HANDLEIDING BIJ DE \.VH TI!KK.\\IS VI li UI DK VOLKSSCHOOL,
DOOR
H. SCHEEPSTRA,
I.KKRA AR AAN OK RIJKS$WKKKSCHOOL VOOR ONT»ER\VUZKRS TK CiRONINOEN
KN
\V. WALSTRA,
ROOFÜ KKNKR SCIIOOI. Tl. ARNIIEM.
rwi.i.ui: i»ri k.
DOK
r% — •
579
TK GRONINGEN BIJ J. B. WOLTEKS, 1907.







. HAWJDINfi BIJ DE
V '• •: *
NAT111! K1 INNiS- V( li Ui DE VOLKSSCHOOL,
4*
' "DOOR
H. SCHEEPSTRA,
LEERAAH AAN l»E RIJKSKWEEKSCHOOL- VOOR ONDERWIJZERS TE ORONINCiEN *
EN-
W. WALSTRA,
HOOFD EEN ER SCHOOI. TE ARNHEM.
TWEEDE DR lTK. •
DOK
579
TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS, 1907.



i











HANDLEIDING BIJ DE NAÏI I liKENNIS Vill'lB DE VOLKSSCHOOL,
DOOR
H. SCHEEPSTRA,
LEERAAR AAN DE RIJKSKWEEKSCHOOL VOOR ONDERWIJZERS TE GRONINGEN,
KN
W. WALSTRA,
HOOFD EENER SCHOOL TE ARNHEM.
1WKKDE DRUK.
TE GRONINGEN BIJ J. 13. WOLTERS, 1907.







• 51
HANDLEIDING BIJ DE NATUURKENNIS VOOB DE VOLKSSCHOOL,
DOOR
H. SCHEEPSTRA,
LEERAAR AAN DE RIJKSKWEEKSCHOOL VOOR ONDERWIJZERS TE GRONINGEN,
EN
VV. WALSTRA,
HOOFD EENER SCHOOL TE ARNHEM.
TWEEDE DRUK.
TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS , 1907.



STOOMDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTER8.



VOORBERICHT.
In onze Natuurkennis voor de Volksschool hadden we aanvankelijk de stof opgenomen, welke op de mondelinge lessen was behandeld. De ervaring heeft ons evenwel geleerd, dat we ons doel beter kunnen bereiken, door in de leesboekjes de uiteraard dorre beschrijvingen te vervangen door aantrekkelijke lesjes. Op de mondelinge les worde het kind geboeid door de levendige, aanschouwelijke behandeling der leerstof, het leesboek zij vooral interessant door den inhoud. Nu we onze leesboekjes daarom in veranderden vorm hebben uitgegeven, is een eenvoudige Handleiding noodig geworden voor den onderwijzer, die onze boekjes bij zijn onderwijs gebruikt; deze handleiding bieden we hier aan. Xe bevat, gelijk bij een vluchtige inzage reeds zal blijken, slechts wenken, raadgevingen en raak puntsgewijze de naar tijdsorde gerangschikte stof, benevens de opgaven ter schriftelijke uitwerking: een studieboek is ze niet, en waar we sommige onderwerpen meer of minder uitvoerig hebben behandeld, is dit alleen geschied,



om geen twijfel te laten aangaande onxe meeniug, hoe de stof van het belangrijke leervak Natuurkennis in de lagere school behoort ie worden behandeld.
Naar volledigheid hebben we allerminst gestreefd; we hebben getracht slechts eenige grepen tot een geheel te vereenigen.
Wij meenen dat de L. S. reeds zeer veel heeft bereikt, wanneer zij ten opzichte van de Natuurkennis het kind gewent, zijn zintuigen goed te gebruiken, en zijn belangstelling opwekt voor hetgeen hem omringt, opdat het leere zich te verlustigen in en eerbied te gevoelen voor de schoonheid in de schepping.
VOOR DEN TWEEDEN DRUK.
Behoudens kleine verbeteringen is deze druk gelijk aan den vorigen.
Groningen , i ,
, r November 97.
Arnhem, >
H. SCHEEPSTRA. W. WALSTRA.
Groningen , i
. i September 1906.
Arnhem, >
H. SCHEEPSTRA. W. WALSTRA.



INHOUD.
VIEKDE LEERJAAR.
Eerste Gedeelte (Planten).
Blz.
1. De bl^em van den kerseboom 1
2. De appelboom, a. Een takje 5
3. De appelboom, b. Kroon, stam en wortels 6
4. De appelboom, e. De bloem 8
5. De lelie 10
6. De appelboom en de lelie 12
7- De bij 13
8. De kers 15
9. De klaproos, a. De bloem 17
10. De klaproos, b. Wortel, stengel en vrucht 19
11. Een vlinder 21
12. De aardappel, a. Stengel en bloem 22
13. De aardappel, b. Vrucht en knol 24
14. De boon. a. De bloem 20
10. De boon. b. De peul 28
15. Een appel 
17. Een zaadje 32
18. Knoppen 33



Tweede Gedeelte (Dieren).
Blz.
1. Het paard 36
2. Het rund 38
3. Het schaap 40
4. Het paard, rund en schaap 42
5. Het varken 43
6. De hond 45
7. De kat 46
8. Hond en kat . . 48
9. Het konijn 50
10. De muis 52
11. De egel 54
12. Het huishoen 56
13. De duif . 57
14. De eend 59
15. De ooievaar 60
16. De spreeuw 62
17. De rnusch 63
VIJFDE LEERJAAR. Eerste Gedeelte (Planten).
1. De wilg 65
2. De boterbloem 68
3. De pinksterbloem 69
4. De kikvorsch 71
5. Beuken en eiken 72



Blz.
6. De rogge 74
7. De roos 76
8. Framboos, braambezie en aardbezie 78
9. De linde 81
10. De waterscheerling 83
11. De paardenbloem en het madeliefje 85
12. De witte doovenetel 19
Tweede Gedeelte (Dieren).
1. Eenhoevigen 91
2. Tweehoevigen of herkauwers 92
3. Roofdieren • 95
4. Nog eenige roofdieren 96
5. Kleine roofdieren 98
6. Knaagdieren 101
7. Insecteneters en vleermuizen 104
8. Zangvogels 107
9. De zwaluw 108
ZESDE LEERJAAR. Eerste Gedeelte (Planten).
1. Wei, hof en boseh 110
2. Langs weg, heg en steg 112
3. In het hooiland en op den akker 114
4. Rij den plas en bij de sloot 115
5. Giftplanten 117



Blz.
6. In het bosch 119
7. Varens, mossen en zwammen 120
8. De ontwikkeling van een zaadje 124
Tweede Gedeelte (Dieren).
1. Herten 12G
2. Kliinvogels 128
3. Roofvogels 129
4. De visschen 133
5. Bijen, vlinders en Spinnen 134
6. Planten en dieren 136
Derde Gedeelte (Het menschelijk lichaam).
1. Beenderen 138
2. Spieren 140
3. Zenuwen 142
4. De bloedsomloop Iê5
5. De ademhaling 146
6. De spijsvertering 148
7. Onze mond 150
8. Nog iets over den mond 151
Vierde Gedeelte (Delfstoffen).
1. De metalen 153
2. Planten, dieren en delfstoffen 155



4
Vierde Leerjaar.
EERSTE GEDEELTE (PLANTEN).
1. De bloem van den kerseboom.
Reeds in de vorige leerjaren is door de leerlingen, èn op de school wandeling, èn bij het aanschouwingsonderwijs veel waargenomen , wat de aanknoopingspnnten oplevert voor een eerste les in natuurkennis. Wij verwijzen naar do behandeling van Plaat V in onze Handleiding voor het Aanschouwingsonderwijs1). Ook bij de behandeling der Jaargetijden hebben de leerlingen herhaaldelijk kennis gemaakt met planten in !t algemeen, met boomen in 't bijzonder. In de lente hebben ze den meidoorn zien bloeien, de knoppen van den knotwilg zien opengaan; in den zomer hebben ze zich op de wandeling verkwikt onder het dichte bladergewelf van het bosch, terwijl de onderwijzer hen opmerkzaam maakte op de jonge vruchten (beukels en eikels), die zich reeds toen begonnen te vertoonen. Of wel, ze hebben in den kersenboomgaard de heerlijke vruchten door den zonnegloed zien zwellen en rijpen, en eindelijk zelfs de takken zich zien nederbuigen onder den last van 't blozend ooft.
En toen de zomer was heengegaan, hebben ze het geel en bruin gebladerte zien fonkelen in de najaarszon, de mooie gladde eikels en de glanzige beukenoten opgeraapt, de dorre bladeren, gezweept door den herfstwind, van de takken naar beneden zien dwarrelen, of wel ze hebben zich in den boomgaard verlustigd,
1) Het Aanschouwingsonderwijs in de Lagere school, Ode druk. Te Groninger, bij J. li. Wolters.
scheepstra en walstra , Handt, naluurk., 2e druk. 1



waar de nederhangende takken liet heerlijk ooft hun als t ware in de hand reikten.
Eindelijk, op een helderen Decemberdag, nog een uitstapje naar het eenzame, doodsche bosch. waar de takken haast kraakten onder den last der sneeuw, of de ijsnaaldjes van den rijm den zonnegloed weerkaatsten.
Maar niet alleen hebben de leerlingen den boom aanschouwd in de verschillende getijden van 't jaar, en alzoo waargenomen alle veranderingen, door de natuur in 't leven geroepen, maar ook hebben ze den boom in vele opzichten leeren kennen als individu. Stam, takken, Iwijijen en bladeren hebben zij aan tal van exemplaren leeren onderscheiden. Meermalen de schors met een mos voorzichtig weggenomen, om 't groene omhulsel, den bast, te kunnen waarnemen. Verder gelet op de plaats, de grootte, den vorm en de kleur van al die verschillende deelen. Twijg, tak en stam, zij hebben ze met elkaar vergeleken ten opzichte van genoemde kenmerken, alsmede van de dikte, en wellicht ook van den ouderdom. Zelfs een weinig levensgeschiedenis hebben ze opgedaan Ze hebben de dorre bladeren, als de herfstwind ze stuwde over wegen en straten, nagerend; zij hebben ze eindelijk in de sloot zien waaien, naar den bodem zien zinken. Ook wel ze bijeen zien harken en naar huis vervoeren, waar ze in de stallen dienst moesten doen als strooisel voor 't vee.
Ook met sommige vruchten hebben de leerlingen meer in 't bijzonder kennis gemaakt. Van den eikel weten ze nog vrij nauwkeurig te vertellen, hoe die er uitziet, hoe t napje niet grauwe schubben is bedekt, hoe dat gedeelte van den eikel, waarom 't napje sloot, licht is gekleurd en hoe de vrucht overigens groen of bruingeel, in elk geval glad is. Zelfs de deelen der vrucht, de dunne taaie schil en de witte pit staan hun nog levendig voor den geest.
Ten slotte hebben ze leeren onderscheiden, ten opzichte van het nut, den eikel van den appel, de niet-eetbare van de eetbare vrucht, den woudboom van den vruchtboom. Zelfs hebben ze punten van verschil leeren opsporen tusschen den eik en een of meer andere boomen, wellicht ook tusschen den appelboom en andere boomen van den hof.



We herhalen het, er is reeds veel, zeer veel door de leerlingen waargenomen, waarop we bij het opzettelijk onderwijs in plantkunde kunnen voortbouwen. In de eerste plaats achten we het thans wenschelijk, het vroeger waargenomene en geleerde te verlevendigen en te bevestigen, en wat te ordenen voor zoover zulks noodig is. En dit doen we in een aanschouwingsles.
Zoo mogelijk wenschen we die les te geven in de vrije natuur, b.v. bij een bloeienden kerseboom. Zijn de omstandigheden ons in dezen niet gunstig, dan vergenoegen we ons, met een bloeienden tak in de klas te brengen. Waar een tamelijk groote schooltuin aanwezig is, en we twijfelen er niet aan, of zulks zal in de toekomst bijna zonder exceptie zijn, daar kan de les buiten gegeven worden. In zoo'n schooltuin toch dienen eenige boomen en heesters voor te komen. Voor 't geval, dat in den heelen omtrek geen kerseboom mocht voorkomen, nemen we een anderen vruchtboom als voorwerp van aanschouwing.
En zoo komen we eindelijk tot de beschouwing van den bloesem, de bloem, van den kerseboom.
We merken op, dat de takken, op een behoorlijken afstand gezien, alleen bloemen schijnen te dragen. Toch zijn de bladeren wel aanwezig: ze zijn wat klein. De bloemen ontluiken het eerst. Als over een paar weken de bloemen verdwenen, of beter, verwelkt zijn, dan vallen de glinsterende bladeren ons beter in het oog.
Eenige bloempjes worden met den steel afgeplukt, 't Is toch wenschelijk, dat ieder leerling er een in handen hebbe. Daarop volge nauwkeurige waarneming. Hoe aan 't boveneind van den langen, dunnen steel de bloem zit. Den steel omhoog houdende, zien we duidelijk aan den onderkant der bloem vijf groene blaadjes, de kelkblaadjes, samen kelk geheeten. Deze kelkblaadjes ook doen waarnemen aan een knop. Waardoor 't komt, dat we ze nu veel beter, nl. alleen zien. Vervolgens de kelkblaadjes voorzichtig aftrekken. Dan worden geheel zichtbaar de vijf witte bloemblaadjes. Kelkblaadjes en bloemblaadjes naast elkaar leggende, bemerken we verschil in grootte en vorm. Verschil in kleur hebben we reeds opgemerkt.
Dan komen we tot de meeldraden, 't Groot aantal hiervan doen opmerken. Vervolgens de meeldraden verwijderende, houden we
1*



een napje of bekertje over. In 't midden van dit bekertje staat een voorwerp, dat wel wat lijkt op een dikbuikige flesch met langen hals: flat is de stamper.
In liet bekertje zit een weinig vocht: lionigsap. In verband hiermee staat het druk bezoek van bijen, hommels en andere insecten aan den kerseboom.
Bloeitijd duurt kort. Gelijk we reeds opmerkten, over een veertien dagen dwarrelen de bloemblaadjes naar beneden. De meeldraden en de kelkblaadjes vallen ook af. 't Bekertje verdwijnt eveneens: alleen het onderste deel van den stamper blijft zitten op 't eind van den bloemsteel.
Na de behandeling van elk onderwerp laten we eenige vragen volgen ter schriftelijke uitwerking. „Wat de leerling door eigen ervaring heeft verworven, levert hem voor een stijloefening de stof bij uitnemendheid", schreven we in 't voorbericht van het eerste stukje onzer serie leesboeken over natuurkennis. We nieenen dat door het bewerken van dergelijke opgaven het geleerde ook beter het eigendom van den leerling zal blijven.
OPGAVE N.
1. In welken tijd van 't jaar bloeit de kerseboom ?
2. Waardoor lijkt de boom dan zoo heelemaal wit?
Wie ontluiken 't eerst: de bladeren of de bloemen ?
4. Wie van beide verwelken 't eerst ?
Welke kleur hebben de bladeren ?
(i. Uit hoeveel blaadjes bestaat de kelk?
7. Welke kleur hebbben de kelkblaadjes?
8. Wat is grooter: een kelkblaadje of een bloemblaadje?
0. Hoeveel bloemblaadjes zijn er?
10. Hoe is de kleur van die bloemblaadjes?
11. Zijn er meer of minder meeldraden dan bloemblaadjes?
12. Wat staat midden in de bloem ?
13. Waarop lijkt de stamper wel wat ?
14. Warom komen de bijen de bloemen van den kerseboom bezoeken ?
15. Waar bevindt zieli dat zoete sap?
16. Noem nu nog de vier deelen van de kersebloem.
Teekenen: den stamper van een kersebloem. (Alleen den omtrek der overlangsche doorsnede).



2. De appelboom.
a. Een takje.
Er is zeker geen streek in ons land, waar geen appelboomen gevonden worden. In zand- en kleistreken, en ook op veenaehtigen bodem, overal groeien deze vruchtboomen. Geen leerling dan ook, of hij kent den appelboom, en stellig nog beter de vruchten. De twee hoofdvormen van deze, den zoeten en den zuren, weet hij nauwkeurig te onderscheiden. Zelfs enkele variëteiten, als reinetten, veentjes, Fransche kronen, zal hij op 'teerste gezicht herkennen.
Wegens het algemeen voorkomen van den appelboom kunnen we heel gemakkelijk den boom met de leerlingen bezoeken en een tak met takjes of twijgen en bladeren voor de klas brengen. In de eerste plaats vergelijken we zoo'n takje, waaraan de bladeren zitten, met den grooten tak. Overeenkomst en verschil opsporen. Het takje zacht, behaard, week; 't onderscheidt zich bovendien door zijn kleur van den ouderen tak. De plaats, waar de knop gezeten heeft, waaruit het takje met de bladeren is ontsproten.
Vervolgens een der grootste bladeren afplukken. Aan dat blad het volgende opmerken. Waartoe de dunne bladsteel dient. Hoe dunner die steel, des te beweeglijker het blad. Misschien op de wandeling gelegenheid, om te wijzen op den esp of ratelpopulier, die van alle boomen hier de meest beweeglijke Waderen heeft. Zijn naam duidt het reeds aan.
De bladsteel loopt tot de bladschijf. Verschil in kleur waarnemen tussclien den bovenkant, die naar do zon is gekeerd, en de onderzijde. Dan bekijken de fijne, zachte haartjes der schijf, die aan den onderkant het talrijkst zijn.
Verder de nerven aan de onderzijde opmerken. Iloofdnerf en xijnercen onderscheiden. De hoofdnerf van den voet tot den top van 't blad, verdeelt dit in twee helften, die niet precies gelijk zijn. ITit de hoofdnerf komen de zijnerven, die zich in fijne aderen verdoelen. Tusschen die nerven de zachtere deelen van 't blad: bladmoes. Nerven zijn sterker dan bladmoes. Dit blijkt in den herfst. Dan verrot het bladmoes het eerst: de hardere nerven



bieden veel langer weerstand aan de verrotting. Zoo komen we tot het bladskelet. In 't najaar vinden we onder de booiuen tal van bladskeletten.
Hoe men zelf zulke skeletten maken kan; men droge de bladeren , en kloppe met een borstel het bladmoes er uit. 't Beste is, hierbij het blad op een stuk papier te leggen.
Beproeven we, het blad van den voet naar den top, nl. langs de hoofdnerf te scheuren. Waardoor dit niet gelukt. Beschouwing van den rand. Waarom deze gezaagd wordt geheeten.
Ten slotte letten op den schuinen stand der takjes ten opzichte van den tak, waaruit zij voortkomen. Doen opmerken, dat op dezelfde wijze de bladstelen aan de takjes zitten en evenzoo de zijnerven uit de hoofdnerf komen. Een en ander door teekeningen op 't bord ophelderen.
OPGAVEN.
]. Welk onderscheid is er tnsschen een takje en een tak?
2. Waaraan zitten de de bladeren van deu appelboom ?
3. Waarvoor dient de bladsteel?
4. Hoe is de bladschijf gekleurd?
5. Welke kant van 't blad is donkerder van kleur?
(3. Waarmee is het blad bedekt ?
7. Waar vinden we de meeste van die fijne haartjes?
8. Waar is de hoofdnerf van 't blad ?
9. Waaruit komen de zijnerven voort?
10. Hoe heelen de zachtere deelen tusscheu de nerven?
11. Wat vormen de nerven van 't blad samen?
12. Vertel, hoe men zelf zoo'u skelet kan maken.
Teekenen: een blad van een appelboom. (Alleen deu omtrek, den steel en de hoofdnerf.)
3. Da appelboom.
b. Kroon, stam en wortels.
De tak uit de vorige les zij eerst nog 't voorwerp van aanschouwing. Doen opmerken, dat die wel in de lengte gemakkelijk



wil splijten, maar niet licht dwars doorbreekt. Hiermee in dat opzicht vergelijken een dooden tak, clie zoo veel te gemakkelijker breekt (knakt).
De deelen van een levenden tak. 't Buitenste is de opperhuid. Hierop volgt de schors. Deze met een mes voorzichtig wegnemen; dan vertoont zich de bast. De bast omgeeft het hout. En den tak doorsnijdend, vinden we in 't midden 't weeke merg.
Vergelijking tusschen tak en stam ten opzichte van genoemde deelen. Bij den stam geen opperhuid; deze is verdwenen. W einig merg. Dikke laag hout. De schors gebarsten, vertoont veel scheuren, die in de richting van den stam, dus op en neer loopen. Waardoor die scheuren ontstaan: elk jaar wordt de stam dikker, maar de buitenste laag, nl. de bast sterft gewoonlijk en groeit dan niet meer. Terwijl de stam dus in dikte toeneemt, moet de buitenste koi'St öf scheuren, óf afschilferen en afvallen. Het eerste verschijnsel doen waarnemen aan appelboom, eik. enz.; het andere aan een plataan of een berk. 't Is hier dus mee als het zou gaan met een te nauw kleedingstuk.
In dezen tijd van 't jaar ('t is Mei!) laat de bast gemakkelijk van 't hout los. Do tak is nl. onder den bast vochtig. Dit vocht door den boom met zijn wortels uit den grond gezogen. Veel jongens weten van dat meer of minder gemakkelijk loslaten van den bast bij ondervinding; van dien van den lijsterbes en van den wilg maken ze wel fluitjes.
Van den stam uit gaan naar aile kanten takken; de grootere verdeelen zich in kleinere; deze weder in twijgen. Takken en twijgen samen vormen de kroon of kruin.
Nog iets over de wortels. Deze vormen als 't ware een kroon onder de aarde. De kleinste wortels echter veel fijner dan de dunste twijgen. Wortelharen. Deze laatste als 't ware met de aarde vergroeid. Wellicht hebben de leerlingen van een omgewaaiden, ontwortelden boom wel eens de massa wortels gezien. Zonder dit krijgen ze niet gemakkelijk een juiste voorstelling van het wortelnet.
Nut der wortels. Niet alleen dienen ze om voedsel uit den grond te trekken, maar ook 0111 den boom vast te doen staan in de aarde.



Voor 't beschouwen van fijne wortelhaartjes hale men uit den tuin een of andere plant. Wijzen op het groote nut dier haartjes en op hun teerheid. Als men een plant uit den grond trekt, dan breken ze licht. En als men zoo die plant verplant, begint ze aanvankelijk te kwijnen. Eerst wanneer nieuwe wortelhaartjes gevormd zijn, fleurt ze op. Daarom wijze men de leerlingen er op, dat ze 't plantje, 't welk ze ergens, b.v. in een pot willen overplanten, voorzichtig met een kluit aarde uit den grond moeten graven, en het dan met die aarde moeten verplanten.
OPGAVEN.
1. Hoe heet het buitenste van een dunnen tak?
2. Wat ligt onder die opperhuid?
3. En wat volgt op de schors?
4. Waaromheen zit de bast?
5. Wat zit er van binnen in den tak?
G. Welk van deze deelen vindt men niet bij den stam?
7. Hoe ioopen de scheuren of spleten der schors op den stam ?
8. Waardoor ontstaan die scheuren?
9. Waarin verdeelt de stam zich?
10. Hoe heeten de kleine takken ?
11. En wat vormen al die takken en twijgen samen?
12. Waarvoor dienen de wortels van den boom?
13. Hoe heeten de fijnste worteltjes?
14. Waarvoor moet men zorgen bij 't verplanten?
Teekenen: ft. een dwarse doorsnede van een takje;
6. een overlangsche doorsnede van een deel van een takje.
4. De appelboom.
c. De bloem.
Eindelijk willen we nog de bloem van den appelboom beschouwen. .Met de deelen eener volkomen •bloem hebben de leerlingen kennis gemaakt bij den kerseboom Ze zullen bij die van



den appelboom dan ook dadelijk de overeenkomstige deelen onderscheiden.
Eerst nemen we een half geopenden knop. De nog toegevouwen bloemblaadjes worden tegen weer en wind beschut door de steviger kelkbladen. Als de zon nog warmer schijnt, zullen ze zich ontplooien, de sneeuwwitte, zachtrood gekleurde bloemblaadjes. Reeds nu schemeren de lichtroode strepen tusschen de reten van den groenen kelk door. Straks, als die knoppen geopend zijn, dan komen tallooze insecten, door geur en kleur gelokt, aangevlogen, om van liet honigsap te genieten.
De 5 kelkblaadjes zijn behaard. De 5 bloemblaadjes blijken een klein steeltje te bezitten. Die steeltjes staan een weinig binnenwaarts, juist tusschen twee kelkblaadjes. Na den kelk en de bloemblaadjes voorzichtig te hebben afgetrokken, zien we duidelijk een aantal meeldraden. Er zijn er vele, evenals in de kersebloem; meer dan 20. In alle bloemen zitten er niet evenveel.
Op elk der meeldraden zit een klein geel knopje. Dit is ook zoo bij de meeldraden van de kersebloem. In 't midden van de meeldraden staat nu weer de stamper. Bij de kersebloem vergeleken we den stamper bij een flesch. Hier is de buik niet zichtbaar, terwijl de hals zich van boven in 5 kleine halzen verdeelt.
Toen we bij de kersebloem alle deelen verwijderd hadden, hielden we een bekertje over, dat den stamper van onderen omsloot. Dit bekertje is als 't ware de bodem, waarop de deelen der bloetn zich bevinden. Vandaar de naam bloembodem. Deze bloembodem is dus de top van den bloemsteel. Een appelbloem doorsnijdende, merken we op, dat het onderste deel van den stamper met den bloembodem is vergroeid.
Ook bij den appelboom duurt de bloeitijd kort. Weldra is de boom uitgebloeid. Als de wind ruischt door de takken, dan dwarrelen tallooza bloemblaadjes door de lucht; de grond wordt er als mede bezaaid.
OPGAVEN.
1. Waarvoor dienen de kelkblaadjes van den appelboom?
2. Welke kleur hebben de bloemblaadjes ?



3. Waardoor worden de insecten naar den appelboom gelokt ?
4. Uit hoeveel blaadjes bestaan kelk en kroon beide?
5. Hoe zien de kelkblaadjes er uit ?
0. Waarmee zijn de bloemblaadjes op den bloembodem bevestigd?
7. Wat weet je van 't getal der meeldraden?
8. Hoe ziet de stamper van de appelbloem er uit?
9. En hoe is dit bij de kersebloem ?
10. Waarom heet de top van deu bloemsteel bloembodem?
Teekenen: den omtrek van een bloemblaadje;
de vijf bloemblaadjes in één vlak neergeslagen.
5. De lelie.
Aan de bloem van den kerse- en den appelboom hebben we de vier hoofddeelen: kelk, bloemkroon, meeldraden en stamper leeren kennen. Toch, willen we de laatste twee wat nauwkeuriger waarnemen, dan geven we de voorkeur aan een bloem, waarin ze in veel grooter afmetingen voorkomen. Uitstekend leent zich voor ons doel de lelie. Waar een schooltuin is, kan men deze gemakkelijk kweeken.
Als de Junizon haar warme stralen neerzendt op de aarde, dan opent de lelie haar knoppen. We nemen een knop en een bloem. Dadelijk valt in 't oog, dat de drie kelkbladeren aan den knop nog groen zijn, terwijl die van de geopende bloem gekleurd zijn en wel geel. Bij 't ontluiken dus kleuren zich de kelkbladeren. Alzoo verschillen de kelkbladeren in kleur met die van de kerse- en de appelbloem. Van verreweg de meeste bloemen is de kelk groen.
Bij de lelie treft het ons verder, dat de drie kroonbladeren dezelfde kleur hebben als de kelk. Zoo op een afstand gezien, lijkt de lelie dan ook geen kelk, inaar zes bloembladen te hebben. Samen noemen we die wel bloemdek. Als we echter nauwkeurig toekijken, blijkt ons: 10. dat de drie kroonbladeren in vorm iets van de drie kelkbladeren verschillen; 20. dat de kroonbladeren afwisselend met de kelkbladeren zijn geplaatst. — Als de bloem heelemaal open is, zijn de toppen dier blaadjes naar buiten omgebogen. Daardoor lijkt ze een wijd geopenden beker.



De lelie is een mooie bloem. Vooral cle witte is fraai. Maar ook de gele is een sieraad in den bloemtuin. — We nemen het bloemdek weg, en zien nu duidelijker nog den grooten stamper, omringd door zes meeldraden. Eigenaardig is de de plaatsing dezer meeldraden. Ze staan in twee kransen van drie: de buitenste krans tegenover de kelkbladeren, en de binnenste tegenover de kroonbladeren.
We vergeleken den stamper van de kersebloem bij een dikbuikige flesch met langen hals. Hier, bij den stamper van de lelie, is ook de kurk van de flesch goed zichtbaar. Nu geven we aan de drie deelen van de flesch een afzonderlijken naam; we beginnen van boven af: de kurk heet stempel; de hals stijl; de buik vruchtbeginsel.
Den stempel even aanrakende, voelen we, dat die kleverig is. Waarvoor die kleverigheid dient, zullen we aanstonds zien.
Eerst willen we een meeldraad bekijken, 't Knopje aan 't boveneind, ook bij kerse- en appelboom waargenomen, heet helmknop. De lange draad , die dezen helmknop draagt, heet helmdraad.
In den helmknop zit een geel poeder: dit poeder heet stuifmeel. Als de bloem een jaar dagen gebloeid heeft, dan zijn de helmknoppen rijp, dan barsten ze open. En dan komen de vlinders, om honig uit de bloem te zuigen en raken inet hun vleugels tegen de helmknoppen en 't stuifmeel. En veel stuifmeelkorreltjes blijven kleven aan de vlindervleugels en worden meegevoerd naar andere leliën, waarin ze overgaan op den kleverigen stempel. Waarvoor dit brengen van 't stuifmeel van de eene naar de andere bloem noodig is, wordt later medegedeeld.
o 1' g a v e x.
]. Wanneer bloeit de lelie?
2. Welke kleur hebben haar kelkbladeren?
3. Hoe noemt men de kelk- en de bloembladeren wel samen?
4. Waarin verschillen de kelk- en de bloembladeren van elkaar ?
5. Hoeveel meeldraden heeft de lelie?
(i. Hoe heeten de deelen van den stamper?



7. En welke zijn de deelen van een meeldraad?
8. Wat zit er ia den helmknop van een meeldraad ?
9. Welke insecten komen de lelie druk bezoeken?
10. En wat nemen ze mee uit de bloemen ?
Teekenen: den stamper van een lelie. Zet de namen bij de deelen. Doe hetzelfde met een meeldraad.
6. De appelboom en de lelie.
Naclat we appelboom en lelie hebben leeren kennen, willen we beide nog eens met elkaar vergelijken, m. a. w. eenige punten van overeenkomst en van verschil opsporen. Hoe groot het verschil tusschen beide ook lijken moge, bij een nauwkeurige beschouwing vinden we meer punten van overeenkomst dan we bij een oppervlakkig bekijken zouden vermoeden. Gaan we maar eens na!
De lelie heeft wortels, een stengel, bladeren en bloemen. Al deze deelen vinden we ook bij den appelboom, al verschillen ze onderling dan ook veel in grootte, vorm en kleur.
De stengel van de lelie is kruidachtig; de stam van den appelboom is van hout. De stengel is ook saprijk, niet zeer hard; de stam is groot en sterk en hard.
En nu de bladeren. We hebben opgemerkt, dat het blad van den appelboom in de lengte niet gemakkelijk te scheuren was. Met dit lelieblad is zulks anders. Heel gemakkelijk kunnen we het in de lengte scheuren: de breuk is volstrekt niet onregelmatig. Hoe dat komt? Dit vatten we al dadelijk, als we letten op de richting der nerven. Ze loopen alle naast elkaar, bijna evenwijdig, en vertakken zich niet, d. w. z. ze staan niet met elkaar in verbinding. Ditzelfde verschijnsel merken we op bij het gras.
Ook ten opzichte van den vorm van 't blad is er verschil, 't Lelieblad is langgerekt. Waar lijkt het 't meest op: op 't blad van den appelboom of op dat van 't gras?
Letten we verder op den rand van 't blad. Die van 't appel-



blad is gezaagd,, hebben we gezien. Maar de rand van de lelie is geheel effen, heeft heeleraaal geen insnijdingen. Zoo'n rand noemen we gaaf.
En bij 't lelieblad ontbreekt ook de bladsteel. Zulke bladeren heeten ongesteeld of zittend, 't Blad van den appelboom daarentegen is gestoeld, gelijk we hebben opgemerkt.
Nu moeten we nog het onderste deel van den stengel der lelie bekijken. Die ronde verdikking lijkt precies een ui. Ze heet bol. Als we dezen in 't vroege voorjaar in den grond zetten, dan schiet daaruit een nieuwe stengel op.
Elk jaar groeien aan den ouden bol een of meer nieuwe bollen. Deze jonge bollen geven 't aanzijn aan nieuwe lelies. In 't najaar sterft de oude bol evenals de stengel.
De witte draden, onder aan den bol, zijn de wortels. Ze zijn niet vertakt. Aan 't einde zitten de wortelharen.
Beide planten groeien en bloeien, maar de lelie leeft slechts kort, terwijl de appelboom zeer oud kan worden.
OPGAVEN.
1. Welke tleelen vinden we aan appelboom en lelie beide?
2. Iloe is de stengel van de lelie ?
3. En hoe de stam van den appelboom?
4. Hoe loopen de nerven van het lelieblad?
5. En hoe die van 't blad van den appelboom ?
(i. Welk onderscheid is er tusschen den rand der bladeren van beide?
7. Hoe zit het lelieblad vast aan den tak?
8. Hoe heet het onderste deel van den leliestengel?
!). Wat groeit er elk jaar uit dien ouden bol ?
10. Wie leeft het langst, de lelie of de appelboom?
Teekenen: het blad van een lelie (omtrek en vier nerven). Ook het blad van een appelboom (omtrek, steel, hoofdnerf en acht zijnerven).
7. De bij.
Ofschoon we in den zomertijd hoofdzakelijk planten wenschen te beschouwen, is dit seizoen toch uitnemend geschikt voor do



behandeling van enkele interessante (lieren, die we trouwens in 't winterhalfjaar ook niet zouden ontmoeten. We bedoelen de bijen en de vlinders. Hierbij komt nog, dat er een innig verband bestaat tusschen deze insecten en de planten, zoo innig zelfs, dat ze van elkaar afhankelijk zijn, dat ze invloed op elkaar oefenen, dat ze als 't ware samenleven. Ofschoon we 't niet mogelijk achten, de leerlingen op dezen trap van ontwikkeling in al de geheimen dier samenleving in te wijden, meenen we toch, van deze schoone materie de allereerste beginselen onder de aandacht te kunnen brengen.
Overvloedig hebben we reeds gelegenheid gehad, ze in talrijke menigte te zien rondzwerven, de nijvere, zacht gonzende bijen. Bij den bloeienden kerseboom en appelboom vooral hebben we ze ontmoet, bij helder zonnig weer.
Waar en wanneer we de bijen in haar arbeid kunnen gadeslaan; waarom we ze op regenachtige dagen of bij harden wind niet zien uitvliegen; waarom ze zoo druk heen en weer vliegen; in welken tijd van 't jaar we ze niet ontmoeten; ziedaar vragen, welke de leerlingen zelf wel kunnen beantwoorden.
W'e willen de bij van naderbij bekijken, om den bouw van 't lichaam te leeren kennen. We doen opmerken: dat het lichaam bestaat uit drie deelen, nl. kop, borststuk en achterlijf; dat het lichaam met kleine haartjes is bedekt; dat aan de dwarsstrepen op het achterlijf blijkt, dat dit uit eenige ringen bestaat; dat het borststuk bestaat uit 3 ringen; dat aan ieder ring een paar pooten zijn en dat de tweede en de derde ring een paar vleugels dragen. De bij heeft dus drie paar pooten en twee paar vleugels. Deze laatste zijn dun en vliezig.
Dieren, welker lichaam, evenals dat van de bij uit drie deelen bestaat en op dergelijke wijze gebouwd is, heeten insecten. Alzoo zijn vliegen en muggen, vlinders en torren ook insecten.
Hoe de bijen den honig uit de bloemen halen. Voornamelijk bezoeken ze bloemen, die goed geopend zijn. Ze steken den kop diep in de bloemkroon. Ze wenden zich in de bloem om en om; daardoor blijven de kleine stuifmeelkorrels aan de stevige haartjes der bij vastzitten. Geheel bestoven zet ze zich daarna op den rand der bloemkroon. Ze borstelt zich met de behaarde pootjes



af, en kneedt liet stuifmeel tot bolletjes. Deze bevestigt ze aan haar achterpooten. Dan, rijk beladen, vliegt ze naar den korf, waar andere bijen gereed staan, den schat in ontvangst te nemen.
Maar alvorens naar den korf terug te keeren bezoekt de bij vele bloemen. Al licht komen de stuif meel korrels, die van de eene bloem aan de haren zijn blijven zitten, terecht op de kleverige stempels van een andere bloem. En juist dit is noodig, zullen er goede zaadjes ontstaan. Al zoo bewijst de bij een grooten dienst aan de bloem.
Voor :t leven der bijen verwijzen we verder naar wat hierover voorkomt in onze Handleiding bij de tweede serie platen voor het Aanschouwingsonderwijs. (Uitgave van .1. B. Wolters, te Groningen).
OPGAVEN.
1. In welken tijd van 't jaar zijn ile bijen druk aan den arbeid?
2. Waar kunnen we ze vooral ontmoeten?
3. Waarom bezoeken ze do bloemen ?
4. l'it welke deelen bestaat het lichaam der bij?
5. Waarmee is haar lichaam bedekt ?
fi. Hoeveel vleugels heeft de bij?
7. En hoeveel pooten dragen het lichaam ?
8. Waaraan zijn deze deelen bevestigd?
!). Noem nog eenige insecten.
10. Wat halen de bijen nog meer uit de bloem behalve honig?
11. Wat doen ze met het stuifmeel?
12. Hoe kunnen ze die korreltjes naar andere bloemen overbrengen?
8. De kers.
We hebben vroeger opgemerkt, dat do bloeitijd kort duurt, dat de kerseboom slechts weinig dagen prijkt met den sneeuwbloei, dat de bloembladen reeds dan verwelken. Nu, de kerseboom dient ook niet als sierplant, maar als vruchtboom. Evenals



de appelboom. Geheel anders is dit met de lelie. Deze pronkt dan ook met rozen en tal van andere bloemen in den bloemtuin voor onze woningen. De vruchtboomen behooren meer eigenaardig thuis in den hof, soms naast, meestal achter het huis, ook wel op eenigen afstand hiervan. In sommige streken van ons land zijn geheele akkers met vruchtboomen beplant. Vooral in dc Betuwe vinden we groote kersenboomgaarden (bongerds).
De veranderingen, welke de bloesem ondergaat, dienen waargenomen. Terwijl de buitenste deelen der bloem verwelkten en afvielen, bleef de dikke buik van de flesch: het vruchtbeginsel. Waarom de overige deelen ook wel gemist konden worden, 't Vruchtbeginsel wérd al dikker en dikker; weldra de vorm van de kers er duidelijk in te herkennen. Want inderdaad het m uchtbeginsel is tot kers geworden. De kers is de vrucht van den kerseboom.
Aan die vrucht doen we het volgende opmerken: 10. het groefje op den top. Dat is een litteeken van een vergroeide wonde: daar heeft de stijl (de hals van de flesch) gestaan; 20. de spleet of het gleufje, dat loopt van den top naar den voet van de kers. Die spleet is de vergroeiingsrand van 't vruchtblad of vruchtbeginsel. Later, bij de peul, komen we hierop terug.
En nu de deelen van de kers. Eerst nemen we het blinkend vliesje, de opperhuid af. Dan volgt het sappig vruchtvleesch. Eindelijk stuiten we op een harden steen. En dien steen openende, vinden we het voornaamste deel van de vrucht, nl. het zaadje.
Het zaadje is alzoo ingesloten door een driedubbelen wand: opperhuid, vruchtvleesch en steen. De kers heet een steenvrucht. Wat er gebeurt, als we zoo'n kersesteen in den grond leggen. Blijkt dus, dat uit het kleine zaadje een groote plant kan voortkomen.
N l ij zeker kennen de leerlingen een paar soorten van kersen, nl. de meikers en de morel. De eerste, met kleurloos vruchtsap, wordt gegeten; de morellen, met rood sap, worden ingemaakt. In sommige landen o. a. in Duitschland en Frankrijk, wordt uit het sap een soort van alcohol bereid. Hierin laat men de fijn gemaakte pitten aftrekken. waardoor de drank een eigenaardigen geur verkrijgt. Die drank heet „Kirschwasser".



OPGAVEN.
1. Waarvoor hebben we vruchtboomen ?
2. En waartoe dienen sierplanten?
3. In welke streek van ons land vinden we veel kersenboomgaarden ?
4. Wat gebeurt er met het vruchtbeginsel der kersebloem ?
ö. Waar blijven de andere bloemdeelen?
6. Wat komt er eindelijk van 't vruchtbeginsel ?
7. Wat wijst het groefje op den top der kers aan ?
8. En wat is die spleet over de kers?
0. Hoe heet het buitenste van de vrucht?
10. En wat is het lekkerste deel er van ?
11. Wat volgt op het vruchtvleesch?
12. Waartoe dient de steen?
13. Wat kan er uit het kleine zaadje groeien ?
14. Noem een paar soorten van kersen?
15. Welk onderscheid is er tusschen een meikers en een morel?
9. De klaproos.
a. De bloem.
De lelie groeit in den tuin. Zij wordt daar gekweekt evenals de roos en de tulp. Zulke planten heeten gekweekte. Ze prijken gewoonlijk met fraaie bloemen. Hoe beter ze verzorgd worden, des te schooner bloeien ze. Bloemen, uit het wild overgeplant in den tuin, worden meestal grooter en schooner. Beproef het maar eens met madeliefjes.
Intusschen, ook op het veld, d. w. z. onder de in 't wild groeiende, komen mooie bloemen voor. Zoo vinden we tusschen de veldgewassen, vooral in de rogge, een paar bloemen, die al heel mooi zijn, nl. de klaproos en de korenbloem. De eerste willen we wat nader bekijken.
't Is nu midden in den zomer. Thans kunnen we de klaproos bloeiend vinden. Want haar bloeitijd valt in Juni en Juli. Niet overal wordt ze even hoog. Dat hangt af van de soort van grond. Is deze vruchtbaar, dan wordt de stengel wel een Meter hoog. scheepstra en walstra , Handt, natuurt., 2e druk. 2



Een kelk zoeken we aan deze geopende bloera vergeefs. Aan dien halfgeopenden knop echter kunnen we hem waarnemen. Kijk, de lielderroode bloemkroon is ten deele verborgen door twee kelkblaadjes. Als over een paar dagen de bloem heelemaal opengaat, dan valt de kelk af. Ook hier blijkt dus weer, dat de kelk vooral dient, om de inwendige, teere bloemdeelen te beschermen tegen weer en wind, zoolang de bloem nog in knop is. Het onmiddellijk afvallen bij 't opengaan der bloem is hier dus een bewijs, dat de kelk zijn diensten bewezen heeft.
Wat ook eigenaardig is bij de klaproos? Zoolang de bloem in knop is, liangt deze naar beneden. Zoodra echter de bloem zich opent, heft ze zich fier omhoog; dan spreidt ze haar groote bloembladeren wijd uit, ten einde zooveel mogelijk op te vangen van den heerlijken zonneschijn.
Er zijn vier groote, roode bloembladeren; beneden vertoonen zich zwarte vlekken, die zachtkens overgaan in het helderste rood. De bloembladeren zijn zacht en teer. Twee er van staan wat verder naar buiten; daar binnen liggen de andere twee. Ze schijnen elkaar te steunen.
De meeldraden omringen in grooten getale den stamper; ze hebben zwarte helmknoppen. Evenals de kelk- en de kroonbladeren zijn ze ingeplant op den bloembodem.
De stamper der klaproos is zeer groot, vooral het vruchtbeginsel. Dit lijkt veel op een ronde doos, gesloten dooreen sierlijk deksel. De stijl is kort en dik, zoodat we dien niet opmerken. De breede stempel is het deksel, dat over genoemde doos heenligt.
De vrucht heeft denzelfden vorm als de stamper. Dit komt, doordat de stempel zitten blijft. Over die vrucht meer in een volgende les.
OPGAVEN.
1. Waar kunnen we klaprozen vinden?
2. Wanner bloeit de klaproos?
3. Wat weet je van de kelkblaadjes?
4. Hoe is de kleur der kroonbladeren?
5. Hoe zijn die ingeplant ?
<i. Wanneer heft de bloem zieh omhoog?



7. Hoe zijn de helmknoppen gekleurd?
S. Welk deel van den stamper is zeer groot?
9. Waarop lijkt het vruchtbeginsel veel?
10. Waar blijft de stempel?
Teekenen: een blad van de klaproos (omtrek) en den stamper. (Omtrek van de overlangsehe doorsnede).
10. De klaproos.
b. Wortel, stengel en vrucht.
Nadat we de bloera der klaproos beschouwd hebben, willen we kennis maken met de overige deelen dezer plant. Om met den wortel te beginnen, moeten we de klaproos uit den grond trekken.
We merken dan op, dat een der vuilgele wortels dikker is, dan alle andere. Hij neemt van onderen naar boven in dikte toe en gaat over in den stengel. Evenals deze staat hij in loodrechte richting, 't Is de hoofdwortel. De andere wortels, waarin de hoofdwortel zich vertakt, heeten bjwortels. Bij de lelie is geen hoofdwortel, hebben we gezien. Daar vonden we onder aan den bol een aantal fijne draden, een menigte dunne wolfels dus. Dit is ook 't geval bij de grassen. (Hier even opmerken, dat de bol der lelie niet is, waarvoor men hem gewoonlijk houdt, nl. een wortel, maar een deel van den stengel, een verdikt stengeldeel. Dit ook verduidelijken door een ui of een sjalot).
Den wortel der klaproos vergelijken niet dien van een boom. Overeenkomst: beide een hoofdwortel met zijwortels. Verschil: die van den boom is houtachtig en veel grooter; die van de klaproos kruidachtig en kleiner.
Evenals er een hoofd wortel is, vinden we een hoofdstengel, waaruit zijstelen te voorschijn komen, die aan den top ook bloemen dragen. De zijstelen komen vlak boven een blad uit den hoofdstengel. De hoek tusschen een stengel en een blad heet oksel.
De bladeren der klaproos hebben niet, als die van den kerse-
2"



en den appelboom, stelen; ze zijn ongesteeld of zittend, gelijk het lelieblad. Maar hiervan verschillen ze zeer in vorm. 't Lijkt of er aan weerskanten van de dikke hoofdnerf eenige blaadjes zy11 ge8T°eid. Toch is dit zoo niet. De bladrand heeft hier nl. diepe insnijdingen. Hoe was dat bij 't blad van den appelboom?
We breken den stengel door; uit de wonde vloeit een lichtgeel vocht, dat melksap heet en bedwelmende (verdoovende) eigenschappen bezit. Uit een verwant van de klaproos, nl. de maankop, wordt opium bereid.
In 't najaar sterft de klaproos. Bij de lelie bleef een bol over; bij de klaproos bijft geen enkel stengeldeel in leven. De klaprozen, die 't volgend jaar het veld zullen sieren, komen voort uit zaadkorreltjes. En die zaad korreltjes vinden we in de vrucht.
Wat een verschil tusschen deze vrucht en de kers! Geen sappig vruchtvleesch, maar een drogen, harden wand heeft ze. Een doos met veel zaadjes. Die doos schuddende, kan men ze hooren. In 't deksel gaatjes, waar de kleine korreltjes door heen kunnen. De wind, over 't veld strijkende, schommelt de stengels met de zaaddoozen heen en weer, en de zaadkorrels worden in 't rond gestrooid, in groote menigte. Geen wonder dat soms lieele streken rood zien van de klaprozen!
OPGAVEN.
1. Hoe heet de dikke wortel van de klaproos?
2. Hoe heeten de andere, kleinere wortels?
3. Wat heeft de lelie in plaats van een hoofdwortel?
4. Waarvan is de leliebol dan een deel?
5. Hoe heet de plaats tusschen den stengel en een blad?
6. Waarom noemen we het blad der klaproos zittend?
7. Wat weet je van den rand van de bladeren der klaproos?
8. Wat vloeit er uit den stengel, als we dien doorbreken ?
0. Waaruit komen de jonge klaprozen voort ?
10. Vertel iets van de vrucht.
Teekenen: eenige bladvormen: een gaaf (van sering of lelie), een gezaagd (van een appelboom) en een getand (van een beuk). Hierbij den vorm getand verklaren.



11. Een vlinder.
Bij de behandeling der bij hebben we even gesproken over de betrekking tusschen bloemen en insecten. Het is hier de plaats, het toen behandelde te herhalen. Is herhaling in 't algemeen wenschelijk, hier vormt die geleidelijk den overgang tot de behandeling van den vlinder. Reeds bij de lelie hebben we gewezen op 't bezoek van den vlinder aan deze bloem. Het zal ons verder in 't oog vallen, dat de eene bloem door de bij, de andere door den vlinder wordt bezocht. Straks zullen we de oorzaak hiervan opsporen.
Ieder leerling kent den vlinder. Allen hebben hem zien dartelen in den warmen zonneschijn. Zijn leven duurt echter kort. Slechts weinig dagen mag hij zich verlustigen in den zonnegloed. Maar hij leefde reeds vroeger, d. w. z. vóór hij vlinder was. Hij is nl. voortgekomen uit een rups. Uit een vlinderei is 't jonge rupsje gekropen. Dit heeft gesmuld van de bladeren. Eindelijk heeft het zich verpopt, en uit de pop is de vlinder te voorschijn gekomen. Ei, rups, pop en vlinder zijn de vormen, welke het dier achtereenvolgens aanneemt. Daarom zeggen we, dat het dier een gedaanteverwisseling heeft ondergaan.
Die gedaanteverwisseling moeten de leerlingen zelf waarnemen. En niets gemakkelijker dan dat. Wellicht hebben de meeste leerlingen al lang kennis gemaakt met de levensgeschiedenis van den vlinder. Immers, op de schoohvandeling hebben ze dikwerf gelegenheid gehad, rupsen te vinden en die mee te nemen, om ze thuis in een doosje te verzorgen. Waarschijnlijk hebben ze dan ook reeds verschillende soorten van rupsen en vlinders leeren kennen. Thans willen we nog 't lichaam van den vlinder nauwkeurig bekijken.
Aan het lichaam merken we al dadelijk op: kop, borststuk en achterlijf. Dus een insect. Verder 6 pooten en 4 vleugels, 't Lichaam is met zachte haren bedekt. Op den kop, tusschen de oogen, staan een paar lange sprieten. Deze dienen om er inee te tasten, en heeten daarom voelhorens.
Onder aan den kop vinden we een opgerold buisje; dit heet de rollong. De vlinder kan de tong ontrollen en diep in een



bloemkroon steken, om 't honigsap op te zuigen. Bij bloemen nu, waar de honig te diep ligt, om door den snuit der bijen te worden bereikt, daar kunnen de vlinders met hun lange roltong terecht.
De mooie vleugels schijnen met poeder bedekt. Ze zijn teer. Als men ze even aanraakt, blijft het poeder aan de vingers kleven. Dat poeder dient onder een vergrootglas bezien. Dan blijkt het uit kleine schubben te bestaan.
't Lichaam van den vlinder is licht, haast al te licht in vergelijking van de groote vleugels, die het dan ook gemakkelijk dragen kunnen. Vandaar dat de vlinder niet als de vogels rechtuit vliegt, maar heen en weer dwarrelt in zijn vlucht.
OPGAVEN.
1. Waaruit is de vlinder voortgekomen?
2. En waaruit de rups?
3. Noem de veranderingen op, welke de vlinder ondergaat.
4. Waarom noemen we den vlinder een insect ?
5. Waartoe dienen de sprieten?
0. Wat doet de vlinder met zijn roltong?
7. Hoeveel vleugels lieeft de vlinder?
8. Waarmee schijnen ze bedekt?
9. Waaruit bestaat dat glanzig poeder?
10. Hoe komt het, dat de vlinder onder 't vliegen zoo heen en weer dwarrelt ?
12. De aardappel.
a. Stengel en bloem.
Ofschoon de aardappel overal in ons land wordt verbouwd, zoowel op klei- als op zandgrond, alsmede op veenachtigen bodem, is de aardappelplant zelve toch minder goed bekend, dan ze verdient. En toch is het zoo gemakkelijk, ze goed te leeren kennen, juist doordat ze, gelijk we zoo even opmerkten, haast overal voorkomt. Eerst willen we den stengel nauwkeurig bekijken.



Aan den stengel doen we opmerken: dat hij vrij dik, behaard en kruidachtig is, en een ruwe oppervlakte heeft. Verder dat hij kantig is en dat de randen oneffen zijn. Uit den lioofdstengel een aantal zijstengels, die alweer in de oksels der bladeren staan.
Dan laten we een blad afplukken. Hierbij zullen de leerlingen zich stellig vergissen, en voor een blad aanzien, wat ei slechts een deel van is. Er op wijzen, dat die groote en kleine blaadjes aan weerskanten van den steel samen het blad vormen; dat telkens twee kleine blaadjes afwisselen met twee groote; dat aan den top van den steel een groot blaadje zit. Al deze deelen, zoowel de groote als de kleine, noemen we blaadjes. Ze zitten bij paren (jukken) aan een gemeenschappelijken steel.
Op de wandeling wijzen op den wilden kastanje of den acacia, of de roos: deze hebben ook samengestelde bladeren. Opmerken, dat in 't najaar zoo'n samengesteld blad in zijn geheel afvalt. De vroeger beschouwde, die van kerse- en appelboom, van lelie en klaproos zijn alle enkelvoudig.
De bloemsteel vertakt zich in kleine stelen; elk dezer draagt aan den top een bloem. De kelk toont een bijzondeiheid. de kelkblaadjes staan nl. niet ieder afzonderlijk, maar vormen samen een bekertje. Op den rand hiervan zijn de toppen der blaadjes duidelijk zichtbaar. We hebben hier dus een kelk met 5 slippen. Zoo'n kelk noemt men wel vergroeidbladig; deze term is niet juist, waarom we hem liever vervangen door éénbladig.
Iets dergelijks merken we op aan de bloemkroon. Ook deze bestaat niet uit 5 afzonderlijke blaadjes, maar is éénbladig, op vijf plaatsen ingesneden. Wat de kleur der kroonbladen betieft, die is zeer ongelijk; vaak paars of wit. Dit hangt af van de sooit van aardappel.
Ook aan de meeldraden merken we eenige bijzonderheden op. De korte helmdraden zijn vastgegroeid aan de bloemkroon. De helmknoppen zijn lang, sluiten tegen elkaar aan, vormen al zoo een kokertje, en de ronde stempel steekt hier een eindje uit.
De bloempjes der aardappelplant zijn schoon. In t laatst der 18de eeuw tooiden de koning en de koningin van Frankrijk zich zelfs met die bloempjes. Ze deden dit vooral met het doel, om 't vooroordeel hunner onderdanen tegen den aardappel mee



te helpen overwinnen. Toen was de aardappelplant nog weinigbekend in ons werelddeel. In de volgende les zullen we (fourneer van vertellen.
OPGAVEN.
1. Hoe is de stengel van de aardappelplant?
2. Wat komt er uit den hoofdstengel voort?
3. Waar staan die zijstengels?
4. Wat weet je van 't blad der aardappelplant?
5. Xoem nog een paar planten met samengestelde bladeren.
0. Wat bijzonders valt er aan den kelk op te merken?
7. Wat weet je van de bloemkroon?
8. Welke kleuren heeft de bloemkroon al?
!). Wat weet je van de helmdraden en de helmknoppen?
10. Zijn de aardappels hier al lang bekend?
Teekenen: Een blad van de aardappelplant (hoofdnerf en steel, omtrek der blaadjes). Men toone ook de bladeren van de roos, de klaver en van den wilden kastanje. Deze eveneens teekenen. Ook een bloemsteel met de zijsteeltjes.
13. De aardappel.
b. Vrucht en knol.
Op de vraag, wat de vrucht is van de aardappelplant, wordt misschien geantwoord: wel de aardappel. De meesteu echter zullen dezen voor den wortel der plant houden. Aantoonen, dat geen van beide antwoorden juist is.
Om de vrucht te vinden, gaan we de geschiedenis der bloem na. Zoodra deze is uitgebloeid, verdort ze. De meeste deelen vallen af. De kelk blijft doorgroeien met het vruchtbeginsel. Dit laatste zwelt op tot een appeltje of bolletje, rond als een kers, doch wat grooter. Dit bolletje nu is de vrucht van den aardappel. We snijden zoo'n vrucht door, en zien dan, dat een dun vliesje een weeke massa omgeeft. In deze weeke massa bevinden zich tal van zaden. En zulk een vrucht heet bes vrucht. (Aalbessen,



bosehbessen eveneens besvruchten). Uit die zaden zouden we weer aardappels kunnen verkrijgen door zaaien. In den regel doet men dit niet. 't Is den landbouwer dan ook niet om de vrucht en de zaden te doen. Waarom dan wel?
Als we de plant uittrekken, komen er tal van knollen voor den dag. Dat zijn de wortels, zullen veel leerlingen zeggen. Immers ze groeien in den grond. Nu, dit doet de bol van de lelie ook. En die is toch ook geen wortel. Zoo ook hier. We hebben bij de aardappelplant niet alleen bovenaardsche stengels, maar ook onderaardsche. Uit deze laatste komen lange, dunne zijstengels voort, die zich aan 't eind verdikken. En die verdikte stengeldeelen, die knollen, dat zijn de aardappels.
Wat aan zoo'n aardappel te zien is. Tal van kleine kuiltjes, met witte puntjes er in. Uit die witte puntjes, oogen genaamd, groeien lange, witte stengels. Hieraan kan men ook kleine blaadjes bespeuren. Elk voorjaar kunnen we zulks waarnemen aan de aardappels in den kelder. Ieder kent die lange, gele spruiten. Wordt de aardappel in den grond gelegd, dan groeien die lange, dunne stengels er ook uit. Een of meer hiervan komen boven den grond: dat worden de bovenaardsche stengels. De onderaardsche zijn lang en dun; aan 't eind verdikken ze zich, gelijk we reeds hebben opgemerkt, tot aardappels. Waarom we den aardappelknol geen wortel noemen? Aan een wortel zitten nooit knoppen. De aardappel bezit wel knoppen: de oogen zijn de knoppen.
Reeds in de 1GS eeuw werd de aardappel naar Europa overgebracht, en wel uit Zuid-Amerika. Toch duurde het tot het laatst der 18de eeuw, eer de aardappel algemeen verbouwd werd. Men had geen oog op de Amerikaansche knollen; men haatte ze. Er waren echter enkelen, die in den aardappel een uitstekend voedingsmiddel zagen en daarom pogingen aanwenden, om 't vooroordeel der menschen te overwinnen. In de vorige les hebben we al meegedeeld, wat Lodewijk XVI en zijn gemalin Marie Antoinette deden, om de aandacht der menigte meer te vestigen op de nieuwe plant.
Eigenaardig is ook, wat de Franschman Parmentier deed, om de aardappelteelt aan te moedigen. Nadat hij overal vergeefs



redevoeringen had gehouden en tevens boeken had geschreven ter aanprijzing van den aardappel, bedacht hij de volgende list. Hij huurde een massa land, om Parijs gelegen, en bepootte dit met aardappelen. Toen ze rijp waren, liet hij overal in den omtrek bekend maken, dat het op zware straf verboden was, aardappelen te stelen van Parmentier's land, wijl die knollen voor de Koninklijke tafel bestemd waren. En hij deed zijn velden bewaken. Maar door dit alles ontwaakte bij de dorpelingen juist de trek naar de verboden vrucht. En spoedig waagde men zich 's nachts naar de akkers van Parraentier, om wat aardappels te rooven. En welk. een wonder! Niemand werd verrast. Weldra trokken nu bij naclit groote troepen naar de akkers, die natuurlijk verbazend geplunderd werden. Zoo werd de aardappel grage waar. Overal ging men hem poten. Weldra was 't vooroordeel overwonnen. Parraentier had zijn doel bereikt.
OPGAVEN.
1. Hoe heet de vrucht van de aardappelplant.'
2. Wat zit er in die vrucht ?
3. Noem nog een paar besvruchten.
4. Waarom verbouwt men aardappelen ?
5. De aardappel is geen wortel; wat dan?
0. Wat is er aan zoo'n aardappel te zien?
7. Wat komt in 't voorjaar uit die knoppen te voorschijn ?
8. Waar hebben we den aardappel vandaan gekregen?
9. Vertel wat I'armentier deed, om hem algemeen te verbreiden.
14. De boon.
a. De bloem.
De klaproos groeit, gelijk we gezien hebben, in 't wild; de lelie wordt door ons gekweekt, 't is een sierplant. Maar niet alle planten, die we kweeken, zijn sierplanten. Zoo is de aardappelplant wel een gekweekte, maar geen sierplant. Dit is ook het geval met boonen, erwten en nog veel andere planten. Die



kweeken we om het voordeel, dat ze opleveren. Toch levert een akker met bloeiende veldgewassen een schoon gezicht op.
We willen thans de bloem van een boon bekijken. We beginnen weer met den kelk. Hij is evenals diejvan de aardappelbloem éénbladig (buisvormig). Op den rand staan 5 slippen; ook hierin dus overeenkomst met de aardappelbloem.
Aan de bloemkroon merken we iets bijzonders op. De blaadjes
hebben nl. een vreemde, ongelijke gedaante. Het eerste is breed en opgeslagen; het heet de vlag. Dan volgen er twee, een rechts en een links, die met elkaar in grootte overeenkomen; ze heeten vleugels. En dan zijn er nog twee, die, gedeeltelijk aan elkaar vergroeid, een soort van schuitje vormen en samen de kiel genoemd worden. Van verre gezien lijken de bloemen wel wat op vlinders.
In zooeven genoemde kiel zitten meeldraden verborgen. Er zijn er tien. Van negen zijn de helmdraden van onderen af over de grootste lengte met elkaar vergroeid. De helmknoppen staan vrij van elkaar, maar dicht bijeen. De andere, nl. de tiende meeldraad, is vrij.
Van den stamper zien we niet veel. Die wordt door de helmdraden geheel ingesloten. Het vruchtbeginsel is groot; de stijl
a. Vleugels, c. Kiel. e. Vlag.
Stamper.



dun en een weinig gebogen. Houden we liet vruchtbeginsel van een uitgebloeide boon tegen 't licht, dan kunnen we daarin duidelijk kleine zaadjes waarnemen.
AVe nemen nog bloemen van andere vlinderbloemigen, b.v. van de erwt, en beproeven ook aan deze do bovengenoemde bloeindeelen te vinden.
OPGAVEN.
1. Noem eenige in 't wild groeiende planten.
2. Ook eenige gekweekte sierplanten.
3. Welke gekweekte nuttige gewassen ken je?
4. Uit hoeveel blaadjes bestaat de kelk van de boon?
5. Welken vorm heeft de kelk?
(j. Noem de deelen van de bloemkroon ?
7. Waarop lijkt de bloem wel wat?
8. Hoeveel meeldraden zitten er in de bloem?
9. Wat bijzonders valt er aan die meeldraden op te merken? 10. W at kun je van den stamper vertellen ?
Teekenen: a. de twee helften van een boon naast elkaar.
b. de naast elkaar gelegde kroonbladeren.
15. De boon.
b. De peul.
Als boven aan den stengel van een boon nog bloemen prijken, dan zitten onderaan reeds vrij groote peulen. Dus ontluiken alle bloemen niet te gelijk. Dit verschijnsel hebben de leerlingen op de wandeling in de wei zeker meermalen opgemerkt, b.v. bij de pinksterbloem. Ze zullen zich nog herinneren, welke bloemen het eerst ontluiken, de buitenste of de binnenste, ra. a. w. de onderste of de bovenste. Bij de boon groeien de bloemen aan den stengel, naarmate deze in lengte toeneemt.
Zoodra de bloem is uitgebloeid, vallen de bloembladen en de meeldraden af. Stempel en kelk verdorren, 't Vruchtbeginsel groeit door. Eindelijk is het volwassen. De peul wordt rijp. De peul is de vrucht van de boon.



De peul nauwkeurig bekijken. Die omgebogen punt is een deel van den vergroeiden stijl, 't Is nu de top van de peul. Van den top naar den steel loopen twee naden. Als we even drukken op den naad, die 't meest gebogen is, springt de peul open. Ze bestaat uit twee kleppen. In elke klep liggen eenige zaden of booncn, juist om de andere. De binnenwand der peul is met zacht dons bedekt. De jonge zaden zijn dus uitstekend beschut.
Elke boon is met een klein draadje bevestigd aan een der naden, nl. aan den buiknaad. Aan de boon vinden we gemakkelijk de plaats, waar 't draadje vastzat. Die zwarte vlek blijft steeds goed zichtbaar.
't Gebeurt nogal eens, dat zaden en vruchten met elkaar verward worden. Daarom willen we hier nog iets bijvoegen. We hebben gezien: de peul is een vrucht, de boon is een zaad. De vrucht bevat het zaad. Men zal zich nog het volgende herinneren; de kers is een vrucht, in den steen zit het zaadje. Wat is dan die steen zelf? Op een kers lijkt de bes der aardappelplant wel wat; ze verschilt er echter van in kleur en bevat geen steen, maar e3n aantal zaadjes. De kers is een steenvrucht; de bes van den aardappel een besvrucht; de vrucht van de klaproos heet doos; die van de boon en de erwt, ook een soort van doos, wordt peul genoemd.
De klaproos en de boon hebben vruchten, waarvan de wand droog en niet eetbaar is. Jonge, nog niet volwassen peulen worden echter wel gegeten. Denk maar eens aan slaboonen en peulerwten.
OPGAVEN.
1. Aan den stengel eener boon zien we bloemen en vruchten te gelijk. Hoe komt dat ?
2. Wat gebeurt er met de meeste bloemdeelen, als de bloem is uitgebloeid?
3. En wat ontstaat uit het vruchtbeginsel?
4. Wat vinden we aan den top der peul?
5. Waaruit bestaat de peul?
<i. ] toe zitten de zaden of boonen in de penl ?
7. Wat is 't onderscheid tusschen een vrucht en een zaad?



8. Hoe heet de vrucht van den aardappel; van de klaproos; van de erwt?
9. ïs de steen van de kers een zaad of een vrucht ? Wat dan ?
10. Hoeveel zaden bevat een kers; een peul; een bes; een klaproos?
16. Een appel.
't Is in de maand September. Wat is er in den hof veel veranderd sedert de Meimaand! In plaats van met bloesems zijn de appelboomen nu beladen met appels. Het is wenschelijk, thans in t kort te herhalen, wat we vroeger aan den bloesem hebben opgemerkt. Bloesem zeggen we. Dit woord hebben we weinig of niet gebruikt. Toch, bij vruchtbooinen, spreekt men vaak van bloesem in plaats van bloein.
Over de kleur kunnen we reeds oordeelen, voor we den appel geplukt hebben. \\ at over die kleur valt op te merken. En wat den smaak betreft, hebben we reeds vroeger opgemerkt, dat we zure en zoete appels onderscheiden. In een hof, waar veel soorten van appels gevonden worden, kan men ook verschil in vorin waarnemen.
En nu den appel zelf beschouwd. We herkennen in den steel dien van de vroegere bloem. Maar hij is dikker en steviger geworden, wat natuurlijk ook noodig was. Tegenover den steel, nl. aan den top vinden we een kuiltje. In dat kuiltje zitten verdroogde, zwarte draadjes, de overblijfselen van verdroogde meeldraden.
Als de bloem is uitgebloeid, vallen de bloembaadjes af; de andere bloemdeelen verdrogen, behalve het vruchtbeginsel. Dit groeit natuurlijk door. Maar nu valt hier een bijzonderheid op te merken, die we niet bij de kers, noch bij de klaproos of bij de boon kunnen vinden. Bij den appel nl. groeit met het vruchtbeginsel ook de bloembodem door. De appel ontstaat dus niet, zooals de kers en de peul, uit het vruchtbeginsel alleen, maar uit vruchtbeginsel en bloembodem.
Keist is do appel met zacht dons bekleed. Hij is dan groen en heeft een wrangen smaak. Maar hij wordt snel grooter en



daarbij saprijker. Onder de gele of roode schil zit het sappig vruehtvleesch. Dit is deels door den wand van 't vruchtbeginsel, deels door dien van den bloembodem gevormd. Eigenlijk geen ware vrucht dus. We zullen later vruchten ontmoeten, waarbij iets dergelijks valt op te merken.
Den appel doorsnijdende, vinden we het klokhuis; dit bestaat uit vijf hokjes met taaie, vliezige wanden. En in die hokjes eindelijk zitten do kleine zaadjes, bruin of zwart van kleur. Die zaadjes heeten pitten; de appel wordt pitvrucht genoemd. Uit eikdier zaadjes kan een appelboom groeien.
In elk hokje behooren eigenlijk twee pitten. Als het heel fijne appels zijn, vindt men in den regel slechts weinige van de zaden ontwikkeld. Soms zelfs zijn 't alleen maar wat kleine, verdroogde korreltjes.
Evenals de appel is de peer een pitvrucht. Hoeveel deze vruchten ook met elkaar overeenkomen, toch zijn ze gemakkelijk van elkaar te onderscheiden. Let b.v. op 't verschil in vorm.
OPGAVEN.
1. Bij welke planten spreekt men wel van blcesem in plaats van bloem?
2. Vertel iets van de kleur en van den smaak van den appel.
3. Wat is er van den vroegeren bloemsteel geworden?
4. Wat vinden we in 't kuiltje van den appel?
5. Uit welke deelen der bloem is de appel gegroeid?
0. Waarom kunnen we dus den appel geen ware vrucht noemen?
7. Hoe ziet een jonge appel er van buiten uit?
8. Hoe is de smaak van zoo'n onrijpen appel?
9. Hoe ziet een rijpe appel er uit?
10. Welk deel van den appel bevindt zich tusschen de schil en 't klokhuis?
11. Waaruit bestaat het klokhuis?
12. Wat zit er in ieder hokje?
Teekenen: a. een overlangsclie doorsnede van een appel.
b. een dwarse doorsnede van een appel.



17. Een zaadje.
Meer clan eens hebben -we kennis gemaakt met zaden. De appelboom, de klaprozen, de boonen, alle ontspruiten uit een zaadje. Die zaden verschillen in grootte, 't Zaadje van een klaproos is al heel klein; de boon is weer grooter, zoodat we aan deze de verschillende deelen van een zaad het best kunnen zien.
Zoo'n boon lijkt op een gesloten doosje, dat lieelemaal gevuld is. Het doosje is de zaadhuid; daarin zit de kiem. Gemakkelijk kunnen we die in twee helften verdeelen, welke met de vlakke zijden tegen elkaar liggen. Ze heeten zaadlobben. Slechts op een plaats zitten ze aan elkaar vast. Die plaats goed bekijkende, zien we een paar heel kleine blaadjes met een klein stengeltje en een worteltje.
Een boon bekijken, die eenige dagen in vochtige aarde heeft gelegen. De zaadhuid is gebarsten; de zaadlobben zijn een weinig vaneen gegaan, 't Worteltje is grooter geworden en naar beneden gedrongen. Ook de kleine blaadjes komen te voorschijn en ontplooien zich. De kiem is dus een klein plantje. Een weinig warmte en wat water zijn voldoende, om dit plantje te doen groeien.
Als een boon ontspruit, berst eerst de zaadhuid. De zaadlobben verheffen zich met het stengeltje uit den grond. Zij leveren het eerste voedsel voor 't jonge plantje. Spoedig is dit groot genoeg, om met zijn bladeren en wortels het voedsel uit de lucht en uit den grond te nemen. Dan zijn de zaadlobben zoo uitgezogen, dat ze heelemaal verschrompeld aan weerszijden van het stengeltje zitten.
Wil men van de zaden planten hebben, dan moet men ze zaaien. Op de wandeling hebben de leerlingen meermalen gelegenheid gehad, dien arbeid te zien verrichten. Waarschijnlijk hebben ze b.v. rogge, haver, gerst, tarwe of boekweit zien zaaien; altijd zeker wel enkele van deze. Welke, dat hangt af van de omgeving, d. w. z. van de grondsoort der omgeving. Waar een schooltuin is, kan men de leerlingen zelf laten zaaien. Opmeikingen over het zaaien: hoe, waarmee het geschiedt, enz.
Van de klaproos hebben we opgemerkt, dat de wind de zaaddoozen schudt en de kleine zaadjes uitstrooit. De wind is een



groote zaaier. Vooral kleine, lichte zaadjes worden door den wind soms op groote afstanden verspreid. \ andaar dat sommige planten zoo algemeen voorkomen. Waarschijnlijk hebben allen wel eens een kaarsje van de paardenbloem uitgeblazen en de kleine vruchtjes door de lucht zien zweven. Gemakkelijk is dus te begrijpen, dat de paardenbloem zoo wat overal groeit.
Ook de dieren verspreiden zaden op allerlei wijzen. De vogels b.v. pikken tal van bessen en steenvruchten op, en laten elders de zaden en steenen. Hierdoor is het verklaarbaar, dat soms in de dakgoot boompjes kunnen groeien. En de inensch zelf neemt op zijn weg tal van zaadjes mee aan zijn schoenen. Vandaar overal aan de kanten der wegen de weegbree.
Het behoeft nauwelijks opgemerkt, dat alle genoemde verschijnselen kunnen worden waargenomen. Het laten ontkiemen van een zaadje op een natte spons, wat de leerlingen zoo gaarne doen, heeft ook nog dit voor, dat ze dan zoo duidelijk de fijne wortelharen kunnen waarnemen.
OPGAVE N.
1. Waarop lijkt de boon wel wat?
2. Wat is dat doosje dan?
3. En wat zit er in die zaadhuid?
4. Hoe heeten de twee deelen van de kiem?
5. Wat zien we op de plaats, waar de zaadlobben aan elkaar vast zitten?
6. Wat gebeurt er, als de boon een paar dagen in vochtige aarde ligt?
7. Waar krijgt het plantje den eersten tijd het voedsel vandaan?
8. Wat gebeurt er dan met die zaadlobben?
9. Welke zaden heb je wel eens zien zaaien?
10. Wie zaaien nog meer behalve de mensch
Teekenen' een overlangsche doorsnede van een boon.
18. Knoppen.
Een wandeling op een mooien dag in t laatst van October is wenschelijk, om de leerlingen opmerkzaam te maken op de groote scheepstra en walstra, llantU. yatuiirk., Je druk.



veranderingen, welke de natuur heeft ondergaan. Veld en akker, bosch en wei hebben een geheel ander voorkomen gekregen. De oogst is al lang binnen, 't Meeste vee is op stal gezet, 't Gras in de wei begint te verdorren. Hier en daar nog een late bloem. De meeste boomen hebben hun bladeren verloren. Nog wat gele en bruine bladeren aan de kale takken. Opmerken, welke boomen 't langst de bladeren behouden.
't Is of al die boomen ten doode zijn gewijd. Toch, als de winter voorbij is en de lentezon de aarde begint te koesteren, dan staan die boomen weer in een oogenblik vol blad. Van waar zoo op eens al die bladeren?
Veel menschen meenen, dat de knoppen, waaruit die bladeren te voorschijn komen, ook in 't voorjaar aan de boomen groeien. We hebben thans een geschikte gelegenheid, om het postvatten van die verkeerde meening bij do leerlingen te voorkomen, of wel ze uit te roeien, waar ze, 'tzij door onware kindergedichtjes of waardoor dan ook, reeds is gevestigd.
Daartoe plukken we een takje van een wilden kastanjeboom. Inderdaad, daar zitten dc knoppen al, waarvan zoo velen meenen, dat ze eerst in 't volgend voorjaar komen. Zoo ook bij den kerseboom en bij andere boomen. Die knoppen blijven dus den winter over. De fijne deelen in zoo'n knop dienen beschermd tegen regen en kou. Nu, hiervoor is gezorgd. Ook bij de meeste andere boomen zijn de knoppen bedekt met schubben, en dikwerf zijn deze met een taaie, kleverige, harsige stof overtogen. Van die harsachtige zelfstandigheid der bladknoppen maken de bijen gebruik, om de reten en openingen van den korf dicht te stoppen.
We bekijken weer onzen tak. Vlak onder den knop is een klein groefje, do plaats, waar voor korten tijd nog een blad zat. De knoppen zijn dus ontstaan in de oksels der bladeren. Sommige knoppen zijn geplaatst aan de zijden, andere aan 't eind van den tak. Vandaar de namen zijknoppen en eindknoppen. Als uit een eindknop een tak groeit, wordt deze langer; groeien er uit de zijknoppen takken, dan ontstaan er zijtakken.
Nog willen we even bekijken de bruine blaadjes, die den knop bedekken: de reeds bovengenoemde knopschubben. Als in 't voorjaar de knoppen uitbotten, dan vallen die schubben af, en laten,



evenals de gewone bladeren, een litteeken achter. Aan dezen tak kunnen we waarnemen de plaats, waar de schubben van den eindknop van verleden jaar hebben gezeten. Alzoo kunnen we precies weten, hoeveel de tak dit jaar in de lengte is gegroeid. Zelfs kunnen we op die wijze den ouderdom van een tak bepalen.
0P8AVE5.
]. Hoe zien de boomen er nu uit ?
2. Waar zijn al de bladeren gebleven?
3. Wat vinden we nu reeds aan de takken?
■4. Kil wanneer zullen die knoppen eerst uitbotten ?
5. Waardoor worden de teere deeltjes in den knop beschermd?
0. Wat zit er vlak onder zoo'n knop?
7. Wat zat er nog onlangs op dat groefje?
8. Waar moeten we dus de knoppen zoeken?
9. Wat zijn zijknoppen , wat eindknoppen ?
10. Wanneer vallen de knopschubben af?
11. Wat laten ze achter, als ze afvallen?
12. Wat kunnen we uit die litteekens afleiden?
Teekenen: een takje met een paar zijknoppen en een eindknop.
3*



Vierde Leerjaar.
TWEEDE GEDEELTE (DIEREN).
1. Het Paard.
at het tweede gedeelte betreft van dezen eersten cursus. we behandelen in de eerste plaats de meest bekende en belangrijkste huisdieren. Reeds in de eerste drie leerjaren is veel waargenomen , wat thans weer de aanknoopingspunten oplevert voor een meer opzettelijke behandeling der dierkunde.
Een voornaam huisdier als het paard kennen allen. Bij het aanschouwingsonderwijs is het bovendien vrij uitvoerig behandeld. Een korte herhaling van het toen behandelde achten we hier wensehelijk. Dat een plaat hierbij uitstekend dienst kan doen, behoeft zeker nauwelijks opgemerkt.
Aanwijzing van de hoofddeelen: kop, hals, romp, pooten. Vervolgens de onderdeelen. Aan den kop: ooren, voorhoofd, oogen, neus, neusgaten, bek, enz. Aan den hals: keel, nek en manen. Aan den romp: rug, staart, schouders, zijden, buik, heupen, lies, borst. Aan een voorpoot: bovenbeen, knie, onderbeen, hoef. Aan een achterpoot: bovenbeen, dij, knie, hiel, enz.
Vervolgens ze noemen met vermelding van oen of meer eigenschappen: de lange, spitse ooren; het platte, smalle voorhoofd; de vriendelijke, groote, schuin staande oogen; de breede neus: de wijde neusgaten, enz. enz. Hiervoor zie men ook onze Handleiding bij het A. O.
Nadere beschouwing van den voet. Het uiteinde omgeven door een grooten nagel: hoef. Aan eiken poot één hoef; vandaar de



naam eenhoevig dier. Waarom 't paard huisdier genoemd wordt. (Hier opmerken, waarom 't paard wel, een muis of rat niet een huisdier is), 't Paard ons grootste huisdier.
't Jong heet veulen', de ouders hengst en merrie. De merrie zoogt den eersten tijd haar jong, vandaar de naam xoogdier. Koe en schaap, hond en kat, geit en varken zijn ook zoogdieren.
Kleur van het haar. Andere hoedanigheden van 't haar: glad en glanzig. Hoe deze hoedanigheden verschillen bij jonge en oude paarden. Welke 't mooist zijn. Een zorgvuldige behandeling doet het haar lang glanzig blijven.
Andere hoedanigheden en eigenschappen van 't paard, 't Bezit een ontwikkeld verstand en een getrouw geheugen. Dit met voorbeelden ophelderen (l. paardenspel; 2. den weg herkennen, dien 't éénmaal geloopen heeft, of de plaats, waar 't eens gestald is geweest). Verder is het gehecht aan zijn meester. Door zachtheid laat het zich gewillig leiden. Een ruwe behandeling maakt het halsstarrig, een zacht woord gewillig en gedwee. Gevoelig voor muziek. Hoort gaarne de opwekkende, vroolijke tonen der muziek, 't Is echter schrikachtig. Bang voor 't ongewone ; niets beteekenende dingen doen het op hol slaan. Men moet het paard opvoeden, leiden. Vertellen, hoe de Arabier met zijn paard omgaat.
Het paard is opgewekt, levendig, beweeglijk. Zijn grootste lust is rennen. Stellig hebben de leerlingen menigmaal een paard door de wei zien draven, vroolijk brieschende en den omtrek van zijn krachtigen hoefslag doende daveren. Stappen, draven, galoppeeren.
Daar de leerlingen gewoonlijk slechts een enkel paardenras te zien krijgen, achten we het niet wenschelijk, uit te weiden over verschillende rassen. Men kan even opmerken, dat in ons land voornamelijk drie rassen voorkomen: 't Friesche, 't Geldersche en 't Zeeuwsche. Misschien hebben de leerlingen een enkelen keer een ponny gezien.
Welke diensten het paard den mensch bewijst, als rijpaard en als werkpaard. Men besluite met de levensgeschiedenis van een paard, in den trant van: „Een paard vertelt", voorkomende in Sneeuwvlokken li.



OPGAVE N.
1. Welke zijn de voornaamste deelen van het paard?
2. Hoe zijn: de ooren; de neusgaten; het voorhoofd; de nek; de hals?
3. Wat zit er om het uiteinde van den voet?
4. Hoe noemen we daarom het paard?
5. Waarom heet het paard huisdier?
6. Hoe heet het jonge dier; hoe heeten de ouders?
7. Waarom noemt men het paard ook zoogdier?
8. Welke zoogdieren kent ge meer?
!>. Welke kleur hebben de paarden al ?
10. Waar vinden we bij 't paard de langste haren?
11. Noem eenige hoedanigheden van 't paard?
12. \\ aaruit blijkt al, dat een paard een goed geheugen heett?
13. Wanneer zegt men van 't paard, dat het stapt, draaft, galoppeert?
14. Waarvoor wordt het paard al gebruikt?
1"). Wie gebruiken het als werkpaard?
2. Het Rund.
Evenals liet paard is ook het rund reeds bij het A. O. behandeld. Bovendien is ook dit dier zoo bekend, dat we aanknoopingspunten in overvloed hebben. In de eerste plaats willen we het voornaamste uit onze aanschouwingsles herhalen, waarbij de plaat uitstekend dienst kan doen.
Aanwijzing en benoeming der voornaamste deelen van 't lichaam. Iets over grootte, vorm, kleur.
Waarin het rund met het paard overeenkomt: zoogdier; huisdier; 't bewijst den mensch veel nut, enz.
Punten van verschil: de koe horens op den kop, het paard niet. Achter aan den romp een lange, vleezige staart, aan 't eind waarvan een bosje haren, een kwast vormende. Geheel anders die van 't paard. De pooten van 't rund korter, de romp dik en plomp, bewegingen ver van sierlijk. Geen fraai dier zooals het paard. Verder het rund een tweehoevig dier: aan eiken poot twee hoeven, die samen nagenoeg den vorm hebben van een



paardenhoef. Achter aan eiken poot nog twee kleine hoefjes, die den grond niet raken.
Ook in geaardheid is groot verschil, 't Paard is fier, vlug, levendig, het rund loom, traag, dof, wezenloos. Terwijl het paard af en toe draaft door de weide, graast het rund onverstoorbaar kalm. Heeft het genoeg voedsel genomen, dan vlijt het zich neer in de schaduw, 't liefst aan den slootkant der wei. En dan eerst begint het kauwen. Al grazende heeft het rund 't voedsel bijna onmiddellijk doorgeslikt. Thans komt dat bij gedeelten weer in den bek en nu wordt het fijngemaakt. Pit heet herkauwen. Het rund is een herkauwend dier; het paard niet.
't Paard hebben we schrikachtig genoemd, 't rund is spoedig bang. Een hondje in de wei kan het verbazend doen ontstellen. Ook een bont kleedje kan het overigens zoo vreedzame dier heelemaal van streek brengen.
Wat we verder aan 't rund waarnemen. Tussehen de acliterpooten een groote uier, waaraan vier lange tepels. Toch heeft de koe geen gelegenheid, haar jong kalf te zoogen, wijl dit dadelijk na zijn geboorte aan de moeder ontnomen wordt, 't Mannelijk dier heet stier; de gemeenschappelijk naam is rund.
Onder de huisdieren bekleedt het rund een voorname plaats. Waarin het groote nut van 't dier al bestaat: melk (boter, kaas), vleesch, huid, horens, beenderen. Waarom de boer koeien houdt. In hoofdzaak in ons land melkvee en slachtvee. In enkele streken van Nederland, nl. in Limburg en Noord-Brabant wordt het rund nog als werkkracht gebezigd.
OPGAVE N.
1. Welk «lier is mooier: het paard of het rund?
2. Wat voor dieren zijn beide?
3. Maar hoe zijn van het rund: de kop, de oogen, de hals, de romp, de pooten ?
4. Welk verschil is er tussehen de staarten van beide dieren?
5. Wat draagt het rund op den kop?
G. Waarom noemen we het een tweehoevig dier ï
7. Wat weet je van zijn geaardheid?
8. Waarom noemen we het rund een herkauwer.'



9. Wat kan het dier al bang maken ?
10. Waar bevindt zich de groote uier?
11. Wat zit er aan dien uier?
12. Waarom zoogt de koe haar jong niet ?
13. Welke is de gemeenschappelijke naam voor stier en koe?
14. Wat krijgen we al van het rund?
15. Wat wordt er van de huid vervaardigd?
lö. In welke provinciën wordt het rund als werkkracht gebezigd ?
3. Het Schaap.
Ook met het schaap hebben de leerlingen reeds kennis gemaakt. Voor de verlevendiging van het vroeger opgemerkte en geleerde nemen we plaat NO. XI der eerste serie, en vervolgens N°. II der tweede, welke laatste de heide voorstelt. Verder verwijzen we naar de handleidingen bij die platen.
't Schaap is veel kleiner dan 't paard en 't rund. Zelf is 't zoo groot niet als een pasgeboren veulen of kalf. Met het woord schaap duidt men zoowel den ram ('t mannetje), als de ooi ('t wijfje) aan; 't is dus de gemeenschappelijke naam voor de ouders van het lam.
Evenals liet rund draagt liet schaap horens op den kop. Deze horens bezit gewoonlijk alleen de ram. Ze zijn geringd, hangen in een paar krullen langs den kop, en verschillen bovendien van die van 't rund, doordat ze een weinig zijn platgedrukt.
De romp van 't schaap is bedekt met lang krullend haar, wol genaamd. Die wolharen zijn eenigszins ruw en vettig, waardoor ze tot strengetjes samen kleven, die kleine krulletjes vormen. Al die krulletjes samen vormen een samenhangend geheel, vlies of vacht. In Mei of Juni wordt het schaap geschoren. Eerst daarna kan men den vorm van den romp duidelijk onderscheiden. Dan blijkt het schaap meer op het rund dan op het paard te lijken. Niet alleen in vorm, ook in andere opzichten komt het overeen met het rund: 't is een tweehoevig dier. Evenals paard en rund een zoogdier.



De ooi zoogt haar jongen, meestal 2 of 3 in getal. Ze heeft aan den uier slechts 2 tepels. Iets over jonge lammeren. Verschil in aard tussehen 't jonge dier en 't volwassen schaap. Lammeren: vroolijke dieren, die den ganschen dag huppelen om hun rustig grazende moeder, en de dolste sprongen doen. Volwassen is 't schaap zóó kalm en vreedzaam, dat het, aangevallen , zich zelfs niet verdedigt. Men houdt het dan ook voor dom en onnoozel.
Als er één schaap over den dam is, volgen er meer, zegt het spreekwoord. En als er een van de kudde in een sloot springt, dan springen de anderen het na. Volgt: het schaap is dom en onnoozel. Bovendien is het vreesachtig. Aan zelfverdiging denkt het in den regel niet. Daartegenover staat, dat het zachtzinnig is, nooit ruzie zoekt en alzoo zeer geschikt is voor het samenleven in groote kudden of troepen.
Zoo'n kudde op plaat N". 2 voorgesteld. De herder is pas met zijn kudde op de heide aaangekomen; zijn trouwe metgezel laat het waakzaam oog gaan • over de kudde. Zie hierover verder bovengenoemde handleiding.
De meeste heideschapen vinden we in Drente. Waarom men er juist in die dorre streken zooveel houdt. Wolschapen en vleeschschapen. In 't voorjaar het schaap geschoren, gelijk reeds boven is opgemerkt. Wat men niet de wol doet. Van de huid wel leer bereid. Lamshuiden veel gebruikt voor de bereiding van zeemleer. Van de melk kaas bereid.
OPGAVEN.
1. Wie is 't kleinst: het paard, het rund of het schaap?
2. Hoe heet het mannetje; het wijfje; het jong van 't schaap? ;5. Wat draagt het schaap meestal op den kop?
4. Waarin verschillen zijn horens van die eener koe?
5. Waarmee is het lichaam van 't schaap bedekt?
(i. Hoe zijn die wolharen?
7. Wat vormen de wolharen samen?
8. Wanneer wordt het schaap geschoren?
9. Wat spint men van die wol ?
10. In welk opzicht lijkt het schaap veel op het rund?



11. Hoeveel lammeren krijgt het schaap gewoonlijk?
12. Vertel iets van den aard van 't schaap.
13. Hoe wordt een troep schapen genoemd ?
14. Wie bewaken zoo'n kudde?
15. In welke provincie zijn veel heideschapen ? l(i. Vertel iets van 't nut van het schaap.
4. Het paard, rund en schaap.
Voor we verder gaan, willen we de drie behandelde zoogdieren nader met elkaar vergelijken. Letten we in de eerste plaats op 't voedsel, dat ze gebruiken. Dan hebben we al dadelijk een punt van overeenkomst. In den zomer ontmoeten we ze al vaak samen in de weide: dan leven ze hoofdzakelijk van gras; in den winter van gedroogd gras (hooi). Verder houden ze allen van brood en van lijn- en raapkoeken. Paarden eten bovendien gaarne haver. Blijkt dus, dat alle drie planlenetende dieren zijn.
We hebben bij het rund opgemerkt, dat dit, na een overvloedig maal genomen te hebben, zich ergens nedervlijt in de wei en dan eerst voorgoed begint te kauwen. Bij 't schaap merken we hetzelfde verschijnsel op. Ook bij dit dier komt het doorgeslikt voedsel bij gedeelten weer in den mond, om dan voorgoed fijngemalen en vervolgens opnieuw doorgeslikt te worden. Bij het paard doet zich dit verschijnsel niet voor. Alzoo: 't rund en het schaap herkauwen; ze heeten herkauwers; het paard niet.
Nog in een ander opzicht komen van de drie dieren het rund en het schaap 't meest met elkaar overeen. Beide zijn nl. tweehoevig , terwijl het paard een éénhoevig dier is. We kunnen alzoo zeggen: deze herkauwers zijn tweehoevige dieren. Later zullen we zien, dat alle herkauwers tweehoevigen zijn.
Alle drie worden door den mensch verzorgd: 't zijn dus huisdieren. Letten we verder op het nut, dat men van ze trekt, t Paard is trek- en lastdier, 't Kund doet als zoodanig slechts dienst in een paar provinciën van ons land. 't Schaap heelemaal



niet. Van dit dier gebruiken we de wol. In dit opzicht verschilt het schaap ook van de andere twee. Van rund en schaap melk. Van alle drie vleesch en vet. Paardenvleesch echter niet zoo algemeen gebruikt. Van de huid van alle drie: leder. Dat van schapenhuiden bereid, heeft de minste waarde. Het haar van paard en rund gebruikt voor zittingen van stoelen en voor karpetten. De beenderen en horens tot knoopen en lijm. Mest voor den landbouw.
Verder kan men ze vergelijken ten opzichte van de waarde. Opmerken, waarom veel landbouwers weinig paarden en veel runderen hebben, enz.
OPGAVEN.
1. Welk voedsel gebruiken paarden, runderen en schapen?
2. Hoe noemt men ze daarom?
3. Welke van deze dieren zijn herkauwers?
4. En waarin komen deze twee nog meer overeen ?
5. Hoeveel hoeven hebben de herkauwers?
(j. Waarom worden alle drie dieren door den mensch verzorgd?
7. Waarvoor gebruikt men het paard hoofdzakelijk?
8. Waar doet het rund dienst als trekdier?
9. Wat krijgen we van 't rund en 't schaap?
10. Van welke der drie dieren gebruiken we vooral het vleesch?
11. Wat bereidt men van hun huid?
12. Waarvoor gebruikt men 't haar van paarden en runderen?
5. Het varken.
Evenals de behandelde dieren is het varken een bekende voor de leerlingen. Op plaat N". XII der eerste serie zijn afgebeeld een schaap en een varken. Voor de behandeling verwijzen we naar de handleiding.
Waardoor dit dier er zoo onvriendelijk uitziet: kleine, schuinsstaande oogen, soms half verborgen onder de groote, afhangende ooren: onaangenaam, knorrend geluid: groote tanden; ruw en



woest; zich vaak in 't slijk wentelend; veel overeenkomst niet een wild dier.
Laten we het wat nader bekijken. De vrij groote kop door een korten hals verbonden niet den dikken romp. Bovenkaak en neus, vrij lang, vormen den langen snuit, waarmee het dier den grond omwoelt om voedsel te zoeken: stengels, wortels, vruchten, insecten en wormen; zelfs muizen en ratten versmaadt het niet. Dus een alles etend dier.
De rug eenigszins rond; de buik hangt bijna op den grond, want de pooten zijn kort. 't Lichaam bedekt met dikke, stevige haren, aan het uiteinde meestal gespleten; die haren heeten borstels. De borstels op den rug vooral stevig.
Aan eiken poot 4 teenen, omgeven door hoeven, 't Varken heet een veelhoevig dier. Alleen de voorste 2 hoeven van eiken poot raken onder 't loopen den grond.
't Jonge varken heet big ; de ouden heeten beer en zeug. De zeug werpt wel 10 of meer biggen op eenmaal. Ze heeft ook veel tepels.
Ons varken stamt af van het wilde. De Friezen en Batavieren maakten veel jacht op wilde zwijnen. Thans komen wilde zwijnen hier zelden meer voor. Een enkele maal vertoonen ze zich in Limburg. Dan maakt men ze zoo spoedig mogelijk buit: op de akkers richten ze veel schade aan. Geheele akkers woelen ze om: peulvruchten, knollen, aardappels, beukenoten, eikels, alles is van hun gading. En ze vernielen veel meer, dan ze verslinden.
Eerst na zijn dood doet het varken nut. Vleesch en spek. Borstels voor schuiers en vegers, 't Dier is zeer geschikt om gemest te worden. Varkens van nog geen jaar oud wegen soms 150 KG. In Amerika zeer veel varkens gemest en geslacht. Gezouten Amerikaansch spek hier overal verkrijgbaar, tegen lageren prijs dan 't inlandsche.
OPGAVE N.
1. Waardoor is het varken een onvriendelijk dier !
-■ Hoe zijn de kop, de hals, de romp, de rug, de pooten van 't varken?
3. Waardoor wordt de snuit gevormd?



4. Waarvoor gebruikt het dier den snuit?
5. Wat eet het varken al?
0. Wat weet je van de haren van 't varken ?
7. Hoeveel hoeven heeft het varken aan eiken poot?
8. Hoe heeten het jong en de ouden?
9. In welken tijd kwamen in ons land veel wilde varkens voor?
10. Waar vertoonen zich soms nog enkele?
11. Waarom tracht men ze zoo spoedig mogelijk te dooden ?
12. Vertel iets van 't nut van het varken.
6. De hond.
Op plaat NO. 10 der eerste serie zijn afgebeeld een hond en een kat. Die plaat kan bij de handeling van beide dieren dienst doen. Wat het vroeger behandelde betreft, hiervoor verwijzen we naar de handleiding.
De meeste leerlingen kennen vrij zeker verschillende hondenrassen. Ze kunnen vrij wel van elkaar onderscheiden een mops en een jachthond, een taks en een hazewind, een poedel en een herdershond. Niet licht zullen zij ze met elkaar verwarren. Maar ook zullen ze een hond niet licht voor een ander dier aanzien.
Wat we aan de meeste honden opmerken: een vrij langen kop; een rechten neus, van voren onbehaard en altijd vochtig; de oorschelpen nu eens rechtop staande, dan weer naar beneden hangende, de oogen eenigszins schuinsstaande, vriendelijk uitkijkende: 't lichaam van veel honden bedekt met lang, soms krullend haar.
Op de teenen geen hoeven zooals paard, koe, schaap en varken, maar nagels: 5 op die der voorpooten, 4 op die der achterpooten. Die nagels stomp: ze slijten af, doordat ze onder t loopen den grond raken. Ouder de teenen eeltballen. Afdruk hiervan in 't zand.
Jonge honden blind geboren. Eerst na cenige dagen kunnen ze zien. De ouden heeten reu of rekel en teef. De gemeenschappelijke naam is hond. De teef gewoonlijk op eenmaal 4 of 5 jongen, die ze zoogt. De hond dus ook een zoogdier.



Voedsel: aardappels, brood, maar liever vleesch. Een vleeschitend dier. De vorige dieren allen planteneters, uitgezonderd het allesetend varken.
Scherpe reuk. Eenige voorbeelden, waaruit blijkt de verbazende ontwikkeling van het reukorgaan. Geschiktheid voor de jacht. Leerzaam. (Voorbeelden).
Verder de hond een trekdier. Als zoodanig nuttig voor kramers en vrachtrijders. Andere deugden van den hond: waakzaamheid, moed, trouw.
Do hond door alle tijden heen huisdier geweest. Do rondzwervende jagers- en herdersvolken in de oudheid hielden reeds honden. Eigenaardig ook, dat de hond in alle klimaten, in allo streken der aarde voorkomt, evenals de mensch. Overal wordt deze gevolgd door zijn onafscheidelijken metgezel, den hond. Bij de behandeling van plaat NO. II (de heide) de innige betrekking besproken tusschen den herder en zijn hond.
OPGAVEN
1. Welke soorten van honden ken je?
2. Hoe is vati de meeste honden de kop; de neus?
3. Hoe zijn de oorschelpen en de oogen ?
4. Wat weet je van 't haar van den hond?
5. Hoeveel nagels zitten er aan eiken voorpoot ? G. En hoeveel aan eiken achterpoot?
7. Hoe komt het, dat die nagels niet scherp zijn?
8. Wat vinden we onder de teenen van den hond ?
9. Wat kan een pasgeboren hondje de eerste dagen niet?
10. .Welk voedsel gebruikt de hond al?
11. Waarom noemt men hem een vleeschetend dier?
12. Welken dienst heeft de hond van zijn reuk?
13. Welk nut hebben wij van den hond?
14. Xoern eenige eigenschappen van het dier?
7. De kat.
Evenals de hond is de kat een overbekend dier. In tal van woningen komt ze voor; ten platten lande haast in elk huis.



Daar is ze zelfs veel algemeener dan de hond. Ze hecht zich echter minder aan de bewoners, dan aan het huis. In dit opzicht staat ze tegenover den hond.
Aan de kat merken we op: een ronden kop; een korten, rechten neus; een paar spitse, rechtopstaande, beweeglijke oorschelpen. Snorharen op de bovenlip; deze heeten ook voel- of tastbaren. In den bek scherpe tanden; waarvoor deze dienen. Een buitengewoon zachte pels. Welke kleuren deze kan hebben (wit, zwart, gevlekt, grijs, geel, soms drie kleuren te gelijk). Een dikke, ronde staart. Scherpe nagels.
't Getal nagels gelijk aan dat van den hond. Toch groot verschil. De kat heeft ze nl. gewoonlijk opgetrokken, zoodat ze onder het loopen den grond niet raken; ze blijven dus scherp. De kat kan ze uitslaan, wat ze dan ook doet bij 't bemachtigen van haar prooi, bij verdediging en bij aanval. Wat de laatste betreft, heeft ze de leelijke gewoonte, soms plotseling te krabben zonder de minste aanleiding. (Valsch dus). Evenals de hond eeltballen onder de teenen; daardoor kan zo onhoorbaar door de kamer sluipen.
De ouden heeten kater en kal; de laatste naam is tevens de gemeenschappelijke voor beide. De jongen, 3 a 6 te gelijk, zijn de eerste 9 dagen blind. Moederliefde der kat. (Voorbeelden). Opgewektheid der jongen. Hoe de oude ze leert jagen.
Voedsel der kat. Evenals de hond een vleeschetend dier. Gaarne eet ze ratten en muizen. Hoe ze die bemachtigt.
Uit de manier, waarop ze haar prooi beloert, blijkt haar groot geduld. Uren lang kan ze onbeweeglijk zitten loeren op een muis. Nog een andere goede eigenschap: zindelijkheid. Dit blijkt uit haar talrijke wasschingen. Alle haartjes moeten in orde liggen, zelfs die van den kop. Hiertoe belikt ze haar pooten en stiijkt er mee over den kop. Tegenover die goede hoedanigheden staan twee slechte: ze is snoepachtig en valsch.
Nut van de kat. Zelfs haar aanwezigheid is voldoende, om de muizen op eerbiedigen afstand te houden, ja om ze te doen verhuizen. Vaak verlaten de muizen een huis, waarin een kat rondsluipt. Het nut blijkt vooral uit de volgende geschiedenis. In 't midden der vorige eeuw kregen alle bewoners op het eiland Placida bevel, zich van hun katten te ontdoen, opdat de



faisanten, daar geteeld door den koning van Napels, zich sterker zouden kunnen vermenigvuldigen. Pas waren er 2 jaren voorbijgegaan, of het krioelde van ratten, die alles stuk knaagden in huizen en kerken. De kleine kinderen in de wiegen werden zelfs aangevallen en doodgebeten door de vraatzuchtige dieren. Toen gingen de rampzalige eilanders den koning smeeken om intrekking van t gebod. Eerst na herhaald smeeken gaf de vorst toe; de kat werd in haar eer hersteld, en de ratten verdwenen.
OPGAVEN.
1. Waar komt de kat veel voor?
Hoe zijn de kop; de neus: de oorschelpen?
3. Wat heeft de kat op de bovenlip?
4. Wat doet ze met die snorharen-?
5. Hoe heeten die haren dan ook wel?
0. \\ aardoor kan de kat door nauwe openingen dringen ?
7. Hoe is de pels van de kat?
8. En hoe is de staart ?
9. Vertel iets van de nagels der kat.
11. Wat weet je van de jongen der kat?
12. Waaruit bestaat het voedsel der kat al?
13. Noem eenige eigenschappen van het dier.
14. Welk nut hebben we van de kat.
15. Vertel de geschiedenis op Placida.
8. Hond en kat.
We willen deze algemeen voorkomende en zoo overbekende dieren met elkaar vergelijken. Van kinderen, die slecht met elkaar overweg kunnen, meestal met elkaar in vijandschap leven, zegt men wel eens: ze leven als hond en kat. Waaruit af te leiden is, dat hond en kat elkaar zeker ook niet best kunnen uitstaan. Waarschijnlijk hebben de leerlingen wel eens een strijd tusschen beide dieren bijgewoond, en daarbij dan opgemerkt,



hoe de kat, als ze het onderspit delven moest, vaak wist te ontkomen, door in een boom, op het huis, een schutting, een hek, kortom op een of andere verhevenheid te klimmen, waar natuurlijk de hond ze niet vervolgen kon. De kat nl. kan klimmen , de houd niet.
Beide zijn huisdieren, maar, gelijk we opgemerkt hebben, de hond hecht zich meer aan den mensfch, de kat aan het huis. De hond door zijn ongelooflijk fijnen reuk kan zijn meester, zijn prooi, ja alles opsporen. De kat heeft volstrekt geen scherpen reuk; ze ruikt zelfs slecht. Toch bezit ze het vermogen, om plaatsen, waar ze eenmaal is geweest, te herkennen. Al wordt ze ook in een zak uren ver van haar woning verwijderd, toch kan ze die terugvinden, 't Gehoor der kat is scherp. Op een afstand van 40 schreden kan ze nog het geritsel hooren, dat een wegloopende muis in 't gras veroorzaakt. Ook haar gezicht en haar gevoel zijn goed ontwikkeld.
Wat het getal teenen en nagels betreft, hierin komen beide dieren met elkaar overeen, maar de nagels van den hond slijten af (waardoor?), terwijl die van de kat scherp blijven. Verschil in 't gebruik dier nagels. Met de nagels verdedigt de kat zich ook tegen den hond, die haar in grootte en kracht ver overtreft.
In lenigheid en slankheid overtreft ze den hond weder. Ze kan haar lichaam dan ook veel meer in allerlei bochten brengen. Haar behendigheid is zeer groot.
Vroeger honden en katten uitsluitend in 't wild levende. Dus wilde dieren. Ze voedden zich met vleesch, dat ze verkiegen door jacht te maken op andere dieren. Daarotn heeten ze roofdieren of verscheurende dieren. Hierop wijst hun lichaamsbouw: scherpe klauwen en sterk gebit, geschikt om de prooi vast te houden en stukken vleesch uit het lichaam te scheuren, de beenderen te vermorzelen; snel loopen, enz.
Hij de Batavieren en Friezen de hond reeds huisdier. De tamme kat verschijnt eerst veel later in ons land. De kat heeft veel van haar wilde natuur overgehouden. Des avonds en 's nachts gaat ze op roof uit. Soms tijdelijk absent, om in bosschen rond te zwerven; zelfs kan ze heeleniaal verwilderen.
Verschil in leefwijze en aard. Wat den laatste betreft, men scheepstra er. walstra , Handl. Natuurk., 2e druk. 4



spreekt van den trouwen hond en van de valsehe kat, zij liet dan ook, dat die valsehheid volgens sommigen overdreven wordt voorgesteld. De kat afkeerig van water; de hond plast door dik en dun.
Vergelijken ten slotte het nut van beide dieren.
OPGAVEN.
1. Hoe leven hond en kat vaak met elkaar?
2. Hoe kan de kat den hond gemakkelijk ontvluchten?
3. Welk van beide dieren heeft een fijnen reuk?
4. Waaruit blijkt, dat de kat best hooren kan?
5. Hoeveel nagels hebben beide dieren op de teeuen ?
'• Welk onderscheid is er tusschen die nagels?
7. Waarom noemt men beide dieren roofdieren ?
8. Welk van beide heeft nog 't meest van een wild dier?
9. Waaruit blijkt dat ?
10. \\ elk van beide is 't langsl bij ons huisdier geweest ?
9. Het konijn.
Konijnen zijn bij de meeste leerlingen wel bekend: jongens houden dikwijls tamme' konijnen. Van den hond en de kat verschillen ze o. a. door hun beweging. Daar de achterpooten langer zijn dan de voorpooten, is hun loopen dan ook een soort van springen. Met zoo even genoemde dieren komen ze hierin overeen, dat ze aan de voorpooten vijf, aan de achterpooten vier teenen hebben, en wel inet groote sterke nagels. Deze gebruiken ze echter om te graven.
\ erder merken we aan het lichaam op: een langwerpigen kop met een gebogen neus en een paar groote, vriendelijk uitkijkende oogen (deze kan het dier niet geheel sluiten: daarvoor zijn de oogleden te klein). Op de lippen zitten snorharen; de bovenlip is gespleten; een paar lepelvormige ooren op den kop, zeer beweeglijk, 't Lichaam is bedekt met zacht, wollig haar. De pels heeft verschillende kleuren.



Wie van de leerlingen konijnen houdt, heeft meermalen opgemerkt het voortdurend knagen aan de traliën. Dit knagen is noodig: de voorste tanden (snijtanden) groeien nl. steeds door en moeten dns afslijten. Anders zouden ze te lang worden. Bovendien slijten die tanden (van boven- en onderkaak) tegen elkaar af. 't Konijn is een knaagdier.
't Konijn krijgt 7 of 8 maal per jaar jongen, telkens 4 a 12, zoodat men van een paar volwassen konijnen in één jaar wel 50 jongen kan krijgen. Dit is nu wel heel aardig, maar waar dit dier in 't wild voorkomt, kan die snelle vermeerdering verbazend lastig worden.
Wilde konijnen komen in ons land voor in zandige, heuvelachtige streken, in Drente, Overijsel en Gelderland, en vooral in onze duinen. Ze wonen in holen, vrij diep in den grond, van waar eenige gangen uitloopen, die aan de oppervlakte uitkomen. Ieder paar heeft zijn eigen woning. Tegen den avond komen ze te voorschijn; dan naar 't veld om voedsel. Grcote schade kunnen ze aanrichten, vooral in duinstreken door 't omwoelen en ondermijnen van den grond. Men vervolgt ze dan ook.
Hoe men jacht op ze maakt. Met honden, en ook met het fretje. Dit kleine roofdier stuurt men in 't hol, om 't konijn er uit te drijven. Vooraf doet men het een muilband om; anders zou het zich dadelijk vergrijpen aan het konijn.
Wilde konijnen hebben een hol noodig voor hun jongen. Deze zijn nl. evenals die van den hond en de kat, de eerste 9 dagen blind; ook zijn ze bij hun geboorte nagenoeg kaal. Dus zeer hulpbehoevend. In dat hol zijn ze beschut tegen weer en wind. Voor het graven van het hol nu dienen bovengenoemde sterke nagels.
Het wilde konijn kan gemakkelijk getemd worden; het tamme daarentegen kan spoedig weer verwilderen. Veel overeenkomst tusschen het tamme en het wilde.
Onderscheid in kleur tusschen beide. Terwijl het tamme allerlei kleuren vertoont, hebben de wilde een bruin-grijze bovenvacht en een blauw-grijze ondervacht. De kleur der wilde komt overeen met die der omgeving.
Ook is het tamme konijn grooter dan het wilde: 't eerste kan wel 5 KG. worden, 't laatste niet zwaarder dan 21/2 KG.
4*



In sommige landen, o. a. in België en Frankrijk, niest men veel konijnen om het vleesch, dat veel overeenkomt met dat van een haas.
OPGAVE x.
1. Hoe komt het, dat het konijn springt?
Hoeveel teenen heeft het dier aan eiken voor- en aan eiken achterpoot?
3. Hoe zijn: de kop; de neus; de oogen ?
4. Wat heeft het konijn op de lippen?
5. Welk onderscheid is er tusschen de boven- en de onderlip? 0. Waarom moet het koniju knagen?
7. Hoeveel jongen kan men bij een paar konijnen wel krijgen in een jaar?
8. Waar vindt men wilde konijnen?
9. Welke kleur hebben deze?
10. Waarom maakt men jacht op wilde konijnen?
11. Hoe zien jonge konijnen er uit?
12. Welk onderscheid is er tusschen een tam en een wild konijn?
10. De muis.
Evenals de hond vergezelt de muis den menscli overal, waar hij zich maar metterwoon vestigt. Zij is dan ook over de heele aarde verspreid. In alle vertrekken onzer woningen voelt ze zicli thuis. En toch noemen we haar geen huisdier. Eer een huisplaag.
We vervolgen ze om haar snoeplust en vernielzucht. Haar snoeplust is verbazend groot. Ze doet zich te goed aan melk, kaas, allerlei zoetigheden, vleesch, spek, en neeint steeds uit het goedo het beste. Toch richt ze nog veel meer schade aan door haar vernielzucht. Deze kent geen grenzen. De kleeren in de kast, t behangsel in de kamer, 't kleed op den vloer, alles wordt stuk geknabbeld. Vooral in de boekenkast kan ze vreeselijk verwoestingen aanrichten. Ze is een echt knaagdier.
Toch is zoo n muis een aardig dier. Hoe ze er uitziet: een spits snuitje, een paar groote ooren en oogen, aan de bovenlip snorharen. Verder een lange, kale staart, met kleine schubben bedekt, die bij t klimmen dienst doet. Buitengewoon vlug en



behendig is ze. Een mooi gezicht, als ze, op haar aehterpooten staande, zich poetst en likt. Zwemmen kan ze ook wel.
Gehoor, reuk en gezicht zijn best ontwikkeld, 't Laatste komt vooral te pas, want gewoonlijk komt ze eerst 'savonds uit haar schuilhoek te voorschijn.
Evenals de konijnen vermenigvuldigen zij zich sterk. Elk jaar 5 of C maal jongen, telkens 4 a 8. Eerst zijn deze heel klein en naakt, de eerste 12 of 13 dagen blijven ze blind; dan nog een paar dagen in 't nest; daarna zelf op voedsel uit.
't Nest, in allerlei schuilhoeken, bestaat uit hooi, stroo, papier, spaanders, lapjes, veeren, kortom uit zachte stoffen.
De muis heeft veel vervolgers, waarvan de kat de ergste. Ook uilen, bunzings, ringslangen en egels maken jacht op muizen. En de mensch niet te vergeten.
Op 't veld leeft een verwant, nl. de veldmuis. Waar deze talrijk voorkomt, wordt groote schade aangericht aan de graanakkers. Zij bijten de halmen beneden af, zoodat deze omvallen, waarna ze de aren afknagen en mee naar haar woning sleepen. Die woning is onder den grond en heeft evenals die van 't konijn veel uitgangen. Tegen 't najaar trekken ze zich terug onder de hoopen graan, en komen dan ook wel in schuren en stallen een schuilplaats zoeken. Gedurende de koudste winterdagen houden ze een winterslaap. Ook zij vermenigvuldigen zich snel; in de# zoogenaamde muizenjaren vertoonen ze zich dan ook in ontelbare menigte. Ze worden vervolgd door vossen, bunzings, wezels, uilen, kraaien. Toch zijn deze vijanden niet bij machte, ze geheel uit te roeien. Een middel, in den laatsten tijd in sommige lauden tegen de veldmuizen aangewend, bestaat in het toedienen van brood, gedrenkt met een vloeistof, die een besmettelijke ziekte onder die schadelijke dieren doet ontstaan.
Echter staat tegenover al de schade, die ze aanrichten, een voordeel: de akker wordt door het omwoelen, alsmede door de bemesting met de doode muizen, voor een volgend jaar vruchtbaar.
O P O A V E N.
1. Waar wordt de muis al gevonden?
'2. Waarom noemt men ze toch geen huisdier?



3. Waarom noemt men ze een huisplaag?
4. aarvan snoept ze al in onze woningen ?
5. Waar richt ze vooral schade aan ?
6. Hoe ziet de muis er uit? (Snuit, ooren, oogen, staart).
7. Wat kan ze met haar staart doen?
8. \\ aarin komt ze met het konijn overeen ?
9. Waarvan maakt de muis haar nest?
10. Door welke dieren wordt de muis al vervolgd ?
11. Vertel iets van de veldmuis.
11. De egel.
\\ elk een onderscheid tusschen de groote, lootne koe en de kleine, vlugge muis; tusschen het schoone paard en den onooglijken egel! Toch, bij al dat onderscheid en ook bij 't groot verschil in leefwijs, veel overeenkomst. Immers bij al die dieren: een kop, een romp en vier ledematen of pooten, en aan kop en romp verder gelijksoortige deelen op te merken. (Bovendien al deze dieren zoogdieren). Ook 't lichaam van allen bekleed. Meestal bestaat die bekleeding uit haren, dun en zacht. Bij den egel vinden we echter een eigenaardige bekleeding: de haren zijn hier hard en dik en scherp: ze heeten stekels. Alleen de snuit, het achterlijf, de staart en de pooten zijn niet met stekels bedekt.
De snuit van 't dier lijkt op dien van 't varken; nu en dan laat het een knorrend geluid hooren; vandaar, in verband met die stekels, de naam stekelvarken. Toch is deze naam onjuist. Het stekelvarken is een heel ander dier; dat leeft in Zuid-Europa.
Hoe dit dier er verder uitziet. De kleur der stekels is bruin; de buikzijde is iets lichter, de kop zwart. Vier korte pooten dragen het zware lichaam tamelijk vlug voort. De korte staart sleept bijna over den grond. Bij gevaar rolt de egel zich snel samen tot een bal. Kop, pooten en staart zijn dan verdwenen. De stekels zijn hem een uitstekend wapen. Als inen hem plaagt. rolt hij zich ook oogenblikkelijk samen. Natuurlijk doet hij dit. als een zijner grootste vijanden, vos of hond, hem nadert. De vos is zijn doodvijand. Deze slaagt er gewoonlijk in, hem zich te doen ontrollen; daarna pakt hij hem bij den neus en doodt hem.



In opgerolden toestand verkeert de egel ook overdag in een holte aan den slootkant of in een hoop droge bladeren. Tegen den avond te voorschijn; dus een nachtdier. Dan maakt hij jacht op sprinkhanen, kevers en andere kleine dieren. Hij is een insecteneter. Ook lust hij gaarne eieren, vogeltjes en muizen, zelfs kikvorschen. Meermalen heeft men hem in gevecht gezien met een adder, en dan bleef hij gewoonlijk overwinnaar. Merkwaardig, dat hij van 't slangenvergif niet den minsten invloed ondervindt.
In 't begin van Juni werpt het wijfje 3 a 6 jongen, t Nest in een dichte heg of in een hoop bladeren. De jongen eerst blind en bijna naakt, de stekeltjes kort en buigzaam. Ze groeien snel en veranderen spoedig van kleur. Teedere zorg der moeder. Deze voorziet ze overvloedig van voedsel: wormen, slakjes, ooft. Hoe dit laatste, b.v. een appel in de stekels wordt gerold en op den rug naar 't nest gedragen. Op deze wijze brengt de egel alles naar zijn nest, wat hij hiervoor noodig heeft: afgevallen bladeren enz., alles op zijn rug in de stekels gespietst.
Als 't begint te vriezen, graaft hij zich diep in zijn nest en valt in den winterslaap, die ongeveer duurt tot Maart. In tammen staat slaapt hij den winter niet door. Hij is gemakkelijk te temmen en bewijst dan goede diensten door 't vangen van muizen. Hij is zeer gevoelig voor een vriendelijke behandeling. Gaarne lust
hij melk. . . ,
De egel is een goedaardig, vreesachtig dier. Hij bemoeit zich
met niemand dan met zijn wijfje. Zelfs heeft ieder van hen een afzonderlijk nest. Beide woningen dicht bij elkaar. Overdag spelen ze samen soms met elkaar, wanneer ze zich nl. op een veilige plaats bevinden.
De Zigeuners eten het vleesch van den egel, terwijl in sommige streken aan het vet geneeskracht wordt toegeschreven.
OPGAVE N.
1. Waarin komt de egel met de vroeger behandelde dieren overeen.'
2. Waarmee is zijn lichaam bedekt?
o. Hoe zijn die stekels gekleurd ■
4. Wat doet de egel met de stekels?
."). Wanneer rolt hij zich samen?



6. Wie zijn groote vijanden van hem?
7. Waarom noemt men Iiem ook stekelvarken?
8. \\ aaruit bestaat zijn voedsel ?
0. Wat weet je van zijn jongen?
10. Vertel iets van 't nest van den egel?
12. Het huishoen.
We hebben hier ter beschouwing een overbekend dier, bekend uit en door de omgeving, alsmede door de behandeling bij het A. O. Dienst kunnen doen plaat NO. II (de Haan) en plaat N. XII (Kip en eend).
t \erschil tusschen het hoen en de behandelde dieren valt al dadelijk in 't oog. 't Lichaam bedekt met veeren en gedragen door twee pooten. 't Hoen legt eieren, waaruit na bebroeding kuikens komen; geen zoogdier, maar een vogel.
Meer punten van verschil. Aan den kop: snavel, die hard is en puntig en van voren een weinig gebogen. Op dien snavel de neusgaten. Ook ten opzichte van de oogen verschil: behalve de 2 oogleden is er nog een 3de, nj. jn den voorsten ooghoek. Dit vliesje heet kniplid. In de felle zon gezeten, trekt het hoen dit kniphd voor de oogen, om 't scherpe licht te temperen. De kop is versierd met een kam en twee lellen. Geen oorschelpen, wel ooren. De kop zeer beweeglijk, wat blijkt bij 't loopen.
De staart uit twee rijen lange veeren, als een dak naar elkaar toegebogen. In de vleugels ook zulke lange veeren, pennen. De romp en 't bovenste deel der pooten bedekt met korter veeren.
't Onderste deel van den poot, het loopbeen, bedekt met schubben. Aan het loopbeen 4 teenen, waarvan 3 naar voren, 1 naar achteren gericht. De haan heeft sporen. Waarvoor hij die gebruikt. Op de teenen nagels, waarmee in 't zand gekrabd om insecten, regenwormen, enz. Gewoon voedsel: zaden. Ook wel een grasspiertje of een blaadje verorberd. Af en toe zelfs een kiezelsteentje doorgeslikt.
Een hen kan in een jaar wel 100 eieren leggen, als men ze haar telkens ontneemt. Doet men dit niet, dan legt ze 12 a 20,



waarop ze gaat zitten broeden. Alleen de kip broedt. Na 3 weken de jonge hoenders, kuikens, uit de eieren: aardige dieren die terstond uitgaan om voedsel te zoeken. De moeder waakt met veel zorg over ze. Voortdurend laat ze een klokkend geluid hooren. Daarom heet ze klokhen. Den eersten tijd verschuilen de kleinen zich onder de vleugels der moeder, vooral wanneer gevaar dreigt.
Vergelijking tusschen de kip en den haan. De kip: kam kleiner; lellen korter, hals korter en dunner; staart minder groot en sierlijk; veeren minder fraai; geen sporen. Ze kraait niet, maar kakelt. Is niet zoo strijdlustig; ook minder fier van houding. De haan waakzaam. Reeds in de morgenschemering kondigt hij den dag aan. Dan verlaat hij met de hennen het rek, om te genieten van den frisschen morgenstond. Hij waakt uitstekend over zijn hennen. Vindt hij een lekker hapje, dadelijk roept hij ze er bij en laat het door haar opeten. En dreigt er gevaar, dan verdedigt hij ze met moed. Zelfs tegen roofvogels waagt hij den strijd.
OPGAVEN.
1. Waarmee is 't lichaam van 't hoen bedekt?
2. Hoeveel pooten heeft de vogel ?
3. Wat vinden we aan den kop van 't hoen?
4. Hoeveel oogleden zijn er?
5. Waarvoor dient hel kniplid ?
ti. Wat heeft het hoen in plaats van voorpooten?
7. Hoe heeten de lange staartveeren ?
S. Waarmee is het loopbeen bedekt?
it. Wat weet je van de teenen ?
10. Waarvoor dienen de nagels op de teenen?
11. Wat eten de hoenders al ?
12. Waarin verschillen de kip en de haan van elkaar.'
13. De duif.
Evenals het hoen is de duif een vogel. Dus veel punten van overeenkomst. Toch ook verschil. De snavel der duif iets dunner en langer. Achter de neusgaten op den snavel een weeke ver-



hevenheid: de washuid. 't Hoen heeft tusschen de teenen kleine vliezen, de duif niet. Men zegt van 't hoen, dat het xitvoeten heeft; de duif heeft gespleten voeten.
Ook verschil tusschen de vleugels: die van 't hoen kort en rond, die der duif lang en smal; daardoor kan de duif uitstekend vliegen, 't Hoen kan beter loopen.
't Veerenpak van de duif verschillende kleuren: bruin, zwart, wit, bont, enz. De staartveeren bijna recht achteruit, onder 't vliegen uitgespreid. Die staartveeren heeten stuur pennen. Welken dienst ze den vogel bewijzen. De lange veeren in de vleugels: slagpennen. De overige veeren korter. Onder de bovenste dekveeren liggen de zachte donsveeren.
.Terwijl de hoenders in kleine of groote troepen leven, vindt men de duiven bij paren, 't Mannetje heet doffer, 't wijfje duif. Ze bouwen van wat takjes een heel eenvoudig nest. Hierin twee eieren gelegd en die door doffer en duif samen uitgebroed. Na een 18-tal dagen de jongen uit het ei. Eerst zijn ze met wat haar bedekt. Ze moeten geruimen tijd door de ouden verzorgd, voor ze zelf om voedsel kunnen uitvliegen. Tamme duiven wonen t liefst op een z.g. til: een huisje op een paal van eenige meters hoog. In zoo'n liooge woning zijn ze voor veel vijanden veilig. En dit is noodig, want ze kunnen zich moeilijk verdedigen. En de vijanden zijn vele: roofvogels als valk, havik, sperwer; roofdieren als bunzing, marter, hermelijn. Ook voor ratten zijn ze niet veilig. Zelfs muizen wagen het, de jonge diertjes aan te vallen.
Het leven der duiven op het erf. Het kirren der doffers. Welke beweging ze hierbij maken. Opmerken, dat deze dieren lang niet zoo zachtzinnig zijn, als velen meenen.
OPGAVE N.
1. Wat zien we aan 't hoen en de duif beide?
2. Welk onderscheid is er tusschen hun snavels?
3. En wat verschil is er tusschen He pooten?
4. Wat weet je van de vleugels van beide vogels?
5. Hoe ziet het veerenpak van de duif er al uit ?
0. Waar zitten de stuurpennen; waar de slagpennen?
7. Welk verschil is er tusschen de dons- en de dekveeren?



8. Vertel wat vati 't nest der duiven.
9. Hoe lang duurt het broeden ?
10. Hoe zien de jongen er uit?
11. Waarom wonen de duiven graag op een til?
12. Waarom houden we duiven?
14. De eend.
De leefwijze van een dier in verband met zijn lichaamsbouw. Dit hebben we opgemerkt bij de zoogdieren. Enkele zaken herhalen. Zoo ook bij de eend. 't Lichaam geschikt om op het water te leven. Ze kan uitmuntend zwemmen. Dit komt haar te pias, want in 't water vooral moet ze haar voedsel zoeken. (Plaat NO. XII).
De snavel: lang en breed, bedekt met een zachte huid; kleur geelbruin. Op de bovenkaak een zwarte vlek. \an voren rond. Aan den rand scherpe tandjes. Neusgaten.
Kop: dik, aan de zijden ingedeukt. De hals lang, naar onder in dikte toenemende. Snavel en hals komen uitstekend te pas bij 't zoeken van voedsel. Met den snavel toch kan de eend goed voelen en door den langen hals kan ze den bek diep onder water steken, om vischjes en andere waterdieren te vangen.
De romp dik, eivormig. De staart kort en plat. De pooten niet midden onder den romp, verder naar achteren dan naar voren. Daardoor een waggelende gang. 't Loopen gaat zwaar. Telkens dreigt ze te vallen. De pooten kort en kaal. \ an de 4 teenen wijzen 3 naar voren, waartusschen zwemvliezen. De teen, dienaar achteren wijst, heel klein; deze niet met de andere verbonden. Zwemvogels.
't Lichaam bedekt met een dichte laag veeren. Van de tamme eend wit of bont; die van de wilde bruingrijs, met zwarte strepen op de vleugels. Prachtige weerschijn op de veeren van den woerd ('t mannetje); deze draagt op den staart een paar krulletjes. De veeren vet. Waarvoor dit dienstig is. Boven den staart een vetklier: hieruit met den snavel vet gedrukt, en daarmee de veeren bestreken.
Iets over het duiken der eenden. Waarvoor dit dient. Bij naderend gevaar doen ze een luid gekwaak hooren; ook de eenden



hebben vijanden: vossen, otters, bunzings. Jonge eenden wel door waterratten aangevallen. Valken geduchte vijanden.
t Nut van hoenders en dat van eenden komen veel met elkaar overeen. We gebruiken nl. de eieren, 't vleesch en de veeren.
OPGAVEN.
1. Waar houdt de eend zich het liefst op?
2. Waarom is ze graag op het water?
3. Wat valt er aan den snavel op te merken?
4. Hoe is de kop van de eend?
Welk nut heeft de eend van den snavel en den hals?
li. Vertel ook wat van den romp, den staart en de pooten.
4. Hoe komt het, dat de eend zoo moeielijk loopt?
5. Hoe inaakt de eend haar veeren vet ?
0. Welke vijanden hebben de eenden al?
10. Welk nut hebben we van deze vogels?
15. De ooievaar.
Hoenders, duiven en eenden zijn huisdieren, de ooievaar niet. Zelfs een deel van 't jaar is hij elders. Gewoonlijk in Maart komt hij terug uit Afrika. Hij is een lentebode. Zijn komst met groote vreugde begroet. Een prachtig gezicht, hem te zien nederdalen op een schuur of een boom.
Dadelijk na de terugkomst beginnen ze liet oude nest in orde te maken. In een dag of drie zijn ze hiermee klaar. Een nieuw bouwen ze in een week.
In April legt het wijfje er 4 of 5 eieren in. 't Broeden duurt ruim 4 weken en geschiedt, evenals bij de duiven, door 't mannetje en t wijfje afwisselend. Een paar maanden duurt liet, eer de jongen volwassen zijn. Een drukke tijd dan voor de ouden: \ol zorgen en waakzaamheid. — Eerst krijgen de jongen: wormen, ke\ers, sprinkhanen. Later steviger kost: kikvorschen, visschen, muizen. Ook water aangebracht in den keelzak, en in t nest weer uitgespuwd. De jongen krijgen af en toe les in t vliegen. Op den rand van 't nest staande, slaan ze met de vleugels; eindelijk wagen ze liet uit te vliegen. Weldra ondernemen ze tochten mot de ouden; in den eersten tijd 's avonds



in 't nest terug. Eindelijk de tijd van vertrek naar 't Zuiden aangebroken.
De ooievaar een deftige vogel. Op zijn blanke wieken zweeft hij over veld en wei. De punten dier wieken zwart. Koode pooten en een roode snavel. Pooten, snavel en hals lang. Dit dienstig bij 't zoeken van voedsel.
Dat voedsel bestaat uit kikvorschen, insecten, wormen, muizen, slangen, adders, visschen. Hij bewoont dan ook bij voorkeur streken, rijk aan water, vooral aan poelen en plassen. En gaarne verkeert hij op of nabij menschelijke woningen. Een wagenrad op een langen paal plaatsende, kan men den ooievaar binden aan zijn omgeving. Het eens gebruikte nest wordt ieder jaar weer betrokken.
In verband met de leefwijze staan ook de lange pooten, merkten we op. Wegens die lange pooten noemen we den ooievaar steltlooper. Ook wel waadcogel. Tusschen de drie teenen, die naai voren wijzen, kleine vliezen; de naar achteren wijzende teen niet niet den anderen verbonden.
In 't begin van Augustus de ooievaar onrustig: dan de tijd van vertrek voor hem gekomen. Tal van ooievaarsfamiiiën uit dezelfde streek bijeen in een moerassige wei. Eiken dag komen er meer; eiken dag nieuwe beraadslagingen gehouden. Eindelijk allen gereed voor de afreis; onder luid vleugelgeklepper groote kringen in de lucht beschrijvende, vliegen ze heen naar t zoele zuiden. Onderweg vereenigen ze zich met andere troepen.
OPGAVEN.
1. Waarom noemt men den ooievaar een lentebode?
2. Wat is 't eerste werk van de ooievaars na hun terugkomst
3. Wat weet je van 't nest en de eieren ?
4. Hoe lang duurt het broedeu?
5. Wat eten de jonge ooievaars den eersten tijd ?
C. Kn wat moeten ze van de ouden leeren ?
7. Hoe is de kleur der wieken?
8. Vertel ook iets van den snavel en de pooten.
0. Waarvoor dienen de lange snavel, de lange hals en de lange pooten
10. In welke streken houdt de ooievaar zich het liefst op?
11. Waarom noemen we den ooievaar een trekvogel?
12. Wanneer verlaten de ooievaars ons?



16. De spreeuw.
Evenals de ooievaar is de spreeuw een trekvogel. Hij verhuist laat en komt van alle trekvogels in t voorjaar 't vroegst weer hier. Slechtb een maand of drie afwezig. Enkele spreeuwen overwinteren hier ook wel. Is de winter streng, dan moeten die overblijvenden van kou omkomen.
Een mooie vogel. Vooral in den herfst prijken zijn zwartglanzige \eeien met witte puntjes en bruine randjes. Rechte, spitse snavel, 't Slank lichaam gedragen door twee dunne pooten.
Een opgewekte, vroolijke vogel. Bij zijn terugkomst het weer vaak nog guur. Soms valt er sneeuw. Dan moeilijk voedsel te vinden. Toch zingt hij welgemoed zijn lustig lied. Dat lied vol afwisseling. Hij bootst nl. de geluiden van andere vogels na. Ook andere geluiden door hem opgevangen en weergegeven.
In 't begin van Maart zijn nest in orde. Dit bouwt hij onder de pannen van t dak, in boomholten, in broeikastjes, enz. Kunstig is 't niet: 't bestaat uit stroo, grashalmen, wat veertjes. In dat nest 5 of 6 eieren gelegd: glanzig, lichtblauw, 't Wijfje bebroedt ze 14 dagen. De jongen gevoed met wormen en kleine slakken. Binnen weinig dagen zijn ze volwassen, dan kunnen ze zich zelf redden. Vaak komt er nog een tweede broedsel; echter niet altijd. Weldra ziet men oude en jonge spreeuwen in groote troepen rondzwerven, 's avonds zich neerzettende in boonien of riethalmen aan den waterkant. Als in den naherfst de nachtvorsten komen en d'eerste sneeuwvlokken vallen, dan is de tijd van vertrek aangebroken ('t laatst van Ootober of begin November).
In den kersentijd richten ze veel schade aan; eveneens in den moestuin. Toch doen ze veel nut door het verslinden van een ontelbare massa slakjes. Men heeft berekend, dat een spreeuwenfamilie \an IJ leden b.v. er per dag meer dan 800 verdelgen kan.
De spreeuw is een gezellige vogel. In groote troepen zwerven ze rond. \ ooral houden ze zich des zomers gaarne op in weiland, als het gras daar gemaaid is. Gaarne ook houden ze zich overigens op in de nabijheid der menschelijke woningen. Een spreeuw,



die voedsel zoekt, is een aardige verschijning. Vlug loopt hij over den grond, alle grasbosjes nauwkeurig onderzoekende.
Veel vijanden: haviken, sperwers en andere vogels; marters, wezels en eekhoorns. Toch neemt hun aantal niet af: ze vermenigvuldigen zich sterk. Ook weten ze aan menig gevaar to ontsnappen.
De spreeuw heel geschikt voor kooivogel. Hij is leerzaam, vroolijk, tevreden, kan liederen leeren nazingen, zelfs woorden naspreken, en heel oud worden.
OPUiVES.
1. Wanneer verlaat de spreeuw deze streken?
2. En wanneer komt hij terug?
3. Wat weet je van zijn veerenpak ?
4. Hoe is de snavel?
5. Waarom noemen we hem eeD vroolijken vogel ?
li. Waar en waarvan bouwt hij zijn nest?
7. Hoe zien de eieren er uit?
8. Wat eten de jonge spreeuwen?
9. In welk opzicht doen de spreeuwen schade?
10. Waarom behooren ze toch tot de nuttige vogels?
11. Waar houden de spreeuwen zich gaarne op ?
12. Welke dieren vervolgen deze nuttige vogels?
17. De musch.
Ook de musch houdt zich gaarne op bij onze woningen. En overal ontmoeten we ze: in de stad zoowel als in het dorp. Maar ze verlaat ons niet in 't najaar, zooals de spreeuw. Ze is dus geen trekvogel, maar een Mandvogel.
Kleiner dan de spreeuw; minder schoon, 't Lompe lichaam bedekt met grauwe veeren. 't Mannetje heeft voor de borst een zwarte vlek, en op de vleugels een lichte streep. De dekveeren van den rug zijn een weinig bruin. De snavel: kort, dik, sterk.
Reeds vroeg in 't voorjaar 't nest gebouwd. Onder de pannen van 't dak, in holten van gebouwen, in gaten van boomen, in de onderlaag van een ooievaarsnest, ja overal, 't Bestaat uit wat
I 1



hooi, stroo, haren, lapjes, papiersnippers, ja uit alles. Hierin een 5-tal grauw-gevlekte eitjes gelegd. De ouden broeden afwisselend. Na 14 dagen de kale jongen te voorschijn. Eerst deze gevoed met insecten, later met in den krop geweekte graankorrels, eindelijk met graan en andere zaden en vruchten. Weldra vliegen de jongen uit. Dan volgt een tweede broedsel. Wel 3 of 4 malen gebroed in 't jaar. Alzoo vermenigvuldigen ze zich sterk.
Evenals de spreeuwen houden de musschen van gezelligheid. Men ziet ze meest in troepen bijeen. Toch zijn ze erg strijdlustig. Vaak een strijd gevoerd op leven en dood, die nochtans eindigt met verlies van een paar veertjes. Liefde der ouden voor hun kroost. Wordt één hunner gedood, dan verzorgt de overblijvende de kleinen met verdubbelden ijver.
De musch wordt meer en meer voor een schadelijk dier gehouden. Op korenvelden en in tuinen richten ze groote schade aan, vooral door het leegschudden der volle aren. Bovendien verdrijven ze dikwerf nuttige vogels, als meezen en spreeuwen. In sommige streken zijn ze inderdaad tot een landplaag geworden. Intusschen doen ze toch wel eenig nut, nl. door 't verslinden van voor den landbouwer schadelijke insecten.
OPGAVE N.
1. Waar zien we al musschen?
2. De musch is geen trekvogel, wat dan ?
3. Waarin verschilt de musch al meer van den spreeuw ?
4. Wanneer en waar bouwt ze haar nest?
5. Waarvan wordt dit gemaakt?
(i. Hoelang worden de eitjes bebroed?
7. Wat eten de jongen eerst, wat later?
8. Hoeveel malen broeden de musschen per jaar ?
0. Waarom noemt men de musch wel eens den straatjongen onder de vogels ?
10. Welke schade richten de musschen aan?



Vijfde Leerjaar.
EERSTE GEDEELTE (PLANTEN).
1. De wilg.
In 't vorig leerjaar hebben we kennis gemaakt met twee vruchtboomen: den kerseboom en den appelboom. Thans willen we den wilg beschouwen. Ongetwijfeld zijn de leerlingen op de sclioolwandeling meermalen in de gelegenheid geweest, wilgen te ontmoeten.
Meeldraadkatje. Stampei-katje.
liijna in alle deelen van ons land toch komen wilgen voor. Waar een schooltuin is, kan men er al licht een kweeken. Wenschelijk is het dan, een mannelijk en een vrouwelijk exemplaar te hebben. scheepstra en walstra, Handl. Natuurk., 2e druk. (>



Bovendien heeft de wilg liet voordeel, door een massa dieren bewoond te worden. Voor 't beschouwen van levensgemeenschappen is de wilg dan uitstekend geschikt.
't Onderscheid doen opmerken tusschen schotwibjen en knotwilgen. Hoe de knotwilg ontstaat. Zoodra hij 2 a 3 nieter boven den grond is, het jonge rijshout afgekapt. Telkens schieten op den stam nieuwe loten uit. Om de 2 of 3 jaren geschiedt dat afkappen. Daardoor 't boveneind van den starn telkens breeder.
A. Takje met meeldraadkatjes. B. Meeldraadbloem vergroot. C. Takje met een stamperkatje. D. Staruperbloem vergroot.
't Water blijft dan er op staan. Mos groeit er op. Vermolming. Inwatering. Ten slotte: de stam hol.
De wilg groeit snel. Vooral aan den waterkant, 't Hout licht en taai. Daardoor zeer geschikt voor klompen, hoepels en man-



de werk. Ook aan de kanten van rivieren gekweekt, om den dijk steviger te maken.
Beschouwing van een wilgentakje. Bij veel overeenkomst hiervan met takken van vroeger beschouwde boomen, toch veel verschil ten opzichte van bladeren en bloemen. Bladeren zitten er nog weinig aan; wel zoogenaamde katjes. Geen kelk- en kroonbladeren bespeuren we. De lange helmdraden niet de gele helmknoppen zien we duidelijk. En tusschen die meeldraden staan kleine blaadjes, ruig behaard. Zoo'n blaadje met de daaraan bevestigde meeldraden voorzichtig afplukken. Dan hebben we een afzonderlijk bloempje van het katje.
Wat we aan zoo'n bloempje niet en wel opmerken. Geen kelk, geen kroon; alleen een schutblaadje met 2 meeldraden, en aan den voet daarvan een groenachtig schubje. Dat is de heele bloem. Aan dit katje zitten alleen bloempjes met meeldraden: 't is een meeldraadkatje. Aan dit takje, en aan den boom, waaraan 't gezeten heeft, zitten alleen meeldraad katjes.
Nu bekijken we een anderen tak met katjes, niet zoo geel van kleur. We plukken weer voorzichtig een bloempje af, en merken op, dat ieder één stamper bevat. Stamperkatje. Aan dit takje en aan den boom, waaraan het gezeten heeft, zitten alleen stamperkatjes.
Alzoo zijn er mannelijke en vrouwelijke boomen. 't Stuifmeel van den eenen boom op den anderen: le door den wind: 2® door insecten. Waarvoor het nuttig is, dat de wilg bloeit, voor hij bladeren heeft. — De groenachtige schubjes, zoo even opgemerkt, scheiden veel honigsap af, en de wilgenkatjes verspreiden een aangenamen geur, die de insecten lokt.
OPGAVE N.
1. Welk onderscheid is er tusschen een schotwilg en een knotwilg? Waarom kapt men zoo vaak de kruin van den knotwilg af?
3. Vertel iets van het hout van den wilg.
4. Waarvoor gebruikt men de taaie teenen?
5. En wat maakt men van het hout van den stam?
(i. Wat dragen de wilgen in 't voorjaar?
7. Waaruit bestaat een meeldraadkatje?
5*



8. Wat vinden we aan een stamperkatje?
9. Hoe komt het stuifmeel van den eenen boom op den anderen ? 10. Waardoor worden de insecten bij den wilg gelokt ?
Teekenen: een paar bladeren van verschillende wilgen (omtrek, hoofdnerf, eenige zijnerven).
2. De boterbloem.
Boterbloemen kent ieder: ze groeien haast overal. We willen de gewone of scherpe boterbloem bekijken.
Wat aan den stengel valt op te merken: een lialve M hoog; behaard; lange leden, dtis de bladeren ver van elkaar. Verschil tusschen de onderste en de bovenste bladeren: de onderste gesteeld, diep ingesneden, zoodat men ze haast voor samengesteld zou aanzien: van de bovenste, ongesteeld, zijn de slippen veel kleiner en minder talrijk.
Nu de bloem. De kelk: 5 groene blaadjes. De kroon: 5 hooggeel gekleurde. Kelk- en kroonbladeren heel regelmatig. Groot aantal meeldraden. De stampers dicht op elkaar; geen stijlen: de stempels onmiddellijk op de vruchtbeginsels geplaatst. Na den bloeitijd (Mei en Juni) vallen de deelen van deze regelmatige bloem alle af, behalve de stampers, waarvan de stempels met de vruchtbeginsels doorgroeien. De stempels zijn aan de rijpe vrucht vergroeid tot kleine haakjes. Hiermee blijft het vruchtje licht hangen aan de haren of veeren van een dier, dat met de bloemen in aanraking komt. Dat is van belang voor de verspreiding der vruchten.
Do boterbloem is een overblijvende plant. Voorbeelden van éénjarige, tweejarige en overblijvende planten.
Verwanten van de boterbloem zijn; het speenkruid, de anemoon, de waterbloem, de kleine plomp.
Ook het speenkruid, zoo het "in de omgeving voorkomt, is uitstekend geschikt voor behandeling, 't Bloeit vroeg, reeds in Maart, doch is ook in dézen tijd van 't jaar nog wel te vinden. Op 't eerste gezicht denken we aan een boterbloem. Toch is er verschil. De kelk b.v. is driebladig. De gele kroonbladeren, 8—12.



zijn spitser dan die van de boterbloem. De bladeren zijn hart- of niervormig, gesteeld, met een vliezige scheede, die den okselknop bedekt. Onder den grond peervormige knolletjes (wortelknolletjes).
Groeien er anemonen in den omtrek, dan heeft men een mooie gelegenheid, om den leerling een wortelstok te doen kennen en het onderscheid tussehen dit onderaardsche stengeldeel en een wortel te doen opsporen. Bosehanemonen kan men, evenals speenkruid, heel geschikt in den schooltuin kweeken.
Kan men een kleine plomp bemachtigen, en dit gaat gemakkelijk, waar lage, vochtige weiden zijn of slootkanten, dan kan men een voorbeeld toonen van een bloemdek. Dit kunnen we echter ook bij de anemoon waarnemen.
De boterbloem en het speenkruid hebben volkomen bloemen, d. w. z. bloemen, waarin alle 4 deelen: kelk, bloemkroon, meeldraden en stamper, aanwezig zijn.
OPGAVEN.
1. Waar en wanneer bloeit de gewone boterbloem ?
2. Wat weet je van den stempel?
3. Vertel ook iets van de bladeren.
4. Wat weet je van den kelk en de kroon?
5. Wat valt er aan de stampers op te merken?
ö. Wat groeit er van die stempels?
7. Waarvoor dienen die haakjes?
8. Noem een paar eenjarige, tweejarige en overblijvende planten.
9. Welke verwanten van de boterbloem kent ge?
10. Vertel wat van het speenkruid.
Teekenen: de vijf neergedrukte blaadjes van een boterbloem.
3. De pinksterbloem.
In 't laatst van April en in de eerste helft van Mei zijn veel lage weiden versierd met pinksterbloemen; die kunnen we dus haast overal vinden, en gemakkelijk in school meebrengen, om ze nauwkeuriger te bekijken. Natuurlijk zorgen we, geheele planten voor ons te hebben.
Wat we dan al kunnen waarnemen. In de eerste plaats willen



we den wortel bezien. Onder aan een kort stengelstuk in den grond veel draadvormige wortels. En boven dat stengelstuk een rozet van bladeren, 't best waar te nemen aan exemplaren, die nog niet goed bloeien. Bij ex. in vollen bloei doen opmerken, dat die rozet al verwelkt is.
De stengel is glad. Letten op de afstanden tusschen twee op elkaar volgende bladeren (stengelleden). De bladeren, evenals die van de roos, geveerd. (In 't vorig leerjaar, bij de aardappelplant zijn reeds samengestelde bladeren behandeld; herinnering hieraan). De bladeren naar boven aan de plant smaller.
De top van den stengel draagt gesteelde bloemen. De onderste reeds uitgebloeid, als de bovenste nog knoppen zijn. De bloemen aan eeu gemeenscliappelijken steel; ze vormen een bloeiwijze, en deze heet hier tros. Een katje, zooals we bij wilg, eik en beuk hebben leeren kennen, is ook een bloeiwijze; bij 't katje echter ongesteelde bloempjes, die of alle meeldraad-, of alle stamperbloemen zijn.
Aan een bloempje van de pinksterbloem: 4 kelk- en 4 kroonbladen. De kroonbladen beneden smal, boven breed: 't breede gedeelte naar buiten omgebogen. Kelk- en kroonbladen beide vormen een kruis. Daarom heet de pinksterbloem een kruisbloemige plant.
Kelk en kroon voorzichtig wegnemende, zien we de 6 meeldraden, waarvan 2 kort en 4 lang zijn. De stamper, met het lange vruchtbeginsel en den korten stijl, steekt met zijn ronden stempel een weinig boven de helmknoppen uit.
Het koolzaad, de koolplanten en de radijs vertoonen eveneens bloemen. Ze heeten familie van de pinksterbloem; ze zijn ook lcruisbloemigen.
OPGAVEN.
1. Wanneer bloeit de pinksterbloem?
2. Wat vinden we even boven den grond ?
3. Blijft die rozet den heelen zomer groen?
4. Wat weet je van de bladeren?
5. Vertel iets van de bloemen.
6. Wat vormen de bloemen, die aan een steel zitten ?



7. Wat weet je van de kelk- en de meeldraden?
8. Wat van de meeldraden en den stamper?
<1. Noem eenige kruisbloemige planten.
Teekenen: a. Teeken een overlangsche doorsnede van een pinksterbloem. b. Ook een dwarse doorsnede.
4. De kikvorsch.
In dezen tijd van 't jaar is de kikvorsch overal in ons land te hooren. We willen de ontwikkeling van dit dier in liaar geheel nagaan. Een groote stopflesch leent zich voor ons doel uitstekend. Daarin kunnen de leerlingen de veranderingen duidelijk waarnemen , welke het jonge dier achtereenvolgens moet ondergaan, eer het een volwassen kikvorsch is. Hiertoe doen we kikkereieren in de flesch, of we nemen van de wandeling langs den slootkant wat kikkervischjes (larven) mee.
Wat we vervolgens waarnemen. Hoe de eieren er uit zien (rond, zwart, geen schaal). Den r>den of 6den dag komen ze uit. De larve: geen pooten, wel een staart en kieuwen. Lerst komen de achterpooten; dan de voorpooten. De staart verdwijnt eindelijk. Leg vooral een steen in de flesch, die boven 't water uitsteekt.
Hoe met die verandering tevens de leefwijze anders wordt. De larve is een planteneter (we zorgen dan ook voor wat waterplanten in onze karaf); de kikvorsch een insectenetei.
Wat we aan een volwassen kikvorsch duidelijk waarnemen: kop, romp en ledematen. Geen hals. Aan den kop: oogen, ooren, neus en bek. Ook bekijken we den uitpuilenden oogbol. Bovenkaak en verhemelte: kleine tandjes. De tong: van voren vast, van achter vrij. Daardoor kan de tong worden omgeslagen. Bovendien kleverig. Welk nut het dier van die twee eigenschappen heeft bij 't vangen van insecten. Korte voorpooten met 4 vrije teenen; lange achterpooten met 5 teenen, door zwemvliezen verbonden. Naakte huid. (Verschil met de zoogdieren en de vogels).
Als de leerlingen den kikvorsch in de hand nemen, merken ze, dat het dier op 't aanvoelen koud is. Hoe geheel anders dus dan bij een kat of een kip. De laatsten warm bloed; de kikvorsch koud bloed.



Het leven van den groenen of waterkilcvorsch. In slooten, poelen en plassen. Houdt van zonnewarmte. Wanneer ze concerten geven. Voedsel. Vijanden. (Ooievaar, visschen).
De bruine of landkikvorsch, kleiner dan de groene, ontwaakt 3 weken vroeger dan deze, nl. in Maart, als 't wat zonnig en warm wordt. Den eersten tijd in 't water. Na 't leggen der eieren op 't land. Ook wel in tuinen. Nut: ze verdelgen veel schadelijke diertjes.
Ol'OAVES.
1. Wanneer en waar kunnen we den kikvorsch hooren?
2. Hoe zien de eieren er uit ?
3. Waardoor worden ze uitgebroed; wanneer komen ze uit ?
4. Hoe ziet de larve er uit?
5. Welke lichaainsdeelen komen vervolgens 't eerst te voorschijn? C. En wat gebeurt er intusschen met den staart ?
7. Waarmee voedt de larve zich?
8. En wat eet de volwassen kikvorsch?
9. Wat weet je van de tong van den kikvorsch?
10. Welk onderscheid is er tusschen de voor- en de achterpooten ?
11. Hoe is de kikvorsch op het aanvoelen?
12. Vertel iets van den groenen kikvorsch.
13. Welk verschil is er tusschen den groenen en den bruinen kikvorsch?
14. Waardoor zijn het nuttige dieren?
15. Welke dieren vervolgen de kikvorschen?
5. Beuken en eiken.
Op de wandeling in het bosch hebben we menigmaal beuken en eiken ontmoet. Beide behooren tot de reuzen van 't woud. Hoog steken ze de kruinen boven de andere bootnen uit. We willen beide nader beschouwen.
De beuk heeft een gladden, rechten stam, een grijze, gerimpelde schors, gladde bladeren. In tuinen vaak bruine beuken. De bladeren van deze steken zoo aardig af tegen 't groene loover van andere boomen en heesters.
De eik heeft een ruwen en knoestigen stam en verdeelt zich,



niet hoog boven den grond, in zware, grillig gebogen takken. Waarom de eik de koning van 't woud wordt geheeten.
Waardoor 't eikenhout uitmunt: hardheid, duurzaamheid. Iets over akkermaalshout1). Ongeveer om de 10 a 15 jaar gekapt, en daarna geschild om den bast als looistof te gebruiken. Die bast tot run gemalen.
Beukenhout: zeer brandbaar (beukeblokjes); buigzaam, als t in het water wordt gelegd. Weener stoeltjes ervan vervaardigd.
Galwespen leggen eieren in de bladeren van eiken; galnoten ontstaan.
In 't laatst van Mei of in 't begin van Juni aan den top der jonge loten van beuken en eiken kleine bloempjes. Aan den voet dierzelfde takjes vindt men de meeldraadkatjes. Alzoo vinden we bij beuken en eiken stamperkatjes en meeldraadkatjes, op denzelfden boom. Zulke planten heeten êétihuixig. Bij den wilgwas dat anders (twééhuizig).
Als men eenige eikels van den vorigen herfst bewaard heeft, kunnen thans die vruchten beschouwd worden. Later, nl. op de wandeling in den volgenden herfst, hebben we natuurlijk overvloedig gelegenheid ter herhaling en opfrissching van het nu waargenomene.
Wat er aan den eikel valt op te merken. De plaats, waar hij in 't napje bevestigd was. De eikel een vrucht, geen zaad. Op den top een hard puntje. De vrucht wand glad, hard, taai. Dien vrucht \\ and met een mes er afnemen. Van binnen ziet hij er bruin en schilferig uit. Die schilfers zijn de doelen van de zaadhuid. In den vruchtwand is besloten het zaad. De zaadhuid verwijderende, vinden we de kern. Deze kern (v. een boon) uit de zaadhuid genomen.
Vergelijken een eikel met een peul. Beide vruchten. In de peul eenige zaden, in den vruchtwand van den eikel (dop) gewoonlijk slechts één zaadje.
1) Akkermaal beteekent akkergrens. Oudtijds werden de grenzen van erven en landerijen, waar ze niet door slooten of wegen bepaald waren, aangewezen door heggen, palen of steenen. Akkermaal werd vooral gezegd van de heggen of hagen, die tot afscheiding dienden, en is zoo de benaming geworden van eiken hakhout, in heggen langs de akkers geplant; later ook van eiken hakhout, als bosrh geplant.



't Napje van den eikel is geen deel der vrucht: 't is ontstaan uit de vergroeiing van een aantal blaadjes, die de kleine, vrouwelijke bloemen als een omwindsel omgeven. Ze groeien met de vrucht snel door; aanvankelijk sluiten ze de vrucht voor een groot deel in. Eikels voor varkens; eikelkoffie, eikel cacao.
De vrucht van den beuk heeft een bruinen, leerachtigen vruchtwand. Het 4-kleppig napje is niet de vrucht wand.
OPGAVEN.
1. Waar vindon we beuken en eiken?
2. Vertel iets van den stam van beide boomen.
3. Ook iets van de bladeren?
4. Waarom noemt men den eik den koning van 't woud?
5. Wat weet je van het eikenhout?
6. Waarvoor wordt beukenhout gebruikt?
7. Wanneer bloeien beide boonen?
8. Waarom noemt men ze eenhuizige planten?
9. Wat is van een eikel de vruchtwand; wat het zaait?
10. Hoe is dit bij de beukenoot ?
11. Waaruit is het napje van den eikel gegroeid?
12. Vergelijk een eikel met een beukenoot ?
Teekenen: a. een eikeblad en een beukeblad niet den steel;
6. de overlangsche doorsnede van een eikel met het napje.
6. De rogge.
De rogge behoort tot de familie der grassen. Waaraan men dit zien kan. De grassen vormen een talrijke familie; geen mooie bloemen; toch nuttige gewassen. Voor ons vooral de granen van belang; de voornaamste hiervan in ons land: rogge, tarwe, gerst en haver. Als men over een schooltuin beschikken kan, die voor een deel uit klei, en voor de rest uit zandgrond bestaat, dan moet men voor die cultuurgewassen een plaatsje inruimen. Immersi èn in de leesles, èn in de aardrijkskunde worden ze zoo vaak genoemd, terwijl men in den regel de ervaring opdoet, dat de leerlingen die belangrijke voedingsgewassen slechts bij name kennen. In de zandstreken b.v. kennen ze alleen rogge en haver, wat trouwens ook haast van zelf spreekt. En in zoo'n schooltuin kan



men ook wintergraan verbouwen. Verder kan men de heele ontwikkeling dier gewassen nagaan.
Wat aan de rogge valt waar te nemen. Stengel: niet vertakt; lang, rond en hol. De stengel heet bij de granen halm. De stengelleden lang; ook na de verwijdering der bladeren zijn die leden gemakkelijk aan te wijzen, want de halm heeft in de knoopen dikke ringen (met dwarse tusschenschotten), die veel tot zijn stevigheid bijdragen.
In de lange, smalle bladeren loopen nerven evenwijdig van den voet tot den top. Geen bladsteel. Een deel van 't blad omvat den halm als een koker, en heet bladsclieede.
De halm eindigt in een aar, een bloei wij ze van ongesteelde bloempjes, die zoowel stampers als meeldraden bevatten. Hierdoor onderscheidt zich een aar van een katje. De roggeaar bestaat nog weer uit kleine pakjes van bloempjes of uit aartjes. Elk bloempje afzonderlijk is omgeven door eenige harde blaadjes of schubjes, die kafjes heeten.
De helmknoppen zijn groot en hangen aan de lange, dunne helmdraden geheel buiten de aar.
Een roggehalm uit den grond trekkende, zien we geen hoofdwortel, maar een bundel van fijn verdeelde wortels. Dit is bij alle grassen 't geval.
Waarvoor de roggekorrel al gebruikt wordt: voor 't bakken van roggebrood; tot het stoken van brandewijn, t Stroo verwerkt tot stroopapier. In 't midden van den zomer de rogge ook wel afgemaaid, om als veevoeder te dienen.
Als men de overige bovengenoemde granen tot zijn beschikking heeft, behandele men ook deze; men leere ze van elkaar onderscheiden, vergelijke ze met elkaar, en vooral wijze men op 't nut dezer gewassen, 't Zal daarbij blijken, dat weinig leerlingen weten, waar de gort vandaan komt, enz.
Ook is het wenschelijk, eenige halmen met aren in school te bewaren, zoodat men ze elk oogenblik tot zijn dienst kan hebben.
OPGAVEN.
1. Welke zijn <le voornaamste graansoorten in ons land?
2. Waar wordt de rogge verbouwd?



3. Hoe ziet de halm van de rogge er uit ?
4. Wat weet je van de bladeren?
5. Hoe heet het deel van 't blad, dat den stengel omsluit? ti. Waarin eindigt de halm?
7. Waarin verschilt de aar van het katje?
8. Waarvoor worden de roggekorrels al gebruikt ?
9. Wat wordt van het stroo gemaakt?
10. Wat weet je van de wortels der grassen?
7. De roos.
We nemen een takje van een bloeienden wilden rozestruik.
¥
a. Takje eoner wilde roo9. b. Doorsnede der bloem. c. Rozebottel. d. Doorsnede eener bottel.
tel is natuurlijk niet de vrucht van
De geuren trekken ons meer aan dan de kleur of de vorm; toch prefereeren we den wilden boven den gekweekten. nl. voor óns doel.
Bekijken we eerst de bloem. De bloembodem is bekervormig en van boven vrij nauw, zoodat de stijlen maar even uit de nauwe opening steken: de vruchtbeginsels zijn geheel in den bloembodem verborgen. Op den rand van den bodem staan veel meeldraden, welker dikke, gele helmknoppen het binnenste van de bloem een eenigszins gevuld voorkomen geven. Na de bestuiving ontwikkelt zich uit den bloembodem de ï'oodc roxeboltel. Die botde roos. In elke bottel



zitten een aantal harde, smakelooze vruchten, die door pluis omgeven zijn.
Vergelijking tussclien deze wilde roos en de gekweekte.
Aan de gekweekte of gevulde roos ook een 5-bladige kelk, maar het aantal kroonbladeren is veel grooter. Echter niet zooveel meeldraden. De meeldraden nl. zijn bij de gekweekte vergroeid
sommige plantenetende dieren, die zich de tong niet gaarne verwonden aan die scherpe haken, en dus de rozen ongedeeld laten.
Evenals 't blad van de pinksterbloem is dat van de roos geveerd. Dicht bij den oksel, aan weerszijden van den steel, zitten twee steunblaadjes. Geur der bladeren, als men ze tussclien de vingers wrijft. Uit de bladeren van sommige rozensoorten in 't Oosten wordt rozenolie verkregen. (In 1891 was de prijs/"300, in 190,> f 480 per KG.!)
Daar de gekweekte rozen, (mosroos, maandroos, theeroos, provensche roos) geen zaad leveren. moet men ze op andeie wijze vermeerderen, nl. door stekken of oculeeren. In den school-
of veranderd in kroonbladeren. Enkele meeldraden , die gedeeltelijk in kleine bladen ziju veranderd , doen dat duidelijk zien. Zulke gevulde rozen kunnen geen vruchten voortbrengen.
Aan 't rozetakje zitten stekels. Niet alleen op de takjes, zelfs op de stelen en nerven der bladeren vinden we ze. Aan de oudere takken zijn ze verdroogd en hard geworden. Met die stekels houdt de wilde roos zich vast aan de heesters in haar nabijheid. Ook beschutten ze haar tegen
Gekweekte roos.



tuin gelegenheid, de leerlingen de eerste werkzaamheid te doen uitvoeren.
OPGAVE!».
1. Waardoor trekt do bloem der wilde roos ons?
'J. Hoeveel kelk- en bloembladen heeft ze?
3. Hoe ziet de bloem er verder uit?
4. Waaruit groeit de rozebottel?
5. Wat zit er in die bottel?
0. Waarin verschilt de gekweekte roos van de wilde?
7. Waartoe dienen de stekels der roos?
8. Wat weet je van het blad?
!t. Waaruit wordt rozenolie bereid?
10. Hoe kan men de gekweekte rozen vermeerderen?
Teekenen: de overlangsehe doorsnede van een wilde roos.
8. Framboos, Braambezie en Aardbezie.
Familie van de roos zijn ze alle drie. En ook haast overal komen ze voor; dus zeer bekend.
De framboos: zoowel gekweekt als in 't wild. Stekels vooral aan de jonge loten en bladeren. De stengels, in 't voorjaar snel uit den grond opschietend, brengen eerst het volgend jaar vruchten voort. Dan zijn die stengels niet meer groen, maar donkerbruin. Tweejarige stengels; de plant zelf overblijvend. Aan de bloem: 5 kelk- en 5 kroonbladeren; veel meeldraden en stampers. De bloembodem niet bekervormig, zooals die der roos, maar kegelvormig naar boven stekende. Blad: samengesteld; verschil in kleur tusschen onder- en bovenkant.
De braamstruik lijkt veel op de framboos. De loten zijn minder stevig; met groote kromme stekels. De takken liggen meestal over andere struiken heen, waarbij de stekels de plant moeten vasthouden.
De aardbexieplant geen heester. De bovenaardsche, kruidachtige stengel kort. Lange bladstelen met drietallige bladeren, waarvan



de rand gezaagd. Uit den stengel schieten de bloemstelen op, die behalve de bloemen ook nog kleine blaadjes dragen. De gesteelde liloemnies vormen een bloeiwijze; elk der bloempjes heeft een
kelk, bestaande uit twee kransen van 5 blaadjes. De 5 witte kroonbladeren zijn vrij groot; daartegen steken de gele helmknoppen der talrijke meeldraden aardig af. Evenals van de framboos en de braambezie is de bloembodem bol; daarop staan veel stampers. Uit de aardbezieplaut schieten, vooral na den bloeitijd, lange, dunne stengels,
waaraan hier en daar een oiaattje A. Aardbezieplant B. I itlooper. ^ ^ müoopers knnnen hnn
eigen gewicht niet dragen; zij liggen langs den grond. Bij de blaadjes ontwikkelen zich wortels; zoo ontstaan jonge aardbeiplanten.
Na de bestuiving vallen van de frambozebloem de bloemblaadjes en de meeldraden af; de stempels en de stijlen verdrogen. De
Halve bloem der aardbezieplant Bloem der aardbezieplant,
(vergroot). van achteren gezien.
vruchtbeginsels zwellen op, en naarmate zij grooter worden, groeit ook de bloembodem. Uit elk vruchtbeginsel ontstaat een klein, saprijk vruchtje, een kersje in 't klein. En van die steenvruelitjes bevat de framboos er vele; ze groeien alle op den vrucht-



bodem. Zal daar voor deze verzameling van vruchtjes plaats blijven, dan moet de bloembodem wel doorgroeien. Eindelijk zijn de vruchtjes rijp; nu laten ze wel den bloembodem, maar niet gemakkelijk elkaar los. Bij 't plukken van een rijpe framboos, blijft de bloembodem als een witte punt aan den struik vastzitten. Aan den buitenkant zijn de verdroogde stijlen nog goed zichtbaar.
Veel overeenkomst met de framboos vertoont de braambes, wat de ontwikkeling betreft. Er is echter verschil in kleur. De laatste is zwart of blauw. En in tegenstelling met de framboos breekt bij 't afplukken der braambes 't boveneind van den vruchtbodem mee af.
De aardbezie ontwikkelt zich op andere wijze. Haar vruchtjes blijven klein; de wanden er van worden droog en hard. Maai¬
de bloembodem groeit snel door. Eindelijk wcrdt hij week en sappig en krijgt een roodc, glinsterende kleur. De harde, smakelooze vruchtjes liggen op den saprijken bloembodem. De laatste wordt door velen voor de vrucht van de aardbezie gehouden.
Evenmin als de roode rozebottel de vrucht is van de roos. evenmin is de saprijke bloembodem de vrucht van de aardbezie. De bottel bevat de vruchten in zich; de aardbezie draagt ze goed zichbaar aan den buitenkant.
Aardbezie.
Doorsnede eener aardbezie.



OPCiAVEK.
1. Is de frambozestruik een tweejarige plant?
2. Welk verschil is er tusschen de één- en de tweejarige loten ?
3. Wat weet je van de bloem?
4. Vertel ook iets van het blad.
5. Waarin komt de braamstruik met den frambozestruik overeen ? . Waarin verschillen ze van elkaar?
7. Hoe is de stengel van de aardbezieplant?
8. En hoe is het blad ?
9. Wat valt er aan een bloempje op te merken?
10. Wat zijn de uitloopers; waartoe dienen ze?
11. Wat gebeurt er met de bloem der framboos na de bestuiving?
12. Wat doet de bloembodem, terwijl de vruchtbeginsels opzwellen?
13. Wat zijn nu vruchtjes van de framboos?
14. Als we een rijpe framboos plukken, wat blijft dan aan den struik vast zitten ?
15. Hoe is dit bij de braambes?
10. Wat weet je van de vruchtjes van de aardbezie?
Teekenen: a. een blad van de framboos, van de braambezie en van de aardbezie.
b. een overlangsche doorsnede van een framboos en van een aardbezie.
9. De linde.
Van onze woudbootnen worden de bloemen weinig gekend. Ze vallen trouwens ook weinig in 't oog, daar ze geen schitterende kleuren vertoonen. En ze zijn vaak klein en onaanzienlijk. Dit is ook het geval bij de linden. Hierbij komt, dat deze boom reeds vol in 't blad zit, als hij begint te bloeien.
Het is dus dubbel noodzakelijk, de leerlingen op die zaken te wijzen. Op de schoolwandeling heeft men daarvoor uitmuntend gelegenheid. Ook kan men een tak met bloemen in school brengen. Trouwens, om linden te zien behoeft men niet naar 't bosch te gaan. Daar treft men ze zelfs zelden aan. In Juli en Juli bloeien de linden.
scheepstra en walstra, Handt. Natuurk., 2e druk. (i



De bloemen van de linde zijn klein en onaanzienlijk. In 't midden van een lang, smal schutblad, verheft zich uit de hoofdnerf
een klein steeltje, dat twee of drie bloempjes draagt. De kelk en de kroon bestaan uit 5 geelgroene blaadjes; het aantal meeldraden is groot; elke bloem bevat één stamper. Ofschoon niet tot de vruchtboomen behoorende, is de linde toch geen katjesdrager, zooals de meeste woudboomen.
De bloemen bevatten veel honigsap en zijn heel geurig. Die geur lokt de insecten. Meer dergelijke voorbeelden.
Verder beschou-
a. Tak van een bloeiende linde. b. Vruchtjes wen: de groote blaaan het schutblad, c. Bloem. b. Door- deren den gladden snede eener vrucht. stam/ het "zachte
hout, de vezelige bast en de ronde vruchtjes.
Iets over 't nut der linden. De gedroogde bloesems leveren een geurige, gezonde thee. Van 't hout teekenhoutskool, alsmede kool voor buskruit vervaardigd. De bastvezels als bindmateriaal gebruikt. Van de taaie bast van een soort van linden Moscovische matten vervaardigd. Ook mandjes van de bast.
Evenals andere boomen kunnen ook linden zeer oud worden. Men heeft er in Litthauen aangetroffen met meer dan negenhonderd jaarringen. De ouderdom, dien ze bereiken kunnen, wordt op duizend jaar geschat.



OPGAVE N.
1. Waar worden vooral linden geplant?
2. Wanneer bloeien deze boomen?
3. Hoe komt het, dat men van dien bloei zoo weinig merkt?
4. Vertel iets van de bloem eener linde.
5. Waardoor worden de insecten naar den boom gelokt?
0. Hoe zijn: de bladeren; de stam; het hout; de bast, en de vrachtjes?
7. Waarvoor wordt de vezelige bast gebruikt?
8. Wat maakt men van het zachte hout?
Teekenen: a. een lindeblad;
b. een schutblad met een steeltje van de bloeiwijze.
10. De Waterscheerling.
Het is wenschelijk, dat de leerlingen vrij algemeen voorkomende giftplanten goed kennen. Inzonderheid dienen we hen te wijzen op: de waterscheerling, de hondspeterselie en de dolle kervel. In de eerste plaats willen we de waterscheerling nauwkeurig beschouwen.
Waar de waterscheerling groeit: aan den kant van slooten en plassen, ook er middenin. Bloeitijd: Juli en Augustus. Bladen: lichtgroen en geveerd. Stengel', dik en rond; hij vertakt zich en eindigt in een bloeiwijze. Die stengel is hol; op 't eind der leden zitten tusschenschotten. De bladeren hebben aan de stelen bladvormige aanhangsels, die tot scheeden zijn gegroeid. Ze sluiten den stengel slechts gedeeltelijk in.
Wortels: lang en dun; zitten in 't slijk van den bodem in grooten getale. In den herfst sterft de kruidachtige stengel, maar 't onderste deel blijft leven; dus een overblijvende plant. Dat ondereind is hol, evenals de heele stengel, maar de leden er van zijn zeer kort; hierdoor de tusschenschotten dicht bijeen.
Bloeiwijze: Uit den top van den bloemsteel loopen een aantal zijstelen in meer of minder schuine richting omhoog: de buitenste stelen langer dan de binnenste. Dicht bij den top verdeelen ze zich in een aantal kleine steeltjes, aan welker top kleine witte
6*



bloempjes, 't Geheel lijkt een paraplu of regenscherm in 't klein. Vandaar de naam sehermbloem.
Vruchtjes: een groote menigte; eerst zijn ze rond; zoodra ze rijp zijn, splitsen ze zich in twee deelen.
De hondspeterselie komt voor in tuinen, onder hagen, op bouwland. Lijkt veel op peterselie, de bekende groente; hierdoor des te gevaarlijker. De 2- of 3-dubbel geveerde bladeren zijn glanzend. De bloempjes wit.
De dolle kervel met groote roode vlekken op den stengel, en vooral aan den voet. Donkergroene, dubbel of driedubbel geveerde bladeren, waarvan de blaadjes weer diep ingesneden. De bloem ook wit.
Tot de nuttige schermbloemen behooren: de peen, de selderij en de peterselie. Wijl de peen in den schooltuin voorkomt, kan die al heel gemakkelijk waargenomen worden. Er aan op te merken: de bladeren zeer sterk verdeeld, dubbel geveerd met sterk ingesneden blaadjes; witte, soms roseachtige bloemen. Als de vruchten rijp zijn, vormen de schermstralen een komvormig geheel; de buitenste stralen zijn langer dan de binnenste. De vruchten dragen stekels, waardoor ze aan elkaar blijven hangen. Dit is lastig bij 't zaaien; daarom met zand vermengd. De peen een tweejarige plant. Beschouwing van den wortel: de binnenste kern lichter, geler dan het buitenste.
Uit die kern komen de zij worteltjes; daardoor tal van uitsteeksels en niet glad.
OPGAVEN.
1. Waar groeit de waterscheerling, en wanneer bloeit ze?
2. Hoe is de stengel ?
3. Wat weet je van de bladeren ?
4. De waterscheerling is een overblijvende plant; wat beteekent dit?
5. Hoe ziet het ondereind van den stengel er uit?
(i. Hoe heet de bloeiwijze?
7. Vertel wat van de hondspeterselie.
8. Ook iets van <le dolle kervel.
9. Welke schermbloemigen ken je nog meer?
10. Hoe zijn de bladeren van de peen?



11. Welke kleur hebben de bloempjes?
12. Hoe zien de vruchtjes er uit?
13. Vertel iets van den wortel der peen.
Teekenen: een samengesteld scherm.
11. De Paardenbloem en het Madeliefje.
Paardenbloem en madeliefje groeien haast overal en zijn ook bijna 't geheele jaar te vinden.
De paardenbloem bloeit van vroeg in 't voorjaar tot laat in den zomer; ze is een overblijvende plant: een deel van den stengel blijft den winter over, en daaruit ontspruiten in 't voorjaar weer jonge bladeren. De jonge bladeren, nl. de witte deelen, wel verzameld en onder den naam van molsla gegeten.
De lange penwortel dringt diep in den grond; de stengel is kort; hierdoor de bladeren dicht bijeen: ze schijnen uit den wortel voort te komen. De bladeren wel door konijnen gegeten.
Uit het midden der plant schieten een of meer bloemstelen omhoog. Die stelen zijn lang, rond, glad en hol. Wat de kinderen wel met die stelen doen. Vrij zeker kennen ze ook wel het bittere melksap, dat uit de versche wonden sijpelt en leelijke vlekken op handen en kleeren achterlaat.
De bloem. Voorzichtig een der gele, lintvormige blaadjes afplukken en daarna opmerkzaam bekijken. Hierbij is 't noodig, de deelen op 't bord te teekenen. 't Knopje beneden is 't vruchtbeginsel ; daarop staat de stijl. Die kleine pluisjes vormen den kelk; en dat buisje, van boven gespleten, heet de bloemkroon. Door dat buisje heen steekt de stijl, die eindigt in 2 stempels. De stijl is omringd door 5 groote helmknoppen, die aaneen kleven; de helmdraden zijn op de bloemkroon vastgegroeid.
Wat eerst een geel blaadje leek, is dus een volledige bloem.
De paardenbloem is een verzameling van bloempjes; ze is een bloeiwijze en heet een samengestelde bloem. De groote zonnebloem, de kamille, de distel, het madeliefje zijn ook samengestelde bloemen.







Van elke afzonderlijk bloempje valt de kroon met de meeldraden af. De stijl verdort tot vlak boven de pluisjes, die we als kelk hebben beschouwd. Een klein deel van den stijl (nl. het vruchtbeginsel tot de pluisjes) valt niet af, en de pluisjes blijven daaraan bevestigd. Nu gebeurt er iets merkwaardigs. Terwijl de vrucht rijpt, groeit de stijl weer aan tot een lang steeltje, en inmiddels wijken de pluisjes, die er bovenop zitten, uiteen. De
Uitgebloeide paardenbloem.
Lintbloempje eener paardenbloem (vergroot), a. Vruchtbeginsel, b. Kelk. c. Bloemkroon, d. Helmknoppen e'. Stempels.
stijlen drukken daardoor elkaar op zij, en de bloem krijgt het aanzien van een grijzen bol. Elk vruchtje wordt droog en hard, en de vruchtwand krijgt kleine weerhaken.
De wind blaast er tegeu aan en — daar vliegen de vruchtjes



heen; heinde en ver zweven ze voort, gedragen door den wind. Hier blijkt dus, dat het vruchtpluis goede diensten bewijst, alsmede waardoor de paardenbloem zoo algemeen verspreid is.
Wat er aan den kelk te zien valt. Hier vinden we eenige kransen van groene kelkbladeren. Een paar van die kransen zijn teruggeslagen; de andere staan rechtop en omsluiten de ondereinden der bloempjes. Men spreekt bij de samengesteldbloemigen niet van kelk, maar van omwindsel.
Ook het madeliefje vertoont een krans van groene blaadjes, die een schotelvormig omwindsel vormen, dat een aantal bloempjes
insluit. De buitenste bloemen zijn wit, met een rood randje: ze missen de meeldraden en zijn dus stamperbloemen. De binnenste zijn geel; deze hebben geen lintvormig uitsteeksel en zijn dus kleine buisbloempjes. De
Doorsnede van een madeliefje (vergroot). ]jroon eindigtin 5 slippen;
bb. Bloembodem, o. Omwindsel. , bloemüies bevatten
Bi. Lintbloempje. B?. Buis- oioempjes oe\atten
bloempjes. zoowel meeldraden als
stampers. Als men een schooltuin heeft, plante men wat madeliefjes, van de wandeling meegenomen. Dan zal men waarnemen, dat ze veel forscher en voller worden. Dubbele madeliefjes.
De bladeren van het madeliefje schijnen, evenals die van de paardenbloem, uit den wortel voort te komen. Verschil tusschen de bladeren van beide planten. In plaats van een penwortel heeft het madeliefje een wortelstok, met veel draadvormige wortels.
OPGAVEN,
1. Waar vinden we paardenbloemen en madeliefjes?
2. Waarom noemen we beide overblijvende planten?
3. Hoe zijn de wortel en de stengel van de paardenbloem?
4. Vertel iets van de bloemstelen.
5. Beschrijf een afzonderlijk bloempje (knopje, stijl, en/..).



(i. Wat veranderingen ondergaat zoo'n bloempje ?
7. Waardoor krijgt de bloem het aanzien van een bol?
8. Waarvoor dient liet vruchtpluis?
9. Noem andere samengesteldbloemigen.
10. Wat is het omwindsel?
11. Wat weet je van de buitenste bloempjes van 't madeliefje?
12. Wat van de binnenste bloempjes?
13. Wat heeft het madeliefje in plaats van een penwortel?
14. Ken je nog een plant met een wortelstok?
Teekenen: a. een blad van een paardenbloem;
b. een blad van het madeliefje.
12. De Witte Doovenetel.
Een algemeen voorkomende plant. Gewoonlijk in bossen bijeen staande. Een plant uitgravende, ziet men dat uit één wortel vier, vijf of ineer planten voortkomen. Toch is dat geen wortel, 't is een stengel, die door den grond groeit. Bij den aardappel hebben we ook een onderaardschen stengel aangetroffen. Die van de doovenetel heet wortelstok, evenals die van het madeliefje.
In 't najaar sterft de kruidachtige stengel van de doovenetel, maar de wortelstok blijft voortleven; daaruit ontwikkelen zich in 't voorjaar nieuwe planten.
Op den wortelstok volgt de stengel. Van onderen is deze paars gekleurd. Hij is vierkant en hol; de dwarse doorsnede deiholte is rond. Evenals de roggehalm heeft de stengel in de knoopt n
tusschen schotten.
De bladeren zijn met hun korte stelen twee aan twee tegeno\ei elkaar geplaatst. Aan den stengel vier vlakken; de bladeren zitten afwisselend aan twee tegenover elkaar staande vlakken. Snijdt men tusschen twee opeenvolgende paren bladeren het stengelhd weg, en plaatst men daarna de bladeren in hun natuurlijken stand op elkaar, dan vormen ze een kruis.
't Blad is grof gezaagd; de top is spits, en de steel, vooral die der bovenste bladeren, is heel kort. De bladeren lijken veel op die van de brandnetel; vandaar de naam doovenetel.



In de oksels der bovenste bladeren zitten de bloemen. Zij staan in hoopjes bijeen en hebben zeer korte steeltjes.. Daar de bladeren
paars wij ze tegenover elkaar staan, is dit met de hoopjes bloemen ook 't geval, 't Aantal bloemen in elk der oksels altijd oneven, 7 of 9, en de buitenste bloempjes van elk hoopje raken elkaar bijna. Daardoor lijkt het, dat de bloempjes den stengel als een krans insluiten.
De bloem: Kelk eenbladig, met 5 slippen. De kroon eveneens; ze lijkt wel een geopenden muil. De bovenlip is op den rand behaard; de onderlip hangt omlaag. De doovenetel heet lipbloem.
Tegen de bovenlip 4 meeldraden: twee lange en twee korte. Tusschen de meel¬
draden , welker helmdraden met de kroon vergroeid zijn, bevindt zich de stijl. De stempel is gespleten en heeft den vorm van een dubbelen haak.
De bloem bevat veel honigsap. Veel insecten azen er dan ook op. Behalve de witte doovenetel wordt ook de paarse menigvuldig aangetroffen.
OPGAVEN.
1. Hoe komt het, dat doovenetels altijd in bossen bijeen staan?
2. Welk deel van den stengel stertt niet in 't najaar?
3. Wat weet je van den stengel ?
4. Hoe zijn de bladeren geplaatst?
5. Welken vorm heeft het blad?
(>. Hoe komt de doovenetel aan haar naam 1
7. Waar zitten de bloemen?
8. Hoeveel bloempjes staan er aan één hoopje?
0. Hoe is de kelk ?
10. Wat weet je van de kroon ?
11. Hoe wordt de doovenetel genoemd ;
'2. \ ertel iets van de meeldraden.
Teekeneii: Twee opeenvolgende paren bladeren van de witte doovenetel, waartusschen het stengellid is weggenomen.



Vijfde Leerjaar.
TWEEDE GEDEELTE (DIEHEN).
1. Eenhoevigen.
In !t voorgaande leerjaar is liet paard behandeld. Een korte herhaling van het toen behandelde wenschen we te doen voorafgaan aan de beschouwing der eenhoevigen.
Tot de eenhoevigen behalve de paarden: de ezels en de zebra's of gestreepte paarden. Waarin deze dieren met elkaar overeenkomen: alle paardachtigen (onder dezen naam vat men ze wel samen) hebben een sterk verlengden kop met lange beweeglijke ooren. Op den nek en aan den staart groeien lange haren; overigens is de huid met kort haar bedekt. Ze kunnen snel loopen, voeden zich met planten, en bewonen in wilden staat de vlakte.
We willen het paard en den ezel met elkaar vergelijken. In de eerste plaats ten opzichte van den vorm. De ezel is kleiner en minder schoon. Zijn lichaam niet zoo slank. Op den grooten kop, die overigens in vorm overeenkomt met dien van 't paard, lange ooren. Een rechte rug met korter staart. Ook geen sierlijke manen. Geluid.
't Voedsel van beide dieren vrij wel hetzelfde. Beide planteneters. De ezels met karig voedsel tevreden; alleen op zijn drinkwater is hij kieschkeurig; troebel water laat hij onaangeroerd. De ezel echter minder goed behandeld dan het paard: vandaar dat hij bij ons een leelijk, armoedig, koppig dier is geworden.
Verschil in 't loopen van beide dieren, 't Paard levendig, de



ezel langzaam, traag, toch voorzichtig. Om deze laatste eigenschap gebruikt men hem in bergachtige streken; 't paard is minder geschikt, om bergen te beklimmen.
In ons vlak land is t paard dan ook van veel ineer nut dan de ezel. Geen wonder, dat het eerste dier hier dan ook veel menigvuldiger wordt aangetroffen dan het laatste. Maar de ezel is goedkooper en minder kieschkeurig. AVie dus een trekdier noodig heeft voor kleine lasten en geen paard koopen kan, schaft zich zich bij voorkeur een ezel aan.
Een nauwe vereeniging van beide dieren hebben we in 't muildier- en den muilezel. Een muildier heeft een ezel tot vader en een merrie tot moeder. De ouden van den muilezel zijn: een hengst en een ezelin. Muildieren lijken meer op ezels dan op paarden. Ze zijn ais lastdieren zeer gezocht: een goed muildier kan een last van 120 a 150 KG dragen. In Azië en in NoordAfiika leeft de ezel in t wild; van dien wilden stamt onze tamme af.
OPGAVEN
1. Welke eenhoevige dieren ken je?
2. Hoe worden deze dieren ook wel genoemd »
• >. \\ aarin komen de ezel en het paard overeen ?
4. Waarin verschillen ze al
5. Wat eten beide dieren ?
•J. Waarop is de ezel alleen kieschkeurig?
7. \\ aardoor is hij een leelijk en koppig dier geworden ?
8. Welk nut hebben we van beide dieren ?
!•. In welke streken kan men den ezel 't best gebruiken?
10. Wat vindt men in ons land meer: ezels of paarden?
11. Wat is duurder, een ezel of een paard?
12. Wat zijn muildieren, wat muilezels?
2. Tweehoevigen of Herkauwers.
Kunderen, schapen en geiten heben we vroeger leeren kennen als herkauwende dieren. Het rund, dat in Europa leeft, is sedert onheuglijke tijden huisdier. In Amerika groote troepen verwilderde



runderen. Hun aantal in Zuid-Amerika wel op 30 millioen geschat.
Karbouwen.
"Vele er van geslacht. De uitvoer van huiden, vleesch, vet,



beenderenkool en horens uit dat werelddeel verbazend groot, 't Vleesch tegenwoordig veel als extract in den handel.
Nauw verwant met het rund is de buffel. Zijn horens langer; ze zijn voorzien van ringen en staan naar achteren. Als huisdier
0. a. in Italië, waar hij als last-, trek- en rijdier groote diensten bewijst.
In onze Oost, vooral op Java, komt een soort van buffel voor, karbouw geheeten. De inlanders gebruiken hem ook als last-, trek- en rijdier. De Javaan vindt zijn vleesch smakelijk; de Europeaan niet.
De geiten zijn moediger en flinker dan de schapen. Hiervan ook onderscheiden door de aan de zijden saamgedrukte horens, den baard onder de kin en den korten opstaanden staart. Ze zijn ook kieschkeuriger. Tieren het best op hooge en droge gronden. Men noemt de geit wel eens de koe van den arme.
Van de geiten komt in Europa een soort in 't wild voor, nl. de steenbok. De echte steenbok leeft op de Alpen; iets kleiner dan deze is de steenbok der Pyreneeën. Ze kunnen snel loopen en verbazend groote en juist berekende sprongen doen.
De gems, die ook op de Alpen leeft, is bijna even vlug en behendig als de steenbok. Al deze dieren houden van gezelligheid; zij weiden in troepen bij elkaar.
Ofschoon de horens van al die dieren uiterlijk veel verschillen, komen ze hierin overeen, dat zij bestaan uit twee deelen: de horenpit en de schcede. Zulke horens heeten hol, waarom men de herkauwers wel eens holhoornigen noemt.
OPOAVES.
1. Waar vindt men veel verwilderde runderen ?
2. Wat doet men met die runderen?
8. Wat weet je van den buffel ?
4. Waar leeft de karbouw ?
• >. Waarin komen boide dieren overeen?
ii. Noem eenige punten van verschil tusschen de geit en het schaap.
7. \\ aaroni noemt men de geit wel de koe van den arme ?
8. In welke streken tiert de geit het best?
9. Wat weet je van den steenbok ?



10. Waar leeft de geuis ?
]]. Waarin komen de horens van al die dieren overeen ? 12. Welke herkauwers kun je nu opnoemen?
3. Roofdieren.
In den vorigen cursus hebben we den hond en de kat leeren kennen als roofdieren of verscheurende dieren, als dieren nl., die zich in wilden staat uitsluitend voeden met vleesch, dat ze verkrijgen door jacht te maken op andere dieren. We liebben daarbij opgemerkt, dat hun lichaam zeer geschikt is voor de jacht. Snel kunnen ze loopen; ze zijn in 't bezit van klauwen, terwijl hun gebit uitnemend geschikt is, om de prooi vast te houden, stukken vleesch uit het lichaam van 't vervolgde dier te scheuren, en beenderen te vermorzelen. Slechts weinig roofdieren zijn huisdieren. De kat komt wel algemeen als huisdier voor; toch heeft ze, gelijk we vroeger opmerkten, veel van haar wilde natuur behouden. De hond echter is geheel huisdier geworden; hij volgt den mensch in alle luchtstreken. Soorten van honden: jachthond, dashond of taks, windhond, New-Foundlander, St.-Bernardshond, herdershond, poedel; kenmerken van die verschillende honden. Hondsdolheid.
Verwant met den hond zijn de wolf en de vos. De wolf komt het meest met den hond overeen. Op zijn kop staan twee rechte ooren. Den staart laat hij hangen. De kleur, geelachtig grijs, wisselt af naar de omgeving, waarin hij leeft. In 't hooge Noorden is de pels 's winters bijna wit; in de Pyreneeën wel zwarte wolven. In ons land komt hij niet meer voor; hij heeft zich naar onbewoonde streken en naar 't bergland moeten terugtrekken. Toch in 1890 in Noord-Brabant nog een wolf geschoten. Verschil in geaardheid met den hond. Van nature lafhartig. De honger maakt hem stoutmoedig.
De vos is veel kleiner. Ook zijn pels, gewoonlijk roodbruin, wisselt af naar zijn omgeving. In ons land voornamelijk in



Noord-Brabant, Gelderland en Drente. Hazen, patrijzen, konijnen, hoenders zijn geliefdkoosd voedsel. Ook eet hij wel veldmuizen, meikevers en wormen. Alles is van zijn gading. De vos is een nachtdier.
De kat is, gelijk we opmerkten, veel meer roofdier dan de hond. Ze stamt niet af van de wilde kat, die in de bossclien van Midden-Europa leeft, maar van de Nubische. Haar tanden en kiezen loopen in fijne punten uit; de hoektanden groot. Echt roofdiergebit. De onderkaak kan ze met verbazend veel kracht op en neer bewegen, wat haar uitstekend te pas komt bij het kraken en stuk bijten van beenderen. Terwijl de hondachtigen voor een deel plantenvoedsel nuttigen, eten de in 't wild levende katachtigen uitsluitend dierlijk voedsel. In hun scherpe klauwen bezitten de katachtigen geduchte wapenen, om 't bemachtigd dier, dat ze tot maaltijd uitgekozen hebben, vast te houden en vanpen te scheuren.
o p G a v e n.
]. Waarom noemt men den hond en de kat roofdieren ?
2. Noem eenige kenmerken van roofdieren.
3. Welke soorten van honden ken je?
4. Hoe kun je ze van elkaar onderscheiden ?
5. Waarin komt de wolf met den hond overeen ?
6. Waarin verschillen beide dieren?
7. Waar leeft de wolf thans?
8. Hoe ziet de vos er uit?
9. In welke deelen van ons land komt hij voor ?
10. Waarmee voedt hij zich ?
11. Waarom maakt men jacht op den vos?
12. De kat heeft een echt roofdiergebit; wat wil «lat zeggen?
4. Nog eenige roofdieren.
Groote roofdieren komen in ons land niet voor. Toch ontmoeten de leerlingen de namen van sommige zoo vaak in allerlei



literatuur, en hooren ze die zoo dikwijls in verhalen, fabels enz., dat we meenen, enkele van de meest interessante vreemde roofdieren te moeten behandelen. Waar de leerlingen in de gelegenheid zijn, een diergaarde te bezoeken, zullen ze natuurlijk daarvan profiteeren. "Waar op een kermis een dierentent is te zien, dient ook daar een bezoek aangemoedigd. Ten slotte kunnen platen dienst doen, al blijven deze dan ook een surrogaat. Wenschelijk achten we het, zoo ongeveer de grootte van die dieren aan te duiden.
Met de kat, in de vorige les behandeld, komen in veel opzichten overeen de leeuw en de tijger. Beide behooren dan ook tot de katachtigen.
De leeuw is ongeveer l'/2 M lang; zijn staart, aan 't einde met een haar kwast prijkende, heeft een lengte van 8 dM. De schouderhoogte is niet meer dan 8 a 9 dM.; toch bereikt hij een gewicht van 200 KG. Hij bewoont de woestijnen van Afrika en Zuidwestelijk Azië. Zijn kleur, bruingeel, wisselt eenigszins af naar de streek, waar hij zich ophoudt.
De tijger is iets langer dan de leeuw, nl. 13/4 a 2 M; de staart is 1 M. Zijn haar korter; daardoor slanker voorkomen. Huid: geelbruin, met zwarte op- en neerloopende strepen. Borst en buikzijde wit. Listiger dan de leeuw. Bijna even sterk. Een nachtdier. Bloeddorstig en valsch. Verzot op menschenvleesch. Opmerkelijk, dat deze beide roofdieren niet hetzelfde gebied bewonen: de woonplaats van den tijger begint, waar die van den leeuw eindigt. De tijger komt voor op Java, Sumatra, in Zuidoostelijk Azië, ja in Siberië.
Nog behooren tot de groote roofdieren de bruine beer en de ijsbeer. De bruine beer leeft in de gebergten en uitgestrekte wouden van Europa en Azië. Hij wordt ± 2 M lang en 1 M hoog. Plomp uiterlijk, ruwe, harige pels; grimmig gezicht. Zware gang: hij zet nl. bij 't loopen de geheele voetzool op den grond, evenals de mensch; hij is xoolganger. Zijn voedsel deels plantaardig, deels dierlijk; hij is dus evenals het zwijn een alleseter. Winterslaap.
De ijsbeer is grooter, grimmiger en gevaarlijker dan de bruine beer. Lengte 21/2 M. Leeft in de poolstreken. Voedt zich uitslui-
8CHEEPSTRA en walstra, Handt. Xatuurk., 2e druk. 7



tend met vleesch en visch. Een dichte, geelachtig witte pels beschut hem tegen de felste kou. Uitstekend zwemmer. Geen winterslaap.
OPGAVEN.
1. Welke roofdieren komen met de kat overeen ?
2. Wat weet je van 't uiterlijk van den leeuw ?
3. In welke landen wordt de leeuw gevonden?
4. Noem een paar punten van verschil tussehen den leeuw en den tijger.
5. Hoe is de kleur van den tijger?
6. Waar houdt dit dier zich op?
7. Wat weet je van den bruinen beer?
8. Vertel cok iets van den ijsbeer.
5. Kleine roofdieren.
Gelijk we opmerkten komen de groote roofdieren, althans in 't wild levend, in ons land niet voor. Alleen ontmoet men hier en daar den vos, die als 't ware den overgang vormt van de groote tot de kleine verscheurende dieren. Van deze laatste hebben we er in ons land veel. Eenige ervan willen we daarvan behandelen 1).
De wezel is een klein dier, nauwelijks 2 dM lang; uiterst lenig lichaam. De pooten zijn kort. Ofschoon het dier op den geheelen voet loopt, is het in vlugheid van beweging onovertroffen. 't Rolronde lichaam is bijna overal even dik; de romp is van achteren opwaarts gebogen. De bruine pels is voor de borst en onder den buik wit. Komt in ons land veelvuldig voor, en wordt tot de nuttige dieren gerekend: verslindt nl. veel schadelijke veldmuizen. Zeer bloeddorstig. Stilt den honger ook wel met vogels en vogeleieren. Valt een enkele maal zelfs konijnen aan.
1) Van elk dezer dieren behoort een opgezet exemplaar in school voorhanden te zijn.



De groote icexel of hermelijn hier ook inheemsen. Verschilt van de gewone wezel in grootte en kleur. Doodt hazen en konijnen, door ze op den rug te springen en de groote bloedaderen van
Een hermelijn, die een haas aanvalt.
den hals door te bijten. In den winter de pels wit, met een zwarte punt aan den staart. Vroeger 't hermelijn (bont) duur; thans weinig waarde.
De bunzing ook een verwant van de wezel. Vertoeft 's winters gaarne in boerenschuren. Steelt menige kip. Gewoon voedsel: ratten, muizen, slangen, kikvorschen. Doet alzoo veel nut. Toch maakt men jacht op hem: zijn pels wordt met 3 a 4 gulden betaald, 't Wollig onderhaar is bruin; daartusschen staan lange, zwarte haren.
De marter lijkt veel op de wezel, maar is iets grooter. De
7*



boommarter komt in ons land weinig meer voor, alleen nog in groote bosschen. Hij is even vlug in 't klauteren en springen
Boommarters.
ais de eekhoorn, waarop hij jacht maakt. De steenmarter houdt 'zich 'op in de woningen der menschen. Rooft kippen, duiven
De vischotter.
enz., en kan dus veel schade aanrichten. Kleur grauwgrijs.



Zijn pels heeft minder waarde dan die van den boommarter. De vischotter heeft zwemvliezen tusschen de teenen zijner korte pooten. Hij kan zijn oorschelpen sluiten. Dit staat in verband met zijn leefwijze: hij houdt zich bij voorkeur op in 't water. Verslindt groote hoeveelheden visch en richt hierdoor veel schade aan, waarom men hem tracht te dooden. Hij bereikt een lengte van 7 dM; zijn staart is wel 6 dM lang. Voor zijn vacht wordt 10 a 20 gulden betaald.
OPGAVEN.
1. Wat weet je van 't uiterlijk van de wezel?
2. Waarom wordt de wezel tot de nuttige dieren gerekend?
:j. Waarin verschilt de hermelijn van de wezel?
4. Hoe bemachtigt hij zijn prooi?
5. Welke kleur heeft de pels van den hermelijn!
9. Waar houdt de bunzing zich gaarne op?
7. In welk opzicht doet hij veel nut?
8. Waarom maakt men jacht op hem?
9. Waar leeft de boommarter?
10. Op welke dieren maakt hij veel jacht ?
11. Waar houdt de steenmarter zich gaarne op ?
12. Waarom noemen we hem een schadelijk dier?
13. Vertel iets van den vischotter.
6. Knaagdieren.
Het konijn en de muis hebben we vroeger leeren kennen als knaagdieren. Tot deze dieren behooren ook de hazen, ratten en eekhoorns Deze dieren moeten knagen, omdat anders hun snijtanden, die steeds doorgroeien, te lang en daardoor onbruikbaar zouden worden. Er is echter veel verschil in de grootte en de leefwijs dezer dieren.
't Grootst zijn de hazen en de konijnen. De liazen leven uitsluitend in 't wild; ze zijn grooter dan de wilde konijnen. Van deze zijn ze verder onderscheiden door hun groote ooren en hun



lange achterpooten. Hun ondervacht is wit, tlie van 't konijn is grijsblauw. Beide dieren leven van planten, die zij bij avond en bij nacht zoeken: ze zijn te schuw en te vreesachtig, oni zich
De haas.
over dag in 't vrije veld te wagen. De haas is al zeer vreesachtig. Herinnering aan de uitdrukking: het hazenpad kiezen.
Wat betreft het leven van 't wilde konijn, zie inen den vorigen cursus. De haas brengt een groot deel van den dag door in zijn
Wilde konijnen.



leger, d. i. een ondiepe kuil, met eenige bladeren of een weinig verdroogd gras bedekt. Daarin werpt liet wijfje een viertal jongen. die terstond goed kunnen zien. Hoe is dit met jonge konijnen? Evenals de konijnen vermenigvuldigen de hazen zich sterk; ze krijgen viermaal per jaar jongen. Waar deze dieren talrijk voorkomen, richten ze veel schade aan. Terwijl de konijnen alleen op den zandgrond leven, komen de hazen zoowel op de klei als op 't zand voor. Kleihazen zijn lichter van kleur en grooter van stuk, dan de heihazen. In de taal der jagers lieeten de ooren lepels, de kop bol, de staart pluim en de achterpooten loopers.
Vermenigvuldigen do liaasachtigcn (hazen en konijnen) zich sterk, met de muizen is zulks in nog grooter mate het geval. Onze huismuis en bruine rat heeten ware muizen. \ roeger kwam
Bruine rat.
hier ook voor de zwarte rat; deze is echter verdrongen door de bruine. Misschien zou deze ook de huismuis verdringen, maar de laatste kan door nauwe gangen en kleine openingen dringen. Ratten zijn grooter en slimmer dan muizen. ,,Een oude rat komt niet licht in de val", zegt het spreekwoord.
Van de ware muizen onderscheide men de woehnuizen; hiertoe behooren de veldmuis en de waterrat. De ware muizen hebben



grooter ooren en oogen, een spitseren snuit en een jangeren staart
Dc waterrat.
dan de woelmuizen. De laatste zijn planteneters. do ware muizen zijn alleseters.
De veldmuizen bewonen vooral de kleistreken en richten daai*



soms groote schade aan. Geheele akkers verwoesten ze; ae minnen bijten ze bij den grond af, om de aren te plunderen.
Veldmuizen.
Eindelijk behoort tot de knaagdieren de eekhoorn, met zijn langen, gepluimden staart, die maar weinig korter is dan zijn lichaam, dat ruim 2 dM lang wordt. "Vacht: roodbruin; onder den buik lichter. Op de ooren haarkwasten.
Voedsel: noten, eikels, knoppen; eieren, vogeltjes; een alleseter dus. Kan veel schade aanrichten.
OPGAVEN.
1. Waarom moeten <le knaagdieren knagen?
'2. Geef 't onderscheid op tussclien een konijn en een haas.
:i. Waarvan leven beide dieren?



4. Waarom zoeken ze hun voedsel niet over dag?
5. \\ at beteekent de uitdrukking ,}het hazenpad kiezen" ?
6. Wat zijn: de lepels, de bol, de piuim en de loopers van den haas?
7. Welke dieren heeten samen ware muizen?
8. Waarin verschilt de huismuis van de rat?
9. Welke dieren heeten samen woelmuizen ?
10. Wat weet je van de veldmuizen?
11. Vertel ook iets van den eekhoorn.
7. Insecteneters en vleermuizen.
Er bestaat een nauw verband tusschen 't gebit van een dier en zijn leefwijze. Of m. a. w. een nauw verband tusschen den bouw der tanden van eenig dier en het voedsel, dat het gebruikt. Zooals reeds vroeger is opgemerkt, bezitten roofdieren scherpe snijtanden, groote hoektanden en kiezen.
Ook de insecteneters hebben een gebit, in overeenstemming met het voedsel, dat ze gebruiken: scherpe snijtanden en puntige kiezen; de punten der kiezen van de eene kaak passen in de ruimten tusschen de kiezen der andere, zoodat die punten in 't lichaam van 't insect dringen.
Bekende insecteneters zijn de mol, de spitsmuis en de egel. Den egel hebben we reeds in den vorigen cursus behandeld. Over den mol hebben we een les opgenomen in II A, waarbij ook iets van de spitsmuis is meegedeeld.
De vleermuis heeft een gebit, veel overeenkomende met dat van den mol; ze is geen muis, geen knaagdier, maar eet insecten. Doch, wat haar uiterlijk betreft, verschilt ze veel van bovengenoemde insecteneters. Haar voorpooten zijn geheel vergroeid; de achterpooten zijn dun, maar sterk. Tusschen de ledematen bevinden zich groote, dunne vliezen. De vliezen vormen samen een vlieghuid. De nagels op de klauwen der achterpooten steken buiten dat vliegvlies uit.
De vleermuizen kunnen niet best loopen; de meeste zijn ook niet in staat, om van den grond op te vliegen. Ze laten zich van een hoogte vallen en spreiden dan onder 't vallen de vlieghuid uit.



Deze dieren hebben een zwak gezicht, maar een fijn gevoel. Voorbeelden hiervan. De egel, de veldspitsrauis en de vleermuis zijn onder bescherming der Wet gesteld.
OPGAVEN.
1. Wat weet je van 't gebit van een roofdier?
2. En wat van dat der insecteneters?
3. Welke insecteneters ken je?
4. Vertel iets van den mol.
5. Wat voedsel gebruikt de vleermuis?
G. Wat weet je van 't uiterlijk van de vleermuis?
7. Hoe brengen deze dieren den winter door?
8. Waarom moeten ze den winter wel doorslapen?
8. Zangvogels.
Hoen, duif, eend, ooievaar, spreeuw en musch zijn in het vierde leerjaar behandeld. We achten het noodig, een en ander in korte trekken te herhalen. Wat de zangvogels betreft, die wenschen we niet allen afzonderlijk te behandelen. Omtrent het leven dezer vogels hebben we het noodige meegedeeld in II A. We willen hier dan ook alleen de opgaven laten volgen, welke reeds in den eersten druk van genoemd leesboek achter de lesjes over die vogels voorkwamen.
a. De nachtegaal, het roodborstje cn de hofzanger.
1. Welke is onze meest geliefde zangvogel?
2. Wanneer komt hij bij ons, cn hoe lang blijft hij hier?
3. Wanneer doet hij zijn heerlijk lied weerklinken?
4. Waarom staakt hij in Juni zijn gezang?
5. Beschrijf zijn uiterlijk.
6. Waar en waarvan bouwt hij zijn nest?
7. Hoe zien de eitjes er uit?
8. Waaruit beslaat zijn voedsel?
9. Welke maanden houdt het roodborstje hier zijn verblijf
10. Hoe ziet dit vogeltje er uit?
11. Waar zingt de hofzanger gaarne?
12. Welke kleur heeft zijn veerenpak?



b. De lijster, het winterkoninkje cn het kwikstaartje.
1. Op welke vogels gelijken de lijsters veel?
2. Welke soorten onderscheidt men?
3. Waarmee voedt de lijster zich?
4. Waarom maakt men jacht op lijsters?
5. Hoe vangt men ze?
G. Welke kleine zanger overwintert hier?
7. Waarmee voedt het winterkoninkje zich?
8. Beschrijf zijn uiterlijk.
9. Wat weet je van zijn nest?
10. Hoe heet het kwikstaartje ook wel?
11. Waarop maakt het jacht.
12. Beschrijf zijn uiterlijk.
c. De leeuwerik en de rink.
1. Waar houdt de veldleeuwerik zijn verblijf ?
2. Waar bouwt hij zijn nest, en waaruit bestaat dit?
3. Wat eten jonge, wat volwassen leeuweriken?
4. Welke leeuwerik komt ook in ons land voor?
.j. Waar kan men dezen 's winters vaak zien ?
(J. Waarin verschilt de vink van den leeuwerik?
7. Wat weet je van zijn nest?
8. Welke van al die vogels eten insecten ?
!). Welke voeden zich met zaden?
10. Welk verschil is er tusschen de snavels van beide soorten?
9. De zwaluw.
Hoe ze er uitziet. Ze heeft een bevallig uiterlijk, kan sierlijk vliegen, vroolijk sjilpen. Met haar korte pootjes niet best loopen. Des te beter vliegen. Nu eens zweeft ze hoog in de lucht, dan weer langs den grond. Yaak scheert ze langs 't watervlak en . maakt aan 't eind een snelle wending, om denzelfden weg opnieuw af te leggen; in haar snelle vlucht snapt ze tallooze insecten, die boven 't water zweven.
De boerenzwaluw heeft blauwzwarte, glanzige veeren, die 't lichaam zoo regelmatig en dicht bedekken, dat het vogeltje



met een lapje fluweel bekleed schijnt te zijn. Voor de keel heeft ze een bruine vlek. De slagpennen zijn lang en loopen spits toe; daardoor heeft zij een groote vlucht. De buitenste stuurpennen zijn veel langer dan de middelste, waardoor de staart op een gaffel gelijkt. Zelden zit het vogeltje op den grond of in een boom; 't liefst zit het op den rand eener dakgoot of op een telegraafdraad zijn lied te kveeleu.
De huisxicaluw heeft een witte vlek aan de keel. Bij haai zijn de buitenste stuurpennen minder lang dan bij de boerenzwaluw, waarmee ze in leefwijs veel overeenkomt. Zij bouwt haar nest van klompjes klei tegen de lijst eener dakgoot, en weet het met speeksel zoo stevig vast te lijmen, dat het een veilig verblijf wordt voor haar en haar jongen. Terwijl het nest der boerenzwaluw, dat meestal op of tegen een balk in de schuur wordt gebouwd, van boven geheel open is, heeft dat van de huiszwaluw slechts een nauwe opening. De eieren der eerste zijn gespikkeld, die der laatste geheel wit.
Nog komt bij ons voor de oeverzwalnw, die iets kleiner en doffer is dan de huiszwaluw. In de loodrechte wanden van zandlioogten graaft ze gangen van ongeveer een Meter diepte, die aan het einde een weinig ombuigen en zich dan verwijden tot een nest.
OPGAVEN.
1. Waarom noemen we de zwaluw een voorjaarsbode ?
2. Wat kan ze heel goed?
3. Waarom scheert ze vaak langs het watervlak
4. Iloe is het uiterlijk van de boerenzwaluw?
.5. Hoe komt het. dat de staart een gaffel gelijkt?
6. Waar zit ze gaarne haar lied te kweelen ?
7. Waarin verschilt de huiszwaluw van de boerenzwaluw?
8. Waar en waarvan bouwt zij haar nest?
9. Welk onderscheid is er tusschen de eieren van beide?
10. Wat weet je van de oeverzwaluw?



Zesde Leerjaar.
EERSTE GEDEELTE (PLANTEN).
1. Wei, hof en bosch.
Terwijl we in dit leerjaar vooral den schooltuin dienstbaar maken aan het onderwijs in natuurkennis, wensehen we toch ook geregeld uitstapjes te doen in de vrije natuur. Wilde planten in haar eigenaardige omgeving maken toch veel aangenamer indruk op ons en komen veel mooier uit, dan wanneer ze ergens in een hoekje van den schooltuin verstopt zijn. En bovendien, op de wandeling hebben we een heerlijke gelegenheid, om te wijzen op de schoone harmonie in de natuur, op al haar bekoorlijke schoonheden. Want het is met de natuur als met schilderijen. Wie geen kunstkenner is, m. a. w. weinig van een schilderij begrijpt, zal in een museum van meesterstukken oneindig veel meer genieten, wanneer hij de stukken bezichtigt onder de leiding van een kenner, die, door hem op enkele schoonheden te wijzen, een gansch andere wereld voor hem doet opengaan. Zoo is 't ook in de natuur. Er zijn ongetwijfeld mensehen, die, begaafd met fijn gevoel, onmiddellijk het schoone vatten; maaide groote massa moet meer of minder ingewijd worden in de geheimen van het schoone. Het is immers ook een feit, dat menig landbouwer al heel weinig geniet van de schoonheden der hein omringende natuur. Alzoo is ook in dezen leiding wenschelijk.
a. W e willen in de heerlijke Meimaand de leerlingen buiten rondleiden, hen wijzen op het schoone in de schepping, beter nog, hen leiden tot de ontdekking van dat schoone, hen vat-



baarder maken voor reine, weldadige indrukken, hen geschikt maken om te genieten. Van den tijd, beschikbaar voor wandelingen, laten we 't natuurlijk afhangen, hoever we onze tochten uitstrekken. In de eerste plaats brengen we een bezoek aan de bonte wei, die in Bloeimaand al veel schoons te aanschouwen geeft. Overbodig achten we 't, hier opnieuw te beschrijven, wat we reeds vroeger hebben leeren kennen: madeliefjes, paardenbloemen, pinksterbloemen, boterbloemen, de grootbloemige sterremuur.
b. Minder bekend zijn voor veel leerlingen eenige verwanten van den kerseboom, die we in dezen tijd bloeiende in den hof ontmoeten, nl. de perzikboom en de abrikoos. Waarin de bloemen van al deze boomen overeenkomen: een bekervormige bloembodem ; op den rand van den beker de 5 kelkbladeren als slippen. Hiermee afwisselend de 5 kroonbladeren, wit of rose. En dan volgen een massa meeldraden, 20 a 30. In den beker het vruchtbeginsel, dat een stijl draagt met knopvormigen stempel. Herinnering aan wat we vroeger aan de bloem van den kerseboom hebben opgemerkt. Aan de vruchten een dikken drievoudigen wand (opperhuid -f- vruchtvleesch -|- steen), en hierbinnen een zaad. Steenvrucht. Bladeren enkelvoudig. Bloemen vóór of te gelijk met de bladeren verschijnende.
Vergelijking van abrikoos en perzik. Beide meest tegen den muur, dus als leiboom voorkomende. Bladeren van den abrikoos: hartvormig met scheeve punt; die van den perzik lang en smal. Bloemen van den abrikoos: witte kroonbladeren en brninroode kelk. Die van den perzik: rose bloembladeren, bruinachtige kelk. De vruchten van beide behaard, donzig. De abrikoos kleiner dan de perzik; verschil in kleur; ook de steen ongelijk.
c. Ook in liet bosch ontmoeten we oude bekenden. We willen in de eerste plaats den lijsterbes, een verwant van den appelboom , wat nauwkeuriger bekijken. Sierlijke bladerkroon; bladeren samengesteld, oneven geveerd, 5 en 7 jukken; kleine, witte bloempjes. Sierboom.
De meidoorn eveneens een verwant van den appelboom. Bladeren met diepe insnijdingen; steunblaadjes. Geschikt voor heggen. Kleur der bloemen.



De esch: gladde bast; bladeren oneven geveerd met veel jukken. Bloemen vóór de bladeren. Vruchten langwerpig, gevleugeld.
De iep of olm, gemakkelijk te herkennen aan de bladeren: vinnervig, eirond, spitse top, sclieeve voet (vooral dit laatste kenmerk valt duidelijk in 't oog en is gemakkelijk te onthouden), rand gezaagd. Komt veel voor in lanen en op stadssingels.
De berk, gemakkelijk te herkennen en aan den blanken, glansenden bast, die heele lappen afwerpt en aan de ruitvormige, gladde bladeren. De stam meestal niet rechtop.
Den els ontmoeten we menigvuldig aan den slootkant. En de sparren en dennen willen we een volgenden keer bekijken. Van al die boomen willen we bladeren meebrengen en maken tot skeletten. Den vorm dier bladeren teekenen.
Getrouw aan ons beginsel, de verbinding van het stelonderwijs aan het zaakonderwijs, wenschen we ook in dit leerjaar oefenin•gen ter schriftelijke uitwerking te geven na de behandeling van een of ander onderwerp. In plaats van echter vragen te stellen, achten we de leerlingen in dezen cursus wel zoo ver gevorderd, dat ze, naar aanleiding van eenige opgegeven punten, het behandelde in een opstel kunnen teruggeven.
WEI, HOF EN BOSCH.
1. Waaraan meu al kan weten, dat de lente gekomen is.
2. Waarom we voor alles een bezoek brengen aan de bonte wei.
3. Welke bloemen daar nu bloeien.
4. Wat moois er al in den hof te zien valt.
5. Waarin de bloemen van den perzikboom en den abrikoos overeenkomen. (J. Vergelijking van de bladeren.
7. Vergelijk ook de vruchten met elkaar.
8. Welke boomen we in het bosch ontmoeten. Hoe ze er uitzien.
2. Langs weg, heg en steg.
Op deze wandeling ontdekken we eenige mooie bloenipjes, die , we nader wenschen te bekijken.
Aan de kleine muur, die haast overal voorkomt, merken we



't volgende op: de stengels kruipen over den grond; de bladeren staan tegenover elkaar; de kleine bloempjes vertoonen vijf gespleten bloemblaadjes, die nauwelijks zoo groot zijn als de vijf kelkblaadjes. Konijnen eten gaarne de kleine muur.
Verwant met die kleine muur is de grootbloemige sterremuur, die we reeds vreeger ontmoet hebben. De bloem is helderwit, trechtervormig. De 5 bloembladeren zijn tot het midden gespleten. Er zijn 5 meeldraden. Stengel: rechtopstaand, kantig. Bladeren lang en spits.
Een andere verwant van de kleine muur, veel op de grootbloemige sterremuur gelijkende, is de akkkerhoonibloem; maar deze is wat minder forsch en kort behaard, 't Gemakkelijkst kunnen we deze bloem en de grootbloemige sterremuur van elkaar onderscheiden door 't aantal stijlen: dit getal is bij de akkerlioornbloem 5, bij de sterremuur 3. De kleine muur, de grootbloemige sterremuur en de akkerhoornbloem heeten samen wel muurachtigen.
Grooter en forscher dan de vorige drie planten is de malva. De kelk is vijfspletig, d. w. z. bestaat uit één blad, in vijven verdeeld. Bijkelk. Veel meeldraden, waarvan de helmdraden met elkaar vergroeid zijn (éénbroederig). De buitenste meeldraden het kortst, 't Vruchtbeginsel is rond en plat, met veel strepen; 't lijkt een rond kaasje, vandaar de naam kaasjeskruid. De malva heeft voorname familie: de stokroos en de katoenstruik.
Het lierderstaschje behoort tot de kruisbloemigen, waarvan we vroeger o. a. de pinksterbloem hebben leeren kennen. Evenals de kleine muur groeit het herderstaschje bijna overal.
De eereprijs met haar hemelsblauwe bloemen is een mooie verschijning. Eigenaardig is de kroon: van de 4 blaadjes is één het grootst; daartegenover staat het kleinste. Er zijn twee meeldraden en één stamper. De stengel draagt kruiswijs geplaatste bladeren. Wortelstok.
De wikke (vogelwikke) vertoont vlinderbloemen. Ranken. Waarvoor deze dienen. Van de geveerde bladeren is het eindblaadje, en meestal ook een of twee paar blaadjes daarnaast, tot een rank vergroeid.
Eindelijk nog de stinkende gouwe met haar gele bloemen en
scheepstra en walstra, Handl. natuurk., 2e druk. 8



geveerde bladeren. Vrij diep ingesneden rand der blaadjes, met ronde punten; gekarteld. Deze plant behoort tot de familie der papaverachtigen.
LANüS WEG, HEü EN STEG.
1. Beschrijving van de kleine munr: stengels, bladeren, bloempjes.
2. De grootbloemige sterremuur en de akkerhoorn bloem: waarin ze overeenkomen , en waarin ze verschillen.
3. De malva: de bloem beschrijven.
4. Den naam kaasjeskruid voor malva verklaren.
5. Welke bloemen we nog meer op onze wandeling ontmoeten. 0. Hoe de eereprijs, de wikke en de stinkende gouwe er uitzien.
3. In het hooiland en op den akker.
In 't hooiland hebben we gelegenheid te wijzen op de groote verscheidenheid bij de grassen. Pluim- en aargrassen. De geuren niet alleen uit de bloemen, maar ook door de andere deelen der plant verspreid. Dit blijkt uit de omstandigheid, dat het gemaaide en drogende gras veel sterker geurt dan het bloeiende.
De pinksterbloem is uitgebloeid; 't madeliefje verschuilt zich tusschen de lange grashalmen. Zelfs de enkele lange stelen der paardenbloem kunnen 't grijze hoofd er niet boven uitsteken. Thans ons oog geboeid door de koekoeksbloem, die haar lange stelen opsteekt en den wind met haar op franje lijkende kroon laat spelen. Elk bloembad is nl. in 4 slippen verdeeld, waardoor de kroon het voorkomen van franje krijgt. Aan den voet langwerpige, gesteelde, tot een rozet vereenigde bladeren. Er zijn 10 meeldraden, waarvan 5 met den voet der kroonbladeren min of meer vergroeid. Verder 5 stijlen. De kelk na den bloeitijd de rijpende vrucht omsluitende.
Aan den slootkant de moeras-vergeet-mij-niet, waarvan de vergroeidbladige kroon 5 in één vlak gelegen, groote lobben heeft. De algemeene bloemsteel is aan den top gebogen; naarmate de knoppen zich ontwikkelen, ontrolt en verheft zich de steel.



Op den akker ontmoeten we in dezen tijd het golvend, goudgeel graan, en daartusschen de 'klaproos en de koornbloem De eerste is voor ons een oude bekende. De laatste tot de samengesteldbloemigen; is dus familie van de paardenbloem, 't madeliefje en de kamille. Al de bloempjes der korenbloem zijn buisbloemen, waarvan de buitenste noch stampers, noch meeldraden bezitten: 't zijn lokbloemen. Wat dit woord beteekent.
Nu nog 't vlas bezien. Blauwe bloempjes op ranke, vertakte stengels, met een 5-bladigen kelk en kroon, 5 meeldraden, en een uit 5 hokjes bestaand vruchtbeginsel met 5 stijlen. Dus een zuiver vijfdeelige bloem. Bladeren: klein, ongesteeld en smal. Deze plant levert de grondstof voor 't linnen. Vrucht: een doos, die 10 bruine zaden kan bevatten. Uit die gladde zaden lijnolie geperst. Wat er na die uitpersing overblijft, wordt verwerkt tot lijnkoeken, die ais veevoeder gebruikt worden.
IN HET HOOILAND EN OP DEN AKKER.
1. Hoe «te wei thans is veranderd. Wat met het «ras is geschied. Grassoorten. Geuren.
2. Welke bloemen nu prijken in de wei.
Hoe de koekoeksbloem er uitziet.
4. Vertel ook wat van de moeras-vergeet-mij-niet.
Waardoor het graanveld thans zoo mooi is.
Welke bloemen er tusschen 't graan prijken.
7. Beschrijving van de korenbloem.
5. Het vlas: de bloem, de bladeren, de vrucht.
Wat we al van 't vlas verkrijgen.
4. Bij den plas en bij de sloot.
Een wandeling naar beide loont ongetwijfeld de moeite, zoowel wat de insectenwereld aangaat, als de schoone planten, die we er aantreffen. Van de laatste willen we zoo mogelijk eenige waterlelies bemachtigen; dit gaat niet altijd gemakkelijk, daar ze gewoonlijk op vrij grooten afstand van den kant, midden in den plas drijven.



Bij de witte waterlelie vooral hebben we een mooie gelegenheid, te wijzen op den overgang van 't eene blad in 't andere, m. a. w. van 't eene bloemdeel in 't andere. Zoo zijn de buitenste bladeren der bloem groen of afgezet met witte randen; daarop volgen naar binnen witte kroonbladeren, die niet op dezelfde hoogte aan den steel zijn geplaatst en telkens meer het voorkomen van meeldraden aannemen: er zijn smalle bloembaadjes met helmknoppen, en helmdraden met bloembladachtige aanhangselen. Een geleidelijke! overgang is er dus tussehen de verschillende deelen waar te nemen. (Dat ook stampers eigenlijk bladachtige organen zijn, kunnen we aan de peulen van erwten en boonen zien).
Het inwendig gele gedeelte der bloem wordt gevormd dooide meeldraden en den stamper, 't Vruchtbeginsel is groot; 't lijkt veel op de doosvrucht van de klaproos.
Vergelijking van de gele waterlelie (plomp) met de witte. De bladeren der gele meer gerekt; de bloem minder fraai en kleiner. De kelkbladeren zelden rechtop staande; gewoonlijk zijn ze naar elkaar toegebogen, alsof ze de kransen der teere bloembladeren , de meeldraden en den peervormigen stamper angstvallig beschutten.
't Riet vergelijken we met het gras. Punten van overeenkomst en van verschil. Lange halmen; groote smalle bladeren; bruine, naar één zijde afhangende pluim, 't Riet gemaaid, gedroogd, verzameld; gebruikt voor dakbedekking van boerenschuren, en voor de onderbedekking van plafonds, alsmede voor bedekking van turfhoopen in de veenderijen. In de tropen het suikerriet, een grassoort met niet-holle stengels; 't merg van deze stengels zeer suikerhoudend. Ze uitpersende krijgt men 't sap, waaruit rietsuiker wordt bereid. Onze Oost.
Bij de sloot vinden we overvloedig het kroos, ook eendenkroos genoemd; 't wordt veel door watervogels genuttigd.
Dan het duitblad, een in stilstaand water drijvende plant, met ronde, langesteelde bladeren, die plat op 't water liggen, en witte bloemen, die boven 't water uitsteken. Ook kikkerbeet geheeten.
Verder het pijlkruid, met pijlvormige bladeren; onder water lange, lijnvormige bladeren. Bloemstengels met kransen, meest



van 3 bloemen, met 3-deeligen kelk en 3-bladige bloemkroon. Eenhuizige plant: de bovenste bloemen met meeldraden, de onderste met stampers.
Eindelijk nog de zwanenbloem: lange, hooge stengel, waarop een scherm van rosachtige bloemen. We vinden 6 gekleurde bladeren, waarvan 3 wat donkerder (kelk) en 3 wat lichter (kroon). Aantal meeldraden 9. Vruchtbeginsels 6. Zij is stellig een der mooiste uit de heele omgeving.
BIJ DEN PLAS EN BIJ DE SLOOT.
1. De witte waterlelie: vorm der bladeren, kleur der buitenste en der binnenste bloembladeren. Meeldraden en stamper.
2. De gele walerlelie of plomp: wat haar onderscheidt van de witte.
3. Het riet: halm, pluim en bladeren. Suikerriet.
4. Het kroos, het duitblad, het pijlkruid, de zwanenbloem.
5. Giftplanten.
In ons land weinig giftplanten. Eenige hebben we in 't vorig leerjaar ontmoet: de waterscheerling, de hondspeterselie en de dolle kervel. Verder de aardappel, reeds in het vierde leerjaar. Van den aardappel: de knol onschadelijk, de vruchten meer of minder giftig. Gevaarlijk echter zijn eenige verwanten, nl. de wolfskers, de zwarte nachtschade en de doornappel. Ook de labak behoort tot de familie. Waar men een schooltuin heeft, kan men op 't kleigedeelte gemakkelijk wat tabak kweeken. 't Zijn forsche planten die, bloeiende, een aardige vertooning maken.
De bloemen van de tabak lijken, oppervlakkig beschouwd, niet veel op die van de aardappelplant. Toch hebben ze eenige kenmerken gemeen, die men natuurlijk gemakkelijk door de leerlingen kan laten opsporen. De bloem heeft een ó-tandigen kelk, een lange trechtervormige kroon met 5 slippen; 5 meeldraden, die ter halver hoogte van de kroon zijn ingeplant, en een spits vruchtbeginsel.
Eerst wordt de tabak gezaaid in bakken. In Mei of Juni zet



men de planten op rijen. De onderste bladeren heeten aardgoed, de daaropvolgende zandgoed, de bovenste bestgoed. Gebruik van de tabak: sigaren, sigaretten, rooktabak, snuif, pruimtabak, 't Vergif in tabak heet nicotine, dat in de maag nadeelige gevolgen kan hebben.
De tabak, evenals de aardappel, uit Amerika. Columbus vond de inlanders rookende. In 't begin der 16® eeuw zaad naar Europa gezonden. Later de plant in Frankrijk verbreid door Jean Nicot.
In ons land tabak verbouwd in Gelderland en Utrecht. Bij ons beteekent de tabaksteelt niet veel. In den zomer vaak de tabak door hagelbuien geteisterd.
De zwarte nachtschade komt haast overal voor, o. a. in heggen, ook op bouwland. Die kan dus al heel gemakkelijk beschouwd worden.
Evenzoo het bitterzoet, een heester, welks stengel niet stevig is en daarom gedragen moet worden door heggen en struikgewas; zonder steun liggende. De bloem lijkt veel op die van den aardappel; de kroonslippen zijn spitser, daardoor meer stervormig. De kroon paars, met een paar groene vlekjes, met wit omzoomd. De gele helmknoppen vallen duidelijk in 't oog. Vrucht: een langwerpige, roode bes. De schors, gekauwd, smaakt eerst bitter, daarna zoet. Vandaar de naam.
De doornappel heeft zijn naam te danken aan zijn met stekels bezette doornvrucht. Komt veel bij inesthoopen voor.
GIFTPLANTEN.
1. Waardoor sommige planten gevaarlijk voor ons zijn.
2. Welke verwanten van de aardappelplant tot de giftplanten behooren.
3. Beschrijf de tabaksplant (bloem, bladeren, gebruik, herkomst. waar verbouwd).
4. Het bitterzoet en de doornappel: waarom ze zoo geheeten worden, en waar ze gevonden worden.



6. In het bosch.
't Is nu September. Wat er sedert de Meimaand al veranderd is in 't bosch. 't Gelend loover. Alleen nog groen de naaldboomen. Waardoor deze altijd groen zijn. De den behoudt zijn naalden 3, de spar 0 of 7 jaar. Daar deze twee naaldboomen zoo vaak met elkaar verward worden, willen we eenige punten van verschil opsporen.
Letten we eerst op den stam en de takken, dan merken we bij den den het volgende op: de stam is gebogen, althans bij alleenstaande boomen; staan ze bij elkaar, dan de stammen recht en slank, en dan verdwijnen de onderste takken spoedig, zoodat alleen de toppen groen zijn. De takken overigens krom en knoestig. Schors: roodbruin, vooral naar den top. Onder aan den stam vinden we overlangsche groeven.
De stam van den spar heeft een meer regelmatige gestalte. De takken staan bij vijven om den stam. Beneden zijn ze een weinig doorgebogen en hangende; naar den top meer recht en schuins opstaande. De schors is minder ruw dan die van den den: niet bruin maar grauw of groenachtig.
De naalden van den den zitten bij tweeën in een vliezig kokertje; ze zijn 4 li 5 cM lang. Die van den spar zijn 1,5 cM en staan afzonderlijk. Aan dit kenmerk zijn beide boomen heel gemakkelijk van elkaar te onderscheiden.
De vracht van den den is een kegel, grauw van kleur en zeer hard. Elke schub van den kegel is min of meer driekantig. De vrucht van den spar heeft den vorm van een cilinder. Kleur bruin; schubben dun. Deze vrucht is veel grooter dan die van den den.
Gemakkelijk kan men eenige kegels van de wandeling meebrengen en die in school nauwkeurig bekijken. Men kan dan doen opmerken, dat elke schub zoo diep gespleten is, dat ze bestaat uit 2 deelen: een onderste dekschub en een bovenste zaaddragende schub. Aan den voet der laatste 2 zaadjes.
Waarin de naaldboomen verder met elkaar overeenkomen. Tevreden met een schralen grond; op duinen en heidegrond.



Nut: timmerhout (grenen- en vurenhout), terpentijnolie, hare, teer, pek.
Tot de naaldboomen behoort ook de larix of lorkenboom, de eenige naaldboom, die in 't najaar zijn bladeren verliest. Verder de thuja's, die als sierboom menigvuldig voorkomen, en de taxis met een oranjeroode bes. De cypres komt in Zuid-Europa veel op begraafplaatsen voor.
IN HET BOSCH.
1. Wat er sedert de Meimaand in 't boseh veranderd is.
2. Hoe 't komt, dat de dennen en de sparren ook 's winters groen zijn.
3. Waarin den en spar met elkaar overeenkomen.
4. Waarin ze verschillen: ten opzichte van stam, takken en kroon, ó. Onderscheid tusschen de naalden van beide.
6. Beschrijf ook de kegels van beide boomen.
7. Waar de naaldboomen al groeien.
8. Vertel iets van 't nut dier boomen.
7. Varens, Mossen en Zwammen.
Varens kunnen we in 't bosch gewoonlijk ontmoeten. Vooral onder struikgewas of aan den kant der sloot vinden we de mannetjesvarens met haar groote bladeren. Van een stam bijna niets te bespeuren: de bladeren schijnen onmiddellijk uit den grond voort te komen. Verwijderen we een weinig den veenachtigen grond, dan zien we, dat al die bladeren uit een bruinen met verdorde bladschilfers bedekten wortels of wortelstok zijn opgeschoten. Elk jaar sterven de bladeren af, en 't volgend jaar ontspruiten er nieuwe; in korten tijd ontplooien of ontrollen ze zich.
Bekijken we den achterkant van de verschillende veertjes. Daar zitten een aantal bruine hoopjes, die misschien met een vliesje bedekt zijn. Is dit vliesje echter verdord en afgevallen, dan kan men van elk hoopje de afzonderlijke korreltjes zien.



Met liet bloote oog is er verder niets meer aan die kon-eitjes op te merken.
Met het gewapend oog beschouwd, blijkt elk korreltje een
1. Mannetjesvaren. 4. Naaktvaren. 5. IlerUtong.
doosje, dat met een steeltje aan 't blad der varen is bevestigd. Zoo'n doosje bestaat uit een aantal hokjes, die veel kleine stofjes bevatten; deze stofjes heeten sporen, en het doosje heeten sporen-



houder. Hieruit kan zich een jonge varen ontwikkelen; een enkel blad kan een reusachtig aantal varens doen ontstaan.
Terwijl de vroeger beschouwde planten zichtbaar bloemen
dragen, is zulks met de varens niet het geval. Ze heeten bedektbloeiende planten: de sporen doen den dienst van zaden. Uit een spoor ontwikkelt zich eerst een groen blaadje, de voorkiem, waaruit vervolgens de jonge varen ontstaat.
't Mos eveneens tot de bedektbloeiende planten. Dit plantje een voorbeeld van „eendracht maakt macht". Yeel mosplantjes
Rfimpn linmlpn flpn Vuvtani
Veertje met Opengebarsten vochtig, en bieden een
sporenhoopies. gporenhoucier.
schuilplaats aan tal van
insecten en andere kleine dieren.
Ook champignons of paddenstoelen kunnen we in 't bosch stellig aantreffen. Verwant met deze plant zijn de schimmels. Als
't des zomers warm is en 't brood wat oud wordt, ziet men het weldra bedekt met kleine plantjes, die zich als vlokkige hoopjes ontwikkelen; deze plantjes vormen de gewone schimmel. Schoenen met
Voorkiem. Jong varenplantje. vet '"^meerd, op een
vochtige plaats neerzettende, zal men na een paar dagen terugvinden, met een laagje schimmel liedekt.



Een der schadelijkste schimmelsoorten is zeker de aardappelschimmel., die bijna elk jaar de zoo gevreesde aardappelziekte
Haarmoa: 1 en 2. vrouwelijke planten; Ü en 7. mannelijke planten; 3. sporendoos; 4. dekseltje; 5. kapje.
veroorzaakt. Vooral in natte zomers ondervindt de landbouwer de schadelijke gevolgen dier ziekte.
Paddenstoelen en schimmels heeten zwammen.



VARENS, MOSSEN EN ZWAMMEN.
1. De mannetjesvarens: waar ze zich bevinden en hoe ze er uitzien.
'2. Vorm der bladeren. Sporen. Sporenhouders. Bedektbloeienden.
3. Iets over het mos.
4. De champignon of paddenstoel. Hoe hij er uitziet. Hoe aan den grond bevestigd.
5. Wat er aan den onderkant van den paddenstoel te zien is. Eetbaarheid.
6. Iets over schimmels. De aardappelschimmel. Zwammen.
8. De ontwikkeling van een zaadje.
Een wandeling naar den akker, waar een landman bezig is met zaaien. Dit laatste bevreemdt velen: de herfst tocli is de oogsttijd. Na 't oogsten echter heeft hij dadelijk het stoppellaml omgeploegd, en thans haast hij zich, zaad aan den akker toe te vertrouwen. Hij zaait rogge uit, die den akker met een groen kleed zal tooien, eer de wintervorst voorgoed zijn tenten hier opslaat. Winterrogge, in tegenstelling met die in 't voorjaar wordt uitgezaaid.
Herinnering van wat vroeger bij de ontwikkeling van een boon is opgemerkt. De boon uit een zaadhuidje en een kiem; die kiem gevormd door 2 zaadlobben en een klein pluimpje, dat zijn eerste voedsel, het kiemwit, uit de zaadlobben trekt. Deze zaadlobben zijn de eerste bladeren der jonge plant; als ze aan deze haar kiemwit hebben afgestaan, verdrogen ze en vallen ze af.
Een roggekorrel bevat ook een kiem of klein plantje, dat uit slechts één blad en een klein worteltje bestaat; verder bevat de korrel een hoeveelheid kiemwit, dat als eerste voedsel voor de plant moet dienen. Bij de roggekorrel ligt het kiemwit naast de kiem; bij de boon is het opgenomen in de zaadlobben.
Zoodra het jonge roggeplantje in grootte toeneemt, verschijnen er niet twee tegenover elkaar geplaatste blaadjes boven den grond, zooals bij de boon: er komt maar één blaadje voor den dag. De kiem van de rogge heeft één lob, die van de boon heeft er twee. Daarom noemen we de rogge éénzaadlobbig. Een- en tweelobbige planten.



De éénzaadlobbige planten hebben bladeren, waarvan de nerven
Ken ontkiemende graankorrel.
evenwijdig van den voet naar den top loopen; bij de tweezaadlobbige komen zij nerven uit de hoofdnerf voort.
DE ONTWIKKELING VAN EEN ZAADJE.
1. Wat de landbouwer in den herfst met het stoppelland doet. \\ at winterrogge is.
'2. Ontwikkeling van een boon: zaadhuidje en kiem. W aaruit die kiem bestaat. Kiemwit.
3. De kiem van een roggekorrel.
4. Eén- en tweezaadlobbigen. Wat er aan de nerven der bladeren valt op te merken.



Zesde Leerjaar.
TWEEDE GEDEELTE (DIEREN).
1. Herten.
Herhaling van 't vroeger behandelde over herkauwende dieren. Natuurlijk in korte trekken. Tot de herkauwers ook de herten. Hiervan in ons vaderland drie soorten: het edelhert, de ree en het damhert.
Het damhert bij ons niet meer in het wild; alleen in hertenkampen. Uiterlijk komt het veel overeen met een geit; 't is echter grooter en heeft geen baard, terwijl de kop van 't mannetje prijkt met een schoon gewei. Het damhert heeft een lichtbruine kleur; in de zijden bevinden zich witte vlekken. De dunne veerkrachtige pooten stellen het dier in staat, snel te loopen en ver te springen.
Het edelhert is grooter dan het damhert; het mannetje wordt soms 11/2 M lang en 1 M hoog, en kan van 150 tot 200 KG zwaar worden. Op de Yeluwe komt het edelhert nog in 't wild voor, maar niet zoo menigvuldig als vroeger.
De ree is het kleinste der bij ons voorkomende herten. Zij kan een lengte van 1 M en een hoogte van 6 a 7 dM bereiken. Vrij talrijk komen deze dieren nog voor op de Veltiwe. 't Zijn aardige dieren, die in kleine troepen leven en 'savonds onder aanvoering van een voorzichtigen bok gaan grazen. De landbouwer is volstrekt niet gesteld op hun bezoek, daar ze op zijn bouwen weiland veel schade aanrichten. Bovendien vernielen ze in de bosschen menigen jongen boom, door de schors van den stam te eten of zich met knoppen en bladeren te voeden, 't Mannetje heet rrebok, 't wijfje geit, 't jong kalf.



Als de reebok één jaar oud is, heeft hij een gewei uit twee horens bestaande. In Februari of Maart vallen die horens dicht bij den kop af; spoedig ontwikkelen zich echter nieuwe, en na ongeveer vier maanden is het nieuw gewei volwassen, dat nu
Kop en gewei van een zestienender.
aan eiken horen twee takken vertoont. Zoo komen er elk jaar twee takken meer aan dat gewei, als het dier zich nl. niet met al te karig voedsel moet tevreden stellen.
Een enkele maal worden er edelherten aangetroffen met 10 takken aan eiken horen, dus met 20 takken aan het gewei; zulke twintiyenders behooren thans echter tot de zeldzaamheden. Toch is de gemiddelde leeftijd van 't hert 40 jaar. Volgt dus, dat op rijperen leeftijd van 't hert het aantal horens niet toeneemt; integendeel het neemt af.
Het vleesch der herten is zeer smakelijk. In ons vaderland rnag de jacht op herten niet worden uitgeoefend.



HESTEN.
1. Welke herten in ons land voorkomen.
2. Beschrijving van het damhert.
3' Het edelhert: grootte, gewicht.
4. De ree: voorkomen, verblijf, leven, namen van de ouders en van 't jong.
5. Iets over 't gewei der herten.
2. Klimvogels.
In 't vierde en vijfde leerjaar hebben we met eenige vogels kennis gemaakt. Bij alle vonden we aan den voet 4 teenen, waarvan steeds drie naar voren en één naar achteren gericht. Er zijn er ook, die twee naar voren en twee naar achteren hebben; zulke voeten heeten klimvoeten. En vogels met dergelijke voeten noemt men klimvogels. Een echte klimvogel is de specht. In 't bosch kunnen we dezen vogel ontmoeten: daar is hij thuis.
Reeds vroeg in den morgen verlaat hij den tak, waarop hij den nacht heeft doorgebracht. Vroolijk vliegt hij uit op een strooptocht. Hij brengt een bezoek aan verschillende boomen; steeds begint hij zijn inspectie onder aan den stam en loopt dan naar boven. Alle naden en spleten onderzoekt hij nauwkeurig, en tal van larven en insecten maakt hij buit. Heeft hij de plaats bereikt, waar de stam zich in verschillende takken verdeelt, dan vliegt hij weer naar andere boomen. De takken toch onderzoekt hij niet. Als hij wordt opgemerkt, kiest hij steeds den van de toeschouwers afgekeerden kant van den boom, loopt snel naar boven, vliegt vervolgens naar een anderen boom en uit dan luide vreugdekreten over zijn welgeslaagde vlucht. Zoo is hij tot den middag werkzaam, en op zoo'n voormiddag bezoekt hij wel honderd boomen.
Ook verslindt hij veel mieren en miereneieren; aan roode mieren geeft hij de voorkeur. In den zomer gaat hij ook naar de afgemaaide weiden, om daar maden en wormen te zoeken.



De specht bouwt zijn nest in een boomstam, die van binnen vermolmd of reeds hol is. Mannetje en wijfje samen hollen den boom verder uit. De ronde ingang juist zoo groot, dat de vogel er door kan. De gang 25 a 30 cM diep. In 't nest legt het wijfje 6 a 8 langwerpige, blinkende, witte eieren, die 15 a 18 dagen bebroed worden. De jongen leelijke dieren. Na drie weken kijken ze al uit het nest. Reeds voor ze vliegen kunnen, kruipen ze er uit en klimmen ze in den boom. Weldra gemeenschappelijke tochten ondernomen. In October de troep uiteen. De groene specht overwintert hier (standvogel).
Bij 't klimmen helpt de staart ook mee. De stimrpennen worden tegen den boomstam aangedrukt, om het terugglijden te voorkomen. Die pennen slijten dan ook af.
Spechten zijn nuttige vogels. De koekoeken eveneens. De koekoek kan van zijn vier teenen naar willekeur 1 of 2 naar achteren plaatsen. De koekoek is slechts in naam klimvogel: wel kati hij best vliegen. Ook de papegaai is een klimvogel.
klimvogels.
1. Wat klimvogels zijn.
2. Hoe de specht den morgen doorbrengt.
3. Welk voedsel hij al gebruikt. Nut.
4. Het nut van den specht.
5. Iets van de jongen.
(i. Welke vogels ook klimvogels worden geheeten.
3. Roofvogels.
Bij de zoogdieren hebben we vaak gelegenheid gehad op te merken, welk een nauw verband er bestaat tusschen den lichaamsbouw en de leefwijze der dieren. Ook bij de vogels dergelijk verband. Letten we b.v. op de roofvogels. Ze bezitten de volgende kenmerken: een sterken snavel; een haakvormig omgebogen bovenkaak : sterke pooten; kromme nagels; groote vleugels; korte dikke vleugelspieren. Verder hebben de meeste een scherp gezicht. Geen levendige kleuren.
scheepstra en walstra , Handl. Natuurk., 2e druk. 9



De arend of adelaar, de koning der vogels. Met zijn zware, krachtige vleugels vliegt hij statig omhoog, zweeft boven in 't luchtruim en verkent met zijn scherpen blik den geheelen omtrek beneden zich. Ontdekt hij ergens een prooi, dan schiet hij met bliksemsnelheid daarop neder, en naarmate liet bemachtigde dier klein of groot is, neemt hij het mee naar een hooggelegen rotspunt of verslindt het bij kleine stukken op de plaats der overrompeling. De diensten van de scherpe, omgebogen punt
Kop van den steenarend.
van den snavel komen overeen met die der hoektanden [bij de roofdieren. De groote, krachtige pooten zijn grijp werktuigen. De snavel heeft een -washeid; de pooten zijn tot aan de teenen bevederd. De veeren van kop en hals loopen in spitse punten uit en hebben daardoor 't voorkomen van schubben. De vlucht van den arend soms meer dan twee Meter. Zelden zweeft de arend boven ons land; hij kiest zijn woonplaats in 't gebergte. Op ongeveer tienjarigen leeftijd kiest hij een gezellin. Op een ontoegankelijke rotspunt bouwen ze een nest van takken en twijgen. Dit nest doet jaren dienst, wordt telken jare liooger gemaakt, en is 1 a 2 Meter breed.
Kleiner dan de arend zijn de bij ons voorkomende ralken. In vroeger eeuwen werden deze roofvogels getemd en dan voor de jacht afgericht.
Verder komen in ons land voor de havik en de sperwer. Al deze vogels kunnen uitstekend vliegen, terwijl hun gezichts-



orgaan zeer scherp is. Zij maken jacht op kleine vogels of op kleine zoogdieren.
Meer bekend is hier de uil. Een nachtdier: 't felle zonlicht kan hij niet verdragen. Vertoont hij zich al overdag, dan wordt hij door scharen kleine vogels gevolgd en geplaagd. De veeren
De kerkuil.
om de oogen zijn in kringen geplaatst; de kleur der veeren is bruin. Sommige soorten dragen eenige overhangende veeren op den rand der ooren, waardoor de kop er zonderling uitziet. Doordat de uil onhoorbaar vliegt, kan hij zijn prooi gemakkelijk overrompelen.
9*



Een der nuttigste soorten is zeker de kerkuil, die ontelbare muizen verdelgt. Het eentonig gehuil van den uil in den stillen
Do oehoe.
nacht, zijn plotselinge, onverwachte verschijning en bovenal zijn nachtelijke leefwijze maken hem tot een geheimzinnigen vogel.
HOOFVOGELS.
1. Waardoor een roofvogel zich onderscheidt.
2. De arend: hoe hij er uitziet; zijn leven; zijn nest.
3. Welke roofvogels in ons land voorkomen.
4. De uil. Wanneer hij zich vertoont.
5. Het leven van den uil.



4. De visschen.
Visschen zijn gemakkelijk van de behandelde dieren te onderscheiden. Dadelijk herkent men ze aan de schubben. Die schubben zijn plaatjes, welke dakpansgewijze over elkaar liggen, met den vrijen rand naar achteren. De opperhuid ligt als een losse, slijmerige massa om die schubben heen. Vandaar de visschen altijd glad en glibberig op het aanvoelen. Bij de alen zijn die schubben zoo klein, dat ze bij 't schoonmaken van deze visschen met de huid afgestroopt worden.
De visch: geen hals; de kop sluit onmiddellijk aan den romp. 't Lichaam er heelemaal op ingericht, om in 't water te leven. De vorm van 't lichaam maakt het klieven van 't water gemakkelijk.
Evenals de zoogdieren en de vogels twee paar ledematen: de borstvinnen en de buikvinnen. Vinnen zijn vliezen, door beenige vinstralen gesteund. Welke vinnen nog meer aan den visch te vinden zijn: rugvin, aarsvin, staartvin. De staartvin, 't orgaan voor 't zwemmen. De andere vinnen regelen die beweging en dienen ook ter bewaring van 't evenwicht. Een doode visch drijft op zij of op den rug.
Achter den kop aan beide zijden een spleet (kieuwspleet), die met de mondholte in verbinding staat, 't Water, door den mond ingeslikt, kan door de kieuwspleten wegvloeien. En terwijl het water daar langs vloeit, wordt er lucht uit opgenomen door de kieuwen, roode plaatjes, die zich onder de kieuwdeksels bevinden. Wordt een visch op het droge gebracht, dan vallen de kieuwplaatjes samen, terwijl de buitenwand spoedig indroogt. Dan zijn de kieuwen niet meer geschikt voor de ademhaling. De visch sterft dus spoedig. Terwijl de zoogdieren en de vogels door longen ademen', doen de visschen dat door kieuwen.
In 't lichaam van den visch bevindt zich een met lucht gevulde blaas, zwemblaas. Door deze blaas uit te zetten of in te krimpen, kan de visch naar believen rijzen of dalen.
De visschen planten zich voort door eieren. Veel zorg besteden ze aan het zoeken van een geschikte plaats om kuit te schieten. Enkele soorten, zooals de zalmen, ondernemen daartoe groote



reizen; andere, zooals de stekelbaarsjes, maken nesten. Zijn de eieren gelegd, dan bekommeren de visschen, behoudens enkele uitzonderingen, er zich niet veel meer over. Zelfs worden de jongen weldra voor vreemden aangezien en door de ouden verslonden. De meeste visschen zijn echte roofdieren: ze leven van andere visschen, van schelp- en schaaldieren, insecten, larven, enz.
Ofschoon de vischvangst voor ons land niet zooveel meer beteekent als vroeger, vinden toch velen nog een bestaan in de vangst. In zoet water vangt men paling, snoek, voren, zalm, blei, karper; in zout water: schelvisch, haring, kabeljauw, schol. bot. Verschillende wijzen, waarop visch wordt gevangen.
DE VISSCHEN.
1. Waaraan een visch altijd gemakkelijk te herkennen is. Iets over de schubben.
2. De vorm van 't lichaam.
3. Hoe 't komt, dat de visch niet buiten 't water kan leven. Ademhaling, kieuwen, kieuwdeksels, kieuwplaatjes.
4. Dienst der vinnen en der zwemblaas.
5. De vischvangst. Zoet- en zoutwatervisschen.
6. Vertel, hoe 't hengelen toegaat.
5. Bijen, Vlinders en Spinnen.
Van deze dieren komen de eerste twee soorten, die we in 't vierde leerjaar reeds beschouwd hebben, 't meest met elkaar overeen. Bij beide toch bestaat het lichaam uit drie deelen: kop, borststuk en achterlijf. Beide zijn dus insecten: ze hebben 2 paar vleugels en 6 pooten. Beide ook gedaanteverwisseling.
Toch ook verschil op te merken, 't Lichaam van de bij betrekkelijk zwaarder dan dat van den vlinder. Ook de vleugels ongelijk: die van de bij vliezig; die van den vlinder bedekt met schubben, die elkaar dakpansgewijze bedekken. Ook wat den mond betreft, merken we verschil op. De onderkaken van den vlinder zijn zeer in de lengte gegroeid en vormen een oprolbare btiis, roltong geheeten. Met deze roltong kan de vlinder den



honig vrij diep uit de bloem halen. Bijen en vlinders, alhoewel beide honigsap etende, bezoeken niet dezelfde bloertien. Ook verschil in leefwijze. Bijen leven in staten, vlinders niet. 't Leven van den vlinder duurt heel kort. Maar de larve van den vlinder speelt grooter rol, dan die van de bij.
Wat we aan de rups opmerken, 't Rolronde lichaam met een aantal ringen. De kop plat en hard. Geen roltong. Op den kop volgen drie ringen, waaraan zes kromme, van een scherpe punt voorziene pooten verbonden zijn. Dan volgen twee ringen zonder pooten; daarop vier ringen met pooten, vervolgens weer twee ringen zonder pooten en eindelijk nog een ring met twee pooten. Het gelieele aantal pooten bedraagt dus zestien. De tien laatste verschillen aanmerkelijk van de zes eerste; dat kan men niet alleen zien, maar ook voelen. Met de baikpooten kan de rups zich gemakkelijk aan verschillende voorwerpen vasthechten, doordat zij als zuignapjes werken. Vandaar dat zij tegen schuttingen kan opklimmen.
Onder aan den kop bevindt zich een opening, waaruit de rups een taaie vloeistof kan laten vloeien, die in de lucht dadelijk vast wordt. Kruipt de rups verder of beweegt ze den kop, dan ontstaat er een draad: het spinsel. Als ze volwassen is, verlaat zij de koolplant, legt zich op een verheven plaats, b.v. tegen een boomstam ter ruste en strengelt eenige draden om haar lijf. Dan is ze behoed voor vallen. Ze verandert vervolgens in een pop, en ongeveer veertien dagen later komt uit die pop het koolwitje te voorschijn.
Wat de spin betreft, die onderscheidt zich van de insecten door de volgende kenmerken: geen afzonderlijke kop, 't lichaam nl. uit twee deelen: kopborststuk en achterlijf. Samengestelde oogen. De sprieten niet om te voelen, maar om 't voedsel te grijpen. Geen gedaanteverwisseling; wei vervellen ze eenige keeren onder 't opgroeien. Een achttal oogen aan 't vooreind van 't kopborststuk, en vier paar pooten. Verdere kenmerken: spinklieren. spintepeltjes met spinpijpjes.
BIJEN, VLINDERS EN SPINNEN.
1. Waarin bijen en vlinders met elkaar overeenkomen.
2. Waarin ze verschillen. Letten op: lichaam, vleugels, mond, leven.



3. De rups: waar ze vandaan komt; haar voedsel. Huid verwisseling. Larve.
4. Gedaanteverwisseling.
5. De spin: 't nest; jonge spinnen ; vervellingen.
•5. Hoe 't lichaam van de spin er uitziet.
7. Beschrijving van den spintoestel.
6. Planten en dieren.
Tal van planten en dieren hebben we leeren kennen. Thans willen we beide met elkaar vergelijken. Niettegenstaande er een groot verschil bestaat tusschen beide, treffen we toch ook pnnten van overeenkomst aan.
Het dier wordt geboren, 't groeit op, bereikt eindelijk zijn grootste ontwikkeling, neemt vervolgens weer langzamerhand af; eindelijk sterft het. Zoo ook de plant. Kiemen, bloeien en verflensen is ook haar lot. Van beide kunnen we alzoo zeggen: ze leven.
De levensduur bij de verschillende soorten van planten en dieren zeer ongelijk. Er zijn planten, die slechts één zomer leven (eenjarige); er zijn er, welker ontwikkeling over twee jaren loopt (tweejarige), en er zijn er ook, die honderden jaren oud worden. Van enkele boomen beweert men, dat ze zelfs den ouderdom van duizenden jaren bereiken. Evenzoo in liet dierenleven. De vlinder leeft slechts kort; er zijn er insecten, die slechts één dag zich vertoonen op 't wereldtooneel, maar er zijn ook dieren, die een reeks van jaren leven. Toch is de levensduur van het dier meer beperkt dan die der plant.
Beide nemen voedsel tot zich, en bouwen uit dat voedsel hun organen of werktuigen. Beide heeten organische wezens. De plant neemt door middel der bladeren vooral koolzuur op, dat ze onder den invloed van 't licht ontbinden in koolstof en zuurstof. De plant bestaat voor een groot deel uit koolstof. De zuurstof wordt aan de lucht teruggegeven, en juist die zuurstof hebben de dieren noodig voor hun ademhaling. De dieren voeden zich met organisch voedsel, nl. met vleesch of planten.
De dieren hebben bewustzijn: zij dragen kennis van hun bestaan. Ze hebben zintuigen, waarmee ze de dingen om zich heen waar-



nemen. Ze kennen vreugd en smart. Bovendien bezitten ze het vermogen, willekeurig van plaats te veranderen of willekeurige bewegingen uit te voeren. Met de planten is zulks niet het geval. Ze moeten leven op de plaats, haar door de natuur of den mensch aangewezen.
Planten en dieren hebben licht en warmte noodig om te leven. Dat licht en die warmte komen van de zon, zonder welke geen leven op aarde mogelijk zou zijn.
Maar planten en dieren hebben ook elkaar noodig. Reeds boven is opgemerkt, dat de planten het door de dieren uitgeademde koolzuur ontbinden, terwijl ze de zuurstof, welke de dieren voor de ademhaling behoeven, aan de lucht teruggeven. Bovendien zou zonder plantengroei geen dierlijk leven op aarde mogelijk zijn, daar er zonder planten geen planteneters, en zonder deze geen vleeschetende dieren zouden kunnen bestaan. Waarlijk, alle vleesch is gras.
Ook het leven van veel planten afhankelijk van de dieren. Voorbeelden van bestuiving door insecten (bijen, vlinders). De prachtige kleuren van veel bloemen dienen juist, om de insecten te lokken. Bloemen, die op zich zelf heel klein zijn, vinden we dan ook vaak tot een bloemstelsel vereenigd (sering, vlier). Vaak helpt de geur der bloemen mee. Waar dan de bloem minder goed in 't oog valt, is het de doordringende, op verren afstand waar te nemen geur, die de insecten in de nabijheid lokt (reseda, lindebloesem). Bloemen, die 's avonds opengaan, geuren gewoonlijk sterk (kamperfoelie, nachtvlinders). Eigenaardig: groote bloemen met helle kleuren zijn vaak minder welriekend dan kleine verscholen bloemen. Zoo vullen geur en kleur elkaar aan.
Verspreiding van vruchten en zaden door dieren.
PLANTEN EN DIEREN.
1. Waarin planten en dieren met elkaar overeenstemmen; wat beide dus zijn.
■_>. Wat de planten met het koolzuur doen, en waarmee de dieren zich voeden.
3. De dieren: bewustzijn; willekeurige bewegingen.
4. Wat planten en dieren beide noodig hebben.
5. Xauwe betrekking tusschen planten en dieren.



/es(le Leerjaar.
DERDE GEDEELTE (HET MENSCHELIJK LICHAAM).
In onze handleiding voor het aanschouwingsonderwijs hebben we de gronden opgegeven, waarop we voor dat onderwijs niet liet. menschelijk lichaam als punt van uitgang wenschen te nemen (zie pag. 7 van die handleiding). Ook thans nog, nl. in het zesde of laatste leerjaar, achten we een grondige behandeling van het lichaam niet mogelijk, doch ook niet noodig. Wel achten we het wenschelijk voor leerlingen, die de lagere school verlaten om voorgoed het maatschappelijk leven in te treden, dat ze eenige noties meebrengen omtrent de voornaamste functiën van 't dierlijk leven. Yeel moge hier behandeld worden, dat niet rechtstreeks kan worden aanschouwd, toch meenen we, dat men vele zaken verklaren en verduidelijken kan, èn door het bezoeken eener slagerij, èn door 't vertoonen van beenderen enz., èn door geschikte platen, alsmede door teekeningen op het bord. We wenschen daarom de volgende onderwerpen te behandelen.
1. Beenderen.
Een koe hebben de meeste leerlingen wel zien slachten. Ze weten, dat zoodra het dier dood is, eerst de huid wordt verwijderd, zoodat het roode vleesch zichtbaar wordt. Snijdt men het vleesch van een voor- of achterpoot af, dan vindt men ongeveer in 't midden van elk dezer ledematen een hard been. De ledematen bestaan dus uit huid, vleesch en been.
Dit is ook het geval met den romp der. koe, met dit onder-



scheid evenwel, dat de beenderen eu het vleesch hier een meer of minder dikken wand vormen, die een groote holte insluit. De rompholte is door een vlies in twee deelen gescheiden: de
Het paard.
borstholte en de buikholte. De borstholte bevat de longen en het hart; de buikholte, de maag en de darmen, welke samen de ingewanden heeten.
Zooals het is bij een koe, zoo is het ook bij andere zoogdieren,



zoo is 't eveneens bij den mensch. In nevensgaande afbeelding van 't paard zijn de beenderen wit geteekend; al de andere deelen zijn met zwart aangeduid. Van den kop loopt een lange rij beenderen door den hals en langs den rug tot den staart. Deze beenderen komen in vorm veel met elkaar overeen; zij heeten wervels en worden samen de wervelkolom genoemd.
De borst wordt omgeven door een aantal beenderen of ribben; deze loopen van den wervelkolom tot aan het borstbeen, dat zich voor aan de borst bevindt. De ribben hebben dus nagenoeg den vorm van een halven cirkel. Op de plaats der schouders liggen de schouderbladen, waaraan de beenderen van de voorpooten bevestigd zijn. Het achtereinde der rompholte is ook door beenderen omsloten; daaraan zitten de beenderen van de achterpooten vast.
Al deze beenderen samen heeten het geraamte, of in den stand geplaatst, waarin ze ook in 't levend dier voorkomen, skelet. Hiertoe behooren natuurlijk ook de beenderen van den kop: de schedelbeenderen en het onder- en bovenkaaksbeen zijn daarvan de voornaamste. Al deze beenderen zijn stevig en hard; zij geven stevigheid aan het dierlijk lichaam. De huid en het vleesch zijn week, evenals de deelen, die zich in de lichaamsholten bevinden.
Het been van onzen bovenarm is verbonden met een been van den benedenarm, en wel door een gewricht. In ons lichaam vele gewrichten: men denke aan vingers en teenen, handen en voeten, armen en beenen.
BEENDEREN.
1. Wat er bij 't slachten eener koe valt op te merken.
'2. Deelen van den roinp; wat zich in ieder dier deelen bevindt.
3. Wervels en wervelkolom.
4. Welke beenderen de borstholte insluiten.
5. Andere beenderen van 't geraamte. Gewrichten.
2. Spieren.
De beenderen zijn omgeven door vleesch. Als we een stuk vleesch nauwkeurig bezien, dan merken we op, dat het bestaat



uit verschillende deelen, door taaie vliezen verbonden. Vooral een
siuK runavieescn, dat goed gaar gekookt is, kunnen we in de lengte gemakkelijk in eenige lange reepen trekkén; het geheel schijnt uit dikke draden te bestaan, die zich weer in dunne draden laten verdeelen. Zoo'n stuk vleesch heet een spier; de dikke draden zijn spierbundels, de kleinere
Spier van den bovenarm ontspannen. zïjn Spiervezels.
De spiervezels hebben 't vermogen, zich samen te trekken en te ontspannen ; trekken de vezels van een spier zich alle samen, dan wordt de spier dikker en korter, terwijl ze bij ontspanning haar oorspronken vorm herneemt. Veel spieren van :t lichaam der zoogdieren, en dus ook van dat van den
mensch. zijn met Spier van den bovenarm samengetrokken. ^ uiteinden
twee beenderen verbonden. Aan de einden zijn de vezels dezer



spieren zoo dicht samengegroeid, dat ze peesachtig geworden zijn ; in 't midden zijn ze zacht en week. De peesachtige deelen trekken zich niet samen; de spier zwelt bij samentrekking alleen in 't midden op. — Van onzen schoudertop loopt een dikke spier langs den bovenarm; zij is behalve aan liet schouderblad ook aan een been van den benedenarm verbonden, nagenoeg tegenover den elleboog. Trekt deze spier zich samen, dan heeft dit ten gevolge, dat de aanhechtingspunten dichter bij elkaar worden gebracht: de schoudertop blijft op zijn plaats, de benedenarm beweegt zich dus in de richting van den schouder; hierdoor draait de benedenarm in 't elleboogsgewricht om den bovenarm, en de binnenvlakte van de hand wordt nader bij den schouder gebracht.
De spieren zijn voor ons de werktuigen, waarmee we ons bewegen. De meeste loopen tusschen twee beenderen, die door een gewricht verbonden zijn. Andere spieren zijn vastgehecht aan de huid of aan de uiteinden van haren, veeren of pennen. Thans is 't licht te begrijpen, hoe een kat, als ze boos is, de haren van haar rug en staart, of een haan de veeren van zijn hals kan oprichten.
SPIEREN.
1. Waaruit de spieren bestaan. Spierbundels; spiervezels.
2. Het samentrekken en ontspannen der spiervezels.
3. Waar de meeste spieren zich bevinden.
3. Zenuwen.
De meeste spieren van ons lichaam staan onder den invloed van onzen wil: wij kunnen ze naar willekeur samentrekken en ontspannen. Willen we b.v. onze vuist ballen, dan kunnen we dit even gemakkelijk als de vingers uitspreiden of den romp voorover buigen. Toch kan men een spier verlammen, zonder dat men haar vezels doorsnijdt of ook maar in 't minst beschadigt. Dit lijkt vreemdt en toch is het zoo. Uit het ruggemerg



en uit de hersenen loopen dunne witte draden, zenuwen, die
/«'iiuweu van een hond.
tallooze vei takkingen door 't geheele lichaam vespreiden, en



wel zóó, dat naar elke kleine spiervezel minstens één zenuwtakje loopt. Wordt nu de zenuw doorgesneden, dan houdt terstond de werking van de spier op: zij wordt lam. En het is onverschillig, waar de zenuw wordt doorgesneden, indien het maar tusschen de hersenen of het ruggemerg en de spier geschiedt. Zoodra de verbinding met de hersenen of het ruggemerg is opgeheven, kan de spier zich niet meer samentrekken. Het is, of er iemand in de hersenen en het ruggemerg zetelt, die 't bericht langs de zenuw naar de spier seint, waarna de verlangde werking tot stand komt.
Behalve deze bewegingszenuwen zijn er in ons lichaam nog andere. Deze loopen als 't ware in omgekeerde richting van onze huid naar de hersenen of het ruggemerg. Zoodra onze huid door een of ander voorwerp wordt aangeraakt, voelen we zulks: de zenuwdraden van het aangeraakte deel onzer huid brengen de gewaarwording over naar onze hersenen of het ruggemerg, en eerst dan voelen we de aanraking. Zoo zien we niet met het oog alleen, maar met het oog en de oogzenuw, die naar de hersenen loopt. Wordt de oogzenuw doorgesneden, dan is het met het zien gedaan. We weten echter niet, hoe dit alles in zijn werk gaat. Door de gewaarwordingszenuwen kunnen we voelen, zien, hooren, ruiken en proeven; het gevoel, het gezicht, het gehoor, de reuk en de smaak heeten de vijf zinnen. De zenuwen voor het gevoel zijn door ons geheele lichaam verspreid; die voor de overige zinnen bevinden zich op enkele bepaalde plaatsen. In onze vingertoppen is het gevoel zeer fijn; daar liggen de uiteinden der zenuwdraden dicht bijeen. Door oefening kunnen onze zinnen ontwikkeld worden; denk maar eens aan het fijn gevoel van den blinde, het scherp gezicht van den zeeman en aan het scherp gehoor van den wilde.
Z E N U W £ N.
1. Wanneer onze spieren zich samentrekken.
2. Zenuwen: waar ze beginnen, en waarmee ze in verbinding staan.
3. Hoe men een spier kan verlammen.
4. Bewegingszenuwen. Welke zenuwen er nog meer zijn, en waar deze zich bevinden.
5. Iets over 't gevoel. De overige zinnen. Hoe men de zinnen kan ontwikkelen.



T
4. De bloedsomloop.
Op welke plaats van ons lichaam we ons ook met een speld prikken, altijd zal er bloed uit de wonde komen, als we maar de huid doorboren. Dat bloed bevindt zich in kleine buisjes of adertjes. Daar het niet mogelijk is, een opening in een spier te maken zonder een of meer bloedvaatjes te treffen, moet het aantal van deze wel verbazend groot zijn. Deze kleine aderen zijn de takken en takjes van een groote ader, die uit ons hart komt. Zij vereenigen zich weder tot grooter aderen, die opnieuw samenkomen, totdat er eindelijk twee groote aderen worden gevormd, die naar het hart terugloopen.
Ons hart ligt in de borstholte. Het is een holle spier, die de grootte heeft van een vuist. Door de samentrekking en ontspanning van den spierwand wordt het bloed door de aderen gestuwd en weer in het
scheepstra en wai.stra, Handt, nalunrk., '2c druk. 10



hart terug gevoerd, zoodat het een kringloop door het lichaam volbrengt. Die samentrekking en ontspanning kunnen we wel op onze borst voelen; telkens wanneer het hart vol bloed stroomt, licht de benedenpunt een weinig op en slaat tegen den borstwand. Daardoor ontstaat het kloppen van het hart. Elke bloedgolf zet den wand van de ader, waardoor zij zich voortbeweegt, een weinig uit; op plaatsen, waar zulk een ader dicht genoeg aan de oppervlakte der huid komt, kunnen we die uitzetting ook voelen, o.a. aan den pols, aan den hals en aan de slapen van t hoofd. De bloedgolven volgen elkaar even snel op als de kloppingen van het hart. Het bloed stroomt uit het hart door het lichaam, en keert daarna langs een anderen weg naar het hart terug: vandaar dat we spreken van bloedsomloop.
Nog een tweede kringloop van het bloed heeft er in ons lichaam plaats. Het bloed, dat uit het lichaam in het hart is teruggekeerd, stroomt eerst door een ader naar de longen, waar het zich in een groot aantal haarvaten verdeelt. Opnieuw samengevloeid stroomt het naar het hart terug, van waar het vervolgens weder door het lichaam wordt gestuwd.
DE BLOEDSOMLOOP.
1. Waar ons bloed zich bevindt. Groote en kleine aderen.
2. Het hart: plaats, grootte, werking.
3. Waardoor 't kloppen van 't hart ontstaat.
4. Waar men de uitzetting der aders kan voelen.
5. Waarom men spreekt van bloedsomloop.
li. De tweede kringloop van het bloed.
5. De ademhaling,
Aan de voorzijde van onze borstholte bevindt zich het borstbeen, aan den achterkant de wervelkolom. Deze beenderen zijn onderling verbonden door ribben, die als halve hoepels van de wervels naar het borstbeen loopen. Tusschen en over de ribben loopen spieren, terwijl de borstholte beneden door een stevig



vlies wordt afgesloten. Dit vlies heet middelrif en scheidt dus
Beenderen van de borstkas.
de borstkas van cle buikholte. Nu loopt er van den mond naar de borstholte een buis, de luchtpijp geheeten. Deze luchtpijp verdeelt zich eerst in twee takken; deze verdeelen zich wederom in kleinere takken, tot er eindelijk een groot aantal kleine buisjes ontstaan, welke de borstkas bijna geheel vullen en de longen vormen.
Evenals een blaasbalg inet lucht wordt gevuld, wanneer de bladen vaneen getrokken worden, zoo ook stroomt er door de
luchtpijp lucht in de longen, als de ruimte der borstkas vergroot
10*



wordt. En we kunnen onze borstholte naar believen grooter of kleiner maken, door nl. de ribben een weinig op te lichten of neer te trekken; in 't eerste geval stroomt de lucht naar binnen: we ademen in; in het andere wordt de lucht uit de longen geperst: we ademen uit. Ook het middelrif werkt mede, om de borstholte grooter en kleiner te maken. Ongeveer vijftien maal per minuut ademen we in en even zooveel malen uit. Telken male stroomt er in onze longen ongeveer een liter lucht en wordt er een gelijke hoeveelheid uit verwijderd !). De uitgeademde lucht is niet gelijk aan de ingeademde; de eerste bevat meer koolzuur en waterdamp en minder zuurstof. Deze verandering der lucht heeft plaats gehad in de longen en wordt daar veroorzaakt door het bloed, dat, uit het hart naar de longen stroomende, zich daar in een zeer groot aantal haarvaten verspreidt. Daar de wanden der luchtbuisjes en der aderen zeer dun zijn, kan de lucht gemakkelijk met het bloed in aanraking komen. Hierdoor wordt het bloed opnieuw geschikt gemaakt, om de verbruikte stoffen uit liet lichaam op te nemen en weg te voeren.
DE ADEMHALING.
]. Waar het borstbeen en de wervelkolom zich bevinden. Plaats en vorm der ribben. Het middelrif.
2. Hoe de lucht in de longen komt. Luchtpijp. Snelheid der ademhaling. Hoeveelheid ingeademde lucht.
3. Onderscheid tussehen de in- en de uitgeademde lucht. Waar de ingeademde lucht met het bloed in aanraking komt, en wat daarbij plaats heeft.
8. De Spijsvertering.
Zonder voedsel kan de mensch niet leven; juist daarvan verkrijgt liet bloed zijn voedend vermogen. We zullen thans eens nagaan, hoe zulks geschiedt. Al de spijs en drank, die
1) N'ooit zijn de longen bij de inademing geheel gevuld; evenmin worden ze door de uitademing geledigd. Steeds blijft er een groote hoeveelheid stationaire lucht in de longen achter. Van den geheelen longeninhoud is de lueht, die we inademen, slechts een klein deel (V7 l/s)-



we nuttigen, gaat van onzen mond door den slokdarm naar de maag; deze ligt juist onder het middelrif in de buikholte. De slokdarm begint achter in den mond, in de keelholte, loopt eerst achter de luchtpijp en vervolgens dicht bij de rugwervels langs, gaat daarna door het middelrif en mondt eindelijk uit in de maag. In den mond is het voedsel onder 't kauwen reeds met speeksel vermengd; uit klieren van den maagwand wordt een ander vocht, het maagsap, afgescheiden, waarmee het voedsel vervolgens wordt doortrokken. Nadat het voedsel uit de maag is, komen daar nog de gal en het darm vocht bij. Al deze vochten oefenen op het gebruikte voedsel een dergelijken invloed, als suiker en zout van water ondervinden: ze lossen het op. En evenals geraspte suiker spoediger wordt opgelost dan broodsuiker, zal ook ons voedsel sneller worden opgelost, als het fijn gemalen in de maag aankomt. Dat oplossen van het voedsel heet verteren. In onze maag en onze darmen verteert het, nl. voor zoover het daarvoor geschikt is. Werpt men suiker, met zand vermengd, in water, dan zal wel de suiker, maar niet het zand oplossen. Zoo bevat ons voedsel gewoonlijk slechts eenige oplosbare bestanddeelen. Hoe meer stoffen een spijs bevat, welke door onze spijsverteringsvochten worden opgelost, des te voedzamer noemen we die spijs. Het opgeloste voedsel wordt door fijne buisjes uit de darmen opgezogen en naar een groote bloedader gevoerd. Daar stort het zich uit in het bloed. Zoo ontvangt het bloed nieuwe voedende kracht. Bloedsomloop, ademhaling en spijsvertering staan dus met elkaar in zeer nauw verband; geen mensch kan zich in een volkomen gezondheid verheugen, wanneer één van deze drie werkingen stoornis ondervindt.
DE SPIJS VERTE H ING.
1. Waarvoor we voedsel gebruiken.
2. Welken weg het voedsel heeft af te leggen.
3. Waar de maag zich beviudt.
4. Wat er in deu mond met het voedsel gebeurt.
5. En wat er in de maag mee geschiedt.
(5. Waarom we het voedsel goed fijn moeten kauwen.
7. Waar het heengaat, als het de maag verlaat.
8. Spijsverteringssappen.



7. Onze mond.
In de vorige les hebben we den mond reeds een enkele maal genoemd; thans willen we de deelen ervan eens wat nauwkeuriger beschouwen. Van onze kaken kan alleen de onderkaak bewogen worden. Zij vormt met de bovenkaak een gewricht, dat we wel voelen kunnen, als we den vinger onder tegen het oor drukken en dan de onderkaak op en neer bewegen. In die kaken zitten de tanden. Zij steken boven de kaakbeenderen en het tandvleesch uit. Het zichtbare deel van een tand heet de kroon; het onzichtbare deel, waarmee de tand in het kaakbeen is bevestigd, heet de tvortel. Een tand bestaat uit been; de kroon is met een laagje tandemail bedekt. Dit email is zeer hard en slijt daardoor niet licht af. En dat is van groot belang; want is
Tanden, a: Snijtanden; b: hoektand; c: kiezen; d: een hoektand en kies in overlangsche doorsnede.
er eenmaal een plaats van het tandbeen onbedekt, dan duurt het niet lang, of er vertoont zich een klein gaatje. Dit wordt langzamerhand grooter, en tandpijn zal gewoonlijk volgen. Vooral wanneer we warme en koude spijzen en dranken spoedig na elkaar in den mond nemen, komen er licht kleine scheurtjes in 't email; we stellen dan onze tanden aan een te spoedige uitzetting en inkrimping bloot, 't Gaat dan met de tanden als met een oud etensbord, waarvan de buitenste laag uit glazuursel bestaat. Daarin zitten dikwerf ook tallooze scheurtjes of barstjes. — Door het kraken van noten, het bijten op andere harde voorwerpen of het gebruiken van metalen tandenstokeis kan er licht een stukje van 't email der tanden afspringen. Voor een en ander



moeten we ons dus wel in acht nemen, en bovenal moeten we onze tanden rein houden. Ze goed borstelen en de noodige hoeveelheid koud water gebruiken, om den mond te spoelen; dan zullen we onze tanden lang gaaf houden. Bovendien zullen we voor veel pijn bewaard blijven. In eiken tand is een opening: een klein buisje loopt door den wortel tot in de kroon. Dat buisje bevat een bloedader en een zenuwtakje; vandaar dat een tand zooveel pijn kan veroorzaken, wanneer de zenuw bloot ligt.
ONZE MOND.
1. De onder- en de bovenkaak. Gewricht.
2. Iloe een tand er uitziet. De drie deelen van een tand. Het email. Het tandvleesch.
3. Waardoor we onze tanden beschadigen, en hoe wc ze behooren te verzorgen.
4. Hoe tandpijn kan ontstaan.
8. Nog iets over den mond.
liet de voorste tanden van de onder- en bovenkaak bijten we; ze heeten snijtanden. In elke kaak zitten er vier. Daaraan grenzen de hoektanden: in elke kaak twee. Dan volgen de maaltanden of kiezen. Hoe groot is nu het geheel aantal tanden en kiezen van een volwassene? De snijtanden, de hoektanden en vier kiezen uit elke kaak heeten samen de melktanden of ook wel wisseltanden. Op ongeveer zevenjarigen leeftijd beginnen ze uit te vallen en worden achtereenvolgens door andere vervangen.
De tanden der bovenkaak vallen over die der onderkaak; toch kunnen we ze wel op elkaar brengen. Eveneens kunnen we de onderkaak een weinig naar links en rechts bewegen. Al deze bewegingen van de onderkaak stellen ons in staat om te kauwen. Onder het kauwen, d. i. het fijnmaken onzer spijzen, vermengen we deze met speeksel. We hebben dit vroeger een verteringssap genoemd. Evenals alle verteringssappen wordt het in klieren uit



het bloed afgescheiden. Een paar speekselkiicren vinden we o. a. onder de tong: strijken we daar langs met de punt der tong, dan scheidt zich gewoonlijk overvloedig speeksel af.
Aan den onderwand van den mond is de tong bevestigd. Zij bestaat geheel uit spieren; de punt kunnen we in alle richtingen door den mond bewegen en ook buiten den mond steken. Op den rand en achter op den rug der tong zitten kleine zenuwdraadjes, die we smaakzenuwen noemen, omdat we met deze zenuwen de spijzen kunnen smaken of proeven.
De bovenwand van den mond wordt gevormd door het harde gehemelte vóór en het weeke gehemelte achter in den mond. Het weeke gehemelte hangt in het midden met een punt omlaag: de huig. Achter het weeke gehemelte is de keelholte, waar de slokdarm en de luchtpijp beginnen. De mondholte staat met de neusholte in verbinding. Dit kunnen we o. a. weten door de ademhaling; wellicht hebben de leerlingen ook wel eens gezien, dat iemand rook uit den mond door den neus liet gaan.
De luchtpijp zit voor den slokdarm: toch gaat in dezen het voedsel, als we dit doorslikken. Doordat we bij het slikl^B de tong terugtrekken, drukt deze tegen een klepje, dat dan de luchtpijp afsluit. Praten of lachen we onder het eten, dan licht dat klepje zich telkens op, zoodat er licht een weinig voedsel in de luchtpijp komt. Dan volgt onmiddellijk een hevige hoestbui; we hebben nl. iets in „de verkeerde keel" gekregen.
DE MOND.
1. Snijtanden. Maaltanden of kiezen. Wisseltanden. Bijten en kauwen. Speeksel; klieren.
2. Iets over de tong. Proeven.
4. Bovenwand van den mond. De huig.
4. De slokdarm eu de luchtpijp. Hoe we weten, dat de mondholte in verbinding staat met de neusholte.
5. De verkeerde keel.



Zesde Leerjaar.
VIERDE GEDEELTE (DELFSTOFFEN).
Voor de behandeling der voor ons meest belangrijke delfstoffen verwijzen we naar onze Handleiding over Ambachten en Bedrijven ; bij de veenderij vindt men daar een en ander over het maken van turf, over laagveen, hoogveen, steenkolen, cokes; verder over de steenkolenbekkens in ons land en in andere landen, bruinkool. anthraciet en grapliiet of potlood. Uitvoerig vindt men verder daar behandeld veel, dat op het ijzer betrekking heeft: ijzererts en oer. smelten, gietijzer, smeedijzer, staal, gieten, smeden, trekken, blik enz. Wat de overige metalen betreft, we achten het niet noodig, die in bijzonderheden te behandelen. Eenige korte punten vindt men in het volgende.
1. De metalen.
Van alle metalen kunnen we zeggen, dat ze vrij zwaar zijn en een eigenaardigen glans, den metaalglans, vertoonen. De meest gebruikte zijn: ijzer, koper, lood, tin, zink, kwikzilver, goud, zilver en platina. In de vorige les hebben we staal en brons genoemd; deze worden echter niet in den grond gevonden. Staal verkrijgt men nl. door het ijzer te harden, terwijl brons een mengsel is van koper en tin. Door het ijzer met een laagje gesmolten tin te bedekken, verkrijgt men blik. Daardoor wordt het ijzer beschut tegen roesten.
Als men een stuk ijzer aan vochtige lucht blootstelt, krijgt hot



een bruine korst; ook blijkt het iets zwaarder geworden te zijn. De zuurstof der lucht heeft zich nl. innig verbonden met ijzerdeeltjes aan de oppervlakte; dat noemt men roesten. De meeste metalen ondergaan in vochtige lucht dergelijke verandering, de roest van het koper heeft een groene kleur, die van het lood is grauw. Dat beide hevig vergif zijn, is u wellicht bekend. Metalen nu, welke roesten, heeft men onedele metalen genoemd, terwijl die, welke niet roesten, als goud en zilver, edele worden geheeten. Evenals het ijzer worden de meeste metalen als erts uit den grond gedolven; toch zijn er ook, welke niet in verbinding met steen voorkomen, maar in gedegen toestand. Dit is o. a. het geval met het goud, dat in fijne korrels in steen of zand verspreid ligt. Door herhaald wasschen of slibben weet men de gouddeeltjes uit het zand en uit de fijngemaakte steen af te scheiden. Het koper heeft een roode kleur. Toch zijn er ook voorwerpen van geel koper. Dit geel koper, ook messing geheeten, verkrijgt men door het metaal met zink te vermengen. Het lood laat zich gemakkelijker bewerken dan ijzer en koper; het smelt spoedig. Drukletters, kogels, hagel en veel andere dingen worden van lood vervaardigd. Nog spoediger dan het lood smelt het tin. Een tinnen lepel kan zelfs in kokend vet smelten. Door het tin dun uit te slaan, krijgt men het zoogenaamde bladtin, dat o. a. bij de vervaardiging van spiegels wordt gebruikt.
Van alle metalen wordt het xink het meest door de warmte uitgezet. Het is harder dan lood, niet zoo duur als koper, roest minder spoedig dan ijzer, en wordt dan ook veel gebruikt. Een merkwaardig metaal is zeker het kwikzilver, het eenige, dat bij de gewone temperatuur in vloeibaren toestand voorkomt. Het is een der zwaarste metalen; ijzer b.v. drijft op kwikzilver, evenals hout op water. Alleen goud en platina zinken daarin. Van alle metalen is het platina het zwaarste; in waarde wordt het alleen door het goud overtroffen.
DE METALEN.
1. Waarin alle metalen niet elkaar overeenkomen. Welke de meest gebruikte metalen zijn. Staal; brons; blik.



'2. Het roesten tier metalen. Edele en onedele metalen.
3. Hoe metalen in den grond voorkomen.
4. Iets over het koper, het tin, het zink en het kwikzilver.
2. Planten, dieren en delfstoffen.
Het veen, de steenkool, het ijzer en het zout worden met één naam mineralen of delfstoffen genoemd; de naam delfstoffen wijst er op, dat ze uit den grond worden gedolven. Alle metalen zijn delfstoffen, doch niet alle delfstoffen zijn metalen. Ook krijt, kalk en klei worden tot de mineralen gerekend. Zelfs de lucht behoort daartoe. Alle delfstoffen komen hierin overeen, dat ze levenlooze of doode voorwerpen zijn. In een vorige les hebben we er op gewezen, welk een groot verschil er bestaat tusschen planten en dieren; het onderscheid tusschen deze en de delfstoffen zal blijken, nog veel grooter te zijn. Planten en dieren toch worden geboren; ze groeien, bloeien, verwelken, sterven. Zulks is met de delfstoffen niet het geval. Deze kunnen alleen grooter worden, doordat er nieuwe deeltjes aan den buitenkant van het bestaande voorwerp worden toegevoegd. De delfstoffen hebben geen stofwisseling, ze kennen geen ademhaling. Ze hebben geen organen of werktuigen om voedsel op te nemen; daarom heeten ze anorganische of onbewerktuigde lichamen. Terwijl de planten en dieren een grootte bereiken, tusschen bepaalde grenzen gelegen. kunnen de delfstoffen in allerlei willekeurige grootte voorkomen.
Ook ten opzichte van den vorm bestaat er groot verschil. Planten en dieren vertoonen meestal gebogen oppervlakken; de delfstoffen worden, indien ze nl. een bepaalden vorm aannemen, door platte vlakken begrensd. En toch bestaat er, niettegenstaande dat groote verschil, een innige betrekking' tusschen planten. dieren en delfstoffen. Hebben we vroeger reeds opgemerkt, dat er zonder planten geen dierenwereld mogelijk zou zijn, even waar is het, dat er zonder delfstoffen geen organisch



wezen zou kunnen bestaan. Het lichaam van plant es dier is uit delfstof of mineraal opgebouwd.
PLANTEN, DIEREN EN DELFSTOFFEN.
1. Welke de voornaamste delfstoffen zijn. Van waar de naam delfstoffen.
2. Waarin ze al verschillen van planten en dieren, en waarom ze anorganische lichamen genoemd worden.
3 Welke betrekking er bestaat tusschen planten en dieren en delfstoffen.











J. J. F. VON AESCH Boekbinder Amsterda m.