R. BOS.
WERELDKAART
VOOR DE LAGERE SCHOOL,
mede ten gebruike bij
BOS' EERSTE TEEKENATLAS.
Formaat 75 bij 108 cM.
Prijs f 1,50. Opgeplakt fa,5O.
TYPENKAART.
De loÉown der aardopper-vlakle in beeld gf Wit,
ten dienste van het
ONDERWIJS IN DE AARDRIJKSKUNDE.
Gedrukt in 6 kleuren. Formaat 88 bij III cM
Pr\js 3,—. Opgeplakt 4,—.
Koker om in te bewaren / 0,30.
Uitgaven van P. NOORDHOFF te Groningen.



Present-ex. :
i M 1111111111111 HUM 111 u 11 inifi iüj?
'
VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND."
ij-#*
l i - | EERSTE LEERBOEKJE
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
i i ; - I
DOOR
R BOS,
lloofd w/iff School Ie Groningen Met 10 afbeeldingen van Oost Indische producten.
1'. NOORÜHOFF. - 1902. — GRONINGEN.
rB
i k «MMMiiii
♦ 0,15.
.Ijl 8



3//S
R. BOS.
1. Voorlooper van den Eersten Teekenatlas . . 2e druk f 0,20
2. Voorlooper v. h. Eerste Aardrijksk Teekenboek 4e druk - 0,10
3. Eerste Teekenatlas, in 17 gekl. kaarten. . 7e druk - 0,25
4. Eerste Aardrijkskundig Teekenboek .... 9e druk - 0,10
5. Tweede Teekenatlas Eurnpa en-de Werelddeelen) in 22
gekleurde kaarten 4e druk - 0,35
6. Tweede Aardrijkskundig Teekenboek ... 6e druk - 0.15
7. Kaart van Palestina met schetskaarje - 0,10
8. Schoolatlas van Nederland en zijne overzeesche Bezittin¬
gen. in 20 gekleurde kaarten. 4e druk. f 0.80. Geb. - 0,50
9. Geïllustreerde Schoolatlas van Nederland, in 20 kaarten
en 63 platen 4e druk. f 0,50. Geb. - 0,75
10. Geïllustreerde Schoolatlas der geheele Aarde in Kaart
en Beeld. In :-ö kaarten en 126 platen. 3e druk - 0,90 Gebonden in schoolband ƒ1,25. In heel linnen band - 1,40
11. Atlas der geheele Aarde in 36 kaart. 3e druk /'0.50. Oeb. - 0,75
12. Voorlooper van „Onze Provinciën". Eerste Leerboekje - 0,15
13. Voorlooper v. ..Buiten Nederland". Eerste Leerboekje - 0,15
14. Onze P'ovinciën. Eenvoudig leerboekje der Aardrijks¬
kunde van Nederland 4e druk - 0,20
15. Buiten Nederland. Aardrijkskunde van Europa en
de Werelddeelen 2e druk - 0,25
16. Vragenboekje bij ,.Buiten Nederland ... 2e druk - 0,05
17. Nederland. Een eenvoudig leerboekje der Aardrijks¬
kunde van Nederland - 0-25
18. Vragenboekje bij „Nederland" - 0.05
19. De Landen van Europa 3e druk - 0,25
20. Vragenboekje bij ,,De Landen van Europa'' .... - 0,05
21. Oost Indië en de Werelddeelen. Met eenige kaartjes - 0,25
22. Vragenboekje bij Oost Indië en de Werelddeelen" . . - 0,05 23/24. Qd reis door Europa. Geïll. Aardrijksk. leesboek.
2 deeltjes & " 0,30
25. Platen bij het Onderwijs in de Aardrijkskunde. 2e druk - 0,50
26. Het eerste onderwijs in de Aardrijkskunde. Handleiding
bij het aanvankelijk aardrijksk. onderwijs. Geb. - 1,50
27. Blinde Wandkaarten v. de Landen v. Europa. No.1—14.
a ƒ1,— Opgeplakt h f 1.50, in eens genomen f 12,50. Opgeplakt - 19,50
28. Wereldkaart voor de Lagere School, ƒ1,50. Opgeplakt - 2,50
Uitgaven van P. NOORDHOFF te Groningen.



VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND
'EERSTE LEERBOEKJE
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
DOOK
ƒ1. j3os,
Hoof tl eener Schoof te (JronhuftH.
Met 10 afbeeldingen van Ocstindische producten.
P. NOORDHOFF. — 1902. — GRONINGEN.



R. BOS.
1. Voorlooper van den Eersten Teekenatlas . • 2e druk f 0,20
2. Voorlooper v. h. Eerste Aardrijksk. Teekenboek 4e druk - 0,10
3. Eerste Teekenatlas, in 17 gekl. kaarten. . 7e druk - 0,25
4. Eerste Aardrijkskundig Teekenboek .... 9e druk - 0,10
5. Tweede Teekenatlas Europa en- de Werelddeelen) in 22
gekleurde kaarten 4e druk - 0,35
6. Tweede Aardrijkskundig Teekenboek ... 6e druk - 0.15
7. Kaart van Palestina met schetskaarje. . . - 0,10
8. Schoolatlas van Nederland en zijne overzeesche Bezittin-
gen, in 20 gekleurde kaarten. 4e druk. f 0.30. Geb. - 0,50
9. Geïllustreerde Schoolatlas van Nederland, in 20 kaarten
en 63 platen 4e druk. f 0,50. Geb. - 0,7o
10. Geïllustreerde Schoolatlas der geheele Aarde in Kaart
en Beeld. In :-(> kaarten en 126 platen. 3e druk - 0,90 Gebonden in schoolband ƒ1,25. In heel linnen band - 1,40 j
11. Atlas der geheele Aarde in 36 kaart. 3e druk ƒ0,50. Oeb. - 0,75
12. Voorlooper van „Onze Provinciën". Eerste Leerboekje - 0,15
13. Voorlooper v. „Buiten Nederland". Eerste Leerboekje - 0,15
14. Onze P'ovinciën. Eenvoudig leerboekje der Aardrijks¬
kunde van Nederland 4e druk - 0,20
15. Buiten Nederland. Aardrijkskunde van Europa en
de Werelddeelen 2e druk - 0,25
16. Vragenboekje bij ,.Buiten Nederland" ... 2e druk - 0,05
17. Nederland. Een eenvoudig leerboekje der Aardrijks¬
kunde van Nederland "
18. Vragenboekje bij „Nederland" •• *
19. De Landen van Europa 3® "rul{ "
20. Vragenboekje bij „De Landen van Europa" .... - 0,05
21. Oost-lndië en de Werelddeelen. Met eenige kaartjes - 0,25
22. Vragenboekje bij ,,Oost Indië en de Werelddeelen" . . - 0,05 23/24. Qp reis door Europa. Geill. Aardrijksk. leesboek.
2 deeltjes * " °<™
25. Platen bij het Onderwijs in de Aardrijkskunde. 2e druk - 0,50
26. Het eerste onderwijs in de Aardrijkskunde. Handleiding
bij het aanvankelijk aardrijksk. onderwijs. Geb. - 1,50
27. Blinde Wandkaarten v. de Landen v. Europa. No.1—14.
k f it_ Opgeplakt h f 1,50, in eens genomen f 12,50. Opgeplakt "
28. Wereldkaart voor de Lagere School. /"1,50. Opgeplakt - 2,50
Uitgaven van P. NOORDHOFF te Groningen.



VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND."
'eerste leerboekje
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
DOOK
j3os,
Hoofd eene>' School Ie Groningen.
Met 10 afbeeldingen van Ocstindischeproducten.
P. NOORDHOFF. — 1902. — GRONINGEN.







BERICHT
In het begin van dit jaar ontving ik van den heer j. Koonings te Woensel het volgende schrijven: „Met genoegen gebruik ik in mijn school uwe Aardrijkskundige Leerboekjes en Teekenatlassen. Ik zou het echter zeer wenschelijk vinden, dat er in denzelfden geest als Buiten Nederland een veel beknop'.er en eenvoudiger werkje bestond, dat kon volgen op den Voorlooper van Onze Provinciën Voor goed ingerichte scholen zou dat dan in het 5e leerjaar gebruikt kunnen worden, wat ter wille van de concentratie voor het onderwijs in de geschiedenis wenschelijk zou wezen. Voor scholen, waar men zich moet beperken, zou het dan genoeg geven."
Hoofdzakelijk aan dit schrijven heeft deze Voorlooper van Buiten Nederland zijn ontstaan te danken.
Eerst heb ik in 13 eenvoudige lesjes een overzicht gegeven van Europa. Dan komen er 1 o lesjes over de Werelddeelen en 6 over Nederl. Oost In die. En na die behandeling kom ik terug op Nederland en andere landen van Europa, omdat eigenlijk eerst dan op den handel en de nijverheid het volle licht kan schijnen.
Bij dit boekje kan mijn Eerste Teekenatlas gebruikt worden.
Groningen, 1902.
K. BOS.







1 DE KAART VAN EUROPA.
i. Het land, waarin ik woon, heet .... 2. Ons land grenst aan twee andere landen, nl. aan . ... en aan .... 3. Belgit grenst ten Z. aan .... 4. Ten Z. Tan Frankrijk ligt.... 5. Ten IV. van Spanje ligt.... 6. Duitschland grenst ten O. aan 2 landen,
nl. aan R en aan 0 7. Naar '/ Z. O. grenst Oosten-
rijk-Hongarije aan 3 landen, nl. aan R...., S. .. . en T. .. . 8. Tusschen Roemenie en Turkije ligt.... 9. Aan welk land grenst Turkije ten Z.? 10. Ten W. wordt Oostenrijk-Hongarije
begrensd door Duitschland, Z. .... en J 11. Door welk
land wordt Duitschland ten N. begrensd? 12. Aan welke 2 landen grenst Rusland in het N.W. ? 13. In welk land komen wij, als we uit ons land in Westelijke richting de Noordzee oversteken? 14. Welk land ligt er ten N. van Engeland 1 15. Engeland en Schotland heeten samen Groot-Brittannie. Ten IV. van Groot Brittannie ligt. . . .
16. Uit hoeveel landen bestaat Europa? (Groot-Brittannie en Ierland tellen voor één land!) 17. Welk land neemt het Oostelijke deel van Europa in V 18. In welk deel van Europa liggen Groot-Brittannie en Ierland 1 19. Tot Noord-Europa kan men rekenen: N...., Z.... en D.... 20. fn Zuid-Europa
liggen P.. .. , S. ..., /...., G T.. . . , 5 B. . . . en
R 21 De landen van Middel-Europa zijn N. ... , D 
B. ..., F. ... , Z. . . . en O. ...
22. Welke 2 landen liggen in Europa's Zuidwesthoek en «elke in den Noordwesthoek V 23. Welke landen hebben geen zeegrenzen V 24. Als we uit 1 Nederland naar Portugal reizen , komen we door .... 25. Gaan we van Nederland naar Rusland, dan konten we door.... 26. Op een reis van Duitschland naar Italie gaat men door .... of door ....
27. In welke richting ligt Turkije ten opzichte van ons land? 28. Hoe ligt Denemarken ten opzichte van Italië? 29. Hoe ligt Zwitserland ten opzichte van Roemenie? 30. In welke richting reist men van Boelgarije naar België1



2. DE LANDEN VAN EUROPA.
Op de kaart zien wij, dat Europa uit 19 landen bestaat Er zijn nog enkele landen meer; maar deze zijn zoo klein, dat ze niet eens worden genoemd.
Van de landen , die op de kaart staan, is Nederland een der kleinste. België, Zwitserland, Denemarken en Servië zijn ongeveer zoo groot als ons land. Griekenland is 2-maal zoo groot, Portugal en Boelgarije 3-maal, Roemenië 4-maal, Turkije 5-maal, Italië g-maal, Noorwegen en Groot-Brit tannië met Ierland 10-maal, Zweden 14-maal, Spanje, Frankrijk en Duitschland 16-maal, Oostenrijk-I longarije 20-maal en Rusland 163-maal!
Nu is een groot land nog niet belangrijk, omdat het groot is, en een klein land volstrekt niet onbeduidend, omdat het klein is. Het is maar de vraag, of in een land veel menschen aan den kost kunnen komen! En nu zijn er kleine landen, waar veel menschen wonen. Die landen zijn dicht bevolkt. Zulke dicht bevolkte landen zijn Nederland en België. In ons land wonen ruim 5 millioen en in België bijna 8 millioen menschen Vergelijk daarmee eens Denemarken en Servië, die ieder slechts 2 millioen inwoners tellen! Zwitserland heeft er maar 3 millioen.
Naar Nederland gerekend, zou Griekenland 10 millioen inwoners moeten hebben, doch er zijn slechts 2 millioen!



Ziehier het aantal inwoners van de andere landen:
Portugal . • 4 mill.
Boelgarije . . 3 ,,
Roemenië . . 6 ,,
Turkije . . . 6 ,,
Italië. . . .32 ,, Groot- Brittan-
nië en Ierland 41
Noorweeen . 2 ,,
Zweden . . 5 mul.
Frankrijk . 38 „
Duitschland . 56 .,
Spanje ... 18 ,, Oostenrijk-
Hongarije . 4(> „
Rusland . . 10(5
3. GROOTTE EN AAN TAL INWONERS DER LANDEN.
i. Vouw een blad in uw schrift in \ieren. Schrijf in de eerste kolom de namen der landen van Europa onder elkaar in volgorde naar de grootte, te beginnen met Nederland. 2. Schrijf m de 2' kolom achter elk land, hoeveel maal de grootte van Nederland het inneemt; aldus : België — i X Nederl.; Zwitserland i X Nederl., enz. 3. Schrijf in de 3' kolom achter elk land, hoeveel millioen inwoners het zou moeten hebben naar Nederland gerekend. Achter de landen, die 1 X Nederl. zijn, komt dus 5 millioen te staan ; achter die van 3 X Nederl. komt 15 millioen, enz. 4. Schrijf in de 4e kolom achter elk land, hoevee! millioen er werkelijk wonen.
5. Vul nu in: is dichter bevolkt dan of is minder dicht bevolkt dan 1
België .... Nederland. Ons land .... Groot-BrittannU en
Ierland. Frankrijk .... Duitschland. Zwitserland.... Denemarken. Portugal.. .. Boelgarije. Griekenland .... Portugal. Griekenland.... Boelgarije. Portugal. ... Spanje. Noorwegen .... Griekenland. Turkije.... Roemenië. Noorwegen .... OostenrijkHongarije. Oostenrijk-Hongarije Groot-Brittannie en Ierland. Italië Frankrijk.
6. Welk land is het dichtst bevolkte land van Europal 7. Op dat land volgt.... en daarna .... 8. Tot de dunst bevolkte
landen van Europa behooren ....
9. Hoeveel maal zoo groot als Nederland is geheel Europa ongeveer? 10. Hoeveel maal zooveel inwoners als ons land heeft EuroH '



4. STATEN EN HOOFDSTEDEN.
Aan het hoofd der regeering van ons land staat een koningin; Nederland is een k o n i n kr ij k. Ook de andere landen van Europa zijn rijken of staten. Over sommige er van regeert een keizer, b.v. over Rusland en Duitschland. Dit zijn dus keizerrijken. Oostenrijk-Hongarije is een keize r-k o n i n k r ij k ; want de keizer van Oostenrijk is koning over Hongarije. De opperheer of keizer van Turkije draagt den titel van sultan, zoodat Turkije een sultanaat is. Aan het hoofd der regeering in Frankrijk en in Zwitserland staat een president; die staten zijn republieken. Het hoofd van Boelgarije heeft den titel van vorst. Boelgarije is een vorstendom.
Alle andere landen, die wij hebben leeren kennen , zijn koninkrijken.
Gelijk we weten, heeft Nederland een hoofdstad, nl. Amsterdam, een groote stad met 500 ooo inwoners. Zoo ook hebben de andere staten van Europa ieder een hoofdstad. Dit blijkt uit het volgende lijstje; hierin duidt elk getal aan, hoeveel duizend inwoners de hoofdstad heeft.
Nederland: Amsterdam. . 500
België: Brussel 800
Zwitserland : Bern 55
Denemarken: Kopenhagen 400
Servië: Belgrado (50
Griekenland: Athene . . . 100
Portugal: Lissabon .... 300
Boelgarije: Sofia 45
Roemenie: Boekarest. . . 280
Turkije: Konstantinopel . 1100
Italië : Rome 500
Noorwegen: Christiania 225 Gr. Brittannie : Londen (J000 Zweden : Stockholm . . 300 Frankrijk: Parijs .... 2500 Duitschland: Berlijn . . 1700 Spanje: Madrid .... 500 j Oostenrijk : Weenen . . 1600 'Hongarije: Boeda-Pest . 000 Rusland: St.-Petersburg 1300



6. HOOFDSTEDEN EN AANTAL INWONERS.
1. Schrijf de staten . van Europa op in volgorde naar de grootte der hoofdsteden ; aldus :
r. Het koninkrijk Groot-Brittannie en Ierland met de hoofdstad Londen, 6.000.000 inw.
2. De republiek Frankrijk met de hoofdstad Parijs , 2.500.000 inw.
3. Het keizerrijk Duitschland met de hoofdstad.... enz.
II. Over welke hoofdsteden reist men van Lissabon naar Petersburg 1 3. In welke richting ligt Berlijn van Amsterdam? 4. Welke hoofdsteden liggen in een Zuidoostelijke richting van Amsterdam? 5. In welke richting liggen de hoofdsteden van Rusland en Zweden ten opzichte van de hoofdstad van Noorwegen? 6. In welke richting ligt Kopenhagen van Christiania? 7. In welke richting moet men reizen van Amsterdam naar Londen ?
6. DE ZEEËN EN EILANDEN.
Een groot deel van Europa wordt door zeeën bespoeld. 1 en Noorden vinden we de Noordelijke IJszee, ten Westen den Atlantischen oceaan en ten Zuiden de Miririellandsrlie zee.
Deze groote zeeën hebben weer kleinere zeeën en golven tot onderdeelen. Zoo is de Witte zee een onderdeel van de Noordelijke I|szee. De Golf van Biskaje, het Kanaal, de Noordzee en de Oostzee zijn deelen van den Atlantischen oceaan. De Oostzee dringt diep in het land op en vormt in 't N. de Botnische golf en Oostwaarts de Golf van Finland.
Door de Straat van Gibraltar staat de Miduellandsche zee met den Atlantischen oceaan in verbinding. Ook in de Middellandsche zee treffen we



weer belangrijke deelen aan, b.v. de Golf dn Lion, de Golf van Genua, de Tyrrheensche zee, de Adriatische zee, de Jonische zee, de Egeesche zee (ten O. van Griekenland), de Zee van Marmora en de Zwarte zee.
De Kaspische zee staat op zich zelf; het is een groot zoutwater-meer.
In de zeeën liggen vele eilanden en eilandengroepen, vooral ten W. en ten Z. van het vaste land van Europa. Ten W. liggen b.v. IJsland, de Faroër, de Lofodden, de Britsche eilanden, de Deensche eilanden en de Oostzee-eilanden. In de Middellandsche zee vindt men de Balearen, Corsica, Sardinië, Sicilië, Malta, Kreta en den Griekschen Archipel.
7. ZEEËN. EILANDEN. GOLVEN. KAPEN.
ï. Welke landen grenzen aan de Noordelijke IJszee? 2. Tusschen welke landen ligt de Oostzeel 3. Welke golven vindt men in de Oostzeet 4 Welke landen bespoelt de Noordzee? 5. Tusschen welke landen is Het Kanaal 1 6. Welke landen vormen de Golf van Biskaje? 7. Welke straat verbindt de Middellandsche zee met den Atlantischen oceaan ? 8. Welke landen van Europa grenzen aan de Middellandsche zee i 9 Welke zijn de belangrijkste deelen dezer zeel 10. Door welke er van wordt Italië omgeven? 11. Welke zee is tusschen de Egeesche zee en de Zwarte zeet 12. Welk land grenst aan de Zwarte en aan de Kaspische zeel
13. Langs de kust van welk land liggen de Lofodden? 14. Aan welk land behooren IJsland en de Fa roer ? 15. Welke zijn de Britsche eilanden ? 16. Welke eilanden liggen in de Middellandsche zee 1
17. Hoe heet de Noordelijkste kaap van Europal 18. Hoe heet een der Zuidelijke punten van Griekenland1 19, Welke



kaap is de Zuidwestelijke punt vari Portugal en welke die van Engeland? 20. Welke kaap is een Noordwestelijke landpunt van Spanje? 21. Welke kaap vormt de Zuidspits van Noorwegen f
8 GEBERGTEN.
1 >e Westelijke helft van Frankrijk, de Noordelijke helft van België, bijna geheel Nederland, het Noordelijke deel van Duitschland , Denemarken en een groot deel van R.usland liggen in een laagvlakte. In sommige streken wordt die laagvlakte afgewisseld door heuvelland.
Hoogten van meer dan 500 M boven de zee noemt men bergen. Een verbinding van zulke bergen heet gebergte. Soms zijn die gebergten meer dan 1500 M hoog, en dan spreekt men van hooggebergte. Tusschen de Zwarte en Kaspische zeeën b.v. is een gebergte, de Kaukasus geheeten, waarin zich een berg van 560° M verheft. Dat is de Klbroes, het hoogste punt van Europa. Op die gebergten is het zoo koud, dat ze van boven altijd met sneeuw en ijs bedekt zijn.
Het voornaamste hooggebergte van Europa zijn de Alpen, waarin de Mont-Blanc (4800 M) en de Sint-Gotliard zich verheften.
Westwaarts van de Alpen strekken de Fransche middelgebergten zich uit, Noordwaarts dé Duitscbe middelgebergten en Oostwaarts de Karpaten of Karpatische middelgebergten. Zulke middelgebergten hebben een hoogte van 700 tot 1500 M.



Op de grenzen van Noorwegen en Zweden verheft zich het Skandinavisch gebergte, langs de Oostgrens van Rusland de Oer&l en in Boelgarije de BaiMn. Italië wordt doorsneden door de Apennijnen, en tusschen Frankrijk en Spanje vormt het hooggebergte der Pyreneën een ontzaglijken grensmuur.
De Hekla op IJsland, de Vesuvius in Italië en de Etna op Sicilië zijn vuurspuwende bergen of vulkanen.
«. GEBERGTEN EN SCHIEREILANDEN.
i. Welke is de hoogste berg van Evropal 2. Tot welk gebergte behoort deze bergi 3. Welke 2 bergen zijn Alpentoppen ? 4. Welke gebergten vindt men ten Westen van de Alpen, welke ten Noorden en welke ten Oosten? 5. Welk gebergte loopt op de Oostgrens van Europa?
6. Zweden en Noorivegeti heeten het Skandinavisch schiereiland naar het .... geb., Portugal en Spanje het Pyreneesch schiereiland naar de Italië het Apennijnsch schiereiland naar de Griekenland, Turkije enz. het Balkanschiereiland naar den 
10. RIVIEREN.
Op de kaart van Nederland hebben wij reeds kennis gemaakt met de Maas en den Rijn. Deze rivieren monden uit in ons land, maar haar begin, haar oorsprong is in andere landen. De Rijn ontspringt in Zwitserland. Daar ontstaat hij uit het smeltende ijs op den Sint-Gothard. De Maas ontstaat niet op een hooggebergte: zij ontspringt op de Fransche Middelgebergten.



De rivieren zijn in de laagvlakte het best bevaarbaar. Daar hebben ze in den regel een breede bedding en een rustigen loop. Maar in het bergland bruist de rivier dikwijls onstuimig voort en vormt daar niet zelden watervallen.
Op de kaart van Europa zien wij, dat vele rivieren naar het Noorden en Westen stroomen, b.v. de Garonne, de Loire (/ware), de Seine, de Maas, de Rijn, de Wezer, de Fllbe, de Oder, de Weichsel, de Duna, de Newa, de Dwina en de Petsjora. Andere rivieren stroomen juist in tegenovergestelde richting, nl. naar het Z. en O., b.v. de Wolga, de Don, de Dnjepr. de Boeg, de Dnjestr, de Donau, de Po en de Rhöne (ronn'). Hoe komt dat zoo? Op de kaart zien we tusschen de Pyreneën en den Oeral gebergten en landruggen of hoogten, die een waterscheiding vormen. Deze waterscheiding loopt van het Z.VV. naar het N.O.
De Wolga is de grootste rivier van Europa. Daarop volgt de Donau met zijn honderden zijrivieren, waarvan de Sau en de Drau (rechts) en de Theiss (links) tot de grootste behooren.
U. LOOP DER RIVIEREN.
i. Welke rivieren op het Pyrencesch schiereiland stroomen naar het W. en welke naar het O.? 2. Welke rivieren stroomen in Frankrijk? 3. Door welke landen stroomt de Maast 4. In welke landen loopt de Rijnl 5. Welke rivieren in Duitschland stroomen uit in de Noordzee en welke in de Oostzee? 6. Van welke Russische rivieren ontvangt de Oostzee het water? 7. Welke rivieren monden uit in de Noordelijke IJszee? 8. Welke rivier



mondt uit in de Kaspische zee? 9. Welke rivieren monden uit in de Zwarte zeel 10. Door welke landen stroomt de Donau t 11. In welk land is de Po; op welk gebergte ontspringt ze, en in welke zee mondt ze uit?
12. Aan welke rivier ligt Londen ? 13. Parijs ligt aan de ...
Weenen aan den St.-Petersburg aan de ... . en Lissabon
aan den ....
12 KLIMAAT EN VOORTBRENGSELEN.
In de Noordelijke streken van Europa is het kouder dan bij ons, en in de Zuidelijke is het warmer.
In het Noorden zijn streken, waar onze loof- en ooftboomen niet kunnen groeien. Men vindt er dwergberken, mossen en beuken. Het rendier vervult er de rol van koe en paard tegelijk, en ook de hond is er trekdier. Beren en tal van pelsdieren zijn er inheemsch
In Spanje en Portugal, in Italië en Turkije behoort niet alleen de wijnstok thuis, maar ook tal van zuidvruchten, b.v. olijven, citroenen, amandelen, sinaasappelen en vijgen. Daar vindt men de streken van de altijd-groene loofboom en. Er zijn meestal regenrijke, zachte winters en heete, droge zomers. Men verbouwt er niet alleen tarwe, maar ook maïs en rijst, suikerriet en katoen. Hier dient het muildier velerwegen als paard. l)e zijderups is er een belangrijk dier. In de Zuidelijke landen vervaardigt men veel zijden stoffen.
Geen land van Europa levert zooveel wijn als Frankrijk; maar ook de wijnen van Portugal, Spanje, Hongarije en Duitschland (Rijn wijnen) zijn beroemd.



In Middel-Europa, dat over 't geheel een gematigd klimaat heeft, groeien in vruchtbare streken alle korensoorten, die de boer ook bij ons verbouwt, b.v. rogge, gerst, h a v e r en ta r w e. Sommige landen leveren een ontzaglijke hoeveelheid graan, b.v. Rusland, Oost-Duitschland en Roemenie. In het midden van Rusland verbouwt men ook verbazend veel hennep en vlas
Sommige streken zijn rijk aan bosschen; zij kunnen veel liout leveren, b v. het Skandinavische schiereiland, Rusland en de Duitsche middelgebergten.
Andere landen hebben mijnen, waaruit men steenkool en ijzer haalt, b.v. Groot-Brittannië, Duitschland, België, Rusland, Frankrijk en Oostenrijk. Het beste ijzer komt uit Zweden; maar de bodem van dit land bevat geen steenkool.
Rusland bezit rijke petroleu m-bronnen in de streken tusschen den Kaukasus en de Kaspische zee.
13. ENKELE EUROPEESCHE PRODUCTEN.
i. Welke planten groeien in het uiterste Soorden van Europat 2. Welk dier is daar huisdier? 3. Op welke dieren maakt men er jacht? 4 F. enige pelsdicren zijn de .... 5 we'ke landen tiert de wijnstok? 6. Welk land is het voornaamste wijnlandt 7. Welke van de Duitsche wijnen zijn beroemd? 8 In welke landen groeien zuidvruchten? 9. Welke vruchten noemt men zool 10. Welke gewassen kweekt men bovendien in die Zuidelijke landen V n. Welk diertje levert er de grondstof voor de zijde ?
12. Welke landen leveren zeer veel koren? 13. In welk Lind



groeit ook verbazend veel hennep en vlas? 14. Van hennep maakt men . ... en van vlas ....
15. Welke landen zijn rijk aan hout? 16. Welke leveren veel steenkool en ijzer? 17. Welk land levert wel uitstekend ijzer, maar geen steenkool ?
18. Welk land levert veel petroleum? 19. Waar zijn die petroleum bronnen f
14. DE WERELDDEELEN.
Ten Oosten van Europa ligt Azië en aan den Zuidkant der Middellandsche zee ligt Afrika.
Op de Wereldkaart zien wij, dat al het land der aarde verdeeld wordt in vijf groote stukken. Ieder stuk heet een werelddeel. Deze werelddeelen zijn: Europa, Azië, Afrika, Amerika en Australië.
Deze 5 werelddeelen worden bespoeld door 5 wereldzeeën, nl. den Grooten oceaan, den Atlantisclien oceaan, den 111 dischen oceaan, de Noordelijke IJszee en de Zuidelijke IJszee.
Azii;, het grootste werelddeel, is bijna 5-maal, Afrika 3-maal en Amerika 4-maal zoo groot als Europa. Australië is bijna even groot als Europa.
15. DF. WERELDKAART.
1. Drie werelddeelen liggen onmiddellijk bij elkaar, nl....,
en 2. 'te heeten samen de Oude Wereld. Ten
IV. van de Oude Wereld ligt aan de overzijde van den 
oceaan het werelddeel 3. Door welken oceaan wordt
Amerika aan de Westzijde bespoeld ? 4. Aan welke zeeön grenst Aziel 5. Bij welk werelddeel ligt Australië het dichtst? 6. Tusschen welke werelddeelen ligt Oost-Indië?



7. Door welke werelddeelen wordt de Atlantische oceaan ten Oosten begrensd en door welk werelddeel ten Westen? 8. Door welk werelddeel wordt de Groote oceaan ten O. begrensd en door welke werelddeelen ten W.? 9. Welke werelddeelen bespoelt de Indische oceaan?
10. Welke eilanden liggen in de Noordelijke IJszee? 11. Welke eilanden liggen in den Indischen oceaan? 12. Welke vindt men in den Atlantischen oceaan 1 13. In welken oceaan ligt NieuwZeeland? 14. Welk eiland ligt ten Zuiden van Australië?
16. HET WERELDDEEL AMERIKA.
Amerika strekt zich uit van de Noordelijke IJszee tot de Zuidelijke IJszee. In 't midden zien we een smal gedeelte. Ten N. daarvan vinden we NoordAmerika en ten Z. Zuid-Amerika.
In Noord-Amerika liggen de Vereenigde Staten. Deze staten vormen een land, zoo groot als heel Europa. Dat land levert verbazende hoeveelheden tarwe en maïs, maar ook tabak en in de Zuidelijke streken rijst, suiker en katoen. Bovendien wordt er veel steenkool, ijzer en petroleum gevondenen in 't Westen, waar de handelsstad San b rancisco ligt, ook goud en zilver. Vele menschen zijn uit Nederland en uit andere Europeesche landen naar de Vereenigde Staten verhuisd. De landverhuizers komen meestal aan te New-York (njoe-jork), een stad met bijna 3^ millioen inwoners.
Het grootste land van Zuid-Amerika is Brazilië, dat veeï koffie, suiker, tabak, cacao, katoen en thee levert en ook diamanten. Geen stad ter wereld voert zooveel koffie uit als Kio Janeiro (500000 inw.).
R. BoS, Voorlooper van „Buiten Nederland .



Verder naar 't Z. ligt een land, dat Argentin» heet. Daar zijn onmetelijke grasvlakten met duizenden halfwilde runderen, paarden en schapen onder de hoede van bereden herders. De hoofd stad Buenos-Aires (800000 inw.) voert dan ook veel wol en huiden uit.
Amerika levert zeer vele producten , die men in Europa best kan gebruiken. Europa drijft grooten handel met Amerika. Ook de Nederlandsche schepen bezoeken ijverig de Amerikaansche havens.
Amerika heet de Nieuwe Wereld. Het werd eerst in 1492 ontdekt. Toen duurde het niet zoo heel lang, of de koene Nederlanders namen verschillende deelen van het nieuwe werelddeel in bezit. Later hebben zij sommige bezittingen verkocht of verruild.
In 't N. van Zuid-Amerika bezitten wij thans nog een land, dat 4^-maal zoo groot is als Nederland. Het is Suriname, met de hoofdstad Paramaribo (27000 inw.). Dat land levert cacao, suiker en ook goud. Bovendien bezit Nederland een zestal eilanden in \Y est-Iiulië, ten N. van Zuid-Amerika.
17. AMERIKA.
Door welke zeeën wordt Amerika begrensd? 2, Het belangrijkste deel van Noord-Amerika draagt den naam van .... 3. Hoeveel maal zoo groot als Nederland zijn de Vereenigde Staten ongeveer? 4. Wat levert dit land op? 5. Welke stad ligt aan de kust, die naar Europa gekeerd is en welke aan de Westkust ?
6. Wat levert Brazilië 1 7. Welke stad is een groote koffiehaven? 8. Aan welke dieren is Argentina rijk? 9. Wat voert Buenos Aires uit?



10 Hoe heet de hoofdstad van Suriname 1 n, Van welk land is dit land een bezitting? 12. Wat levert het voor den handel1 13. Ook in..,, bezitten wij eenige eilanden.
18 HET WERELDDEEL AFRIKA.
Afrika heet het zwarte werelddeel, omdat daar, vooral in het midden, zooveel negers wonen.
In dit werelddeel is de groote wo e s t ij n Sahara. De reizigers doorkruisen de dorre, eenzame streken met hun ka meel en in talrijke karavanen. Alleen waar water is, vindt men bewoonde streken of oasen. Daar tiert de dadelpalm.
Ten O. van de Sahara ligt Esrypte, doorstroomd door de rivier den Nijl. Van Suez naar de Middellandsche zee heeft men een kanaal gegraven, waardoor de schepen uit Europa een korten weg vinden naar den Indischen oceaan.
In het Zuiden van Afrika liggen twee bekende landen, nl. Transvaal (9 x Nederl.) en OranjeVrijstaat (4 x Nederland). Daar wonen de Boeren, onze stamverwanten. Groote hoeveelheden wol, struisveeren, huiden, diamanten en goud worden er voor den handel geleverd.
Verscheiden Europeesche staten, vooral Engeland, hebben bezittingen in Afrika. Ook wij hadden vroeger aan de Westkust volkplantingen of koloniën, maar in 1871 heeft ons land ze aan Engeland verkocht. Eveneens was het Kaai land, in Zuid-Afrika, oorspronkelijk een Nederlandsche kolonie. Dit gebied werd in het begin der vorige eeuw door Engeland veroverd.
2*



19. AFRIKA.
i. Door welke zee is Afrika van Europa gescheiden? 2. Door welken oceaan wordt de Westkust van dit werelddeel bespoeld en door welken de Oostkust? 3. Welk klein eiland ligt tegenever de Westkust en welk groot eiland tegenover de Oostkust? 4. Hoe heet de Zuidelijke landpunt van Afrika 1
5. In welk deel van Afrika is de woestijn Sahara? 6. Hoe lieeten de bewoonde streken der woestijn ? 7. Welke palmen groeien daar1 8. Welke dieren gebruikt men in de woestijn als lastdieren ?
9. Tusschen welke zeeën vormt het kanaal van Suez een verbinding? 10. In welk land ligt Suez?
11. Welke landen zijn twee Boeren-republieken in Zuid-Afrika? 12. Wat leveren die landen voor den handel?
13. Welk land heeft vele bezittingen in Afrika? 14. In welk jaar heeft Nederland zijn laatste Afrikaansche nederzettingen verkocht?
15. Welke menschen wonen in '/ midden van Afrika ? 16. Hoe wordt Afrika naar hen wel eens genoemd ?
20. HET WERELDDEEL AUSTRALIË.
Australië is het kleinste werelddeel. Het bestaat uit een vastland, Australië geheeten, en uit een uitgestrekt eilandenrijk in den Grooten Oceaan. Het vastland droeg vroeger algemeen den Nederlandschen naam Nieuw-Molland. De twee groote eilanden ten Z O. van het vastland hebben nog een Nederlandschen naam, nl. Nieinv-Zeelaiul.
Australië is het jongste werelddeel. Het werd in 1606 door Hollandsche zeevaarders ontdekt. Het groote eiland Tustnanië (2 x Nederl.) herinnert aan Abel Tasman, een Groninger zeevaarder. En zoo waren er meer Nederlanders, die tot de ontdekking



van dit „Onbekende Zuidland" het hunne hebben bijgedragen.
Maar eerst in 1788 vestigde Engeland op het vastland zijn eerste kolonie en bevolkte die met misdadigers. Later, in 1851, werden er goudvelden ontdekt, en sedert vestigden er zich duizenden Europeanen. Thans is Australië een belangrijk werelddeel, vooral voor Engeland, dat de voornaamste deelen er van in bezit heeft. Australië heeft meer dan 100 millioen schapen; het is het eerste wol land der aarde. Tal van groote steden, die geregeld stoombootverkeer met Europa hebben, zijn er ontstaan, b.v. Sydney, een stad met 410000 inwoners.
Ten N. van het vastland Australië ligt NieuwO11 in ca (24 x Nederl ), het grootste eiland der aarde, waarvan de Westelijke helft aan Nederland behoort. Op dit eiland wonen de heidensche Papoea's. De Papoea's zijn donkerbruin van kleur en hebben een weelderigen haardos. Nieuw-Guinea is het vaderland van de paradijsvogels met hun prachtige veeren.
21. AUSTRALIË.
1. Tusschen welke oceanen ligt Australië? 2. Hoe heette het vastland van dit werelddeel vroeger algemeen? 3. Het wordt aan alle zijden door de zee omspoeld en is dus eigenlijk
een groot 4. Hoe ligt Nieuw-Zeeland ten opzichte van
Australië? 5. Aan wien doet de naam Tasmanie denken? 6. Door wie en wanneer werd Australië ontdekt? 7. Eerst in welk jaar werd er de eerste Engelsche kolonie gevestigd ? 8. Wat ontdekte men er in 1851? 9. Wat voert het thans



ontzaglijk veel uit? 10. Aan welke kust ligt Sydney? n. Hoeveel inwoners telt deze stadl
12. In welken oceaan liggen de kleine Australische eilanden'
13. Zeg iets van Nieuw-Guinea en zijn bewoners.
22. HET WERELDDEEL AZIË.
Azië is het grootste werelddeel.
Het Noordelijk deel heet Siberië, dat grooter is dan Europa, doch minder inwoners telt dan Londen. Het behoort aan Rusland.
Het gedeelte van Azië, dat aan de Middellandsche zee grenst, behoort aan Turkije. In dat gedeelte ligt Jeruzalem, de eerwaardige hoofdstad van Palestina, de bakermat van het Christendom.
Azië heeft in het Zuiden 3 groote schiereilanden. Het middelste er van heet Yoor-Imlië. Dit rijke land behoort aan Engeland. Het levert rijst, katoen, indigo, suiker, cacao, koffie en thee. Er liggen groote steden, b.v. Bombay met 770 000 inwoners.
Het schiereiland ten O. van Voor-Indië heet Achter-Indië. Dit is een belangrijk rijst-land. Ook hier heeft Engeland uitgestrekte bezittingen.
Ten W. van Voor-Indië ligt het schiereiland Arabië, waarvan een groot deel woestijn is. In 't Z. ligt Aden, een bezitting van Engeland. Een streek aan de Westkust van het schiereiland is het heilige land van de Mohammedanen.
In het O. van Azië vinden we het keizerrijk China, dat grooter is dan Europa Ofschoon~een groot deel van het land woestijn is, wonen er toch 330 millioen menschen. China levert thee en rijst,



zijde en porselein, lak- en papierwerk. De hoofdstad Peking telt ruim millioen inwoners. Sjanghai 1600000 inw.) is de voornaamste uitvoer haven.
Vóór de Oostkust van Azië ligt het dichtbevolkte eilandenrijk Japan (bijna 13 X Nederland). Dit land is door zijn prachtig lakwerk en porselein beroemd. Het lak krijgt men van boomen, die in Japan groeien.
23. AZIË.
1. Waardoor wordt At ie ten N., ten O., ten W. en ten Z. begrensd? 2. Dit werelddeel heeft in 7 Z. 3 gr00te schiereilanden , nl. 3- In welk schiereiland vindt men het
heilige land der Mohammedanen? 4. In welk land is het Christendom ontstaan? 5. Welke is daar de heilige stad? 6. Welke Arabische stad passeeren de schepen, die van Suez
naar Ceylon gaant ,
7. Aan welk land behoort Voor-Indie? 8. Wat levert dit
schiereiland? 9. Welke groote havenstad ligt aan de Westkust?
10 Wat is het voornaamste product van Achter-IndiC'!
11 Wat levert China voor den handel? 12. De hoofdstad
heet en heeft inw.; de voornaamste uitvoerhaven
jj met inwoners.
13. Wat levert de nijverheid in Japan?
14 Welk deel van Azië kan men Aziatisch Rusland noemen ? 15. Is Siberië dun of dicht bevolkt?
24. OVERZICHT VAN OOST-INDIË.
Tusschen Azië en Australië ligt een schoon eilandenrijk of a r ch i p e 1. Het is de Uostindische Archipel, die grootendeels een bezitting is van ons land.
Oost-Indië is meer dan 50-maal zoo groot als



Nederland. Daar is zelfs één eiland, dat 22-maaI zoo groot is als ons land, nl. Bóm' 0. Hen ander is 13-maal Nederland, nl. Sumatra; nog een ander 5maal Nederland, nl. Selébes, en een vierde 4-maal Nederland, nl. Java. Deze 4 eilanden heeten de (iroote Soeiida-eilanden.
De Kleine Soenda-eilanden zijn: Bali, Lombok, Soembawa, Soemba, Flores en Timor.
De eilanden tusschen Selebes, Nieuw-Guinea en Timor heeten de Holubben.
Bij Java behoort het eiland Madoera.
Ten O. van Sumatra liggen Billiton, Bangka, de Lingga- en de Riouw-eilanden. Ook langs Sumatra's Westkust ligt een rij van eilanden.
Tusschen de Oostindische eilanden zijn verschillende zeeën en straten.
Alle eilanden zijn bergachtig. Er zijn wel 150 vulkanen.
Een koud en een warm jaargetijde kent men in Oost-Indië niet. In onzen winter is daar de regentijd, en in onzen zomer heeft men er het droge seizoen.
Op Nieuw-Guinea en de omliggende eilanden wonen de donkerbruine, kroesharige Papoea's. Alle andere Oostindische eilanden worden bewoond door de geelbruine, sluikharige llaleiers, die meestal Mohammedanen zijn. Bovendien wonen er vele Chineezen, Arabieren en Europeanen.
In Oost-Indië behooren vele dieren thuis, die bij ons niet voorkomen, zooals tijgers, panters, olifanten, apen, tapirs, neushoorndieren of rhinocerossen, schildpadden en krokodillen.



Men kweekt er koffie en thee, suikerriet en rijst, tabak en indigo, katoen en kapok, muskaatnoten, peper en kruidnagelen. Er groeien allerlei palmen, b.v. de nuttige kokospalm en de sagopalm. Men heeft er boomen, die hars, gom of kamfer leveren.
Bangka en Billiton zijn rijk aan tin.
25. L)E OOSTINDISCHE ARCHIPEL.
i. De grootste eilanden in dezen archipel zijn B (..X
Neder l?), 5 (.. X Neder l.), Se ( .. X. 'Nederl.) en J....
(. . X Nederl.). 2. Tot de Kleine Soenda-eilanden behooren B 
/ S S...., F.... en T.... 3. Eenige der Molukken
zijn .... 4. Bij Java behoort het eiland M.... 5. Ten O. van
Sumatra liggen B., B...., de L.... en de K eilanden
en ten W. B...., X. . . . , B de Af...., S. .. en E. . . .
6. Bij welk deel van Azie behoort het schiereiland Malaka! 7. Welke stad ligt aan de zuidspits van Malaka !
8. Vul den naam van de passende zee in:
Tusschen Malaka en Borneo is de Ten N. van Borneo
en de Soeloe eil. vindt men de .... De Soeloe eil., Mindanao,
de Santfi eil., Selebes en Borneo sluiten de in. Ten Z. van
Boeroe, Seram en de Banda eil. is de Tusschen Flores en
Selebes vindt men de en tusschen Java en Borneo de 
9 Vul de naam der passende straat in.
Tusschen Sumatra en Malaka is de.... Sumatra wordt van Java gescheiden door .... Tusschen Billiton en Borneo is.... Tusschen Selebes en Borneo vindt men de ... . Selebes is van
de Molukken gescheiden door de ....
10. Welk deel van Borneo behoort niet aan Nederland en
welk deel van Timor ook niet?
11. Hoeveel jaargetijden heeft men in Oost-IndiC 1 12. Als daar het droge seizoen is, hebben wij....
13. Door welk menschenras worden de Groote en de Kleine Soenda-



eilanden hoofdzakelijk bevolkt 1 14. De kleur der Maleiers is.... en die der Papoea's . ; de Maleiers hebben.... haar en belijden den .... godsdienst; de Papoea's hebben .... haar en zijn 
15. In Oost-Indie leven vele dieren, die in ons land niet voorkomen, b.v... 16. Wat leveren sommige boomen er? 17. Welke belangrijke planten groeien er verder 1
18. Welke eilanden hebben rijke tinmijnen?
26. HET VOORNAAMSTE EILAND.
Dat is Java. Al de andere eilanden, Hui tenbezittingen geheeten, hebben samen slechts 10 millioen bewoners, terwijl Java alleen er 25 millioen telt.
Langs de Noordkust, en ook langs het midden der Zuidkust, heeft Java uitgestrekte laaglanden, maar voor 't overige is het een bergland. Er zijn vele vulkanen, b.v. de üedeli, de Slamat, de Merapi en de Seméroe. Al die vulkanen braken zand, steenen en asch uit. De Semeroe (3700 M) is het hoogste punt van Java.
Er zijn ook belangrijke hoogvlakten op Java, b.v. die van Hamioeng, Garoet en iLiiang, waar de voornaamste koffie-p 1 a n tages worden gevonden. Hier en in het heuvelland vindt men ook de meeste thee-tuinen. In hoogere streken worden de k i n a b o o 111 e n tegen de berghellingen gekweekt.
In Oost-Java zijn 3 kalkgebergten, waarvan het Noordelijke en het middelste met kostbare djatibossc hen bedekt zijn. Deze streken leveren ook petroleum.
In de laagvlakten verbouwen de Inlanders rijst,



hun hoofdvoedsel. De Europeanen verbouwen er ook ontzaglijke hoeveelheden suiker, tabak en indigo.
In een groote laagvlakte ligt de hoofdstad Batavia (i 15000 inw.). De Gouverneur-Generaal, die voor onze Koningin Nederlandsch-Indië bestuurt, woont echter in het hooger gelegen, gezonde Buitenzorg.
Soerabaja (150000 inw.) is de eerste handels- en nijverheidsstad van Java en Semaraiiur (75000 inw.) de derde. Ook Soerakarta (100000 inw.) en l>j"gjakarla (60000 inw.) zijn volkrijke steden.
Op Java zijn groote rivieren, b.v. de Solo en de Brantas; maar door haar snellen stroom zijn zij van weinig belang voor het verkeer. Hiervoor heeft men prachtige grintwegen of postwegen en een net van tram- en spoorlijnen.
Op het eiland Mailoera wordt veel zeezout gewonnen.
27. JAVA.
1. Welke eilanden en eilandengroepen liggen aan den Noordkant van Java? 2. Welke vindt men aan de Zuidkust? 3. Van
Bali is Java gescheiden door Str , van Madoera door
Str en van Sumatra door Str waarin het eiland
ligt-
4. Welke zijn de voornaamste bergen op Java? (Van 't W.
naar 't O.!) 5. Ook zijn er hoogvlakten, b.v. die van B 
van G en van Af..... Daar groeit veel 6. Wat
verbouwt men in het heuvelland vooral? 7. Wat kweekt men hoog tegen de bergen? 8. Hoeveel rijen kalkgebergten zijn in Oost-Java? 9. Wat leveren sommige daarvan?
10. Welke zijn de voornaamste rivieren van Java? (Van



't W, naar 't O.!) n. Aan de Brantas liggen M...., K ....
en S. ; aan de Solo S en M. (zijrivier); aan de
Matioek G ; dicht bij de Taroem ligt B 
12. Welke plaatsen liggen aan de Noordkust? (In 't W. beginnen !) 13. Aan de spoorlijn van Batavia naar Soera ba/a
liggen 14. De eerste handelsstad van Java is ...., de
tweede .... en de derde ....
15. In de laagvlakten verbouwen de Inlanders .... en de Europeanen .... 16. Wat wordt op Madoera veel gewonnen?
28. ANDERE BELANGRIJKE EILANDEN.
SUMATKA. Onder de Buitenbezittingen is Sumatra het meest belangrijk. Het Westelijke deel van dit eiland is bergachtig, en het Oostelijke vlak. Hier, in 't O., stroomen de grootste rivieren, b.v. de Moesi, de Djambi, de Indragiri en de Siak. Aan de Moesi ligt Palémbang (55000 inw.), de marktplaats voor de producten van de binnenlanden, b.v. allerlei houtsoorten, koffie, tabak en kapok.
Het bergland ten O. van de havenstad l'adang (30000 inw.) heet de Padangsche Bovenlanden. Daar zijn sommige streken rijk aan steenkolen. Er zijn hoogvlakten, die veel koffie leveren.
Op de schoone hoogvlakte van Ioba wonen de heidensche Ba taks.
In de streek van Medan vindt men beroemde tabaksplantages. Daar groeit de Deli tabak.
Met Atjeh zijn we al sedert 1873 in oorlog. Kotaradja is er onze hoofdvesting.
BOKMKO. Van Bórneo is het Noordelijke deel Engelsch Dit eiland is dun bevolkt, en van de rijkdommen des bodems wordt nog weinig voordeel



getrokken. In de weinig bekende binnenlanden wonen de woeste, heidensche Dajaks.
Poiiti&nak (18000 inw.) en BandjermAsin (45000 inw.) zijn de voornaamste plaatsen.
isEI-EBES. Dit eiland is voor een groot deel nog weinig bekend. Op het Zuidelijke schiereiland ligt de vrijhaven Makassar en op het Noordelijke de vrijhaven Menado, waar veel koffie (Menadokoffie) uitgevoerd wordt. Hier zijn vele heidensche Alfoeren door de zendelingen tot het Christendom bekeerd.
MOLUKKKN. De Molukken heeten ook wel Specerij-eilanden, omdat ze zooveel specerijen leveren. Zoo komen van Amboina kruidnagelen en van de Baiida-eilanden muskaatnoten en foelie.
29. DE BUITENBEZITTINGEN.
I. Hoe is de Westelijke helft van Sumatra en hoe de Oostelijke? 2. De voornaamste rivieren zijn de M..... , de
j) de I. en de S 3. In welke richting stroomen
alle? 4'. Welke stad ligt aan de Moesi? 5. Wat komt daar ter markt? 6. Welke bergen verheffen zich in 7 Westen? 7. Welke plaatsen liggen aan de Westkust? 8. Wat leveren de Padangsche Bovenlanden? 9. Wat verbouwt men in de streek van Medan? 10. Welke is onze hoofdvesting in Atjeh?
II. Op de Groote Soenda-eilanden komen 3 heidensche volken
voor, nl. op Sumatra de op Borneo de en op
Selebes de 
12. Engelsch Borneo bestaat uit S....., B en N. ....
13. De voornaamste rivieren op Borneo zijn de...., de 
en de 14. Aan de Kapoeas ligt aan de Baritoe
en aan de Koetei 
15. Hoeveel groote schiereilanden telt Selébes? 16. Welke



golven zijn er tusschen die schiereilanden ? 17. Welke zijn de voornaamste plaatsen 1 18. Welk product voert Menado uit ?
19. De Molukken heeten ook wel -eilanden, dewijl zij
vele leveren. 20. De Banda-cilanden leveren en
Amboina brengt in den handel.
30. ONZE HANDEL MET HET BUITENLAND.
In ons land bloeit de landbouw ; maar deze brengt minder op, dan hier voor het gebruik noodig is. Gelukkig zijn er andere landen, waar men meer koren verbouwt, dan er verbruikt wordt. Deze landen kunnen koren uitvoeren. Zoo zijn Rusland en de Vereenigde Staten de groote korenleveranciers van Europa. Uit Rotterdam en Amsterdam b.v. gaan groote stoombooten naar New-York, om tarwe en maïs, naar ltiira, om ro^ee en naar
' öo
Odessa, om tarwe te halen. Ook de Duitsche Oostzeehavens Koningsbergen, Danzig en Stettin voeren veel koren en meel uit.
Voor het bouwen van onze huizen, schepen en waterwerken moet het hout ook al uit den vreemde komen.
Voorname houtlanden zijn Noorwegen en Zweden, Rusland en Noord-Amerika. Te Amsterdam, Rotterdam, Zaandam, Delfzijl, Harlingen en Dordrecht wordt veel hout ingevoerd.
Engeland en Duitschland voorzien ons land voor een groot deel van ij z e r en steenkool. Vooral van de streken langs de Knhr (roer)'), een zijrivier van den Rijn, krijgen wij veel steenkool.
Rotterdam en Amsterdam hebben groote petro-
') Zie het kaartje van Nederland in den Eersten Teekenatlas.



leum-havens. Rusland en de Vereenigde Staten zijn de leveranciers van die petroleum.
Menig schip wordt in Riga bevracht met lijnzaad. In Rusland verbouwt men meer vlas dan in alle andere Europeesche landen samen.
Bij de Lofodden wordt veel kabeljauw gevangen, die wij hier krijgen als stokvisch of labberdaan. Bergen is een uitvoerhaven van v i s c h en traan.
Gij herinnert u nog wel, welke landen ons w ij n kunnen leveren. Nergens echter wordt zooveel wijn uitgevoerd als uit de haven van Bordeaux
(bordoo).
Groote schatten van rijst, koffie, thee, cacao, specerijen, tabak, kina, suiker, tin enz. halen de Amsterdamsche en Rotterdamsche Suez-booten uit onze Oost.
En zoo wordt in ons land jaarlijks voor 1900 millioen gulden ingevoerd!
Laat ik u nu dadelijk zeggen, dat Nederland jaarlijks voor 1600 millioen gulden uitvoert!
Hoe ons kleine land zooveel aan andere landen kan leveren ?
Ga maar*eens kijken in de havens van Rotterdam , Amsterdam of Harlingen, waar misschien een boot bevracht wordt naar Londen of Huil! Wat een slachtvee, wat een boter en kaas gaat er in die booten! Onze veeteelt levert veel voor den uitvoer.
Maar ook zenden wij naar den vreemde veel groenten, visch, ooft, bloembollen en suiker.



In de derde plaats voeren wij een groot deel van de waren uit, die wij uit onze Oost hebben gehaald. Nergens wordt meer koffie in den handel gebracht dan te Amsterdam. En jaarlijks voert ons land voor 22 millioen gulden rijst uit!
Eindelijk zijn er ontzaglijk veel artikelen, die men invoert, om ze hier te verwerken en dan later aan buitenlanders weer te verkoopen, b.v. ijzer, katoen en hout.
Den meesten handel drijven wij met Duitschland, Engeland , België, Rusland, onze Oost en Amerika.
31. IN- EN UITVOER.
1. Welke landen zijn de groote koren- en petroleumleveranciers van Europa? 2. Welke artikelen voert Riga vooral uit? 3. Waarvoor is Odessa meer een uitvoerhaven ? 4. Welke stad is een groote uitroerhaven in Noord-Amerika? 5. Welke Duitsche Oostzeehavens voeren koren en meel uit?
6. Welke Nederlandsche plaatsen voeren veel hout in ? 7. Uit welke landen komt dat hout voornamelijk?
8. Uit welke landen krijgen we veel ijzer en steenkool? 9. Van welke zijrivier van den Rijn komt de Duitsche steenkool vooral ?
10. Welk land levert veel vlas en hennep? 11. Welke stad is een uitvoerhaven van visch? 12. Welke stad is de voornaamste wijnhaven der aarde ?
13. Welke Oostindische eilanden voeren koffie uit? 14. Van welke eilanden halen wij tin? 15. Welk eiland levert ons kruidnagelen? 16. Welke eilanden verschaffen ons muskaatnoten en foelie? 17. Welke Oostindische producten voeren wij bovendien in?
18. Naar welke Engelsche steden voert ons land veel uit? 19. Welke artikelen leveren wij aan andere landen?
20. Met welke landen drijft Nederland den meesten handelt



32. NIJVERHEID EN HANDEL.
Goedkoope brandstof te kunnen krijgen, is voor een fabriek van het hoogste belang. Daarom bloeit de nijverheid vooral in streken, waar steenkool in den grond voorkomt. Levert dezelfde bodem nu ook nog ijzer op, dan heeft men meteen een goedkoope g r o 11 d s t o f, om die in de fabrieken te verwerken. Men richt dan ijzerfabrieken op en fabrieken voor het vervaardigen van allerlei machines. In zulk een gunstigen toestand verkeeren de streken langs de Ruhr, waar in de fabrieksstad Essen allerlei wapens, kanonnen, spoorbruggen en groote machines vervaardigd worden.
Streken, zoo gunstig voor de nijverheid, vindt men in Duitschland nog meer en ook in Oostenrijk, in 't Z. van België en in 't N.O. van Frankrijk. Maar nergens is de bodem zóó rijk aan steenkool en ijzer als in Groot Brittannië. Engeland is dan ook het eerste fabrieksland der aarde. De eene fabrieksstad is er al grooter dan de andere.
Niet alle fabrieken in Groot-Brittannië en langs de Ruhr zijn echter ijzerfabrieken. Men verwerkt er allerlei g ro n d s t o f fe n , b.v. wol, vlas, zijde. Er zijn lakenfabrieken, linnenfabrieken, zijdefabrieken enz. En nu begrijpt ge wel, dat een fabriek het goedkoopst zijn waren in den handel kan brengen, wanneer de grondstoffen in de buurt zijn te krijgen. Lyon b.v., Erankrijks 2e stad, fabriceert in hoofdzaak zijde en fluweel, want het ligt dicht bij een steenkolenstreek, en in den omtrek doet men overal aan zijderupsenteelt.
R. BOS, Voorlooper van „Buiten Nederland3



Verreweg de meeste groote nijverheidsstreken kunnen uit hun buurt geen voldoenden aanvoer van grondstoffen trekken. Om maar één voorbeeld te noemen, wijs ik u op de katoenfabrieken, die zulk een groote rol spelen in de Europeesche nijverheid. Gelijk gij weet, verbouwt men in Europa ook katoen; maar die hoeveelheid is zóó gering, dat de fabrikanten er nauwelijks op letten. Neen, de groote katoen leveranciers zijn de Yereenigde Staten en Voor-Indië. En in geen haven ter wereld komt zooveel katoen binnen als te Liverpool {livvcrpoel). Die katoen is ruw, onbewerkt; maar in de Engelsche steden, en ook in die van andere landen, weet men er de fijnste draden en de mooiste stoffen van te vervaardigen. Alle katoenfabrieken op het vastland van Europa zijn samen nog niet half zoo machtig als die van Engeland alleen!
In bijna alle hoofdsteden van Europa bloeit de fabrieksnijverheid. In Berlijn b.v. zijn wel 2000 fabrieken van allerlei soort. Moskou is de eerste fabrieksstad van Rusland. Weenen en Parijs hebben ontzaglijke fabrieken voor weeldeartikelen.
Zoo zijn er honderden groote fabriekssteden, die haar grondstoffen van elders moeten ontvangen en haar voortbrengselen naar alle oorden der wereld verzenden. Een levendig handelsverkeer is daarvan het gevolg. Dit handelsverkeer doet zich het meest gevoelen in de zeehandelssteden. Onder deze staat Londen verreweg bovenaan: het is de grootste stad der aarde. De tweede zeehandelsstad van Europa is Hamburg, de 3de is Antwerpen, de 4de



Rotterdam, de 5dt' Liverpool, de 6dc Marseille en de 7de Bremen. Buiten deze zeesteden zijn er nog tal van andere, in welker havens de vlaggen van schier alle volken der beschaafde wereld wapperen.
In den wereldhandel staat Engeland aan de spits. Op alle zeeën waait de Britsche vlag, en de Engelsche handelsvloot is grooter dan de handelsvloten van alle andere Europeesche natiën samen.
!J:i. HANDELS- EN FABRIEKSSTEDEN.
1. Welke fabrieksstad ligt in de koten- en ijzerrijke streek langs de Ruhr? 2. Wat fabriceert men daar? 3. Wat is het eerste fabriekstand van Europa ? 4. Welke grondstof wordt daar veel ingevoerd? 5. Waar komt die katoen vandaan? 6. Welke stad is de groote invoerhaven voor ruw katoen 1 7. Wat fabriceert men van katoen 1 8. Wat maakt men van wol? 9. Welk werelddeel kan voor de Engelsche nijverheid veel wol leveren? 10. In welke stad bloeit de zijde-nijverheid? 11. Welke steden zijn ook groote fabriekssteden ?
12. Welke zijn de 7 grootste zeehandelssteden van Europa 1 13. Welk land staat aan de spits van den wereldhandel?



Katoen.
Peperrank.



Koffietak.
Kina.
V y
Bloeiende Theetak.



Opengesprongen vracht van den Kapokboom.
Kruidnageltak.



öuiKerriet.
Kijst.



INHOUD.
Bladz.
*i. De kaart van Europa 5-
2. De landen van Europa 6.
*3. Grootte en aantal inwoners der Landen 7.
4. Staten en Hoofdsteden 8.
*5. Hoofdsteden en aantal inwoners 9.
6. De Zeeën en Eilanden 9.
*7. Zeeën, eilanden, golven, kapen 10.
8. Gebergten 1 r-
*9. Gebergten en Schiereilanden 12.
10. Rivieren 12 •
*ir. Loop der rivieren !3-
12. Klimaat en Voortbrengselen H-
*13. Enkele Europeesche producten 15-
14. De YVerelddeelen 16.
*15. De Wereldkaart *6.
16. Het werelddeel Amerika «7-
*17. Amerika 
18. Het werelddeel Afrika 19
*19. Afrika 20-
20. Het werelddeel Australië . 20.
*21. Australië 21 ■
22. Het werelddeel Azië 22-
*23. Azië 23-
24. Overzicht van Oost-Indië 23-
*25. De Oostindische Archipel 25-
26. Het voornaamste eiland 2 6.
*27. Java 27-
28. Andere belangrijke eilanden 28.
*29. De Buitenbezittingen 
30. Onze handel met het Buitenland 3°*
*31. In- en uitvoer . 32-
32. Nijverheid en Handel 33-
*33. Handels- en Fabriekssteden 35-
Afbeeldingen van Oostindische producten . . . 36—39.
De lessen, met een * geteekend, zijn voor zelfwerkzaamheid bestemd.



R. BOS,
Blinde 'Wandkaarten
VAN DE LANDEN VAN
E TT n O F A,
In kleurendruk.
Formaat 73—91 cM. — Compleet in 14 nummers.
Elk nummer afzonderlijk verkrijgbaar.
1. Stroomgebied van Maas en Riin . f l.—. Opgeplakt f 1.50.
2. België 1.—• n 1.50.
3. Frankrijk . . . , '•—• n 1.50.
4. Duitschland (staatkundig). . . . 1.—• „ l-^O.
5. Duitschland (natuurkundig) . . . 1.—• „ 1-50.
6. Zwitserland 1.—• * 1.50.
7. Groot-Brittannië en Ierland . . . 1.—. „ 1.50.
8. Denemarken 1-—• » 1.50.
9. Zweden en Noorwegen 1.—. „ 1.50.
10. Rusland 1*—• » 1.50.
11. Balkan-Schiereiland I.—• » 1-50.
12. Oostenrijk-Hongariie 1. —. „ 1.50.
13. Italië 1.—• » 1.50.
14. Spanje en Portugal 1.—• » 1-50.
De geheele serie in eens genomen met metalen staven ƒ 12,50Opgeplakt op zwaar carton ƒ 19,50.
Op aanvraag gratis ter inzage.
Uitgave van P. NOORDHOFF te Groningen.



INHO U I).
* . Bladz. t. De kaart van Europa 
2. De landen van Europa g
*3. Grootte en aantal inwoners der Landen . *
4* Staten en Hoofdsteden • • ■ .
*5. Hoofdsteden en aantal inwoners ... Q
6. De Zeeën en Eilanden 
*7. Zeeën, eilanden, golven, kapen .10
8. Gebergten ' "
*9. Gebergten en Schiereilanden 12
10. Rivieren
* T , . . 
11. Loop der rivieren 
12. Klimaat en Voortbrengselen 
*13. Enkele Europeesche producten ....
14. De Werelddeelen 
*15. De Wereldkaart ... /
, 
10. Het werelddeel Amerika 
*17. Amerika 18
18. Het werelddeel Afrika. .
*19. Afrika 
20. Het werelddeel Australië - 20
*21. Australië .
_r 21.
22. Het werelddeel Azie
*23. Azie ....
24. Overzicht van Oostlndie 2,
*25. De Oostindische Archipel 25
26. Het voornaamste eiland . /
*27. Java *
• • • • • • • , , f 27. 28. Andere belangrijke eilanden 
*29. De Buitenbezittingen 
3°. Onze handel met het Buitenland ,0
*31. In- en uitvoer .......
32. Nijverheid en Handel 
*33- Handels- en Fabriekssteden _
Afbeeldingen van Oostindische producten . . '36—39.
De lessen, met een * ge teekend, zijn voor zelfwerkzaamheid bestemd.



R. BOS,
Blinde "Wandkaarten
VAX DE LANDEN VAX
S Tl R O ? A,
In kleurendruk.
Formaat 73—91 cM. — Compleet in 14 nummers.
Elk nummer afzonderlijk verkrijgbaar.
1. Stroomgebied van Maas en Rijn . f l.—. Opgeplakt f 1.50.
2. België 1._ „ 1.50.
3. Frankrijk . . . 1.—. „ 1.50.
4. Duitschland (staatkundig). . . . 1.—. „ 1.50.
5. Duitschland (natuurkundig) . . . 1.—. „ 1.50.
6. Zwitserland 1.—. n 1.50.
7. Groot-Briltannië en Ierland . . . 1.—. „ 1.50.
8. Denemarken 1.—. n 1.50.
9. Zweden en Noorwegen 1.—. n 1.50.
10. Rusland 1.—. „ 1.50.
11. Balkan-Schiereiland 1.—. n 1.50.
12. Oostenrijk-Hongariie 1.—. „ 1.50.
13. Italië 1._. n 1.50.
14. Spanje en Portugal 1.—. „ 1.50.
De geheele serie in eens genomen met metalen staven ƒ 12,50. Opgeplakt op zwaar carton ƒ 19,50.
Op aanvraag gratis ter inzage.
Uitgave van P. NOORDHOFF te Groningen.