijk. Hij vereenigde onder zijn lieerschersstaf de Oosten rij ksche erflanden, Spanje met het pas ontdekte Amerika, verreweg de meeste en de rijkste der Nederlandsche gewesten, Napels en Sicilië. Naar een vorst, zoo lijk in erflanden, ging het hart van velen der Stenden uit; want zonder macht buiten Duitschland kon eon keizer weinig uitrichten. Toch waren andere Stenden
juist daarom meer tegen hem; zij vreesden, dat zijn macht overweldigend zou werken.
Hij sprak het Duitsch weinig vloeiend en was den Duitschen geest en de Duitsche zeden vreemd. De partij van Leo X werkte hem tegen. Zij vreesde, dat hij, die reeds Napels bezat, zijn hand op den pauselijken staat zou leggen en den paus
naar zijn hand zou stellen.
Frans I van Frankrijk, wiens candidatuur door paus Leo X zeer sterk gesteund werd, was een dapper man. Deze hoedanigheid, gevoegd bij 's pausen gunst, diende hem niet weinig. Ook wist hij zich bemind te maken bij vele Rijksvorsten. Omkooping en beloften versmaadde hi j niet om de keizerskroon zich op den schedel te zien drukken. Aan de wereldlijke keurvorsten beloofde hij 200000 gouden kronen als geschenk en 50000 gulden jaarlijks; aan de drie aartsbisschop-keurvorsten ieder de helft. De koningen van Spanje en Frankrijk boden tegen elkander op om de kroon te verwerven.
Ook Hendrik VIII, de wreede tiran in Engeland, dong naar de keizerskroon. Hij zag spoedig in, dat het pleit tusschen Karkl en 1'rans zou worden beslecht.
De keurvorsten lieten zich de beloften wel aanleunen, maar het lachte hun toe, den Rijksbeheerder na Maximiliaan's dood tot op de komst van den nieuwen keizer, Freoerik den wijze, keurvorst en hertog van Saksen, de kroon aan te bieden. In geval van aanneming bleef het Duitsche vaderland van de vreemdelingen bevrijd en bestond er meer kans voor een meer nationale regeering. Maar er was een niet geringe zwarigheid. De vorst, die als Duitsehland"s keizer zou optreden, moest zooveel macht in zich vereenigen, dat hij zijn opperhoofdigheid kon handhaven.



Anders liep liij gevaar, de speelbal der machtige Vorsten te worden en het Rijk aan nieuwe verzwakking hloot te stellen.
Wij kunnen het ons voorstellen, dat Fr f. der ik door de keuze verrast was. Een groote eer viel hem ten deel. Menigeen zou geen oogenhlik geaarzeld hebben het Rijksbewind te aanvaarden. Maar de belangen van het Vaderland wogen zwaarder bij hem dan de grootheid van zijn huis. Re macht van zijn huis was niet groot genoeg om «Ie vorsten in bedwang te houden. Zij zouden tot volkomen onafhankelijkheid geraken. Rovendien vermocht de glans der keizerskroon niet hem te verblinden. Die glans was zeer getaand. En daarom deed hij een grootsche en wijze daad met haar al' te wijzen, terwijl zijn vaderlandsliefde hem drong om door zijn invloed haar voor Karel van Oostenrijk , Maximii.iaan's kleinzoon, te verwerven. Was Karel al niet in Duitschland geboren, hij was ten minste Ruitsch vorst en zoon van een Ruitsehen keizer. Voor deze overwegingen en voor den machtigen invloed van Frederik van Saksen, bezweek de candidatuur van Frans i, die van Hendrik VIII kwam niet in bespreking, en Karei, V, zoo was als keizer zijn titel, werd den 28st<'u Juni 1519 lot keizer gekozen.
Rit schoone gedrag van Frederik, Lüther's beschermer, verwierf hem de sympalhie van den jongen keizer. Reze werd nog meer verdiend, toen de keurvorst een geschenk van 30000 goudguldens van de hand wees en ook zijn ambtenaren verbood eenig geschenk ter oorzake dier verkiezing aan te nemen. Liever maakte hij van zijn invloed gebruik om Duitschland tegen elke machtsoverschrijding van den nieuwen keizer te beveiligen. Re keurvorsten ontwierpen een verkiezingsverdrag, uit 3i artikelen bestaande, hetwelk door keizer Karel werd aangenomen en waardoor de Ruitsche vrijheid genoegzaam was beschermd. Ren 22sten October 1 • >—<) werd Karel te Aken gekroond; zonder den Paus had deze plechtigheid plaats. Even als zijn vader nam hij terstond den titel van Roomsch keizer aan.
Leo X had zich in een te valsch licht tegenover hem gesteld. Hij haastte zich nu met Karel's slap goed te keuren, hopende dezen met zich te verzoenen.
Karel, de machtigste monarch van zijn tijd, bracht nu eenige zaken in orde en benoemde zijn broeder Ferdinand voor zijn afwezigheid tot zijn Stedehouder. Zoo opende hij op twintigjarigen leeftijd zijn niet gemakkelijke loopbaan als keizer van het Heilige Roomsche rijk. Tot Karel's verkiezing hadden vele invloedrijke personen medegewerkt. Ook de bekende machtige ridder Frans von Sickingen had er zeer voor geijverd. Met vertrouwen zag hel Ruitsche volk op tot den nieuwen heerscher. Op den 28st<" Januari 1521 riep hij zijn eersten Rijksdag te Worms bijeen. Re belangrijkste zaak, welke op dien Rijksdag moest behandeld worden, was die van den door den paus met den ban getroffen Lither, die deze daad van Leo X had beantwoord met de banbul te Wütenberg openlijk te verbranden.



VIERDE AF DE EL ING.
De Kerkhervorming in Duitschland.
1. 1,1'hier op den rijksdag te worms, 1521.
den linkeroever van den schoonen Jiijn ligt in Hessen de eenmaal zoo "bloeiende vrije Rijksstad ]Vo)ms. Tegenover haar, aan de rechterzijde van dien stroom, verheft zich het prachtige Odenwoud; links van haar liet Paltzgebergte. K Naar het Noorden, waar zich de bekoorlijkste plekjes van het Rijndal bevinden, 1 ontwaart men de toppen van het liefelijk Zevengebergte; zuidwaarts <1 io der Vogesen en van liet altijd verrukkelijk schouiie Schwarl/.wald. Zij is als omgeven van de heerlijkste oorden der wereld.
In de grijze oudheid was zij Yangionc, de hoofdstad der Vangionen. Rij den aanvang der middeleeuwen de zetel der Bourgondiërs en de zoogenaamde roz e n t uin, beroemd door het N ibelun gen-lied; later soms de residentie van Karei, den Groote en zijne opvolgers. Hendrik V, die binnen haar door liet concordaat met den paus den strijd om het Investituur-recht beëindigde, verhief haar tot vrije Rijksstad. Eenmaal telde zij l>0000 inwoners. Maximii.iaan I kondigde hier in 1495 „den eeuwigen landsvrede" af. Nog groeit in den omtrek der Lievevrouwekerk voor de stad de wijndruif, die de beroemde Liebfrauenmilch oplevert.
Maar wat het oude Worms voor altijd aan de vergetelheid ontrukt, is de beroemde Rijksdag van 1521, door den Keizer Karix Ven de vorsten van Duitschland, binnen zijn muren gehouden. De machtigste monarch der Christenheid, afslammeling van de vermaardste vorsten en beheerscher van een zoo uitgestrekt gebied, dat binnen zijn grenzen de zon niet onderging, had voor dien Rijksdag gedaagd den zoon eens kolenbranders van Eisleb en, den Augustijner monnik Maarten Let her , toen hoogleeraar aan de Iloogescliool te Wittenberg. K arel V wilde als eerste groote daad in zijn keizerrijk de godsdienstwisten beslechten en verwachtte, dat de man, die de banbul van den paus met de pauselijke decretalen buiten de Elsterpoort te Wittenberg voor het oog der professoren en der studeerende jongelingschap aan de vlammen had prijsgegeven, bij den aanblik der keizerlijke majesteit, van de vorsten des Rijks, den pauselijken legaat, de bisschoppen en kerkelijke dignitarissen, in het stof zou wegzinken en ootmoedig om vergiffenis zou smeeken voor zijn tot hiertoe verrichte daden en talrijke geschriften. Hoezeer bedroog zich de monarch! De monnik, die te Erfurt met God geworsteld en overmocht had, overwon hier met de wapenen des Geestes den vorst, die bijna alle wereldlijke macht ter zijner beschikking gesteld zag.
Den 28stc" Januari 1521 werd deze merkwaardige Rijksdag geopend. Karel ont-



ving nu spoedig twee pauselijke gezanten: de legaten Hieronymus Ai.eander en Marino Caraccioli, die begeerden, dat Lutiier, die door den pauselijken ban was getro!len, ook door den rijksban zou verpletterd worden.
Verschillende redenen bewogen den jeugdigen keizer om niet aan dat verlangen te voldoen. Karei, had reeds van Lutiier een bede ontvangen om bescherming tegen de groote onrechtvaardigheid, jegens dezen begaan door hem zonder verhoor te veroordeelen. Ook was hij persoonlijk niet zoo ongunstig jegens Luther gestemd. In den kamp om de keizerskroon had Rome kennelijk aan de zijde van Karei.'s rivaal, Frans 1 van Frankrijk, gestaan, zoodat de keizer wist, in hoeverre hij den paus kon vertrouwen. Het was den keizer voorts niet onbekend, hoezeer de groote onzedelijkheid der geestelijkheid ernstige hervorming vraagde; zelf had hij in Spanje niet geringe veranderingen tot stand gebracht, al waren die met de uitroeiing der ketterij, zooveel in hem was, gepaard gegaan. En vooral had hij niet te vergeten, dat ook de Rijksvorsten heel wat te zeggen hadden in de beslissing, die moest genomen worden. Ook was de Hervorming reeds diep in de harten van talloos vele Duitschers ingezonken; in stede van een zoogenaamden monnikent wist, was er een godsdienstige onwenteling tot stand gekomen , die beslissend inwerkte op de ver houding van het Duitsche volk tot de Roomsche Curie. Niet alleen door de raadgevingen van De Ciiiëvres en Gattinara, maar vooral ook door die van Frederik den Wijze, Luther's beschermer, besloot Karei, de bede om deti rijksbm, door de legaten tot hem gericht, alsnog onvetboord te laten. Veeleer verlangde hij op den Rijksdag Litiieh's zaak zelf te onderzoeken. Na dit besloten te hebben, ging hij lol de oproeping over. Zijn voornemen was Lutiier te dagvaardon, zonder hem vrijgeleide toe te staan. Hierin lag voor Lutiieh een zeer groot gevaar. Gelukkig had de Heere God in Frederik den Wijze hem ook hier een beschermer geschonken. De toenemende opgewondenheid van het Duitsche volk wegens de zaak van Luther, deeënige zaak, die van groot gewicht voor dezen Rijksdag was, maande tol voorzichtigheid. De vorsten des Rijks oordeelden , dat hem vrijgeleide moest verleend worden. De keizer teekende dan ook de volgende dagvaarding op den (iden Maart 1521.
„Karei, bij de gratie Gods, verkoren Roomsch keizer, altijd Rijksvermeerderaar, enz. enz.
Eerwaarde, beminde en vrome! Wij en de Stenden van het Heilige Roomsche Rijk, hier vergadeid, hebben besloten een ondeizoek in te stellen aangaande de leer en de schriften, die gij sinds eenigen tijd openbaar hebt gemaakt, en zoo voor uwe komst herwaarts als voor uw wederkeeren naai' een veilige plaats, ons vrijgeleide en dat des keizerlijks verleend, hetwelk wij U hiermede toezenden. Het is ons ernstig verlangen, dat gij u terstond tot deze reis bereiden zult, opdat gij binnen den tijd van een-en-twintig dagen, bij ons vrijgeleide bepaald, zonder verzuim voor ons verschijnen zoudt. Ducht geen onrecht of geweld. Wij zullen ons zeker houden aan gemeld ons vrijgeleide, en verwachten, dat gij aan onze oproeping zult beantwoorden. Zoo doende, zult gij aan onze stelligste wenschen gehoorzamen.
Gegeven in onze keizerlijke stad Worins, dezen zesden dag van Maart, in het jaar onzes Heeren 1521 en van onze regeering het tweede.
Karel.
liet vrijgeleide zelf, te gelijk niet dezen brief des keizers, Luther gezonden, had



tot opschrift: Aan den eerwaarden, onzen beminden en vromen doctor Martijn Litheh, van de orde der Augustijnen.
Aan Caspar Sturm was opgedragen, Lithkr dit geschrift teoverhandigen en hern ongedeerd naar Worms over te brengen. Inmiddels was reeds, sedert den 12J,n Maart, door den Keurvorst aan den Magistraat van U';ttenberg gelast voor de veiligheid van 's keizers ambtenaar zorg te dragen.
Aan herroepen dacht Lvthkk in de versie veile niet. Ilij wilde alles, zelfs zijn leven, opofferen voor de groote zaak, die bij bepleitte; maar herroepen? . . . • Nooit!
ïntusschen was er door den loop, dien de gebeurtenissen namen, weinig te hopen, alles te vree?en.
Wanneer wij in de rollen der geschiedverhalen de wonderbare leiding des Ueeren in dat gaan van Lutiier naar den Rijksdag om zelfs voor den Keizer van de zaak der Reformatie te getuigen en Christus, als deneenigen en algenoegzamen Heiland, te belijden, opmerken, dan denken we onwillekeurig aan Paulus, den grooten Apostel der heidenen. Ook die was, door den loop zijner zaak voor de stadhouders der Romeinen, gedrongen zich op den keizer te Rome te beroepen, en zoo bad de Koning der Kerk het op aanbiddelijke wijze geleid, dat Paulus daar het Evangelie mocht verkondigen
Inmiddels had, op .den 28sten Maart 1521, te Rome de groote plechtigheid der excommunicatie van alle ketters, waarin nu ook Li tiikr besloten was, plaats gehad. Een waarlijk ergerlijke comedie, vertoond door een ongeloovigen paus en een zedeloos pauselijk hof! Een schandelijk misbruik van de aangematigde macht over de gewetens der Christenen! Litiier gaf dan ook later den tekst dier excommunicatie in het licht en versierde hem met de scherpste aanmerkingen, vervat in een „Tweegesprek tusschen den zoogenaamden Opperpriester van zijn balcon te Rome en den Augustijner monnik Lutiier in het ver verwijderd Wittenberg.
Inmiddels groeide de dreigende onweersbui sterk aan.
Dezelfde Karei., die in zoo vriendelijke taal tot Lithkr in den dagvaardingsbrief gesproken had, gelastte thans alle geschriften van Litiikr aan de overheid uit (e leveren.
Li tiikr maakte zich terstond, na de dagvaarding des Keizers ontvangen te hebben, gereed voor de reis naar Worms. Zijn vijanden, de pausgezinden, vreesden zijn komst en zijn machtig woord tot meerdere ontdekking der dwalingen. Zijn vrienden rekenden daar Lithkr's leven in het grootste gevaar.
Gelukkig was, juist op dit tijdstip, Litiikr door zijn God verblijd met de overkomst van Johannes Bugenhagen ( Dn. Pomeuanus) uit Pommcrcn naar Wittenberg. Deze geleerde was door Lutiier's boek: De Babylonische Gevangenschap, tot het Evangelie geleid en daarop streng vervolgd. Melanchton , die door Lutiier's afreize alleen schier overbleef, onlving in hem een geleerd en trouw medehelper, die zesen-dertig jaren lang als herder en leeraar de gemeente te Wittenberg heeft gediend.
Litiikr werd op zijn gevaarvollen tocht vergezeld door Nicoi.aas von Amsdorf, Petkr Sua ven en Johann Pezknstkiner. Gaarne had Mei.amhton zijn grooten vriend vergezeld, maar de Wittenbergsche broeders verzetten zich hiertegen. Lutiier's eerstgenoemde reisgenoot was zijn ambtgenoot en vriend; de tweede een bij Melanchton inwonend student; de laatste een monnik uit het Augustijner klooster te Wittenberg. Ook ging met hem Hieronimus Sciiurff; die hem rechtsgeleerden bijstand moest verleenen. Hij reisde met hen in een wagen van een linnen kap voorzien. Voor hem uit reed Gaspar Sturm, de keizerlijke heraut, getooid met den keizerlijken adelaar, van zijn dienaar vergezeld. De Hervormer vertrok den 2Je» April uit \Vittenberg, na een roerend afscheid van Melanchton genomen te hebben. Hij



sprak tot liem: „Waarde Broeder, wanneer ik niet terugkom on mijn vijanden mij dooden mochten, ga gij dan voort met onderwijzen en sta vast in de waarheid. Werk in mijn plaats, wanneer ik niet vermag verder te arbeiden. Zoo gij in leven blijft, zal mijn dood weinig te beteekenen hebben." Leipzig, welks burgers hem den eerewijn aanboden, bleef echter koel voor hem. Te Naumburg toonde hem een priester de afbeelding van Savonarola, op last van paus Ai.exander VI in 1408 te Florence verbrand. Luther sprak: „Satan zou door zulke verschrikkingen de belijdenis der waarheid voor de vorsten willen verhinderen. Hij voorziet den slag, die daardoor aan zijn rijk zal worden toegebracht." De priester antwoordde: „Blijf standvastig in de waarheid, door u beleden, en God zal ook u standvastig nabij blijven." Binnen Weimar vernam Luther een hevig rumoer wegens zijn veroordeeling door den paus en bet bevel tot uitlevering zijner geschriften. Desniettemin ging hij verder met zijn reize. Op de vraag van den heraut: „Doctor, wilt gij toch voortgaan?" antwoordde hij: „Ik ga voort, al wordt in elke stad de ban afgekondigd. Ik verlaat mij op het vrijgeleide des keizers!"
Te Weimar werd door Lxjther's prediking Johan Voit, een Franciscaner monnik , tot het Evangelie bekeerd. Wittenberg's hoogeschool won in hem een professor in de godgeleerdheid. Hier voorzag hertog Joiiann van Saksen onzen Luther van reisgeld. Inzonderheid te Erfurt was de ontvangst schitterend. Als door een eerewacht, van een veertigtal aanzienlijke, geleerde mannen en raadsleden, onder aanvoering van den Rector der Universiteit en het hoofd van het Humanisme, den dichter Eobani s Hesse, werd de kloeke man, die het ondernomen had den paus en zijn aanhang te bestrijden, binnen die stad geleid en vereerd. Ook daar predikte hij, evenals te Golha en Etsenach. Hij werd zelfs vrij ernstig ongesteld, welke krankheid hij als een verhindering door Satan aanmerkt.
Intusschen rijst het gevaar niet weinig. Luther is door het bevelschrift des keizers alom als ketter aangeduid; dit, gevoelde hij, was een ernstige belemmering voor de vervulling zijner taak. Maar zich volkomen bewust van God den Ileere zelf in de vordering des keizers om naar Worms te komen, daartoe geroepen te zijn, zoo versaagde hij ook niet. „Zij zullen u als Huss verbranden!" zoo waarschuwden hem sommigen. „Al staken zij een vuur aan over geheel den weg van Worms naar Wiüenberg, zoodat de vlammen ten hemel reikten, in den naam des Heeren zal ik er doorgaan," antwoordde liij. Een officier, die hem vraagde of hij, Luther, het ondernomen had, het pausdom te hervormen, kreeg ten antwoord: ,Ja, ik ben die man. Ik vertrouw op God almachtig, wiens Woord en geboden ik gehoorzaam." Waarop deze officier vriendelijk sprak: „Mijn meester is keizer Karel, maar uw Meester is grooter dan de mijne. IIij zal u bijstaan en bewaren!" Spalatijn, die zich in Worms bevond, liet hem, toen hij te Oppenheim was aangekomen , nogmaals ernstig waarschuwen; maar Luther, met God een strijdbaar held, zeide: „Al waren er binnen Worms zooveel duivels als pannen op de daken, toch ga ik er henen." Ook toen Franz von Sickingen en Martin Bucer, door Arnold , aar tsbisschop van Maintz, en Glapio, biechtvader des keizers, daartoe overgehaald, pogingen aanwendden om hem uit Worms te houden en naar Ebernburg, een kasteel van Von Sickingen, te doen gaan, ten einde met Gi.apio een mondgesprek te houden, weigerde Luther beslist. Hij weerde alles af, wat hem zou verhinderen binnen den tijd van het toegestane vrijgeleide Worms te bereiken.
Luther zag van verre, in den morgen van den April, de huizen der oude stad. Door duizenden werd zijn komst met spanning tegemoet gezien. Het was omstreeks tien uren in den voormiddag, toen hij in zijn eenvoudig voertuig, ver-



gezeld van zijne vrienden, liij wie zich Justus Jonas van Erfurt had aangesloten, de poort binnenreed. Voor hem uit ging 's keizers heraut te paard in vol costuum en diens bediende. Een menigte edellieden uit het gevolg der vorsten van den Rijksdag, ook vele leden van den Saksischen adel, sloten zich bij hem aan en maakten zijn geleide uit. Onder hen worden genoemd Derniiaiu» von IIirsciifeld en Albert von Lindenau.
Het was omtrent middag, eer de geheele stoet met cavaliers voorop en cavaliers achteraan, ongeveer tweeduizend personen van allerlei rang en stand, lei' stad was binnengekomen. Do burgers zaten aan tafel. De wachter op den toren gaf het sein met de trompet. Ieder liet den maaltijd staan om den monnik te zien, wiens naam op aller lippen zweefde. Met groote inspanning moest de weg vrijgehouden worden. Eindelijk had de heraut des keizers de herberg, voor Luther bestemd, bereikt, liet was een huis der Johanniter-orde, waai' ook de Keursaksische Raden Phii.ipp von Feilitzch en Friedrich von Tiiun gehuisvest waren. Lutiier greep moed en zeide: „God zal met mij zijn."
't Was een groote teleurstelling voor de pauselijke partij, ook voor de Rijksstenden, dat Luther gekomen was. Zij hadden 't liever anders gezien, dan zou hij zeker zonder spreken door den Rijksban zijn getroffen. Men trachtte nu het vrijgeleide te verbreken; maar Karei. hield zijn woord. Hij wilde het niet breken, zooals weleer keizer Sigusmi nd met Johannes Huss had gedaan.
Zoodra Luther in zijn herberg was gekomen, werd den keizer daarvan kennis gegeven. En reeds in den morgen van den 17ile" April, des Woensdags, ontving Lutiier bevel om te vier uren voor den Keizer en «Ie met dezen vergaderde Stenden te verschijnen. Lutiier nam deze boodschap van 's keizers erf-maarschalk Ulrich von Pappenheim met den diepsten eerbied aan.
Het waren moeielijke uren voor hem. De geringe, eenvoudige man, de onbeduidende monnik, zou gesteld worden voor den machtigen Caesar, de hoogste prelaten der Kerk en de aanzienlijkste vorsten des Rijks. Ulrich von Hutten zond hem een bemoedigend schrijven; zelf kon hij den Ebernburg niet verlaten. De trouwe Rucer kwam tot Luther ; hij verliet zijn vriend niet in dezen grooten nood
Tegen vier uren werd de Hervormer door den Rijksmaarschalk en den Heraut begeleid naar het paleis van den Risschop, waar de Keizer en de Stenden vergaderd waren, 't Was onmogelijk door de volksmenigte heen te komen; door de huizen van de burgei's en de tuinen achter die huizen heen, bereikte men de plaats, waar hij gewacht werd. Toen hij voor de deur van 't paleis stond, klopte een beroemd krijgsheld, Georgk von Freundsberg, hem op den schouder en zeide tot hem: „Monnikje, monnikje! gij gaat thans een weg, welken ik en menig overste zelfs in de gevaarlijkste slagorde niet gegaan zijn. Maar is het uw oprechte meening en zijt gij zeker van uw zaak, ga dan ia Gods naam moedig voort! God zal U niet vei laten."
Een buitengewoon schouwspel werd door Luther bij het binnentreden der groote Stendenzaal waargenomen.
Keizer Karel was gezelen op den rijkstroon, 's Keizers broeder Ferdinand, zes keurvorsten, vier-en-twintig hertogen, acht markgraven, meer dan dertig bisschoppen, de pauselijke legaten, de gezanten van vreemde vorsten, eenige honderden graven, edellieden en geleerden waren tegenwoordig. In de voorzalen en voor het paleis waren ongeveer vijfduizend menschen bijeen. Men verwachtte, dat Luther van zijn leer rekenschap zou geven.
Het kan ons niet verwonderen, dat Luther aanvankelijk wel eenigszins verlegen was. De Officiaal van Trier, Johann von Eck, richtte in 's keizers naam het woord



tot hem en vraagde hem of de boeken, die daar voor liem lagen, door hem als de zijne erkend werden, en als dit zoo was, of hij die dan wilde herroepen.
Luthers rechtsgeleerde raadsman Hiekonymus Schurff, verzocht duidelijke aanwijziging van bedoelde boeken, 't geen geschiedde. Deze wijze van ondervraging deed duidelijk bemerken, dat er geen sprake was van onderhandelen, 't Kwam alleen aan op herroepen. Luther antwoordde in het Duitsch en in 't Latijn. De boeken erkende hij als door hem geschreven. Ten einde de tweede vraag te beantwoorden, verzocht hij tijd om zich te bedenken. Na langdurig overleg werd hem die toegestaan, niet als een recht, maar als een blijk van s keizers genade. Men wilde evenwel de zaak inet spoed uit de wereld helpen. Reeds den volgenden dag, op hetzelfde uur, moest hij andermaal voor den Rijksdag verschijnen. Lutiier werd op dezelfde wijze naar zijn herberg teruggeleid, waar hij den nacht in gebedsworstelingen met zijn God doorbracht.
Nog in den morgen van den I8^u Aprifwerpt hij zich ter aarde, slechts afgebroken uitroepingen slakende, die ons de diepte der zielsbenauwdheid, waaruit zij tot God opklommen, kunnen voorstellen.
„O, Almachtige en heuwige God! Hoe vreeselijk is deze wereld! Zie, zij opent den mond om mij te verzwelgen, en ik heli zoo weinig vertrouwen op U!.... Hoe zwak is het vleesch, en hoe machtig is Satan! Zoo het alleen in de kracht dezer wereld is, dat ik mijn vertrouwen moet stellen, is alles gedaan! .... Mijn laatste uur is gekomen, mijn veroordeeling is uitgesproken! . . . . o God! o God!
o God! Help Gij mij tegen al de wijsheid dezer wereld! Doe het .... Gij moet het doen . . . . Gij alleen!.... Want dit is mijn werk niet, maar het Uwe. Ik heb hier niets te doen; niets, waarover ik met deze grooten der aarde heb strijd te \ oei en. Ik zou wenschen mijn dagen vreedzaam en gelukkig te zien voorbijgaan.
Maai het is Uwe zaak en het is een rechtvaardige en eeuwige zaak. O
lleere! help mij! Getrouwe en onveranderlijke God! Ik stel op geen mensch mijn vertrouwen. Het zou ijdel wezen. Alles uit den mensch is onzeker; alles, wat van den mensch komt, faalt. . . . o God! mijn God, hoort Gij mij niet? . . . .Mijn God, zijt Gij dood? .... Neen! Gij kunt niet sterven! Gij verbergt U slechts! Gij hebt mij voor dit werk verkoren. Ik weet het wel.... Handel dan, O God! .... Sta aan mijn zijde, om den wille van Uw geliefden Zoon Jezus Christus, die mijn verdediging is, mijn schild, mijn sterke burcht "
Na eenige oogenblikken van stillen strijd, vervolgt hij': „ Heere! waar toeft Gij ? 
o Mijn God! waar zijt (iijKom! . . . . kom! .... Ik ben gereed .... Ik ben gereed om mijn leven te brengen voor Uw waarheid .... geduldig als een lam. Want het is de zaak dei' gerechtigheid — het is Uw zaak! Ik zal nimmer van U schelden, nu noch in eeuwigheid! En al ware de wereld vervuld met duivels,
al wierd mijn lichaam, dat nochtans het werk is Uwer handen, gedood, terneer geworpen in het stof, in stukken gehouwen .... tot asch verbrand .... mijn ziel behoort U toe. Ja, ik heb de toezegging van Uw Woord. Mijn ziel behoort U toe! Zij zal altijd met U zijn. Amen! o God! help mij! Amen!"
Nadat Luther dit stamelend, diep roerend gebed gebeden had, daalde de vrede Gods, die alle verstand te boven gaat en de harten en zinnen bewaart in Christus Jezus, kennelijk in zijn ziel. Hij was nu in staat tot de vervulling der roeping Gods, hem voorgesteld. Hij las een gedeelte van Gods Woord, zag nog eenmaal zijn geschriften over en trachtte in passenden vorm zijn antwoord te stellen. Verblijd voor s ktizeis aangezicht Chrisn s te belijden, voelde hij zich versterkt en bereid om te gaan.
Luthers vraag om bedenktijd bewijst, dat de vurige Hervormer zich ook wist te



bezilten, en zijn gebed, dat hij geen sterkte zocht in eigen kracht, maar rekende op de mogendheid des Ileeren, die zijn kracht in zwakheid volbrengt.
Den volgenden dag verliet hij, weder afgehaald door den Rijksheraut, reeds te vier uren zijn herberg, ten einde te zes uren op den bepaalden tijd tegenwoordig te zijn. Hoewel door strijd, zorg, verdriet en spanning, krank en verzwakt, betoonde bij zich toch zeer opgewekt en moedig. Met Conrad Peutinger, een patriciër uit Auysburq, sprak bij vrij en vroolijk, eer bij naar binnen trad. 't Was reeds donker; de flambouwen waren aangestoken. Wederom was de zaal geheel gevuld; alleen ontbraken de pauselijke legaten, die vertoornd waren, omdat Luther andermaal zou verboord worden. Daartoe kwam het nu evenwel niet. Terwijl Luther's trolsche vijanden verwachtten, dat bij herroepen zou, trad de onversaagde strijder, hoewel bescheiden en nederig, voor den Rijksdag en den Officiaal, die de handeling leiden moest.
Zoo mogelijk, was de belangstelling nog grooter dan den vorigen dag. Want nu zou de beslissing vallen. Het antwoord van den Hervormer werd met spanning verbeid. Zou de Reformatie in hare geboorte bezwijken voor de onbeperkte vorstenmacht, voor bet onweerstaanbare gebod en verbod van paus en prelaten, van keizer en stenden? Of zou het antwoord van Luther bewijzen, dat geen aardsche macht den loop van Gods Woord vermocht tegen te houden? Wij zullen het zien.
Kalm, waardig, onbevreesd stond Luther andermaal voor Karel V. liet moeilijkste uur in zijn leven was geslagen. Daar sprak de Officiaal, de kanselier van den keurvorst van Trier, het woord, dat den geringen monnik van Wittenberg tot bet verbevenste antwoord uitlokte.
„Martijn Luther!" zoo sprak bij, „gij hebt gisteren om uitstel gevraagd. Het had u niet moeten toegestaan zijn, want zulk een groot en geleerd doctor der H. Schrift, als gij zijt, moet altijd gereed wezen, om op elke vraag, zijn geloof betreffende, te antwoorden. Thans vraag ik u, of gij al uw boeken voor uw rekening wilt nemen en ze tezamen verdedigen of een gedeelte ervan herroepen. De vraag geschiedde in het Latijn en werd herhaald in hel Duitsch. Hierop antwoordde Lutiier op de onderdanigste, nederigste wijze. Bescheiden, zacht, gepast en gematigd, tevens vastberaden en blijmoedig klonk bet in duidelijke bewoordingendoor de groote zaal. Aldus sprak hij: „Verbevenste keizer! Doorluchtige Vorsten! Genadige Ileeren! Bij de barmhartigheid Gods bezweer ik Uwe Majesteit en uwe doorluchtige hoogheden om genadig de verdediging te hooren van de zaak, welk ik verzeker, dat rechtvaardig en waarachtig is." Hij verzoekt nederig verschooning, indien hij soms uit onwetendheid zondigde tegen de hofgebruiken, want bij is niet opgevoed in de paleizen der koningen, maar in de stilte van een monnikscel. Hij erkent daarop, dat bij deze boeken beeft geschreven. En op de vraag, of hij ze wil herroepen, begint hij zijti geschriften in drie soorten te onderscheiden, als vooreerst bevattende stichtelijke boeken, zelfs door de pauselijke banbul als onschuldig aangemerkt. Voorts heeft bij boeken geschreven tegen bet pausdom en de leer der pausgezinden; daarin heb ik aangetast hun valsche leer, bun slecht leven, bun schandelijk voorbeeld, djt de Christenheid bedroeft. Waardoor de Kerk van Christus naar ziel en lichaam was bedorven. De voorschriften en leeringen der pausen verstrikken de gewetens der geloovigen, pijnigen en kwellen hen, terwijl de schandelijke afpersingen van Rotnc den rijkdom en de schatten der Christenheid en niet het minst der Duitschers verzwelgen. De pauselijke wetten en leeringen moeten voorts als dwalingen erkend en als leugens behandeld worden, wanneer zij in strijd zijn met de leer der JI. Schrift en de gevoelens der Kerkvaders. Het pauselijk



recht zelf bepaalt zulks. Eindelijk verklaart hij stukken geschreven te hebben tegen de verdedigers dei Itoomsche dwingelandij. Waarlijk dikwerf met grooter bitterheid, dan wellicht aan zijn ambt voegt. Maar hij kan ze niet herroepen, omdat hij alsdan zou medewerken om de ongerechtigheid zijner tegenstanders te bevestigen, waardoor hij oorzaak zou worden, dat zij de gelegenheid zouden aangrijpen om met nog grooter onmededoogendheid Gods volk te verdrukken.
Evenwel erkent hij te kunnen dwalen. Hij is slechts een mensch, die stof en ascli is, en daarom moet hij verlangen, dat een ieder tegen zijn leer bedenkingen kan maken. Zooals de lleere Jezus, staande voor Kajaphas, sprak: ,.Indien ik kwalijk gesproken heb, betuig van hel kwade", (Joh. 18 : 23) zoo vraagt hij ook, dat hem zijn dwaling uit de geschriften der apostelen en profeten, uit het goddelijke Woord zal worden aangetoond. Hij is bereid, zoodra hij zal overtuigd zijn, zijn geschriften in het vuur te werpen en te veroordeelen. Dan zal hij herroepen, anders niet. Hij smeekt den Keizer niet toe te staan, dat de haat zijner vijanden een veroordeeling over hem zal brengen, die hij niet heeft verdiend.
Luther had in de Duitsche taal gesproken, die Kakel V niet goed verstond en waarvan hij niet hield. Hem werd nu gelast zijn rede in het Latijn te herhalen. Luther was door het gedruisch en het indrukwekkende der vergadering, toen hij daar te midden der Vorsten sprak, zeer vermoeid en afgemat. En hoewel de geheimraad van den keurvorst van Saksen, die hem ter zijde stond en waken moest, dat tegen hem geen geweld zou worden gepleegd, zijn toestand bespeurende, tot hem zeide: „Zoo gij niet herhalen kunt, wat gij gezegd hebt, is het genoeg, doctor," nam Luther toch na weinige oogenblikken. het woord weder op en herhaalde in het Latijn met vuur de pas in het Duitsch uitgesproken rede, wat Frederik den wijze groot genoegen deed. Op 't geen geschied was, had zeker niemand gerekend. Er werd een korte beraadslaging gehouden, waarna Johaxn vo.\ Eck, in naam des Keizers, Luther toevoegde, dat hij om de zaak heen ging en de vraag niet had beantwoord. liet stond hem niet vrij, de zaak op nieuw te gaan onderzoeken; men wist toch, dat hij leeringen van ketters als Wicliff en Huss verkondigde en deze waren reeds sedert lang door de conciliën veroordeeld. Aan die besluiten te twijfelen ging niet aan. Immers zou God Zijn Kerk niet zoo lang in dwaling hebben gelaten. „Daartoe zijt Gij," sprak Von Eck, „niet ontboden. Van U wordt alleen een duidelijk en nauwkeurig antwoord verlangd. Wilt gij herroepen of niet? Ja of Neen?"
En nu volgde zonder aarzeling Luther's antwoord.
„Naardien Uwe verhevenste keizerlijke Majesteit en uwe doorluchtigheden van mij een duidelijk, eenvoudig en nauwkeurig antwoord verlangen, zoo wil ik er een geven, dat noch horens noch tanden zal hebben. Hier is het. Tenzij ik door getuigenissen der II. Schrift of door openlijke, heldere en duidelijke gronden en bewijzen overwonnen word, — want den paus en de conciliën alleen geloof ik niet, aangezien zij, als bekend is, meermalen gedwaald en elkaar weersproken hebben—• indien ik niet overtuigd word uit de plaatsen, door mij aangevoerd, zoo derhalve mijn geweten niet wordt gebonden door het woord van God zelve, kan en zal ik niet herroepen! Want het is onveilig en gevaarlijk en een christen ongeoorloofd in iets legen het geweten te handelen. God helpe mij. Amen."
Hierop nam de OHiciaal nog eenmaal het woord en sprak Luther zeer heftig aan. Zeer zeker, om de vergadering, die als van den donder getroffen was, den indruk te ontrooven, door Luther's woorden op haar teweeggebracht. Karei. V, van den eersten indruk teruggekomen, zei: „Deze monnik spreekt onverschrokken en met ongeschokten moed.'
12



„Als gij niet herroept," zei de kanselier, „zullen de Keizer en de Stenden overwegen, welke maatregelen moeten genomen worden tegen zulk een on verbeterlij ken ketter."
Lutiier antwoordde: „God helpe mij: ik kan niets herroepen!"
Weder beraadslaagden de vorsten. Luther's vijanden vreesden het ergste. In stede van over hem te zegepralen door hem te verschrikken, was hij in de achting des volks hoog gerezen. De geringe monnik had overwonnen; het pausdom met zijne afdwalingen en ketterijen was doodelijk getroffen. Niets bleef het over dan door strenge édicten met vuur en zwaard Luther en zijn aanhang te vernietigen , zooals reeds met tienduizenden Waldensen, Albigensen, Wiclitïiten en Hussiten was geschied.
Aan de onderhandelingen met Lutiier werd een einde gemaakt. Karei. V stond op. De kanselier sprak nogmaals: „De keizer verlangt van U, dat gij eenvoudig met ja of neen verklaart, of gij denkt te volharden in uwe leeringen, dan of gij een gedeelte daarvan wilt herroepen." Luther antwoordde: „Ik heb geen ander antwoord te geven, dan ik reeds gegeven heb. Hier sta ik, ik kan niet anders. God helpe mij. Amen!"
De keizer ging heen, de vergadering ging uiteen. De kanselier sprak: De Rijksdag zal morgen opnieuw bijeenkomen om 's keizers gevoelen te vernemen."
Laat in den avond werd Lutiier door twee keizerlijke beambten naar zijn woning teruggeleid.
Niet weinigen dachten, dat bij uit het paleis naar de gevangenis zou gebracht worden, om straks het schavot te beklimmen. De volksmassa was zeer opgewonden. Luther stelde haar gerust. „Ik word naar mijn logement gebracht!" zei hij. Soldaten van 's keizers huis, Spanjaards, riepen hem na en jouwden hem uit. Zijn vijanden brulden van woede, omdat de ketter, hun prooi, hun niet als ter verscheuring overgegeven werd.
Luther's verschijnen voor den Rijksdag was inderdaad een wereldhistorische gebeurtenis, een keerpunt ook in de geschiedenis dei' Reformatie. Het kon niet langer verbloemd, dat niet de paus en zijn trawanten, gesteund door al de aardsche machten, overwonnen hadden, maar de geringe monnik in zijn armoedige pij. Door een onwrikbaar vertrouwen op zijn God, was hij doof voor de vleiende lokstemmen, die hem uit zijn vastigheid trachten te voeren. Hij klemde zich eenig en alleen aan het Woord Gods, voor welks vrijmaking uit de kluisters der hel hij moedig en zelfverloochenend streed, om het straks in eigen taal aan het Duitsche volk als het heerlijkst voedsel voor de ziele aan te bieden. Hij was zich bewust, dat God de Ileere met hem opgetrokken was; dat het zwaard des Geestes, Gods "Woord, zoo kloek door hem gezwaaid, deugdelijk en onwederstandelijk was, en dat de waarheid, zoo lang in ongerechtigheid te onder gehouden, weer zou gepredikt worden, tienduizenden ten zegen.
Groot was de overwinning, door Lutiier behaald, grooler dan hij zelf vermoedde. Vele vorsten en edelen waren voor de zaak der Hervorming gewonnen. De pauselijken keerden zelfs hun toorn tegen von Eck, omdat hij Lutiier had laten doorspreken en hem niet driest het woord ontnomen had.
Lutiier was door de voorbede en het dankgebed zijner vrienden gesterkt. Spalatijn bezocht den zeer vermoeiden, afgemalten strijder Gods. Gedurende een samenspreking kwam een bediende binnen met een zilveren kan, gevuld met Eimbecker bier ter zijner verkwikking, uit naam van zijn meester. „Mijn heer," zoo sprak de dienaar, „noodigt U uit U met de/en drank te verfrissehen." „Wie is de edelman,



die zoo genadig aan mij denkt?" vroeg Luther. Het was de oude hertog Erik van Brunswijk , een machtig heer en zeer pausgezind, die Luther beker en inhoud vereerde. „Het heeft zijne hoogheid behaagd, alvorens U den beker te zenden, zelf eerst van het bier te drinken," sprak de dienaar. Lutheh zei nu, na gedronken te hebben: „Naardien hertog Erik mijner is gedachtig geweest, moge onze Heiland Jezus Christus ook hem in de laatste ure van zijn aardsehe leven genadig gedenken !"
Op den Keurvorst van Saksen, Frederik den wijze, had Litiikr's optreden te Worms een onuitwischbaren indruk achtergelaten. Hij was vastelijk besloten, ziclt de zaak der Hervorming krachtiger aan te trekken en Luther, waar hij kon en mocht, tegen zijn vijanden te verdedigen.
's Pausen legaat Aleander was bekommerd wegens den indruk, dien Lutiier had teweeggebracht. In den naderenden krijg van Kakel V tegen Frans I van frankrijk, hield hij den keizer het lokaas van den paus voor, die èn met dien koning èn met Karel bedriegelijk handelde, alleen slechts eigen voordeel zoekende. Ook Kakel besloot Luther aan zijn staatszucht op te offeren. Hij schreef den 19Jcu Mei een boodschap aan de Stenden, aldus luidende:
„Als afstammeling der christenkeizers van Duilschland, der katholieke koningen van Spanje, der aartshertogen van Oostenrijk, der hertogen van Bourgondiè, die allen beroemd zijn geweest als verdedigers van het Roomsche geloof, ben ik vast besloten, het voetspoor mijner voorzaten te betreden. Een monnik, door zijn eigen dwaasheid op een dwaalspoor gekomen, is opgestaan tegen het geloof der Christenheid. Om zulk een goddeloosheid te bedwingen, wil ik mijn koninkrijken, mijn schatten, mijn vrienden, mijn lichaam, mijn ziel en mijn leven ten oiïer brengen. Ik zal nu den Augustijner Luther laten vertrekken, hem verbiedende ook maar de minste beroering onder liet volk te verwekken. Maar vervolgens zal ik met hem en zijn aanhangers als met hardnekkige ketters handelen, door excommunicatie, door interdict endoor alle maatregelen, die kunnen strekken om hen uit te roeien. Ik doe een beroep op de Stenden om zich in dezen als getrouwe Christenen te gedragen."
Ivarel vergat, dat hij in Duilschland was, waar zijne macht uiterst beperkt was. Hij had den Rijksdag niet geraadpleegd en nu vond hij twee richtingen, die van hem en van elkander verschilden. De pauselijken, waaronder de keurvorst van Brandenburg zich bevond, benevens onderscheiden kerkvorsten verlangden, dat het vrijgeleide, Luther verleend, zou verbroken worden. „Even als IIuss moet hij verbrand en zijn ascli in den Rijn geworpen worden!" zoo spraken ze. De verraderlijke voorslag schijnt van Aleander te zijn uitgegaan. Karel zelf had in latere jaren spijt van dien niet aangenomen te hebben. „Ik beken," zoo sprak hij, „een grooten misslag begaan te hebben met Luther in 't leven le laten. Ik was niet verplicht, mijn woord jegens hem te houden. Deze ketter had zich vergrepen tegen een grooter Meester dan ik ben — legen God zelf. Ik had mijn woord mogen en moeten breken door hem om zijn opstand tegen God le strall'en. Zijn dood zou do ketterij in haar wieg hebben verstikt." Aldus Karel V, van wien ten onrechte meer Evangelische gedachten verbreid werden. Karel was later in het klooster to St. Juste een sombere dweper, die den priester als zijn God beschouwde. Gelukkig had hij Litiier's lot niet in zijn hand. Vandaar dat hij thans besloten was, zijn woord te houden, al was 't dan ook een woord, aan een ketter gegeven.
De voorslag zelf boezemde den Keurvorst Frederik den wijze ontzetting en afschuw in. Zelfs Roomschgezinden, als George van Saksen, de gezworen vijand van den Hervormer, verklaarde, dat Duilschland's stenden de verkrachting van l vrijgeleide niet zouden dulden. Vierhonderd edelen waren bereid, het vrijgeleide



met het zwaard te handhaven. Von Sickingen was gereed te handelen, wanneer de Rijksdag tot liet schenden van zijn beloften ging besluiten. Karei, vernam van den dreigenden geest en nam den boozen raad van Aleander niet aan. Hij zou gezegd hebben: „Al zouden eer en goede trouw uit de geheele wereld gebannen zijn , dan behooren die in de harten der vorsten een wijkplaats gevonden te hebben." Ook kan het zijn, dut hij door Luther in 't leven te laten, in hem een middel behield om Leo X in bedwang te houden.
Aan Lither werd, zeer tegen den zin van Aleander, de tijd van drie dagen toegestaan, om zich te beraden. Ieder, die lust heeft, kan hem dan toespreken en vermanen.
Op den 21'ten April werd Li ther voor een Commissie, in zijn zaak benoemd , ontboden. Tot dien dag was de belangstelling in zijn lot zeer toegenomen. Vele aanzienlijken bezochten hem. Allen wilden den merkwaardigen man, die door geheel Duitschland vermaard was, zien en een oogenblik toespreken. Zoo strooide Lutiier door zijn met zout besprengde woorden nog menigen zaadkorrel, die voor de Hervorming, vooral voor liet Koninkrijk Gods, rijke vruchten opleverde.
Op zekeren dag reed een jeugdig vorst de plaats zijner herberg binnen. Het was de edele landgraaf Phimp van Hessen, die zoo zeer door Luther's woorden op den Rijksdag getroffen was. De vorst begaf zich terstond naar de kamer van Lither en vraagde hem, hoe 't ging. Lither antwoordde: „Ik hoop, genadige heer, dat alles goed zal gaan." „Ik hoor, dat gij leert", sprak Philip, „dat een vrouw haar man mag verlaten en een anderen man nemen, als haar eerste echtgenoot te oud is geworden." Lither zei ernstig: „Neen! genadige heer! wil zoo niet spreken." In vervoering drukte de Vorst hem de hand en verliet hem, voor zijn zaak gewonnen, die hij later zelfs met het zwaard zou verdedigen.
De eerste samenkomst van de Commissie met Luther leidde tot niets. Lutiier verklaarde, dat Huss te Conslanz onrechtvaardig was ter dood gebracht, en zeide te zullen gehoorzamen, indien men hem niet wilde noodzaken, Gods Woord te verloochenen.
Op den eisch, dat de Keizer en de Vorsten zijn schriften zouden onderzoeken en oordeelen en liij zich aan dat oordeel zou onderwerpen, wilde hij zulks toestaan, mits Gods Woord als maatstaf werd aangelegd.
„Doet," zoo zei hij, „geen geweld aan mijn geweten, dat aan de II. Schriften gebonden en geketend is."
Toen de keurvorst van Brandenburg daarop zei. „Zoo ik 11 goed verstaan heb, wilt gij geen anderen scheidsrechter aannemen dan de II. Schriften, doctor?" antwoordde Lither: „Juist zoo, en daaraan houd ik mij." Oo'c de laatste samensprekingen, waarin de aartsbisschop van Trier beproefde Li ther van zijn denkbeelden over conciliën en Kerk af te brengen, bewogen den Hervormer er niet toe.
Op een van deze dagen was Cochlaeus, een hoogmoedig man, vol arglist bezig om Lutiier in een strik te vangen. Hij verlangde, dat Lutiier afstand zou doen van zijn vrijgeleide, ten einde met hem te redetwisten. Luther werd door een voortvarend edelman, Voli.rat von Watzdore, die den priester uit de kamer verdreef, uit deze moeilijkheid gered.
Weder op een anderen dag zat Lutiier aan bij den discli, dien de aartsbisschop allen aanbood, welke de samenkomst hadden bijgewoond. Aan het einde stelde de kanselier van den aartsbisschop de gezondheid in van Lutiier. Het is bekend, dat deze zeer aangenaam en vroolijk in gezelschap was. De hervormer stond op om dezen dronk te beantwoorden; de wijn werd ingeschonken en Luther maakte, als naar



gewoonte, het teeken des kruises boven zijn glas, toen dit plotseling brak en de wijn over (Je tafel vloeide. Sommige der verbaasde gasten zeiden: „Er moet vergil' in zijn geweest." Maar geen de minste ontroering was bij Lutiikr te bespeuren. Glimlachend zei liij: „Mijne heeren! deze wijn is niet voor mij bestemd geweest of zou mij niet goed zijn bekomen!" En een oogenblik later: „Dit glas was zeker bij het schoonmaken te spoedig in koud water gedompeld." Zoo toonde hij te zijn in het bezit van den vrede Gods, die zijn hart en zinnen bewaarde in Christus. Het doel van den aartsbisschop om toenadering te bewerken werd niet bereikt. De groote zaak liet zich niet door een maaltijd uit den weg ruimen.
Te vergeefs poogde men nu van hem te verkrijgen, dat hij zijn zaak in handen van den Rijksdag zou stellen. Ook wilde hij ze niet overlaten aan de uitspraak van een Concilie. Zijn onafwijsbare eisch was geoordeeld te worden naar de H Schriften.
Toen de prelaat tot Lutiikr zei: ,,Noem gij zelf een middel ter oplossing," antwoordde Lutiikr: „Hoogeerwaarde Heer! Ik weet geen beter dan dit van Gamauël: „Indien deze raad of dit werk uit mensehen is, zoo zal het gebroken worden. Maar indien het uit God is, zoo kunt gij het niet breken. Laat den keizer en de Stenden dit ten antwoord zenden aan den paus."
De prelaat hernam: „Herroep dan ten minste eenige punten." Lutiieh was daartoe bereid, indien het maar niet die zouden zijn, welke het Concilie van Constanz had veroordeeld. De kerkvorst vreesde, dat het juist die punten waren, welke men wilde zien herroepen. En Lutiikr zei: „Ik wil liever mijn leven verliezen, liever armen en beenen afgehouwen zien, dan het zoo duidelijke en waarachtige Woord Gods verzaken." Op minzame wijze werd Lutiier aangeduid, dat hij kon vertrekken. Lutiier verzocht den prelaat voor hem hij den keizei' te bewerken, dat hij een vrijgeleide voor de terugreis verkreeg, wat de aartsbisschop hem toezei.
Nu werd het zaak voor Lutiier om zoo spoedig mogelijk Worms te verlaten. Nauwelijks was hij weer rustig in het verblijf der Johanniter-orde gekomen of de kanselier van den aartsbisschop, die des keizers en een notaris verschenen hij hem, waarop de eerste het woord tot hem richtte, aldus sprekende:
„Martijn Lutiier! Daar zijne keizerlijke majesteit, de keurvorsten, vorsten en stenden des Rijks u bij verschillende gelegenheden en op onderscheiden wijzen vermaand hebben tot onderwerping, doch steeds vruchteloos, ziet de keizer, in zijn hoedanigheid van voorstander en beschermer van het Roomsche geloof, zich verplicht de toevlucht tot andere maatregelen te nemen. Hij beveelt u binnen den tijd van een en twintig dagen huiswaarts te keeren, en verbied u onderweg, hetzij door prediking of in geschriften de openbare rust te storen.
Het antwoord des hervormers was: „Gelijk het den Ileere behaagt, de Naam des Heeren zij geloofd!" Hij zag in, dat het kwaad ten volle over hem was besloten. Toch bracht hij bij monde der afgezondenen den Keizer en den Stenden zijn dank voorde toegevendheid, waarmede zij hem hadden aangehoord. Hij verklaarde slechts een zaak te begeeren: een Hervorming der Kerk naar de H. Schrift. Hij was bereid om in alles gehoorzaamheid aan den wil des keizers te betoonen en daarvoor was hem leven of dood, goed of kwaad gerucht hetzelfde, maar onder één voorbehoud: de vrije prediking van het Evangelie; want Paulus leert: „Het Woord Gods is niet gebonden!"
Na van zijne vrienden afscheid genomen en zich in de eenzaamheid in God gesterkt te hebben, vertrok bij den 2Gstcn April uit 11'orms, vergezeld van zijn vrienden in een rijtuig door 24 heeren te paard omringd. Te Oppenheim wachtte hem het verlangde vrijgeleide in Stur.m, den keizerlijken heraut, en reeds den volgenden dag bereikte hij Frankfort.



Luther was van IVorms vertrokken in de vaste overtuiging, dat de Hervorming der Kerk, de zaak des Heeren, zou zegepralen. Zich zeiven schreef hij de overwinning niet toe. Toch wist hij zich het door God daartoe verkozen werktuig. Het gebouw der pauselijke hiërarchie, sedert eeuwen opgetrokken op een zandbodem van dwaling, misleiding en verdichting, om niet nog erger te noemen, waggelde en werd met instorting bedreigd. Reeds hadden de Synoden van Bazel en Constant: de Conciliën gesteld boven het gezag der pausen. Luther ging verder. Hij plaatste met de heldenkracht des geloofs boven het gezag der conciliën de authoriteit der Heilige Schrift, en aanvankelijk behaalde hij, trots alle wereldlijke en kerkelijke machten, de heerlijkste overwinning tot zegen van millioenen naar licht en waarheid dorstende zielen. Deze zalige bewustheid leefde in zijn hart, terwijl hij zijn reis naar Wittenberg vervorderde, al kende hij ook de gevaren, die hem dreigden, en de machten der duisternis, die op hem aandrongen. Hij sterkte zich in den lleere zijn God, krachtig door de wetenschap, dat zijn strijd de strijd des Heeren was en gevoerd werd tot eere van den Naam zijns Gods.
2. Luther op den wartburu.
Lettier was nauwlijks op Zaterdag 27 April te Frankfort aangekomen, of reeds den volgenden dag schreef hij aan Licas Cranacii, een vermaard schilder, zijn vriend, een brief, waarin hij een kort verslag van zijn wedervaren schelste. Hij zegt daarin: „Ik hod gedacht, dat Zijne majesteit wel vijftig doctoren te Worms zou hebben ontboden, om den monnik eens goed te overtuigen. Maar neen! . . . . Zijn dit uw boeken? — Ja! — Wilt gij ze herroepen? — Neen! — Goed, ga dan heen! Zoo is geheel do geschiedenis." Voorts wijst hij op een tijd van in stilte te lijden, en haalt Johannes 10 : 10 aan, dat hij eenigszins op zijn eigen toestand toepast. Ook gewaagt hij van den dag der verlossing, waarop wij het Halleluja zullen zingen. Hij reist nu door naar Friedbcrg, brengt daar een dag in stil nadenken door en schrijft aan Keizer Karei., wien hij tevens bedankt voor zijn vrijgeleide. Hij wil niet gaarne met oproermakers gerekend worden en zet nu uiteen, welke de grenzen zijn tusschen de gehoorzaamheid aan de Overheid en die aan God. Ilij beroept zich op God, den Kenner der harten, als zijn getuige, dat hij ten volste bereid is den keizer te gehoorzamen, zonder eenig voorbehoud, alléén Gods Woord uitgezonderd; want daarbij leeft de mensch. Ook aan de Rijksstenden richt hij een dergelijk schrijven. Van beide brieven werden door geheel Duitschlancl afschriften verspreid, en wat noodwendig 't gevolg ervan was: de verontwaardiging tegen den keizer en de geestelijke machthebbers werd algemeen. Te Friedbcrg zond hij den heraut Stlrm naar Worms terug, na hartelijk van dien man afscheid genomen te hebben. Daarop ging het over Gr tinberg naar Hirschfeldt, waar de abt der Renedictijnen aan liet hoofd van eenige ruiters hem te gemoet kwam, hem omhelsde en binnen de stad leidde. Veel eer werd alzoo aan een monnik bewezen, die door den dubbelen ban was getrolïen. Zoowel hier als te Eisenach moest hij prediken, hoewel het hem streng was verboden, 't Was in datzelfde Eisenach, waar hij voor meer dan twintig jaren in de straten met andere studenten had gezongen om brood te kunnen koopen. Verbazende ommekeer! De student was Dr. in de theologie en Hervormer tevens geworden en trotseerde de dreigende stormen, die rondom hem gierden. Want, na zijn vertrek uit Worms, was Alkander eerst recht gaan woeden, 't Scheen, of alle machten der hel tegen hem samenspanden. Zoozeer was alles veranderd, dat de Keurvorsten van Saksen -en van den Pallz spoedig de stad verlieten.



En nu Luther's vrienden waren afgereisd, was 's pausen legaat meester van het terrein. Een édict, door dezen aan Kakel voorgelegd, werd nu aan den Rijksdag voorgelezen en aangenomen.
Den volgenden dag, 20 Mei 1521, werd het uitgevaardigd. De keizer had zich naar de hoofdkerk hegeven en nu trad Aleander in het volle costuum zijner waardigheid op Karei, toe, knielde voor hem neder en bad hem om heide édicten: het eene iu 'tDuitsch, het andere in 't Latijn, te teekenen en met het Rijkszegel te verzegelen. En Karel zette onder die stukken zijn naam. Het édict werd gedrukt en alom verspreid. De pauselijke partij had alzoo de overwinning behaald en't begon er voor Luther moeielijk uil te zien. Het stuk luidde aldus:
„Wij, Karel de vijfde, keizer van het heilige Roomsche rijk enz. enz. aan alle keurvorsten, vorsten, prelaten en anderen, wien het moge aangaan!
Daar de Almachtige ons, voor de bescherming van het heilig geloof, meer koninkrijken en grooter macht heeft verleend dan ooit aan een onzer Voorgangers, hebben wij ons voorgenomen, alle middelen, die in onze macht zijn, aan te wenden, om te verhinderen, dat ons heilig Rijk door eenige ketterij besmet worde.
En daar de Augustijner monnik Martijn Luther, in weerwil van onze vermaningen , als een onzinnige, de Heilige Kerk heeft aangerand en gepoogd haar te verwoesten, door geschriften, die van godslastering overvloeien; daar hij de onverbrekelijke wet van liet heilig huwelijk schaamteloos heeft geschandvlekt; getracht heeft de leeken aan te zetten om hun handen met het bloed der geestelijken te bezoedelen, en, alle gezag verachtend, onophoudelijk het volk tot opstand, scheuring, oorlog, moord, roof, brandstichting, en het geheele verderf van het Christelijk geloof aangezet heeft; daar deze mensch, met één woord, om niet te spieken van zijn veelvuldige andere slechte praktijken, in een stinkenden poel al de vuilste ketterijen van weleer bijeenvergaderd en daaraan nieuwe ketterijen van zich zeiven toegevoegd heeft,
Zoo hebben Wij dezen Luther, die door alle vromen en verstandigen voor een dolzinnige of een van den duivel bezetene wordt gehouden, uit onze tegenwoordigheid weggezonden, en gelasten, dat, zoodra zijn vrijgeleide zal verstreken zijn, tot afdoende maatregelen zal worden overgegaan, om zijn dolle woede te beteugelen.
Om deze reden verbieden wij u, onder bedreiging van de straflen, voor de misdaad van hoogverraad bepaald, na het voleindigen van genoemden termijn, genoemden Luther te herbergen, te verbergen, hem spijs of drank te verschaffen of hem met woord of daad, in 't openbaar of 't verborgen, op eenige wijze hulp te verleenen. Wij gelasten u voorts hem te vatten of te doen vatten, waar gij hem moogt vinden; hem onverwijld voor ons te brengen of hem in verzekerde bewaring te houden, tot gij van ons zult verstaan hebben, hoe gij met hem zult hebben te handelen, en tot gij het loon zult hebben ontvangen, dat uw ijver in zulk een heilig werk toekomt.
Zijn aanhangers moet gij aanhouden, gevangen zetten en bun goederen verbeurd verklaren.
En wat zijn schriften aangaat, gelijk het beste voedsel, als het met oen enkelen druppel vergift vermengd is, door elk verafschuwd wordt, hoeveel te meer moeten zulke boeken, die een doodelijk vergift voor de ziel bevatten, niet slechts verworpen , maar ook verdelgd worden! Gij zult ze daarom verbranden of op eenige wijze ganschelijk vernietigen.
Alle schrijvers, dichters, drukkers, schilders, koopers of verkoopei's van aanplak-



cedels, schrifturen of afbeeldingen, tegen den paus of de Kerk gericht, zult gij gevangen nemen, met lijf en goed, en naar welgevallen met lien handelen.
En zoo iemand, van welken rang ook, ziel• mocht vermeten in tegenspraak te handelen met liet besluit van onze keizerlijke majesteit, gelasten wij, dat zulk een onder den Rijksban worde gelegd.
Elkeen gedrage zich overeenkomstig dit besluit!"
Ziedaar liet beruchte édict van Worms, door Keizer en Stenden goedgekeurd en uitgevaardigd. Lutiier's vijanden juichten. Zij rekenden zijn zaak verloren. De uitroeiing zijner ketterij was nu nog slechts eene kwestie van tijd. Maarzij vergaten, dat niet op den duur door zwaard en vuurdood beginselen als de zijne, aan GodsWoord ontleend, kunnen onderdrukt worden. Het Duitsche volk, welks vorsten door de listen van Aleander verdeeld waren geworden: vóór en tegen Luther of den paus, gevoelde het groote onrecht, tegen den Hervormer bedreven. Ondanks dit onrechtvaardig besluit van Keizer en Stenden, erkende het, dat Lutiier's zaak de ware was en de paus de nederlaag had geleden. De openbare meening was met Luther ; men rekende zijn tegenstanders niet in staat hem te weerleggen. Een streng oordeel ging over den Keizer en de keizerlijke omgeving. Met den groolsten smaad werd de laatste overladen. Algemeen eischte men de verwijdering uit 's keizers nabijheid van de vreemdelingen: van Glapio, Adriaan en anderen. De voormalige Franciscaner Joiiann Eberlin schreef de do Bondgenooten en deed daarin den eisch, dat alleen Duitschers den keizer zouden raden. In een vlugschrift, de Nieuwe Karsthans, twijfelde een boer aan 's keizers goeden wil en werd met een revolutie gedreigd.
Lutiier begaf zich van Eisenach, niet naar Gotha en Erfurt, maar naar het dorp Möra, om daar zijn grootmoeder, zijn oom Heinrich Luther en andere betrekkingen te zien. Zijn vrienden reisden door naar Wittenberg. Alleen Amsdorff ging met Luther. Ook broeder Pezensteixer ging met hem. Daar in Möra bracht de Hervormer een aangenamen dag door. Zijn broeder Jacob ging een eind met hem, toen hij den Mei van zijn familie afscheid had genomen en verder naar Gotha trok. Hier naderde hij de plek, die in de historie voor altijd merkwaardig zal blijven. Het gezelschap trok om de Thuringer bosschen heen, den weg naar Waltershausen volgende. Nu kwam de wagen in een hollen weg, dicht bij de kerk van Glisbach, op kleinen afstand van 't kasteel Altenstein. Eensklaps werd een gerucht vernomen en schier onmiddellijk daarop wierpen vijf ruiters, vermomd en zwaar gewapend, zich op het viertal. Lutiier's broeder liep zoo snel weg, als maar mogelijk was. De voerman werd ter aarde geworpen. Een ander gemaskerde hield Amsdorff in bedwang. Niemand sprak een woord. De drie overige ruiters grepen Luther aan, trokken hem van den wagen, deden hem een ruitersmantel aan en zetten hem op een paard. De roovers sprongen fluks in den zadel, lieten alles in den loop en verdwenen in een oogwenk met hem in het bosch. Zij gingen eerst den weg naar Broderode en keerden langs een ander pad, weder, over verschillende wegen zich kronkelend, waardoor het onmogelijk was hen te volgen. Luther mocht straks een poosje rusten onder een beukenboom, waar hij, zeer afgemat, water dronk uit een bron, nog naar hem Lutherbron geheeten.
Inmiddels was Jacor Luther naar Waltershausen gevlucht, waar hij 's avonds aankwam. Amsdorff was met den wagen naar II ittctibcrg gereden en alomme verspreidde zich door het land de tijding der oplichting van den zoo hoog gewaardeerden leeraar en broeder. De Roomsche partij verheugde zich zeer. Lutiier's vrienden weeklaagden over zijn treurig lot en vreesden het ergste. Reeds vernam



men dc bittere klacht van Albrecht Dürer, die te Antwerpen Lutfier's ontvoering vernemende, uitriep: „O, God, is Luther dood, wie zal ons nu het heilig Evangelie zoo duidelijk prediken? O, alle gij vrome christenmenschen, helpt mij met kracht dien van Gods Geest vervulden man beweenen, en God bidden, dat Hij ons een ander door Zijn Geest verlichten leeraar zende."
Maar Luther, dien we bij Lutherbron hebben laten rusten, was niet verloren, integendeel door God den Heere, die de harten der menschen leidt als waterbeken, gered. De Heere had na de bange worsteling, een plaats der ruste voor hem bereid; niet alleen voor Luther, maar ook voor de Kerk des Ileeren w3s zijne ontvoering ten zegen. Waar bracht men hem, die zoo afgemat en bedroefd was, henen? Laat ons zien.
Zoodra de duisternis inviel en ze door niemand konden worden gezien, sloegen Lüther's geleiders een gelieel anderen weg in. Zij reden tot omstreeks een uur voor middernacht en kwamen aan den voet van een berg aan het Noordwestelijk einde van het Thuringerwoud, op welks top het in Byzantijnschen stijl opgetrokken bergslot Wartburg gelegen is. Is het voor de bouwkunst van hooge waarde, als sedert 1847 hersteld en met fresco's van Schwind versierd; hecht de Roomsche er aan, dat hier de heilige Elisabeth van Thuringen leefde, voor de zonen en dochteren der Reformatie is dit verblijf van Luther merkwaardig, waar hij tien maanden lang voor de nasporingen zijner vijanden verborgen was, zijn bijbelvertaling aanving en zich op nieuw toerustte om zijn grootsche roeping te vervullen! Langzaam stegen de paarden tegen den berg op. Ten laatste werden de poorten geopend ; Luther ging binnen en de slotpoorten sloten zich achter hem. Een der ontvoerders Burkhardt vox IIund, lieer van Altenstein, vertrok, een tweede, Johann von Berlepsch, slotvoogd van dezen burcht, geleidde Luther in het vertrek, dat hem huisvesten moest. IJij vond daar een volkomen riddercostuum en een zwaard. De drie anderen hielpen Luther zich ontkleeden. Hij toog zijn geestelijk gewaad uit en moest zich als krijgsman kleeden. Niemand mocht te welen komen, wie hij was en daarom moest hij haar en baard laten groeien. 11ij werd Jonker George genoemd en nu aan zich zeiven overgelaten. Overigens werd hij" van alles goed verzorgd. „Hier 1111 woonde Dn. Luther als St. Paui.us tijdens zijn gevangenschap te Rome", zegt Mathesius.
Luther had te Worms het hoogtepunt van zijn meer openbaar leven bereikt. Sedert schittert het niet langer in die waarneembare kracht naar buiten; maar daarom stond zijn verborgen leven met God voor Gods kerk en het heil van 't Duitsche volk niet stil. Integendeel. Na H'orms toeft hij niet langer hij den uitwendigen bouw der Kerk, die reeds zooveel arbeids had gevraagd; van nu af werkt hij onafgebroken aan den groei van haar inwendig verborgen leven, opdat zij weder zal worden, wat zij moet zijn: een eere op aarde van den in den hemel verhoogden Middelaar. Er was zoo ontzaglijk veel te hervormen. Al waren de zaden der hervorming rijkelijk gestrooid, al waren de denkbeelden der reformatie wijd verspreid en diep doorgedrongen, toch waren vele uiterlijke vormen blijven voortbestaan; de eeredienst droeg nog geheel en al het karakter der pauselijke instellingen. Zelfs in Wittenbcrg scheen de priester aan het altaar, bij de consecratie van de hostie, de bekende transsubstantiatie te bewerken; monniken en nonnen legden er nog altijd kloostergeloften af; nog was het den geestelijken verboden te huwen; allerlei broederschappen van godsdienstigen aard bleven voortbestaan]; bedevaarten werden ondernomen; kortom de oude kerkvormen bleven voortduren, omdat de nieuwe ontbraken. Evenwel moesten die vormen komen, opdat ze symbolen zouden zijn van de veranderde denkwijze, welke zich op het terrein van het godsdienstig leven



had vertoond. Mot Luther's verblijf op den Wartburg trad de Hervorming een nieuw tijdperk in. Zij scheen als geeindigd met zijn verdwijnen. Tot hiertoe had de geheele beweging zich rondom zijn persoon geconcentreerd; voorlaan zou zij onafhankelijker van hem haar weg gaan. De hervorming zou niet op Luther , maar op (iods Woord alleen steunen en gegrond zijn. De waarheid alleen, door hem gepredikt, moest vrijmaken. Een mensch kon zulks niet.
Allerlei verhalen aangaande Luther verbreidden zich. Velen geloofden, dat hij een gewelddadigen dood was gestorven. Men had zijn lijk gezien, van dolksteken geheel doorboord. Dit stemde velen tot droefheid, anderen tot het voornemen omzijn dood te wreken. Rome s aanhangers begonnen de woede des volks te vreezen. Zij vreesden den toorn der verbitterde menigte. Aleander, de snoode legaat, was bekommerd. Ulrich von Hutten en anderen wekten de verontwaardigden op om het zwaard te gebruiken. Openlijk werden Karkl V en de legaten beschuldigd, de geheele bevolking nam het voor de zaak van den geliefden leeraar op.
Te Wittenberg treurden Luther's vrienden; vooral de edele Melanchton, de beroemde geleerde, Luther's boezemvriend. Hij, de grondlegger van de zuivere schriftkennis aan Wittenberg's universiteit, was Luther's medearbeider geworden; en, gevormd dooi' de grondigste studiën, was hij het middel om in den schoonsten stijl, aan de klassieken ontleend, met de volle kracht der waarheid het gezag der kerkvergaderingen voor Gods Woord te doen bukken. Melanchton en Luthkr vulden elkander aan; zij verschilden in zoo menig opzicht, maar vonden overeenstemming voor het groote doel, door beiden beoogd.
Welk een vreugde voor den zachtmoedigen, nederigen Melanchton, toen hij hoorde, dat Luthkr leefde, dat hij in veiligheid was! Maar Luthkr was gevangen en onder den rijksban. Deze overweging stemde tot vreeze en beduchtheid. In de Nederlanden vloeide reeds het bloed dei- martelaren. In Duitschland echter was de arm des keizers niet krachtig genoeg om den voortgang van liet werk te verhinderen. Het geloof, dat Luthkr wel veroordeeld was, maar niet weerlegd had kunnen worden, was algemeen. Zelfs stond de aartbisschop van Maintz niet toe, dat de Franciscaner monniken tegen Lither predikten. Binnen Wittenberg waren de gehoorzalen der professoren te klein om de scharen van studenten te kunnen bevatten. Intusschen leefde Lutiier, als ridder Gkorge , vrij binnen de muren van het kasteel. Hij mocht zich overal begeven, maar niet buiten deze muren. „Als gij mij kondet zien," schreef hij aan Mki.anchton, „zoudt gij mij voor een oorlogsman houden en mij moeilijk herkennen." Aan Spalatijn schreef hij, gedagteekend van het eiland Patmos: „liid voor mij, uwe gebeden heb ik noodig. Ik bekommer mij niet over 't geen men van mij in de wereld zegt. Ik heb nu rust."
Luthkr werd op den Wartburg geheel onttrokken aan den strijd tegen allerlei uitwendigheden ; hij kon nu geheel voor het geestelijk leven der Christenen bezig zijn. Ook was hij aan den wierook der vleierij ontrukt en daardoor voor ijdele zelfverheffing meer dan vroeger beveiligd. Hij leerde in ootmoed met de zaak des lleeren: de hervorming, verkeeren en zelf drong hij dieper door in de kennis der Christelijke waarheid; te gelijkertijd werd in hem de begeerte om dienovereenkomstig te leven en te handelen versterkt
locli was aan de andere zijde zijn verblijf op het slot voor hem een zware beproeving. Hij miste zijn Wittenbergsche vrienden, zijn gezegenden werkkring en zijn geliefde hoogeschool. De ruw schoone omgeving van het bergslot kon hem dit gemis niet vergoeden. Niet zelden was hij somber gestemd en leed hij naar ziel en lichaam. Gelukkig kreeg hij weldra verlof tot het houden van briefwisseling,



zooals liij sclircef „uit liet rijk der lucht en der vogelen." Dit vergoedde hem meer dan het dwalen door bosschen en over velden of liet deelnemen aan de jacht. Soms begon het hem te berouwen, dat liij zich in 11 onns zoo edelmoedig had gedragen. Ja, zelfs de dood door de hand van zijn aartsvijand, hertog George van Saksen, scheen hem wenschelijker dan aldus weg te kwijnen.
Hierbij kwam, dat er een hevige gisting onder het volk van Duitschland werd waargenomen. Die te bedaren, zou juist een taak zijn, voor hem berekend. Maar daarvoor was zijn persoonlijke tegenwoordigheid noodig. 11ij schreef den 29«ten Mei '1021 aan Mei.anchton : „Als de paus iedereen aanvalt, die met mij van 't zelfde gevoelen is, dan moet in Duitschland een oproer losbarten, en, hoe eer hij het beproeft, des te spoediger zullen hij en de zijnen te gronde gaan en zal ik wederkeeren. God ontsteekt de geesten der schare en de harten des volks in zulk een mate, dat het onwaarschijnlijk is, dat de zaak met geweld zal kunnen onderdrukt worden, of, als men ze begint te onderdrukken, zal zij tienmaal grooter worden. Duitschland heeft een menigte Karsthansen." De juichtoon, door priesters en monniken over Luther's verdwijning aangeheven, veranderde spoedig in angst en schrik over de dreigende houding van het om Luther's leven bezorgde en toornende volk. De stemming werd zoo ongunstig, dat zelfs Aleander vreesde en men aan den aartsbisschop van Mainlz schreef om toortsen te ontsteken, teneinde in de gansche wereld tot in de donkerste hoeken naar Luther te zoeken en hem terug te geven aan het volk, dat zoo zeer om hem roept.
Hoe was Mei.anchton verblijd, toen hij vernam, dat Lvther nog leefde. Luther , aan wien zijn ziel hing, gelijk die van Jonathan aan Da vin. Luther, door wien hij was ingeleid in de heilige theologie, wier rijkdom sedert zijn geheele hart had verheugd. Luther, wiens medearbeider hij was geworden en die in hem, Mei.anchton, als hellenist en welhaast als godgeleerde, zijn meerdere had gevonden. Zelden hebben twee mannen, tot een gewichtig werk geroepen, elkander zoo aangevuld, elkander zoo begrepen, elkander zoo bemind, elkander zoo behoed.
En, merkwaardig voorzeker, 't édict des keizers scheen krachteloos te zijn. liet volk schaarde zich rondom den heldhaftigen hervormer, die zonder vreeze de goede belijdenis voor den Keizer en de Stenden had afgelegd. Het wist, dat Luther bereid was te herroepen, als men hem wilde of kon wederleggen. Ook dat niemand zich daaraan had durven wagen.
Lutiier gevoelde zich nu geroepen, om opbouwend te werk te gaan. Hij schreef een schoon antwoord op den aanval van Jakob Latomus, een Leuvensch godgeleerde, die de veroordeeling van Luther door de faculteit van Leuven verdedigd had. Ook gaf hij, die nog had gehoopt, dat de Parijsche Universiteit een gunstig oordeel over hem zou vellen, den aanvallenden arbeid op, terwijl Mei.anchton op uitnemende wijze de door de Sorbonne veroordeelde thesen verdedigde en met eene scherpe voor- en slotrede, voorzien van losse aanteekeningen, in het licht deed verschijnen.
Als ophouwenden arbeid gedurende Luther's verblijf op den Wartburg verkreeg de christelijke gemeente de Duitsche bewerking van zijn uitlegging der Evangeliën en Epistelen. Ook zond hij een Duitsche vertaling van zijn predikatiën in het licht. Zoo gaf hij een preek over „de Tien melaatsehen" en een uitlegging van „den 3~si111 psalm" aan het arme hoopje, zooals hij zijn gemeente in Wiltenberg noemde.
Maar bovenal blonk zijn practische arbeid op den Wartburg uit in de vertaling der IL Schrift in het Duitsch. Laat ons juist zijn en zeggen, dat die arbeid daar en wel met de vertaling van het N. Testament werd aangevangen. Het geheele, zoo omvangrijke, werk duurde ongeveer twaalf jaren.



„De ure was gekomen, in welke de Hervorming, in steile van bloot een theologisch vraagstuk uit te maken, het leven, het alles zou worden voor het volk en toch was he machtig werktuig, dat het middel moest zijn om deze wondervolle ontwikkeling tot stand te brengen, nog niet aanwezig. Dit werktuig, dat Semdwas om het tiotsche gebouw van Rome met de felste slagen te tretren, zijn muren t doen vallen, den geduchten last des pausdoms, waaronder de Kerk verpletterd j.ei ' l,f( ,e terpen f" aa» J'et gansche menschelijk geslacht een schok te "even
k'istéel^v m den u" // "' da^"6evoeld Zül1 worden »dit werktuig zou uit het oudé kasteel van den T\artburg voortkomen en denzelfden dag aan de wereld geschonken
worden, op welken aan de gevangenschap van den hervormer een einde°kwam."
it gezegend werktuig was de vertaling van het Woord Gods uit de oorspronkejve talen in het Duitsch. Daartoe gevoelde Lutheii zich geroepen. Gelijk de Ileere JOHA.NNES naar latmos had gevoerd om de Openbaringen te schrijven, was door em Llthkr naar den Martburg geleid, om voor de gemeente het Woord te vertolkenm de taal „waarin zij geboren was." En hiermede zou hij de taak voltooien kennelijk door God hem opgelegd. Immers het Woord Gods had hem /elf vrijgemaakt van de dwalingen der Kerk, der hiërarchie en der traditie, van de sofistenjen der Scholastiek en de bindende macht van eenig menschelijk gezag. En met T rr UTHER dezelfde vrijmaking in Gods mogendheid schenken aan
mocht vallen 7 ^ t" V°lken ,Ul voorrecllt in l,un eigen taal te beurt mocht vallen „O, zoo nep hij uit, „dat dit ééne boek bestond in iedere taal-
dat liet in elks hand, voor de oogen en ooren en in de harten van alle menschen gevonden werd. De Schrift zonder eenige uitlegging, dat is de zon, van welke alle leeraars en uitleggers hun licht ontvangen." Die taal was een schoone veelbeteekenende profetie, in de 19*> eeuw tot heerlijke vervulling gekomen'
Merkwaardig is 't, gedurende den tijd van arbeid, op den Wartburg aan deze vertaling besteed, Luthers gemoedsgesteldheid waar te nemen. In alles wat zich egen hem of liever tegen den voortgang van het hervormingswerk verheft herkent h.j Satans tegenwerking en bestrijding. Als kind zijner eeuw, gelooft Swel degelijk aan zichtbare duivelversehijnmgen. Zij veroorzaken hem angst en schrik in iet hart. Ja liet scheen soms, of de held van Worms door den Engel des kwaads overwonnen werd. ^\ ij behoeven deze geestelijke zwakheid van Lutiier niet te verzvyijgen, al zijn de verhalen, die hierover in omloop gingen, niet alle of alle weinig te \ er trouwen en zeer zeker sterk overdreven.
Op kerkelijk-politiek terrein stierf den men December Leo X, die zijn banbliksem te<*en rilEH zo° ,el !a<1 geslingerd. Hem volgde op, Adriaan Florisz. van Utrecht oermeester van K.vnEi. y, die te vergeefs poogt de Kerkte hervormen zonder hier, wiens vijand hij zich in zware vervolgingen betoont.
Ook op staatkundig terrein kwam er afleiding. Karei. V geraakte eerst in Spanje m moeilijkheden, zoodat hij Duitscltland verlaten moest en zich over de Pvreneën egeven. En in 't najaar barstte de eerste zijner oorlogen met Frans I van Frank-
■]L nUlt; ;, Z00J lj|ee V00'' hem geen gelegenheid over om zich met de vervolgingen in Duitschland sterk in te laten. Eindelijk dreigde een inval van sultan Soumin den erfvijand der Christen beid, in Hongarije. Het werk der Hervorming stond dan ook met stil Li iiier arbeidde met ijver en inspanning aan de overzetting des N. Testaments i de Uuitsche taal. Daarom trachtte hij zich met de grootste nauwkeurigheid op < e hoogte te brengen van de volkstaal en daaraan is het te danken, dat hij een
In n . T ,'eert gebraclit' «waarin de geest des Iiijbels door den -enius
der Duitsche taal schijnt wedergeboren en zoo vereenigd, dat zij elkander hun



eigenschappen mededeelen en elkanders kracht verhoogen. Daarbij wist hij de taal dei Saksische kanselarij, die hij na nauwkeurige vergelijking met andere dialecten voor zijne overzetting koos, zoo te verheffen en algemeen te maken, dat zij nadien lijd de schrijftaal van Duitschland werd."
i>i uier werd in den nazomer van 1521 geprikkeld door de lichtzinnige handelingen van Albrecht van Maintz, die opnieuw, alsof er niets was voorgevallen, in 1Falie den zoo zeer bestreden aflaathandel liet drijven.
li uier toornde op den Duitschen primaat. Hij liet zich door niets terughouden. „Ik zal niet rusten," schreef hij aan Spalatijn, voor en aleer ik den afgod van Maintz en zijn bordeel te llalle zal hebben aangegrepen." Reeds op den n0_ vember was zijn geschut behoorlijk geladen in een geschrift: Tegen den nieuwen afgod te Ha 11e.
'Ie vergeefs poogde de aartsbisschop Lvtiier te bewegen om zich stil te houden. Li tiier schrijft hem een hoogst ernstigen, dringenden brief van den volgenden inhoud:
„Uw keur vorstelijke Hoogheid heeft te Holle den afgod hersteld, die het geld en de zielen van arme christenen verzwelgt. Gij denkt misschien, dat ik thans machteloos ben en dat de keizer gemakkelijk de stem van den armen monnik zal kunnen smoren. Maar weet, dat ik de plichten, die de christelijke liefde mij oplegt, vervullen zal, zonder de poorten der hel te vreezen, en dat ik nog veel minder den paus, zijn bisschoppen en kardinalen zal ontzien. Daarom is het" mijn ootmoedige bede, dat Uw keurvorstelijke Hoogheid zich den aanvang dezer zaak gelieve te herinneren, hoe namelijk uit een kleine vonk een vreeselijke brand is ontstaan. De geheele wereld was destijds óók in een staat van rust en zekerheid. )e ai me bedelmonnik, dacht men, die zoo zonder iemands hulp den paus wilde aantasten, is voor zulk een onderneming te zwak. Maar God hielp dien monnik, on nu veroorzaakt hij den paus meer werk en zorgen, dan deze ooit ondervonden beeft, sedert hij zich in den tempel Gods had geplaatst om geweldenarij te oefenen over de Kerk. Deze zelfde God leeft nog; daaraan twijfele niemand. Hij zal wel een kaïdinaal van Maintz weten te weerstaan, al ware die ondersteund 'door vier keizers; want het behaagt Hem bovenal de hooge cederen om te houwen en de trotsche Pharao's te vernederen.
Ik geef alzoo Uw Hoogheid bij dezen mijn brief te kennen, dat, indien de afgod der aflaten niet wordt neergeworpen, ik in de gehoorzaamheid aan Gods bevel Uw Hoogheid in het openbaar zal aantasten, zooals ik den paus heb aangetast. Dat Uw Hoogheid zich dan gedrage naar mijn raad! Ik zal gedurende veertien dagen op een gunstig antwoord wachten.
Geschreven in mijn kluizenarij, op Zondag na St. Catharinadag 1521.
Van Uw keur vorstelijke Hoogheid de getrouwe en gehoorzame dienaar
Martijn Lüther."
Lutiier zet ook den kardinaal-aartsbisschop daarover terecht, dat bij de priesters, die in 't huwelijk getreden waren, wilde dwingen, hun vrouwen weg te zenden en' sommigen m de gevangenis had doen werpen. Dit was geschied door een prins dei Kerk, die berucht was om zijn minnarijen. Hij slingert hem de scherpe woorden m t aangezicht: „Als dit niet wordt ingetrokken, zal zich een stem verheffen uit bet Evangelie en zeggen, hoe goed het den bisschoppen passen zou, dat zij eerst hun hoeren wegjoegen, eer zij vrome vrouwen van haar echtgenooten scheidden." \\at er omging in de ziel van den aartsbisschop, kunnen we bevroeden. Toch



was liij verstandig genoeg om den toestand juist in te zien. De hoogstgeplaatste priester van Duitschland vernederde zich voor den gevangene op den Wartburg. Reeds den December 1521 ontving Luther het volgend schrijven van den
prelaat:
„Waarde Doctor! Ik heb uw brief ontvangen en gelezen en hem ook gunstig opgenomen. Echter vermeen ik, dat de aanleiding, welke gij geloofdet te hebben om mij zulk een brief tc schrijven, reeds sedert lang niet meer bestaat. Ik wensch mij met Gods hulp, te gedragen als een vroom bisschop en als een christelijk vorst en ik erken gaarne, dat ik aan de goddelijke genade behoefte heb. Ik weerspreek ook niet, dat ik een zondaar ben; iemand, die aan zonde en dwaling onderworpen is en ook dagelijks nog zondigt en dwaalt. O neen! ik ben overtuigd, dat ik, buiten Gods genade, onwaardig en ergerlijk slijk ben, evenals andere menschen, indien niet nog in grootere male. Ik wilde, bij het beantwoorden van uw brief, deze stemming des gemoeds niet verbergen _ gelijk ik zeer verlang U, om Christus' wil, alle vriendschap en goedwilligheid te betoonen. Ik weet zeer wel, hoe ik een christelijke en broederlijke vermaning ontvangen moet.
Geschreven met mijn hand,
Albert."
Tengevolge dezer briefwisseling bleef Luther's geschrift in portefeuille. Het werd eerst later, veel later onder den titel: „Der Abgott zu Halle" 1521—1542, te Bonn in 1877 uitgegeven. Albrecht's zwakheid, door Luther niet vertrouwd, kon de achting van den hervormer niet verwerven. Liever had hij met kloeke tegenstanders dan met zulke zwakkelingen te doen.
Intusschen \ ei lang(lo Luther naar zijn vrienden te I\ tttenbayj. Ilij ondernam dan ook het waagstuk, om ondanks het vloek vonnis der Sorbonne in krijgsmansgewaad, alleionveiwachts en natuurlijk zonder voorkennis van den keurvorst, zich derwaarts te begeven. Niemand had hem herkend. Zoo kwam hij in de stad, waar hij zich naar het huis van Amsdorff begaf. Daar werden ten spoedigste in' alle stilte zijn vertrouwdste vrienden bijeengeroepen. Ook en dit spreekt wel van zelf, Melanciiton. Zijn tegenwoordigheid moedigde aan, om den geest van ongeduld en eigenwilligheid te weerstaan; bij zelf werd verblijd over den voortgang van de zaak der Reformatie en dankte God met de broederen, waarna hij verkwikt en versterkt door zooveel goeds zich weder naar den Wartburg begaf.
De Hervorming, voor wier afdoende verzorging Lutiier door den arbeid aan zijn bijbelvertaling waakte, ging vooruit, niettegenstaande de belemmering van de vorsten, zelfs van hen, die haar niet ongenegen waren, ondervonden. Nu eenmaal de geesten ontwaakt en genoegzaam voorgelicht waren, kwamen ook anderen te voorschijn om verkeerde toestanden te veranderen en inzettingen, tegen Gods geboden strijdende op te heffen.
Reeds spoedig na den Rijksdag te 1 Vorm* hadden eenige aan de Hervorming vijandige priesters een van Luther's aanhangers, Johannes Draconitls, in den ban gedaan. Tegen deze priesters was geweld bedreven, 't welk dooi- Luther volstrekt Jiiet goedgekeurd werd. Dit ging evenwel voorbij. Door Gabbiël Zwillixg, een ijverig kapellaan van het Augustijner klooster te Witlenberg, werd de aanbidding van het sacrament des altaars bestreden. Ook het communiceeren van den priester alléén. Het eei^ste is afgoderij, het laatste zeker zonde. Zoo geschiedde de eerste aanval tegen de mis. Niettegenstaande de prior van 't klooster tegenstand bood en



zelfs keurvorst Frederik ontstemd was over dezen nieuwen strijd: voor of tegen de mis, onderzochten eenige doctoren de zaak nader en brachten den 20stcn October 1521 een rapport aan den keurvorst uit, waarin op de dwalingen in het leerstuk van de mis werd gewezen.
Meeanciiton gaf vijf en vijftig stellingen in het licht, die de gemeente geheel op de hoogte der zaak stelden. Hij schreef: „Evenals het opzien naar een kruis, niet is een goed werk volbrengen, maar bloot het beschouwen van een teeken, dat ons aan Christus en Zijn Evangelie herinnert, zoo wordt ook door ons, die 's lleeren Avondmaal houden, uit dien hoofde en in die handeling zelve geenszins een goed werk volbracht, maar wij bedienen ons dan bloot van een teeken, dat ons herinnert aan de genade, die ons in Christus geschonken wordt. Maar hierin ligt het onderscheid. De symbolen, die door menschen zijn uitgedacht, herinneren ons alleen aan hetgeen zij voorstellen, terwijl de teekenen, die ons van God geschonken zijn, ons niet slechts aan de beteekende zaak herinneren, maar ons ook in onze harten de verzekerdheid geven van Gods genadigen wil.
Er is maar één offerande, maar één voldoening: Jezus Christus. Jiuiten Hem is er geen offerande en geen voldoening. Dat de bisschoppen vervloekt zijn, die de goddeloosheid der mis niet tegenstaan.
Keurvorst Fkederik was verbaasd. Te vergeefs zocht hij, zonder geweld, den voortgang te stuiten. Tegen de waarheid vermag de bedachtzame afwachting van den vrome niets. Evenwel hield Fr kd krik door zijn vorstelijken invloed de mis, hoewel deze inwendig zwaar gekwetst was, nog voorloopig in leven.
Vervolgens richtte broeder Gabriël tegen het monnikenwezen zijn wel gerichte slagen. Niet omdat dit de krachtigste steun is der hiërarchie, maar omdat het is tegen Gods gebod. „Niemand," zoo sprak hij , „geen enkel bewoner der kloosters houdt de 'geboden Gods. Niemand kan behouden worden in de monnikskap. Een ieder, die in een klooster gaat, komt er binnen in den naam des duivels. De geloften van kuischheid, armoede en gehoorzaamheid zijn tegen het Evangelie."
Aanleiding tot dezen kruistocht des geestes tegen de kloosters gaf Barthoeomeus Berniiarm, gewoonlijk Feldkirciien geheeten, thans proost in Kemberg. Deze trad kort na Lutiier's komst op den Wartburg in het huwelijk. Andere priesters volgden hem op dien weg. „Pausen noch Kerkvergaderingen " zoo sprak hij, „kunnen der kerk eenig gebod geven, waardoor lichaam en ziel in gevaar worden gebracht." Geèn hervorming heeft zoo zeer de zedelijkheid bevorderd, als die, waardoor de priesters in het huwelijk konden treden.
Feedkirchen bleef ongemoeid, omdat keurvorst Frederik weigerde de rol van politieagent te spelen. Seidler, die onder de macht stond van hertog George , stierf in de gevangenis.
Maar als de priesters mochten huwen, hoe stond het dan met monniken?
Dertien Augustijner monniken gaven het antwoord op die vraag. Zij legden hun ordegewaad af en droegen voortaan burgerkleeding. Sommigen volgden de lessen der universiteit om zich voor het predikambt te bekwamen, de anderen trachtten door werken aan den kost te komen. Een, die het handwerk van schrijnwerker verstond, vroeg bij den magistraat om het burgerrecht en trad in het huwelijk. Zoo naderde ook het monnikenleven zijn ondergang.
De loop der gebeurtenissen leidde er heen, dat ook deze menschelijke instelling van eigenwilligen godsdienst nader zou worden onderzocht. Men kwam evenals Luther vroeger, tot hetzelfde resultaat, dat het ieder vrij stond in het klooster te blijven of het te verlaten. Voorts werd liet bedelen door de monniken afgekeurd en werden de



missen voor geld afgeschaft. De best onderwezen monniken moesten zich aan den predikdienst wijden. Alleen was de mis zelve nog niet afgeschaft. Carlstadt begon met eenige zijner vrienden het II. Avondmaal naar de instelling van Christus, als een verkondiging van 's lleeren dood voor de zondaren, onder beide teekenen te vieren, waardoor aan de mis den genadeslag werd toegebracht. Tevens was ook bij in bet huwelijk getreden. De Raad en de Universiteit van Wittenberg hadden de nieuwe wijze van Avondmaalsviering bekrachtigd. Met deze enkele daad was in de macht van den priester krachtig ingegrepen. Zoo schreed de Hervorming voort. Voor die haar toegedaan waren, was de paus van zijn hoogte geworpen, de aflaat verhinderd, de mis had opgehouden, de priester trad in het huwelijk, de monnik keerde in de maatschappij terug of diende de Kerk op geestelijke wijze. Van Maria werd schier niet gerept. De Heilige Maagd werd niet meer aangebeden. Gods Woord werd in de landstaal overgezet, gelezen, geloofd, gepredikt en door duizenden aangenomen.
3. De Zwickauer Profeten*. Lutiier komt weder te Wittexberg.
Dikwerf was het hart van Lutiier op den Wartburg brandende in hem, want niet alles, wat plaats vond, geschiedde naar zijn wensch. Dat de mis aangevallen werd, dat priesters in het huwelijk traden, dat monniken hun kloostergeloften verbraken, lag in de ontwikkeling der Hervorming en was overeenkomstig met de II. Schrift. Toch was langzaam, zacht ontwikkelen bij hem de goede weg, van alle geweld was hij afkeerig. Zijn driedaagsch verblijf te Wittenberr/ was eerst genoegzaam geweest om alie gewelddadige verandering te stuiten. Maar nu bij eenmaal weder op den Wartburg was, moest bij veel aan anderen overlaten.
Het groote beginsel, door Lutiier zoo zegevierend gehandhaafd, dat de II. Schrift alleen als regel van geloof en leven zou heerschen, werd niet door allen, die aan de zijde der Reformatie stonden, erkend. Er waren er, die meenden, dat het werk der hervorming op andere wijze moest voltooid worden. Zij beweerden, dat zij door den Geest Gods zelf, persoonlijk, zonder den Bijbel, onderwezen werden. Zij betwistten den regel, om zich geheel en alleen aan den Bijbel te houden. Voor hen was de II. Schrift niet al genoegzaam, en zoo verlieten zij het eenige terrein, waarop zij met geloovig vertrouwen vermochten Rome te bestrijden. Al spoedig vertoonden zich dwepers, die de studie verachtten en zich op voorgewende openbaringen verlieten, ja, die boven alles hoogelijk verhieven. Zekere Nicolaas Storck, een lakenwever, deelde mede, dat de engel Gabriël hem 's nachts verschenen was en hem o. a. gezegd had: „Gij zult op mijn troon zitten." Bij hem voegde zich een gewezen student, zekere Markus Stubner, die de studie had vaarwel gezegd, naardien hij van God onmiddellijk de gave om de II. Schrift uit te leggen, had ontvangen. Bij ben voegde zich nu Markus Thomas en een vierde, Thomas Munzer, een dweepziek drijver, die eenige orde en leiding aan de nieuwe secte gaf. Al ras had Storck zich, in navolging van Jezus, twaalf apostelen en twee en zeventig discipelen gekozen, en deze verkondigden het optreden van nieuwe apostelen en profeten.
Deze profeten gebruikten voor hun doel zeer gezwollen uitdrukkingen en traden met dreigingen en donkere beschouwingen, als om de menigte schrik aan te jagen, plechtstatig op. Het: „Wee, wee, wee!" klonk gedurig uit hun mond. „Binnen vijf of zes jaren zouden schrikbarende verwoestingen over geheel de wereld komen. De bisschoppen, die goddelooze overheerschers der christenheid, zouden nedergeworpen worden. De Turk, die vijand der christenheid, het schrikbeeld voor de Duitschers,



zal een inval in het Rijk komen doen en alle priesters: gehuwde en niet gehuwde, zonder onderscheid, dooden. Dan zal God een koninkrijk oprichten en Storck niet het oppergezag hekleed worden en de heiligen zullen over de volken hecrsehen. liet zal zijn één geloofden één doop. De dag, de groote dag des Heeren is aanstaande! liet einde der wereld nadert! Wee, wee, wee!"
Ook verklaarden zij den Kinderdoop voor afgeschaft en lijfden hun volgelingen door een nieuwen doop in de nieuwe kerk, die zij de Kerk Gods noemden, in.
De ineenstorting van het werk, door Litiikr en de zijnen met zoo groote inspanning gedurende vier jaren tot stand gebracht, gepredikt en onderwezen, stond voor de deur. Tegen de nieuwe openbaring van de aloude ketterij der Montanisten en van later tijd moest de hervorming wel krachtig opkomen. Zoo deed Nikolaas IIausman binnen Zwiclcau, die zich niet door de brommende taal der valsche profeten liet meeslepen, maar er zich krachtig tegen stelde. Al spoedig begon het viertal revolutionaire stellingen te verkondigen. Er braken ongeregeldheden uit. Het openbaar gezag wierp de belhamels in de gevangenis, waarop de verbitterde profeten zich naar Wittenberg begaven, waar zij den 27^"December 1521 aankwamen. Zij vonden er voor het oogenblik ten gevolge van de bestaande onrust en ontevredenheid een vrij welkome ontvangst.
Zij meldden zich aan bij de professoren der Universiteit. „Wij zijn van God gezonden, om het volk te onderwijzen. Wij hebben bijzonderen omgang met God gehad en weten, wat er zal geschieden. Wij zijn apostelen en profeten en beroepen ons op Dit. Luther." Verbazing greep de hoogleeraren aan. „Wie heeft u gemachtigd om te prediken?" vraagde Melanchtonaan Stubner , den gewezen student, nu een der profeten. „De Ileere onze God!" antwoordde deze. „Hebt gij ook iels geschreven?" was Melanchton's wedervraag. „De Heere onze God heeft mij dat verboden!" sprak Stubner. Geen wonder, dat verbazing en kommer den diep geschokten vriend van Luther vervulde. Hij sprak dan ook als zijn meening uit, dat alleen Luther hier kon beslissen, vermoedende, dat deze vreemde leerinfren inblazingen des duivels waren.
Terwijl Storck naar elders vertrok om zijn leer voort te planten, bleef Stubner in Wittenberg, wan- hij door velen als een profeet Gods erkend werd; o. a. door een Zwaab, Cellarius geheeten, een vriend van Melanchton, die aan jongelieden onderwijs gaf. Deze werd vin de zending der nieuwe profeten overtuigd.
Ook Melanchton werd ontrust. Vooral op het punt vm den Kinderdoop. Hun leer trof hem en scheen hem niet onwaar. Hij oordeelde, dat de zaak alleszins onderzoek verdiende. Zij mocht evenmin lichtvaardig verworpen als lichtzinnig aangenomen worden. Ook keurvorst Frf.derik, „de lamp Israel's," zoo werd hij door Melanchton genoemd, weifelde. Hij wenschte niet tegen God te strijden. Spoedig werd hij beter ingelicht, toch oordeelde hij, dat de verstandigste weg was de zaak van zelf te laten te niet gaan.
Luther werd weldra van het werk der nieuwe profeten onderricht. Hij begreep terstond, dat zij wederpartijders waren en onder den indruk van verootmoediging schreef hij aan den Keurvorst: „Uwe keurvorstelijke genade heeft zich gedurende vele jaren bevlijtigd om uil alle landen reliquiën te verzamelen; maar nu heeft God in de ruimste mate aan uwe wenschen voldaan, door U, namelijk, zonder dat het u moeite of kosten veroorzaakt heeft, een geheel kruis toe te zenden, waarbij nagelen, speren noch geeselen ontbreken. Heil, driewerf heil dit nieuwe reliek! Uwe Hoogheid strekke nu maar onbevreesd den arm uit en verhindere niet, dat de nagelen van dit kruis in uw vleesch dringen!" Tegelijkertijd verzocht hij even-
ia



wel Spat.ati.tn om geen geweld Ie gebruiken of de profeten in den kerker te werpen.
Intusschen drongen de Zvvickauers tot de uiterste waakzaamheid. Hun komst was voor Carlstadt een nieuwe aansporing om tot een hervorming met geweld over te gaan. Hij was zeer vatbaar voor dweepzieke invloeden en richtte nu zijn aanval tegen de beelden in de kerken, „/ij vallen op de knieën en buigen voor de afgoden;" riep hij uit, „zij branden waskaarsen en brengen offergaven. Komt, laat ons de beelden van de altaren wegnemen."
Deze opgewonden taal liet niet na de hartstochten te prikkelen. Voorzeker zal elk oprecht christen zich kanten tegen alles, wat beeldendienst in de kerken bevordert; maar daarom heeft niet ieder het recht om de beelden te verwijderen of te breken, liet is in de lloomsche Kerk in de eerste plaats de roeping der kerkelijke overheid de kerk ervan te zuiveren, üok zou een christelijke wereldlijke macht in zekere omstandigheden de bevoegdheid hebben allen beeldendienst te verbieden. Maar nimmer heeft het gepeupel 't recht, eigenmachtig de handen aan deze reiniging der kerkgebouwen te slaan.
Van overheidswege gingen nu strenge bepalingen op 't gebied der zedelijkheid uit. Treurig was 't verloop bij Carlstadt. Hij vermaande van den leerstoel in de 1 niversiteit de studenten om de studie te staken en den akker te gaan bebouwen. Zekere Mohr, schoolmeester te Wittenberg, riep tot de ouders zijner leerlingen, dat ze hun kinderen mede naar huis zouden nemen. Waartoe te studeeren, nu Storgk en Thomas zonder studie profeten waren geworden?
Vele studenten verlieten de hoogeschool of werden naar hun woonplaatsen ontboden. De hoogeschool dreigde te gronde te gaan. Rome juichte om die dweepzucht. Gemakkelijk kon 't nu 't verloren terrein herwinnen.
Zelfs de keurvorst ging deze razernij niet te keer.
Uit menig hart steeg de verzuchting: „Was Luther maar hier!" Wittenberg met zijn burgers en professoren verlangde naar hem. En de Hervormer? Met diepe droefheid vernam hij het gebeurde en hij streed in zijn eenzaamheid een harden, maar beslissenden strijd. Hij leed zwaar onder dit vreeselijk oordeel, dat over de door hem in het leven geroepen hervorming gekomen was.
Van al de onzinnigheden, uit waarheid met dwaling vermengd geboren, trok de vijand der Reformatie en van Luther, Gkorge van Saksen, partij om haar te vernietigen. Hij trachtte den keurvorst te bewegen om de bedrijvers van al dat verkeerde streng te straffen. En op den Rijksdag te Neurenberg, 21 Januari 1522, werd van de bisschoppen verlangd, dut de nieuwigheidszoekers streng zouden gestraft worden.
Luther besluit nu den Wartburg te verlaten, zonder de goedkeuring en tegen den ziti van keurvorst Frederik. i lij gevoelde zich geroepen voor het christelijk geloof, zooals hij dat in zijn eenvoud en reinheid uit de II. Schriften had leeren kennen en welks zegeningen hij aan zijn eigen hart en in zijn leven had ervaren, als verdediger op te treden. Hij trad op om voor de toekomst de oorspronkelijke kerk van (.hristus weder op te bouwen en haar als opnieuw te stellen op den grondslag des Goddelijken Woords naar den wil des Heeren. Hij bracht de Kerk, die door tal van inzettingen, leeringen en dwalingen als verborgen was en verloren scheen, onder de leiding des II. Geestes nader tot hare zuiverheid en weer glansrijk te voorschijn. En nu zij in gevaar is van een prooi der dweepzucht te worden, laat hij zich niet langer weerhouden om naar Wittenberg te gaan.
Hij verliet dan het oude bergslot den 3<ieu Maart 1522, na een verblijf van bijna elf maanden. Hoewel door een dubbelen ban getroflen, waagt hij het, met zijn



Heere en God, zich tiaar buiten te begeven, blootgesteld aan degenen, die hem door list of verraad aan zijn doodvijanden zouden willen overleveren.
llij vertrok te paard en geheel uitgerust als Jonker Geokge, met een baard, een roode muts, een zwaard op zijde, zonder wapenrusting, en bereikte den id,u Maart 's avonds Jena, waar hij in „den Zwarten Beer" een nachtverblijf vond. De waard dier herberg had hem spoedig herkend.
Twee Zwitsersche jongelieden waren eveneens op reis naar Witleiiberg en kwamen te Jena, na een vreeselijken storm doorgestaan en door regens overstroomde wegen begaan te hebben, na eenig zoeken ook in den „Zwarten Beer" aan. Ken hunner heette Joiian Kkssler, uit St.-Gallen, die van de volgende ontmoeting een verhaal gegeven heeft. De waard, zoo verhaalt hij, ontving hen vriendelijk, niettegenstaande zij door liet weer, wat hun kleedij betreft, in een ontredderden toestand gekomen waren. Zij zagen nu een man in ridderkleeding alleen aan tafel zitten. Hij had een roode muts op liet hoofd en een wambuis aan, waarvan de panden over zijn broek hingen. Hij liet de rechterhand rusten op den knop van zijn degen. met de linkerhand hield hij de greep omvat en voor hem lag een hoek, waarin hij scheen te lezen. Bij hun binnenkomen lichtte hij het hoofd op, groette vriendelijk en noodigde hij hen uit om bij liem aan de tafel te komen zitten. Nu bood hij hun een glas bier aan en zei tot hen, oordeelende naar hun uitspraak: „(lij zijl Zwitsers, naar ik bemerk; uit welk kanton komt gij?" „Uit St.-Gallen," was het antwoord. ,,Als gij in Wittenberg komt, vindt gij daar een landsman, doctor Schurff ," sprak de vreemdeling. Een hunner vroeg nu: „Mijnheer! kunt gij ons ook zeggen, waar Martijn Luther is?" De ridder antwoordde: „Ik weel zeker, dat hij niet te Wittenberg is, maar liij zal er spoedig zijn. Gij kunt er Phiuppus Melanchton aantreffen. Gij moet maar vlijtig Grieksch en Ilebreeuwsch studeeren, opdat gij de Heilige Schriften goed verstaan moogt." Een der jongelingen zei nu: „Zoo God ons het leven spaart, hopen wij niet naar huis te gaan, alvorens wij doctor Litiieu gezien hebben, want om zijnentwil vooral is door ons deze verre reis ondernomen. Wij weten, dat liij het priesterschap en de mis te niet wil doen, en daar onze ouders ons van der jeugd af bestemd hebben om priester te worden, zouden wij gaarne nauwkeurig weten, op welke gronden zijn bestrijding steunt. Nu zweeg de ridder een oogenblik en vraagde daarop: „Waar hebt gij tot dusverre gestudeerd?" Zij antwoordden: „Te Bazel." „Is Erasmus van Rotterdam daar nog? Wat doet hij?" Na deze vraag beantwoord te hebben, volgde wederom een zwijgen. De Zwitsers begrepen de zaak niet. Zij vinden het vreemd, dat deze ridder tot hen spreekt over Schurff, Melanchton en Erasmus en dat het noodig is Grieksch en Ilebreeuwsch te leeren. Op eens vraagt de onbekende: „Lieve vrienden, wat denkt men van Luther in DuitschlandT Zij antwoordden: „Daar gelijk overal, zijn de gevoelens over hem zeer verdeeld. Sommigen prijzen hem hemelhoog; anderen noemen hem een afschuwetfjken ketter." „Dat zijn zeker de priesters,"
merkte de ridder aan.
Spoedig waren zij met den ridder op hun gemak. Zij trachtten te weten te komen, in welk boek bij had zitten lezen. Straks bemerkten ze, dat het een Ilebreeuwsch psalmboek was. Een hunner zei nu: „Ik zou gaarne een vinger willen missen om die taal te leeren." „Gij zult," antwoordde de vreemdeling, „uw wensch vervuld zien, als ge u slechts de moeite wilt geven haar te leeren."
Eenige oogenblikken later riep de waard Kessi.kk tot zich. Beeds werd de arme jongen bang voor iets kwaads, maar de waard zei: „Ik bemerk, dat gij groot verlangen hebt om Luther te zien en te hooren. Welnu, hij zit daar bij U aan



Kkssu-r dacht aan scherts en sprak: „Mijnheer de waard, ik geloof, dat -ii n eens vrool.jk met mij wilt maken." „Inderdaad, hij is het," antwoordde de aangespt okene, „maar Iaat hem met bemerken, dat gij hem kent." Kessi.er brandde van verlangen om den ander mee te deelen, wat hij wist. Ilij hukte voorover en fluisterde zijn vriend in: „De waard verzekert mij, dat deze man Lüther is." „Misschien hebt gij niet goed gehoord, wellicht heeft hij Hutten gezegd, beide namen klinken bijkans eender.' Zoo besloten zij.
Nu kwamen kooplieden te paard, die een nachtverblijf begeerden. Zij traden binnen en ontdeden ziel. van hun mantels en sporen, terwijl een hunner een oningebonden boek nevens zich op tafel lei. Dit trok de aandacht van onzen ridder, * ie vroeg. Wat is dit voor een boek?" „Een commentaar over sommige evangeliën en brieven door doctor Lutiier," was het antwoord, „het is pas uitgekomen." „Ik zal het mij spoedig aanschaffen," zei de ridder.
De avondmaaltijd was gereed. De arme studenten zagen tegen de kosten op van
een maaltijd in gezelschap met Ulrich von Hutten en twee welgestelde kooplieden
en vroegen eenig elen afzonderlijk. „Komt maar gerust met dezen heer aan tafel'
ik zal u matig rekenen," zei de waard. En de ridder zei: „Komt mee, ik zal de vertering betalen.
De onbekende sprak aan tafel een goed en stichtelijk woord. De studenten en de kooplieden letten meer op hetgeen zij uit zijn mond hoorden, dan op de spijzen Een der kooplieden zei in 't gesprek: „Luther moet een engel uit den hemel of tui duivel u,t de hel zijn - ik zou gaarne tien gulden geven, als ik Luther ontmoeten en bij hem biechten mocht.
Na den maaltijd verwijderden zich de kooplieden. De jeuffdi^e Zwitsers wiren weer me. den ridder alleen, die ee„ groot glas' bier n»m,
wijze, zei: „Zwitsers, nog een glas tot afscheid!" I)e onbekende bood hun een glas wijn en zei: „Gij zijt geen bier gewend. Daarna stond hij op, sloeg een rui termantel om de schouders, reikte hun de hand, en zei: „Als gij nu te Wittenberg mt, gioet dan Dr. Schurff van mij." „Zeer gaarne," was 't antwoord, „maar welken naam moeten wij noemen?" „Zegt hem," sprak de ridder, „dat hij, die ■omen zal , hem laat groeten." De ridder verliet nu de kamer en liet de verbaasde Zwitsers vol verwondering over zijn vriendelijk gedrag aan zichzelven over.
Guther, die het werkelijk was, zooals de lezer zal bemerkt hebben, zette daarop zijn reis voort. Dij was aan de grootste gevaren blootgesteld. Ieder, die wilde mocht den door den dubbelen ban vogelvrijverklaarde, gevangen nemen en overtveien. ,,. atan is verwoed, zoo sprak hij, „alles rondom mij bedenkt slechts dood en hel. Nochtans ga ik mijn weg en schroom niet keizer en paus in het aangezicht te zien, hoewel ik geen beschermer heb dan God alleen. Ieder heeft de macht mij te dooden, waar men mij ook aantreffe. Maar Christus is de Heere van allen en van alles. Is het zijn wil, dat ik ter dood gebracht worde, het zij dan zoo " Denzelfden dag bereikte Luther Horna, een kleine plaats nabij Leipziq. Hier schreel hij in de herberg de Voerman aan den keurvorst den navolgenden brief waarin hij den Vorst met zijn vertrek uit den Wartburg in kennis stelde.
„Genade en \iede \an God onzen Vader en van onzen Heere Jezus Christus. Doorluchtigste keurvorst, genadige Heer! De gebeurtenissen, die, tot grooten smaad voor het Evangelie te Wittenberg hebben plaats gevonden, doen mij smart aan zoo (lat ik, bijaldien ik niet ten volle van de waarheid onzer goede zaak overtuigd ware, mij aan wanhoop zou kunnen overgeven.



Uwe hoogheid weet, — anders zij het hiermede gezegd — dat ik het Evangelie niet van menschen heb ontvangen, maar uit den hemel door onzen lleere Jezi'S Christus. Zoo menigmaal ik discussie heb gewild of om een twistgesprek gevraagd, was dit geenszins, omdat ik eenigen twijfel koesterde aangaande de waarheid, gelijk ik die gevonden heb, maar uit ootmoed en in de hoop om ook anderen voor haar te winnen. Doch omdat nu mijn ootmoed misbruikt wordt tegen het Evangelie, dringt mij mijn geweten om anders te handelen. Ik heb genoegzame onderwerping aan uwe hoogheid betoond, nu ik een geheel jaar iu afzondering heb doorgebracht. Het is den duivel bekend, dat ik het niet gedaan heb uit vreeze. O neen! Ik zou binnen Worms gekomen zijn, al waren er zooveel duivels in de stad geweest als pannen op «le daken. En hertog Gkorgk, voor wien uwe hoogheid mij vrees wil inboezemen, is toch immers veel minder te duchten dan een enkele duivel? Ik verzeker uwe hoogheid, bijaldien datgene, wat tegenwoordig te Wiüetiberg gebeurt, te Leipzig, 's hertogs residentie, geschiedde, ik geen oogenblik aarzelen zou, om te paard te stijgen en derwaarts te gaan, al zou het ook — uwe hoogheid vergeve mij deze uitdrukking — al zou het ook negen dagen lang slechts hertogen Georges regenen en al ware dan ieder van die Georges negenmaal verwoeder dan de hertog is. Wat denkt de hertog wel, dat hij mij zoo vervolgen wil? Gelooft hij, dat Christus, mijn lleere, een ellendige stroopop is? O God! dat het U behage, het vreeselijk oordeel af te wenden, dat hertog George boven het hoofd hangt.
Uwe hoogheid bedenke, dal ik onder veel hooger bescherming dan die van vorsten en keurvorsten naar Wittenberg ga. Ik vraag alzoo uwe hoogheid niet om hulp. Ja, wel verre dat ik uwe bescherming zou verlangen, ben ik eer gereed om voor uwe hoogheid do kampplaats te betreden. Als ik wist, dat uwe hoogheid mij kon of wilde beschermen, zou ik niet naar Willen!terg gaan. Het zwaard kan in deze zaak niet van dienst zijn. God alléén moet alles doen; alles, zonder hulp of medewerking der menschen. lntussehen is hij, die het grootste geloof heeft, meest geschikt om hier te helpen; maar ik liespeur, dat uw hoogheid nog zwak is in het geloof.
Uwe hoogheid wenscht met dit al te weten, wat U in dezen oogenblik te doen staat. Daarop antwoord ik met alle bescheidenheid, dat uwe hoogheid reeds te veel gedaan heeft en volstrekt niets doen moet. God wil en kan hier evenmin uw als mijn bemoeienis dulden. Dit zij uwe hoogheid genoeg!
En met mij moet uwe hoogheid handelen als keurvorst. De bevelen van zijn keizerlijke majesteit moet uwe hoogheid in stad en land hun vrijen loop laten. En zijn er, die mij willen gevangen nemen of dooden, dan moet uwe hoogheid geen tegenstand bieden; want niemand vermag de hooge machten te wederstaan, uitgenomen Hij, die ze ingesteld heeft.
Wat meer is, uwe hoogheid boude de poorten geopend en eerbiedige het vrijgeleide, indien mijn vijanden of hun afgezondenen komen mochten om mij inde staten van uwe hoogheid te zoeken. Wat er geschiede, er kome daaruit gevaar noch moeite voor uwe hoogheid.
Ik heb in haast dezen brief geschreven, opdat uwe hoogheid niet verontrust zou worden door 't bericht van mijn aankomst. Ik heb met een geheel ander man te doen dan met hertog George. Die man kent mij goed, en ik ken hem zeer goed.
Geschreven te Borna in de herberg De Voerman, heden aschwoensdag 1522.
Van uwe keurvorstelijke hoogheid,
De zeer nederige dienaar Martijn Luther."



Later werd van dezen brief gezegd: „Dit is een wonderbaar geschrift van den derden en laatsten Elias."
Lutiier kwam den 7ilrn Maart te Wittenberg. De vreugde was algemeen. Professoren, studenten en burgers waren uitermate verheugd. De Mozes, die de hervorming nog een wijle door de woestijn moest geleiden, was weer in hun midden, 't Was of alleen dooi- zijn aankomst de toestand al verbeterd was.
1' rkdeüik de wijze, wel getroffen, maar niet vertoornd door Luther's brief, wenschte de beweegredenen van diens terugkomst nader te vernemen, alsmede een verklaring, dat hij zonder toestemming van zijn vorst van den Wartburg was vertrokken.
Op den dag van zijn aankomst te Wittenberg schreef Luther aan den keurvorst: „Ik ben bereid het ongenoegen van uwe hoogheid te dragen; maar zijn de Wittenbergers mijn schapen niet? Heeft God ze mij niet toevertrouwd? En behoor ik. zoo noodig, om hunnentwil mij zelfs niet aan den dood prijs te geven? Ik voorzie daarenboven een vreeselijke beroering in Duitschland, waarmede God ons volk zal bezoeken. Uwe hoogheid twijfele er niet aan, dat de beschikkingen des hemels zeer verschillen van de besluiten, die men te Neurenberg neemt."
Zeer spoedig stelde Lutiier zich op de hoogte van den toestand door samenspreking met Schurff, Melanciiton, Jonas, Amsdorff en Augustinus, den broeder van 111i:iionymes Schurff, ten wiens huize de bijeenkomst plaats vond. Nu kwamen ook de gasten aan Luther's tafel uit den Zwarten Beer te Jena, die Schurff wenschten te spreken. Glimlachend trad nu Luther hen te gemoet en op een der hoogled aren wijzende, zei hij tot hen: „Daar is Piiiuppits Melanciiton, van wien ik L! gesproken heb." Zij bleven dien dag in dat geëerde gezelschap.
De hervormer wenschte den strijd, die hem te Wittenberg wachtte» ie strijden met de wapenen des Geestes, met Gods alles overwinnend Woord. Niet met de anathema s der pausen en conciliën; niet door foltertuigen en gevangenissen of door een gruwzamen dood aan te doen, welke wreede middelen der Inquisitie hem niet konden dienen, wenschte liij de dwalenden terecht te brengen; maar alleen dooide macht iler waarheid, door den invloed van de prediking der waarheid. Wie met hem is, zij vrijwillig met hem! Geen dwang, geen vreeze, geen geweld, „liet ware wezen des geloofs is de vrijheid," zoo sprak hij.
Lutiier erkent, dat Wittenberg vorderingen had gemaakt in 't geloof, maar niet in de liefde. Het geloof moet als het licht der zon in rechle lijnen stralen, de liefde als de warmte der zon naar alle zijden en naar de behoeften der broederen zich buigen.
„De afschaffing der mis is, naar uw meening, in overeenstemming met de Schrift, loegestemd. Maar welke orde, welke wijze van betamelijkheid is door u daarbij inachtgenomen ?
Deze enkele vragen en meer van dien aard sloegen Carlstadt en de Zwickauers van de hoogte neer, die zij hadden ingenomen.
Gedurende acht dagen achtereen, van den 9den Maart tot den lGdeu Maart, predikte bij onvermoeid tegen de al te voortvarende hervormers. In acht geweldige predikatiën, welke nog voor ons zijn bewaard gebleven, doet Luther duidelijk het onderscheid uitkomen tusschen zijn standpunt en dat der nieuwe profeten en hervormers. Vooral tegen de wijze, waarop zij de hervorming doorzetten, en die van een liefdeloozen wettischen geest getuigde, verheft bij zijn krachtige stem. Het plotseling afschaffen der mis, waardoor velen geergerd waren, is volgens hem een gemis van den geest der liefde jegens hen, die dit standpunt nog niet bereikt hadden. De vernieuwing der Kerk en van haar lfden moest door de kracht van 't



Woord, dat in de harten leefde, geschieden en niet door overijlde veranderingen in kerk en godsdienst. Ook moet met onderscheid gehandeld worden tussejien t geen tegen de Schrift strijdt en 't geen .niet door de Schrift is verboden. Zoo \\'|S het afschaffen van de biecht voor het godsdienstig leven zelf onverschillig, alleen het gedwongen biechten moest ophouden. Carlstadt's voorschriften, dat men niet moe it vasten, dat priesters moesten gehuwd zijn, dat men het Avondmaal onder bei« ( gestalten moest gebruiken, keurde hij af. Deze menschel ij ke inzettingen moesten vrij zijn. Wat tegen Gods Woord inging, keurde liij af, zooals de geheime biechtOok predikte hij over het vernielen tier beelden. Waar de waarheid geprediv wordt, verdwijnen die van zelf. Die vernieling toch ging gepaard met ongeregeldheden, tegen welke hij zoowel de taal en den toon der christelijke liefde en de gestrenge bestraffing eener heilige verontwaardiging deed vernemen.
Zeer helder stelde hij de viering van het heilig Avondmaal in het licht. „ 1 uitwendige daad maakt den christen niet, maar het moet hier een innerlijk en gets^ telijk eten zijn, een eten, een Avondmaalhouden, dat uit het geloof geschie< t , want ontbreekt het geloof, dan is het slechts vorm, vertooning en ijdel gebaai. Het geloof nu, dat vereischt wordt, bestaat in een vast vertrouwen, dat Christus Gods Zoon is; dat Hij onze zonden en ongerechtigheden gedragen heet aan liet kruis en op Zich genomen heeft, en dat Hij daarvoor de eenige en alg( noegzame voldoening is; dat Hij onze gedurige Voorspraak is voor Gods aangezicht»
ons met den Vader verzoent en ons het sacrament zijns liehaams geschonken heelt, a s
een middel om ons geloof te sterkeu in de onuitsprekelijke genade, die ons berei' werd. Zoo ik deze dingen geloof, is God mijn schild en mijn beschermer, en n'tt Hem braveer ik zonde, dood, hel en duivels. Die vijanden kunnen mij dan ge' " leed doen en mij geen haar van mijn hoofd krenken. Maar dewijl het geestelij' brood troost is voor bedroefden, gezondheid voor kranken, leven voor stervenden, spijze voor hongerigen en rijkdom voor armen, moet hij, die niet gebogen ga,ljonder den last zijner zonden en daarover niet zuclit, niet tot het altaar komen. ^ <l toch zou hij daar verrichten. Doch laat ons geweten ons beschuldigen, laat ons hart vaneengescheurd worden bij de gedachte aan onze zonden, en wij zullen niet zoo onnadenkend en aanmatigend nideren to het heilig sacrament.
Velen, ook uit omliggende plaatsen, stroomden naar de kerk, wanneer LiTUi-n predikte, otn den nieuwen Ei.ias te liooren. Gapito, de kapelaan van kardinaa Albert, bracht twee dagen te Wittenberg door en hoorde twee van Luthkk s sermoenen. Scihrff, Melanchton en de andere professoren, uitgenomen Gari.stadt, verheugden zich in den ommekeer, door die predikatiën te weeggebiacht. Dit vermocht in Gods hand alleen de man, die onder de excommunicatie vin <h'L paus en den ban van het Rijk lag, die tegen het verbod van den keurvorst in, \a'* den Wittenberg was teruggekomen en die den hoogen moed betoonde om voor < e zaak des Evangelies alles te trotseeren. Van dien man liet men zich gezeggen. Wittenberg keerde weder tot de vorige kalmte, de tegenspraak verstomde. led et begaf zich tot zijn arbeid en levenstaak, zelfs Garhiëi. Didymis erkende openlijk, dat liij misleid was geweest. Alleen Garlstadt, ziende te gronde gaan, wat hij had gewrocht, was neergeslagen en wrevelig. Hij verzoende zich evenwel voor het uiteilijke met zijn ambtgenoot en hervattte zijn lessen aan de universiteit. Luthers kalmte en bedaardheid deed de profeten uiteenstuiven, den geest hunner profetie
zwijgen. Rondom Stvrner en Cellaru s verzamelden zich slechts weinigen, Lutiikr
hoorde in eene conferentie met ernst Stubner's verklaring en uiteenzetting, hoe



deze de kerk zou hervormen, aan, miar antwoordde ten slotte: „Niets van hetgeen rij daar hebt aangevoerd, staat in de H. Schrift. Met is alles slechts een fabel." .eu.arii s riep uit, dat het een schandelijke beleediging was, aldus tot een m 1 n .. s ,e spreken. Luther antwoordde: „Paulus verklaart, dat de bewijzen van zijn apostelschap m mirakelen gelegen waren. Bewijst uw zending op gelijke wijze."
e profeten namen een walgelijke houding aan. Luther bestrafte hen en no" den zelfden dag verlieten zij Wittenberg. De bevolking, van hen bevrijd, ontworstelde zich aan de dweepzieke opgewondenheid der laatste weken en keerde terug tot het leven overeenkomstig Gods Woord.
0\eiigens bleef ieder in t bezit van de meest volkomen vrijheid. Luther woonde als weleer in het klooster en droeg nog altijd het monniksgewaad. Andere monniken konden zich kleeden naar hun believen. Voor het naderen tot het Avondmaal rekende men de algemeene absolutie voldoende; zij, die deze afzonderlijk voor zich begeerden, vonden daarvoor gelegenheid. Niets werd verworpen in de vormen der godsdienstoefeningen, dan hetgeen in strijd was met de uitspraken der II. Schrift. De vormen toch waren iets onwezenlijks; voor zoo verre ze niet in strijd waien met (iods Woord, konden ze blijven bestaan. Door deze wijze maatregelen was de Reformatie uit een der grootste gevaren, die haar bedreigden, gered. De tijd w s gekomen om de leer der waarheid naar het Woord in den geest der liefde te ontwikkelen en haar te vohn<ken. Intusschen was de hervormer niet zonder zoi'ge. De uit Wittenberg vertrokken profeten, ontzagen zich niet hem uit Kemberg een bl ief vol lasteringen en verwenschingen toe te zenden. Het stond te vreezen, dat zij, waar zij hun kans schoon vonden, opnieuw zouden beginnen, opdat de denkbeelden, door Carlstadt en de zijnen gekweekt, straks vruchten konden dragen.
Li hier zal 11a deze zegepraal niet stil. Reeds in September 1522 kon hij het Aolk de vertaling van liet Nieuwe Testament in handen geven. Drieduizend exemplaren werden terstond afgedrukt. Spoedig kon ieder Duitscher het voor matigen prijs koopen. Hel boek van God werd het boek des volks. Zelfs vijanden hadden lol voor het groote werk. Vrienden hielden liet voor een tweede inspiratie. De bijbel in de handen van liet volk werkte boven alle tot dusverre gebezigde midde('ii mede 0111 de oogen (e openen. Van de drogredenen der Scholastiek en van • e kunstig verdichte fabelen der hiërarchie keerden velen door liet Woord tot den dienst des Heeren terug. Dit blijkt daaruit, dat in 1533 te Wütenberg zeventien, te Augalnirg tien, te Bazel twaalf, te Erf tui één, te Grimma één, te Leipzig een en te Straatsburg dertien drukken verschenen waren. I11 dit boek werden niet a een de wapenen gevonden, die het bijgeloof en liet priestergezag overwonnen, maai ook de elementen, waarmede de kerk der Hervorming kon worden opgebouwd.
ei stond maakte Li ther een aanvang met de vertaling van het Oude Testament, ' " "J afdeelingen liet afdrukken, opdat aan den honger naar kennis voedsel on woiden geschonken. Weldra werden de II. Schriften gelezen door handwerksi(i en, als schoenmakers, wevers, timmerlieden, door vrouwen en leeken van allen iang en stand, die zich zelfs onledig hielden met doctoren in de godgeleerdheid.
en dei edele vrouwen, die zich met dit onderzoek ijverig bezighielden, was Argula aon (iriimuach, geb. \<)n" Stauffen. De uitwerking was grootsch en verheven. Lociii.aeus, Luthers vijand, roemt het werk uitermate. Maar Rome was meer (au ooit verbitterd. Het beefde van schrik en angst voor de dingen, die hieruit moesten voortkomen. Alle aanhangers van Rome: de monniken in hun cellen, de voisteri op hun tronen, de priesters in hun parochiën, de bisschoppen in hun diocesen, deden kreten van schrik en toorn vernemen. Zij zien de toekomst met



zorg in. Voortaan kon elke leek met hen over den godsdienst redetwisten en zij waren gewoon hem over godsdienstige zaken de besluiten der Kerk mede te deelen en hun godsdienstige voorschriften op te leggen. Vandaar dat velen op strenge bestraffing van Lutiier, ook om deze bijbelvertaling, bij keurvorst Frederik en hertog George van Saksen aandrongen. Hertog George en vele andere vorsten verboden dan ook te vuur en te zwaard deze vertaling te lezen en te verspreiden. Zoozeer vreesden Rome en zijn aanhangers de macht van 't goddelijke Woord. Waar de ii. Schrift verschijnt en gelooid wordt, onstaat algeheele verandering in denken, gevoelen en willen, in leven en werken. De wereldbeschouwing van Rome en die van de II. Schrift staan tegenover elkander. Men kan niet Roomsch zijn in den zin der 16de eeuw en tevens christen overeenkomstig de 11 Schrift.
Terwijl nu allengs de Bijbel in het Duitsch overgezet en door den noesten arbeid der hervormers voltooid wordt, denkt Luther aan een niet minder hoog belang. Hij richt in 1523 aan de burgers van Leisznigk een schrijven, waarin hij raadt om de kloosters der bedelmonniken te veranderen in scholen voor jongens en meisjes. Hier voelt Satan in, dat het op hem gemunt is, daar hij vreest, dat men hem de jeugd zal ontrukken. Door er scholen van te m.ken, worden ze aan hun oorspronkelijke bestemming teruggegeven. In zijn uitlegging van den 117Jc° psalm, die hij opdraagt aan de christenen in Riga en Lijfland spreekt hij uitvoerig over het oprichten van scholen. In hetzelfde jaar 1524 zendt hij een schrijven: Aan de burgemeesters en raadsheeren van alle steden in Duitschland, opdat zij scholen zullen oprichten en onderhouden. In dit geschrift, dat met de bede om een vriendelijke ontvangst en behartiging aanvangt, ontwikkelt de hervormer:
1. dat juist nu scholen noodig zijn, omdat de oude meer en meer in verval geraken. En het jonge volkje moet geholpen worden, waardoor ook alle andere menschen in den strijd tegen den duivel voordeelen verkrijgen, want niets kan diens werk meer schaden dan een goede kinderopvoeding. Voorts omdat de gelegenheid nu gunstig is. Er zijn veel bekwame mannen (humanisten) in he! land, die de jeugd kunnen onderwijzen. Omdat aan alle oorden het Evangelie gepredikt wordt, de menschen gewilliger zijn tot goede werken dan te voren en Gods genade niet te vergeefs mag ontvangen worden (2 Gorinth. G);
2. dat in alle gevallen scholen noodig zijn, omdat de meeste ouders hun kinderen niet opvoeden, naardien zij het niet willen of niet kunnen, wegens onbekwaamheid, of omdat het hun aan tijd ontbreekt. Ook omdat de algemeene welvaart er behoefte aan heeft; omdat de kennis der vreemde talen, die in de scholen verkregen wordt, bijdraagt tot het verslaan van de 11. Schrift. Voorts omdat de kundigheden , die in de scholen onderwezen worden, bekwaam maken tot eene betere leiding van het wereldlijk bewind. Eindelijk omdat de familieopvoeding ontoereikend is.
De hervormer beval de beoefening aan van de litteratuur en van de geschiedenis en vermaant tot het aanleggen van bibliotheken.
Later, in 1530, wijdt hij een predikatie aan Lazarus Spengler, Syndicus van Neurenberg, waarin hij de predikanten vermaant, den ouders op het hart te drukken, om hun kinderen ter schole te zenden. Een in vele opzichten lezenswaardig sermoen, waarin wij den ruimen blik van den hervormer op de behoeften van Kerk, Staat en Maatschappij leeren verstaan en zijn innige belangstelling in het lot van zijn Vaderland waardeeren.
Op Lutiier's arbeid in deze richting komen wij later terug.
Uit het bovenstaande blijkt reeds nu voldoende, dat de getuigenis van Cochlaeus ,



den verbitterden tegenstander van Luther, in dit opzicht afdoend is. Het luidt: „Nevens liet gebrek aan kennis van de heilige Schrift onder de Roomschen kwamen nog andere nadeelen. Want terwijl de oude godgeleerden een reeks van jaren achtereen de kennis der talen en de fraaie letteren hadden verwaarloosd, trok Ltther reeds van den beginne door Philipp Melanchton , Zwingli , Oekolampadius en Bucer , eer de laatsten het op sommige punten met hem oneens waren, de geheele jeugd, die zich toelei op de fraaie letteren en de taalstudie, en wier geest voortreffelijk was gevormd door de scherpzinnige en afgewerkte geschriften van Erasmi s van Rotterdam, op zijn zijde. Jonge mensehen van een levendigen geest en volhardend van aard maakten daarom ook spoedig in de lieilige studiën op wetenschappelijk gebied zulke vorderingen, dat oudere godgeleerden in lang zoo bekwaam niet bleken te zijn in het aanhalen van plaatsen uit de 11. Schrift, als zij 't waren."
Luther's in 1523 verschenen geschrift over de Ordnung des Gottesdienstes beveelt aan uit den eeredienst alleen liet onevangelische te verwijderen en het evangelische er voor in de plaats te stellen. De gemeente zal in haar samenkomst immer het Woord Gods hooien prediken. De vroegmis wordt een bijbellezing. Er komt een avondoverdenking bij. Hij waarschuwt tegen alle overlading, opdat de zielen niet vermoeid en verdrietig worden. De onnoodige heilige dagen worden afgeschaft. Om te voorkomen, dat men zon meenen. alsof hij een nieuwen doop zou invoeren, geeft hij een vertaling van het DoopLuei<je en eindelijk in December van 1525 wordt een eenvoudige consecratie der bestanddeelen van het Avonmaal en het toedienen onder beide gestalten vastgesteld.
4. Lutiier en Hendrik VIII van Engeland.
Het is merkwaardig op te merken, hoe de hervormer, die in geheel Duitschland tal van vrienden aanwon, zoodat zijn arbeid voor hun geestelijk welzijn, nadat zij in beginsel met de kerk van Rome gebroken hadden, al zijn tijd en kracht innam, telkens machtige bestrijders op zijn weg ontmoette. Zoo zelfs, dat boven de doctoren in de godgeleerdheid, de bisschoppen en andere prelaten der Kerk, de kardinalen en legaten des pausen, zelfs vorstelijke personen van den hoogs ten rang hem aanvielen en tegenstonden. Onder dezen — van George van Saksen gewaagden we reeds — tellen we Hendrik \ III, koning van Engeland, die zich aangordde om den monnik van \\ dtenberg te bestrijden en te vernietigen.
Onder Hendrik VII, uit het huis TudorJ, was, na den slag bij Rosworth, de wreede burgeroorlog tusschen de aanhangers van het huis van York en Lancaster , gewoonlijk de „rozenoorlog" geheeten, naardien de partijen zich van „roode" en „witte rozen" als onderscheidingsteekenen bedienden, geëindigd. 1Ydor had zijn recht of vermeend recht als erfgenaam van het huis Lancaster erkend weten te krijgen en vereenigde door zijn huwelijk met Elisareth van Vork beide partijen. In 1509 werd hij opgevolgd door zijn zoon Hendrik VIII, die tot 1547 in allo opzichten als een waar tiran geheerscht heelt. Door de Engelsehen bij zijn komst tot den troon bovenmate toegejuicht, was er, wegens zijn uitmuntende opvoeding, veel van hem te verwachten. Bijkans mocht hij een geleerde genoemd worden; in de scholastieke godgeleerdheid en het Latijn was hij zeer bedreven. Aan de kunsten en ridderlijke oefeningen had hij zich niet minder gewijd. Toch beantwoordde hij niet aan de gunstige verwachting van zijn volk; want grenzenlooze verkwisting, zich mengen in de oorlogen van 't vasteland en straks het staan naar de keizerskroon van Duitschland putten den rijken schal, door zijn vader hem nagelaten,



spoedig uit. Zijn invloed op de hervorming in Engeland zullen we later bespreken. Voor 't oogenblik bepalen we ons tot zijn optreden tegen Luther. Hendrik dorstte naar zulk een roem en vermaardheid, waarbij ook zijn geleerdheid in godsdienstige zaken a:in liet licht kon treden. Ware zijn oudere broeder blijven leven, wellicht zou hij, die tlians zijn tijd wijdde aan gastmalen, steekspelen, minnarijen en diergelijke, een niet te verwerpen aartsbisschop van Canterbury geworden zijn. Hendrik was met diepe verontwaardiging vervuld over Luthkh. De pauselijke banbul tegen Luther en diens geschriften moest ook in zijn rijk stipt worden gehoorzaamd. Wolsey , zijn kapelaan, tot kardinaal verheven, trok op den 21»teu Mei 1521 aan het hoofd van een grooten en rijken stoet in plechtigen optocht naar de St.-Paulskerk te Londen, om "de geschriften van den monnik van Wittenberg ten vure te geleiden. Hij de hoofdkerk werden zij in de vlammen geworpen. Hendrik schreef nu ook aan Frederik den wijze en den keurvorst van den Paltz: „De duivel heeft, door middel van dien monnik, dezen geweldigen brand gesticht. Als Luther zich niet wil laten bekeeren, moeten hij en zijn boeken maar tezamen verbrand worden." Hendrik was al spoedig aan het einde der overtuigingmiddelen, waarvan liomc zich altijd bediende, gekomen en steeg niet weinig door deze zijn bemoeiing in de gunst des pausen.
Maar nu dacht Hendrik, dat hij geroepen was om de Duitsche vorsten, die, naar hij meende, in godsdienstig opzicht zeer onkundig waren, te moeten voorlichten door zijn meerdere kennis. Ook verlangde hij van den paus een dooi tuchtigen titel, zooals de souvereinen van Frankrijk en Spanje voerden, te verwerven. Dit alles' dreef den ijdelen man om een aanval tegen Luther te ondernemen. Hij wierp zich in den strijd der godsdienstige geschillen, meenende door zijn kennis van Thomas Aqlinas, Bonaventura, Petrus Lombardijs, Alexander van Ha les en anderen gemakkelijk zijn geringen tegenstander te verslaan, liet geschrift, dat hij in de wereld zond, was getiteld: Verdediging van de zeven Saciamenten, te" en Martijn Luther, door den onoverwinnelijksten koning van Engeland en Frankrijk, Heer van Ierland, Hendrik, den Achtsten van dien naam.
Hendrik schreef onder meer: „Ik wensch mij voor liet aangezicht dei keik u stellen om haar te redden. Ik wil in mijn borst de giftige pijlen harer aanvallers opvangen. Daartoe roept mij de tegenwoordige stand der zaken. In dezen oogenblik moet elk dienaar van Christus, zonder onderscheid van ouderdom, kunne of ran,r, zich tegen den algemeenen vijand der christenheid verhellen.
Wij moeten een tweevoudig borstharnas aandoen. Het hemelsche borstharnas om met de wapenen der waarheid hem, die met dc wapenen der dwaling strijdt, U overwinnen; maar ook een wereldlijk borstharnas, opdat, zoo die vijand in zijn boosheid zich verhard mocht betoonen, de hand van tien heul lietn tot zwijgen brenge en hij althans voor de wereld nuttig zij door het afschrikkend voorbeeld van zijn dood."
„Deze man," zoo schreef hij verachtelijk, „is in barensnood, doch na een arbeid zonder voorbeeld brengt hij slechts wind voor den dag. Neemt het dekkleed weg van aanmatigende woorden praal, waarmede hij zijn buitensporigheden zoekt te bemantelen, waardoor hij gelijkt op een aap in blinkend purper gehuld, en wat blijft er over'.' Een ijdel en ellendig sofisme." In zijn verdediging der sacramenten, die hierop volgt, spaart hij geen bittere woorden tegen Luther. Hij heet hem nu eens een wolf, die uit de hel is losgebroken, dan weder een giftige slang, straks een lid van
's duivels lichaam. Hij betwijfelt Lutiier's oprechtheid. Dc opgeblazen monarch



tracht hem door zijn vorstelijk ongenoegen te vernietigen. Niet onverdienstelijk op zichzelve was Hendriks arbeid, bezien in het licht van zijn tijd. Maar laag en laf, kruipend en walgelijk waren de vleierijen en huldebetoogingen aan IIkndrik's adres gericht door tal van slaafsche geesten en satellieten. Hendkik zou het geleerdste werk, dat ooit in t licht verscheen, geschreven hebben. Een werk als van Augustinus.
Hendrik is een Constantijn de groote, een Karei, de groote. Ilij is meer dan die; hij is een Tweede Salomo! Zoo wisselden de strofen van het huidelied elkander af.
Ook Leo X, wien Hendrik door zijn gezant te Rome zijn bock liet aanbieden, onder de betuiging, dat hij bereid was, met het zwaard evenals nu met de pen, Luthek's dwalingen tegen te staan, ontving die hulde in het volle consistorie, en schonk den auteur den tilel van Verdediger des Geloofs, sedert een attribuut der Engelsche souvereinen.
Na deze hulde van den paus aan het geschrift van den Engelschen koning, verwondert het ons niet, dat duizenden exemplaren alom verspreid werden. Cochlaeus ze£>t• geheele wereld was met bewondering en blijdschap vervuld." IIkndrik's hoogmoed steeg ten top. Ilij achtte zich evengoed als de paus onfeilbaar in zijn uitspraken. Die trots zou heel spoedig tot botsing met liome leiden, hoewel door heel andere oorzaken.
Luther las dit boek met toorn en verontwaardiging. Hij verdroeg den smaad en den laster, dien het bevatte, maar was vreeselijk geergerd door den toon van laag-neerziend medelijden met den stumperd van een monnik te WiHenberg. De pauselijke goedkeuring vermeerderde zijn toorn. De uitgegalmde triomf der vijanden van het Evangelie en der Reformatie prikkelde zijn strijdlust en scherpte de pijlen, die hij op zijn koninklijken tegenstander meende te moeten richten. Te vergeefs trachtten de keurvorst, Spalatijn, zelfs zijn ambtgenooten Mklaxchton en IJucer hem tot kalmte te brengen. Ilij luisterde niet naar hen, maar besloot oog om oog en tand om tand met Hendrik te handelen. „Ik zal tegen den koning van Engeland niet zoetsappig zijn, ik wil het niet," sprak hij. „Ik zal Satan te lijf gaan, tot hij machteloos en levenloos aan mijn voeten stort."
„Hendrik van Engeland, de nieuwbakken Thomas heeft gezegdAls Litiier niet heiioept, moet hij maar als ketter verbrand worden!" Van zulke wapenen maken zij dus tegen mij gebruik! Het is de woede dei' domme ezels en varkens uit den stal van Thomas Aquinas en het hoofdargument is de brandstapel. Maar het zij zoo. Laten die ezels en die varkens komen, als zij durven en laten ze mij maar verbranden ook! Ik zal hen afwachten. Na mijn dood zal mijn asch, al ware die ook over duizend zeeën her- en derwaarts verstrooid, opstaan om dien erbarmelijken troep te vervolgen en te verdelgen. Zoo lang ik leef, zal ik de vijand zijn van 't pausdom, en verbranden ze mij, dan zal ik dood en verderf zijn voor den paus en de zijnen. Doet, wat u goed dunkt, gij zwijnengebroed van St.-Thomas! Gij zult Luther overal als een beer op uw weg ontmoeten en als een leeuw op uw pad. Hij zal u aanvallen, wenvaarts gij ook gaat, en hij zal u geen rust laten, totdat liij uw stalen hoofden gebroken en uw koperen voorhoofden tot stof zal vermalen hebben."
Luther nam tegenover Hendrik VIII het juiste standpunt in; hij plaatste zich op den grondslag \an het Woord Gods. De koning' beriep zich op feilbare menschen en hun beslissingen. „Hij mij," zegt Luther, „is het altijd: het Evangelie zegt; Christus spreekt. Maar mijn tegenstanders beroepen zich op kerkelijke gebruiken, gewoonten, inzettingen, voorschriften en op de Vaders. Toch vermaant de apostel:



Dat uw geloof niet zij in wijsheid der menschen, maar in de kracht Gods (1 Cor. II : 5.), en met dezen geduchten onweerslag worden al de droombeelden van den Engelsclien Hendrik te niet gedaan, evenals de wind het slof verstuiven doet. Gewis, verschrikt en verbijsterd moeten alle Thomisten, Papisten en Hendrikken ter aarde storten voor den donder dezer woorden van Paulus.
Hendrik's geschrift wordt tot in alle bijzonderheden ontleed en wederlegd. Hendrik's stellingen worden met klaarheid en juistheid en logische betooging ontzenuwd. Geheel de kennis van de H. Schrift en van de geschiedenis der Kerk staat den hervormer ten dienst. Hij ontziet zijn tegenpartijder in niets en stort zijn toorn stoutmoedig, vol verachting en hevigheid op den vorstelijken schrijver uit. \ol verontwaardiging is hij over het feit, dat deze alleen hij de Kerkvaders zijn gronden van bewijs heeft gezocht. Tegenover het woord der Vaders, „stel ik alléén en uitsluitend het Woord der eeuwige Majesteit, het Evangelie, welks gezag zelfs mijn bitterste bestrijders erkennen moeten," zegt Lutiikr. „Aan het Evangelie houd ik vast, daarop steun ik, daarin roem ik, daarin juich en triomfeer ik over Papisten, Sofisten, Thomisten, Hendrikken en al het zwijnengebroed der hel. De Koning des hemels is met mij , en daarom vrees ik niet, al zouden ook duizend Augustinlssen, duizend Cyprianussen en duizend Kerken, zooals die, welke door Hendrik van Engeland verdedigd wordt, tegen mij opstaan. En is het geen geringe zaak, dat ik een aardsch koning durf verachten of bespotten, als die koning zich niet ontziet om door de onbeschaamdste leugentaal den Koning des hemels te lasteren en zijn heiligen Naam te schandvlekken'? Mannen van den paus, zult gij dan nimmer ophouden met uwe dwaze en ijdele aanvallen'? Maar doel, wal gij wilt! Toch zullen pausen, bisschoppen, priesters, monniken, vorsten, duivels, dood, hel en al wat niet van Christus of in Christus is, vernederd worden voor het Evangelie, dat ik predik."
Zoo tastte Luther den man aan, dien de paus „Verdediger des geloofs" genoemd had.
Over den toon, die in zijn stuk: Tegen Hendrik, koning van Engeland, heerscht, loopen de gevoelens uiteen. Wij wenschen den hervormer niet te verschoonen of te verontschuldigen, maar kunnen toch niet instemmen met hen, die den door een koning-godgeleerde ruw aangevochten geringen man hierover hard vallen. Zeker is heftigheid niet goed te keuren, maar kon men zacht zijn tegenover hen, die andersdenkenden en onder deze hen, die zich grondden op Gods dierbaar Woord, met den mutsaart, het schavot en den kerker dreigden en, bijaldien zij de macht in handen hadden, het niet bij dreigingen zouden gelaten hebben? Dat Hendrik als theoloog liefhebberde, laken we niet; maar dat hij zijn vorstelijke waardigheid tegenover een zoon van den mijnwerker in 't geding bracht en met verachting op den monnik van Wiüeriberg smaalde en 't vuur en zwaard van den beul inriep, laken we met al wat in ons. En dan vinden we, de wijze van strijden en de eeuw der hervorming in aanmerking nemende, dat de kastijding van den opgeblazen Hendrik niet te gestreng is. Bovendien Lutiier schreef tegen een koning, maar niet tegen zijn wettige overheid. Hij had met koning Hendrik niets uit te staan. 11ij stond tegen hem als partij tegen partij, als doctor tegenover den Verdediger des geloofs, als geleerde tegenover een geleerde, 't Is waar, 't is onze wijze van strijden niet meer. Daarvoor zijn we dan ook bijkans vier eeuwen in beschaving toegenomen.
Het kon niet anders, of aan het slaafsche Engelsche hof was elk satelliet van Hendrik hoogst verontwaardigd. Luther's diep snijdende taal had niet alleen



Surreij, Wolseij vreeselijk vertoornd, maar ook den vromen bisschop van Rochester Hendrik s leermeester, die zich in zeer onbetamelijke woorden over den hervormer uitlaat. Ook Ihomas Morüs, een vroom rechtsgeleerde, zeer in gunst staande bij Hendrik lastert Lutiier en noemt hem: „o Zwelger Luther! Afvallige van de orde van St. Augustinus, misbakken bacchanaal van beide rechten, ongeleerde doctor m de godgeleerdheid!" Hij acht het niet beneden zich te schelden en lasterlijk te veronderstellen: „Hij, Luther, heeft zijn goede vrienden bijeengeroepen en hun verzocht ieder in zijn omgeving een verzameling te maken van de gemeenste schelden schimpwoorden. De een bezocht nu daartoe postwagens en veerbooten, een ander badplaatsen en speelhuizen, een derde kroegen en scheerwinkels, een vierde de bordeelen. Zij teekenden in hun zakboekjes alles, wat gemeen was, alle vuile en schandelijke dingen, die zij daar vernamen op, en kwamen met deze verachtelijke uitspuwsels beladen terug en ontlasten dat alles in het morsig riool van Luther's gemoed. Zoo ging dit schrijven, dat Morus zeer in aanzien bij Hendrik verhief voort, terwijl hij zijn meester toch zoo goed kende, dat hij, na een wandeling met Hendrik tot Zijn vrouw zei: „Als de koning met opoffering van mijn hoofd één enkel kasteel in tranknjk vermocht te winnen, hij zou niet aarzelen het van den romp al te slaan. De zelfzuchtige tiran antwoordde Lutiier niet meer. Hij zond een gezant naar den keurvorst en den hertog George met een bloeddorstig schrijven dat van zijn ziedenden toorn getuigt. Daarin stond: Luther, de ware gevallen slanspuwt zijn venijn uit over de gansche aarde. Hij verwekt opstand in de Kerk van Christus, doet de wetten te niet, hoont de bestaande machten, zet de leeken en de priesters op tegen den paus en de onderdanen tegen de overheden. Hij verlangt niets anders dan de christenen onderling in openbaren oorlog te brengen en hen elkander te zien verdelgen; de vijanden van ons geloof zullen het bloedbad dan aanschouwen en met duivelschen lach den lieilloozen kamp nog aanmoedigen. De leer toch, die deze monnik Evangelisch noemt, waarin verschilt zij van Wicliff's leer ? En zal ik het herinneren, geëerde Ooms! wat uwe voorzaten gedaan hebben om deze leer te onderdrukken ? Zij hebben haar in Bohème als een wild beest vervolgd en dat wilde beest in een kuil gedreven, daarin opgesloten en geketend gehouden. . Wllt ö'J immers niet, dat het ondier door uw nalatigheid losgeraakt, in Saksen binnendringt en zich van geheel Duitschland meester maakt en uit zijn monsterachtige neusgaten de vlammen der hel uitstoot en wijd en zijd den noodlotti"en brand verspreidt, dien uw vaderen zoo ernstig gepoogd hebben te dempen in bloed ?
Daarom, hooggeschatte vorsten! acht ik mij geroepen, u op te wekken, ja u bij al wat heiliy is te smeeken 0111 den gevloekten aanhang van Luther te verdelgen. Niemand worde ter dood gebracht, zoo het vermeden kan worden, maar indien de wederspanningen zich halstarrig blijven verzetten, vergiet dan zonder aarzelen en zonder meedoogen bloed, opdat de verfoeilijke ketterij van den Wittenberger monnik worde weggedaan van onder den hemel." Zoo schreef de afschuwelijke tiran die zich als lat vrouwenmoordenaar en overspeler berucht gemaakt heeft, in zijn' zucht om den paus te behagen. Schier in alle lauden werden herhaaldelijk de schavotten opgeslagen om degenen, die de majesteiten mishaagden, te dooden en te martelen. Ook deze nietswaardige heeft menigmaal zijn hand met onschuldi" 1 6 >, e t' was het dan wonder, dat hij over hen, die als „vrije christenmenschen wenschten te leven, de hulp van den beul inriep? Frederik de wijze en zijn broeder verwezen den koning naar het straks bijeen te roepen concilie. Hendrik barstte schier van spijt en toorn. Hij had zijn doel -emist De onpartijdige toeschouwers van den kamp tusschen den ijdelen konin"-



theoloog en den geringen monnik aarzelden niet den laatste in 't gelijk te stellen.
Dat Luther later de zwakheid had Hendrik om verschooniiig voor zijn felheid te vragen, gaf aanleiding tot een verkeerd gebruik,dat deze daarvan maakte. Hierop volgde een nog feller antwoord van den hervormer, waarmee deze strijd eindigde, die alleen voor de Lutherschen in Engeland zeer bedenkelijk werd en over hen een zware vervolging uitlokte.
Eveneens streed hij tegen den paus, toen deze in 1524 bisschop Benno von Meissen heilig verklaarde, omdat deze in den strijd tusschen Gregoriis Vil en Hendrik IV bijna alleen onder de Duitsche bisschoppen de partij van Gregorius was toegedaan. Het ergerde hem, dat deze heiligverklaring de vrienden van Lutiier moest treffen. Hij geeselde die vereering in een bijtende kritiek, getiteld: Tegen den nieuwen afgod en den ouden duivel, die in Meissen zal verheven worden. Hij viel den man zonder hart voor het Duitsche vaderland in de scherpste bewoordingen aan en bestreed deze heiligverklaring op zijn gewone wijze.



VIJFDE AFDEELING.
De Kerkhervorming in Duitschland.
i. Luther en de Humanisten.
nder ('e groote moeilijkheden, die de Hervormer te bekampen had, is voorze4fïf^ker z'Jrl met Erasmus niet de minste. De breuk kon op den duur niet uitkip blijven. Aanvankelijk was bet Humanisme door liet optreden van den monnik te i- H ittenberg verrast. Naardien èn de Reformatie èn het Humanisme hierin aan elkanS der verwant waren, dat zij beiden zich tegen Rome en het monnikendom aankantten en de godgeleerdheid wilden vrijmaken van de Scholastiek, moesten zij juist daarom óf in elkander opgaan óf jammerlijk tegenover elkander komen te staan. Luther 1111 was het niet te doen om de gunst der voi-sten en aanzienlijken, ook niet om die der humanisten. Erasmus verkneukelde zich in de liooge waardeering, die dooide machtigen der aarde aan zijn adviezen in zaken van godsdienst werd gehecht. Luther was de man met den hoogen moed, die alles tart voor de waarheid, Erasmus gaat in zijn gemakkelijke vredezucht zoo ver, dat hij, als de beweging van Luther strijd en verdeeldheid moet tengevolge hebben, liever een deel der waarheid prijs geeft dan den vrede te verstoren. Luther is bereid lijden en vervolging voor de waarheid te verduren, ja zelfs voor haar te sterven, Erasmus bemint boven alles de loome rust zonder gevaar. Luther , die het al lang had opgegeven om het heidensche Rome tot Christus te bekeeren en van 's pausen rijk niets voor liet koninkrijk der hemelen verwachtte, en Erasmus wiens ideaal was de onmogelijke hervorming in de kerk, zij waren twee geesten, die schier op alle punten uiteengingen.
Li ther had een ruimen blik in de ontwikkeling en het leven der Kerk, toen hij met Rome brak. Erasmus vond met alle mannen van goeden wille een verbetering der Kerk, zonder verwarring aan te richten, het meest gewenscht. Hij was voor het hechten van een nieuwen lap op het oude vermolmde kleed, niet vreezende,
dat de scheur van het oude nog erger zou worden. Erasmus' vertrouwen, zijn bijkans onbepaald vertrouwen op Leo X getuigt van een gebrekkige kennis van zaken en \an een slecht inzicht in den wezenlijken toestand der kerk. LuthëRj de man dei piactijk, die bij ervaring den nood van bet godsdienstig leven kende en ^
Ei.asmi s, de man der studeercel, de kamergeleerde, wiens briefwisseling met de vorsten der wetenschap en aardsche machthebbers zijn grootheid en roem uitmaakte, terwijl de voordeelen dier positie naar het vleesch niet uitbleven, zij werden langs zoo meer antipoden van elkander. Maar voerde Erasmus' geleerdheid hem tot koude berekening en humanistische wijsgeerte, Lutiier's geheel bestaan was met het levend
k



geloof in den Christus Gods, eerst meer onbewust, maar, na zich aan de levende wateren des Woords gelaafd te hebben, volkomen verbonden. Erasmus leefde uit de kennis, Lutiier uit het geloof. Voor Erasmus was de wetenschap het hoogste, voor Lutiikr de liefde, die zich ontfermt over een van Christus vervreemde naamchristenheid, die alleen door haar weder in aanraking met Christus te brengen, kan behouden worden.
Zooals wij weten, stond geheel liet humanistisch streven, vooral in zijn ontstaan, in het minst niet in verband met godsdienst en theologie. Alleen de scholastiek was het mikpunt voor den aanval der humanisten op dit gebied. In zooverre hebben zij goede diensten bewezen ter voorbereiding van de onvermijdelijk komende Reformatie. Iets verder te gaan zou den toorn der Inquisitie hebben doen ontbranden. Dit bleek uit Laurkntius Valla, leeraar te Napels en te Iïome, die de onwa irheid aantoonde van het verhaal, dat het Symbolum apostolicum van apostolischen oorsprong zou zijn en eveneens de sage, dat paus Sylvester van Constantijn den groote land ten geschenke zou ontvangen hebben, logenstrafte. Deze geleerde ontkwam tengevolge dezer wetenschappelijke mededeelingen ternauwernood aan den brandstapel. Dit boezemde den geleerden voorzichtigheid in tegenover Homeen de Inquisitie. Ook Erasmus nam die voorzichtigheid zeer in acht. De loslating der toenmalige christelijke godsdienstleer en de vermijding van alle gevaarvolle beschouwingen voerden het humanisme eerst op de wegen der onverschilligheid tegenover het Christendom, straks tot volslagen ongeloof. De strijd over den invloed van Aristoteles en van Plato op de christelijke levensbeschouwing, werd door de humanisten ten voordeele van Plato beslist. Maar daardoor waren zij nog geen Christenen; het geloof der Kerk hleet hun vreemd. De aanhangers van Aristoteles dreven meerendeels op de wateren van het scepticisme of vervielen tot volslagen ongeloof. Petrus Pomponitius, leeraar te Padua en later te Bologna, beweerde, dat de wijsbegeerte het ontstaan van het christendom even goed als dat van andere godsdiensten uit natuurlijke oorzaken kon verklaren. Dergelijke humanistische ideeën waren in den tijd der hervorming, zooals wij boven gezien hebben, de heerschende en leidende gedachten onder de hoogere geestelijkheid te Rome. Zulk een humanist was Leo X zelf. Twijfelaars en ongeloovïgen, die de Kerk eenvoudig om de verbazend groote voordeelen in eer, aanzien, machten rijkdom niet loslieten, maar overigens koel, onverschillig voor den godsdienst, als zonder God in de wereld leefden, waren grootendeels de hoogwaardigheidsbekleders in de christelijke Kerk. Van hooge uitzonderingen, als liet Oratorium der goddelijke liefde, hebben we reeds gewaagd. Erasmus was op en top humanist. Als humanist was hij soms scherp geweest tegenover de Kerk, maar van Lutiier. was hij afkeerig. Erasmus meende, na den ailoop van den Rijksdag te Worms, „dat Luther's treurspel aan het einde was gekomen; het was te wenschen, dat hij nooit op het tooneel was verschenen; sommigen vreesden alleen maar, dat wij, na de Scylla ontkomen te zijn, op de Charybdis zullen vervallen, en dat een deel van deze overwinning gebruik zal maken op een wreede wijze, die de zaak van het Christendom geen voordeel zal doen." liet verloop der zaak van Lutiier stelde hem aanvankelijk gerust, want het humanisme was eveneens in de aanvallen op de Kerk betrokken. De humanisten werden minstens dooi' de geloofsrechters zoo gehaat als de hervormers. Al het kwaad , dat de Kerk overkwam, kwam zoowel voort uit de wetenschap als uit het geloof naar de Schrift. Voor het hooge streven van Lutiier, dat Crotus Ri; bi anus in 1521 aangreep, alsook Justus Jonas aantrok, had Erasmus geen 't minste gevoel. De godsdienstige belangen van het volk lieten hem koud. Alleen ijverzucht bleef over, want het werk van Lutiier was zoo ontzaglijk groot
u



en zonk zoo diep in het hart der menschheid, dat het Humanisme in de schaduw trad.
Luther hield zoo lang mogelijk eiken openlijken strijd met Erasmus tegen. Hij meent in November 1520: „Erasmus en ik zullen, zoo God wil, het wel eens blijven." Maar naarmate Luther op de baan der Hervorming voortschreed, geraakte hij meer van Erasmus verwijderd. Hij zag duidelijk, dat Erasmus nog zeer verre verwijderd was van het geloof in de genade Gods en meer hield van den vrede dan van het dragen van het kruis. Erasmus voelde zijn invloed op de Hervorming, dien hij in 1517 nog bezat, wegzinken. Zijn streven naar hervorming en dat van Luther liepen uiteen, verre uiteen. Maar nu vreesde hij, dat hij het èn bij de Wittenbergers èn bij den Paus zou verkorven hebben en alleen zou komen te staan, en niets woog bij Erasmus zwaarder dan het verlies van de gunst der menschen. Hij houdt schier niet op met brieven te richten aan den paus, aan de kardinalen, aan de bisschoppen, teneinde zijn rechtgeloovigheid in 't licht te stellen en zich te zuiveren van de verdenking van ketterij. Hij drijft liet zoover, dat hij den paus verlof' vraagt, om de schriften van Luther te mogen lezen. Terzelfder tijd schrijft hij een brief aan Zwingi.i, een der Zwitsersche hervormers, gedagteekend 31 Augustus 1523, waarin hij beweert zich tegenover de hervorming verdienstelijk gemaakt te hebben. Hij schrijft: „Het komt mij voor, dat ik eenigermate hetzoifde heb verkondigd , dat Luther leert, alleen niet zoo vermetel en vermijdende alle raadselachtige en paradoxe stellingen." In dit schrijven komt dan ook het verschil tusschen den verstandsman Erasmus en den geloofsheld Luther duidelijk uit. Hij is er hoovaardig op, dat de grooten der aarde, wereldlijke vorsten en prinsen der kerk er bij hem op aandringen tegen Lutiier op te treden. Deze maakte het ook wel wat erg, wanneer hij van Erasmus schrijft: „Erasmus heeft gedaan, waartoe bij geroepen was; hij heeft de talen weêr tot haar recht doen komen." En ook: „Misschien zal hij met Mozes in het land Moab sterven, want tot studiën, die verder reiken en op de vroomheid betrekking hebben, maakt hij zich niet op. Vurig zou ik wenschen, dat hij zich onthield van het behandelen der Heilige Schrift en haar omschrijvende verklaring, daar hij voor dit werk niet opgewassen is en bij het onderzoek der Schrift de leerlingen onnoodig ophoudt en aftrekt. Hij deed genoeg, toen hij het gebrekkige aanwees. Maar, zooals ik zie, is hij niet in staat hun het goede te toonen en hen in het land der belofte te brengen."
Erasmus' aanzien begon dan ook af te nemen. Men liet hem voor 't geen hij was. Hij ontkent voorts alle betrekking tot of gemeenschap met Luther, vooral in zijn brieven aan Rome. Evenzeer verloochent hij Uerich von Hutten, die reeds kennis gemaakt had met Erasmus' minder edel karakter. Erasmus stookte de steden Zürich en Straatsburg tegen hem op en vervolgde hem met gemeene lasteringen. Tot deze diepte zonk de groote geleerde.
Al kon en mocht Luther zich niet leenen tot het bewerken van staatkundige hervormingen, toch zou het hem duidelijk worden, dat het welslagen der hervorming met het ontstaan van betere staatkundige toestanden samenging. Vandaar dat Ulrich von Hutten, de dappere zoowel met het zwaard als met de pen, zich voor staatkundige en kerkelijke hervormingen aan de spits stelde Von IIutten's ideaal was een nieuw machtig Duitsch Rijk te stichten, aan welks hoofd een oppermachtig keizer zou staan, die niet afhankelijk was van en belemmerd werd door kleinere wereldlijke vorsten. De adel van Duitscltland moest zich rondom den keizer scharen , de kleinere despoten moesten gefnuikt worden ; burgers en edelen moesten de geestelijke en wereldlijke vorsten bestrijden. Inderdaad leidde deze gedachte tot de vestiging van een geestelijk-wereldlijk opperhoofd, een paus-keizer of keizer-paus. Zij was ver-



bonden met die der afschaffing van liet Romeinsche recht, van de monopoliën, bevrijding uit de boeien van het kerkgezag en meer andere. Zoo leerde lnj, daarvoor
was hij bereid het zwaard te trekken.
Maar sedert de troonsbestijging van Kakel V, van wien Von Hutten zoo gunstige verwachtingen gekoesterd had, waren die droomen der toekomst voorbijgegaan. Hij was teleurgesteld in Karel. In liet eerst was hij koud en onverschillig omtrent de hervorming der Kerk. Bij het vernemen der gebeurtenissen te \\ittenberg zei hij te^en een monnik: „Vreet elkander op, opdat gij door u zeiven nioogt opgbwtteii worden" Hartelijk wenschte liij, „dat de vijanden der humanisten zooveel mogelijk in tweedracht zouden leven en zich geheel en al tegen elkander uitputten. Mochten allen te gronde gaan, die zich tegen de ontluikende ontwikkeling verzetten. -Nu wilde 11ij de hervorming dienstbaar maken aan de verwezenlijking van zijn ideaal. Hij wilde de burgers, de boeren en de ridders vereenigen om de godsdienstige en staatkundige hervorming, zooals liij die dacht, tot stand te brengen en hij nep Franz von Sickingen, den dapperen rijksridder, tot zich om hem die, 111 zijn oog
zoo schoone taak, te doen volvoeren.
Franz von Sickingen was aan het hooid van een eigen krijgsmacht van 1 iUUl) man en 2400 ruiters instaat om Karei, V in zijn eersten oorlog met Frans 1 van Frankrijk krachtig bij te staan. Door Von Hutten nu was Von Sickingen voor de zaak der Hervorming gewonnen. Hij bewoonde den sterken burcht Lbernburg, Uien hij ten toevluchtsoord stelde voor alle vervolgden om den godsdienst en die niet ten onrechte den naam droeg van „herberg der gerechtigheid." Deze burcht huisvestte Oekolampadius, die na Zwinguls in Zwitserland de hervorming predikte, Martinus Bi cer den vroegeren Dominicaan, later hervormer te Straatsburg, Gaspar Aquila, uit Dillenburg's kerker ontsnapt, en vele andere vervolgden. Daar bevonden zij zich in veiligheid. Ulkich von Hutten zelf, wiens leven en vrijheid groot gevaar liepen, vond een wijkplaats op den Ebernburg, die van daar tal van geschriften in t Latijn en Duitsch alom liet verspreiden. Na den Franschen veldtocht besloot Von Sickingen zelf als aanvoerder der hervorming in het rijk op te treden. Hij nep de R.jnsche ridderschap in 1522 tot een vergadering te Landau samen, die in grooten getale door hen bezocht werd. Er kwam een verbond: „de broederlijke verstandhouding' tot stand voor den tijd van zes jaren. Het bedoelde de fnuiking van de macht der vorsten, der geestelijke in de eerste plaats, en de verheffing van den adel.
Allereerst werd de aartsbisschop van Trier aangegrepen, een prelaat vol vijandschap tegen de Reformatie en in 1520 door Frans I van Frankrijk met goud voor zijn optreden tegen Karel V, als candidaat naar het keizerlijk purper, omgekocht. Von Hutten rekende eenigermate op de hulp van den aartsbisschop van Maintz, dat niet verstandig was. Wellicht zou Albrecht, indien de onderneming was geslaafd, een andere houding hebben aangenomen. Zeker is 't, dat hij wilde zien, hoe 't zou «aan. Ook dat hij toeliet, dat Von Sickingen's benden op zijn grondgebied over den Rijn trokken. Het Rijksbewind drong Albrec.it omlegen VonSickingen, die den l>ten September met den Rijksban bedreigd werd, op te trekken. Diens onderneming liep evenwel slecht af. De steden namen een afwachtende houding aan vóór een overwinning waren zij niet tot hulp te bewegen. Von Sickingen overmeesterde het geheele stift Trier, behalven de hoofdstad van dien naam, die door den aartsbisschop-keurvorst zelf heldhaftig werd verdedigd. Flke storm werd af"esla«en; reeds den September moest Von Sickingen het beleg opbreken.-Nu
keerde de kans. De bedreigde vorsten van Trier, van de Pallz en van Hessen verbonden zich tegen Von Sickingen en verwoestten de burchten zijner vrienden.



Jon laatste vielen zij den sterken burcht Landsluid aan; ook diens muren stortten spoedig voor liet nieuwe belegeringsgeschut in puin. Von Sickingen werd doodelijk gewond en moest zich overgeven. Spoedig daarna stierf hij.
Ook met Ulhicii von Hutten liep het treurig af. Hij vluchtte naar Zwitserland. Daar werd hij door zijn ouden vriend Erasmus, die zijn plannen als dolzinnig afgekeurd had, afgewezen. Erasmus wilde zich niet aan den toorn der machtige Rijksvorsten blootgeven en liet zijn ouden vriend in den steek. Tengevolge van een vroeger losbandig leven was deze niet tegen de vermoeienissen eener gedurige vlucht bestand. Hij stierf op het eilandje Ufnau in het Zuricher-meer in September 1523. Deze rustplaats was hem bezorgd door Zyvinguus.
De dwaze onderneming had aan de zaak der Hervorming geen goed gedaan. Maar de geschriften van Von Hutten leefden lang onder het volk voort en oefenden een machtigen invloed uit. Er was zaad gestrooid voor nieuwe verwikkelingen, zooals wij zien zullen.
Luther ondervond veel smartelijks door deze gebeurtenissen. De vijanden betrokken den hervormer in deze oproerige bewegingen, want dat waren ze. Gelukkig had Luther reeds vroeger zich openlijk er tegen verzet, dat de zaak der godsdienstige hervorming verbonden werd aan den strijd voor de belangen der adellijke heeren legen de klimmende macht der rijksvorsten. Luther noemde de oorlogsverklaring van Von Sickingen aan den keurvorst van den Pallz een groot ongeluk, liet groote publiek wist evenwel beider streven zeer goed uit elkander te houden. Wel smartte het hem diep, dat Von Sickingen, die hem in de zaak van Worms een veilig verblijf op den hbernburg had aangeboden, zulk een jammerlijken ondergang vond. Hij trok zich de belangen van Hartmuth von Kronberg, Sickingen's schoonzoon, een ijverig voorstander der Hervorming, die ook groote schade leed door het ongeluk van zijn schoonvader, ernstig aan. Als altijd vond Luther tegenover zich hertog George von Saksen, die gekrenkt was over een brief aan den verdreven ridder, door Luther geschreven, ten einde hem in zijn ongeluk te troosten. Hij verdedigde zich kloekmoedig en met al wat in hem was. Luther betreurde het, dat op de zaak, die hij voorstond, een smet was geworpen.
Adrjaan VI, ilie na Leo X als paus was opgetreden, was hervormingsgezind , maar op geheel andere wijze als Luther, wiens heftige tegenstander hij reeds was, zoo als bleek uit het stuk der Leuvensche godgeleerden, door hem met een voorrede bij het publiek bekend gemaakt. Overigens was hij in Roomschen zin een eenvoudig vroom man. die gaarne veel gebrekkigs wilde verbeteren. Hij zond naar Neurenberg zijn legaat (.iiieregati, die daar verklaarde, dat de tegenwoordige „vervolging" der kerk, zoo noemde hij den onspoed, door de hervorming aan Rome berokkend, vrucht was van der menschen zonden, vooral van die der priesters en prelaten, en dat hij daarom zou meewerken aan een hervorming der Kerk, die in hoofd en leden ernstig krank was. Desniettemin drong hij aan op de uitvoering van het édict van Worms tegen Luther en do zijnen. En daartegen verzetten zich de rijksvorsten. Zij drongen aan op de bijeenroeping van een vrij concilie van het Duitsche volk, en wel binnen het jaar, waaraan zoowel leeken als geestelijken zouden deelnemen. De legaat vertrok nu spoedig, hevig vertoornd.
Adriaan VI stierf reeds in 1523 en werd opgevolgd door Clemens VII, tot vreugde der Romeinen. Er was verdenking, dat vergift dezen paus, die als het hoofd der Kerk haar wilde hervormen, had uit den weg geruimd. Do legaat van Clemens drong nu weer op vervolging aan; ook de keizer wees op het édict, dat zoo slecht uitgevoerd werd. De Stenden des Rijks wilden flat alleen doen, voor zooverre het mogelijk



was. De zaak werd tot den Rijksdag van Spiers uitgesteld. Zij bleef, zooals zij u as, ondanks een schrijven van Karei. V uit Burgos.
De nieuwe legaat Campeggio wendde zich tot 1*krdinand, Karei- s "o| 1' ' ' houder des rijks, die tevens hertog van Beieren was, en tot de Zuid-Duitse ie 'oppen, oni een afzonderlijk verhond ter onderdrukking der Luth(|s' ic \< (ï ij stand te brengen. Hij spaarde daarvoor geld noch beloften. Z< Is ('Mim.i. \an Saksen en Joachim van Brandenburo was dit te kras. Zij waren te ziMlsUinu^ otn zich door een pauselijk legaat te laten opzetten. Lutiier wcm pu'1 u^
door het gedrag van vele vorsten, die zich stelden tegen de door het »ehee e \o s zoo luid hegruete hervorming. Hij schreef er in zijn droefenis een stuk over, geti el< . \ei het tegenstrijdige der keizerlijke decreten van <*> Mei 1521 en van < - [ Hij schrijft: „Welaan! wij Duitschers moeten Duitschers blijven en ezels en 111,11 (" laars van den paus; al stiet men ons — gelijk Salomo zegt — f'j"1" een moi !'''' als gort, wij blijven even dwaas. Hier helpt geen klagen, leeren, bidden o sniee x en evenmin eigen dagelijksche ondervinding, hoe men ons geschonden en \eis on» lij lieert. Nu, mijn lieve Vorsten en Ileeren, gij ijlt met mij, arm, alleen saaik mensch, zoo goed als den dood te gemoet, en als dat geschied is, '/ai k wonnen hebben. Wanneer gij echter ooren hadt, die hoorden, ik zo»i u ie s ztu bijzonders zeggen. Hoe, als Lüther's leven eens zooveel hij God gold, «la . a> 'J niet leefde, niemand uwer van zijn leven en zijn heerschappij zeker w;uv' ('n z',n dood u aller ongeluk zou zijn? Daar valt niet met God te spotten. u •>
maar frisch op los, moordt en brandt. Zoo God wil, zal ik niet wijken.
Wij zagen, hoe Erasmis Von Hutten verloochende. Luther had 1
vrede en eendracht uitgezien. Ook hij wil „het einde dezer " '''n'
Ilij schrijft in April 1524 aan Erasmi s op een vrij hoogeu loon en met een ioogstaand gevoel van eigenwaarde: „Dit verwijt ik u niet, dat gij 11 y over ons op een afstand houdt, om uw eigen haan bij mijn vijanden, < e papis < i, schoon te maken. En ook daaraan erger ik mij niet zoo zeer, dat gij ui ^ schriften, die gij hebt uitgegeven, op eenige plaatsen ons al te heftig I"' ii(, « 1 of doorgestreken om hun gunst te winnen of hun woede te doen bedaren. « • wij toch zien, dat u van God niet die dapperheid is gegeven, zoo mm a s < ui moed, 0111 vrijmoedig en vol vertrouwen met ons legen die monsters op e i e w , zoo mogen wij ook van u niet vergen, hetgeen uw kracht en uw vermogen te ,uu 'j gaat. Integendeel, uw zwakheden en de beperkte maat der gaven Go< s ove' hebben wij gedragen en geëerd." En voorts doelende op Erasmus' slechte\erlioiu mg tot Von Hitten schrijft hij: „Ik wenschte, dat ik als bemiddelaar konoptiei en,< a zij (nl. degenen, die Erasmus aanporden om Lutiier te bestrijden) ophielden u zoo hartstochtelijk op te zetten en dat zij u op uw ouden dag met vrede in Go< ie en ontslapen. Dat zouden zij, naar mijn inzien ook doen, als zij letten op uw zwa» ieu en op den omvang der zaak, die de mate uwer kracht reeds lang te bovengaa .
Verwondere het ons niet, dat Erasmus niet weinig verbitterd was over zulk een si n yven. Ilij zegt dan ook, dat in Lutiier's geschriften veel is, dat hem toeschijnt Satans werk te zijn. En verder: „Tot dusverre heb ik voor de zaak van het Evangelie beter gezorgd, dan velen, die met den naam van het Evangelie om zich werpen. Ik zie, dat naar aanleiding daarvan veel verdorven en oproerige menschen opstaan; ik zie den achteruitgang van schoone kunsten en wetenschappen; ik zie, hoe \ riendschapsbanden verbroken worden, en ik vrees, dat er nog een bloedig oproei uit
ontstaan zal." ,
Er lag iets laags en boosaardigs in Erasmus' antwoord, als hij Luther \ooi do



onlusten, <lio er tengevolge der hervorming ontstaan mochten, verantwoordelijk stelt. Hoe Erasmus zijn hervorming zonder eenige onlusten zal volvoeren, deelt liij niet mede. Aan moed ontbrak het Item steeds. In 1524 verscheen van Erasmus een vrij lang uit vrees teruggehouden stuk: Over den vrijen wil. Luther beantwoordde dit geschrift eerst veertien maanden later; want de taak was zwaar. Erasmus toch had gepoogd Luther's diepste overtuiging omtrent Gods genade voor te stellen als iels, dat zichzelf tegensprak en onzin bevatte. De hervormer trad nu wel over op het gebied van wijsgeerige bespiegeling en muntte daarin uit door de helderheid en de kracht zijner bewijsvoering, alsmede door zijn diepzinnige redeneering, maar nam ook soms de toevlucht tot de door hem zoo fel bestreden scholastieke godgeleerdheid.
De strijd tusschen Luther en Erasmus bracht teweeg, dat vele humanisten de zijde des eersten verlieten. Zij hechtten te groote waarde aan de uitspraken van den Rotterdammer geleerde. Bovendien waren zij in de theologie, door Luther verkondigd, volstrekt niet tehuis. Zij begrepen ze niet. Zegevierend schreef Erasmus dan ook: „Niet weinigen heb ik van die gehate partij teruggebracht, en mij worden brieven terhandgesteld, waarin zij verklaren, dat zij van Luther afvallig zijn geworden door mijn boek over den vrijen wil." Zijn giftig geschrift: Hyperaspistes verscheen op een tijdstip, dat Luther door twee belangrijke gebeurtenissen: de Onlusten der Wederdoopei's en den Boerenkrijg, diep getroffen werd. Terzelfder tijd begon ook zijn strijd over het Avondmaal. De Bazelsche doctor verwijt hem: „Wij genieten de vrucht van uw geest, de zaak is tot een bloedige nederlaag gekomen en wij vreezen nog erger dingen, wanneer de genadige God het niet verhoedt." Gij erkent de oproermakers wel niet voor de uwen, maar zij nemen u voor zich in beslag. Reeds is bekend, dat velen, die met den Evangelischen naam praalden, de aanstokers van den gevaarlijken opstand geweest zijn."
Zoo liep de strijd dood. Van het humanisme had de reformatie der Kerk niets te hopen. Het scheepje der Kerk dreef alleen op de wateren der wereldzee, bewaard door Gods genade. En die was Luther en zijn vrienden genoeg!
2. Voortgang der Hervorming in Duitsciiland.
Het meest werd Home na den Rijksdag te Tlorms verschrikt door de veelvuldige en «alzijdige kenteekenen van de ontkiemende Reformatie der Kerk. Al spoedig werden geheele dorpen, vlekken en steden voor haar gewonnen. Duizenden schaarden zich om het Evangelie en verlieten het pausdom. Wel werden de nieuwe belijders straks aangevallen en bemoeilijkt. De gewone overtuigingsmiddelen van liome bleven niet achterwege. Pijnbank, gevangenis en schavot dreigden. Maar de heerlijke inhoud van het Woord Gods en de vreugde des geloofs in Zijne beloften ondersteunden en opnieuw werd het bloed der martelaren het zaad der Kerk.
Rome had de kloosterorden begunstigd, omdat het daarin den hechtsten steun voor zijn heerschappij over de Kerk meende te vinden. En nu vertoonde zich het merkwaardig verschijnsel, dat het Evangelie, dat waarlijk vrijmaakt, ook de door inzettingen van den eigenwilligen godsdienst aangelegde boeien deed afwerpen en vele mannen, straks ook vrouwen, tot het gewone leven terugvoerde. Vooral in de kloosters der Augustijnen straalde liet licht der Reformatie, werd de waarheid beleden , niettegenstaande andere leden der orde hevigen tegenstand boden en met zware strallen dreigden. Te VIm vielen Erermn en Kettenbacii van de Franciscanen de slaafscbe werken van het monnikendom aan en eischten allereerst, dat



de kloosters en huizon van slechten naam zouden gesloten worden. Stekants Kempe, mede een Franciscaner, predikte met zooveel kracht het Evangelie Ie Hamburg, dat gelieele scharen de priesters en hun altaren verlieten en Gods Woord volgden. De prioren van Halberstadt, Neucnwerk, llalle en andeie plaatsen gaven den monniken, wier gelollcn hen bezwaarden, verlof om de kloosters te verlaten. Velen legden kap en pij aan de kloosterpoort neer en trokken de wereld in, achtende het kloosterleven in strijd met den Woorde Gods. Den ontwikkelden en naar oprechte godsvrucht dorstenden onder hen konden de luiheid, onbeschaafdheid, domheid en zedeloosheid hunner medebroeders in hetzelfde convent ol elders niet anders dan volslagen afkeer inboezemen. Ook vele priesters verlieten liet altaar om als predikers van het Evangelie elders te dienen, of zij verlieten de mis en de fabelen der hiërarchie om in hun eigen kerken niet anders dan het Woord «les levens te verkondigen. Een eigenaardige plaats nam de dorpsonderwijzer, zoo die er was, ten opzichte der Reformatie in. Ilij las de parochianen Luthkr's en anderer geschriften voor en ontstak zoo in hun harten het licht der kennis. Duidelijk en klaar bleek het onderscheid tussclien het christendom naar de II. Schrift en den godsdienst van het verheidenscht liomc. Ook deze eenvoudige samenkomsten werden door de priesters, die aan liomc gehecht bleven, zooveel mogelijk verhinderd, door allerlei soort van vervolging. Vele priesters verlieten hun parochiën, bij gebreke van kerkgangers en offergaven. Ilun verlaten plaatsen weiden dan spoedig door de mannen der Hervorming ingenomen. Niet zelden was de vervolging zelve aanleiding tot hervorming, want de gevluchten brachten overal liet Evangelie mede, dat door ben, naar de mate hunner gaven en krachten, in eenvoudigheid verkondigd werd en als een wonderbaar licht schitterde tegenover de geestelooze sermoenen en zoutelooze legenden van het Romanisme. Werden de nieuwe predikers niet in de kerken toegelaten, dan zochten zij andere gelegenheden. Herman Tast, die uit 1 \ tllcnbenj te Ilusum in Ilolstein kwam en de kerkdeuren gesloten vond, predikte voor een groote schare op het kerkhof onder de schaduw van tsvee groote hoornen. Niet verre van daar had Ansciiar, de apostel van het Noorden, het evangelie aan de toenmalige heidenen gepredikt. Kasper Güttel, een Augustijner monnik, predikte op de markt te Arnstadt. Te Goslar preekte een student in een weide met lindeboomen beplant, weshalve men de nieuwe christenen: „Broeders van de Lindeboomen" heette. Zoo ging het aan vele oorden.
Twee zaken bevorderden voorts den ingang, dien liet Evangelie genoot. De predikers verkondigden, naar het bevel des Heeren, Zijn evangelie om niet. Ook kwam de gelijkheid voor God van allen, van wat rang of stand die ook wezen mochten, uit en dat in Duitschland, waar het juk van het leenstelsel de onderste lagen der maatschappij sedert eeuwen had gekneld; zoodat wel degelijk in kiem in de hervorming de ophefting van onrechtmatige instellingen en de verheffing van de geringere standen aanwezig was.
Soms werden do priesters door de nog aan Rome getrouwe leden gedwongen de nieuwe predikers te wederleggen. Maar dan waren de eersten ridders van de droevige figuur. Zij toonden hun groote onkunde in de H. Schriften, die handwerksliedenen vrouwen in hart en hoofd hadden opgenomen. Te Ingolstadt, de woonplaats van den bekenden Dr. Ei k, las een wever voor uit de geschriften van Lutiier. Argila Von Staufen trad tegen de universiteit dierzelfde stad , die een leerling van Mei.anuiton tot herroepen noodzaakte, op. Zij, een vrouw, noodigde de doctoren uit tot een openbaren redetwist. Hoe gezegend, dat de kennis van liet Woord Gods zoo algemeen werd, dat zelfs vrouwen en kinderen, soldaten en handwerkslieden in die dagen meer wisten van den Bijbel, dan priesters en doctoren der scholen.



Maar dit alles kwam nog meer uit door de hoogeschool van Wittenberr/. Van haar gingen telkens wel toegeruste leeraars naar de weleer onbearbeide velden, om daar de elementen der christelijke kennis en wetenschap als zaad voorde toekomst met milde handen Ie strooien. Zij kenden de grondtalen der H. Schriften en hadden daarnevens ook de schrijvers der oudheid bestudeerd. Een niet ijdele, maar gezonde filosofie deed hen de waarheid grondig bezien en voor het volk tot een verstaanbaar geheel vormen. Voeg daarbij de grondige studiën van de werken, waarop zich hun tegenstanders beriepen, hun gekuischten stijl en bovenal hun krachtig, voor niets terugdeinzend geloof, dat sterk was door Jezus Christus, en den ruimen blik, door hen op Duitschland's toestand in het bijzonder en op dien der menschheid in t algemeen geworpen, en {^ij verwondert u niet over den zegevierenden loop des goddelijken Evangelies. Klaagde Cociilaeus: „Ongelukkigerwijs had Lutiier zijn volgelingen ei toe gebracht, om aan geen ander getuigenis dan dat der Heilige Silnift waaide te hechten, hij erkende tevens, dat al hetgeen de vrienden van Lutiiek tot zulke uitmuntende predikers en leeraren stempelde, „vreemd was aan de theologanten van den ouden zuurdeesem." Met smart zag hij als voor oogen de inzinking van het hiëarchisch gebouw, dat op den zandgrond van bijgeloovige verhalen en valsche decretalen was opgetrokken. Er kwam niet alleen verandering in de leer, maar ook in het leven. Gods Woord zegepraalde in het verstand en bovenal in het gemoed der mensehen. Gods Geest zweefde over de wateren en in verschillende scheppingsdagen trad do schepping van het Christendom naar de Schriften heerlijk te voorschijn.
N iet ondankbaar mogen we zijn voor de voorbereidende diensten der renaissance, voor het streven van het der Reformatie niet zeer gunstig humanisme, maar bovenal voor het krachtig hulpmiddel der pas uitgevonden boekdrukkunst, die alom de ideeën der hervormers verbreidde en de geschiktste bondgenoote was voor de zwakke ontwaking teyenov ei den doodenden adem uit het logge lichaam der priesterlijke uitvindingen.
Om een juiste voorstelling te geven van haar rijk gezegende hulp, diene het "volgende. In 1513 verschenen slechts 35 geschriften, geschikt voor het groote publiek. In 1517 \varen er 37. Vervolgens in 1518 werden er 71, tegen 111 in 1519 en '-'ON in lo20 en 211 in 1521 geteld. In 1522 vermeerderde dit getal tot 347 en in 1523 tot 498. De meeste dezer werken verschenen te Wittenbery, vele, zeer vele waren van de hand van Lutiier en zijn vrienden. Geen wonder, dat vooral in die laatste jaren zich een krachtig geestelijk ontwaken begon te vertoonen onder geheel het volk, 'twelk voordeelig afstak bij den doodslaap der werktuigelijke kerkheiligheid.
//Ken mail, in Haarlem* hout, sneed op den beukenstam Ken vorm, die in den grond als letter nederkwam!
Maar op die letter steeg een stemgalm uit de blaeren:
Vermenigvuldig u ! — en 't was zoo." 
De Schrift,
liet eerste, ging van toen vertienmaalduizendvuldigd Naar s aardrijks hoeken uit! O Wonderen, verschuldigd Aan t toéval van een dag. Hier is de vinger Gods.
Wat ook ontheiligd werd door mensehelijken trots Of wrevel: hier was God! 't Was, wat ge ooit sedert werkte, O Drukkunst! 't Was, het bleef, met nooit gekende sterkte, Vermenigvuldiging! — van licht, van wetenschap,
Aan woord, van wil, van macht. Het was een reuzenstap Ten Hemel! 



Luther, als Jonker George, vertaali op den Wart burg het N. Testament in hei Duitsch.







Tot die vermenigvuldiging en verbreiding droegen vele gewezen monniken niet weinig 1 »ij- Die onder hen niet in staat waren om te prediken of te onderwijzen, gingen alom liet land door om de hoeken der reformatoren te verkoopen. Te vergeefs trachtten de keizerlijke en vorstelijke bevelen den stroom dier geschriften tegen te houden. Hoe meer ze verboden werden, des te meer werden ze begeerd. In de Fransche, Spaansche, Italiaansehe en Engelsche talen werden Lutiieu's geschriften overgezet en verspreid.
Luther was nog maar half met de Zwiekauer profeten klaargekomen. Hij ondernam 1111 een stout stuk, door over het gebied van hertog George van Saksen in gewone kleeding zelf naar Zwickau, den haard der verkeerdheid, te gaan om daar te prediken. A\as hij ontdekt of verraden, een zwaar lot ware hem gewis beschoren. De Ileere waakte over zijn knecht.
Te Zwickau predikte Luther tegen Cablstadt en de Zwiekauer profeten. Toen nj < in 11st(» Augustus Ite Jena kwam, predikte hij ook daar den volgenden morgen te zeven uren tegen deze mannen. Hier kwam hij, door den geest desgewelds in Carlstadt verbitterd, eenigermate in tegenspraak met hetgeen liij in 1520 in zijn boek over „de Babylonische Gevangenschap" had geleerd. Toen had hij bij de viering des H. Avondmaals er op aangedrongen, „dat alles terzij zou worden nt ste <, wat menschen ann de eenvoudige viering des Avondmaals hadden toegevoegd, als misgewaden. sieraden, gezangen, gebeden, orgelspel, waslichten en al de pracht der uiterlijke dingen." Carlstadt's practijk bad hem ontstemd. Luthkr behield thans, m 1^21, zooveel ^mogelijk van al die kerkelijke gebruiken en lei in de woorden: „Dit is mijn lichaam," den klemtoon op het woordje is, om alzoo de werkelijke tegenwoordigheid van Christus in brood en wijn te verdedigen. Zoo lei bij den grond tot de leer der consubstantiatie, dio meer die der transsubstantiatie nabij kwam en sedert een hinderpaal voor vereeniging met andere afdeelingen der hervorming geworden is.
Carlstadt, die sedert zijn vertrek uit Wittenberg te Orlamunde als prediker vertoefde, bad daar fel tegen de lloomsche leer en inzettingen gestreden. Carlstadt leerde, dat de menscli onder lijdelijk afwachten en nietsdoen den Heiligen Heest kon ontvangen. De kinderdoop was hem een ergernis. In de leer van bet II Avondmaal meende hij tegenover Lutiier, dat de Ileere Jezus op zijn eigen lichaam lad gewezen en niet bet brood had bedoeld, toen Hij de woorden sprak: Dat is mijn lichaam Hierin stond hij tegenover de leer der Transsubstantiatie van de lloomsche Kerk en der Consubstantiatie naar Luther's gevoelen.
Carlstadt was lot dit gevoelen gekomen door den uilnemenden theologant der \ijl tiende eeuw Joiiannes Wessel. ÜnJer de papieren van Wessel had Cornelis Doen, een Hollandsch rechtsgeleerde, stukken gevonden over 's Heeren Nachtmaal handelende. Hij stelde die aan twee Hollanders: Rhodius en Sagarus, ter hand om die aan Dit. Luther mede te deelen. Deze kwamen in 1520 te Witlenberg en poogden van Luther te verkrijgen, deze leer te omhelzen. Over dit punt ontspon zich van toen af de verwijdering tusschen Lutiier en Carlstadt. De laatste nu wilde van Luther, dat deze «Ie geestelijke beteekenis van het bondzegel alléén zou erkennen om tegen een vleeschelijk eten van Christus' lichaam in het Avondmaal le schrijven. loen Luther dit weigerde, besloot Carlstadt het zelf te doen. Zoo kwam Lutiier nu ook tegen zijn eigen gevoelen van 1520 te staan. En hierdoor kwam hij er ook toe om de bittere en heftige tegenstander te worden der gevoelens, tot welke zijn geest in 1520 was genaderd. Luther's reactie in .lezen, als we ze zoo noemen mogen, vindt haar grond in de dweepzucht der Wederdoopers. Deze schat-



ten liet Woord, dat zij met minachting het „uitwendig" Woord noemden, ver beneden de zoogenaamde geestelijke openbaring: het inwendig licht, dat zij ontvingen ; ook spraken zij met verachting over het Avondmaal als slechts iets uiterlijks, terwijl ze ook leerden van een inwendig Avondmaalhouden, als het eenig ware. Dit maande Luther af van elke verzwakking van het A\oord en deed hem zich aan de letter van Jezus' woord vastklemmen. Lutheb streed tegen een mysticisme, helaas! met veel fanatisme gemengd, dat op velerlei gebied booze vruchten zou opleveren. Maar zeker zaï fanatisme en mysticisme, willekeurige uitlegging en allegorie het best bekampt worden door een gezond gebruik van Gods Woord. De beide godgeleerden gingen uiteen. En nu bevond in 1524 Carlstadt zich onder de prediking van Lither teJena. ioen straks Lutiier aan den maaltijd was gezeten, vraagde Carlstadt dezen om een onderhoud over deze preek. Tot sommiger schrik en anderer verwondering, liet Luther hem tot zich komen. Carlstadt , tegenover Luther gezeten , begon aldus: „Doctor, gij hebt mij in uw preek van dezen morgen niet onduidelijk gerangschikt onder hen, die oproer, geweld en doodslag leeren; zulke beschuldiging noem ik valsch."
Luther zei hierop: „Ik heb u niet genoemd, maar gij moet de schoen aantrekken , als hij u past."
Carlstadt hernam: „Ik wil bewijzen, doctor, dat gij u zei ven hebt tegengesproken in de leer over het Avondmaal en dat sedert de dagen der apostelen deze leer niemand zoo zuiver heeft verkondigd als ik."
Luther antwoordde daarop: „Schrijf er maar over. Bestrijd mijn gevoelens." Carlstadt ging voort: „Ik daag u uit tot een openbaar twistgesprek te Wittenberg of te Erfurt, als gij mij slechts vrijgeleide wilt bezorgen."
Lutiier zei: „Gij kunt onbekommerd zijn, doctor."
Carlstadt, voortgaande, zei: „Cij bindt mij aan handen en voeten, en gij slaat mij, na mij buiten staat gebracht te hebben om mij te verdedigen."
Luther weder: „Schrijf tegen mij; maar wal gij doet, doe het in 't openbaar, niet in het verborgen."
Ioen Carlstadt aan Luthers ernst twijfelde, ging deze voort: „Ik zal u een gulden ten onderpand geven." Carlstadt nam dien aan en nam ook de uitdaging aan. Zij gaven elkander de hand en hiermede was de verwijdering ontstaan, die in de vrijgeworden Kerk de jammerlijkste verdeeldheid deed geboren worden.
Te Orlamunde, waar Carlstadt den geestelijke, die er stond, verwijderd en zich zelf er geplaatst had, had een nieuwe uitbarsting van den twist tusschen Luther en dezen man plaats, nu over de beeldbraak. Met scheldwoorden en dreigingen achtervolgd, moest Luther de plaats verlaten. Zeer ontstemd en bedroefd, over deze verdeeldheid, was hij ook bevreesd voor de toekomst.
Carlstadt moest nu niet alleen Orlamunde maar ook de keurvorstelijke staten verlaten. 1'üedehik de wijze was zeer tegen hem gekant en weigerde hem zelfs de voor de afreis benoodigde gelden. Carlstadt weet dit alles aan Lutiier en schreef een brief tot afscheid aan zijn aanhangers te Orlamunde, welks voorlezing door het volk, bij klokgelui samengeroepen , met tranen werd aangehoord. Carlstadt had dien onderteekend: „Andreas Bodenstein, door Luther verdreven, zonder gehoord of van dwaling overtuigd te zijn."
Jammerlijke tweespalt! Hoe ongunstig zijt gij begonnen in te werken op den groei en den bloei van het heerlijk werk Gods in de Hervorming van Christus' Kerk.
Carlstadt week naar Straatsburg, waar hij belangrijke werken in het licht. gaf. Hij was een groot geleerde en machtig in het Grieksch, Latijn en Hebreeuwse!),



Alles bracht liij ten offer aan zijn overtuiging: roem, rang en aanzien. Hij ging later naar Zwitserland, waar liij welkom werd geheeten. Bicer en Capito werden voor zijn leer gewonnen. Dit verbitterde Luther zoo zeer, dat bij een zijner be\ijlste strijdschriften inliet licht zond, getiteld: „Tegen de hemelsche profeten." Zoo woelden en wroetten de nauwelijks van Romës juk bevrijden tegen elkander. Indien de Heere niet had gewaakt, de Hervorming ware te ondergegaan.
Tegenover deze droevige verdeeldheden staan verblijdende mededeelingen.
liet Roomsch verbond van Regensburg, 't welk in Zuid-Duitsehland tot vervolgingen aanleiding gaf, vond in 't minst geen bijval bij de Duilschers zeiven. Nu zij in 't bezit van Gods Woord waren, wilden zij 't zich niet laten ontnemen. Zij stoorden zich nocli aan de pauselijke bullen, noch aan de bedreigingen uit Rurgos en van Ferdinand; zij vreesden noch brandstapel noch gevangenis.
De afgevaardigden der steden, wier bisschoppen aan bovengemeld verbond hadden deelgenomen, verklaarden, dat hun geestelijken niets dan 't Evangelie, overeenkomstig de leer der H. Sclirift, zouden verkondigen. Te Spiers samengekomen, stelden zij een memorie op, die hun gevoelens krachtig en duidelijk in woorden wedergaf. Te Ulm andermaal vergaderd, zwoeren zij elkander trouw en hulp tegen eiken aanval uit Oostenrijk-Beieren, het Roomsche kamp. Zij deden de vaan des Evangelies en der vrijheid hoog wapperen tegenover de dwangbevelen van paus en keizer.
Ook werden sommige vorsten naar de zijde der hervorming overgebracht.
Allereerst Philipp, landgraaf van Hessen. Dit gedroeg zich aldus toe. Melanchton keerde in Juni 1524 van een bezoek, dat liij zijn moeder gebracht had, naar Wittcnberg terug. Hij ontmoette bij Frankfort een schitterenden stoet, die tot bet gevolg van Philipp van Hessen behoorde. Deze Philipp was degene, die vóór drie jaren met Luther te Worms een gesprek had gehad en zich nu op weg bevond naar Heidelberg om daar een tournooi bij te wonen, waar de voornaamste vorsten van Duitschland mede zouden verschijnen. Nu was het bekend, dat Melanchton zijn geboorteplaats Bretten had bezocht en naar W ittcnberg keerde. Iemand, uit 's vorsten gevolg zei: „Ik geloof, dat we daar Philippus Melanchton hebben." Aanstonds rijdt de landgraaf naar Melanchton en vraagt hem: Is uw naam Philippus?" Melanchton, eenigszins verlegen en ontsteld, antwoordt: „Ja , hij wil eerbiedig afstijgen. Maar de landgraaf sprak: „Blijf gerust zitten en vergezel mij; ik wil u over eenige punten spreken. Vrees niets." „Wat zou ik van een vorst als u te vreezen hebben?" zei Melanchton. „Maar als ik u eens meevoerde en aan Campeggio overleverde, zou de legaat aardig in zijn schik zijn, denk ik , sprak de vorst schertsend. Nu reden ze tezamen en spraken veel. Steeds moest Melanchton allerlei belangrijke vragen beantwoorden, hetgeen hij helder en juist deed, tot groot "enoegen van den landgraaf. Eindelijk verzocht Melanchton oni \ooit te inog< n reizen, 't °een Philipp van Hessen toestond onder ééne voorwaarde: „Gij moet, „sprak hij, „tehuis gekomen, al deze zaken nog eens nauwgezet overwegen en mij schriftelijk daarvan mededeeling doen." Melanchton beloofde zulks, nam afscheid en trok
huiswaarts. .
Vrucht van deze ontmoeting was een geschrift van Melanchton, getiteld: „Kort begrip der vernieuwde Christelijke leer." Een schoon boek, dat een heerlijken indruk maakte op 's vorsten verstand en gemoed. Hij bepaalde, dat voortaan het Evangelie zuiver en onvermengd moest gepredikt worden. Ilij trad lot de Evangelischen toe en zei. „Liever zou ik mijn onderdanen en staten verliezen, ja lijf en leven derven, dan Gods Woord opofferen." Dengenen, die hem smeekten Rome getrouw te blijven.gaf



hij (en antwoord: „Ik zal aan de oude leer getrouw blijven, zoo als zij vervat is in de II. Schrift. Ook zijn hart was gevallen op de leer der rechtvaardiging door het geloof alleen, evenals het hart van zijn leermeester Mei.anciiton.
De keurvorst van den Pallz weigerde volstandig iemand in zijn staten om des gelools wille Ie vervolgen. De koning van Denemarken liet in zijn hertogdommen Holstem en Sleeswijk aan een iegelijk volkomen vrijheid om naar de inspraak van zijn geweten te handelen. Naar onze meening het meest juiste standpunt.
.Merkwaardig is ook de overgang van Albreciit, markgraaf van Brandenburg en grootmeester der Duitsche ridderorde, wier leden wel eens, militaire monniken" geheeten werden, tot het Evangelie. Kort na Melanchton's terugkomst uit Bretten te 1 \ itlenberg, kwam op zekeren dag tegen het einde van Juni deze Albreciit Luther s kamer binnentreden. Hij wilde den hervormer raadplegen over zijn monnikenhoedanigheid als grootmeester van genoemde orde. Luther zei hem, dat Pruisen eerst dan gelukkig zou zijn, wanneer door zijn regeerders het Evangelie als grondslag van hun bestuur werd aangenomen. Hij sprak voorts: „Bid om de hulpe Gods, slaak de banden uwer geestelooze en gebrekkige ordesregelen; maak een eind aan uw ellendige tweeslachtige heerschappij, die evenmin geestelijk als wereldlijk is; laut de valsche kuischheid varen, tracht de ware deelachtig te worden door een vrouw te nemen en sticht een wettige en wezenlijke souvereiniteit in plaats van het onding, waarvan gij nu het hoofd zijt." Niet te vergeefs klonken deze woorden, die ook nog door Melanchton nader aangedrongen werden, den markgraaf in de ooren.
Ai.brecht had een nieuwen en ruimen blik in zijn roeping gekregen. Later volgde hij die op en zoo werd hij de grondlegger der grootheid van zijn huis en voor de volgende eeuwen tot zegen. Zoo behaalde het Evangelie niet alleen onder het volk, maar ook onder de vorsten menige zegepraal.
3. De Boerenopstand. 1525.
Er kon in die dagen niets gebeuren, dat de gewone rust der standen onderling verstoorde, of het werd gesteld op rekening dei' Hervorming. De Vorsten varen over t algemeen trouwe vasallen van den paus, omdat zij meenden, dat, met den val der hiërarchie en van de macht des opperpriesters te Rome, hun eigen wereldlijk gezag het grootste gevaar liep. 't Was alweder de onkunde in de leer van Gods \\oord, die hen zoo deed vreezen. Immers het gezag dei' wereldlijke overheid wordt daarin onvoorwaardelijk erkend en van een geestelijk gezag is er geen sprake hoegenaamd. De vreeze was derhalve ijdel. Niet dat steeds het in den loop der eeuwen aangematigd tiranniek gezag der vorsten behoefde geduld te worden; nummers de misbruiken der gekroonde hoofden waren evenzeer in den loop der tijden, wel ongelijkmatig, maar toch stellig en krachtig door welgeschreven en betaalde voorrechten beteugeld. De rechten en voorrechten der steden, die de steunpilaren der vorstelijke macht uitmaakten, kunnen als gebrekkige, maar toch wezenlijke beperkingen dier macht aangemerkt worden. Hoewel nu de Ilervorming, in geestelijken zin de vrijheid in Christus predikte en de verbreking \an het priesterlijk juk der hiërarchie noodzakelijk achtte, zoo was zij toch niet opgetreden tegen de wereldlijke overheid, ja had die veeleer gesmeekt met haar den strijd tegen Rome en de dwaling aan te binden. Maar ontkend kan het niet worden, dat de Hervorming in haar gevolgen den vrijheidszin in het burgerlijk en staat kundig leven krachtig Deelt doen ontwaken. Waar het oog verhelderd wordt voor een



lange reeks van hervormingen op kerkelijk terrein, zou liet bijkans onmogelijk zijn, indien er ook niet een streven onstond, om de staatkundige verhouding van vorsten en onderdanen op billijker wijze te regelen.
En zou dan 1111 ook liet smachtend verlangen van den boerenstand naar ophelling van tal van aanmatigingen en schandelijke bejegingen van de zijde des adels, door hen ondervonden, kunnen uitblijven? De verlichting, die door de kennis van Gods Woord op geestelijk terrein werd genoten, straalde ook in menig opzicht op liet gebied der maatschappelijke verhoudingen.
De ongehoord wreede straffen, die sommige adellijken zich veroorloofden hun onderhoorigen voor de geringste misdrijven op te leggen, schreiden ten hemel. Zeker heer van Eppstcin liet een boer, die eenige kreeften uit een beek genomen had, gevangen nemen en onthoofden. Door zulke daden van geweld handhaafde de adel zijn macht. In heel Duitschland werden de lijfeigene boeren door de edelen, de geestelijke en wereldlijke vorsten naar willekeur van vrijheid en leven beroofd. Hun bezittingen werden met allerlei lasten door tienden en heerediensten bezwaard. Op vernederende wijze werden zij gedwongen tot allerlei arbeid, als het zoeken van slakken, paddestoelen en aardbeziën, terwijl zij hun eigen gezinnen onverzorgd moesten laten. De edelen ontzagen zich niet over de akkers, met graan beladen, ter jacht te gaan en groote schade aan te richten. Zelfs moest de boer het dulden, dat liet wild in zijn "velden den oogst vernielde. Hij mocht het, op straffe des doods, niet verjagen. Geen wonder, dat de sedert eeuwen opgestapelde som van grieven een diepen \\ 1 ok tegen de heeren in zijn hart vestigde en dat van tijd tot tijd, bij wreedheden jegens zijn stand gepleegd, in zijn hart wraakzucht ontgloeide. Daarvan getuigen de opstanden van '1470 in liet Wurzburgsche, van 1492 in Kcmpenland, van 1493 in den Elzas en van 1512 in Lotharingen, lang voordat Li tiier zijne 95 stellingen te Wütenberg had aangeplakt.
Of was de boerenopstand in Frankrijk in het midden der 14de eeuw niet eveneens het gevolg van de gewelddadigheden der edelen, die hun boeren Jacques-bonhomme noemden, omdat deze zich zonder tegenstand te bieden lieten uitplunderenV Tot de maat der ongerechtigheden vol was en de hiernaar genoemde Jacquerie, de opstand der geduldige boeren, losbarstte, waarbij toen nagenoeg dezelfde gruwelen werden bedreven als in den boerenopstand van 1525 in Duitschland. De J a c q u e r i e verbreidde zich in de streken van Beauvais en Clermonl; vervolgens in Brie, Soisonnais, Laonnais en aan de overs van de Maine en Oise, alom kasteelen plunderende en verbrandende en hun bezitters wreedelijk doodende.
Ten allen tijde hebben de verdrukten, na lang vertrapt te zijn geworden, de hand opgeheven tegen hun verdrukkers. Dat deden de Plebej ers tegen de Patriciërs te Home; dat deden de honderduizenden slaven in Italië tegen hun wreede heeren, de Romeinen; dat deden in verschillende landen de ellendigen, die hun ongeluk hierdoor nog wel vermeerderden, maar die het zware juk, hun tegen alle menschelijk en goddelijk recht opgelegd, poogden af te werpen en te verbreken.
Daarom behoeft de poging tot maatschappelijke hervorming, die aanvankelijk de boeren in Duitschland beoogden, nog niet gezoclit te worden in de hervorming, die Lutiier op godsdienstig terrein tot stand bracht. \eel minder mag beweerd worden, dat Luther iets van den geest van opstand in zich had. llij was daalde man niet toe.
Voorzeker hadden Karei. V en de vorsten van Duitschland gezworen den Roomschen godsdienst te handhaven. Zij rekenden zich geroepen of wendden voor geroepen te zijn, om allen, die van andere godsdienstige denkwijze waren, tendoode



toe te vervolgen. Dit was naar den geest dier tijden hun recht en hun plicht. Maar tegenover <lil hun recht verhief zich liet recht op vrijheid \an godsdienst en geweten, dat door den Schepper zelf in de ziel van elk zijner redelijke schepselen is geplant. En een bloedige kamp van eeuwen zou er noodig zijn om dit laatste te doen zegepralen op liet eei"ste, dat door geweld, dwaalleer en aanmatiging was vastgesteld. Zoo ook had de adellijke weleer met den grond ook de bewoners soms als eigendom geërfd of gekocht. Dit was nu zijn recht. Maar een ander recht van vrij te zijn als mcnsch tegenover een ander mensch, van zich niet langer slaaf, lijfeigene, hoorige van het riddergoed, maar vrij te weten, verhief zich in de borst van hem, die door een valsch verworven en aangematigd recht verdrukt en niet als mensih maar uls koopwaar behandeld werd. Ook dit recht zegepraalde ten laatste over het geweld, uit een vroeger stelsel afkomstig en opgelegd.
Ook is de boerenopstand aan de eene zijde te hard, te onrechtvaardig, te gestreng beoordeeld, en zeker ten onrechte Luther en de zaak der Reformatie beschuldigend voor de voeten geworpen.
Maar laat ons kortelijk zien, wat er geschied is.
terwijl de bewoners van Xuid-Duitschland de vrijheid der bewoners van Zwitserland telkens konden gadeslaan; terwijl dooi- de dweepzucht van Ferdinand van Oostenrijk, Kaiiels broeder, in zijn staten, tal van predikers en aanhangers van Luther zwaar vervolgd werden; terwijl inzonderheid de Zwabische edelen de boeren met de meest mogelijke verachting behandelden, was daar de akker toebereid om het zaad van den opstand welig te doen ontkiemen.
Rondom Mix lm; van Ullgendacii , een dapper, ontwikkeld, schrander krijgsman, verzamelden zich in Augustus 1524 reeds een 1200 boeren / die met een zwart-roodgeel vaandeltje een bezoek aan Waldshut brachten en daar een vereeniging, die zich „de Evangelische broederschap" noemde, stichtten, gelden verzamelden en zendboilen door^ heel Duitschland zonden om propaganda te maken. Reeds in October waren er 3500 personen vereenigd, die hoewel slecht gewapend en toegerust, toch schrik genoeg aan de edellieden in die streken inboezemden. Na herhaalde onderhandelingen, waarin telkens de heeren hun beloften verbraken, verklaarde aartshertog 1' krdinand, de stadhouder des keizers, zich tegen hen en droeg hij aan zijn commissarissen op de gestrengste maatregelen te nemen. Met de uitvoering van zijn bevelen belastte hij den opperhofmeester of truchsess George von Walbburg. Weldra zag men tal van boerenwoningen verwoesten, evangelische predikers ter dood brengen en dergelijke euveldaden meer.
Aan het hoofd der boeren stelde zich de jeugdige prediker Thomas Münzer , die aan verschillende beoordeelingen heeft ten doel gestaan, al naar het standpunt door zijn beoordeelaars ingenomen, 't Is mogelijk, dat hij zich niet door zelfzuchtige bedoelingen liet leiden en uit edele geestdrift zich in den kamp om vrijheid bij de Roeren aansloot; maar zeker is 't, dat hij zich tot de sekte der „hemelsche profeten van Zwickau getrokken voelende, in conllict kwam met Luther, dien hij als „liet zacht lijdende vleesch" of ook wel als den „zachtganger" aanduidde.
.Met de Zwickauers verdreven, kwam bij weder in Altstadt in Thuringen, waar hij opnieuw als prediker optrad. Wat bij predikte, was juist geschikt om al wat tot dusverre gewonnen was, te doen verliezen. Geheel het gebouw der Hervorming was opgetrokken op het fondament der II. Schrift. Münzer's eiscli om het juk van de letter der Schrift af te werpen en daarvoor alleen de geestelijke verklaring in plaats te stellen, sloot in zich de loochening der voornaamste heilswaarheden uit het Evangelie. Zoo verwierp hij de leer van de rechtvaardigmaking uit het geloof,



zonder de werken der wet, als onchristelijk en ongerijmd; de verzoening der zonden door Christus' bloed en dood; het bestaan van den duivel. De Heilige Geest was voor hem de menschelijke rode; Christus was niet (rod, maar alleen leeiaat en profeet. In schier alle opzichten was hij van den grondslag der II. Schrift verre afgeweken. . ....
Voorts straalde in zijn maatschappelijke ideeën een communistische en socialistische geest door, zoodat de bevrijding van den Boerenstand noodwendig de ondeidrukking, ja de uitroeiing van den adel moest worden. Dc ware vrijheid is die, waardooi de standen vredelijk nevens, met en voor elkander kunnen leven, alleen gebonden dooi regelen en rechten, die met den Woorde Gods overeenstemmen.
Münzer trachtte zijn beginselen door het stichten van een gelieim genootschap in practijk te brengen en zond overal boden heen om tot opstand aan te sporen. Zijn geschriften en handelingen verwekten onder hot volk groote ontevredenheid jegens hun onderdrukkers en boezemden Luther en zijn vrienden de meeste bezorgdheid voor de toekomst in.
Door hun invloed moest Münzer Alts'adt verlaten. Hij begaf zich nu naar ZuidDuitscliland, waar hij open ooren vond, omdat liij de maatschappelijke heivoiming aan de godsdienstige wilde verbinden. Hier arbeidde hij \ijl maanden om zijn doel te bereiken.
Reeds hadden de boeren van Opper-Zwaben hun eischen in zestien artikelen samengevat , welke voornamelijk het volgende bevatten: „Zij wilden de heeren noch beschermen noch jagen; water en vogelen moesten vrij zijn. Zij eischten, dat hun honden vrij mochten rondloopen, dat zij schietgeweer en armborsten dragen mochten. Jagers en boschwachters mochten niets over hen te zeggen hebben. Zij wilden voor de heeren geen mest rijden. Ook weigerden zij voortaan voor hun heeren het maaien, snijden, hakken, hooien, koren- en hout-rijden. Van de zware maikt en het ambacht wilden ze ontslagen zijn. Niemand, die een borg kan stellen, als hij voor het gerecht moet verschijnen, zal meer in den toren of het blok mogen gesloten worden. Voortaan zal men noch cijns noch schatting noch eenige belasting mogen eischen, zoo die niet als billijk en rechtens erkend was. De boei zou geen bouwkoren meer geven en ook geen vroondiensten op den akker verrichten. Niemand, hetzij man hetzij vrouw, zou meer gestraft mogen worden, wanneer liij ol zij zonder verlof van den heer in liet huwelijk was getreden. Wanneer iemand zelfmoord gepleegd had, mocht de heer zich niet van diens goed meester maken. ()vei t algemeen mocht de heer niemands goed erven, zoo lang er nog bloedverwanten waien. Het recht van geldhefling bij vertrek of verblijf moest afgeschaft worden. Die wijn in zijn huis had, zou dien ongestraft aan iedereen mogen uitschenken. Wanneet iemand door den schout voor een misdrijf werd aangeklaagd, zou deze hem zonder goede bewijzen niet mogen straffen."
Met deze eenvoudige opsomming van grieven op maatschappelijk terrein was de beweging begonnen. Hierin mengde zich 1111 Miïnzer, die er een meer fanatiek karakter door zijn verwarde en mystieke welsprekendheid trachtte in te dragen. Daardoor werden vele gewezen pastoors, die niet tot de partij der wederdoopers en „hemelsche profeten" behoorden, in hun eenvoudige verkondiging van het Evangelie niet weinig belemmerd.
Volgens liet gevoelen van Zimmermanx, de beroemde geschiedschrijver van den boerenkrijg, werd door Schapperle te Memmingen of door Hkmii.eü te Sevmalingen een nieuwe codex van een nieuw natuurrecht in de bekende „Twaalf boer enartikel en" gesteld en sedert 1 Maart 152.") door geheel Duitscliland verspreid.



Wij moeten de daden der boeren in Imn eerste optreden wel onderscheiden van linn later handelen, toen /ij, menigmaal door den adel misleid aan dezen de schrikkelijkste weerwraak hebben uitgeoefend. Hun twaalf artikelen luidden en bevatten de volgende eiscben:
1. liet recht, dat do gemeenten zelve haar christelijke leeraars kiezen en de macht bezitten zouden om ze af te zetten, indien deze zich onbetamelijk gedroegen* '2. Dat van de korentienden slechts zooveel voor den pastoor gegeven zou worden, als voor diens onderhoud noodig was, maar het overige onder de armen van het dorp verdeeld of tot bestrijding der gemeenschappelijke behoeften zou besteed worden.
3. Afschaffing van de lijfeigenschap: Christus had immers met zijn dierbaar bloed alle menschen verlost; dit wilde echter niet zeggen, dat er geen overheid zou zijn, want de Schrift gebood de overheid te gehoorzamen.
4. Aandeel in de jacht-, de vogel- en de vischvangst. Ook aan de schade, welk het wild aanrichtte, moest paal en perk gesteld worden; men mag van de boeren niet langer eiscben, dat zij hun oogst door het wild laten opvreten.
5. De bosschen, welke de geestelijke en wereldlijke heeren zich wederrechtelijk toegeëigend hadden, moesten aan de gemeenten worden teruggegeven.
ö, 7 en 8. Tijnsen, pachtgelden enz. mogen niet willekeurig verhoogd, maar volgens recht op den ouden voet teruggebracht worden.
Ü. Er moet een eerlijk gericht gehouden, maar niet naar haat of gunst gestraft worden.
10. Alle akkers en weiden, den gemeenten wederrechtelijk ontnomen, moeten teruggegeven worden.
41. Het recht der heeren om zich na den dood van een op hun goederen gezeten boer een deel van diens nalatenschap toe te eigenen, waardoor de weduwen en weezen beroofd worden, moet worden afgeschaft.
12. De boeren beloofden, indien in deze artikelen iets niet met Gods Woord overeenkwam, daarvan af te zien.
ij kunnen niet anders, dan deze artikelen der boeren als gematigd en volkomen rechtvaardig noemen en verwonderen ons niet, dat zij van Luthkr, die zoo kloekmoedig paus en keizer het hoofd had durven bieden, verwachtten, dat hij zijn krachtige ondersteuning even goed voor deze maatschappelijke hervorming als vroeger en nog voor de godsdienstige bevrijding zou aanwenden.
Luther was met de zaak zeer verlegen. Voor de staatkundige vrijheid had hij hart noch oog. De hervorming op godsdienstig gebied had reeds zooveel van zijn krachten gevraagd, nu kwam dit maatschappelijk vraagstuk, waaruit een strijd ten doode tusschen adel en boeren, tusschen de heeren en hun slaven ontspruiten zou, hem storen en wellicht zijn werk verwoesten. Zoo zeer als hij de godsdienstige vrijheid begeerde, wederstond hij in zijn hart deze poging om staatkundige en maatschappelijke vrijheid te verwerven.
Ln toch hadden de stellers dezer „Twaalf artikelen" een beroep op hem gedaan. Zij betuigden: „Indien wij in dwaling zijn, dat Luther onsovertuige uit de Schrift."
De godgeleerden van 11 'ittenberg spraken zich over deze zaak uit. Mei.anchton' achtte alle oproerigheid misdaad en gaf een zeer gestreng advies. De boeren waren overtreders, tegen wie alle goddelijke en menschelijke wetten moesten ingeroepen worden. Baatte onderhandeling niet, dan moesten de overheden hen te vuur en te zwaard vervolgen en als roovers en moordenaars behandelen, alleen riep hij erbarming in voor de hulpelooze weezen der schuldigen, indien deze gestraft werden met den dood.



Luther gevoelde aanvankelijk, hoe kon het anders? een hart te hebben, dat sloeg voor de ellende des volks. Hij koos geen partij, maar plaatste zich tussehen de partijen. Allereerst sprak hij de vorsten en vooral de bisschoppen aan in dier voege: „Gij zijt de oorzaak van dezen opstand. Uw vijandschap tegen liet Evangelie en de zondige wijze, waarop gij de armen verdrukt, heelt het volk in wanhoop gebracht. Bedenkt, dat het eigenlijk niet de boeren zijn, die zich tegen u verzetten, maar dat God zelf uw dolzinnigheid wederstaat. De boeren zijn alleen maar werktuigen, waarmee God u kastijdt. Gelooft niet, dat gij de tuchtiging, welke Hij u heeft bereid, ontgaan kunt! Al wist gij al deze boeren te verdelgen, Ilij is machtig om uitsteenen weer anderen te verwekken om uw trots te fnuiken. Indien wraakzucht mij bezielde, zou ik 11 kunnen belachen en zwijgend toeschouwer blijven, terwijl de boeren met hun vernielingswerk voortvaren, of zelfs zou ik hun woede nog sterker kunnen aanblazen. Maar daarvoor beware mij (iod. Daarom, geëerde hoeren! Stelt verontwaardiging en wraakzucht ter zijde en handelt met de arme boeren als een verstandige met onzinnige of dronken lieden. Wilt door zachtzinnigheid het oproer stillen, opdat niet geheel Duitschland inbrand o'erake. Bovendien er werd in deze „Twaalf artikelen nog al wat gevraagd, dat
billijk en rechtvaardig is."
Had hij door dezen aanhef de hoeren trachten te winnen, nu voegde hij dezen toe, dat oproer plegen slechts het werk van wilde heidenen was, dat elk christen geduldig zijn lot moest dragen en strijd en verdeeldheid mijden en dat hij, indien zij in den naam van het Evangelie tegen het Evangelie in opstand bleven, voor hem gevaarlijker vijanden zouden zijn dan de paus. „Keizer en paus hadden zich tegen mij vereenigd," schreef hij, „maar hoe meer geweld zij pleegden, des te sterker maakte het Evangelie, door mij gepredikt, vorderingen. Hoe kwam dit? Omdat ik nooit het zwaard gebruikte of wraakoefening verlangde, nooit tot oproer of verzet de toevlucht nam. Ik vertrouwde geheel op God en stelde alles in Zijn almachtige hand. Christenen moeten niet strijden met zwaarden en musketten, maar .hun strijd is lijden en het kruis. Christus , hun overste Leidsman heeft het zwaard niet gebruikt . . . Hij werd aan een schandhout opgehangen."
Voorwaar, in deze taal spreekt zich de christen uit. Maar te vergeefs werd zij vernomen. De leiders der boeren wisten zijn invloed te verminderen; de groote hoop hing hen aan. Weldra klonk het onder hen: „Luther speelt den schijnheilige! Hij°vleit den adel! Ilij heeft den paus den oorlog verklaard en wil toch, dat
onze onderdrukkers ons zullen onderdrukken.'
Van dien tijd af nam de opstand in wreedheid en gruweldaden toe. Maar vergeten we niet, dat eerst vreeselijke gruwelen aan de zijde dei heeien gepleegd \\iiien, dat de boeren tot dusverre gematigd waren geweest en zich tot den Zwabischen Bond, te Ulm, vergaderd, hadden gewend met de bede om hun vereenigingniet als een strafwaardige handeling aan te merken. De boeren vonden nu in Ulricii van Wurtf.mberg, vroeger uit zijn land verdreven, een aanvoelde!. Deze zocht gelegenheid om zijn land terug te winnen. Eensklaps werd hij machteloos, omdat de Zwitsersche bondsraad zijn Zwitsersche huurlingen terugriep, zoodat Ulricii de onderneming opgaf. Nauwelijks was dit geschied, of de trouwelooze adel, die geveinsdelijk onderhandeld had, toonde zich in zijn ware gedaante en de Truchsess George van Waldbuhg trok steeds troepen bijeen. De boeren zagen nu in, dat zij bedrogen waren en begonnen de vijandelijkheden. Zij vielen vele adellijke sloten en kloosters aan, die in vlammen opgingen, maar menschenlevens, zeil* van hun \eidrukkers, werden door de boeren zoo veel mogelijk gespaard. Gansch anders handelde de
15



Truchsess, die alle gevangenen, zonder genade, liet neerhouwen. Dit prikkelde de opstandelingen tot woede en wraak.
Zegevierend trokken de boeren een tijdlang voorwaarts, hoogmoedige vorsten en edelen werden gedwongen zich met hen te verstaan. Zoo kwamen zij tot Wernsburg, waar graaf Lodewijk yon Helpiienstein, een schoon, jeugdig ridder, geliefd door aartshertog Ferdinand en gehuwd met een natuurlijke dochter van keizer Maximilaan, maar een onverzoenlijk hoerenhater, het hevel voerde. Op zijn rit van Stuttgart naar IIeuisberg had hij alle hoeren, die hij ontmoette, laten grijpen en gedeeltelijk doen neerhouwen. liet boerenleger vei-scheen li April voor Weinsberg en noodigde Lodewijk uit om in hun broederschap te treden. In schijn met hen onderhandelend, deed hij een uitval en doodde velen uit de boerenachterhoede. De dwepers zwoeren bloedige wraak. De burgers gaven de stad over en Helphexsteix viel in handen zijner vijanden. Zekere Jücklein spoorde hen aan, de gedurende de onderhandeling gevallenen te wreken.
Te vergeefs bood Hei.piienstein 30000 gulden voor zijn leven; te vergeefs smeekte zijn gemalin om genade. De graaf werd in de spiesen der boeren gejaagd en kwam wreedelijk om; zijn zoontje van twee jaar werd in de wang gekwetst en zijn vrouw en kind op een mestwagen naar Ilcilbronn vervoerd. Verzoening bleek nu onmogelijk. Ook Lutiier zag in de boeren niets anders dan een hoop bloeddorstige dieren, die alle goddelijke en menschelijke wetten met voeten traden, en spoorde vorsten en edelen aan, de opstandelingen tot den laatsten man uit te roeien. Zeker ging hij in die aansporing de juiste grenzen te buiten. Geheel zijn toorn stortte hij op de boeren uit, terwijl hij hun vijanden aanspoorde om hen te vernietigen.
„De boeren begaan drie vreeselijke zonden tegen God en menschen en verdienen den dood naar lijf en ziel," alzoo schrijft hij. „Vooreei-st zijn zij in opstand tegen hun overheden, aan wie zij trouw gezworen hebben; voorts plunderen zij kloosters en kasteelen, eindelijk pogen zij hun euveldaden met den mantel des Evangelies te bedekken. Wie een dollen hond niet doodslaat, zal omkomen en het gansche land met
hem. Daarentegen is ieder, die den dood vindt, als hij voor de wettige overheid strijdt, een ware martelaar, indien hij namelijk uit een goed geweten gestreden heeft." „Maar met de arme, verleide menschen" — de door der hoeren geweld tot meedoen genoodzaakten — „moet men medelijden hebben, hen helpen, uitredden, verlossen. Maar dat ook ieder, die er toe in staat is, op de weerspannige boeren inhouwe en met lans en zwaard zijn man veile. Wie in dezen kamp sneuvelt, zou geen gelukkiger dood kunnen vinden; want hij sterft in den dienst van God en om zijn evenmensch te ljehouden van de hel.
U bet geheele beloop van dezen droevigen krijg te beschrijven, ligt buiten liet bestek van dit werk. Al spoedig bleek, dat de boeren hun weinig eischend standpunt verlieten en zich aan vele buitensporigheden overgaven. Door de strenge behandeling der adellijken verbitterd, vertoonden zich booze driften en hartstochten. Zij plunderden de graanzolders en voorraad kelders der vrijlieeren, verwoestten kasteelen en burchten en verbrandden de kloosters. Voorts braken zij de beelden in de kerken en bedreigden de monniken. Aanzienlijke heeren werden als gemeenen in hun gelederen ingedeeld en moedwillig vernederd. Zulk een lot trof onder anderen de graven van Hohenloiie.
Meer en meer bleek het, dat een algeheele omwenteling Duilschland bedreigde. Toen trok de Truchsess van het meer van Constanz naar Weinsberg, waar Hf.lphensteix was vermoord, verwoestte de stad tot straf harer inwoners en trok nu Frankenland binnen.



Nog altijd belegerden de boeren de citadel van Wurtzburg en besloten nu lot den storm. Het kasteel werd dapper verdedigd door Sebastiaan von Rotenham, een ijverig bervormingsgezinde, die den storm zegevierend afsloeg, zoodat de boeren, zonder bun doel bereikt te hebben, moesten aftrekken. Daarop volgde hun nederl iag te Königshofen, waarna de wreedste strafoefeningen over de overwonnenen volgden. De gevangen boeren werden langs den weg aan de boornen opgehangen. Bisschop Coenbaao van Wirtzburg, die eerst de vlucht voor hen bad moeten nemen, deed, van zijn beul vergezeld, een tocht door Frankenland en door zijn bisdom, de dorpen beroovend en plunderend, en overal zoowel het bloed der opstandelingen als der vreedzame belijders van het zuivere Evangelie vergietend. 's Avonds liet hij gewoonlijk voor zijn vermaak zooveel oproerlingen onthoofden en straffen, als bij goedvond. Het doodvonnis van 236 ongelukkigen liet bij voor zijn oogen voltrekken en, in zijn hoofdstid teruggekeerd, moesten nog 13slaclitolTers bet leven laten. Wel een christelijk herder en leeraar!
Casimir van Brandenburg had den burgers van Uitzingen beloofd, dat hij bij de overgave der stad bun leven zou sparen. Nauwelijks was de plaats overgegeven, of hij Het honderd mannen gevangen nemen en in een grooten kelder op elkander werpen, waardoor velen den dood door verstikking vonden. Van een gedeelte deioverigen liet hij de vingers afhouwen en 59 hunner de oogen uitsteken. Spottend zei hij, dat zij gezworen hadden hem nimmer meer te willen zien, en dat bij nu niet wilde, dat zij meineedigen zouden worden. Tot overmaat van jammer, werden zij in dien toestand tot op tien mijlen van Kitzingen verbannen; velen dier blinden kwamen op den openbaren weg om het leven.
De opstand der boeren kostte aan vijftigduizend menschen het leven; bloeiende en volkrijke provinciën waren in woestenijen en kerkhoven verkeerd. In de overwonnen streken werd het Evangelie onderdrukt en alles tot den vorigen toestand van slavernij en onderdrukking teruggebracht.
Ook in andere oorden van Duitschland bad het oproer naamloozs ellende aangericht. Münzer , wien we een poos uit bet oog verloren hebben, werd te Miihlhausen in Thuringen als voorganger en prediker beroepen. Spoedig na zijn komst aldaar werd de gemeenteraad door hem eigenmachtig ontbonden en predikte bij een verdelgingskrijg tegen de Roomsch gebleven ingezetenen. Üerooving van kloosters en vele ergerlijke handelingen kenmerkten zijn optreden. Hier verwezenlijkte bij eenige zijner communistische denkbeelden door gemeenschap van goederen in te voeren. De geringe man, dit kon niet uitblijven, hield 1111 op met werken. Wanneer bij gebrek had, moest de rijkere hem van het noodige voorzien. Deed deze dit niet goedwillig, dan volgden verderf en dood. Binnen Miihlhausen als despoot heerschende, trachtte hij spoedig zijn rijk uit te breiden. Daarvoor liet hij geschut gieten en riep bij de boeren en mijnwerkers van Mansfeldt op om zich onder zijn banier te vereenigen. In een dweepziek manifest sprak liij: „Hoe lang zult gij slapen? Staat op en strijdt den kamp des Ileeren! De tijd is gekomen. Frankrijk, Duitschland en Italië zijn in beweging. Op, op. op! Slaat geen acht op het klagen en weenen der goddeloozen! Zij zullen u om genade smeeken als kinderen, maar weest onbarmhartig. Op, op, op! Het vuur brandt .... Dat uw zwaard steeds van bloed rooke! 0°p, op, op! Werkt, zoolang het dag is!" Hij onderteekénde dit stuk : „Münzer, Gods dienaar tegen de boozen."
Als een noodstorm barstte de woede der opgeroepenen los, geschaard om de leus der fanatieken. In Mansfeldt, Stolberg, Schwartzburg, Hessen en Brunswijlc stonden de boeren op. Vele kloosters in de streken van den llartz en Thuringen werden



verwoest. Te Reinhardsbrunn. bekend door Litiier's verblijf op zijn reis naar H'onws, schond liet gepeupel de graven der oude heeren en vernielde het de boekerij. Je 11 Utenberg was ieder bekommerd van wege de voornemens van Münzkr. „\Yij verkeeren in groot gevaar. Slaagt Münzkr, dan is 't met ons gedaan, tenzij Christus ons helpe. Münzer is wreeder dan de Scythen der oudheid. Wij kunnen de bedreigingen, die hij zich veroorlooft, zelfs niet uitspreken." Zoo sprak Melanchton.
Münzer was zoo onbeschaamd geweest om al de vorsten en ook Frederik den wijze tot bekeering te vermanen. Nu teekende hij zich: „Münzer, gewapend met liet zwaard van Gideon." De zachtaardige Frederik, die gevaarlijk krank was, had bevolen de dwalenden vooral mol zachtheid terug te brengen van hun weg. Hij schreef aan zijn broeder Johann: „Wij hebben de ongelukkige boeren wellicht maar al le veel reden tot opstand gegeven. Tot hiertoe ben ik een machtig keurvorst geweest, die paarden en wagenen in overvloed bezat, maar zoo het Gods wil is, mij dit alles te laten ontnemen, zal ik voortaan maar te voet gaan."
Philip van Hessen, Johann en George van Saksen, hendrik van Brunswijk vereenigden nu zoo spoedig mogelijk hun troepen en spreidden schrik en ontzetting in de legers der ongeordende boeren, die zelfs geen ammunitie voor de kanonnen van Münzer bekwamen. Zij schenen de aanmaning der vorsten tot onderwerping te willen aannemen. Maar de dweper Münzer wist hen tot volharding te ontvlammen: „Heden zullen wij 's Heeren arm aanschouwen," riep hij uil, ,,al onze vijanden zullen verdelgd worden." Hij maakte behendig gebruik van een regenboog, die aan den hemel \erscheen en zei: „\reest niets, ik zal hun kogels in mijn mouw opvangen." Wreedaardig vermoordde hij Maternus von Geholfen, een afgezant van de verbonden vorsten.
Op den löden Mei 1525 gaf Philip van Hessen na een korte toespraak het teeken tot den strijd. De boeren zongen het lied: „Kom, Heilige Geest!" en wachtten af, wat zou volgen. Maar vreeselijk woedde liet geschut der vorsten in hun gelederen. Hun dweepzuchtig leger werd verslagen. Vijfduizend boeren vonden den dood in den slag bij Frankenhausen.
Onder de vluchtelingen, die gevangengenomen werden, bevond zich Münzer, die voor hertog George van Saksen gevoerd werd. De ongelukkige bleef beweren het recht te hebben om de vorsten le tuchtigen, omdat zij het Evangelie tegenstonden. „Ellendige!" zei de hertog, , bedenk eens, hoe veler dood gij veroorzaakt hebt." „Zij hebben liet zoo gewild," zei hij angstig glimlachend. Na het Avondmaal op Roomsche wijze genomen te hebben, werd hij onthoofd.
Op vreeselijk gestrenge wijze werd de opstand in de staten der verbonden Vorsten gedempt. Niet in die van Frederik den wijze. Daar begreep men, dat de zuivere prediking des Evangelies in slaat is de onstuimige driften des volks te bedwingen. Litiiei; predikte in de woeligste en meest opgewonden plaatsen en wist de hartender toehoorders te treilen en althans velen van den weg des oproers af te brengen. Te Ichterhausen, waar zich vele boeren hadden verzameld om de kasteelen te plunderen, ging 1'rederik Mvconius lot hen en sprak zoo overtuigend, dat zij van bun voornemen afzagen. Brenz le Ilalle wist de goedgezinde burgers met zulk een heldenmoed te bezielen, dat vierduizend boeren voor zeshonderd burgers moesten wijken.
Terecht had Luther derhalve beweerd, dat alleen het zwaard des goddelijken Woords de ware onderdanigheid bij de volkeren kon onderhouden. Ja, dat Kerk en Staat beide zouden omvergeworpen zijn, indien de macht der zuivere leer, die beslag lei op de zielen, naar den eisch van liet Woord Gods, de woede'der dwepers niet had gestuit.



Ook de Zuid-Duilsche boeren werden door de legers der tegenover lien verbonden vorsten overwonnen. De boeren waren niet bestand tegen de geregelde troepen hunner bestrijders, die niet talrijker maar oneindig beter in den wapenhandel geoefend waren.
Schrikkelijk hield de overwinnaar huis in den Elzas.
Anton van Lotharingen trok uit verschillende plaatsen een leger samen en ging de boeren in den Elzas tegemoet bij Zabern, waar zich bun hoofdmacht bevond. De ongelukkigen waren moedeloos geworden en sloten met hem een verdrag. Volgens dit verdrag zouden zij in lange rijen met witte staven ter stad uittrekken en hun wapens overleveren. Alleen bun bezittingen mochten zij medenemen. Dit was hun vijanden niet naar den zin. Een dezer wilde een boer den zak, dien deze meevoerde, ontrukken. De man bood tegenstand en in een oogwenk vielen nu de woestelingen op de weerloozen, die vermoord werden. Anderen, die weer naar de stad vluchtten, werden door de soldeniers achtervolgd en op de markt en in de straten werd een vreeselijk bloedbad aangericht. Tusschen de 10 en 18(XX) inenschen vielen onder het zwaard hunner vijanden. Vele burgers werden in de omliggende dorpen gevangen genomen en gedood. Vrouwen en dochters op de schandelijkste wijze behandeld en daarna vermoord.
De truchsess von Waldbuhg handelde evenzoo in Wurtemberg. Ook daar werden na moord en plundering tal van dorpen verbrand, (lp de wreedste, uitgezochtste wijze werd Jacklein Rohrbacii langzaam bij levenden lijve door het vuur verteerd. Aldus wreekten zij den dood van den graaf Von Helpuenstein. De jeugdige fluitspeler, die honend met muziek dien graaf was voorgegaan, toen de woeste boeren dezen in de speren lieten loopen, onderging eveneens den langzamen vuurdood. De stad Weinsberg werd aan onderscheiden hoeken in de vlam gezet. Zij, die te oud of te zwak waren, om te ontvluchtten, kwamen jammerlijk in de vlammen om.
Onder dit alles leed de hervormer Luther ontzettend veel. Zwaarder viel hem de strijd dan in de bange dagen van zijn zieleworsteling in het klooster te Erfurt. Hij kwam langs zoo meer tot de overtuiging, dat strijd en lijden aan de verkondiging van bet zuiver Evangelie toebedeeld waren, liet lijden des Heeren Jezus moest ook aan de ware belijders volbracht worden.
Smartelijk was voor hem de zoo grievende beschuldiging, dat hij en zijn leer de oorzaak van het oproer waren. Hij werd er bitter bedroefd om. Münzer en de leiders der opgestane boeren noemden hem huichelaar en vorstenvleier. Zeker had hij zich zeer gestreng over de oproerigen uitgelaten en de vorsten gesteund. Zells gematigden in geloofszaken oordeelden zoo over hem. Maar hij sprak toch alleen zoo gestreng, toen de gruwelen der boeren hun zachtere eischen met donkere nevelen omhulden. Vooral bedroefde hem de gedachte, dat de loop van Gods Woord daardoor zou bemoeilijkt worden. Een ontzettend gevoel van algeheele verlatenheid beklemde zijn hart. 't Was zijn Gethsemané, dat hem neerboog en hem een smartelijken kelk aanbood om dien te drinken. De verleider kwam tot hem met de vraag, of 't maar niet beter geweest ware, Rome en den paus met rust gelaten te hebben, dan thans in al die jammeren te verzinken. Maar om hier te blijven staan, daarvoor was zijn geloof te innig, te krachtig, reeds vroeger te dikwerf beproefd geworden.
Tweederlei gevolg bleef niet uit.
In de eerste plaats begreep hij, dat afbreken alleen geen hervormen is, dat het hoog noodig was, op te bouwen, te organiseeren, ook op de uitwendige formatie der Kerk acht te slaan. Vandaar, dat sedert dit tijdstip in hot streven van den



hervormer een meer conservatieve richting werd waargenomen. Veel bleef in de organisatie, waaraan hij nu begon te arbeiden, behouden, dat zonder de dweperijen der wederdoopei's wellicht weggeworpen zou wezen. Wij zullen dit nader opmerken.
En in de tweede plaats vinden wij Luthkr, door het wilde streven van den boerenopstand verbitterd, meer dan vroeger aan de zijde der vorsten. Dit had ook invloed op den kerkbouw, die thans alle krachten, hem nog verleend, opeischte. Kr kwam een overhelling te voorschijn om aan de landsvorsten een niet geringen invloed bij de inrichting, het bestuur en het onderhouden der kerken van het Evangelie toe te kennen. Zoo werd de Luthersche Kerk der toekomst de Kerk dei' Vorsten en zoo werd geheel de Reformatie, door hem zoo gezegend tot stand gebracht, onder den invloed der vorsten gesteld. En hierdoor dreigde de Kerk andermaal het instrument te worden, waarvan de Vorsten, toenmaals schier allen in het bezit der despotieke macht, zich bedienden om staatkundige bedoelingen te verwezenlijken. Ook was die invloed strijdig met de roeping der Kerk, die op alle terreinen de levens, zoo onafhankelijk mogelijk, Gods recht en waarheid behoort te verkondigen.
4. Doon van Frkdkrik den wijze. Verdere hervormingen. Luther's huwelijk.
Tegen het einde van den Boerenopstand was Frederik de Wijze, hertog en keurvorst van Saksen, de eeuwige ruste ingegaan. Tien dagen vóór de nederlaag van Münzep. was zijn ure gekomen.
Even als zijn verzwakt lichaam was door de treurige berichten, die de boerenopstand bijkans dagelijks aanbracht, door de gruwelen van den burgerkrijg, zijn vroom gemoed diep geschokt. In zijn droefenis sprak liij: „Ach! zoo het 's lleeren wil zijn mocht, zou ik met blijdschap sterven, 't ls mij, alsof liefde, waarheid, geloof, in één woord, alle goed van deze aarde is geweken."
Hij bewoonde toen het slot Lochare en trok zich in stilte van alle zaken terug, ten einde zoo weinig mogelijk van al de jammeren, die Duitschland overstelpten, te vernemen. Wanneer de mensch treedt in den stond, waarin hij zijn God zal ontmoeten, kan hij veel aardsche zaken loslaten. Op den iden Mei verlangde de keurvorst Spalatinus, zijn getrouwen hofkapelaan, te zien. Hij sprak hem minzaam aan, verheugde zich over zijn komst en liet zich in zijn ziekestoel tot dicht bij zijn vriend plaatsen en verzocht toen, dat alle aanwezigen de kamer zouden verlaten. Toen sprak hij zeer vertrouwelijk over Luther en diens zaken, over de boeren en den rampzaligen strijd en over zijn spoedig heengaan. Des avonds te acht uren kwam Spalatijn terug en Frederik lei hem zijn gansche hart open en beleed, als in de tegenwoordigheid Gods, oprecht zijn zonden. Op den 5den Mei verkondigde hij den dood des lleeren in het Avondmaal onder beide teekenen. Geen enkel familielid was aanwezig. Zijn broeder en zijn neef waren in het leger. Maar zijn getrouwe bedienden stonden met rouwe en droefheid in het hart rondom zijn legerstede. Zij barstten op het zien van hun heer in dezen droeven toestand in tranen uit. De godvruchtige vorst zei tot hen: „Kinderen! zoo ik iemand uwer eenig kwaad mocht hebben gedaan, ik smeek u bij de liefde Gods, vergeeft het mij. Wij vorsten geven den geringen man maar al te dikwijls reden tot misnoegen, en dit is zondig."
Wij leeren den edelen beschermer van Luther ook hier van een schoone zijde kennen. Hij achtte zich niet Ie hoog om zijn dienaren vergiffenis te vragen. Al wist hij, dat God hem vergeven had, ook aan der menschen vergillenis gevoelde hij behoefte.



Liefelijk is 't waar te nemen, dat hetzelfde Evangelie, waarvoor hij gewaakt had dooi' den man te beschermen, die het aan het volk terugbracht, hem tröostle en zaligde. Had hij vroeger een testament gemaakt, waarin hij zijn ziel aan „Maria, de Moeder Gods" had opgedragen, nu verlangde hij, dat hij in zijn uitersten wil, al zijn hoop en vertrouwen mocht stellen op de heilige en eenige verdiensten van Jezus Christus tot vergiffenis zijner zonden, betuigende dat hij verlost was door het dierbaar bloed van zijn geliefden Zaligmaker. Heerlijk getuigenis! Nog eenmaal sprak hij. „Ik kan niet meer!" en straks dairop, 's avonds te vijf uren, is hij ontslapen, zacht en kalm. Zijn geneesheer getuigde van hem: „Hij was een zoon des vredes en is in viede henengegaan." En Luther : „O droevig afsterven voor allen, die hij heeft achtergelaten.
Aan Luther was waarlijk een sterke steun ontvallen. Niet dat Luther hem dikwerf van aangezicht tot aangezicht gezien had. Juist zeer zeldzaam. Hun betrekking was van geestelijken aard. Ze was die van twee mannen, die beiden in oprechtheid God zochten in hun leven. Als de keurvorst, nog verzonken in het Roomsche bijgeloof, reliquiën zocht en vond in Palestina of liet zoeken en koopen in de Nederlanden, deed hij zulks, omdat hij daarmede meende, die aan zijn kerk te Wittenberg schenkende, Gode een dienst te doen. Even zoo als Luther te Rome op zijn knieën den Pilatus-trap opklimt, meenende vrede te vinden voor zijn ziel. Zulke zielen voelen zich tot elkander getrokken en verbonden. De keurvorst is in Gods hand het middel geweest, waardoor 's Heeren werk door Luther betere vruchten kon afwerpen voor de Reformatie, dan zulks met Wicleff en Iluss het geval was geweest. Zijn nagedachtenis, als die eens rechtvaardigen, blijve in zegening!
't Was wel treurig, dat het verbond der Vorsten te Regensburg gesloten, na den schrikkelijken afloop van den Boerenkrijg, zich richtte legen de vreedzame belijders van het Evangelie. Zelfs zij, die tegen de boeren gestreden en hen mede overwonnen hadden, werden te Wurzburg en te Ramberg ter dood gebracht.
Ook Georgk van Saksen verweet Luther, dat deze al de ellende van den Boerenoorlog had veroorzaakt. Hij trachtte Johann van Saksen en Philip van Hessen tot zijn inzichten over te halen, en 't scheen, alsof zij na den dood van 1' rederik daartoe overhelden. Luther doorzag hem en riep uil: „Hertog George vermeent nu te triomfeeren, omdat Frederik gestorven is, maar Christus heerscht in het midden zijner vijanden; te vergeefs is bet, dat zij knarsetanden. Hun wil en opzet zal vergaan!"
Te üe'ssau kwam voor Noord-Duitschland een nieuw verbond tot stand. Een echt Roomsch verbond! De keurvorsten van Maintz en Rranclenburg. de hertogen Hendrik en Erik van Brunswijk kwamen daar in Juli bijeen. Natuurlijk was George van Saksen de ziel van dit verbond. In zijn ijver voor Rome had hij te Leipzig twee ingezetenen, die geschriften van Luther in hun bezit hadden, doenontboolden. Gelukkig voor de goede zaak weigerden de nieuwe keurvorst Joiiann en Philip van Hessen elke deelneming. Toch zag het er zeer donker uit. Alles spande samen om Luther's gemoed met groote zorg te vervullen. Wie van de partij der Zwickauers nog was overgebleven, haatte hem met een doodelijken haat. De keizer schreef een nieuwen rijksdag te Augsburg uit en was voornemens van de godsdienstige verdeeldheden gebruik te maken om de Evangelischen ten onder te brengen. De veel machtiger partij van Rome in Duitschland zou hem zeker daartoe behulpzaam zijn. 's Keizers broeder Ferdinand was een dweepziek volger van den Paus. 1'rederik de Wijze was niet meer. George van Saksen was voornemens den hervormer te Wittenberg te doen gevangen nemen. De nieuwe vorst van Saksen, keurvorst Johann en de landgraaf waren toen bevreesd en zwak. De hoogeschool



te Wille nberg had voel studenten verloren. Er was sprake van haar op to heffen. Alle golven en haren gingen over Lcther henen.
Toch versaagde hij niet. Hij had zich zeiven geen rust gegund; met woord en pon had hij tegen het oproer gestreden en door zijn geschrift: Tegen de roofzuchtige en moordzieke benden der hoeren, voorzeker al te fel tot verdelging aangespoord. Dit geschrift heeft ton allen tijde tegenspraak uitgelokt. In een afzonderlijken zendbrief in Juni en Juli 1525 was hij genoopt liet te verdedigen tegenover den kanselier Kaspak Müï.ler te Mansfcldl. Hij beriep zich er op, dat hij in persoon met levensgevaar hot oproer door prediking en toespraak had bestreden. „Ik vreesde voor beide," schreef hij: „werden de hoeren lieeren, dan zou de duivel abt worden, en werden zulke tirannen als de overwinnende vorsten heeren, dan word zijn moeder abtdis." Dat hij, die nu meer aan de zijde dei- vorsten stond, roods in 1520 in zijn geschrift Over de wereldlijke Overheid niet zacht over de laaatsten had geoordeeld, blijkt uit de woorden: „En weet, dat van het begin der wereld een verstandig vorst een zeer zeldzame vogel is, en een vrome nog veel zeldzamer. Gewoonlijk zijn zij de grootste gekken en ergste schavuiten op aarde, omdat men zich bij hen altijd op het ergste moet wapenen en weinig goeds van hen te wachten heeft, allerminst in goddelijke zaken, die het heil der zielen betreffen. Want zij zijn Gods cipiers en heulen, en zijn goddelijke toorn gebruikt hen om de boozen te straffen en den uitwendigen vrede te bewaren." Reeds hier 011 later blijkt hij wel vast in zijn beginsel om de wereldlijke macht te scheiden van het optreden in geestelijke zaken, ten einde met den wereldlijken arm de ketterij te straffen, maar ontkend kan hot niet, dat zijn woorden verkeerd konden uitgelegd worden. Later hield hij het vreeselijk strafgericht over de boeren nog meer gerechtvaardigd, toen hij vernam, dat Thomas Münzer in zijn verhooren hij zijn meeningen volhardde. In een brief aan Amsdorf verkbart hij zich gegriefd,dat men hem Vorsten vleier noemde; toch meende hij, „d.it beter was, zoo allo boeren omkwamen dan de vorsten en overheden, omdat de boeren zonder machtiging van God naar hot zwaard grijpen." In stede van een dolzinnig revolutionair geweest te zijn, staat hij steeds tegenover allen opstand, omdat het gezag der Overheid hoog bij hem was aangeschreven.
Te midden van al deze gebeurtenissen had er iets plaats, dat de wereld nog meer verbaasde, dan al wat Luther reeds had gedaan. De hervormer was in 't huwelijk getreden.
Negen nonnen, met name Magdalena Staupitz, Euza van Canitz, Ava Grossen, Ava en Margareta Schönfeldt , Lanetta van Golis , margareta en Catharina Zesciiau en Catharina von Bora, bevonden zich in 1523 in het klooster Nimptsch, bij Grimma in Saksen. Daar hadden zij zich beijverd om Gods Woord te onderzoeken en leeren inzien, dat de roeping der vrouw een andere was dan zich in een klooster van de wereld af te zonderen. Hoe meer zij het Woord lazen , des te meer verdwenen de nevelen van het bijgeloof, die haar tot dusverre hadden omvangen. Verlicht door Gods Woord en door Zijn Heiligen Geest, schreven zij aan haar ouders: „Wij kunnen om onzer zielen zaligheid wil niet in het klooster blijven.' Hierop ontvingen zij allen, zonder uitzondering, een gestreng en afwijzend antwoord. Hoe gaarne zouden zij in de ouderlijke woning zijn teruggekeerd! Wat nu te doen'.' Afkeerig van de pauselijke instelling in het kloosterleven, besloten zij gezamenlijk het klooster te verlaten en een voegzaam verblijf op te zoeken. Leonaru Koppe en Wolf Tomitscii, godvruchtige ingezetenen van Tonjau, boden hulp. /ij verlieten het klooster zonder moeilijkheid en klommen in een wagen, door de zorg dezer mannen voor haar besteld. En op den 7^" April 1523 hielden zij,



diep ontroerd over haar stouten stap, stil voor de poort van het Augustijner klooster te Witienbcrg, thans door Luther bewoond. Luther was verbaasd, maar zei, toen hij ze voor zich zag: „Dat heb ik niet gedaan, maar gave God, dat ik allen die nog in slavernij gehouden worden, kon bevrijden en alle kloosters kon ledig maken, doch de bres is nu gemaakt." De nonnen werden bij verschillende personen in huis opgenomen. Zoo ontving Catharina van Bora een vriendelijke opname in het gezin van den burgemeester der stad. Hoewel Luther zoo dacht en sprak, was hij in 1523 nog volstrekt niet van plan om in liet huwelijk te treden. Zelfs maanden later gaf hij hun, die hem liet huwelijk aanraadden, ten antwoord: „God kan mijn hart veranderen, als dat Zijn welbehagen is; maar thans ten minste denk ik er niet aan om een vrouw te nemen. Niet dat ik onverschillig ben voor den huwelijken staat, want ik ben geen hout of steenblok. Maar mijn gedachten worden elders geleid, omdat ik dagelijks den wreeden ketterdood voor oogen heb.
Ondanks dien weerzin om voor als nog in het huwelijk te treden, ging hij voort, het echtelijk leven in zijn liooge waarde voor te stellen. Hij zegt: „Wij willen bewijzen, dat het huwelijk de meest geestelijke staat is en dat men valschelijk en ten onrechte eenige standen geestelijke orden en het huwelijk een wereldschen staat genoemd heeft, 't Is juist omgekeerd. Het huwelijk is de-ware geestelijke stand. Niets is geestelijk, waar niet het inwendig leven des geloofs in 't hart, waar de Geest des Heeren niet regeert. Maar omdat nu ook dat geestelijk heet, t welk uitwendig aan 't lichaam geschiedt door den geest des geloofs, stellen wij vast, dat het huwelijk met het meeste recht een geestelijke stand is. De echtelijke staat oefent niet alleen het hart in het inwendig wezen door 't geloof voor God, maar ook het lichaam uitwendig door de werken."
Toch schreed Luther voort op den weg, die hem van liet kloosterleven afvoerde. Alle kloostergebruiken, door menschen bedacht en uitgevonden, werden verlaten voor de zeden en gewoonten van liet door God ingestelde maatschappelijk leven. Op den 8den October 1524 had hij de pij van den Augustijner monnik ter zijde gelegd en verscheen hij in de kleeding van een wereldlijk priester in de kerk. Het klooster der Augustijnen werd zoo verlaten, dat Lutheu alleen overbleef. In December 152i zond Luther de sleutels aan den keurvorst met het bericht, dat hij elders woning en bestaan zou vinden. De keurvorst verzocht hem van het klooster te blijven gebruik maken, terwijl het gebouw aan de universiteit overging.
Luther gevoelde in zijn hart groote aandrift voor een huiselijk leven. Zoo zeer als hij tegen het monnikendom was, zoo hoog stelde hij den huwelijken staat. Voor zich zeiven wogen hem de te vreezen lasteringen der vijanden te zwaar, om aan een huwelijk te denken. Hij was Catharina van Bora wel genegen; maar had zelf gepoogd om haar aan Baumgartner uit Neurenberg en later aan Dn. Glatz van Orlamundc uit te huwelijken. Nu begon hij er over te denken, of hij zelf haar niet tot zijn echtvriendin zou maken. De keurvorst en eenige vrienden drongen er bij hem op aan om tot dezen stap over te gaan.
Ook Lutiier's vader, die zooveel tegen zijn monnikworden gehad had, drong bij hem aan om een vrouw te nemen. In zijn bedenkingen over de zaak kwam hij altijd tot deze slotsom, dat het huwelijk een instelling Gods en de ongehuwde staat een menschelijke inzetting is. Luther had langzamerhand.een afkeer gekregen van alles, dat door Rome in de Kerk was gebracht. En daarvan is zeker het coelibuat een van de ergste misbruiken. Ook wilde hij niets van zijn papistisch leven overhouden. Om uit alle onzekerheid te geraken, worstelde hij ook over deze zaak in den gebede niet zijn God. Hij ontveinsde zich niet, dat de wereld en de Bjonv



sche kerk groote ergernis aan zijn trouwen zouden nemen. Maar het Wooril der Schrift: „Het is niet goed, dat de mensch alleen zij", daalde telkens met meer kracht in zijn ziel. Het werd hem duidelijk, dat hij ook in dit opzicht als hervormer der Kerk een taak te vervullen had.
Zelfs Luther's vrienden dachten niet zoo gunstig over Luther's huwelijksplannen. Schurff, zijn rechtsgeleerde vriend en helper te Worms, zei: „Als deze monnik trouwt, zal hij de gansche wereld, ja den duivel zelf in een schaterend lachen doen uitbarsten en hij zal daardoor eigenhandig het werk verwoesten, dat hij begonnen heeft." Deze niet malsche uitdrukking had op den monnik een gansch andere uitwerking dan verwacht werd. In het oog van zijn vijanden, van de wereld en den duivel was zijn huwelijk juist geschikt om de hervorming te vernietigen, llij wilde nu toonen, dat de zaak der hervorming niet zijn zaak en haar voortgang niet van hem afhankelijk was en daarom sprak hij: „Welnu, dan zal ik het doen en den duivel en de wereld dezen streek spelen. Ik zal mijn vader gehoorzamen en Catharina trouwen." Hij meende, dat zijn huwelijk — het huwelijk van een monnik, die de gelofte van kuischheid had bezworen, —zijn breuk met het pausdom zoo groot mogelijk zou maken- Voorts meende hij geroepen te zijn om een voorbeeld te geven en anderen aan te moedigen de dwalingen op elk gebied te verwerpen. Buckh, Jonas, Zwing li en Bugenhagen waren reeds voorgegaan door in 't huwelijk te treden. Alleen Luther, de krachtigste persoonlijkheid ondèr de hervormers, ontbrak tot dusver. Zeker is 't waar, dat door Luther's huwelijk aan Home, dat weer in en na den boerenkrijg hoop kreeg de Reformatie ten onder te brengen, een vreeselijke slag werd toegebracht. De zaak der hervorming moest wel krachtig staan, als Luther dien stap aandurfde. En zoo ontstond schrik en ontzetling onder 's pausen trawanten, die het huwelijk van een priester en monnik doodzonde achtten en niet schroomden door het leven in concubinaat den door God ingestelden echtelijken staat te honen en te onteeren.
„Ik wil niet alleen met woorden maar ook met daden aan het Evangelie getuigenis geven," zei Luther. „Ik heb besloten om, ten aanzien van mijn vijanden, die reeds over mij juichen en overwinningskreten doen hooren, een non tot vrouw te nemen, opdat zij zien en weten mogen, dat ze mij nog niet ten onder gebracht hebben. Ik neem geen vrouw met den wensch en 't vooruitzicht om lang met haar te leven; maar nu ik zie, dat volken en vorsten tegen mij den teugel vieren, meenende, dat mijn einde nabij is, en dat men na mijn dood op nieuw zal trachten mijn leer met voeten te treden, heb ik besloten tot troost en stichting der zwakken een afdoend getuigenis te geven aan 't geen ik in de wereld heb verkondigd.
Tegen zoo innige overtuiging, aan welker oprechtheid niet mag getwijfeld worden, is niet veel in te brengen. Er moest zeker een oogenblik komen, 't zij in 't leven van den monnik Luther, 't zij in dat van andere gewezen monniken en priesters, waarin zij voor de vraag geplaatst om óf aan de goddelijke óf aan de menschelijke wet, welke laatste zij toch verfoeiden, gehoorzaamheid te betoonen, besloten gehoorzaamheid aan de eerste met de daad te bewijzen.
Den IS"1" Juni 1525 trad Luther dan ook in het huwelijk met Catharina von Bora. De echtverbintenis werd gesloten ten huize van Amsdorff, Luther's vriend en ambtgenoot. Dn. PommeraNUS zegende haar in. De schilder Lucas Cranach en Dr. Johannes Apella waren getuigen. Op de allereenvoudigste wijze werd de plechtigheid volbracht en nu ontving Luther in Catharina een heerlijken schat, liet .huiselijk leven, met al zijn lief en leed, werd zijn deel. Hij genoot van dat leven, hij, die tol dusverre óf i" de eenzaamheid der kloostercel óf als eenzaam



monnik in het Augustijnerklooster had vertoefd. Zonder zich aan eenig vooroordeel te storen, trad hij de echtelijke loophaan in en was meer dan twintig jaren als man en vader zoo gelukkig, als men in dezen staat op aarde wezen kan. Luther was hij zijn huwelijk twee en veertig jaren oud. Hij zelf deed hij de gelegenheid van zijn huwelijksverbintenis het gehed. Dit gebed luidde: „Lieve, hemelsche Vader! Dewijl Gij mij in het ambt gesteld hebt en mij ook vader wilt genoemd hebben, zoo verleen mij genade en zegen, dat ik mijn lieve vrouw, mijn kinderen en dienstbaren godvruchtig en christelijk regeere en onderhoude. Geef mij wijsheid en kracht, ze wel te regeeren en op te voeden, geef hun ook een goed hart en een goeden wil, om uwen wil te volgen en gehoorzaam te zijn, Amen!" Den daaropvolgenden dag' gaf hij een klein feestmaal in besloten kring; op den 27stl» Juni had hij vrienden van buiten genoodigd, alsmede zijn ouders, die hun lang gekoesterde wenschen in deze vereeniging vervuld zagen. Aan den avond van dien dag verzamelden zich de studenten onder de vensters van het Augustijner klooster, der echtelingen woning, en zongen den l^T3'1-" Psalm, door Lvther zelf in het Duitsch overgezet en op muziek gebracht:
„Wel, die in 's Heeren vreeze staat En altijd op Zijn wegen gaat,
Wanneer uw eigen hand U voedt,
Zoo leeft gij recht en 't gaat u goed.
Uw vrouw zal aan uw zijde zijn,
Gelijk een rank vol druiven fijn;
Uw kinderen gezond en friseh Als jonge olijven om uw diseh."
De laster bleef niet uit. Men wilde zelfs van bevriende zijde zijn bedoeling maar niet begrijpen. Aan Spalatijn had hij reeds den 10<lc" April 1525 geschreven, hem het huwelijk aanradende: „Ik dring met zooveel redenen er hij anderen op aan om te trouwen, dat ik binnenkort er zelf nog toe zal besluiten, daar mijn vijanden niet ophouden dezen staat te verdoemen en onze wijsneuzen dagelijks er over lachen." „Kan ik het schikken", schrijft hij aan zijn zwager Rühel op 4 Mei, „Münzer ten spijt, wil ik mijn Kaatje ten huwelijk nemen, eer ik sterf." Münzer n.1. had het huwelijk der „ongeloovigen" hoererij genoemd.
Wij kunnen ons in Luther niet denken den man zonder hooge waardeering der echtelijke vreugde. Toch vloeit er uit de kennisneming van heider toestand, dien van Luther en van Catharina, voort, dat geen sentimenteele gesteldheid hun verbintenis bewerkte, veeleer verstandig kalm overleggen van een menschenpaar, dat de stormen des levens had ervaren en van kloosterleven en ascetische heiligheid een afkeer had gekregen. Catharina had te kennen gegeven dat óf Amsdorke óf Luther door haar tot echtgenoot begeerd werd.
De tijding werd door geheel Eurojia verbreid en bracht allen, die het oog op de hervorming" in Duitschland gevestigd hielden, in ontroering. Allerlei zwarts en afschuwlijks lei men Luther te laste. De wellustige Hendrik VIII, koning van Engeland, Luther's doodvijand, riep uit: „Dit huwelijk is bloedschendig." „Een monnik heeft een Vestaalsche maagd getrouwd," zeiden anderen. Weder anderen: „De Antichrist zal uit dit huwelijk voortkomen, want een voorspelling zegt, dat hij zal geboren worden uit een monnik en een non." Erasmus spotte met deze wijsheid. „Als-1 dit waarheid is," zei hij glimlachend, „hoeveel duizende antichristussen be-



staan er dan reeds hier op aarde!" Dezelfde geleerde oordeelde over dezen stap vrij gematigd: „Luther heeft een vrouw genomen uit een deftig geslacht, maar zij brengt hem geen schatten aan," zei hij. Ook Melanchton, die over de gevolgen van dit in-het-huwelijk-treden wel wat ontroerd was geweest, verdedigde zijn vriend en broeder krachtig. „Dat er iets onbetamelijks is in Lütiier's huwelijk, is een valsch en lasterlijk beweren," zei hij. Ook voegde hij er bij: „Wat Luther zeiven aangaat, ik geloof, dat hij zich geweld moet hebben aangedaan om daarnaar te streven. Ook is het huwelijksleven een leven van ootmoed, een heilige staat, voorzoover die beneden mogelijk is. De II. Schrift stelt op alle plaatsen het huwelijk voor als eerlijk voor God."
Lutiier's daad is een grootsche daad. Het huwelijk is door hem weder in eere hersteld. 1 Jij gaf een indrukwekkend voorbeeld van waardeering van het echtverbond, dien door God zelf gelegden grond van een gelukkig familieleven, dat door het coelibaat, door paus Gregorius VII den priesters der Kerk opgelegd, was gehoond. Zoo ooit een valsche leer door zedeloosheid en schande is achtervolgd, is het voorzeker de zedelijkheid ontbindende instelling van den ongehuwden staat der wereldlijke priesters. Wanneer monniken dien verwerpen , dwepen zij ; wanneer de hiërarchie die den dienaren der kerk oplegt, pleegt zij een misdaad: de schieralgemeene verdorvenheid der geestelijkheid had den priesterstand, zooals wij vroeger zagen, schier algemeen in verachting gebracht. De deugden van een onergerlijk leven voor God en de menschen te leiden, dooi' enkelen beoefend, konden geen eere brengen over een geheel zedelijk verdorven lichaam. Het coelibaat bracht voortdurend den huiselijken vrede en de huwlijkstrouw in gevaar. De booze hartstochten van priesters en monniken behaagden dikwerf vrouwen en maagden. Hoe zich voor hun verleiding te belioeden? Hun positie tot de familiën, hun zitten in den biechtstoel, hun doordringen in de geheimen van het echtelijk leven, gaven hun voortdurend gelegenheid om ongestraft te kunnen zondigen.
Daar kwam de Hervorming en onder de leiders der Hervorming trad Luther op, de gewezen monnik, die een gewezen non huwde en voor de volgende eeuwen in de vrij geworden Kerk van Christus de zonde van het gedwongen coelibaat afschafte. De prediker des Evangelies leefde voortaan met zijn gezin onder de overige gezinnen der gemeente, die hij diende. In vele gevallen vermocht hij nu uit eigen ervaring te leiden, te vermanen, te troosten en te heiligen.
Lutiier's huwelijk maakte hem en Gatharina zeer gelukkig. De eenzame van zoovele jaren genoot van het heerlijke nieuwe leven. Luther zei dan ook: „De beste gave Gods is een brave en beminnelijke vrouw, die God vreest, hare kinderen liefheeft, met wie een man in vrede kan leven en op wie hij zich in alles kan verlaten."
Een jaar na zijn huwelijk schonk Gatharina hem een zoon. Het liefelijke van het echtelijk leven vergoedde hem al de vijandschap, die zich boven zijn hoofd had samengepakt. Lutiier's Ketiia was dan ook een voortrellèlijke vrouw, juist voor hem geschikt. Zij bewees hem de innigste liefde en vereering. Zij bemoedigde hem in zijn treurigheid. Zij wist uit den Bijbel gepaste bijbelwoorden en feiten in herinnering te brengen. Zij nam alle huiselijke zorgen en bemoeiingen op zich, zat gaarne bij hem neder, als hij alleen was, herinnerde hem, aan wie zijner vrienden hij nog schrijven moest. Niet zelden vervroolijkte zij hem door haar eenvoudig vragen. Gatharina was wel niet geleerd , zelfs bezat zij geen groote geestesgaven, maar zij was verstandig en bescheiden, in de bestiering van haar huishouden ervaren en vertrouwd niet de naald. Meestal zat zij stillekens bij haar echtgenoot neder, niet zelden bordurende aan zijn portret. Luther noemde haar soms ook,



waarschijnlijk omdat zij haar vrouwelijk recht handhaafde, Heer Ivetha. In alle lief en leed was zij waarlijk een hulpe tegenover hem. Hij beminde liaar innig, „meer dan zijn oogen, meer dan geheel liet Turksche Rijk;" zij was liem „dierbaarder dan Frankrijk en de republiek van Venetië. Hij waardeert haar godsvrucht en roemt haar kuischheid. Hij betuigt: „Ik heb een vrouw, die vroom en trouw is, waarop zich het hart des mans verlaten kan." „Zij bederft niets," gelijk Salomo zegt. In zijn brieven is hij altijd vol van zijn Kathe. Hij schrijft op de teederste wijze van haai-. Hij noemt haar „zijn lieve en bevallige vrouw, zijn waarde cn beminnelijke Kktha." Zij is zijn goede engel. Door haar herkreeg hij zijn oude vroolijkheid, geestigheid en levenslust, zijn blijde scherts en zijn opbouwenden humor. In de vele moeilijke dagen, die nog voor hem zouden komen, was zij zijn troost en verkwikking, in de vele blijde uren, die volgden, de zon, die scheen in zijn schoone, echtelijke woning: het oude Augustijner klooster te Wittenberg.
5. Geloofsvervolgingen.
Het kon niet wel anders, of de hervorming moest hare geloofsgetuigen ontvangen. De toomelooze heerschzucht der pausen en der hiërarchie liet niet anders verwachten. De wreede Dominicanen en de uit hen voortgekomen Inquisitie — die helsche instelling — dorstten naar het bloed der belijders van het Evangelie. Het onderzoek der H. Schrift zou door pijnbank en vuurdood, het bidden tot God in geest en waarheid, het lofzingen en samenkomen der eenvoudigen, door zwaard en strop belet worden. Rome en zijn trawanten schaamden zich niet de handen te slaan aan Gods schepselen, naar Zijn evenbeeld geschapen, omdat deze zich met walging afkeerden van de fabelen en bedriegelijke leeringen, die in plaats van brood steenen tot stilling van den honger en dorst naar gerechtigheid boden. En onder de toelating des Heeren moest ook voor het Evangelie „het bloed der martelaren het zaad der Kerk worden."
Aanvankelijk scheen het, dat Luther's huwelijk met een ontvluchte non schadelijk zou werken op den voortgang der Reformatie. De boerenopstand, hoewel gedempt, had èn onder de boeren èn onder de vorsten velen van Luther en de Hervorming afkeerig gemaakt. De dweepzucht der aanhangers van de hemelsche profeten belemmerde dien voortgang evenzeer. Keurvorst Frederik dk wijze was niet meer en Luther's huwelijk deed den laster geloof vinden, dat hij eenig en alleen daarom legen aflaat en hiërarchie den strijd had aangebonden.
Toch straalden er straks eenige lichtpunten voor de bedreigde Hervorming, die door Luther en zijn vrienden nog even vurig werd omhelsd en verbreid.
Keurvorst Joiiann, broeder en opvolger van Frederik, nam weldra de taak van voorstander der door zijn broeder gewoonlijk lijdelijk beschermde zaak over. Hij sprak te Weimar op den 25ftt'n Augustus 1525 tot de vergaderde geestelijkheid: „Ik verlang, dat gij voortaan het zuivere evangelie zult verkondigen, zonder eenige menschelijke toevoegselen." En toen daarop sommige geestelijken hem vraagden, of het geoorloofd was missen voor afgestorvenen te lezen en water en zout te wijden, was zijn antwoord: „Alles, zoowel ceremoniën als predikatiën moeten met Gods Woord in overeenstemming zijn."
Ook de landgraaf van Hessen, de ons bekende Philip, werd voorstander en beschermer der Evangelischen. Te vergeefs trachtte hij echter zijn schoonvader, hertog George van Saksen, voor het Evangelie te winnen. Toch is het te betreuren, dat hij veel minder discipel des Woords dan man van het zwaard was. Dit deed



nadeel aan de zaak der Reformatie. Tevens werd deze langs zoo meer onder vorstelijken invloed gebracht.
Ook Pruisen, de ontluikende grootmacht, bestemd om in den nieuweren en nieuwsten tijd zulk een groote plaats op de schaal van het Europeesch evenwicht in te nemen, had met blijdschap en geestdrift het Evangelie aangenomen. De hervorming maakte daar al spoedig in staatkundigen zin een eind aan vele moeilijkheden. 1 Iet volk, door vurige predikers voor het Evangelie gewonnen, smeekte den grootmeester der Duitsche orde om medelijden met zijn geestelijke eliende. „Geef ons predikers, die het zuivere Evangelie verkondigen."
Nadat hertog Albreciit als erfhertog van Pruisen door Sigismund, koning van Polen, zijn leenheer, was erkend, deed hij een schitterenden intocht binnen Koningsbergen, verwelkomd door een blijde en jubelende menigte. Albreciit sprak: „Er is maar één orde en die is het Christendom." De bediening van het Evangelie naar Gods Woord werd hersteld. De monnikenorden verdwenen. De bisschoppen deden van hun wereldlijk beheer afstand. De kloosters werden in gasthuizen veranderd, liet baatte niet, of de keizer, op aanstichting van den paus, den „afvalligen monnik" Albreciit onder het interdict stelde. De secularisatie ging voort en de hervorming schoot diepe wortelen in Pruisen, waartoe het huwelijk van Albreciit met Dorotiiea, dochter van den koning van Denemarken, een godvruchtige discipelin van den eenigen Zaligmaker Jezus Christus, niet weinig bijdroeg.
Alzoo waren drie vorsten Johann van Saksen, Philip van Hessfn en Albreciit van Pruisen, deels om staatkundige, deels om godsdienstige redenen aan de zijde der hervorming getreden. Een vierde, die er evenzeer over dacht: de kardinaalaartsbisschop van Maintz, trad evenwel terug, toen hij bij het spoedig eindigen van den boerenkrijg zijn belangen niet langer bedreigd zag.
Terwijl d3 gemeenten dringend om Evangeliedienaars smeekten, verzocht Luther den Keurvorst om het Evangelisch predikambt in plaats van het priesterschap van Rome te stellen. De predikers te Wittenberg zegenden de nieuwe leeraren in. Zij leerden. dat er geen andere Kerk was dan de vergadering van hen, die Gods Woord kennen en belijden en verlost zijn door Christus."
Geen wonder, dat van Romé's zijde zich krachtige tegenstand openbaarde. De aanstaande Rijksdag was bestemd om de Hervorming in Duilschland voor goed ten onder te brengen.
Tegenover de voornemens van den keizer en van Ferdinand, zijn broeder, werden op het kasteel Friedland in het bosch Sullingen de grondslagen gelegd van het Evangelisch verbond, dat zich stelde tegenover de Roomsche verbonden van Regensburg en Dessau.
Natuurlijk werd op den te Augsburg geopenden Rijksdag over den pas bedwongen boerenopstand gesproken. Daar verklaarden de afgevaardigden van Saksen en Hessen , dat die was ontstaan uit oververdreven gestrengheid, en waarschuwden zij, dat de gevolgen nog vreeselijker zijn zouden, wanneer de Rijksdag met gewelddadige maatregelen tegen de Reformatie wilde optreden.
Er werd overeengekomen weer in Mei 1526 te Spiers saam te komen. Inmiddels werd de vroegere alliantie tusschen Saksen en Hessen te Torgau bekrachtigd.
Luther en Melanchton waren tegen de tusschenkomst der vorsten. Zij wilden, dat de zaak der Hervorming door God zelf behoed zou worden. Ja, Melanchton meende, dot de bemoeiingen der Evangelische vorsten juist tot den strijd aanleiding zouden geven.



Johann vax saksen bracht een verbond tot stand. Tusschen den keurvorst en zijn zoon ter eenre, de hertogen van Brumwijk en Luxemburg, van Mecklenburg, den vorst van Anhalt en de graven van Mamfddt ter andere zijde. Piiii.ip van Hessen beproefde zulks te vergeefs met Frankfort, Trier en met den keurvorst van den Paltz.
Te°en deze vorsten, die zich door nieuwe bondgenooten sterkten, traden de met Maintz en George van Saksen verbonden vorsten op, die de hulp inriepen van keizer Karei. V. Inmiddels had deze te Madrid vrede met Frankrijk gesloten en Frans I daarbij verplicht, hetzij tegen de ketters, hetzij tegen de Turken, hein voor de helft in de kosten van een oorlog bij te staan.
Toen de vorsten nu een hunner tot hem zonden, vierde Karei, juist zijn bruiloft met een Portu°eesche prinses, en te midden van den luister dier huwelijksfeesten besloot de jeugdige Echtgenoot tot maatregelen van geweld.
De terugkomst van den gezant deed de Hoomsche vorsten trotsch het hoofd opheffen. Zij achtten zich zeker van de zegepraal van Rome op Wittenberg. Ook hier speelde politiek en hebzucht een groote rol. George van Saksen zei, zooals wordt beweerd: ,.Ik kan keurvorst worden, wanneer ik maar wil."
De gevaren die de Hervorming bedreigden, brachten Luther en Melanchton op de knieën voor God en vermaanden de gemeenten tot vurig gebed. Luther schreef in die da°en aan Frederik Myconius: „Satan verdubbelt zijn woede; goddelooze prelaten spannen samen en wij worden met een wreeden oorlog bedreigd. Wek dan het volk op om moedig te kampen voor 's Heeren troon, door geloof en gebed, zoodat onze vijanden, verwonnen door Gods Geest, mogen gedwongen worden tot vrede. Onze hoogste behoefte, ons voornaamste werk is het gebed. Laat allen het weten, dat zij thans zijn blootgesteld aan de scherpte des zwaards en aan de woede van Satan, en laat hen bidden.
Allereerst voe«t het ons nog een blik te werpen op den ons bekenden strijder voor de vrijheid, den"edelen Ulrich von Huttfn.
Zooals wij weten, had Erasmis zich te Bazel gevestigd, een veilige wijkplaats voor den humanist, die het ook wel eens met Rome te kwaad kon krijgen. Ook week daarhenen OekolamPADIUS , van wien straks nader zal gesproken worden. Hem volgde de beroemde ridder, die tot dusverre den paus had bestreden, maar nu in bezielde taal de Duitschers opriep om zich de vrijheid te veroveren. Wij kennen reeds zijn nederlaag te Landstein, waar de onspoed der ridderschap zijn idealen omverwierp en de instellingen der middeleeuwen bezweken voor de eischen deinieuwere tijden. De nieuwe strijd behoorde met geestelijke wapenen gevoerd te worden en Von Hitten, bezweken onder vele rampen en tegenspoeden, verlangde niet anders dan een plekje om vergeten te leven en te sterven. Ilij meende die plek "■evonden te hebben in Bazel. Toen hij dan ook als vluchteling in armelijke omstandigheden zich tot Erasmis wendde, die niets meer vreesde dan vijandschap en twist en" 0p ]iet gunstbetoon der vorsten en prelaten gesteld was, werd hij afgewezen. Erasmus was ongezind herbergzaamheid te bewijzen aan den man, die onder den ban lag van paus en keizer, die niemand ontzag en waarschijnlijk geld van hem wilde leenen. Ook vreesde hij voor de Evangelischen, die evenals Von Hutten zich tot hem zouden wenden. Erasmus wilde hem zelfs niet eens een onderhoud toestaan: zelfs verzocht de overheid van Bazel, dat de gevreesde ridder de stad zou verlaten. Deze, bitter gegriefd, schreef van uit Mühlhauscn togen Erasmus, die hem geestig maar
vinnig beantwoordde.
Von Hutten week naar Zurich uit; tot verdere uitwijking genoodzaakt, kwam hij tot Johannes Schnepp, te Ufenau, een eilandje in het Zuricher meer. Deze god-



vruchtige geestelijke ontving hem met de liai telijkste liefde en besteedde de grootste zor" aan hem. Te vergeefs bestreed liij evenwel de kwaal, die den armen vluchteling sloopte. Hij stierf in 1523, slechts nalatende een pen. Geld, noch meubelen, noch boeken bezat hij meer.
Maar reeds sedert lang was het kwaad ten volle besloten over allen, die het Evangelie van Jezus Christus naar de H. Schriften beleden. Kon het édict van Worms binnen de grenzen van het keizerijk moeilijk ten uitvoer gelegd worden; elders, in de Nederlanden, ging dat gemakkelijker. In het hertogdom Saksen liet George monniken en priesters, die Luther volgden, gevangen nemen; studenten werden van de hoogescholen, waar de hervorming ingang gevonden had, teruggeroepen; de exemplaren der II. Schrift, zoo iemand die bezat, moesten ingeleverd worden. Vooral in Oostenrijk, Wurtemburg en Brunswijlc kwam het tot deze gewelddadigheden.
In het Augustijner klooster te Antwerpen hadden eenige monniken het Evangelie aangenomen. °Jacor Probst, de prior en Melchior Mirisch werden gevangen genomen en naar Brussel gevoerd. I)e eerste voor de rechters gebracht, herriep, de laatste wist hen te bevredigen en ontkwam aan herroeping en veroordeeling. Maai in 152*2 werd het klooster gesloten en de monniken in de gevangenis geworpen. Hendrik van Zutpiien ontkwam door vrouwelijke hulp en Hendrik Voes, Johan Escii en Lambkrt Thorn wisten zich vooreerst aan alle nasporingen te onttrekken. Ten gevolge van het rusteloos naspeuren der Inquisitie werden eindelijk de drie laatsgenoemden gevonden en in ketenen geklonken naar Brussel overgebracht. Zij werden door den beruchten Hoogstraten en zijn medestanders ondervraagd, om daarna veroordeeld te worden.
Hoogstraten vraagde Escii en Voes : „Door u is gezegd, dat een priester niet de macht heeft om de zonden te vergeven; dat zulks God alleen toekomt. Zijt gij bereid om dit te herroepen?" Hierbij noemde hij nog andere stukken, door hen beleden, op. Voor alles wilde hij, dat zij zouden herroepen.
„Wij willen niets herroepen; Gods Woord verloochenen wij niet. Liever willen
wij sterven," was hun antwoord.
„Wilt gij niet belijden, door Luther op een dwaalweg gebracht te zijn?" vraagde
de Inquisiteur. ( ...
„Zooals Jezus' apostelen door den Heiland zijn misleid," antwoordden zij.
Op dit antwoord werden zij tot ketters verklaard en ter bestraffing aan de wereldlijke overheid overgegeven. Lambert weifelde en verzocht vier dagen uitstel.
Na verloop van den tijd, tot herroepen gegeven, werden Esch en Voes. zooals weleer Huss met veel plechtigheid van hun geestelijk gewaad ontdaan en aan de rechters der Landvoogdes overgeleverd. Deze veroordeelden hen tot den vuurdood. Geboeid werden zij in handen van den scherprechter gesteld en door dezen, onder begeleiding van Hoogstraten en andere Inquisiteurs, naar den brandstapel gevoerd
De godvruchtige jongelingen zagen den mutsaard met de grootste kalmte aan. De wreede geloofsrechters zagen met ontroering die teedere jeugd met zulk een godsvrucht en standvastigheid den dood te gemoet treden. Aan den paal gebonden, werd hun gevraagd, of" zij belijdenis wilden doen van het christelijk geloot, llun antwoord was: „Wij gelooven de christelijke Kerk, niet in uwe Kerk.
De inquisiteurs talmden en hoopten, dat de aanblik van het schriklijk lot, dat hen beidde, hen tot inkeer zou brengen. Die triomf was voor Hoogstraten met weggelegd. Onbevreesd, met kalmen heldenmoed, zongen zij psalmen en riepen bij herhaling: „Voor den naam van Jezus Christus willen wij sterven.



De inquisiteurs, bevreesd en aarzelend, riepen: „Bekeert u, bekeert u! Of gij sterft in 's duivels naam!"
„Neen! als christenen en belijders van de waarheid des Evangelies willen wij sterven," was hun wederwoord.
liet vuur werd ontstoken. Op hun gelaat rustte een hemelsche vrede en de voorsmaak der zaligheid was er op te lezen. Een hunner sprak: ,,'t Is mij of ik op een bed van rozen lig." De doodstrijd naderde. Met luider stem riepen zij: „lleere Jezus! Zone davilts! wees ons genadig." Zij spraken nog eenmaal de apostolische belijdenis uit. De touwen waren weldra verteerd, wat een hunner de gelegenheid schonk om nog op de knieën te bidden: Wees ons genadig, o lleere Jezus! Met het Te Deum: liet
„Wij loven U, o God! wij prijzen uwen Naam!"
stierven zij weg. Na vier volle uren waren zij tot asch verteerd. Hun asch werd het cement der Kerk in de Nederlanden.
Dit geschiedde den 1"t,n Juli 1523 te Brussel.
Anderen vielen door het fanatisme der Roomsche bevolking. De dweepzucht van een George van Saksen daalde af tot in de laagste geledingen der maatschappij en deed daar het ergste vreezen.
Zoo beklaagt George zich, dat men in Keur-Saksen „dat broeinest der ketterij," het heilig sacrament des Avondmaals met de hand ontvangt; dat de consecratie van brood en wijn in het plat Duitsch plaats vindt en Ciiiustus'bloed in gewone vaten gedaan wordt. Te Eulenburg zou iemand op een ezel gezeten binnen de kerk gekomen zijn om den priester te honen. De mijnen van Saksen leveren reeds minder op, sinds Lutiier die nieuwigheden heeft ingevoerd. „Luther zingt een zoet en liefelijk lied, maar weet daarbij sluw een giftigen staart te verbergen, die wonden als van scorpioenen slaat. Laat ons die afvallige monniken en priesters in den kerker werpen! Maar spoedig! Want haar en baard worden reeds grijs en er blijft seiner geen tijd meer over tot handelen."
Geen wonder, dat Luther sidderde voor de ontketende hartstochten der massa's. Slachtoffer van het opgeruide fanatisme werd o. a. ook Hendrik Moi,lerus, te Zutplien geboren en daarom ook Hendrik van Zutphen genoemd. Wij zagen reeds boven, dat hij door vrouwelijke hulp uit de gevangenis te Antwerpen verlost werd, zoodat hij over lVittenberg naar Bremen ontkwam. Daar predikte hij in de kerk van Ansciiar met grooten zegen het zuiver Evangelie.
Te Meldorf in Ditmarschen noodigden de priester Nikoi.aas Boje en de weduwe Wikbge Jonge den prediker uit om tot hen te komen en (iods Woord te verkondigen. In 1524 begaf hij zich derwaarts en werd er met groote vreugde ontvangen. Helaas! reeds terstond was de booze vijand in de weer om hem te weerstaan. Volgens een oud geschrift uit die dagen „rook de duivel het gebraad en geraakte met" zijn dienaren in woede." Linnen Mehlorf bevond zich een Augustijner klooster, welks prior zich naar Heide begaf tot de 48 vertegenwoordigers des lands, die juist daar vergaderd waren, en berichtte, dat een keltersch prediker te Meldorf was aangekomen om als in Bremen het volk te bekeeren. De prior Torneborcii vond «ehoor bij een der vergaderden, zekeren Nannen, een broeder der weduwe Jonge, alsmede bij den landsschrijver Gunther Werner. Deze stelde aan de vergadering voor, den ketter te verbranden, opdat men gunst en genade zou verwerven, terwijl zijn verblijf in het land schande en schade zou veroorzaken. De vergadering besloot evenwel den prior een brief voor de gemeente en een aan Boje mede te geven, met
16



het bevel om den prediker weg te jagen. Boje verklaarde dit bevel niet te kunnen opvolgen, omdat de vertegenwoordigers zich niet met geestelijke zaken mochten bemoeien. Hendrik wilde daarop toch prediken en zijn roeping vervullen. Ilij predikte dan ook over Lukas 21 : 2,)—;J6 en maakte diepen indruk, en 's namiddags o\er Romeinen 15 : 1. De prior bewerkte, dat hem op poene van duizend gulden boete verboden werd te prediken en zond boodschappen aan de vergadering te Heide. Hier stelde Peter Detlefs voor, de zaak tot een algemeene kerkelijke vergadering uit te stellen. Zijn voorstel werd aangenomen en ieder hoopte nu op een gunsti"verloop der zaak.
Maai JouNEnoiu.ii ging naar Lunden tot de monniken en nu besloten eenige aanzienlijke mannen als Nannen , Rode en Swijn hem 's nachts gevangen te nemen en te verbranden, voor de vergaderden er iets tegen konden ondernemen.
Omstreeks vijfhonderd man kwam bijeen, sloot de wegen naar Meldorf at en begat zich naar Hemmingsledt bij Meldorf. Van daar trok de troep, beschonken gemaakt door het onmatig gebruik van eenige tonnen bier, door de monniken gegeven, op Meldorf aan. Daar gekomen ontving hij licht en fakkels. Een zekere Jorannes Maasz klom dooi een zolderluik in de pastorie en opende de deur, en nu wierpen zij Boje op straat tn \onderi weidia Hendrik, rukten hem uit het bed, bonden hem de handen op den rug en mishandelden hem allervreselijkst. Zelfs Nannen werd door medelijden aangedaan. Onder zware slagen, geleid door zekeren Bolke Johann uit. Lietli, die ti vieugde in \ond den martelaar te pijnigen en te kwellen, bereikten zij Hemmingstedt, waar Hendrik zoo uitgeput was, dat hij niet verder kon. Ilij smeekte hen om een paarJ. Maar met hoongelach antwoordde men hem, dat zij voor ketters geen paarden hielden. Zoo bereikte men Heide, waar Guntiier, de landsschrijver, ïein waagde, ol hij hier zijn stral wilde ondergaan of naar den bisschop in Dremen gcbiacht wilde worden. Hendrik zei: „Heb ik iets onchristelijks geleerd of gedaan, zoo kunt gij mij wel straffen; Gods wil geschiede!" Daarop schreeuwde de onmensch :
ij wil in Ddmarsclien sterven, vrienden!' Te acht uren des morgens ging de kreet op: „Ten vure! Ten vure!" „Heden zullen wij bij God en de menscheneere behalen; hij moet sterven."
Zwaar gebonden met koorden en riemen, sleepten zij hem voort naar denbrandstapel, aan de oostzijde van Heide ontstoken. Daar gekomen, zei de baljuw: „Deze booswicht heeft gepredikt tegen de moeder Gods en het christelijk geloof, daarom veroordeel ik hem, m naam van mijn genadigen bisschop in Dremen lot den vuurdood. Hendrik zei daarop: „Dat heb ik niet gedaan, maar Heere! uw wil geschiede!
Biddend sprak hij zijn geloofsbelijdenis uit, sloeg zijn oogen ten hemel en zei: „lleere! vergeef het hun, want zij weten niet, wat zij doen. Uw Naam is alleen heilig, o hemelsche Vader!"
Iets verzachtte zijn lijden. Wiebge Jonge reisde hem terstond na; zij drong moedig door het volk heen om hem te redden. Zij sprak: „Wat wilt gij ? Wat doet gij ? Ik heb hem geroepen; ik heb hem in 't land gebracht. Slaat mij, geeselt mij. Ik wil u nog duizend gulden geven, zoo gij l.em tot Maandag de vrijheid geeft, en het geheele land hem hoore en oordeele." De onmenschen stieten haar terug.
De woeste bende was nu nog wreeder dan straks gestemd. Johannes Holm sloe" den lijder met een hamer op het Hoofd; een ander met een degen; die stak hem in «Ie zijde en waar zij hem maar raken konden, uit louter moedwil. Eindelijk, na vee dooi geslaan le hebben, werd de martelaar die met gevouwen handen ten hemel opzag, in het vuur geworpen. De woestelingen duldden niet, dat hij bad.



Zij zeiden: „Eerst zult gij branden, daarna kunt gij bidden." Dezelfde Joiiannes llor.m sloeg hem met den hamer op de borst. Ilij had nu opgehouden te lijden. Deze schanddaad had plaats op den 10d,n en 1 ldcn December 152i.
Zoo werkten de overheden en machten aan de eene en het woedend gepeupel aan de andere zijde eendrachtig om den voortgang van het koninkrijk Gods te verhinderen. Diepe smart griefde de gemeente en met zorg werd de toekomst ingezien.
Lutiier was bedroefd en verheugd. Bedroefd om de verblindheid van Romës kerk, verblijd om den heldenmoed des geloofs, aan deze jongelingen verleend. „Thans zamelt Christus vruchten van onze prediking, nu er nieuwe martelaren gevonden worden."
Ook Lambert deed, na zwaren strijd, onverschrokken belijdenis der waarheid en ging, evenals zijn broederen, als martelaar ten doode.
Lutiier zong zoo schoon en zoo krachtig van deze eerste martelaars der Reformatie:
„Hun ascli gloeit voort, en laat niet af,
Maar stuift van land tot lande;
Hier helpt geen kloof, geen kuil, geen graf;
Den vijand baart zij schande.
Zij, die bij 't leven, door den moord Tot zwijgen zijn gedwongen,
Zij spreken thans in ieder oord,
Kn door veel duizend tongen,
Wordt blij hun lof gezongen."
Wij kunnen ons voorstellen, dat gedurende en na den rampzaligen boerenkrijg velen in Duitschland, die niets met de gruwelen van dezen opstand hadden uit te staan, alleen omdat zij volgelingen van Luther waren, een wreeden dood hebben ondergaan, althans op gruwzame wijze behandeld zijn geworden.
Gedurende de kortstondige regeering van Adriaan VI, die voor zeer strenge maatregelen was tegen de ketterij, werden zij niet geheel gespaard, maar terstond na zijn dood en de verheffing van Juuus de Medici, die onder den naam vanClemens VII den II. Stoel bekleedde, was het uit met de hervormingen van zijn voorganger; ook hielden voor een tijd de zware vervolgingen eenigermate op.



ZESDE AFDEELING.
De Kerkhervorming in Duitschland.
1. De eerste Rijksdag te Spiers. De plundering van Rome
Hli%-
|pj!Mit(ien Juni lo2ö werd de Rijksdag te Spier* geopend. Hoewel Karei. V 'n c'o0n persoon dien niet kon bijwonen, naardien hij zich uit Spanje naar liomc zou begeven om met den paus tot overeenstemming te geraken, liet hij f "iet na er op aan te dringen, dat alle zaken, die der Kerk raakten, bij bet ' oude moesten blijven en het edict van Worms streng moest worden nageleefd. Aan I1 erdinand, s keizers broeder, die als zijn stedehouder wel tegenwoordig was, waren die bevelen niet onwelkom, dweepziek aanhanger van den paus, als liij was. Donkere wolken pakten zich vast ineen boven de Vorsten der Hervorming. Spalatinus zei: „De Furizeërs vervolgen Jezus Chuistus met een geweldigen haat."
De Evangelische vorsten waren vol hoop. Zij vroegen allereerst om een plaats, waar zij godsdienstig konden saamvergaderen. De bisschop van Spiers sloeg dit vei zoek beslist af, waarover zij zich beklaagden en nu in de door hen bewoonde huizen lieten prediken, 't Volk stroomde naar die eenvoudige predikatiën henen en liet de prachtvolle domkerk met al wat hoog en aanzienlijk was, daar vergaderd, onbezocht. Zoo werd het zuiver Evangelie in alle kringen verbreid. Zij, die tot het gevolg der Evangelische vorsten behoorden, droegen op den rechtermouw de letters D. M. I. M, t welk beteekende: „Het 'W oord des Heeren blijft in eeuwigheid." Gods Woord was de leus en de zekerheid der Reformatie. Nevens de zuivere prediking werd dienovereenkomstig een ernstige maar strenge tucht geoefend, opdat door losbandigheid en zondelust de naam des Heeren niet gelasterd zou worden. Tot de mis kwamen de Evangelisclien niet meer, de vastendagen hielden ze niet langer. Minder te prijzen was 't, dat sommigen juist op die dagen wildbraad en vleesch voorbij de Roomsche kerken naar hun woningen lieten brengen, als0111 hun minachting voor het vasten aan den dag te leggen. Van kieschheid jegens de zwakken, die noodeloos geërgerd werden, getuigt die handelwijze zeker niet
Om eenig denkbeeld te geven van den luister, die op zulk een Rijksdag werd ten toon gespreid, vermelden wij, dat alleen in 't gevolg van keurvorst Joiiann van Saksen zevenhonderd personen mede naar Spiers waren opgekomen.
Piiimp van Hessen schroomde niet om met de bisschoppen over godsdienstige zaken te spreken; uitstekend bijbelkenner als hij was, toonde hij zich in staat hun tegenwerpingen te beantwoorden.
De Evangelisclien wonnen veler harten. De Stenden des Rijks kwamen tot het besluit om zich tegen de uitvoering van 't édikt van Worms te verzetten. Ferdinand



zolf durfde niet met de bevelen, van Karei, uit Spurtje ontvangen, voor den dag komen.
Te vergeefs poogden de bisschoppen bet bespreken der kerkelijke misbruiken te verhoeden; zij moesten bet dulden, dat ook leeken daarover bun oordeel uitspraken. De steden verlangden, dat men alles, wat met de leer der waarheid naar de Schrift in strijd was, zou verwerpen. De prelaten, dat alle schadelijke boeken, in Duitschland sedert acht jaren verbreid, zouden verbrand worden.
Allerongunstigst werd in de commissievergaderingen over de priesters geoordeeld. Toen bet rapport uitgebracht werd, waren allen vol verbazing en ontzetting. Ja, er werd voorgesteld allergewichtigste concessiën toe te staan, als bet huwelijk der priesters, dat beter werd geoordeeld dan vrouwen van verdacht allooi in hun buizen te hebben. Voorts bet gebruik der Sacramenten geheel vrij te laten. Dij bet Avondmaal één of twee teekenen, zoo als dat goed gedacht werd. Ook zou men zich zoowel van liet Duitsch als van bet Latijn bij Doop en Avondmaal kunnen bedienen. En meer zulke gewichtige wijzigingen. Zij mochten evenwel niet worden aangenomen.
Te Spiers werden traktaten verspreid met afbeeldingen in bet Duitsch of Latijn geschreven. Ken er van had tot titel: liet pausdom en zijn dienaren, afgebeeld en beschreven door Doctor Lutber. Verschillende geestelijken iu bun ordegewaad werden er met een beschrijving in dichtmaat op voorgesteld. Zoo las men onder een dier plaatjes:
Zie, hoe prachtig deze trotsehe priester getooid is!
Hoe wordt de nederige Jezus vergeten!
Of:
I)en Hijbei ntoogt gij, leek! niet lezen;
Hij is een hoogst gevaarlijk boek!
En ook:
Als keuken en kelder goed voorzien zijn,
Valt vasten en bidden ook niet zwaar.
Litiier zegt van de geestelijke heeren: „Geen hunner denkt in het minst om bet geloof of een christelijken levenswandel. Deze vertoont een geschoren kruin, die daar is iu een monnikskap gedoken, een derde draagt een mantel, een vierde een ander kleed. De eene is wit, de andere zwart, deze is grijs, die is blauw. Waarlijk! Dit zijn de rupsen, de sprinkhanen, de kevers en de kruidwormen, die alles opeten en niets overlaten, zooals JoRr. spreekt."
In een treffend boek treedt Luther als boelprediker op. liet is getiteld: De verwoesting van Jeruzalem. Daarin kondigt bij Duitschland een onvermijdelijken ondergang aan, wanneer bet Evangelie verworpen wordt. Scboon zijn de woorden, die bij schrijft: „De Heere beeft al Zijn rijkdommen over ons uitgestort. Hij beeft de menschelijke natuur aangenomen. Hij werd aller dienaar. Hij stierf voor ons en stond op uit de dooden en heeft voor ons de poorten des hemels ontsloten, 't Is de dag der genade, de welaangename tijd. De vredeboodschap is gekomen!" En zeer ernstig vraagt bij: „Wie is er, die gereed is 0111 die kostelijke gaven te ontvangen'.' liet volk en zijn heerschers doen bet Evangelie smaadheid aan. Zij verzetten zich in hun overmoed tegen God, in wiens hand zij zijn. Wee hunner, zoo zij zich niet bekeeren. God zal haastelijk over hen komen; in een oogenbhk zal Hij hen neerwerpen en het ongelukkige Duilschlaud zal in een rookenden puinhoop



veranderd worden." Wie denkt hier niet aan den Schmalkaldischen en den Derti»-
_ o
jarigen oorlog?
De aanhangers van iRome ontwaakten en richtten zich tot Ferdinand, die zich nu gedrongen gevoelde, de boodschap, uit Scvilièn ontvangen, openbaar te maken. Als een bliksemstraal trilde dit bevel door den Rijksdag.
Johaxn van Saksen en Philip van Hessen maakten zich gereed om Spiers te verlaten. Vele steden eveneens. En toch had de ure der worsteling nog niet geslagen. De hand Gods was tusschenbeide gekomen. En juist kwam de redding van den kant der vijanden zeiven. Er werd op gewezen, dat Karel V vier maanden te voren, bij de uitvaardiging zijner ordonnantie, geheel anders tegenover den paus stond dan thans. Hij was voor 't oogenblik ook tijdelijk tot andere gedachten gekomen. De Reformatie in Duitschland, die nog krachtiger groeien, nog vaster vorm moest aannemen, zou daartoe de tijd gegund worden. Voor als nog kon zij zich gerust ontwikkelen.
Wat was er geschied?
In den eersten dezer vier oorlogen van Karel V tegen Frans I, koning van Frankrijk, was de laatste in den slag bij Pavia gevangen genomen en naar Madrid gevoerd. Frans I had geschreven aan zijn moeder: „Alles is verloren, uitgenomen de eer." Deze eer werd evenwel verloren, toen Frans vrijgelaten werd en de overeenkomst schond, zijn eed brekend. De paus ontsloeg hem van dien eed. Karel V had weinig lust terstond den oorlog te hervatten, maar vergenoegde zich dooiden koning van Frankrijk openlijk voor een vorst zonder trouw en eer te verklaren.
Karel wendde zich nu met vredesvoorslagen tot den paus. Hij beloofde zijn troepen uit Boven-Italië terug te trekken, wanneer ze de verschuldigde soldij zouden ontvangen hebben. Clemexs VII sloeg dit aanbod af. maar werd eenigszins toeschietelijker, toen de keizer zich met 'spausen vijanden, de Colonna's, verbond en naar Rome een klein leger zond. De paus zou de Colonna's volle amnestie verleenen en zijn troepen uit het Milaneesche terugroepen. Evenwel Zijne Heiligheid hield zoo min woord als Frans I. Dit stelde Karel zeer teleur. Karel had Clemens binnen Rome willen bezoeken en uit de handen van den paus zeiven de keizerlijke kroon willen ontvangen. Hij was dan bereid om in zake de Hervorming den paus in alles te wille te zijn.
Zoo stonden do zaken, toen Glkmkns VII het masker afwierp en openlijk tegen Karel optrad. Nauwelijks waren de keizerlijke troepen afgetrokken, of hij wreekte zich op de Colonna's. Het hoofd van dit geslacht, den kardinaal Pompeo Coi.onna , ontzette hij wit zijn geestelijke waardigheden. De paleizen der Colonna's te Rome werden omvergehaald en hun landgoederen vernield, 't Was alsof opnieuw moest gezien worden, tot welk een laagte het zedelijk peil van Rome's opperbisschop dalen kon met verkrachting van alle goddelijke en menschelijke wetten. Hij riep daarbij Karel's wraak en straf over zijn misleiding en woordbreuk in.
Clemens weerstond den keizer in diens aanspraak op de landen van den hertog van Ferrara. Hij beschuldigde Karel gansch Italië te willen overmeesteren en wilde het schiereiland geheel vrij maken van vreemden invloed. Natuurlijk om het geheel te brengen onder den paus. Clemens bracht een Heilig Verbond tot stand, waartoe behalven hij zelf, Venetië, Frankrijk en Engeland toetraden. Hendrik VIII van Engeland werd tot Reschermheer ervan verheven.
Op de verschrikkelijkste wijze hadden de troepen van Karel in het Milaneesche huisgehouden. De soldaten ontvingen geen soldij en stelden zich door rooverijen en afpersingen schadeloos.



Karei. V, een weinig door het Heilig Verbond verontrust, liet Clemens aannemelijke vredesvoorslagen doen, maar te vergeefs. Daarop verliet 's keizers afgezant, de hertog van Sez:a, Rome te paard. Hij plaatste bij dit vertrek een hofnar achter zich, die allerlei grimassen maakte en hiermee zijn minachting voor den paus te kennen gaf. Clemens dreigde Karei, met den ban, het middel in den uitersten nood. Karei, kwam nu in groote moeilijkheid, vooral door gebrek aan geld en soldaten; want Ferdinand, zijn broeder, kon niet meer dan fliOOOÜ bijeenbrengen. Hiermede moest George von Frevndsberg, 's keizers legerhoofd, een leger aanwerven. Uit eigen middelen bracht deze nu ongeveer loOÜO soldaten bijeen. Zoo werd de opperbevelhebber des keizers, Bourbon, aanzienlijk versterkt. Opper-Ilidtë werd weldra door allerhande knevelarijen uitgeput.
Ook Karei, had bondgenooten van noode. Hij deed, wat de paus gedaan had, en trachtte de Evangelische Vorsten in Duitscldand te winnen. Daarom schreef hij aan Ferdinand, zijn broeder: „Laat ons liet édict van Worms laten rusten en beproeven de aanhangers van Lvtiier met zachtheid te winnen; een concilie beslisse over de zaak der Evangelischen!" En duidelijk gaf hij te kennen, de verbondenen met den keurvorst en den landgraaf ter hulp uit te noodigen in den strijd tegen de Turken of dien hij in Italië wilde voeren.
De toestand, waarin Ferdinand zich bevond, was zeer moeilijk. Hij vreesde èn 's keizers wil te weerstreven èn, als hij gehoorzaamde, de Roomsche vorstenpartij tegen zich in 't harnas te jagen. Hij moest liet édict van 1\'orms uitvoeren en hij moest het niet uitvoeren. Reeds vertoonden zich sporen van een 1 ioomsch verzet en Clemens zou die partij zeker met zijn banvloek ondersteunen, gelijk Gregorii s VII weleer. Ook de Evangelischen hadden bezwaren om Karei, te helpen.
Welkom was daarom het voorstel der steden, om zoolang te wachten en ieder vrijheid te laten naar zijn geweten te handelen, totdat een Kerkvergadering er in zou geslaagd zijn, de eenheid der Kerk, door het gezag van het Woord Gods te herstellen. Toen dit voorstel bijval verwierf, besloot de Rijksdag den 27sl<" Augustus 152(3 tot een reces. De zaken bleven in den status ijuo, dat is in den toestand, waarin ze waren, onbeslist. God de Heere was zichtbaar tusschenbeide gekomen. De Reformatie had in beginsel door innerlijke kracht gezegepraald tegenover llomc met zijn Inquisitie, brandstapels en schavotten.
Zoo werkte Karel's krijgstocht in Italië en Clemens' wereldlijke politiek ten gunste der bedreigde Hervorming. Nog een ander gevaar dreigde Karei.. Sultan Soliman was met zijn Turken in het rijk van Lodewijk, koning van Hongarije en Bohème, gevallen. Lodewijk werd bij Mohaes den 29sten Augustus 1520 verslagen en verdronk op zijn vlucht. Ferdinand, door Lodewijk tot opvolger aangewezen, had andere eandidaten en vooral den zegevierenden Soliman te weerstaan, zoodat ook voor hem het reces welkom werd.
Karel, die nu de handen in Duitschland ruim had verkregen, wendde zich met alle macht tegen Rome. De oude Freundsberg, wien Ferdinand de zorg voor de expeditie in Italië had opgedragen, was dezelfde, dien wij liij Lutiier's komst in liet paleis van IVorms den hervormer zoo vriendelijk en aanmoedigend hebben hooren toespreken, llij had allen eerbied voor Gods heilig Evangelie en liet overal in Duüschland soldaten werven, die teyen de door Karel bedoelde Turken moesten strijden. En nu vertoonde zich een zeldzaam feit. De keizer, die liet édict van Worms voor het pausdom had uitgevaardigd, viel nu zelf de hoofdstad van dat pausdom aan. Is 't niet merkwaardig, dat Karei, aan Clemens schreef: „Ik raad uf dut gij het zwaard van den heiligen Petrus weer in de schede steekt. Roep liever



een algemeen concilie saam van vrome mannen dan een leger van ruwe soldaten." Maar Clemens begeerde den strijd. Hij was niet minder tuk op wereldlijke dan op geestelijke macht. Karel en hij stonden gereed tot een worsteling op leven en dood.
I)e opperbeselliebber Bourbon, wien de soldaten wegens wanbetaling niet zeer gehoorzaam waren, besloot hen naar Rome te voeren en den paus voor zijn trouwloosheid te stralFen. Ook wenschte hij, naar bericht wordt, een rijk voor zich zeiven in ?\(ij>els te stichten, te meer omdat de bruid, voor hem bestemd, nu aan Hrans ! was aangeboden. Deze bruid was de koningin Eleonora van Portugal, Karel A bestemde haar voor koning Frans.
De oude !• rkundsberg werd door de woedende soldaten, die soldij eischten, grievend beleedigd. Hij was niet meer in staat het bevel over de Duitschers op zich te nemen. In dezen nood schoot de hertog van Ferhara zooveel voor, dat Bourbon althans iets afbetalen kon. Ie laat zag Clemens in, dat hij gevaar liep. Te vergeefs poogde hij dit af te wenden dooi' met den onderkoning van Napels een verdrag te sluiten. Bourbon erkende dit verdrag niet en werd door zijn soldaten gedrongen naar liome te gaan.
In den vroegen morgen van den 5din Mei bereikte zijn leger, uit Duitschers, Spanjaarden en Italianen bestaande, de eeuwige stad. lleeds in den morgen van den oden ging men lot de bestorming over. Bourbon viel, door een kanonskogel in de borst getroffen. Zijn dood deed het krijgsvolk zoo in woede ontvlammen, dat niels hen weerstaan kon. De stad werd vermeesterd. En een bloedbad volgde, zooals er in eeuwen, sinds den tijd der Vandalen, geen binnen haar muren had plaats gevonden. Clemens was in het kasteel St. Angelo gevlucht. De prins van Oranje bood hem den vrede aan, mits hij driehonderdduizend kronen betalen wilde. Dit weigerde Clemens. De strijd werd nu voortgezet en de plundering nam terstond een aanvang.
Alles, wat de hoofdstad der Westersche christenheid kostelijks bevatte, "werd aangetast. Sinds eeuwen was een onnoembaar groote schat door allerlei middelen, die het bijgeloof gebruikte, samengebracht. Jubilés, pelgrimagiën, annalen, prebenden, uit alles had men voor de hiërarchie geld geslagen. En millioenen vielen nu in do handen der plunderaars. Kerken en kloosters, paleizen en openbare gebouwen, zelfs de monumenten en graven werden beroofd. Te midden van den woesten loof vernam men de kreten der stervenden, of hot klaaggeschrei van vrouwen en geestelijke zusters, die door den moedwil der tot dierlijken lust ontvlamde soldaten op beestachtige wijze mishandeld werden.
Alles, wat tot dusverre heilig geacht werd, viel in de handen der plunderaars. Wij gaan niet voort met dit nader te omschrijven. De moedwil werd zoover gedreven, dat de losgelaten benden voor den gevluchten een nieuwen paus verkozen, door een als conclave gezeten bende. En die nieuwe paus — zou Luther zijn.
1 ien dagen lang duuide de plundering. Acht duizend menschen waren vermoord. Voor meer dan tien millioen was geroofd.
Diep was llomc vernederd. De trotsche stad lag gebogen onder het wicht van leed en jammer. Gods hand rustte zwaar op haar, die met de koninkrijken der aarde had geboeleerd en van den godsdienst een zaak van vuil gewin had gemaakt.
Eindelijk bood Clemens aan alle verbintenissen tegen Karel V te laten varen en viermaal honderdduizend ducaten op te brengen.
't Was als een wonder in de oogen der Evangelischen. De machtige keizer, die hen had willen vernietigen, wendde nu al wat in zijn vermogen was, aan om hun voornaamsten vijand, hun hevigsten vervolger, zoo diep te vernederen.



HET STERFBED VAN pREDERIK DEN WlJZE.







Zietdaar nu hetgeen geschied was. Op zulk een wonderlijke wijze behoedde de Ileere de ontluikende Reformatie tegen het zoo vreeselijk dreigende gevaar. Hij schonk haar den tijd om in uitbreiding en innerlijke kracht te winnen. Ook de noodige rust om hetgeen zij gewrocht had voor de toekomst te organiseeren.
2. De organisatie van de Kerken der Hervorming.
Negen jaren waren verloopen, sedert Luthkr zijn beroemde thesen aan de slotkerk van 11 iltenberg had gehecht. Zou niet alles, wat sedert geschied was, onder den invloed van allerlei tijdelijke omstandigheden der vergetelheid overgegeven zijn, dan werd het hoog tijd om de van liet pauselijk juk bevrijde gemeenten op vaste grondslagen te vestigen, opdat de bloei van een eigen leven merkbaar wierd en het werk Gods duurzamen zegen verspreiden zou. Die grondslagen moesten zijn naar den \\ oorde Gods. Dit nieuwe organische leven moest zich als weleer kenmerken dooi geloof, eenvoud, godsvrucht, zuiverheid en belangeloosheid. En alzoo in scherpe tegenstelling met de uitwendig schitterende, maar helaas! zoo ver van dat Woord algedwaalde en diep gezonken hiërarchie. De nieuwe organisatie moest zoowel voldoen aan de meest ontwikkelden en aanzienlijken voor de vervulling hunner godsdienstige behoeften, als dienen voor de ongeleerden en meest misdeelden. Iedere plaatselijke gemeente moest alzoo vrij en zelfstandig naar Gods Woord kunnen belijden en wandelen en toch zich verbonden gevoelen met andere plaatselijke gemeenten in hetzelfde land, kon het zijn ook in andere landen. zoodat alleen de taal scheiding tusschen haar maakte. Eén band der liefde, des geloofs en der hoop moest alle kerken omstrengelen, zoodat zij zich één in Christus gevoelden, zonder dat liet eigen vrije leven in Hem daardoor werd belemmerd. Langs dien weg sprak de Kerk der Reformatie zich uit, tegenover de wereld, tegenover de Overheid en tegenover de verlaten Kerk van Rome.
Nu was de openbaring der gemeente als lichaam van Christus in den tijd der Reformatie buitengemeen moeilijk, vooral tegenover de Kerk der hiërarchie, die een schijnbare eenheid bezat en deze met vuur en zwaard wilde handhaven. Wat meer zegt, de hiërarchie, zoowel in de Oostersche als in de Westersclie kerk, liad zich, na.u den scliijn, historisch ontwikkeld. Waarheid is, dat eeuwen achtereenvolgende bijgeloof en wangeloof voorstanders en ouderlingen, ook lien, die den dienst der gemeente leidden, tot priesters hadden gemaakt, met schier goddelijke maclit bekleed o\ei liet geestelijk wel en wee der leden. Zij beheerschten de conscientie, bestuurden oppermachtig de Kerk, hun toevertrouwd, slechts waren zij gehoorzaamheid verschuldigd aan andere boven hen geplaatste priesters, die weer anderen in hoogere orde gehoorzaamden, boven welke de bisschop van Rome met de driedubbele kroon getooid, als een godheid regeerde, tuk op de onderwerping van de koningen en overheden der aarde aan zijn voorgewende macht.
Voegt hierbij, dat de overheid in alle landen der christenheid, slechts enkele kleine staten in Duitschland uitgezonderd, deze hiërarchie en pauselijke opermacht steunde en vreesde, ja haar eigen gezag aan dat der hiërarchen verbonden rekende, en dat in den geest der volkeren al deze dingen geacht werden alzoo te behooren; dat de onkunde zoowel bij voorgangers als leeken grenzenloos groot bevonden werd, en nog moeilijker wordt de schepping van de organisatie der evangelische gemeenten. Op het loslaten van Rome volgde een chaos van verwarring, waarin maar niet met een enkelen greep orde te brengen was. Eerst langzamerhand en op verschillende wijze is in het uitwendig optreden der gemeenten en in haar inwendig leven regel



en orde tot stand gekomen; waarvan wij nu den aanvang eenigszins willen bezien.
Het verlaten stelsel der pauselijke hiërarchie riep der Reformatie toe, op geheel iets anders in haar optreden bedacht te zijn. De keuze hing voorzeker voor een groot gedeelte af van den invloed der Vorsten of van het zelfstandig optreden der gemeenten. In Duitschland was de Hervorming wel is waar uitgegaan van een man uit het volk, van Lutiikr, maar groot was het aandeel in haar slagen onwedersprekel ijk te danken aan Frederik den wijze, den ons welbekenden keurvorst van Saksen, en diens opvolger Joiian.v, alsmede aan de geestdriftvolle toewijding van Philip, landgraaf van Hessen. De nood, waarin zoowel de verlaten gemeenten als de priesters, die Rome verlaten en het Evangelie aangenomen hadden, zich bevonden, deed veler oog op de hulp der hoogstgeplaatsten vestigen. De goederen der verlaten kloosters, die der kerken zei ven, werden afhankelijk van de beschikkingen der Vorsten. Zoo scheen het, dat de oplossing van het vraagstuk der kerkorganisatie, naar veler meening, door de machtigen der aarde moest geschieden. Vandaar, dat van den aanvang reeds de wereldlijke overheid een overwegenden invloed op de vrij geworden kerken uitoefende en sedert heeft behouden.
Allereerst slaan we het oog op hetgeen na 1520 in Hessen plaats vond, waar het eerst een poging werd aangewend tot het scheppen van een inrichting der Evangelische kerken.
Philip, de landgraaf, was vrij hoog ingenomen met de pas ontloken Zwitsersche hervorming en trachtte er naar om de Evangelische gemeenten zooveel vrijheid als mogelijk te verleenen. Tot dien einde was door hem in Hessen geroepen Frans Lamrkrt van Avignon, een man van een vast karakter, vol geestdrift en vuur, vol volharding en moed. Lamrkrt , welke een der eersten in Frankrijk was geweest, die het monniksgewaad afwierpen, bevond zich te Straatsburg en werd door Philip aan zijn hof genoodigd. Hij nam de uilnoodiging aan. Lambert stelde honderd acht en vijftig thesen, dooi' hem paradoxen geheeten, op en hechtte die aan de kerkdeuren, iedereen uitnoodigend, om met hem over haar te disputeeren.
Nu bevond zich te dier plaatse een jong priester, die, klein van persoon zijnde, op een bank klom, om de thesen fe lezen. Deze priester was Bonifacius Dornemann, door zijn bisschop bij zijn wijding boven Paulus in geleerdheid en boven de maagd Maria — zonderlinge verklaring! — in kuischheid gesteld. Hij begon met luide stem de thesen te lezen en las o. a.: „Al wat gebrekkig is, moet verbeterd worden. Alléén Gods Woord kan daarbij als richtsnoer gelden. Buiten dat Woord zijn alle pogingen tot Hervorming ijdel en doelloos."
„De Kerk moet in geloofszaken beslissen. De Kerk is de vergadering van belijders, die hetzelfde geloof, denzelfden God, denzelfden Middelaar, dezelfde Openbaring hebben. Zij zijn door éénen (leest bezield en houden zich aan hun belijdenis vast in leven en in sterven."
„Gods W oord is de eenig ware sleutel des Hemelrijks. Zij, die dat Woord gelooven, zien zich den hemel geopend. Die dat Woord geioof weigeren, blijven buiten de hemelpoort staan. Alles, wat buitendien is, zoowel de besluiten en beslissingen van de conciliën en pausen, de stellingen en geboden van priesters en monniken, heeft geen waarde."
„Dewijl Christus onze eenige en eeuwige Iloogepriester is geworden en geen mensch als opvolger of plaatsbekleeder behoeft, zoo is noch de bisschop van Rome noch iemand anders Zijn stedehouder. Alle christenbelijders zijn in Hem tot priesters geworden!"
Dornkmanx zei achter ieder dier stellingen, door hem gelezen: „Daar kan ik niets tegen inbrengen.' Zoo werd dooi' hem, willens of onwillens, het dispuut voorbereid.



Op den 21steu October werd in de hoofdkerk van Homburg de gelegenheid tot het dispuut geopend. De Landgraaf zelf was daarbij tegenwoordig en noodigde mede ieder uit om er tegen in te brengen, wat hij meende. Zulks deed Nicolaas 1' erber , overste der Franciscanen te Marburg, die vroeger gepoogd had den Vorst tot onderdrukking der ketterij door het zwaard te bewegen. Toen deze nu met Augustinus en Lombardijs kwam aandragen, herinnerde Philip zelf hem, dat alleen uit den Woorde Gods mocht worden bewezen. Lamrert verdedigde zich zoo krachtig, dat de tegenstander moest zwijgen. Geen enkel leerstuk werd door eenig priester verdedigd. Zoodat Lambert moest uitroepen, als Zacharias weleer: Geloofd zij de Heere, de God Israels; want Hij heeft bezocht en verlossing teweeggebracht Zijnen volke. (Lukas 1 : 08).
Eenige bekwame christenen werden nu belast met het ontwerpen eener kerkenordening, die in overeenstemming moest zijn met de H. Schrift. Spoedig was dit werk verricht en werd zij door een Synode van kracht verklaard.
De ordening ging uit van de Kerk zonder beïnvloeding \un de wereldlijke overheid. Van Philii», den landsheer, werd met geen enkel woord gewag gemaakt.
De landgraaf, overtuigd van den goeden gang der zaak, begeerde niet over de gemeenten te heerschen; alleen wenschte hij, des noodig, haar te steunen en haar te beschermen.
De kerkordening was uitmuntende door eenvoud, liet aantal voorschriften was beperkt en werd niet noodeloos uitgebreid. Te ver ging men met de orgels in de kerken af te schalfen. Maar geheel werd gebroken met de plechtigheden en sieraden der inrichting van de kerken van Rome en teruggegaan tot de schier oorspronkelijke plaats der gemeenten in de heidenwereld. Wij laten hier enkele bepalingen volgen.
De leer en de regeering der Kerk moeten rusten op Gods onfeilbaar Woord. Wie daartegen mocht leeren of handelen, zal afgezet en van de gemeenschap der Kerk afgesneden worden.
Ieder godvruchtig en in de Schrift ervaren christen kan, zoo liij 't begeert, lot bisschop (herder) gekozen worden.
Geen bisschop heeft eenige andere waardigheid, dan die een bedienaar des goddelijken Woords toekomt.
De bisschippen of leeraars en de diakenen worden door de geloovigen gekozen. Elke gemeente kiest haar eigen herder.
Zij worden in hun bediening bevestigd door de oplegging der handen van drie ambtsbroeders. De diakenen, zoo er geen leeraars tegenwoordig zijn, door oplegging der handen van de oudsten der Kerk.
Geeft een bisschop op eenigerlei wijze door zijn gedrag en wandel ergernis aan de Kerk, 't zij door lichtzinnigheid of wereldschgezindheid, en helpen geen vermaningen of waarschuwingen, dan zal hij door de kerk uit zijn ambt kunnen ontzet worden.
Iedere gemeente is verplicht voor haar herder en leeraar te zorgen , hem en zijn gezin behoorlijk te onderhouden en hem herbergzaamheid te laten oefenen, naar des apostels voorschrift. De leeraars mogen geen bijzondere betaling vorderen voor deze of gene buitengewone ambtsverrichting.
Eiken Zondag wordt er in een geschikte plaats een vergadering gehouden van alle mannelijke leden, die tot de geloovigen gerekend worden, om met den leeraar over de belangen der gemeente te spreken. De vergadering zal tevens uitspraak doen in zake van het toepassen van den ban. De Kerk van Christus heeft nooit kunnen bestaan zonder de handhaving der tucht.



Eenmaal 's jaars zal er oen algemeene synode gehouden worden, ter overweging van de belangen der Kerk aan alle oorden des lands.
Leden dier synoden zijn al de bisschoppen of leeraren, krachtens liun bediening, heliter zal iedere gemeente nevens hen een man van kennis en geloof kiezen om als haar vertegenwoordiger aan de werkzaamheden der Synode deel te nemen.
Drie leden zullen jaarlijks door de Synode benoemd worden oni de verschillende gemeenten te bezoeken; hen, die begeeren leeraren te worden en door de gemeenten zijn gekozen, te onderzoeken en ni goedkeuring te bevestigen, en zich te overtuigen, dat de verordeningen der Synode worden nageleefd.
Oorspronkelijk was derhalve deze kerkenordening volkomen democratisch in kerkgemeentelijken zin. Van do Lands- of gemeentelijke overheid wordt niet gewaagd, ien opzichte der Vorsten en wereldlijke regenten stelden zich de kerken geheel op een \iij standpunt. Zij maakten geen aanspraak op bemoeiingen met het bestuur des lands; maai zinspeelden zelfs niet op eenige inmenging, van dat Bestuur te verwachten.
Daarom was de inrichting nog niet een openbaring van de volkssouvereiniteit. liet was niet een uitoefening van rechten, veel minder van aangeboren rechten; zij was de gemeenschappelijke behartiging van allerlei geestelijke belangen. Ook de vorst des lands was in de Kerk eenvoudig lid. Mn alle belijders: zij, die als gcloovigen bekend waren, arbeidden op deze wijze mede aan den bloei der kerken.
Wat ons hierbij in toog valt is, dat nevens het ambt van bisschoppen of leeraars en dat der diakenen, niet dat dei' ouderlingen vermeld wordt.
Lang hebben de kerken van Hessen zich niet in deze eenvoudige inrichting en Mijheid kunnen verheugen. De drie jaarlijksche visitatoren, die aanvankelijk slechts gewone leden der Kerk konden zijn, werden vervangen door zes superintendenten, benoemd voor hun leven. Hierdoor werd der Kerk veel vrijheid benomen en geraakte zij allengs grootendeels onder "t gezag der wereldlijke overheid.
Inderdaad is daarom reeds de kerkenordening van Hessen zeer merkwaardig, omdat zij in vele opzichten tot grondslag ook van andere landskerken gediend heeft. In het oogvallend is de tegenstelling van deze kerkenordening, die uil de gemeenten opklimt, met die van Rome, waarin elk ambt uit de macht van den Opperpriester van Iiome en de prinsen zijner hiërarchie afdaalt.
Zeker viel deze kerkenordening in den geest van Li ther, zooals die zich in den aanvang der Reformatie heelt geuit. Reeds in 1523 schreef deze aan de Calixtijnen in Boheme, wien men leeraars weigerde om ongeschikten te doen kiezen: „Zoo gij geen betere voorgangers kunt bekomen, raad ik u veeleer er geen te nemen. Laat elk hoofd van een gezin voor de zijnen te huis den bijbel lezen en zelf zijn kinderen in den Doop (iode toewijden, terwijl gij zuchtend blijft verlangen naar het sacrament des altaars, zooals de Joden in Babyion smachtten naar Jeruzalem. De wijding, die de priesters van den paus ontvangen, is niet uit God, maar uil den Jiooze. Ilij alleen kan een waar en getrouw leeraar zijn, die naar den geest daartoe geroepen is en op de rechte wijze tot dit ambt gekozen en daarin bevestigd is. De keuze geschiede aldus: Kik bereide zich in den gebede tot dit gewichtig werk voor, en dan, in den naam des Ileeren saamgekomen, vinde de benoeming plaats onder opzien tot Hem en in alle oprechtheid des harten. De wijding en bevestiging kan dan alleen daarin bestaan, dat uw oudsten den gekozene de handen opleggen en hem vervolgens aan de gemeente en de gemeente aan hem verbinden!"
Lutuer is later van deze eenvoudige beginselen afgeweken. Zoo als we boven reeds gezien hebben, ging in Duitschland de hervorming niet uit van het volk, maar van de hoogergeplaatsten in de samenleving, 't Was Lutjier daarom onmo-



gelijk hier met Iiel eigenlijke volk: in den regel een hoop ruwe eti onkundige menschen, te beginnen. Indei'duad bevond zieli liier liet betere deel in de hoogere
. .. , O '
geledingen der maatschappij: de vorsten en de edelen, die vooraan stonden in den geestelijken strijd en dien ook in den rijksdag streden. Hierdoor verkregen deze een overwegend aandeel in de regeling «Ier kerkelijke zaken. Zelfs al had het mindere deel des volks meer geschiktheid betoond, zoo kon het niet uitblijven of het meer volgzame zou de hoogere standen het allereerst tot de regeling der kerkelijke aangelegenheden hebben opgeroepen.
En zoo was het dan, dat Luther, hoewel een kind des volks, uit de geringste kringen geboren, en zooals blijkt tot de eenvoudigste organisatie zelf geneigd, de vorsten en edelen als de vertegenwoordigers van de meeste belijders aanmerkte en hun den grootsten invloed op de nieuwe kerkformatie moest toestaan. Luther zelf was èn als hoogleeraar te \\ittenbcrg èn als leeraar der gemeente èn als hervormer in vele, zeer vele opzichten afhankelijk van den Keurvorst van Saksen, zijn beschermer. En zoo kwam in Saksen en door Saksen in vele andere staten der Hervorming de leiding der kerkelijke belangen aan de wereldlijke overheid, liet groot verschil tusschen Lutiieh's vroegere leeringen en tegenwoordig handelen trad in het helderste licht. En zeker is dit geschied, omdat hij voor het tegenwoordige in het onvermijdelijke meende te moeten berusten, 't Was een toegeven aan den drang der omstandigheden. Luther is dan ook grooter geweest als hervormer, als omverwerper van het gebouw der pauselijke macht, dan als stichter van een nieuwe kerkinrichting. Zonder te beweren, dat hij zich aan veranderlijkheid schuldig maakte, moet men toegeven, dat hij op dit stuk niet beginselvast bevonden werd. Zelfs al is het waar, dat hij de hoop koesterde, door den aan invloed winnenden derden stand met der tijd dit euvel te zien weggenomen, zoo mogen wij hem in de behandeling dezer zaak niet roemen. Wat hij niet goed zien kon, was zeker, dat de steun, welken de derde stand den Oppervorsten bood, veeleer diende om dezen de absolute macht te verzekeren en dat deze absolute macht hoogst zelden der christelijke gemeente is ten goede gekomen. Langs dien weg werd de macht geboren, die in een groot gedeelte van Duitschland tot den huidigen dag de Kerk van alle zelfregeering berooid en in elk opzicht onder het Bestuur van liet Landskeizerlijk gezag van den Oppervorst gesteld heeft. Zoo is nog heden ten dage Duitschland's keizer als koning van Pruisen opperbisschop in de Luthersche kerken van het rijk. Veel schade is hierdoor veroorzaakt. Alleen de volle vrijheid en onafhankelijkheid der kerken van den Staat kan den rijken inhoud van het godsdienstig leven doen ontplooien. De christelijke Kerk vraagt van den Staat niets dan bescherming harer rechten, waai' zij die door machten buiten haar bedreigd ziet. Maar in haar eigen aangelegenheden kan zij den Staat, zonder aan haar geestelijk leven schade te lijden, niet toelaten te beslissen of te bevelen. Het schikken en plooien der Kerken naaide meeningen en bevelen van overheden en staatsdienaren is een der grootste ooizaken van het verval der Kerken geworden
Wel is en blijft desniettemin het gevaar dreigen van botsing tusschen de Kerk en den Staat. De Christelijke kerk is de draagster der verhevenste ideeën van godsdienst en moraliteit. Zij moet de ongerechtigheid en den zondigen wandel der heerschers, als die haar leden zijn, bestrallen en den moed hebben, in gewichtige omstandigheden te zeggen: „Het is U niet geoorloofd haar te hebben!" (Mattheus 14 : 4). Maar zij mag haar meening noch door het zwaard, noch door oproer, noch door revolutie kracht bijzetten. De Staat moet zich geen heerschappij aanmatigen over de Kerk; de Kerk is onbevoegd in te grijpen in het bestuur des lands.



Luther sloeg mede de handen aan 't werk om voor Saksen een nieuwe organisatie der Kerk tot stand te brengen. liet zag er treurig uit. Vele priesters kenden de Reformatie nog slechts in naam. Zij waren volgelingen van Luther, zonder den waren geest des Evangelies en de kracht der waarheid aan hun hart ervaren te hehben. In een en dezelfde kerk werd liet Evangelie gepredikt en de mis gelezen, ieder kreeg wat wils. 't Bleek nu eerst juist, welke ongeschikte mensehen het pausdom tot het priesterambt had toegelaten; voor den dienst van het Evangelie waren zij onbekwaam.
Luther meende, dut een algemeene visitatie der kerken de schreiende behoefte beter zou doen kennen. En daarom schreef hij den 22steu October 1526 aan den Keurvorst: „Er heerscht onder onze lieden een zoo ondenkbare onverschilligheid betreffende Gods Woord, dat ik, zoo ik zulks met een goed geweten doen kon, in 't geheel geen leeraars geven en hen maar aan zichzelven overlaten zou, gelijk varkens, die in 't wild loopen. M tar dit ware onverantwoordelijk. Uwe Hoogheid is de man, die thans geroepen wordt om de bestaande verkeerdheid tegen te gaan. Er moeten overal leeraars aangesteld en scholen gesticht worden, waar deze ontbreken. De menschen moeten desnoods tot hun bestwil gedwongen worden, evenals men hen noodzaakt om aan het stellen van bruggen, het aanleggen van wegen en zaken van algemeen nut mede te werken. Nu de pauselijke orde van zaken onder ons niet meer bestaat, komt het U toe ervoor te waken, dat geen ordeloosheid veld winne. Buiten Usve Hoogheid is er niemand, die zich dit in die mate kan of mag aantrekken; die er ook zooveel belangstelling in betoont. Ik bid U dan, vier personen te benoemen, die ten taak hebben de gemeenten in geheel het land te bezoeken. Twee hunner om onderzoek te doen naar de kerkelijke goederen en inkomsten, twee andere om hun zorg te wijden aan alles wat in betrekking staat met de leer, de leeraars, de kerken en de scholen."
Zoo zocht Luther de hulp bij de aardsche machten, die zeker niet zouden nalaten met die hulp haar voordeel te bejagen.
Nadat hij hiertoe een bezoek bij den Keurvorst had gebracht, tijdens deze in 't najaar van 1526 te Wittcnberg kwam, besloot deze tot de visitatie der gemeenten. Melanchton werd opgedragen, de instructiën voor de visitatoren te ontwerpen.
In 4526 gaf Luther zijn bekende „Deutsche Mes se und Ordnung des Gottesdienstes, zu Wittenberg fürgenommen" uit. Deze „Duitsche Mis" bevatte voorschriften ten opzichte van de openbare godsdienstoefeningen. Naar zijn meening maakten de menschen, die in de kerken samenkwamen, onder welke goeden en slechten, geloovigen en ongeloovigen zich bevonden, de ware vereeniging der Evangelische Christenen niet uit. Dit zijn alleen zij, die met geheel hun hart Christus den Ileere aanhingen en niet alleen met woorden, maar ook door daden belijdenis doen: zij, die zich onderwerpen aan de kerkelijke tucht en een gehoorzaam oor vetieenen aan de bestraffingen en vermaningen, hen in den naam des Ileeren Jezus Christus gedaan.
Maar zulk een gemeente kan in de werkelijkheid niet samengebracht worden. Echter zou hij, zoo het mogelijk ware, zulk een gemeente hebben willen stichten.
Melanchton, altijd tot gematigdheid geneigd, had zijn instructiën zoo gesteld, dat daarin niets werd opgenomen, 't welk onuitvoerbaar bleek. Melanchton was de man, die de algemeene rust zoo lang mogelijk wilde bewaren. Hij was bereid aan de traditie, nevens de H. Schrift veel gezag toe te kennen. Hij was van conservatieven aard, daarom moest, naar zijn meening, zooveel het slechts mogelijk was, van het oude bij de godsdienstoefeningen bewaard blijven.



Zoo werd de Latijnsche liturgie behouden, verbonden met Duitsclie gezangen, liet Avondmaal kan onder één. ook onder twee twee teekenen ontvangen worden. Biechten uit vrijen wil werd toegestaan, alsook 't gebruik van misgewaden. Zelfs de viering van sommige heilige dagen was geoorloold. In dit opzicht stelde Melanciiton zijn wijsheid en voorzichtigheid boven Gods Woord. Geen wonder, dat geklaagd werd over terugkeer naar de oude verlaten paden en Rome juichte over deze reactie. Lutiier, meenende, dat door alzoo te handelen de eendracht der Evangelischen in Saksen zou bevorderd worden , hechtte zijn goedkeuring aan Melanchton's ontwerp. Er werden nu vier visitatoren benoemd: Luther voor Saksen, Spalatijn voor Altenburg en Zwickau, Melanchton voor 'Thuringen en Tiiuring voor Frankenland. Het geheele jaar 4528 werd aan liet gewichtig werk der visitatie besteed.
De leeraars moesten óf de vrouwen, met wie zij leefden, huwen öf haar verwijderen en zich verbinden voortaan het zuiver Evangelie te prediken. De al te onwetenden en ergernis-gevenden werden afgezet. Uit de kerkelijke goederen werd den dienaren des Woords een inkomen toegezegd. De kloosters werden opgeheven. De groote en kleine catechismus van Luther, in 1529 in het licht gegeven, werd voor het godsdienstonderwijs aangewend. Daardoor werd de kennis dei' zuivere waarheid overal verbreid.
Aldus werden gewichtige wijzigingen in het godsdienstig leven tot stand gebracht. Vooral de afschaffing der kloosters en van het coelibaat groef eene diepe klove tusschen de Reformatie en Rome, maar werd tevens van uitgebreiden zegen voor de gemeente. Ook de pastorie van den Evangeliedienaar was de woning van een Christelijk huisgezin en kon tot voorbeeld voor andere gezinnen dienen.
Dat dit alles van de Vorsten, door Luther zelf te hulp geroepen, uitging; dat de vrijheid van het godsdienstig leven daardoor belemmerd en de ontwikkeling deigemeente tot hoogei' leven weerhouden werd, springt in het oog. .Maar wij gelooven, dat 't in Saksen en andere Duitsclie landen niet wel anders kon en alles met den Duitschen geest en de Duitsclie toest inden samenging. De Duisclie hervormers trachtten bovenal tot eenheid te geraken, want gevaren van grooten aard bedreigden het pas geboren Evangelische gemeenteleven van alle zijden. Karel V en zijn broeder Ferdinand zochten een gelegenheid om het te dooden, al vonden zij die niet. Met dit al was de Evangelische kerk nu onder den invloed der wereldlijke overheid gekomen. En wel als een daad van Christelijke ontferming van de zijde des keurvorsten, door Lutiier zelf ingeroepen, boewei deze overtuigd was, dat de leiding der Kerk niet tot de bevoegdheid der wereldlijke macht behoorde. Hij meende dan ook, dat straks, als meer kennis en ontwikkeling in de gemeente gekomen zou zijn, deze regeling voor een andere, een betere zou plaats maken. Maar hij bedroog zich. De Vorsten stelden voortaan de consistoriën aan, die uit wereldlijke en geestelijke leden samengesteld waren, om onder het hoog gezag, dat door superintendenten werd uitgeoefend, de kerken te regeeren. De gemeente werd van alle deelneming aan haar bestuur uitgesloten. Luther meende, dat zij nog niet rijp was of hoog genoeg stond, om deel aan haar bestuur te hebben of zelfregeering uit te oefenen. Deze meening van Luther is oorzaak geworden, dat voortaan de Evangelische vorsten de hun opgedragen macht behielden en dat de kerken in Saksen te laat den invloed van dit cesaro-papisme zouden betreuren. Op de eenvoudige regeling in Hessen oefende die meening eveneens een noodlottigen invloed uit. Hoewel Luther, wiens raad de landgraaf had uitgelokt, niet tegen deze regeling was, achtte hij de kerk er niet rijp voor, zoodat deze er van afzag om baar in te voeren en die van IVittenberg deed aannemen.



Op bovenvermelde wijze werden nu de kerkelijke zaken in Duitsehland, waaide Hervorming zegepraalde, geregeld. In de Roomsche deelen van liet Kijk stond zij als vroeger aan de felste vervolging bloot. Keurvorst Johann van Saksen, de Standvastige bijgenaamd, en Philip van Hessen, de grootmoedige geheeten, hebben ontegenzeggelijk groote diensten aan de Reformatie bewezen, vooral ook door bun landen open te stellen voor allen, die elders vervolgd werden. Tevens was Wiüenberg de groote kweekschool van leeraars, die naar alle oorden van Duitschland, de At'derlanden, Engeland en bet Noorden togen om daar als zendelingen bet Evangelie der rijke vrije genade Gods in Christus te verkondigen.
Hierdoor breidde zich de Hervorming krachtig uit, gedurende den tijd van rust en vrede, haar door Gods genadige beschikking verleend. Rij het zuivere licht deiwaarheid, door Gods Woord verkondigd, week de dwaling der kerk van Rome. Luneburg en Brunswijlc namen bet Evangelie aan. De steden Neurenburg, Augsburg, Vim, Straatsburg, Göttingen, Goslar, Nordhausen, Bremen, Hamburg en Lubeck wandelden grootendeels in dit heerlijke licht.
Merkwaardig is het, wat in de mark Brandenburg geschiedde. Joachim. do stoutmoedige en doorzettende vorst, die bier heerschte, zou zoo gaarne de Hervorming geheel en al uitgeroeid hebben. Hij verbood de vertaling van Luthkr s Nieuw Testament, maar liet die der Vulgata van de Roomsche kerk toe. Hierdoor droeg hij onbewust bij om bet Evangelie bekend te maken bij velen zijner onderdanen.
Joachim was gehuwd met prinses Elisabeth, dochter van den koning van Denemarken. Deze vorstin had Luther's geschriften met de meeste belangstelling gelezen en dit gaf aanleiding tot groote verwijdering tusschen de echtelingen, die
in verkoeling overging.
Op bet Kerstfeest predikte een domme monnik in de slotkapel, waarbij Joachim en zijn gemalin en kinderen tegenwoordig waren. De monnik meende tegen Luthkk en zijn leer te moeten opkomen en trachtte te bewijzen, dat Pal'lus , op wien Luther zich veeltijds beriep, bitter weinig vertrouwen verdiende. Hij baalde daartoe aan het woord uit den Galaterbrief: „Wanneer de volheid des tijds gekomen is, beeft God Zijn Zoon uitgezonden, geworden uit een vrouw, geworden onder de wet." (Galaten 4:4.)
„Ziet nu eens", zei de snuggerd, „hoe schandelijk St. Pallus bier liegt! De heilige moeder Maria is geen vrouw geweest; zij is altijd maagd gebleven, zelfs na de geboorte van Christus. Is er dus wel grond, om, zooals de ketters doen, maar alles te gelooven, wat deze apostel leert aangaande de rechtvaardigheid door het geloof?" Hier zweeg de monnik eensklaps; door een hevige beroerte getrollen, stortte hij levenloos neer. Ontzetting greep de vergadering aan. Hierdoor werd de spanning tusschen Joachim en zijn gemalin nog vergroot. >
De keurvorstin begeerde bet II. Avondmaal te vieren, overeenkomstig slleeren inzetting, waartoe de hervormers wedergekeerd waren. In 1528, met Paschen? deed zij dit heimelijk. Het werd bediend door een leeraar, in haar bijzonder vertrek. Het werd den keurvorst medegedeeld, die haar in haar kamers gebood te verblijven. Daarop besloot zij haar gemaal te ontvluchten, beroofd als zij was van baar vrijheid en kinderen, en bevreesd voor de listige aanslagen der Roomsche priesters, die zij tot alles in staat rekende. Zij wilde tot haar broeder Ciiristiaan II, koning van Denemarken, gaan, die zich toen te Torgau bevond. Geholpen door Joachim van Gotze en Achim van Rredow, twee edellieden, ontvluchtte zij in 't gewaad eener boerin den 2oUtn Maart bet kasteel, van een kamervrouw en een bediende vergezeld. Buiten de stad wachtte haar een kar. Zoo reisde ze in den



kouden nacht om des Evangelies wil. Bij ongeluk brak iets aan het voertuig. De vorstin gebruikte een doek, om haar hoofd gewonden, teneinde de breuk te herstellen. Zoo bereikte ze Torgau en werd haar door haar oom, den keurvorst van Saksen, een verblijf aangewezen op het kasteel Licldenburg aan de Elve, bij 117/tenberg. Drie maanden lang vertoefde zij zelfs als gast in lutiier's woning. Als godvruchtige christin, mag zij een eereplaats innemen onder de uitmuntende vorstinnen, die het huis van Brandenburg heeft bezeten.
3. De twee Confessie x.
Wat dikwerf aangevoerd is als een eer van Rome's Kerk, haar zoogenaamde eenheid, maakt nochtans haar roem niet uit. Zij is de eenheid van het kerkhof, waar de doodsbeenderen van de grootste vijanden, op weinige schreden afstands van elkander, bewegingloos rusten. Een kerk, welker leden gedoemd zijn zonder persoonlijk onderzoek in een opgelegde leer , door willekeurige uitleggingen en toevoegingen in den loop der eeuwen vastgesteld en uitgebreid, te berusten, gelijkt in alle opzichte op zulk een geestelijk kerkhof, een kerkhof der geesten.
Dairentegen is het als een schande, als een oneer, als een steeds aangevoerd bezwaar tegen de Hervorming aangemerkt, dat zij niet allen, die met Rome's Kerk gebroken hadden, onder dezelfde confessie, belijdenis des geloofs, heeft vereenigd; dat zij reeds bij haar geboorte in deelen uiteenging en na vier eeuwen van haar bestaan en werkzaamheid in vele zeer onderscheidene afdeelingen zich splitste en voortgaat te splitsen. Evenwel is deze schande niet haar oneer, die verdeeling in deelen haar niet ten schuld te rekenen. Zij ligt veeleer in het wezen van de ontwikkeling der Kerk en is volkomen in overeenstemming met de eischen der gewetensvrijheid. Waar deze laatste onbelemmerd genoten wordt, kan het wel niet anders, of de verschillende meeningen over het Woord Gods, die niet tot vereeniging te brengen waren, leidden er toe, om van elkander gescheiden groepen te formeeren en afzonderlijk te vergaderen en alzoo in vrede naast elkander te leven.
Wat derhalve door Rome als een eere gerekend wordt: de eenheid harer millioenen, is veeleer haar tot schande te rekenen. Want deze is de vrucht van gewelddadige en tegen de christelijke vrijheid ingaande overheersching der gewetens door priesters en dwepers. Haar door Inquisitie, vuur en zwaard gehandhaafde eenheid is haar schande.
En wat de kerken der Reformatie tot oneer is aangerekend, is juist haar eere. Want, waar ook de geesten der belijders moeten samenstemmen in een belijdenis voor leer en leven, en deze rust op onderzoek, kan het niet uitblijven of in elk land der gewetensvrijheid, zal verschil van inzichten ook verschillende kerken op verschillende grondslagen in het leven roepen.
Daarom behoeven die keiken elkander niet te haten, niet te vervolgen, gelijk maar al te veel geschied is. Er bestaat een hoogere eenheid, dan in hetzelfde bedehuis te vergaderen, met dezelfde confessie in te stemmen, de eenigheid des geestes in het erkennen en betrachten, dat allen, die Jezls Christus in onverderfelijkheid liefhebben, broeders en zusters zijn.
En nu vormen de aanhangers der kerk van Ilome wel een ontzagwekkende numerieke eenheid van honderden millioenen over de gansehe aarde, en ook bereiken zelfs de grootste afdeelingen van de kerken der Reformatie in de verste veile niet dit millioenental. Ook schijnt het wel meer indrukwekkend met een groote menigte van belijders tegenover een andere kleinere schare op te treden; maar die eenheid
17



van rnillioenen en die kleinheid der andere leggen geen gewicht in de schaal bij den strijd der geesten. Op het terrein der belijdenis heslist alleen de waarheid en de vrijheid in Christus.
Ook waar een gemeenschappelijke bazes voor christelijk belijden en leven aangenomen is in de erkenning der 11. Schrift als Gods Woord, zal in de kerken der Hervorming verscheidenheid van opvatting blijven lieerschen, gewichtig genoeg om, ten einde voortdurend twisten tc voorkomen, in verschillende belijdende kringen uiteen te doen gaan, zonder daarom de liefde, die in Christus samenbindt, te verzaken, welk laatste, helaas! maar al te veel is geschied.
Er zijn eeuwen noodig geweest om dit naast elkander leven van christengemeenten in onderscheidene belijdenissen te erkennen en te waardeeren. Nog is in vele landen de daartoe noodige vrijheid van geweten niet geschonken; nog wordt in vele landen, ook der vrijheid, door fanatiek drijven, een opgelegde eenheid voorgestaan, tot groote schade voor de komst van Gods Koninkrijk. Immers een weinig van de oppervlakte in het wezen der dingen indringende, is het ons duidelijk, dat bemoeiing der Staatsmacht met deze verschillende zienswijzen juist oorzaak is geweest van den haat der dweepzucht, welke de tegenover elkander staande belijders van Jezus' naam aan den dag legden.
In de eeuw der Hervorming scheen het noodig, dat de kerken der Reformatie van de verschillende landen, vereenigd onder dezelfde Belijdenis stonden tegenover de kerk van Rome. Het heeft niet zoo mogen zijn en 't lijkt ons toe, dat het ook niet zoo heeft kunnen zijn.
In hoofdzaak traden de kerken der Hervorming allengs met twee belijdenissen op. De Hervorming in Duitschland, hoe nauw ook verwant met de Zwitsersche, stemde niet met de laatste overeen. Er waren verschillende beschouwingen der waarheid, waartoe oorzaken van verschillenden aard bijgedragen hadden. De hoofdpersonen in Duilschland en llclvetic verschilden te veel in aanleg, in ontwikkeling en in omstandigheden voor het uiterlijke, gezwegen nog van het verschil in karakter en gemoedsgesteldheid, dan dat zij eenstemmig zouden bevonden worden in de omschrijving van hetgeen zij als waarheid naar de H. Schrift beleden. Luther en Zwingu — want van den laatste spreken we en straks zullen we een belangrijk deel van dit werk aan hem wijden, — kwamen in den strijd voor de vrijheid van geweten tegen Rome en de aardsche machten, naast elkander te staan, elk met een afzonderlijk, soms diep ingrijpend van elkander afwijkend belijden. Ja, straks geschiedde het, wat nimmer had moeten geschieden, dat ze tegen elkander stonden en elkander bestreden, met vinnige en scherp wondende wapenen. Laat ons zien, hoe die strijd verliep en tot uiteengaan en gescheidenheid voerde, die tot in deze twintigste eeuw niet heeft opgehouden, al is 't, dat de bitterheden der partijschappen zich sedert lang niet meer openbaren.
lleeds gewaagden we van Lutiier's grooten en kleinen catechismus. De groote catechismus was niet in vragen en antwoorden vervat, maar moest den leeraars en den meer ontwikkelden tot handleiding dienen om tien kinderen den kleinen catechismus te doen verstaan. Ilij voorzag door deze leerboekjes in een diepgevoelde behoefte, hetgeen vooral blijkt uit hetgeen Luther's levensbeschrijver, de verm.arde Maïthesius vermeldt: „Ik kan mij niet herinneren, dat ik in mijn jeugd,— en tot mijn 25ste j tar heb ik in 't pausdom gevangen gelegen, — ooit op den kansel <le Tien geboden, liet Onze Vader of het formulier van den Doop heb hoeren uitleggen; van de vergeving der zonden en den troost, waaraan men deel verkreeg door het genot van het lichaam en het bloed van Christus, heb ik, zoover ik weet, al mijn



levensdagen, eer ik in Witlcnberg kwam, nooit in kerken of in scholen met een enkel woord hooren spreken, en zoo weet ik mij ook niets te herinneren van eene of andere gedrukte of geschreven uitlegging ten behoeve van kinderen, tijdens het pausdom, hoewel ik van mijn jeugd af alle legenden en gebedenboekjes, vooral te Minteken bij mijn heer, die een groote verzameling van Duitsche boeken had, gedurende een geheel jaar heb doorgelezen."
Luther's groole verdienste komt vooral uit in dc wijze, waarop hij de moeilijke taak om deze boekjes voor het volk op te stellen, heeft volbracht. Op zeer voortreffelijke wijze toont hij het verband aan, waarin de verschillende hoofdstukken tot elkander slaan.
Door de Tien geboden vernemen we, wat God van ons wil; door het Geloof, wat wij van God mogen verwachten en tevens hoe wij overeenkomstig die geboden handelen moeten. Aangezien niemand dit uit zichzelven vermag, zoo leert ons het Onze Vader, het gebed, dat God ons het geloof en de vervulling der geboden schenken wil. In het vierde en vijfde hoofdstuk volgt zijn onderwijs over den Doop en het Heilig Avondmaal, waaraan nog een hoofdstuk over de boete is toegevoegd. Wij kunnen ons voorstellen, hoe de inhoud van dit leerboek Litiiku als uit het hart is gevloeid. Immers hij zeide: „lloïwel ik een doctor en prediker hen, zeg ik nog des morgens en, wanneer ik tijd heb, de tien geboden, de geloofsbelijdenis en het Onze Vader op." Luthek's kleine catechismus wordt als een kostbaar kleinood in de door hem gestichte en naar hem genoemde kerk gerekend. Zeer zeker was hij ten volle voor die taak berekend. Hem stond de volle rijkdom deivolkstaal, die hij grondig kende, ten dienst, terwijl de gloed der heiligste overtuiging, die in zijn binnenste leefde, in alles doorstraalde. Terecht zegt Ranke van dit werk: „De catechismus is even kinderlijk als diepzinnig, even begrijpelijk als ondoorgrondelijk, even eenvoudig als Verheven. Welgelukzalig hij, die zijn ziel daarmede voedde, die daaraan vasthoudt. Hij bezit een on vergankelij ken troost in ieder oogenblik, de kern der waarheid slechts onder een licht omhulsel, een kern, die de wijsten der wijzen voldoende is."
Luther heeft zich door beide geschriften een gedenkzuil geslicht, niet alleen als godgeleerde, maar ook als paedagoog. Hij bezat niet alleen de groote gave om voor bet volk te schrijven, maar ook om het kinderlijk verstand en gemoed te hereiken en is in dezen arbeid zoo geheel vrij van alle hatelijkheid en felheid, als dikwerf in zijn strijdschriften worden aangetroffen. Zijn werk is de vrucht van verstandige liefde voor zijn volk en van opvoedkundigen tact. Hij schrijft in Mei 1530 in een heerlijken troostbrief aan keurvorst Johanx : „Bovendien openbaart de barmhartige God ook daarin nog Zijn genade, dat Hij Zijn Woord zoo machtig en vruchtbaar maakt in de landen van Uwe keurvorstelijke genade. Want uw landen hebben buiten allen twijfel de beste en talrijkste goede predikers en leeraars, zooals men ze in geen land ter wereld vindt, die zoo getrouw en zuiver leeren en zoo voortreffelijk den vrede helpen bewaren. De teedere jeugd van knapen en meisjes groeit dientengevolge thans op, zoo goed in den catechismus en de II. Schrift onderwezen, dat het mij aan mijn hart goed doet, als ik zien mag, hoe thans jonge knapen en meisjes meer bidden, meer spreken en gelooven kunnen van God en van Ghristus dan vroeger en ook nu nog alle stiften, kloosters en scholen hebben kunnen doen en nog kunnen."
Intusschen had de dweepzieke Ferihnand , koning van Hongarije, reeds in Augustus 1527 hij het édict van Ofen de vreeselijkste straffen uitgevaardigd tegen de afwijkers van de kerk van Rome, een voorspel van 't geen den Evangelischen te wadi-



ten stond, wanneer paus, keizer en Roomsche Stenden de handen ineensloegen tot uitroeiing der ketterij. De rechters hadden maar eenvoudig in te zien, welke straffen tegen de overtredingen in zake de Roomsche kerkleer bedreigd waren en onmiddellijk konden zij aan 't vonnissen lijgen. Zoo werd het verzuimen der oorbiecht gestraft met gevangenis en geldboete; het onbehoorlijk spreken over het vagevuur met verbanning; het oneerbiedig spreken over de heiligen werd met verbanning, gevangenis en erger straffen bedreigd. Wanneer iemand zich vermat te zeggen, dat Maria een vrouw was geweest gelijk allo andere vrouwen, stond hierop geeseling, de dood, verbeurdverklaring van goederen. Hield men het Avondmaal op dusgenaamde kettersehe wijze, dezelfde strafals voor de MARiA-verachters; werd het sacrament bediend op kettersclie manier, de dood door vuur, zwaard of water, liet loochenen der godheid van (iiiiiisrus ofte ook zijner menschheid met den brandstapel.
Niet zelden had men deze strallen niet eens noodig; de Evangelischen vielen dikwerf onder de slagen van sluipmoordenaars, zoo als Gkorge Winkler van llallc, die van een verantwoording voor zijn bisschop huiswaarts keerde. Lither noemde toen de wereld een moordenaarskuil met den duivel aan 't hoofd. Ritmen Keulen werden Fujstadt en Clarenbacii levend verbrand. Te Mïinchen Gkorge Carpextier, waar deze martelaar niet ophield lot zijn laatsten snik den lleere Jezus aan ■ te roepen. Te Landsberg werden negen christenen verbrand, in Mïinchen negen en twintig verdronken. Lltiier's vriend en leerling Leoxard Keijser, werd te Schmerdiug tot den vuurdood verwezen. Op de strafplaats aangekomen, riep hij uit: „lleere Jezus! hoe groot is de oogst, wil toch arbeiders in uw wijngaard uitstooten! lleere Jezus, wees mij genadig, want ik behoor U toe!" 't Was zoo als de dichter zong:
z,De jammereeuw brak vreeslijk aan;
De gruwlen hadden maat noch grens!
De meQ8ch, als rechter opgestaan,
Deed uitspraak tusschen God en menseh
Kn predikte aan de siddrende aard De liefdeleer met vuur en zwaard."
In Juli 1527 werd Lutiier door een hevig lijden naar lichaam en ziel bezocht. Hem greep een groote zieleangst aan, zoo groot, dat hij zelf ervan getuigt, „dat deze veel zwaarder en gevaarlijker was geweest, dan de lichamelijke krankheid, hem dienzelfden namiddag overvallen." Dugemiagex ontving de boodschap om spoedig tot hem Ie komen. Hij vond evenwel Lutiier bij zijn vrouw staan. „Ik vraagde hem," zegt Rugexiiagex, „waarom hij mij had laten roepen?" En hij antwoordde: „Niet ter wille van een kwade zaak." Toen wij nu naar boven gegaan waren en een stil hoekske hadden gevonden, beval hij zich en al wat hij had, met grooten ernst aan God, biechtte en beleed zijn zonden, en de meester begeerde van den leerling troost uit het goddelijk Woord, alsmede absolutie en ontheffing van al zijn zonden. Hij vermaande mij ook vlijtig voor hem te bidden, hetgeen ik ook van hem begeerde. Voorts verlangde hij, hem toe te staan, den volgenden Zondag het heilig sacrament van het lichaam en bloed des Heeren te ontvangen. Hij hoopte zelf' dien Zondag te prediken.
Zoo bracht hij dagen aan dagen, zwak naar het lichaam en biddende en worstelende met God door; daarna herstelde hij weer langzaam. Toen kwam de pest in 117/tenberrj en terwijl de universiteit daarom naar Jena verlegd werd, hij en Rugenhagen bleven in Wïtteriberg, hoewel de ziekte zijn eigen woning binnensloop. Hij



schreef: Predikers en zielzorgers zijn schuldig te staan en te blijven in stervensnood , want dan heeft men 't geestelijk ambt het meest van noode. Te midden dier beproevingen kwam de 31ste Oetober 1527. Tien jaren na dien gewichtigen dag vóór Allerheiligen in 1517 trollen allerlei a invallen van binnen en zware strijd van buiten zijn ziel, hij zocht kracht in 't gebed en ontving die in zulk eene mate, dat hij, zoo als velen meenen. in die dagen zijn heldenzang der Reformatie dichtte, hel lied, waarvan de tonen zoo menige ziel in hangen nood hebben verkwikt, liet luidt in 't Nederland.sch:
Een vaste burcht is onze God.
„Ken vaste burcht is onze God, Kei) krachtig schild en wapen.
tlij helpt ons in het droevigst lot;
Wij kunnen veilig slapen.
God is 't, die ons behoedt,
Wanneer de Satan woedt,
Die 't rijk met macht en list Bouwt voor den Antichrist.
(ieen macht der aard kan 't keeren.
Met onze macht w ordt niets gedaan,
Ja, dra is 't al verloren;
De ware lleld moet hem verslaan ,
Hij, 's Vaders Eengeboren:
Vraagt gij: wie is die held, Die Satans heermacht velt?
't Is de eeuwge Zoon van God, De Heere Zebaoth.
Hij zal ons 't rijk behouden.
! Als 't wereldrond vol duivlen waar' Om ons te onderdrukken, Wij vreezen niet! Der zwakke schaar Zal de triomf gelukken.
| Als ooit de helsche vorst Ken aanval wagen dorst,
Zijn slagzwaard op ons richt, Hem treft het Godsgericht;
j Kén wenk — en hij inoet vallen.
Gods Woord! Hij zal het laten staan,
't ls daarop, dat wij bouwen; Waarmee wij 's Boozen lieir verslaan,-
De rots van ons vertrouwen!
Neem vrij in euvlen moed I Vrouw, kindren, eer en goed,
Het geeft hem geen gewin: Wij nemen 't Godsrijk iu Om 't eeuwig te behouden!
Er zou nog een stroom van bloed en tranen vlieten, alvorens de eenvoudigste begrippen: vrijheid van godsdienst en geweten, verdraagzaamheid van andersdenkenden en menschenliefde jegens allen verstaan en ook ook op christelijk terrein meer algemeen beoefend en toegepast zouden worden. Alvorens de zonen van een zelfde vaderland, mair verschillende belijdenissen toegedaan, naast elkander in vrede zouden leven. Alvorens vorsten en heerschers zich niet langer zouden aanmatigen, hun onderdanen voor te schrijven, waar en op welke wijze dezen hun God dienen en verheerlijken moeten. In deze eeuw. de zestiende, de eeuw der groote Reformatie, welke zulk eene verbazende omwenteling op het gebied van den godsdienst teweegbracht, waren dit nog vage begrippen en werden die toestanden als onmogelijk aangemerkt. Staatkunde en religie waren te zeer dooreengeweven.
W as het aan den kant der dweepzieke aanhangers van Rome alzoo, dat geen duimbreed werd afgeweken van het in den loop der tijden vermeende recht der pauselijke hiërarchie en daardoor steeds op den ondergang van alle ketters gemunt, des te meer is het bejammeren, dat de hoofdgroepen van hen, die tot het Evangelie naar de Schriften wedergekeerd waren, elkander niet verdragen, ja zelfs niet in vrede als broeders naast elkander leven konden.
Wij hebben gezien, dat in de wijze van kerkformatis Hessen aanvankelijk met Saksen verschilde, al ging liet eerste spoedig tot de instellingen van Lutiier over. In Zwitserland, waar de Vorsten ontbraken, kon van hun invloed op de gemeente



geen sprake zijn, al bleven de plaatselijke overlieden niet achter om zich te laten gelden. In elk geval was liet onderscheid tusschen de Duitsche en Zwitsersche kerkordening nog al in liet oogvallend. Dit zou niet zoo geschaad hebben, indien over de staketsels der bestuursvormen steeds de rechterhand der gemeenschap aangeboden en aangenomen ware. Maar tusschen de leiders der Reformatie in Duilschland, \oornamelijk in Salinen, en in Zwitserland, met name in Zurich, bestond een diepgaand verschil van dogmatischen aard over liet 11. Avondmaal. Eenigermate vooruitloopende op de geschiedenis der Zwitsersche reformatie brengen we°dit geschilpunt ter sprake, ten einde de geschiedenis der hervorming in Duitschland niet voor het door ons gewenschte punt af te breken. Thans kunnen we 't niet, om niet onverstaanbaar te worden, laten rusten.
Li iiimi verschilde in 1529 zeer met Zwixgli, den Zwitserschen hervormer over het leerstuk van het H. Avondmaal.
hl niKii had zich in 101!) omtrent de Avondmaalsleer uitgelaten in zulke termen, dat zich de Zwitsers en ook Zwixgu daarin konden vinden. Ilij had geschreven: „Zoo ik ten Avondmaal ga, ontvang ik een teeken, dat God mij Christus' gerechtigheid en de verzoening, door Hem aangebracht, wil toerekenen; dit is 't gebruik van liet Sacrament des II. Avondmaals." Vroeger nog had hij met de gedachte van n' Ailly ingestemd, (zie blz. 82). Desniettemin geloofde Luther in 1519 „og wel degelijk in het leerstuk der 1 ranssubstantiatie d. i. der wezensverandering van brood en wijn in Christus lichaam en bloed. Nu waren de woorden van Luther in J.jI!) herhaalde malen gedrukt en alom verbreid en in een zin, zooals Zwixgu dien aannam, uitgelegd. Llther had, zooals liij verklaart, die uitwerking zijner woorden niet verwacht en lei daarom in 1527 de plechtige verklaring af: „Ik betuig voor (iod en alle menschen, dat ik met de Sacramentariërs nooit heb overeengestemd." D.it Ij iiier oprecht in deze zijne betuiging is, daaraan twijfelen wij volstrekt niet. Alleen Luther van 1527 was in alles niet meer Luther van 1517—21. Luther veranderde in l-)27 bij liet toepassen der hervorming alleen liet oude in zooverre, als liet hinderlijk en schadelijk was voor liet aan kweeken van liet nieuwe geestelijke le\en. Ilij liet toen ook alles vrijelijk beslaan, dat niet nadeelig zou zijn voor de ontwikkeling van een cliristenrnensch. Zwixgu, die de 11. Schrift als het Woord Gods en den verklaarden wil Gods aanmerkte en handhaafde, richtte het kerkelijk leven geheel anders in en „schafte alles af, wat nog deed denken aan de heidensdie wijze, waarop de oude kerk het werk der verzoening met God trachtte tot stand te
brengen." Daarentegen vond Luther, «lat door Zwixgu en die van Zurich de hervorming. na het dispuut van 29 Januari 1523, veel te heftig tot stand was gekomen, foeh oordeelde hij aanvankelijk een welwillend oordeel over Zwixgu; hij verheugt zich over de uitbreiding der Reformatie in Zwitserland en schrijft aan Spalatijx, „dat niet de mensch Luther, maar de almachtige Christus hier werkte." Daarentegen noemt Zwixgli Lutiier een treffelijk strijder Gods, al merkt hij op, dat hij reeds vóór Luther de hervorming gepredikt had.
Maar ongelukkig trad in de Avondmaalskwestie Carlstadt te voorschijn. Juist door dezen ontbrandde de strijd intussclien de Zwitsersche en Duitsche hervormers. Luther, die van Carlstadt zeer afkeerig was, zag in de Zwitsers slechts partijgenooten van Carlstadt en was daarom in den strijd over dit leerstuk niet onbevooroordeeld.
Zwixgu wilde in het brood en den wijn bij het Avondmaal enkel voorstellingen van en herinneringen aan s Heeren lichaam en bloed zien. Dit stemde met den objectie\cn geest van dien hervormer, niet geheel ontkomen aan den humanistische!)



invloed, overeen en was volstrekt niet naar den geest van Lutiier, bij wien in de waardeering der H. Schrift en haar leeringen het gevoel geen gering aindeel nam. Lutiier ging derhalve meer met zijn subjectief ervaren, Zwingli met de objectieve opvatting van het IJ. Avondmaal mede. Misschien bande Zwingij te veel de aandoeningen des gevoels uit de viering der heilige instelling, terwijl Lither niet tot het inzicht was te brengen, dat het is in de woorden der instelling door beteek en l moet verklaard worden. Hoe het zij, Lither, die in 1525 tegen Carlstadt over het Avondmaal geschreven had in een stuk: „Wider die himmlische Profeten von Bildern und Sacrament," die niets op had met de dweperijen der mannen van het inwendig licht en die de armzalige houding van Carlstadt in en na den Boerenkrijg nog niet vergeten had, trad nu zeer heftig tegen «Ie Zwitsers op. Nu is er evenwel een groot verschil in Luther's strijd voor de ware tegen Carlstadt's inzicht in een valsche vrijheid en de uiteenloopende beschouwingen van Lutiier en Zwingli over het Avondmaal. Er is geen logisch verband tusschen die twee onderwerpen te leggen. Des te meer is het te bejammeren, dat Lutiier zich door het eerste verschil bij de waardeering van het tweede liet beheerschen. Maar bedenken we het wel. Na Worms (1521) en den Wartburg (1522) en de Zwickauer troebelen, had Lutiier nog al een en ander van zijn vroegere vrijer inzichten losgelaten. Denken we b. v. h. aan zijn hulp zoeken bij de Vorsten des lands, die hij bij het organiseeren der kerken, noodbisschoppen noemt, waardoor hij dezen voor altijd een caesaristische macht in Christus' Kerk toekende, welke reeds in den tijd van Constantijn den groote zoo schadelijk gewerkt had en die Gregorius VII voor goed met het pausschap had willen vereenigen. Lutiier na 1522, iets meer toeschietelijk voor Homes kerkgebruiken en de vorstelijke heersehzucht, na 1525 afkeerig van den volksinvloed in de Kerk en bevreesd geworden door den Boerenkrijg, door velen hem geweten, staat meer dan vroeger aan de zijde der vorstelijke macht en begunstigt het caesaro-papisme in de kerk.
Nu was sedert eenige eeuwen in de oude kerk de Transsubstantiatie-leer het gewichtigste dogma geworden. Haar te verzaken gold voor de volslagenste ketterij en werd, waar Home vermocht, met den vuurdood gestraft. Afkeerig van de Zwitsers en de in zijn oog koude leer der enkele herinnering aan Christus' lijden en sterven bij de teekenen van brood en wijn, lang niet los van de Transsubstantiatie-leer, zeer zeker hier eenigermate reactionair, kwam Lutiier tot de sedert door zijn volgelingen beleden leer der consubstantiatie. Deze stelt, dat Christus' lichaam in het brood en den wijn mede aanwezig is, dat we niet in geestelijken zin, zooals later door de kerken der Hervorming in Fransch-Ziuitserland werd aangenomen, alleen Christus' vleesch en bloed genieten; maar dat door de alomtegenwoordigheid ook van Christus' in den hemel opgenomen verheerlijkt menschelijk lichaam deze consubstantiatie tot stand kwam. Lutiier klemde zich hier aan de letter van het woord der instelling, zelfs zoo zeer, dat hij de onbijbelsche en ondenkbare leer der alomtegenwoordigheid van Jezus' lichaam als leerstuk vaststelde om daarmede zijn avondmaalsleer te steunen en te bewijzen.
Van het oogenblik af, dat Lutiier waande Zwingli en Carlstadt verbonden te zijn, waarschuwde hij dan ook tegen hen als de hoofden der geestdrijvende profeten. „Als het gift van Carlstadt en Zwingli betredende het Sacrament tot U komt, zie dan toe, dat gij waakt," schrijft hij in Augustus 1525 aan Briesman. Inmiddels breidde zich het inzicht van Zwingli meer en meer in /walen en Silczië, waar Caspar Schwenkfeld optrad, uit. Bkenz uit Hall en Schei'F verdedigden Luther's



opvalling int de H. Schrift en op een aanwijzing van Luther uit de oudere kerkvaders — een andere terugtred, een stap in reactionaire richting. Luther die toch zeer goed wist, dat er zeer groot verschil van meening bestond tusschen Zwixgu Oekolampadius, Schwexkfeld en Carlstadt, meende, dat door die oneenigheid spoedig het Zwitserseh begrip zou wegsterven en zetelde zich des te vaster in eigen meening. Lang hield hij zich dan ook huiten den strijd en wijdde hii zich aan het veel omvattend werk zijner Bijbelvertaling. Eindelijk deed hij zich hooren in het Zwabisch Syngramma, dat spoedig in het Duitsch werd overbezet dooide voorredenen, die hij bij elk der uitgaven in het Latijn en het Duitsch schreef Jj iiiKus bestrijding was onzuiver, naardien hij de dwaling der tegenpartij trachtte te bewijzen door haar onderling verschil. Dit was ook zeer onlogisch. Voorts «clireef hij de Avondmaalsleer van Zwixgu toe aan een bij hem ondersteld aannemen van een inwendig licht, alsmede aan subjectieven willekeur. Daartoe had hij geen recht hoegenaamd. Veeleer rustte zijn leer dienaangaande op gevoelsgronden, die voor anderen onaannemelijk waren, en immers ook op zijn subjectieve opvattin" al werd zij schijnbaar gesteund door de letter van Jezus' Woord. Zelfs als het waar was dat Cari.stadt met Zwixgu instemde in de Avondmaalsleer, was dit voor Zwixgu niet bedenkelijk, immers Carlstadt was uit Luther's school te voorschijn getreden. Laat ons aannemen, dat aanvankelijk beider opvatting: die van Luther eii°die vaii Zwixgu geheel subjectivistisch waren, 't geen wezenlijk zoo was, dan omknelt Li'tiier een beschouwing, die, steunend op een letterlijk uitgelegd woord des Heeren, hem zeer dicht hij liome's transsubstantiatieleer stelde, en staat Zwixgu een gevoelen voor dat wel minder op het gevoel steunende, toch de geestelijke opvattin" van liet Avondmaal en den gezonden zin van Jezus' woorden zeer nabij komt. Alles in <»ns getuigt, dat Zwixgu de objectieve waarheid van Christis' bedoelen veel nader staat dan Luther , die nog niet geheel aan den magischen invloed der Transsubstantiatieleer is ontworsteld.
Luther had zich dan ook tegenover de Zwitsers bezondigd door hen zonder giondige redenen dwaalgeesten te noemen. Hij schrijft aan Gerrellius (April 1526): „Zij .hebben een hekel dwaalgeesten genoemd te worden, hoewel zij toch voortgaan met het te zijn.' Hij begreep hun wijze van reformeeren niet en kon zich niet goed voorstellen, dat hun democratisch-republikeinsch gemeenebest iels ^elieel anders op kerkelijk terrein moest voortbrengen dan het aan den keurvorst onderworpen Saksen. Hij verwarde den democratischen bestuursvorm met de meer anarchistische openbaring der Zwickauers en daardoor oordeelde hij zeer onrechtvaardig Bovendien, toen Luther zich had afgewend van de Scholastiek, viel hij in (Fe armen eener wel niet ongezonde mystiek, maar toch altijd van een mystiek, die op het gevoelsleven voortzweefde. Inderdaad had die mystiek, wat zeer gelukki" was hem gevoerd tol de geestelijke gemeenschap met den verheerlijkten Heiland en was zijn schrift waardeering zeer afhankelijk van hetgeen hem zijn geestelijke ervarin" van dien Christus had leeren kennen. Vandaar het onderscheid door hem aan verschillende bijbelschrijvers toegekend. De brief van Jacorus is voor hem een stroobrief. I lij vindt in dien brief niet, wat hem zijn ervaring van de rechtvaardiging door het gel< of leerde; hij levert hem geen stof genoeg om zijn mystieke verbintenis met Christus te versterken. Die gevoeJs- en ervaringswaardeering geldt nu ook ten m»lle van Luther\s avondmaalsleer. Het H. Avondmaal is voor hem alleen van waarde wanneer bet hem de levende en wezenlijke tegenwoordigheid van Jezus ook naar hel lichaam verkondigt en ervaren doet. Door deze oorzaken was Lutiier , die minder objectief den Bijbel in diens letterlijke uitspraken huldigde, er toe gekomen, om onverwrikt



te blijven staan op de letterlijke beteekenis van liet woordje i s. Veelmeer nog dan door Luther werd door de Zwitsers de gansche Schrift erkend als Gods Woord, als door den 11. Geest ingegeven en onfeilbaar. Lutheh neemt de enkele deelen en beoordeelt die naar bun waarde voor de zaligheid der zielen. Zwingli en de zijnen zijn van die waardij ook wel overtuigd, maar zij ontvangen de gansche Scbrift als Openbaring Gods. En tocli is bet Zwingli, die een milder, een juister uitlegging geeft aan bet is en het vrijmoedig verklaart voor bet beteekent. Er is in Litiier's verklaring fanatisme en in die van Zwingli onwedersprekelijk vrucht van filologische onbevangenheid.
De strijd der geesten woelde intusschen voort. Oekolampadius bad op Litiier's voorrede voor bet Syngramma geantwoord. Lutiier trad nu tegen den geleerden schrijver op, voor wien hij wel eenig ontzag gevoelde en van wien bij niet kon begrijpen, boe ,,zulk een bekwaam man door lichtvaardige en nietswaardige argumenten in de strikken der goddelooze secte was gevangen." En in 1520 verschijnt nu bet merkwaardige geschrift v.m zijn band, waarin bij leert „dat deze woorden van Christus: dat is mijn lichaam enz. nog vaststaan tegenover de dwaalgeesten." In dit stuk ontwikkelt bij bet denkbeeld van de alomtegenwoordigheid van Christus' menschheid en verdedigt zoowel dit denkbeeld als zijn leer der Consubstantiatie op grond zijner godsdienstige behoeften. Zeker staat bij bier zwak, bij bekent zelf zijn onvermogen om zich van die alomtegenwoordigheid een voorstelling te vormen. liet is zeker, dat aan de ietwat koude herinnering aan Jezus' verbroken lichaam en vergoten bloed door Zwingli voor Luther moest tegemoetgekomen worden. Gelijk bet meer geschiedt: beide mannen hielden langzamerhand op elkander te waardeeren en eindigden met elkander niet te verstaan. Ook Zwingi.i Luther niet. Luther althans beklaagt zich, dat Zwingli hem een brief geschreven beeft vol overmoed, smaadheden, trotscbheid, haat en bijna alle boosheid en toch in de vriendelijkste woorden. En elders klaagt hij, dat er geen misdaad of gruwel bestond, waarvan Zwingli hem niet beschuldigde, , zoodat zelfs mijn vijanden, de papisten, mij zoo niet havenen, als deze onze vrienden, die zonder ons en vóór ons niets waren, ja, niet eens zich durfden roeren, maar nu, tuk op hun overwinning, hun aanvallen tegen ons richten."
Zoo stonden de zaken en bleven ze staan, ondanks de pogingen van Bucer tot verzoening, uit Straatsburg beproefd, om zich bij de formule „geestelijk genieten' gezamenlijk neer te leggen. Zij faalden en scherper dan vroeger werden de geschilpunten in bet oog gehouden, al geschiedde zulks nu meer in stille.
4. De tweede Rijksdag te Spiers. Protest der Evangelischen.
De gelegenheid tot het scherp uitkomen van «le tegenover elkander staande gevoelens kwam in 1529.
Aanleiding daartoe was het gemeenschappelijk gevaar, dat alle Evangelische kerken en landen duchtten van Ferdina.xd van Oostenrijk en van zijn broeder Keizer Karel V. De begeerte om «alle Evangelischen vereenigd te doen staan tegenover geheel de Roomsche linie, werd vooral gekoesterd door Philip, landgraaf van II essen. Deze vorst had in 1528 een gevoelige diplomatieke nederlaag geleden, waarvan wij het beloop vooraf willen mededeelen.
Zekere Otto vox Pack speelde daarin een zeer bedriegelijke rol. Hij was een listig en doortrapt slecht man, en kwam door zijn inkomen schandelijk door le brengen , in de wegen der misdaad. Hij was vice-kanselier van hertog George van Saksen



en ontzag zicli niet van zijn ambt misbruik te maken om zicli geld te verschaffen. Zoo had hij vroeger reeds een valsche handteekening gesteld onder een kwitantie ten nadeele van den bisschop van Merscburg. Met vele eeden bezwoer hij de echtheid van het stuk, zoodat hij zijne betrekking mocht behouden.
Met dezen I'ack nu kwam landgraaf Phiup in een voor hem zeer onaangename aanraking. Pack deelde hem in Februari 1528 mede, dat de pausgezinde partij onder de vorsten te Breslau een overeenkomst tegen de aanhangers van Luthkh gesloten hadden en prikkelde den landgraaf met het uitzicht, dat hij hem het oorspi onkelijke stuk dier overeenkomst kon toonen. Philip beloofde hem daarvoor een som van tienduizend florijnen. Phiup, ontzet en bedroefd tevens, reisde naar Bresden, om het daar te zien. Pack loog hem voor, dat hertog Gkougk het oorspionkelijk .stuk altijd bij zich droeg om het andere vorsten te toonen en er over ti kunnen spieken. Maar Pack had een afschrift voor den hertog moeten maken, dat hij nu den landgraaf liet zien. Phiup twijfelde niet aan de echtheid, aangezien het zegel der kanselarij er op te vinden was. Hertog Gkorge's zegelring, dien deze aKijd droeg, was er nauwkeurig op afgedrukt. De landgraaf liep in den zoo listig gespannen strik. De overeenkomst meldde, dat Ferdinand van Oostenrijk , de keurvorsten van Mamtz en Brandenburg, hertog Geoiigk en de hertog van Beieren, benevens de bisschoppen van Salzburg, Wurzburg en Hamberg de uitlevering van' den aartsketter Lutjier en andere afvallige priesters van keurvorst Joiiann vanSaksen zouden eischen. Indien de keurvorst weigerde, zou men hem met geweld van wapenen dwingen en zijn huis van de regeering vervallen verklaard worden. Ook de landgraaf zou iels dergelijks ondervinden, maar, indien hij weer Koomsch wilde zijn, genadiger behandeld worden. Verder werden alle nadere afspraken vermeld en de verbeurdverklaarde vorstendommen bij voorbaat verdeeld. Alles droeg den sterksten schijn van waarheid. Phiup liet zich van dit valsche stuk een afschrift maken en betaalde vierduizend florijnen; bij vertooning van het omneele nam bij op zich om de rest te betalen.
De landgraaf waarschuwde den keurvorst van Saksen, die van verbazing verstomde. Jerstond werden maatregelen genomen om zich in sterken staat van tegenweer te stellen. Geheel Duitschland was in vreeselijke onrust. Aan alle kanten dreigde het gevaar van een binnenlandschen krijg het nog onlangs zoo geteisterde' Buitsc/iland. Luthkii, Melanciiton en andere leeraars gaven den raad om niet zelf den aanval te beginnen en den keizer in te lichten omtrent liet snootl voornemen dei genoemde verbondenen. Ln ditmaal bracht hun opgevolgde raad redding aan. Lr werd besloten den aanval af te wachten, zeer tegen den zin van den landgraaf. De leeraren worstelden in den gebede met God.
Nu zond Phiup van Hessen afschriften van het bewuste stuk aan Georgk vanSaksen en de andere genoemde heerschers en terstond kwam het schandelijk bedrog uit.
Hij ontving van zijn schoonvader daarvan terstond bericht, die van hem eischte, den persoon te noemen, van wien hij dit stuk ontvangen had. Te laat zag hij in,' dat hij schandelijk misleid was, en zijn toorn over dit bedrog ging zijn vroegere verontwaardiging verre te boven. Pack vluchtte naar den landgraaf, die hem gevang-en deed nemen. Gevolmachtigden van de belasterde vorsten kwamen om hem in Cassel in verhoor te nemen. De f.dsaris hield zijn leugens slokslijf vol, verklarende, dat het oorspronkelijke stuk in Dresden was in het hertogelijk archief. Philip bande hem uit Hessen, om te toonen, dat hij niet vreesde voor zijn beweren. Maar 1'ack werd later in België op aandrang van hertog Geouge gevangen "enomen en onthoofd.



Nauwelijks was liet vertrouwen weder eenigszins hersteld of Luther verklaarde, dat hij de zaak nog niet recht vertrouwde. Pack zou de historie niet geheel hebben verzonnen; het voornemen om het verhond te sluiten, had, meende hij, ongetwijfeld bestaan. En 't was maar al te waar, dat keizer en paus zich hadden verbonden om aan de Reformatie, zoo spoedig mogelijk, een doodelijke wonde toe te brengen. In Maart 1529 werd de Tweede ltijksdag te Spiers geopend (15 Maart—19 April). Den 28stc" Juni 1 .">28 was te llarceloiin de vrede tusschen Karkl V en Julius II tot stand gekomen; daarbij was ook tot uitroeiing der ketterij van Lutiikr en de zijnen besloten. Allereerst wilde Karkl door een besluit van de meerderheid op den Rijksdag zijn oogmerk bereiken, maar zoo dit besluit niet te verkrijgen was, geweld gaan uitoefenen.
liet zien in de toekomst was niet opwekkend. Luther en Mklaxciiton, die aan voorteekenen hechtten, vonden daarin aanleiding tot bedenkelijkheden. Karkl liet zich bursch uit tegen den keurvorst, zoodat hertog Hkxdhik van Mecklknburg en de keurvorst van de Paltz zich opnieuw aan de zijde van de hiërarchie plaatsten. Angst en vreeze vervulden veler harten.
Toen de Vorsten tot den Rijksdag opgekomen waren, bleek de vijandige stemming van beide partijen. Zij passeerden elkander zonder groeten en legden bij elkander geen bezoeken af. Hoewel Johann van Saksen de voornaamste keurvorst was, kwam geen der Roomsche vorsten hem een bezoek brengen. Men eischte, dat de keurvorst en de landgraaf geen godsdienstoefeningen in hun verblijven zouden houden. Melanchton, die met den keurvorst gekomen was, zei: „Het is even, alsof wij het uitvaagsel van het menschdom zijn. Maar Christus de lleere zal zijn arm volk niet verlaten. Op Hem hopen wij." Het volk van Spiers kwam hij honderdtallen op naar de plaatsen der Evangelieprediking.
Allereerst kwam tot de vergadering der Stenden het bericht, dat de Keizer de bepalingen van den vorigen Rijksdag te Spiers ten opzichte van den godsdienst, als zijnde in strijd met de belangen des Rijks, niet goedgekeurd had.
Deze daad des keizers was een daad van willekeur. Zij vervulde de Christenen met verontwaardiging en vreeze. Stukm riep uit: „Christus is ten tweeden male aan Pilatus en Kajapiias overgeleverd." Rrutaal traden de Roomschen op. In de Commissie, benoemd om over de boodschap des keizers te beraadslagen, bevonden zich geslagen vijanden van de Hervorming als Eck en Fabeu. De laatste durfde onbeschaamd en dom zeggen: „De Turken zijn beter dan de Lutheranen; de 'luiken hebben ten minste nog vastendagen." Hij griefde de Evangelischen op de ergerlijkste wijze. Zoo zei hij: „Indien wij moesten kiezen tusschen den Rijbel en de Overlevering, tusschen de uitspraken van de Schrift en van de Kerk, dan nemen wij de laatste. De bisschoppen wilden het édict van Worms ten uitvoer gelegd hebben, tegen het in den eersten Rijksdag van Spiers beslotene. Een echte staatsstreek. De Commissie deed zelfs een voorstel om allen voortgang der Reformatie te stuiten en den toestand te laten, zooals die op heden was. Dit beteekende inderdaad de zegepraal der bisschoppen en van de mis, want die mochten nergens wederstaan worden. Uitbreiding der Evangelischen door aanneming van Roomschen, die hun kerk verlieten , zou verboden zijn.
De Evangelische Vorsten en Steden beraadslaagden samen over dezen voorslag. Zij besloten om des gewetens wil zich dit besluit niet te laten opdringen. Liever wilden zij alles: landen, bezittingen, ja het leven, offeren, dan zich hieraan onderwerpen. „liet geldt hier een zaak des gewetens, waarover een meerderheid niet kan beslissen."



Deze jammerlijke terugtred tot voor de bepalingen van 1520 was de vrucht van het vorstelijk gezag op het terrein van den godsdienst. De leus voor de nieuwere tijden moest zijn voor ieder mensch: \ rij hei >1 om God te dienen naar zijn geweten.
Intusschen wilde I* erdinaxd van de behaalde overwinning gebruikmaken. De a gevaardigde van Straatsburg werd zoolang tot den Rijksdag niet toegelaten, tot de mis in die stad zou hersteld zijn. Daartegen kwamen velen op. Standvastig weigerden de Evangelische Vorsten in deze zaak te gehoorzamen. Op den l<S<i<» April verscheen Ferdinaxi. andermaal in «Ic z:ial, dankte de Roomsche Vorsten en vermaande de Evangelische om zich te onderwerpen. Deze laatsten verwijderden zich koi telijk om met elkander te beraden. Voor hun terugkomst was Ferüixand vertrokken, niettegenstaande men hem trachtte te weerhouden. Hij gaf te kennen, dat de zaak afgedaan was en men zich zou moeten onderwerpen.
Joch heeft Ferdixaxd inderdaad bewerkt, dat het tusschen de Reformatie en l>mnc tot een volkomen breuk kwam. Nu namen de zaken onverwacht een door hem niet verwachten keer..
De Evangelische Vorsten brachten kortelijk hun gronden bijeen in een stuk, waarin zij aantoonden, dat het hun onmogelijk was zich aan de besluiten van den Rijksdag m deze zaak te onderwerpen. Dit stuk is het vermaarde Protest, dat door de gansche wereld is beroemd geworden en waarnaar de vrienden der Reformatie tot den huidigen dag „Protestanten" geheeten worden.
leiuggekomen in de vergaderzaal werden de Stenden aldus door hen toegesproken: <"Hielde Heeren, Neven, Ooms en Vrienden! Wij zijn op dezen Rijksdag verschenen in voldoening aan de oproeping van Zijne Keizerlijke Majesteit, om maatregelen te beramen in het algemeen belang van het Rijk en van de Christenheid. Het is daarom, dat we met droefheid gezien hebben, d it men de goede bepalingen van den \origen Rijksdag, met betrekking tot ons dierbaar en heilig geloof wil vervallen vei vlaien, om daarvoor drukkende en, onzes inziens, ondoelmatige wetten in de plaats te stellen.
Intusschen hebben toch koning Ferdixaxd en de andere Commissarissen des keizers, door hun zegel te hechten aan het besluit van den laatsten Rijksdag, plechtig en onvoorwaardelijk in naam van den keizer op zich genomen, om dat besluit in allen dee e en getrouw uit te voeren en nauwlettend toe te zien, dat niets geschiede, wat daarmede in tegenspraak zon zijn. Evenzeer hebben wij allen, die hier vergaderd zijn. euivorsten, hertogen, edellieden, geestelijken, heeren en afgevaardigden, ons verbonden, om de bepalingen van dat besluit na te leven en te doen naleven.
ij vooi ons mogen niet berusten in de herroeping van die bepalingen.
Eerstel ijk, omdat wij vermeenen, dat Zijne Majesteit de keizer, gijlieden allen en wij, gehouden zijn om gezegde bepalingen, die toch met algemeene stemmen, in den behoorlijken vorm, en in het algemeen belang zijn gemaakt en aangenomen, te handhaven en te onderhouden uit alle macht en met alle vermogen.
len andere en voornamelijk, omdat het hier een aangelegenheid geldt van het a (i loogste gewicht: den dienst van God en de zaligheid onzer onsterfelijke zielen. In zulk een zaak gelooven wij den wil van God boven alle menschelijk gezag te moeten stellen, en Hem, die Koning der koningen en Heere der heeren is, naar ons geweten te moeten gehoorzamen. Wij zullen toch eenmaal, elk in 't bijzonder, van onze » at en Gode rekenschap moeten afleggen en ons dan geenszins kunnen rechtvaardigen over een verkeerde daad, omdat de meerderheid die zoo gewild heeft.
Uij willen echter niet oordeelen, Heeren en Vrienden! over 't geen II in dezen te doen staal. Wij bidden alleen dagelijks en zonder ophouden, dat het den almach-



tigen God behagen moge, ons allen te brengen tot de eenheid des geloofs, en tot waarheid, liefde en heiligheid, in Jezus Christus, den eenigen Verlosser en Middelaar.
Maar wat ons zeiven aangaat, wij herhalen het, dat wij ons niet onderwerpen kunnen of mogen aan het besluit, dat nu genomen is. Wij laten ieder van IJ in onpartijdigheid en billijkheid oordeelen, of wij zoodoende niet tegen ons geweten zouden handelen; of wij niet een leer zouden helpen tegengaan, die wij overtuigd zijn, dat zuiver christelijk is; en of wij niet zouden medewerken, niet slechts om de voortplanting en uitbreiding dier leer te beletten, maar ook om de prediking van het Evangelie in onze eigene Staten aan banden te leggen en alle vrucht te benemen; gesteld, dat wij daartoe bij machte zouden zijn.
Dit ware, onzerzijds, niet minder dan een verloochening van onzen Heere Jezus Christus en een opzettelijke verwerping van Zijn heilig Woord; terwijl wij daardoor onder des lleeren veroordeeling zouden komen, en Ilij over ons ten laatsten dage het vonnis uitspieken zou: „Zoo wie mij verloochend zal hebben voor de mensehen, dien zal Ik ook verloochenen voor mijn Vader, die in de hemelen is,"
Wij protesteeren derhalve in liet algemeen tegen den maatregel, dien men ons wil opdringen.
Wat bijzondere punten betreft: wij vermeenen, «lat in onze Staten en landen hel II. Avondmaal gevierd en onderhouden wordt in overeenstemming met den waren aard der instelling. Intusschen, zoo de Sacramentarissen binnen ons gebied zich mogen voordoen, gelooven wij geen vrijheid te hebben hen te behandelen, zooals het édict dat wil. Er bestonden tot hiertoe nog geen bepalingen omtrent hen, en alvorens zij de gelegenheid hebben gehad om hun gevoelens voor een kerkvergadering te verdedigen, mogen wij althans hen niet veroordeelen.
Er is een ander punt en dat van het hoogste belang is. Het édict zegt, dat de leeraars bij de prediking van het Evangelie zich wat de uitlegging aangaat, houden zullen aan 'de opvatting der Heilige Christelijke Kerk. Wij gelooven dat, zoo deze bepaling eenige waarde of mogelijkheid van uitvoering zou hebben, allereerst had moeten uitgemaakt zijn, wat door die Kerk te verstaan zij. Wij voor ons weten, dat er over dit pnnt verschillende meeningen zijn, en schromen niet te verklaren, dat wij van gevoelen zijn, dat geen uitlegging bestaan kan, die niet berust op Gods Woord, en dat elke andere leering in tegenspraak is met den geopenbaarden wil des lleeren. Wij gelooven, dat de Schrift uit de Schrift verklaard moet worden; dal de Bijbel duidelijk en verstaanbaar is in alle dingen, die den Christen noodig zijn te weten, en wij hebben ons daarom voorgenomen om, met Gods hulp, de hand te houden aan de zuivere en onvervalschte prediking van het Woord van God, zooals dat ons geopenbaard en te vinden is in de boeken des Ouden en des Nieuwen Testaments, en zonder daaromtrent eenige bijvoeging of afwijking te gedoogen. Dat Woord alleen is waarheid, en slechts daarin kunnen wij leering, besturing en troost vinden, onder alle omstandigheden des levens. Dat Woord is een leidsman, die ons nooit verlaten of op een verkeerden weg voeren zal. Dat Woord is het eenig vaste en onwankelbare fondament; die daarop bouwen, zullen niet beschaamd worden gemaakt, en de machten der hel zullen tegen hen niets vermogen. In vergelijking met dat Woord is alle menschelijk woord en leering ijdel, dwaas en verwerpelijk.
Wij bidden U dan, geliefde lleeren, Ooms, Neven en Vrienden, dat Gij onze bezwaren in gezette en ernstige overweging zult nemen. En zoo tl ij nochtans moogt vermeenen , dat liet genomen besluit moet in werking komen, verzoeken wij U wel te willen in het oog houden, dat wij daartegen steeds zullen blijven protesteeren,



gelijk wij hij dezen plechtig doen, in tegenwoordigheid van alle levende ziele en ondei aanroeping van God, onzen Schepper en Behouder, onzen Verlosser en Zaligmaker, die ten jongsten dage ons voor Zijn Vierschaar roepen en ons oordeelen zal. \\ ij \eiklaien, dat wij, noch de onzen aan liet bedoelde besluit onze goedkeuring geven ol ons aan de bepalingen daarvan onderwerpen kunnen, voor zoo \ei wij vermeenen, dat dit besluit strijdig is met den wil en liet Woord van God, in tegenspraak met ons geweten, gevaarlijk voor de rust en de zaligheid onzer zielen, en ganscheiijk afwijkende van het besluit, dat op den vorigen Rijksdag te Spiers genomen is.
Wij mogen inmiddels niet anders vertrouwen, dan dat Zijne Majesteit de Keizer zich ovei ons zal betoonen als een christelijk Vorst, die boven alle dingen liefde en eerbied heeft voor God; terwijl wij noch omtrent Zijne Majesteit den Keizer, noch jegens U, geliefde fleeren en Vrienden! ooit wenschen te kort te komen in de geliouwe en gehoorzame vervulling van eiken plicht, dien we naar recht en wet schuldig zijn te volbrengen."
Schoone, edele gedachten! Merkwaardige Woorden! Wel de merkwaardigste, ilie ooit zijn uitgesproken voor zulk een hooge vergadering. Kalm, waardig, ernstig, hoog verheven, bescheiden en toch mannelijk, kloek en beslist, christelijk, godvruchtig en liefdevol werden ze daar uitgesproken, woorden in het eeuwige belang der menschheid, dei' vrijheid; woorden zonder overmoed, vol zelfbeheersching, vo(alen van geloof en hoop voor de toekomst. Maar ook vau vastberadenheid en rotsvastheid. Woorden, die in kleiner volzinnen als gevleugelde woorden door de christenheid verspreid, met dankbaarheid werden opgenomen in hart en belijdenis. Een eeuwig te roemen waardig protest!
Aan den Rijksdag werd meegedeeld, dat de Evangelische Stenden en Steden den volgenden dag Spiers zouden verlaten.
Dit alles geschiedde den April 1529.
Den 20s<<n werd het Protest dooi' een Commissie Ferdinaxd van Oostenrijk aangeboden. Hij nam het aan, maar wilde het terstond wedergeven. De Commissie weigerde aanvankelijk liet opnieuw te nemen, maar eindelijk om den koning niette beleedigen, namen zij het aan en deponeerden het bij hun vertrek op een tafel. Ferdinand gaf bevel het aan de heeren terug te zenden. liet aanvaardde op zijne beurt de reis door de Christenheid en volbracht zijn werk.
Een voorstel tot schikking, van Hendrik van Brunswijk en Philip van Baden uitgegaan, leidde tot niets. Op den dag der sluiting van den Rijksdag werd het Protest notarieel, op 12 perkamenten bladen geschreven, aan den Rijksdag toegezonden. De vorsten vertrokken weder naar hunne landen en hoofdsteden.
5. De Conferentie van Marburg.
Het jaar 1529 had nog meer in zijn schoot verborgen dan het gedenkwaardig Protest der Evangelische vorsten en steden van Duitschland tegen het onwaardig Besluit van den 1 weeden Rijksdag te Spiers. De ondempbare klove, die hierdoor tusschen Rome en de Hervorming werd gegraven, zag zich achtervolgd door de scherpe afscheiding, welke ontstond tusschen de volgelingen van Luther en die van Zwingli. De Saksische en Zwitsersche Reformatiën, langs verschillende wegen opgekomen, in onderscheiden aardlagen opgegroeid, braken voor goed alle banden van nadere gemeenschap.
Wij zagen, hoe de verschillende inzichten omtrent de keuze van kerk regeer infr
o O /



maar vooral de uiteenloopende gevoelens omtrent hel II. Avondmaal sedert eenige jaren waren ontwikkeld door allerlei geschriften en uitdrukkingen, die meer verdeelden dan samenvoegden.
Het scheen den landgraaf van Hessen, wiens politiek streven zoo jammerlijk door zijn inlaten met Pack échec had geleden, toch noodig, Lij de komende dreigende gevaren, welke de kerken van het Evangelie en de Vorsten der Hervorming verontrustten, nogmaals een nomn" tnt vereeni<nn<ï te beproeven althans om inniger tnp-
i o o oo r ~ ' / 0~
nadering tusschen Wütcnberg en Zurich, tusschen de Duitsche en Zwitsersche kerken, die zich van Rome hadden afgekeerd, tot stand te brengen.
En al is het, dat Philip in zijn edel streven schipbreuk leed, voor die tijden en in die toestanden zou meer nog dan in onze eeuw, een Evangelische eenheid van belijders tegenover Rome niet ongewenscht zijn geweest.
Zeer scherp had Luther zich uitgelaten over de zelfs zachte en bedaarde wijze van Zwingu's bestrijden. Verontwaardigd had hij geschreven: „Weg met zulke eenheid! Weg met zulke liefde en verdraagzaamheid! Dat behoort te huis in de hel! Indien ik uw vader, uw moeder, uw vrouw en uw kind vermoord had, en dan met het voornemen, om u op gelijke wijze te behandelen, tot u kwam met de woorden: Laat ons vrede en vriendschap maken! welk antwoord zoudt gij mij geven? Zoo en niet anders is liet in dit geval. De opgewonden hoofden, die van eenheid en vrede dwepen en toch vijanden van Christus, mijn Heere, van God den Vader, van het Christendom, mijn moeder, zijn en die ook mij belagen, de zoodanigen komen niettemin tot mij en zeggen: Kom, laat ons vrienden zijn!"
Desniettemin wilde Philip van Hessen de mannen der Hervorming tot elkander brengen. Op den jongs ten Rijksdag te Spiers had de tegenpartij hem de oneeniglieid en het gebrek aan liefde bij de Evangelischen verweten. Nu stelde hij voor te Marburg een bijeenkomst van Evangelische theologen te houden om de verschilpunten met elkander te bespreken. Zwingli nam dit volvaardig aan. Luther had met de zaak weinig op. Hij wantrouwde den landgraaf, wiens politiek om het zwaard te laten beslissen door hem bij den keurvorst ten sterkste was tegengestaan. Hij vermoedde, dat de eenheid, die Philip begeerde, dezen straks opliet slagveld zou moeten dienen. Bovendien hadden Luther en Melanchton er bezwaar in om Philip zoo nauw met Zwingli in betrekking te zien komen. Zij zeiden, van de Zwinglianen sprekende: „Hun dwaalbegrip is van zulken aard, dat het voor een man als de landgraaf zeer gevaarlijk kan worden. Zijn levendig en onrustig gestel maakt, dat alles, wat van het gewone afwijkt, iets aantrekkelijks voor hem heeft. En daar de opvatting van Zwingli meer voor het verstand dan voor het hart, meer op het begrijpen dan op het gelooven berekend is; ook omdat men in godsdienstzaken 't geen lichter is te bevatten gereedelijker verkiest, wanneer 't ons verkondigd wordt dooi- een man van geleerdheid, die ons vertrouwen bezit en in een hooge mate de gave bezit om schriftuurlijke vormen te gebruiken en zijn zienswijze in bijbeltaal in te kleeden, beschouwen wij 't als bedenkelijk, dat Zwingli tot den jongen landgraaf in nadere betrekking zal treden."
Om onpartijdige beoordeelaars in hun geschil te hebben, kwam Melanchton op den inval om Itoomschen tot scheidsrechters te benoemen. Ilij wachtte van de mannen der Transsubstantiatieleer een voor hem gunstiger uitspraak. Liever zag hij nog, dat de keurvorst hun geen verlof schonk om naar Marburg te gaan. Dit weigerde de Vorst terstond. Tegen hun zin moesten zij er heen. Naar hun woord, was de reis te vergeefsch, wanneer de Zwitsers niet mochten toegeven.
Voor Zwingli bestonden bezwaren van ernstigen aard. Hij moest over keizerlijk



grondgebied reizen en liep dus groot gevaar. De landgraaf zon van Straatsburg tot aan Hessen voor gewapend geleide zorgen. Dit maakte de overheid van Zurich juist bezorgd. Zij weigerde hem te laten gaan, bevreesd voor het verstoren van den pas gesloten religievrede. Zwingli liet zich niet weerhouden. Hij zei te Marburg te moeten zijn en verontschuldigde zich bij den Grooten en Kleinen lïaud voor zijn niet toegestane afreis. Gesterkt door het gebed, gevoelde hij de groole belangen der Christenheid op zijn ziel gebonden, In stilte verliet liij Zurich, vergezeld door Budolf Gollin, professor in het Grieksch, en reisde naar Bazel. Toen nu verschillende lasterpraatjes, alsof hij de vlucht had genomen, ook dat hij verdronken was, rondliepen, keurde de Raad van Zurich zijn reis goed en zond zijn medelid Ulrich Funk om hem naar Marburg te vergezellen. Te Bazel scheept zich Zwingli met Oekolampadius in en na dertien uren varens bereikten zij Straatsburg. Ilij logeerde daar bij Matheus Zell, den prediker der hoofdkerk, wiens echtgenoote beu van alles verzorgde en zelve de tafel bediende, terwijl zij onder dit alles nog aan belangrijke gesprekken kon deelnemen. Onder geleide van veertig Hessische ruiters kwam hij, na een moeilijken tocht, te Marburg op den 29sten September aan.
Luther , Melancuton , Crusiger en Jonas bereikten de Hessische grenzen en eerst na een vrijgeleide van den landgraaf ontvangen te hebben, reisden zij verder. Te Alsfeld bracht de schooljeugd den hervormer eene aubade in godsdienstige gezangen. Hij kwam met de zijnen den 3CM1'" September te Marburg aan. De landgraaf, vol hoop op een komende verzoening, herbergde de vreemdelingen, die hun intrek in herbergen genomen hadden, op zijn kasteel en bereidde hnn een luisterrijke ontvangst, zoodat de vrome Jonas uitriep: Zeker niet om onzentwil, maar om den wille van God en Christus worden wij hier zoo vorstelijk behandeld. Oekolampadius, IIelio en I! cc Kit brachten spoedig aan Luther hun groeten. Den eersten behandelde hij vriendelijk. Maar Bucer, zijn ouden vriend, die nu aan de zijde der Zwitserschen stond, minder. Lachend en met den \inger dreigend, zei hij tot hem : „Bucer, gij zijt iemand, die niet te vertrouwen is; gij zij teen deugniet." Gaarne had Carlstadt, die tot groote armoede vervallen was, de conferentie bijgewoond. Maar Luther wist dit te verhinderen.
Op den 1stel' October werden Luther en Oekolampadius in een afzonderlijk vertrek bij elkander gebracht, zoo ook Melancuton en Zwingli. Op beide laatsten kwam het groote gewicht van den strijd neer.
Het bleek, dat de Zwitsers nooit de conciliën hadden verworpen, waar deze uitspraken deden, gegrond op Gods Woord. Voorts, dat zij erkenden, dat de H. Geest in ons de rechtvaardigmaking werkt door het Woord, maar door hel Woord wel gepredikt en verstaan; door den leven gevenden Geest des Woords; dooi- bet Woord, zooals dat is Gods wil en wet, uitgedrukt in menschelijke taal. Op de beschuldiging, dat de Zwitsers de erfzonde loochenden, antwoordde Zwingli: „Daar de mensch van nature geneigd is zich zeiven lief te hebben, in plaats, dat Hij God met geheel zijn hart zou beminnen, is hij hierin buiten twijfel zondig." Melancuton was spoedig op deze punten bevredigd.
In Luther's gesprek met Oekolampapils over den Doop beklaagde hij zich, dat de Zwitsers niet wilden aannemen, dat de Doop op zich zeiven voldoende is om iemand tot lid der Kerk te maken. Oekolampadius antwoordde: „Wij vorderen, dat er geloof zij; zoo niet dadelijk, op het oogenblik der bediening van het bondzegel, dan toch in de toekomst en dit, zoo wij meenen, met allen grond. Wie toch kan Christen zijn, die niet waarachtig gelooft in den Heere der gemeente?



Echter wil ik niet beweren, dat de Doop niet in zekeren zin een bad der wedergeboorte zou mogen genoemd worden; want door den Doop toch wordt hij, die tot dusverre aan de Kerk vreemd was, haar ingelijfd.
Litiier en Oekolampadius zetten hun gesprekken niet voort. Melanchtox en Zwixgu vervolgden ze, terwijl de laatste de woorden van den eerste opschreef om ze daarna te behandelen. Zoo brachten deze mannen zes uren door.
In de ridderzaal van liet oude kasteel bad den 2ll<'" October, in tegenwoordigheid van den landgraaf en zijn gevolg, de conferentie plaats. Ken vrij groot aantal, volgens Zwixgu vier en twintig, volgens Brekz vijftig a zestig, geleerden werden toegelaten; de overige opgekomenen werden teruggewezen. Aaneen tafel waren Lutiier, Zwixc.ij, Melaxciiton en Oekolampadius gezeten. Lutiier schreef op het lluweelen tafelkleed niet groote letters: Hoe est corpus meum — dat is mijn lichaam. Om dit woord moest de strijd zich bewegen, die hier zou gestreden worden. Achter de vier hoofdpersonen waren hun vrienden gezeten. Joxas beschrijft de Zwitsersche leiders, flij zegt: „Zwixgu ziet er vrij boersch en verwaand uit. Zoo hij in de letteren vorderingen gemaakt beeft, is 't wel geweest ten spijt van Mixerva en de Muzen. In Oekolampadius vertoont zich goedhartigheid en zachtzinnigheid. Heiho schijnt van een onbekrompen en minzamen geest te zijn. Maar Bucer houd ik voor een slimmen vos, voorzichtig en gevat."
Door Cordus werden woorden van welkomst en belangstelling gesproken, op waardigen, verzoenenden toon. Hij sprak: „Gij wakkere geloofshelden! Diepzinnige Lutiier , zachtmoedige Oekolampadius, onbekrompen Zwixgli , godvruchtige Sxepf , welsprekende Melaxciitox, kloeke Bucer, oprechte Medio, uitmuntendeOsiaxder, dappere Brexz, innemende Joxas, vurige Cratox, voortreffelijke Merexus, groote Dioxvsius, en gij, waarde Mvcoxius, gij allen, die door Vorst Philip, die zooedel als dapper is, zijt saamgeroepen, om de uiteenloopende meeningen, ware 't mogelijk, tot eenheid te brengen en den weg der waarheid meer bepaald af te bakenen, bedenkt in deze gewichtige oogenblikken, dat de Kerk in verwachting op u nederziet, en de geloovigen u bidden, om den wille van het bloed des Heeren Jezus Christus, dat gij de heilige belangen, die u hier worden toevertrouwd op zulk een wijze zult behandelen en in 't licht stellen, dat de wereld in de uitkomst een werk moge zien, door den Heiligen Geest bestuurd en gewrocht!"
Nadat de kanselier F erge nogmaals het doel van den landgraaf met deze conferentie had uitgesproken, nam Lutiier het woord en zei:.,Ik verklaar, dat ik van mijn tegenstanders verschil met betrekking tot het leerstuk van des Heeren Avondmaal en dat ik bij mijn meening daarover denk te volharden. Christus heelt gezegd: „Dit is mijn lichaam!" Laat nu maar bewijzen, wie wil, dat een lichaam geen lichaam is. Ik verwerp bij een onderzoek als dit alle redeneeringen, alle menschelijke wijsheid en spitsvondigheid. In den godsdienst komt geen wiskunde te pas. Wij hebben Gods Woord en wij moeten aannemen en gelooven, wat ons in dat Woord geleerd wordt." Men bemerkt hieruit, dat Lutiier, die reeds lang voor do conferentie niet vroolijk gestemd was, in t geheel niet veranderd was of tot eenig toegeven gezind. Hij had den 20»ten Augustus 1520 reeds geschreven aan IIrexz: „Ik bid U, blijf weg (van de conferentie), als gij kunt en beloof niets, als gij het niet reeds gedaan hebt. Wij hebben van den beginne het aanzoek afgewezen, maar omdat de jonge, heftige Macedoniër, onzen Vorst zoo lastig viel, hebben wij door den nood gedrongen, beloofd te zullen komen, maar zoo, dat wij twee-, ja driemaal nadrukkelijk verklaard hebben, dat er geen vrucht, dat er niets goeds van te wachten was, maar dat men er al wat verkeerd is van te vreezen had.' Wij zien derhalve, hoe bevooroor-
18



deeld en wantrouwend Luther en Melanchton waren ten opzichte van deze „eerzuchtige heiligen."
.Mot ernst en zachtmoedigheid beantwoordde Oekolampadius Lutiier's verklaring. Hij wijst op de figuurlijke spreekwijzen in den Bijbel b. v. b.: Ik ben de ware wijnstok. De steenrots is Christus. Luther stemt haar toe, maar ontkent ze voor de boven betwiste uitdrukking.
Oekolampadius zegt: „Wat Christus verwierp in Joiiannes VI, kon hij niet goedkeuren bij de instelling des Avondmaals." Voorts betoogt hij, dut de woorden: „Dit is mijn lichaam" onmogelijk een andere dan geestelijke beteekenis kunnen hebben, even als in de uitdrukking: „Mijn vleeseh is waarlijk spijs en mijn bloed is waarlijk drank." Voorts beweert hij, dat het niet aangaat een letterlijke opvatting boven een geestelijke te stellen. Waartegen Luther stelt: „liet komt er maar op aan, wat meer overeenkomt met den wil van God."
„Waarom, daar wij het eten in een geestelijken zin vermeenen te moeten en te kunnen verstaan, waarom zullen we dan een andere, niet geestelijke, daarvoor in plaats stellen?" vraagt Oekolampadius.
Luther wil niet toelaten, wat naar menschelijke opvatting aannemelijker is; maar alleen de woorden opvatten, zoo als ze daar staan. Zoo God mij beval oneetbare, ja walgelijke dingen te eten, zou ik het doen en ik zou daaraan wel doen.
Zwingli nam 1111 deel aan 't gesprek en vond de laatste gedachte van Lutiier onvoegzaam. Hij beweert, dat naar Christus' eigen woord, het vleeseh niet nut is.
Luther zegt- daarop, dat ons vleeseh niet nut is, maar Christus zegt dit niet van Zijn eigen vleeseh.
Zwingli beweert, dat de ziel wel geestelijk, maar geen stoffelijk voedsel kan ontvangen, waarop Lutiier antwoordt: „De ziel eet niet."
Zoo spreken zij voort en voor den lezer is het duidelijk, dat beider opvattingen onvereenigbaar zijn. Voor Luther blijft vast staan, dat in het Avondmaal de mond Christus' lichaam ontvangt en de ziel Zijn Woord gelooft.
Gedurende dit nog meer uitgebreid gesprek tusschen Luther en Zwingli liet Lambert, die vroeger met Luther eenstemmig gedacht had, groote ontroering blijken. Hij was als onbeschreven papier naar de Conferentie gegaan en wenschte zich door Gods leiding te laten onderwijzen. Nu riep hij uit: „Ja, waarlijk, 't is de Geest, die levend maakt. Toen de Wittenbergsche doctoren dit opmerkten, zeiden zij: „Dit is Fransche veranderlijkheid." „Was Paulus dan ook veranderlijk, toen hij ophield een fariseër te zijn? Of waren wij het, toen we ons losmaakten van Home's dwalingen?" vraagt Lambert.
Lutiier wees op het voor hem op de tafel geschrevene en beweerde, dat dit anders dan letterlijk te verstaan ophouden was van te gelooven.
Zwingli eu Luther verweten elkander te vervallen in een ouden zang, dien herhalende, liet gesprek nam toe in scherpte van toon. Zwingli vraagde: „Doctor, zou Christus in Johannes VI wel iets anders hebben gedaan dan geantwoord op tot Hem gerichte vragen?" Luther zei daarop, dat Zwingli in een meesterachtigen toon verviel, en beweerde, dat de aangehaalde plaats buiten het geding viel.
Nu sprak Zwingli op driftigen loon: „Vergeef mij, doctor, die aanhaling is van groot gewicht. Die plaats breekt u den hals." „>iog zoo schielijk niet. Gij zijt in JIcsscii, niet in Zwitserland. Bij ons breekt men elkander zoo licht den hals niet", zegt Luther. Tevens beklaagt deze zich ernstig over Zwingli , alsof die hem met deze ruwe uitdrukking leed wilde doen, waarop deze antwoordt, dat Lutiier's zaak niet verder te verdedigen is.



Reeds hier dreigde de conferentie te eindigen, toen de landgraaf, na vruchteloos beproefd te hebben, Luther te doen bedaren, de strijders naar de eetzaal noodi^de om na liet middagmaal te kunnen voortgaan.
Luther en Oekolampadius hervatten liet gesprek. Luther herhaalde zijn gevoelen dat Christus' lichaam m den hemel is, maar in 't 11. Avondmaal evengelijk te^en-' woordig is, als toen I lij geboren werd uit de maagd Maria. 1 Iiertegen stelt Oekülamp vdius • „Wij kennen Christus niet naar het vlecsch." Luther meent, dal dit beteekent naai onze vleeschelijke natuur, „liet lichaam van Christus is in het brood ,relijk een degen in de scheede, gelijk de II. Geest in de duif." ' °
Juist traden nu Osiander, Agricola en Brenz binnnn. Zij werden dicht bij Luther en Melanchton geplaatst, en daarop werd het gesprek voortgezet.
Zwingli stelde nu tegenover Luther's gevoelen het artikel des geloofd (Wevaren ten hemel. „Zoo Christus' lichaam in den hemel is, hoe kan het dan in liet brood zijn?" vraagde hij. Luther antwoordt, dat dergelijke redeneerden met veel beter zijn, dan of ik mocht willen bewijzen, dat Jezus een vrouw had gehad, zwarte oogen had en in Duitschland had geleefd. Dit waren spitsvondigheden
Toen Zwingli nu in het Grieksch Filipp. 2: 7: „de gestaltenis eens dienstknechts aangenomen hebbende , aanhaalde, werd Luther driftig en zei: „Doe uw aanhalingen in t Latijn of Duitsch, maar niet in t Grieksch." Zwingli deed zulks en beweerde, dat Christus lichamelijk niet dan plaatselijk ergens zijn kon. Toen wees Luther weer op het door hem op de tafel geschrevene: Hoe est corpus meum, en zei, „omdat onze Ileere dit gezegd heeft, geloof ik, dat zijn lichaam werkelijk daar is."
De strijd werd nu heviger. Zwingli sprong op: „Zoo het daar is, ergens plaatselijk, dan is dit gewis in den hemel, waaruit volgt, dat het dan ook niet in het brood kan tegenwoordig zijn," sprak hij.
^ Lutiier herhaalde nu, dat hij hier volstrekt niet van wiskunde weten wilde. Zoodra de zegen is uitgesproken over het brood, is het lichaam daar, hoe zondi" en boos ook de geestelijke zij, die de wijding verrichtte."
Zwingli zei nu: „Zoo doende valt gij geheel in den geest van het pausdom." Luther verklaart nu, dat hij van Christus' lichaam niet wilhooren beweren dat liet aan een bepaalde plaats zou zijn," waarop Zwingli antwoordt: „Maar moeten wij dan altijd spreken en ons uitdrukken, zooals gij wilt?"
De landgraaf noodigde nu ten avonddisch en brak zoo het heviger wordend dispuut af.
Juist heerschte in Marburg een hevige besmettelijke ziekte: Het Engelsch zweet; daarom moest de conferentie zoo spoedig mogelijk afbreken "en nu nog op Zondag gehouden worden; wat men inderdaad liever niet zou gedaan hebben.
Luther opende het discours op nieuw met de verklaring: „Als ik zeg te "elooven dat het lichaam van Christus in het sacrament des Avoridmaals aanwezig is, bedoel ik geenszins een eigenlijke plaatselijke tegenwoordigheid." Waarop Zwi.\gi.i°opmerkte : „Maar dan is het lichaam er ook in 't geheel niet."
Luther stelde daartegen een bewering der Sofisten, dat een lichaam zeer wel aan verschillende plaatsen tegelijk kon aanwezig zijn. „liet Heelal," zei hij, „is een lichaam, en wij kunnen er toch niet van zeggen, dat het zicli aan een bepaalde plaats bevindt."
Zwingli antwoordde nu, dat Luther, door zich op de Sofisten te beroepen, zich keelde naai de vleeschputten vjii Kyyptc, Hij noemde het gezegde over het Heelal



onzinnig en voerde de kerkvaders als getuigen in het geding. Hij beriep zich op Fulgentius, bisschop van Uitspa, die leerde: „Naar Zijn menschheid was Gods Zoon, die naar Zijn godheid alomtegenwoordig is, niet in den hemel, zoolang Hij op aarde was, en toen Hij ten hemel opvoer, verliet Hij als mensch de aarde; naar Zijn goddelijke natuur bleef Ilij in den hemel, ook toen Hij de menschelijke natuur had aangenomen, terwijl Hij naar Zijn Godheid de aarde niet verlaten heeft, toen Hij ten hemel is gevaren."
Op deze woorden bleef Luther steeds herhalen: „Er staat geschreven: Dit is mijn liehaam."
Zwingli begon zijn geduld te verliezen. Ilij voerde o. m. het getuigenis van Augustinus aan: „Wij moeten niet meenen, dat Christus naar Zijn menschheid overalomtegenwoordig is. Dit ware een dwaling. Christus is, als God, aan alle plaatsen, maar naar Zijn lichaam kan Ilij in den hemel slechts plaatselijk zijn." Hiertegen beweert Luther, dat Augustinus dit niet zegt met opzicht tot het Avondmaal. „Christus' lichaam is in het sacrament des Avondmaals aanwezig, maar niet plaatselijk." Deze bewering wordt door Oekolampadius weersproken met de opmerking, dat het hoofdkenmerk van een lichaam hierin gelegen is: het is bepaald op ééne plaats aanwezig.
Zoo liep de voormiddagbespreking van den Zondag af. Nog hoopte Oekolampadius op toenadering. De discussie werd door hem geopend met de vraag: Hoe verklaren wij de tegenwoordigheid van Christus' lichaam op een andere wijze, daar doctor Luther niet wil gedacht hebben aan plaatselijke tegenwoordigheid?
„Gij brengt mij geen stap verder," zei Luther. „Gij moogt Fulgentius en Augustinus aan uw zij hebben; al de overige kerkvaders zijn van onze meening," vervolgde hij.
„Noem ons die vaders," antwoordde Oekolampadius. „Augustinus schreef die verklaring, toen hij nog zeer jong was, ook is hij geen helder uitlegger," zei Luther daarop. Hij lichtte het kleed met de woorden IIoc est corpus meum op en riep uit: „Dit is onze tekst. Gij hebt daar nog niets tegen kunnen inbrengen. Gij zoudt verdere pogingen wel kunnen sparen."
„Wij kunnen in dit geval de discussie eindigen," sprak Oekolampadius. daarbij opmerkende, dat de opvatting der Zwitsers geen nieuwigheid was, gelijk uit de aanhaling der kerkvaders bleek.
Luther vorderde, dat de Zwitsers zich met zijn gevoelen zouden vereenigen. Te vergeefs poogde de kanselier te bewerken, dat de partijen zich met elkander zouden verstaan. Weder eischte Luther, dat de Zwitsers hun stelling zouden opgeven. Deze antwoordden: „Dat kunnen wij niet."
„Goed. Dan oordeele God tusschen U en ons en dan zullen wij bidden, dat Ilij U tot beter inzicht brenge," zei Luther. „Wij zullen hetzelfde doen," antwoordde Oekoi.ampadius." Zwingli barstte in tranen los.
Zoo eindigde de samenspreking van den Zondagmiddag, evenzeer tot groote teleurstelling van den landgraaf en den kanselier, als tot smart van allen, die de eenheid van alle Kerken dei' Reformatie wenschten. Zwingli drong er op aan, aller eenheid door 't geloof in Jezus Christus, den eenigen Zaligmaker, en elkander als broeders in Hem te erkennen. Daarop drong ook de landgraaf aan. „Er is geen mensch op aarde," zei Zwingli, „met wien ik liever in eensgezindheid en liefde zou leven dan met U," het woord tot de Wittenbergers richtende. Zoo ook betuigden het Oekolampadius, Bi cer en IIedio. Zwingli bood Luther de broederhand. Helaas! Luther weigerde die. „Gijlieden zijt van een anderen geest!"



zoo sprak liij. De Zwitsers ontroerden telkens, wanneer hij die woorden herhaalde
De Wittenbergers meenden, dat de Zwitsers zich op een gevaarlijken weg bevonden en Luther's inzicht het eenig ware was. Zelfs de zachtmoedige Mkianchton wees den broedernaam af. De doctoren van Wittenberg zeiden: „Wij kunnen u niet aanmerken als 111 waarheid tot Christus' gemeente te behooren; wij kunnen daarom geen broeders zijn."
De Zwitsers stonden op een ander standpunt. Ondanks de noodzakelijkheid in hen om Luthers gevoelen te verwerpen, erkenden zij zijn volgelingen als leden van Christus kerk en geloofden in hun eerlijkheid en oprechtheid. Maar Luther volhardde: „Wij kunnen u met geen mogelijkheid broeders noemen." Bucer wilde er nu ook verder niet op aandringen. Te vergeefs werden nu nog over dit broederszyn eenige woorden gewisseld. Luther bleef onbewegelijk. De eenige concessie, waartoe hy en de zijnen wilden overgaan, was: „Wij villen u als vrienden aannemen. Wij kunnen u niet als broeders erkennen in den Ileere Jezus Christus, maar wij hebben het recht noch den wil om 11 die algemeene christelijke liefde te weigeren, welke wij ook aan onze vijanden verschuldigd zijn." Schoon smartelijk getroffen door deze uitdrukking, namen de Zwitsers aan, wat de Wittenbergers hun boden, met de vermaning, om alle harde en onvriendelijke uitdrukkingen in woord of schrift te vermijden en zonder aanstoot te geven hun meeningen waar dit noodi" was, te bespreken.
Luther gaf daarop den Zwitsers de hand der vriendschap en scheen nu eemgszins verteederd. Hij hoopte, dat allen nog eens van vrienden broeders zouden worden.
Op aandrang van den landgraaf werd besloten een stuk te stellen, waarin uitkwam dat de Conferentie in alle geloofszaken, behalve in het stuk des H. Avondmaals tot eenheid gekomen was. Daartoe werd besloten. Ook werd Luther tot het stellen van dit stuk uitgenoodigd : waartoe hij na eenig aarzelen besloot. Spoedig had Luther in vijftien artikelen de besproken punten samengevat, welke hij nu voorlas.
Het eerste artikel luidde: „Wij gelooven, dat er één eenig, waarachtig God is die den hemel en de aarde en al hun volheid geschapen heeft, en dat die°God één in bestaan en wezen, drievuldig is in persoon, te weten: Vader, Zoon en Heilige Geest, zooals dat in het Concilie van Nicea is vastgesteld en door de n-ansche Christelijke Kerk geloofd en aangenomen wordt."
Ten aanzien van de Godheid en de menschheid des Heeren, van Zijn dood en opstanding, van de erfzonde, de rechtvaardiging uit het geloof, de werkin" van den 11 Geest, de kracht en het gezag van Gods Woord, van den H. Doop de «-oede werken de biecht, de burgerlijke Overheid en de traditie, stemden de Zwitsers evenals met het eerste artikel geheel 111, waarover die van Wittenberg zich verwonderden.
Luther had het voornaamste artikel tot het laatst bewaard. Hij las het nu voorliet luidde :
„Wij allen gelooven met betrekking tot het Avondmaal. dat het onder twee teekenen moet bediend worden, zooals bet oorspronkelijk is ingesteld; dat de mis geen werk, geen handeling is, door welke een christen voor een ander, levend of dood genade kan verwerven; dat het Sacrament des Altaars is het Sacrament van het waarachtig lichaam en bloed onzes IJeeren Jezus Christus, en dat het "-eesteliik eten en drinken van dat lichaam en dat bloed voor den christengeloovi(re plicht en behoefte is." 0
Nu verwonderden de Zwitsers zich. Luther las verder: „Wij gelooven, dat het sacrament des Avondmaals door den Almachtigen God bestemd is,°om evenals Zijn



heilig Woord, onder den invloed des II. Geestes, de zwakke zielen te sterken en in geloof en liefde op te bouwen."
llier was op nieuw de blijde verwondering' der Zwitsers waar te nemen. Verder las Luther:
„En ofschoon wij voor liet tegenwoordige niet eenstemmig denken over de vraag, of liet waarachtig lichaam en bloed van Christus al dan niet lichamelijk in het brood en den wijn aanwezig is, kan dit verschil in meening niet beletten, dat wij onderling den geest der Christelijke liefde zullen aankweeken en elkanders gevoelen eerbiedigen en verdragen, waar en voor zooverre wij dat naai' ons geweten zullen kunnen doen, en wij zullen niet ophouden God te bidden, dat Hij ons door den II. Geest leide en besture en ons in de waarheid bevestige."
Zulk een uitkomst hadden de Zwitsers niet verwacht. Er werd nu besloten nog een vergadering te houden, om dit stuk nogmaals voor te lezen en daarna te onderteekenen. Dit geschiedde in die opzettelijke samenkomst. Er waren twee eensluidende afschriften vervaardigd. Op het eene teekenden Oekölampaiiius, Zwingu, Bucer en Hedio. Op het andere Luther, Mei.anchton, Jonas, Osiander, Brenz en Agricoi.a. Daarop stelden de onderteekenaars van het eene hun handteekening op het andere en wederkeerig. Zoo ging het stuk naai' de pers en werd het wereldkundig gemaakt.
Waarlijk eene uitkomst, verrassend door het onverwachte, het objectief de waarheid resumeerende en daardoor vruchtbaar voor den ophouw van de kerken der Reformatie. Er waren gevaren voorkomen en ontgaan. Luther's gevoelen, dal zeer dicht aan de leer der Transsubstantiatie grensde; Zwingi.i's beschouwing, die weinig meer dan bloote herinnering toeliet, zij konden geen van beide aan alle kerken voldoen. Beter dan zich door vereeniging in eindelooze twisten weg te werpen, was de gescheidenheid, die de liefde niet uitsloot. Luther's volgelingen hadden hun overtuiging vrij te houden van de ontaarding in de pauselijke hostie-aanbidding; Zwingi.i's vrienden voor de bevriezing van het koude rationalisme. Aan de toekomst en de ontwikkeling der Kerken kon het afslijten der scherpe kanten worden overgelaten. Ook en dit is geschied, kon het gevoelen van een later optredend godgeleerde helderder licht schenken in deze door langdurig getwist verdonkerde kwestie.
Na Marburg werden de strijdvragen der hervormers met meer gematigdheid behandeld. Dit reeds was een groote winst. Zwingi.i had tot dusverre gevreesd, dat in Luther's gevoelen toenadering tot Jiome school. Die vreeze was hu geweken. Inderdaad hadden de Marburger artikelen een diepe klove tusschen Rome en de Hervorming gegraven en was alle hoop der hiërarchie om Luther voor een terugkeer te winnen ten eenenmale vernietigd.
In geestelijken zin was er in Marburg toenadering tusschen Duitse hland en Zwitserland tot stand gekomen. Phii.ip van HEssen had ook, met het oog op den naderenden storm , een politiek doel op het oog. De pogingen van den landgraaf om tusschen het Protestantsche Duitscliland en Zwitserland een verbond te sluiten, misten volkomen, niettegenstaande Piiimp en Zwingi.i menige samenspreking over dit onderwerp hielden, tot groote ergernis van Luther , die de staatkundige bedoelingen van Zwinci.i en den Landgraaf nog veel gevaarlijker achtte, dan hun godsdienstige.
Na nog een broederlijken maaltijd aan de tafel van den landgraaf genoten te hebben, verlieten de vreemdelingen den udt" October Marburg. Luther was zeer neerslachtig, schier troosteloos. Waarschijnlijk was Marburg hem tegengevallen. Misschien ook had hij het besef, dat hij in broederliefde tekort was geschoten. Mogelijk droeg de heerschende ziekte, die allerwegen heerschte, bij lot zijn sombere



stemming. Hierbij kwam nog iets. De Turken bedreigden Weenen. In 1528 had Ferdinand van Somman, sultan van Turkije, de overgave van Belgrado geeisclit, 't welk Soi.iman had beloofd. De sultan antwoordde hem, dat hij persoonlijk de sleutels dier stad in Weenen zou aanbieden. In September 1529 hadden de Turken een groot legerkamp onder <e muren van Weenen opgeslagen. Reeds streden de krijgers in de gegraven mijngangen met elkander, lot driemaal toe hadden de Turken dooi' het laten springen gtoote schade aan wallen en muren toegebracht. De christenheid was in gevaar. Overwon de Turk, dan lagen het Westen van Europa en Duitschland voortaan bloot \ooi zijn aanval. Dat drukte Luther. Ilij had een oorlogspredikatie tegen Soliman gehouden en in het licht gegeven, waarin hij allen zonder onderscheid oproept om hem te weerstaan, door hel gebed en met het zwaard. Ilij zegt: „Ik ken mijn goede landgenooten maar al te wel. Zoodra het ergste gevaar voorbij is, denken ze alleen aan eten en slapen. Gij dwazen! Zoo ge niet op uw hoede zijt, zal de lurk u overvallen. Hij zal u met geweld gevankelijk naar zijn land wegvoeren, om u als lastdieren te verkoopen. Gij zult dag en nacht in zijn dienst moeten zwoegen en slaven en niets dan stokslagen tot loon en water en brood tot voedsel ontvangen. Bedenkt dit toch; vernedert u voor den Ileere uwen God en bidt Hem, dat Ilij u niet in der Turken hand overlevere."
God wendde genadig dezen slag af. Somman was genoodzaakt het beleg van Weenen op te breken. Het „Kruis" weerstond zegevierend de „Halve maan". Maar de toestand had Luther zoo aangegrepen, dat hij, in Wittenberf) teruggekeerd verklaarde, zeil als het ware door een dienaar van Satan vervolgd te zijn geweest.
Luther, groot als hervormer, had te Marburg een onwrikbaarheid aan den dag gelegd, die den man lot een groote taak geroepen, kenmerkt. Opzettelijk beoordeelen wij zijn handelwijze niet, daar de feiten, omstandig medegedeeld, duidelijk genoeg spreken. Zonder de eigenschappen van den Luther van Marburg, had de hervormer nimmer de held van 31 October 1517 en van Worms in 1521 kunnen zijn. Daarenboven gelooven wij aan een innerlijke noodwendigheid in Luthers geestelijk leven. Voor de algeheele verwerping van de Transsubstantiatie-leer was ilij teruggedeinsd. De Gonsubstantiatie-leer trad voor haar bij hem in de plaats, waartoe hij de alomtegenwoordigheid van Christus' verheerlijkt lichaam te hulp riep en als leerstuk vaststelde. Deze scheiding behoedde hem voor de afgoderij van liomc in het misoffer en voor de vereering van de hostie. Maar het beginsel, dat hij doorvoerde, scheidde hem anderzijds van vele kerken der Reformatie, die nu haar eigen ontwikkeling volgden. Betreuren doen wij dit niet. Want aan het leven der christelijke vrijheid is onverbrekelijk verscheidenheid van opvatting en inzicht in de christelijke waarheid als voorwaarde verbonden.
Zuingi.i was droef en vol zorg, vanwege Luther's onverdraagzaamheid, uit Marburg vertrokken. Hij schreef aan Piiimp van Hessen: „Luther wordt ons op deze manier al even drukkend als de paus." Ilij kwam te Zurieh den DN™ October terug en zei tot zijn vrienden: „De waarheid heeft een beslissenden triomf behaald. Luther is volkomen overwonnen, hoewel hij zich voortdurend voor onoverwinnelijk heeft verklaard."
Lither s oordeel over de Zwitsers is juist het tegenovergestelde. Hij meent, dat zij van hun ongelijk overtuigd zijn, maar het voor hun medeburgers niet durven erkennen.
In onderscheidene oorden van Duitschland verspreidden zich de gevoelens der Zwitsers. Zij werden omhelsd door Laffards. Dionysius Mei.ander, Justus Lening, Hartman en Iracii. Ook Philip van Hessen verklaarde later, dat de waarheid meer aan de zijde van Zwingli was.



Gelukkig, dat er althans in dit tijdvak, eenige en pon vrij belangrijke overeenkomst was lot stand gekomen. Verootmoediging voor God en verbinding der Inrten onder elkander waren noodig; want Karei. V, nu verzoend met den paus en van do vrees voor don Turk tijdelijk ontheven, zou komen om de Reformatie in liet liuitsclie rijk met kracht te bestrijden. Kitiikk vermaande tot ernstig en voortdurend bidden. liet l'rotost van S/iicrs bad niet alleen Keiidinam), maar vooral Karei. \ ton bootste verbitterd. Kn naar den »oest dier tijden, matigden zich de machtigen dor aarde hot recht aan om hun onderzaten voor te schrijven, hoe zij God den Ileere zouden dienen. Kn deze godsdienst was voor I\ai;i:i. V en zijn geslacht de dienst van den paus, van de hiërarchie, van den priester dor Koomsche Kerk.







Gelukkig, dat er althans in dit tijdvak, eenige en een vrij belangrijke overeenkomst was tot stand gekomen. Verootmoediging voor God en verbinding der harten onder elkander waren noodig; want karei. V, nu verzoend met den paus en van de vrees voor den Turk tijdelijk ontheven, zou komen om de Reformatie in liet Duitsdie rijk met kracht te bestrijden. litiier vermaande tot ernstig en voortdurend bidden. 1 let Protest van Sjiicrs had niet alleen ferdixaxd, maar vooral karei. A ten hoogste verbitterd. En naar den geest dier tijden, matigden zich de machtigen der aarde het recht aan om hun onderzaten voor te schrijven, hoe zij God den Ileere zouden dienen. Kn deze godsdienst was voor karei. V en zijn geslacht de dienst van den paus, van de hiërarchie, van den priester der Roomsche Kerk.



-2
X 2
■3
N
Z







ZEVENDE A F D E E E IN G.
De Kerkhervorming in Duitschland.
De Confessie van Augsulug.
Pm Ij zagen reeds, dat Luther in de meest neerslachtige stemming den 5de" n October Marburg had verlaten. Immers gevaren van buiten en gevaren ■van binnen bedreigden het werk, door hem sedert 34 October 1517 zoo moedig ondernomen en zoo krachtig voortgezet. In een later door hem e-
^ selne\en terugblik op den met de Zwitsers gevoerden geestelijken strijd werpt Inj eerst den blik op liet pausdom, vervolgens op Münzer en Carlstadt, 'daarna op den rampzaligen boerenkrijg, als op toestanden, die zijn lichaam dreigden te verteren en het licht zijner ziel te dooven en eindigt hij aldus: „Ten slotte kwamen de Sacramentisten en stieten deuren en vensters open oni het licht uit te blazen, gevaarlijk hebben zij alles gemaakt, maar hun zin niet gekregen."
Toch eischten de belangen van de vele kerken der Hervorming in Saksen, dat zij zie li in een belijdenis uitspraken, die voor haar zeiven formulier werd van eeni,rbeid, voor de Roomsclie partij, met den keizer aan het hoofd, kenbron van de leer en het leven der Evangelischen.
In t begin \an September 1529 stapte Karei. V, die den Fransclien konin<■ evenals den paus zegevierend had bestreden, te Genua aan wal, waar hij door de Italianen, <he m een geheel andere verhouding tot hem stonden dan de hem toejuichende Spanjaarden, in angstvallig verwachten en somber stilzwijgen werd verbeid.
Iloe spoedig was de vrees, die de overwinnaar en machtige Spaansche monarch hun inboezemde, geweken door 's keizers innemende vriendelijkheid en grootmoedig tegentreden. Slechts woorden van vrede, vriendschap en verzoening vloeiden van zijn lippen. Zelfs voor den hertog van Modena, die redenen had om het meest voor hem bevreesd te zijn, was een minzaam ontvangen weggelegd.
Hoe was die voor de Italianen zoo gelukkige verandering in Karei/s houdin" hunwaarts tot stand gekomen?
Waarlijk niet van wege zijn toegenegenheid tot hen, of omdat hij zoo tot zachtmoedig vergeven was geneigd.
Ei was een gezantschap uit Neurcnburg overgekomen om den keizer in persoon het Protest van Spiers in naam der Evangelische vorsten en steden aan te bieden. De volvoering van die opdracht was niet zonder groot gevaar. Vooraf was dan ook bepaald, dat hun weduwen een jaargeld zouden ontvangen, wanneer den gezanten bij hun komst aan het hof een slechte ontvangst mocht ten deel vallen.
Dit gezantschap bestond uit drie mannen. Deze waren Joha.nn Ehinueh, burge-



meester van Memmingen, een man vol zelfgevoel, die veel geld uitgaf en zich niet door een ingetogen leven aanbeval; Miciiiei. Caden, syndicus van Neurenburg,een man vol godsvrucht en moed, die ongelukkig in den graaf van Nassau een invloedrijk vijand aan s keizers hof vond; eindelijk de secretaris van den markgraaf van Brandenburg, Ai.exis Frauentraut, ilie, eene non getrouwd hebbende, reeds daarom bij de Koomsche partij slecht gezien was. Met opzet waren burgerpersonen uitgekozen; men meende, dat hooger geplaatsten in rang en geboorte allicht ?s keizers toorn zouden opwekken.
De ontmoeting had plaats te Piacenza; Karei, was daarjuist aangekomen, toen ook het driemanschap die plaats had bereikt. Door bemiddeling van den kanselier des keizers, kardinaal Gattinara, een man wel tot eenige reformatie gezind, verkregen zij den 22*"'" September 1.V29 een audientie bij den keizer. Hun was te voren gelast zich gematigd, bedaard en vooral kort uit te drukken. „Karei, heeft geen geduld om uwe Protestantsche predikatiën aan te hooren," luidde het.
Nadat zij het protest aan Karei, hadden overgegeven, zei Frauentraut: „Wij moeten den Opperheer van hemel en aarde rekenschap geven van onze daden, en Hem meer gehoorzaam zijn dan menschen, die feilbaar en veranderlijk zijn als de wind.
.Menschelijke macht kan ons in onze edelste belangen zoo min schaden als helpen. Het is daarom beter de ongenade van een wereldsch vorst te ondervinden, dan onder de veroordeeling te komen van den almachtigen God. Wij en ons volk kunnen dan ook geen besluiten huldigen, <1 ie een anderen grondslag hebben dan Gods heilig Woord, en het is evenmin de roeping der vorsten, als het in hun macht staat, om hun onderdanen tot slechte en strafbare bundelingen te dwingen."
Karei., die niet gewoon was zulke taal aan te hooren, bemerkte met ontzetting en toorn, dat er nog een andere macht bestond, die het waagde de zijne te trotseeren. Ilij liet door een zijner schrijvers antwoorden, dat hij zijn welbehagen mder zou doen kennen.
Zij moesten tot den in<Ien October wachten. Toen liet hij hun zeggen door zijn secretaris Schweisz, dat 's keizers broeder hem van alles onderricht had en dat de protestanten: vorsten en stenden, zich hadden te gedragen overeenkomstig het besluit van Spiers. Op zulk een antwoord hadden de gezanten wel eenigszins gerekend. Zij lazen daarop hun protest in tegenwoordigheid van getuigen voor, en deden een plechtig beroep op den keizer, hem de stukken toezendende.
De secretaris kwam terug en verklaarde hen gevangen. Zij mochten hun logement op strallè des doods niet verlaten. Ook mochten zij geen bericht aan hun zenders afgeven.
Slechts twee hunner waren tehuis. Gapen was juist uit en vernam wat er gaande was. Mij zond een bode naar Neurenburg en begaf zich nu ook in gevangenschap. Twee hunner kregen eerlang verlof om te vertrekken, allleen Gaden niet. Deze had een 1' ranseh boek over de leer van Lambert aan Phiup van Hessen meegegeven, t welk deze den keizer had ter hand gesteld. Hierover zou hij voor den paus moeten terechtstaan. Spoedig daarop wist Cadkn een paard te bemachtigen en naar Venetië te ontkomen. Ilij bereikte gelukkig Neurenburg.
Deze handeling van Karei, was wel in staat om den schrik rondom zich te verspreiden en velen kleinmoedig te maken. Maar duizenden bracht zij op de knieën om van den lleere al te smeeken, wat menschen weigerden.
Gods wegen bleken weder hooger te zijn dan die der menschen. Reeds den 218ten Januari 1.>3U beschreef Karei, de rijkssteiideu in zulke vreedzame en vriendelijke



bewoordingen, dat verbazing allen aangreep. Het heette in dit schrijven: „Laat er een einde aan de verdeeldheid komen en Iaat ons allen haat en wrok jegens elkander afleggen. Wij behooren ons te beijveren, om in verdraagzaamheid elkanders begrippen en meeningen te vernemen en de waarheid in de liefde te betrachten. Wij zullen alzoo onzen Ileere en Zaligmaker liet Hem waardigste en meest welgevallige oilèr brengen. Laat ons vergeten, wat is gebeurd, en niet meer denken aan 't geen ons in de herinnering onaangenaam en tegen den geest der liefde zou zijn. A\ ij moeten ons van nu af scharen onder dezelfde glorierijke banier en onder aanvoering van den Overste Leidsman des Geloofs slechts één keurbende vormen in den strijd voor waarheid en recht."
\an waar opeens deze zachtzinnigheid bij een man als Karei.? Was het de invloed van helderder kennis aangaande de verschillen, die de Evangelischen van de Roomsehen scheidden? Was het de taal van tien meer gematigden Gattinara, den een hervorming niet vijandigen kardinaal? Koesterde hij een plan om den paus te vernederen , wiens tegenstander hij was in de staatkunde betreffende Italië ? Verbergde bij onder schoonklinkende phrasen de sluwste plannen? Meende hij, dat onderhandelingen beter tol het groote doel: uitroeiing der ketterij, zouden voeren, dan het ontsteken van martelvuren en het dwingen door het zwaard? Of zou een nieuwe dreiging van der Turken inval hem strijders tot verweer uit de gelederen der gebate ketters moeten toevoeren?
Wij welen het niet. Wij kennen Karei, uit onze geschiedenis en, de omstandigheden in aanmerking nemende, niet van zoo geheel ongunstige zijde. Laat ons hel beste van hem gelooven.
Maar aan zijn zijde bevond zich meer dan één booze geest. De dweepzieke Feiidinand, zijn bloeder, liet niet af, den keizer op te zetten. „Ik zal de onderhandelingen sleepende houden, en al moest ik een beslissing nemen, dan zal dit altijd zoo geschieden, dat we de handen vrij hebben, om te doen wat wij willen. Het zal ons nimmer aan een voorwendsel ontbreken, om de halstarrigen zwaar te tuchtigen en er zullen er altijd in overvloed gevonden worden, die ons daarin willen dienen." Zoo liet hij zich uit.
Ook Granveli.a raadde tot strenge maatregelen. Karei.'s hoofddoel met zijn reis naar Italië was zijn kroning als keizer door den paus. 1 lij bad ervan afgezien om die kroning !e Rome te doen plaatsvinden; hij wees Dologna aan voor die plechtigheid. Op den 22sten Februari wilde hij met de ijzeren kroon der Longobarden, waarop stond: „God heeft ze mij gegeven, wee hem, die ha>r aanraakt,"als koning van Lombardijc gekroond worden. En op den 2isten Februari, zijn dertigsten verjaardag en ook dien van den slag bij Pavia, waarin hij Frans I overwon, zou de gouden kroon van het heilige Roomsche rijk zijn schedel versieren. De paus in persoon zou de kroning verrichten.
Hoewel het Rijk eigenlijk het Duitsche rijk was, waren de hoofdrollen bij dekroningaan vreemdelingen ter vervulling gegeven. De markies van Monlferrat droeg den rijksstaf, het rijkszwaard werd door den hertog van Urbino en de gouden kroon door den hertog van Savoye gedragen. Piiii.ips van de Paltz droeg den rijksappel.
lusschen de kerk en het paleis was een eerebrug opgericht. Even voor de keizer de kerk van St. Petronius, voor de kroning bestemd, had bereikt, vielen destellaadjes achter hem in; velen uit zijn gevolg werden gewond. Karei, zelf kwam ongedeerd in de kerk.
In die kerk was Ci.emens \ II op zijn troon gezeten. Daar wachtte hij Karei. af. Deze moest voor de kroning nog een kerkelijke wijding ondergaan. Ci.emens maakte



hem kanunnik der kerken van St. Pieter en van St. Johaxnes Lateraar. Üm liet gewaad van kanunnik te kunnen aantrekken, moest hem eerst de vorstelijke kleeding uitgedaan worden. De paus zelf bediende de mis voor het altaar, waar Karei, als kanunnik hem het gewijde water aanbood. Daarop knielde hij tusschen twee kardinalen en ontving het Avondmaal uit de hand van den paus. Van het altaar zich verwijderend, hingen de vorsten hem den keizerlijken mantel, uit Cotistantinopel afkomstig, om de schouders. Deze was met de schoonste diamanten gelooid.
Voor den paus geknield liggend, zalfde deze den keizer, gaf hem den schepter in 'le hand en bood hem het rijkszwaard aan met de woorden: „Gebruik het om de Kerk tegen de vijanden des geloofs te verdedigen!" Nu gaf hij hem den gouden met juweelen versierden rijksappel en zei: „Regeer de wereld in godsvrucht en met kracht!" Toen de hertog van Scivoyc met de kroon naderde, boog Karei. het hoofd en Ci.emens zette hem die op den schedel, zeggende: „Karei., onoverwinnelijk keizer, ontvang deze kroon, die wij u op het hoofd plaatsen. Dat zij voor de geheele wereld ten teeken zij van de macht, die u gegeven is!" De keizer kuste nu het kruis, dat op de pantoffels van den paus was geborduurd, en sprak luide: „Ik zweer, dat ik steeds met al mijn macht de pauselijke waardigheid en de Roomsche Kerk zal verdedigen." Terwijl beiden zich op tronen plaatsten, juichte de kardinaaldiaken hem voor al het volk tue als den onoverwinnelijken keizer en verdediger des geloofs. Onder allerlei vreugdebetoon werd het innig verbond tusschen paus en keizer door de menigte begroet.
De zaak des pausen was nu de zaak des keizers geworden. Deze groote vertooning was evenwel niet bijzonder naar den zin van Ci.emens, die, al was zijn troon een weinig hooger dan die des keizers verheven, al zuchtend bemerkte, dat de menigte meer liet oog op den jeugdigen keizer dan op den weinig beminden paus gevestigd liield, een teeken, dat het verbond weinig levenskracht voorspelde.
Karei, was eensklaps veranderd. Hij sprak dreigend van afdoende maatregelen tegen de ketterij, gansch anders dan in zijn vriendelijken oproepingsbrief aan de stenden. De ons wel bekende Gampeggio hitste hem gedurig op. Granveixa, die hem kende, zei: „Wij zullen de Protestanten op het eerste gerucht, dat het den keizer meenens is, zich naar alle kanten zien verstrooien, zooals vreesachtige duiven, die den klauw van den adelaar trachten te ontkomen."
liet gerucht van Karei.'s verandering in voornemen bracht alom in Duüschland droefenis te weeg. Er werd zelfs gezegd, dat Lutiieu en Mei.a.nchton dood waren, 't geen Pnn.ip deed zeggen: „Dit praatje is niet geheel onwaar. Dagelijks ben ik stervende." Luther was niet zoo bevreesd.
Maar de keurvorst begon ernstig aan gewapenden tegenstand te denken. Men was zelfs te rade gegaan om Karei, den overtocht over de Alpen te beletten. De keurvorst vraagde naar Litiier's meening betreffende gewapenden weerstand tegen den keizer, in gevalle deze de gewetensvrijheid wilde aantasten. De eigenaardige gesteldheid van liet Duitsche rijk was deze, dat de keizer eigenlijk de eerste was onder zijns gelijken, die in macht weinig van hem verschilden. Er kon dus geen redelijke twijfel bestaan over de kwestie, of de Evangelische vorsten bevoegd waren , den keizer, ondanks al diens beloften aan den paus, te beletten zich met de geestelijke aangelegenheden hunner landen te bemoeien.
Nu was Eutiier er aan de eene zijde niet op gesteld, dat de zaak des Evangelies door liet zwaard der machthebbers zou verdedigd worden. Aan de andere zijde was hij beschroomd om bloed te storten en den burgeroorlog te doen ontvlammen. Hij maande af om bet zwaard te trekken en vermaande bedaard den loop der



zaken af te wachten. „God is getrouw en Hij zal met ons zijn", zoo schreef hij.
De keurvorst volgde Lutiiers raad en staakte terstond alle krijgstoerustingen, het hondgenootschap viel ineen en ook de landgraaf kon alleen niets beginnen.
De dag der opening van den Rijksdag naderde. Er werd ernstig overwogen, of de keurvorst daarheen zou gaan. Velen vertrouwden Karei. V niet. Maar ook hier liet de vorst zich door zijn plicht leiden en hij toog er henen.
Het werd noodig geacht om in een beknopt geschrift dc voornaamste punten van de belijdenis der Evangelischen samen te vatten om die aan den keizer op den Rijksdag te overhandigen.
Reeds had Luther met Mei.axchtox en Jonas op last van den keurvorst de Marburger artikelen omgewerkt tot zeventien Schwabachei• artikelen, met het oog op het samenkomen der Evangelische vorsten te Schmalkalden. Nu werden den l jjen Maait Lu i her , Mei.axchtox, Jonas en Pommerants, de vier uitmuntendste theologen der Wittenberger Universiteit, door den keurvorst belast met de samenstelling van deze confessie des Evangelischen geloofs. De keurvorst zelf wenschte haai den keizer aan te bieden. „Ik zelf wensch ook mijn Ileere voor den keizer te belijden!" sprak hij.
Aan Melaxchtox inzonderheid werd de taak opgedragen om de artikelen goed na te zien en te ordenen. In alle kei ken van Saksen stegen gebeden ten hemel voor de zegepraal en het behoud des Evangelies. En zoo toog Johaxx van Saksex met een schitterend gevolg den 3<i™ April naar den Rijksdag. Den 23*® April Kwam hij te Coburg en den l)j<" Mei te Augsburg. Luther mocht niet venier dan Coburg medegaan, daai hij alsnog onder den Rijks- en pauselijken ban lag en nu wel geen vrijgeleide van den keizei' zou kunnen verwerven. Ook wilde Johaxx vax Saksen den keizer niet noodeloos verbitteren. Toch was hij in de nabijheid op het slot Ehren-
burg te Coburg, opdat hij, des noodig, ten spoedigste met zijn raad zou kunnen dienen.
Middelerwijl was de keurvorst aan groote gevaren blootgesteld. Immers kon de tegenwoordigheid des keizers noodlottig op vele zaken werken.
Als een troostlied werd nu in alle kerken van Saksen gedurende het bijeenzijn van den Rijksdag het reeds vermelde: „Eine feste Rurg ist unser Gott"aangeheven, 't Was of Luther zelf tegenwoordig was aan vele plaatsen met zijn bezielde taal en zijn roerende muziek. Hier bleek de macht der poezië en der tonen in de hoogste mate, zooals die meermalen heeft uitgeblonken onder het oude Israël in het lied van Mirjam en Derorah , in de psalmen David's en ook veel later. Zijn niet juist aan den tijd der Reformatie veel schoone zangen des geloofs te danken?
Evenals de keurvorst met schitterend gevolg binnen Augsburg was gekomen, verscheen den 12('e" Mei daar ook Philip van Hessen. Inmiddels was Kabel V te Insptuch gekomen, vergezeld door zijn broeder I'ebdinand, de koninginnen van ■ Hongarije en Boheme, vele buitenlandsche ambassadeurs, den legaat Campeggio, tal van kardinalen, vorsten en aanzienlijken des Duitschen Rijks.
Ditmaal scheen het Karei.'s voornemen te zijn, de hand te leggen aan de uitroeiing der ketterij, althans de gesprekken der hooge personen,"die te Inspruck bijeenkwamen, liepen over niets anders. Zij peinsden over de beste middelen om, zonder vuur en zwaard, liefst door andere middelen tot geloofsverzaking te dringen.
Inmiddels had de keizer zich vele inlichtingen weten te verschallen over den toestand van Duitschland, en niets had hem zoozeer getroffen, als de verbazende voortgang, dien de Hervorming in vele deelen van het Rijk had gemaakt, 't Was er, ook in zijne schatting, verre van af, dat „de ketters er nu wel toe zullen ge-



bracht worden om zich in liet stof te vernederen aan de voeten van den paus." Hij dacht er zelfs over niet naar Augsburg en langs den kortsten weg naar Keulen te gaan om zijn broeder aldaar tot Roomsch-koning te verheffen. Maar liij gaf dit denkbeeld prijs om de gehate ketterij nu zonder uitstel aan te tasten.
Campeggio drong aan op de uitvoering van 't édict van Worms, zonder de Protestanten aan te hooren. Hij spoorde aan tot vervolging en verbeurdverklaring van goederen. De Spanjaards, die Karei, vergezelden, waren van dezelfde meening, hoe losbandig zij zich ook aanstelden.
De edele Gattinara, die reeds zeer krank was, betoonde zich afkeerig van bloedvergieten, in t gemeen van de geheele Roomsche uitroeiingspolitiek. Hij sprak: „Ik zie niets liever, dan dat de Keurvorst van Saksen met zijne bondgenooten moedig volharden in hun geloofsijver voor het Evangelie en blijven aandringen op de bijeenroeping van een vrij Concilie. Ik zie de toekomst donker in; indien zij zich door beloften of dreigingen tot zwijgen laten brengen, dan geef ik de hoop op verbetering geheel al en op." Een schoon maar van Roomsche zijde zeldzaam verlangen.
Karei, dacht er over om door zijn persoonlijken invloed enkele voorname leden der Protestantsche partij aan zijn zijde te brengen.
Immers had hij reeds Giiristiaan. den verjaagden koning van Denemarken, zijn schoonbroeder, die eerst als boetedoenend pelgrim naar Rome had willen trekken, maar na Luther in Saksen gehoord te hebben, het Evangelie had aangenomen, op nieuw aan den paus onderworpen, welke terugkeer Home met hoop en vreugde had vervuld. Karei, werd voor deze zijne bemoeiing door Clemens zeer geprezen.
Drie hevige tegenstanders der Reformatie: George van Saksen, Willem van Beieren en Joachim van Brandenburg kwamen tot Karei, te Inspruck en verspreidden aldaar lasterlijke geruchten, o. a., dat keurvorst Johann van Saksen zich van den persoon des keizers zou willen meestermaken. Over dien laster waren de Evangelischen zeer verontwaardigd en verschrikt. Melanchton zei: „Zij houden voorloopig een rijksdag te Inspruck om onze hoofden te doen vallen. Gattinara wist Karei, kalmer te stemmen. En door geheel het Evangelische Duitschland werden smeekgebeden tot den Heere God opgezonden oin bewaring in dezen nood. De Evangelische Vorsten maakten zich op om moedig belijdenis af te leggen van het geloof der Evangelische kerken.
Inzonderheid was Karei, er op bedacht om den innig Godvreezenden Keurvorst Johann tot afval te bewegen. Deze merkwaardige vorst vond weinig vermaak in de gewone ridderlijke ontspanningen, al waren ze nog zoo onschuldig. Hij had het Evangelie lief en beminde het onderzoek van Gods heilig Woord. In gewone zaken buitengewoon inschikkelijk en vredelievend , was hij in zaken van zoo groot aanbelang als de bescherming der Evangelische leer, buitengemeen standvastig. Zulk een man te gewinnen zou voor Karei, een glorie zijn geweest.
De Evangelische vorsten werden te Augsburg met de meeste vriendelijkheid bejegend. Het verschil tusschen Rome en het Evangelie werd tot een minimum herleid. Waarom zou men verdeeld blijven? Alzoo klonk het gefluit van den vogelaar.
Reeds was de keurprins Johann Frederik eenigermate in den strik gevallen. Hij trachtte den keurvorst te bewegen om naar Inspruck te gaan, om de lasterpraatjes te logenstraffen. Anders verzocht hij zelf te mogen gaan. .Maar Johann was voorzichtiger en antwoordde bij gedane uitnoodigingen niet op de besluiten van den komenden Rijksdag vooruit te loopen. Hij verzocht daarentegen den keizer zijn reize



naar Augsburg te bespoedigen, t Geen, zooals te begrijpen is, Karel niet weini" ontstemde.
lot den luister van dezen Rijksdag droeg niet weinig bij de toevloed van vele duizenden vreemdelingen, gewoonlijk van den hoogsten rang in den Staat. Adel en geestelijkheid, vorsten en staatslieden, officieren en ridders, krijgslieden van allerlei wapenen met bun knapen en soldeniers toefden in de oude stad, om den keizer te naderen en van de talrijke feesten te genieten. Maar ook nu, evenals voor negen jaren te Worms, was de zaak des waren Cliristelijken geloofs, die bier stond bepleit en wellicht beslist te worden, voor velen de groote oorzaak van bun komst in de veste. Zoowel de vijanden van het Evangelie, als de vrienden van bet Goddelijke Woord zagen in gespannen verwachting uit naar de dingen, die komen zouden. Dat menigeen ook voor zijn bijzondere belangen gelegenheid zocht om den keizer te naderen, behoeft niet herinnerd te worden.
Een gewichtige taak hadden keurvorst Johann en de landgraaf aanvaard, een taak, die hen met ernst vervulde en geheel hun geest in beslag nam, n. l! openlijk voor den keizer en de Stenden, ja voor de geheele wereld belijdenis af te leggen van hun geloof in den Christus naar de Schriften.
In onderscheidene kerken werd nu dagelijks gepredikt. Het Evangelie der vrije genade Gods om niet werd van verschillende kansels aan de talrijke scharen verkondigd. Dit vrijmoedig optreden der Evangeliepredikers ergerde de Roomsehen in niet geringe mate. De aartsbisschop van Augsburg beval hiertegen sermoenen te houden, doch zonder eenig gevolg. Zij waren wel in staat de mis te lezen maar niet om als kanselredenaars betoog tegen betoog te stellen. Men zei: „Zij schreeuwen meer dan zij spreken; zij meenen door een hoogen toon hun gebrek aan goede gronden te bedekken." Anderen noemden hen: „domme kerels, niet waard aan te hooren."
Hieidooi verbitterd, namen de Roomschen luin toevlucht tot de wereldlijke overheid. Melanghton zei er van: „De priesters willen voor alles Caesar voor hen doen werken." Karel gaf dan ook zijn ongenoegen te kennen over de stoutheid der Vorsten , die het Evangelie lieten prediken. Dit gaf de Roomsche partij weer moed. „De keizer, die den koning van Frankrijk en den paus zijn macht heeft doen ondervinden, zal heel Duitsch/and wel van ketters weten te zuiveren," spraken velen.
De keurvorst ontving bij monde van twee aanzienlijke staatsdienaars van Karel: de graven van Aassau en van Aeuettar , een boodschap des keizers. Als de zaak van de protestanten niet vijandig, was deze opdracht niet ongeschikt. Zij overhandigden hem s keizers geloofsbrieven en onder meer verlangden zij het ophouden van de prediking der Evangelische dienaren.
Zij spraken als uit zich zeiven en zonder last te hebben.
Diep was Johann door deze boodschap getroffen. „Zoo de keizer de Evangeliepiediking wil verbieden, kan ik onmogelijk hier blijven," antwoordde hij. Hij zond tot Luther om diens gevoelen te vernemen.
Luther raadde den keizer vriendelijk te verzoeken om de prediking te doen voortgaan, maar, indien deze weigerde, raadde hij ook aan zich te onderwerpen als aan de wettige overheid. Zoo adviseerde ook Melanchton; maar deze wilde den keizer doen opmerken, dat de predikers niets verkondigden dan de zuivere leer van Christus. "Wij moeten de stad niet verlaten. Zij raadden verderden keurvorst: „Uwe Hoogheid moet veeleer deze gelegenheid aangrijpen om voor den Keizer en de Rijksstenden getuigenis af te leggen van de waarheid, waartoe gij door de genade Gods zijt gekomen. Uwe Hoogheid doe zulks moedig en zonder in eenig opzicht toe te geven



aan bezorgdheid of vreeze, welke uit de overleggingen en woorden onzer vijanden zouden mogen ontstaan."
Joiiann i>f Standvastige kreeg weinig indruk van 't geen Lutiier schreef over 's keizers oppermacht. Mei.anchton klaagde over 's vorsten onbuigzaamheid. De keurvorst echter had nog iemand anders geraadpleegd: zijn kanselier Bruck. Deze raadde den keurvorst aan 's keizers eischen moedig het hoofd te bieden. Terecht wees hij erop, dat het kleine, 't welk de keizer vraagde, alleen met algeheele opheffing der Evangelieverkondiging zou eindigen. Geven wij op één punt toe, straks zullen wij in alles voor hem moeten buigen.
Laat ons eerbiedig vragen aan Zijne Majesteit, dat wij mogen voortgaan met onze predikatiën.
De keurvorst zond den 31steu Mei zijn schriftelijk antwoord aan Ka rei.'s afgezanten. Hij schreef:
„liet is bezijden de waarheid, dat het édict van Worms de goedkeuring der zes keurvorsten heeft weggedragen. Hoe toch kon mijn broeder en ik zelf dit doen, dewijl wij daardoor Gods heilig Woord zouden hebben tegengestaan? Opvolgende rijksdagen hebben begrepen, dat de uitvoering onmogelijk was. En de door mij aangegane verbintenissen bedoelen alleen onderlinge bescherming tegen geweld. Laten mijn tegenstanders hun alliantien voor de oogen van Z. M. openleggen, zooals ik daartoe bereid ben, en dat dan de keizer oordeele, wie onzer 't meest te beschuldigen zij! Eindelijk kan ik in het ophouden onzer predikatiën niet toestemmen; want er geschiedt niets dan een eenvoudige verkondiging der goddelijk waarheden. Aan dier. troost hebben wij, Evangelischen, thans meer dan ooit behoefte."
Karei, maakte met zijne komst naar Augsburg meerderen spoed. Hoofddoel der Evangelische vorsten was het indienen van hun geloofsbelijdenis. Deze was gewrocht door de onvermoeide, behoedzame, wel overwogen werkzaamheid van Mei.anchton, van wiens zwakheid naar het lichaam men vreesde, dat hij het werk niet zou kunnen voltooien. Lutiier had hem vermaand zijn leven te ontzien en niet door overmatigen arbeid zoo iets als zelfmoord te plegen. Maar Melanciiton ging geheel in zijn werk op en voltooide, wat reeds te Schiuabach was opgesteld, waarvan hij te Gabar;/ de grondtrekken had geleverd en waartoe de te Torgau goedgekeurde artikelen bouwstof hadden geschonken. Te Augsburg werd het gebouw voltooid en aan den Keurvorst ter goedkeuring gezonden.
Dit had plaats den 1 l,llI> Mei. Keurvorst Joiiann zond het stuk nu aan Lutiier te Coburg met verzoek om, zoo hij die had, zijn aanmerkingen mede te deelen. Mei.anciiton schreef ter begeleiding aan Lutiier: „Ik heb aan het stuk den vorm gegeven , die mij als het meest gepast voorkomt en alles zoo voorgesteld, als ik begreep het nuttigst te zijn. Eck houdt niet op met aangaande ons de leugenachtigste zaken te verspreiden, ik heb gepoogd een tegengift voor zijn venijn te bereiden."
Lutiier zond reeds den 15de» Mei het stuk aan den keurvorst terug, er bij voegende: „Ik heb bet werk van Magister Phiuppus gelezen. Ik heb er geene veranderingen in te maken en vereenig mij er mee. Zoo ik al iels wilde veranderen, zou dit toch moeielijk gaan, want ik kan mij zoo zacht en behoedzaam, als 't hier gedaan is, niet uitdrukken. Moge het den Deere Jezis Christus behagen over dit werk Zijn zegen te geven!"
Zoo was bet werk der voorbereiding, dat dagelijks nog door Mei.anchton in samenspreking met de overige leeraars werd nagezien en hier en daar gewijzigd in zulk een staat gebracht, dat welhaast de „Confessie der Evangelischen" den keizer en den Stenden kon aangeboden worden.



Wij zagen, dat Luther voorzichtigheidshalve op het slot Ehrenburg te Coburg was achtergebleven. Hij noemde de plaats zijn „Sinai" en was in 't geheel geen werkeloos toeschouwer van 't geen in de Christenheid en in Augsburg voorviel. En juist, omdat zijn brieven, raadgevingen en beslissingen van zulk een grooten invloed waren op den loop der gebeurtenissen, is 't wel noodig, op zijn arbeid in die dagen het oog te vestigen.
Lither was met zijn verblijf op den h'lirenburg zeer ingenomen. Hij geeft ons door zijn brieven en geschriften op nieuw in de diepte van zijn gemoed te lezen en den rijkdom van zijn geestelijk leven te peilen. Hij wil van zijn „Sinaï" een „Sion" maken en er drie tabernakelen bouwen: een voor den psalmdichter, een voor de profeten en een voor Esopus. Eevreemde ons de samenvoeging niet! Esopus was voor die dagen een niet onbelangrijk fabeldichter uit de oudheid en zijn studie was niet veel anders dan een afwisseling voor Lutiier in zijn godgeleerde studiën en zijn peinzen over den gang der zaken binnen Augsburg. Luther bezat veel gevoel voor natuurschoon. Zijn boeken waren nog niet aangekomen en nu voelt hij zich gelukkig door het bekoorlijk landschap, dat hem omgeeft, en het gezang der vogelkoren, dat hem verrukt. Zoo schrijft hij: ,; 1 Iet is hier een zeer aantrekkelijk oord en bij uitnemendheid geschikt om te studeeren. Alleen bedroeft mij uw afwezigheid. Vlak nabij mijn vensier is een boschje. Daar is ook een rijksdag uitgeschreven, door de kauwen en kraaien n.l. Het is een voordurend komen en gaan. Dag en nacht maken zij een vervaarlijk geschreeuw, alsof zij dronken of gek zijn. Jong en oud snatert dooreen, zoodat ik mij verwonder, hoe hun stem 't uithoudt. Ik heb hun keizer niet gezien, overigens zweven' hun adel en groote hanzen steeds voor mijn oogen. Zij zijn niet kostbaar gekleed, maar allen zwart en grauw van oogen. Allen zingen hetzelfde lied, maar met een liefelijk onderscheid tusschen de jongen en de ouden, tusschen de grooten en de kleinen. Om de paleizen der grooten geven zij niet, het hunne is omwelfd door den schoonen wijd uitgestrekten hemel; hun bodem is een veld met fraaie groene takken. Zij vragen niet om paarden en harnassen, want zij hebben gevederde raderen, waarmede zij ook de buksen, die op hen gericht worden, kunnen ontvluchten. Het zijn groote, machtige heeren; wat zij in hun beraadslagingen besluiten, weet ik nog niet. Wel heb ik van een tolk vernomen, willen zij een oorlog voeren tegen tarwe, gerst, haver en alle soorten van koren. Menigeen van hen zal hier ridder geslagen worden en groote daden doen. Wij zitten hier derhalve in den rijksdag, hooren en zien hun doen met veel lust en liefde, gelijk de vorsten en heeren benevens andere stenden welleven en vroolijk zingen. Wij smaken bovenal groote vreugde, als we zien, hoe riddermatig zij kwispelstaarten, de snavels afvegen en zich op hun prooi werpen, zoodat zij veel eer in hun krijg tegen het koren behalen. Wij wenschen hun veel heil en zegen, opdat ze niet alle aan staken gespietst worden. Ik houd het echter daarvoor, dat het met hun beraadslagen niets anders is dan met het prediken en schrijven der sophisten en papisten. Die moet ik ook allen tezamen voor mij hebben, opdat ik hun liefelijke stem en preken hoor en zie, welk een onnut volk het is. Om alles te verleren, wat op aarde is, braveeren zij de gevaren der geheele wereld.
Behalve de vele brieven, die hij van zijn „Sinaï" afzond, werd zijn tijd besteed met ernstige studiën en overpeinzingen, want zijn ziel was geheel vervuld met de Augsburger aangelegenheden.
ï'j



Niettegenstaande al zijne bekommeringen, die lichaam en ziel nadeel berokkenden, arbeidde liij onvermoeid aan zijn vertaling van den profeet Jesaja. Ook nam hij Ezechiei, onder handen, schertsende, dat hij niet meer de man van vroeger was. Geen wonder, want de tijdsomstandigheden, die hij met angstvallige zorg gadesloeg, waren hoogst moeielijk. Ilij schreef dan ook: „Ik zal niet ophouden God onder tranen te bidden, totdat Hij mijn smeekingen zal hebben verhoord."
In dit licht moeten wij zijn arbeid aan de vertaling van Esopus' fabelen bezien. Dan is dit kleine werk niet alleen een ontspanning voor hem, maar ook hij bestemt het voor liet onderwijs der jeugd. In het Fabelboek, voor de Duitsehe jeugd bestemd, had hij 10 Esopische fabelen bijeengebracht.
Als wij nagaan, dat in de uitgave van het Duitsehe gezangboek van 1545 van de 88 liederen ei' 36 van Lutiier waren, dan weten we zeker, dat hij op den Ehrenburg de poëzie, die hij zoo beminde, even als de muziek en den zang zal beoefend hebben.
liet meest werd zijn teergeliefde Kathe door hem gemist. Hoe teeder dacht hij aan zijn geliefd zoontje Hansje, wien hij den 19il«' Juni een allerliefsten brief schreef, waaruit blijkt, dat de Hervormer, die roerend was in zijn prediking, als een zoon «les donders tegen geestelijke en wereldlijke dwingelanden losbarstte, met bijtenden spot en vlijmende hekeling den oprechten tegenstander wondde, tot de kinderziel wist af te dalen, en als een kind met het kind kon verkeeren. Beluisteren wij hem in dien brief. Hij schrijft:
„Genade en vrede in Christus, mijn lief zoontje. Ik zie gaarne, dat gij goed leert en vlijtig bidt. Doe alzoo mijn zoontje, en ga er mede voort; wanneer ik te huis kom, zal ik u een schoone jaarmarkt medebrengen. Ik weet een fraaientuin, waarin vele kinderen zijn. Zij hebben gouden rokjes aan en zoeken onder de hoornen schoone appelen en peren en kersen en pruimen; zij zingen en springen en zijn vroolijk; zij hebben ook mooie paardjes met gouden toornen en zilveren zadels. 1 oen vroeg ik den man, wien die tuin behoorde, van wien die kinderen waren. En hij zei: dat zijn kinderen, die gaarne bidden, leeren en vroom zijn. Toen zei ik: lieve man, ik heb ook een zoon, die Hansje Lutiier heet, mag hij niet in den tuin komen, om zulke mooie appelen en peren te eten, op zulke paardjes te rijden en niet deze kinderen te spelen! Toen zei de man: wanneer hij gaarne bidt en leest en vroom is, dan mag hij ook in den tuin komen; Lippus en Jost (de zonen van Mklanchton en Jonas) ook, en wanneer zij allen terugkomen, dan zullen zij ook lluiten, pauken en allerlei snarenspel hebben, ook dansen en met kleine handbogen schieten. En hij wees mij aldaar een mooi weiland in den tuin om te dansen; daar hingen enkel gouden fluiten en pauken en fijne zilveren handbogen. Maar liet was nog vroeg, zoodat de kinderen nog niet hadden gegeten. Daarom kon ik op den dans niet wachten en zei ik tot den man: Ach, lieve heer! ik wil ijlings heengaan en dat alles aan mijn lief Hansje schrijven, opdat hij vlijtig bidt, goed leert en vroom zij, zoodat hij ook in den tuin komt; maar hij heefteen tante Lena, die moet hij meebrengen. Toen zei de man: 't Is goed, ga heen en schrijf hem alzoo. Daarom, mijn lief Hansje, leer en bid vlijtig en zeg het ook aan Lippus en Jost, dat zij ook goed leeren en bidden; dan komt gij allen in den tuin. En hiermede den almachtigen God bevolen. Groet tante Lena en geef haar voor mij een kus. Anno 1530. Gode bevolen. Uw liefhebbende vader, Martinus Lutiier."
Nevens dit staaltje van kinderlijken eenvoud met de kinderen, vinden wij er ook een van bijtende scherts, van gezonden humor, dat tevens toonde, hoe hij een diepen blik wist te werpen op de staatkundige aangelegenheden van zijn tijd. Frans 1 van



Frunkrjl;, de Republiek Venetië en de paus sloten niet Karei. V een verbond om de ketterij te onderdrukken. Toen Litiier in zijn eenzaamheid dit vernam, barst bij in spotachtig lachen uit. „Hoe!" zei hij tot zich zei ven, „Mijnheer Pa r-m a-f o i — deze was koning Frans — In-nomine — Domini (de paus) en de Republiek Venetie geven zich geheel met lijf en goed over aan den keizer. — Sanctissimum foedus. Waarlijk een heilig verbond in de volle beteekenis van het woord! Maar een vereeniging van deze vier machten behoort te huis in het kapittel N o ncredimus. Venetië, de paus en Frankrijk zouden keizerlijken worden! Onmogelijk. Deze drie zijn als zoo veel personen in één lichaam, dat met een doodelijken haat tegen den keizer vervuld is. Mijnheer Par-ma-foi kan nimmer zijn nederlaag te Pavia vergeten. Mijnheer In-nomine — Domini is vooreerst een Italiaan, wat op zich zeiven reeds voldoende zou zijn; maar ten tweede is hij Florentijner, en dat is erger; ten derde is hij een bastaard, dat is in mijn oogen een kind des duivels; ten vierde, hij kan zoo oud, als hij wordt, den keizer de vernedering niet vergeven, die hij in de plundering van Home ondergaan heeft. Wat de Venetianen aangaat, zij zijn Venetianen, en dat is genoeg. Zij hebben als zoodanig reden genoeg om zich te wreken op de nakomelingen van Maximiuaax. Dit behoort tot het kapittel F i r m i t er-c red i m u s, Maar God zal den vromen Kvrel, die hier een weerloos schaap onder de wolven is, wel uitredding geven. Dat zij zoo!"
Gedurende de laatste maanden had Lutiier ook zware verliezen te betreuren. Op den 5den Mei 1530 ontving hij het bericht, dat zijn vader den 29sttn April 11a een langdurige ziekte overleden was. Was hij zelf een teeder vader, voor zijn vader koesterde hij den grootsten eerbied. Ilij had hem nog kort voor zijn sterven een heerlijken troostbrief geschreven, waar in 0. a. stond: Het afscheid uit deze wereld is voor God veel geringer dan een reis van Wittenberg naar Mansfeldt of van Mansfeldt naar Wittenberg-, hier is het slechts om een uurtje slaap te doen." Ook had hij zijn ouders aangeboden bij hem te Wittenberg te komen inwonen. Rij de doodstijding sprak hij: „Mijn vader is dood!" Ilij verliet het vertrek, nam zijn psalmboek en weende bitterlijk, tevens verheugd zijnde, dat zijn vader den dag der Reformatie nog had gezien. Aan Melanchton in Augsburg schreef hij: „Wat ik heb en ben, dank ik naast mijn Schepper aan dezen thans ontslapen vader, en hoezeer het mij vertroost te weten, dat hij in een vast geloof in Christus is gestorven, zoo hebben toch het leed en de herinnering aan den liefelijken omgan" met hem mijn hart zoo hevig geschokt, dat ik den dood wel nimmer zoo veracht heb als thans. Ik aanvaard thans de erfenis van zijn naam, ik , die schier de oudste Luther ben in mijn geslacht. Mij betaamt het niet alleen toevallig, maar ook van rechtswege, hem door den dood in het rijk van Christus te volgen." Ruim een jaar later overleed ook zijn moeder. Ook haar had hij op haar krankbed een waren troostbrief gezonden, die haar ziel had verkwikt.
Evenwel waren de gedachten des Hervormers onafgebroken gericht op Augsburg en wat daar binnenkort zou voorvallen. Ilij hield zich met nog andere zaken bezig dan met de dichterlijke voorstellingen vaneen kraaien-rijksdag, of met lieve epistels aan zijn zoontje, of met bijtenden spot op onmogelijke verbonden. Ook gaf hij zich niet over aan den rouw over verloren dierbare betrekkingen, maar bekommerde zich allereerst over de hoogste belangen der Christenheid.
Een zeer belangrijk geschrift verscheen in die dagen van zijn hand. liet was getiteld: Vermaning aan de Geestelijke leden van den Rijksdag. Opnieuw, sedert hij zijn boek schreef over de Rabvlonische Gevangenschap der Kerk, spreekt



liij daarin de krachtigste en meest gegronde „Apologie der Kerkhervorming" uit. Hij schrijft o. a.:
„Ofschoon 't mij niet toegestaan is persoonlijk op dezen Rijksdag te verschijnen en, wanneer ik er komen mocht, ik daar in niets van nut zou zijn, heb ik mij toch voorgenomen, hehalven door mijn tegenwoordigheid in den geest, waarvan mijn bidden en smeeken, zoo God wil, de bewijzen zullen leveren, ook schriftelijk door middel van dezen brief onder u op te treden.
Mijn geweten dringt mij U allen vriendelijk en ernstig te vermanen en te verzoeken, dat Ciij dezen Rijksdag niet ongebruikt zult laten voorbijgaan. Want God geeft, in Zijn genade, door onzen Keizer de gelegenheid om veel goeds tot stand te brengen."
Waarschuwende, dat het niet langer bij het oude kan blijven, zegt hij: „Gij weet en gevoelt dit zelf beter, dan ik 't u kan zeggen."
In hun eigen belang raadt hij aan op hervorming bedacht te zijn. Zich zeiven houdt hij buiten beschouwing. „Om mijnentwil behoeft gij in 't geheel niets te doen. De ware Helper heeft ons en onze zaak zoover geleid, dat wij daaraan genoeg hebben. Geen Rijksdag, geen raad, geen bestel van U hebben wij noodig en begeeren wij ook niet, naardien wij weten, dat gij het niet beter, maar oneindig minder goed zoudt maken."
„Al, wat wij noodig hebben te weten, te gelooven, hoe wij hebben te leven, te lijden en te bidden, het is ons bekend; ook waar wij alles kunnen zoeken en vinden, en waar wij zullen blijven. God heeft ons dit alles rijkelijk door Jezus Christus geschonken en 't is reeds door 't bloed van vele vrome martelaren, die door de uwen gedood zijn, beleden en bevestigd."
Mocht de Rijksdag besluiten aan de eischen der Evangelischen te voldoen, zoo waarschuwt Lither de prelaten, dit niet als hun werk aan te merken. Hij schrijft: „Neen, wij willen er U, die U als lasteraars, vervolgers en moordenaars betoond hebt, toe noodzaken, opdat gij U voor God verootmoedigt. Want wij hebben dezen Rijksdag en zijn besluiten in 't geheel niet noodig. Wij staan, zonder uw toedoen , waar wij staan, ja zelfs tegen uw woeden en razen in. Wij komen tot U om uwentwil en om dit arme volk, of wij misschien U of eenigen uit uw midden ten goede kunnen raden, Gode ter eer en der Christenheid tot heil."
Nu zet hij uiteen, hoe de Kerk was en sedert en door zijn optreden is geworden, llij vergelijkt de Evangelische Kerk met die van liome en merkt op, welke uitwerking zelfs de doodstraf op de uitbreiding des Evangelies oefende. Hij laat de voornaamste misbruiken: het kloosterleven, den allaat, de dispensatiën, de biecht, de zielmissen, de excommunicatie, het coelibaat der priesters, de revue passeeren en doet scherp uitkomen, hoe dit alles was en thans is.
Met klimmende verontwaardiging, in scherpe trekken en met levendige kleuren, tast hij de geestelijken, die deze misbruiken deelden of in bescherming namen, aan en zegt: „Of wellicht sommigen uwer niet aan al deze dingen zich bezondigd hebben, is ons om het even. Zij, die ze verdedigen of beschermen of door de vingers zien, zijn even schuldig als zij, die ze zelf bedrijven, want zij bestrallen en vermijden die ongerechtigheden niet. Gij weet zelf even goed als wij, dat gij zonder Gods Woord leeft en dat wij Gods Woord hebben. Daarom is het onze wensch en bede, dat gij Gode de eer geeft, tot U zeiven inkeert, boete doet en U betert. Wilt yij dit niet, neemt mij dan en doet mij naar uw welgevallen. Leef ik, dan ben ik uw pest; sterf ik, dan zul ik uw dood zijn; want God heeft mij tegen u opgehitst; ik moet, zoo als Hosea zegt, u een beer en leeuw zijn op den weg van Assur; gij



zult zelfs op 't hooren van mijn naam geen rust hebben, totdat gij u bekeert of te gronde gaat.
]n meer dan honderd punten toont Lutiier verder aan, waarin de lloomsche kerk is verbasterd, en stelt daartegenover, wat het Evangelie eischt. Elk dier eiscben handhaaft hij; geen enkele laat hij vallen. Willen de prelaten het Evangelie doen prediken en voor priesters zorgen, die dat verkondigen, dan wil hij hun het bisschopsambt wel laten behouden, (iod heeft wel meer door slechte vorsten geregeerd en veel goeds doen gebeuren. Willen zij het Evangelie onderdrukken, dat blijft voor hun rekening. Wij gaan voort met prediken; aldus besluit hij. „De Lutherschen behouden 't veld, omdat Christus bij hen is en zij bij Christus blijven, trots hel, duivel en al