R. BOS.
BOS, R., Yoorlooper van den EerBten Teekenatlas. Eenvoudig
teekenatlasje van Nederland, in 16 kaarten . 4e druk f 0.20
BOS, R., Voorlooper van het Eerste Aardr. Teekenboek 8e druk -0.10
BOS, R., Eerste Teekenatlas in 21 gekl kaarten . . 12e druk - 0.25
BOS, K., E erste Aardrijkskundig Teekenboek . . . 13e druk - 0.10 BOS, R., Eerste Aardrijkskundig Teekenboek met Omtrekken
4e druk ... - 0.10
BOS, R., Tweede Teekenatlas (Europa en de Werelddeelen) in
29 gekleurde kaarten en repetitiekaarten ... 8e druk - 0.35 (Met kaart van Palestina f 0 40.)
BOS, R., Tweede Aardrijkskundig Teekenboek . . 13e druk - 0.15
BOS, R., Kaart van Palestina met schetskaartje - 0.10
(50 ex. /'3.75 — 75 ex. f 4.80 — 100 ex f 5 50)
BOS, R., Atlas der geheele Aarde, in 40 kaarten en vele bijkaartjes 7e druk f 0.50. Geoartonneerd - 0.75
BOS, R., Geïllustreerde Schoolatlas der geheele Aarde in kaart
en beeld In 40 kaarten, vele bijkaartjes en 165 platen 7edruk - 0.90
Gecart. f 1.25. Gebonden in heel linnen band - 1.40
BOS, R., Vierde Aardrijkskundig Teekenboek. (Behoorende bij
den Atlas der Geheele Aarde) 2e druk /' 0.30. Gec. ... - 0.55 BOS, R., Voorlooper van «Onze Provinciën". Eerste leerboekje der
Aardrijkskunde van Nederland. Meteenige kaartjes. 4edruk - 0.15 BOS, R., Voorlooper van «Buiten Nederland". Eerste leerboekje
der aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen. 3e druk - 0.15 BOS, R., Onze Provinciën Een eenvoudig leerboekje der aardrijkskunde van Nederland, ook voor zelfwerkzaamheid bestemd 7e druk - 0.20
BOS, R., Vragenboekje bij «Onze Provinciën" - 0.05
BOS, R., Buiten Nederland. Een eenvoudig leerboekje der aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen, ook bestemd
voor zelfwerkzaamheid 5e druk - 0.25
BOS, R., Vragenboekje bij »Buiten Nederland" . . 3e druk - 0.05 BOS, R., Nederland. Eenvoudig leerboekje, der aardrijkskunde van Nederland, geschetst naar de natuurlijke landschappen
der provinciën, met illustratiën en schetskaartjes. 4e druk - 0.25
BOS, R., Vragenboekje bij «Nederland" 3e druk - 0.05
BOS, R., Schoolatlas van Nederland en zijne Overzeesche Bezit- ,
tingen in 20 gekleurde kajfrten. 7e druk f 0 30. — Geb . - 0.50 BOS, R.5 Geïllustreerde ScKbolatlas van Nederland en zijn Bezittingen in 20 Kaarten en 63 Platen, 7e druk f 0.50. — Geb. - 0.75 BOS, R., Derde Aardrijkskundig Teekenboek behoorende bij den
Schoolatlas van Nederland, 2e druk f 0 25 .... geb. - 0.50 BOS, R., De Landen van Europa, geschetst naar hunne natuurlijke landschappen Een eenvoudig leerboekje der aardrijkskunde v. Europa, mede bestemd voor zelfwerkzaamheid óedruk -0.25 BOS, R., Vragenboekje bij De Landen van Europa' . 2e druk - 0.05 BOS, R., Oost-Indië én de Werelddeelen Een eenvoudig leerboekje der aardrijkskunde van de Landen buiten Europa, ook voor zelfwerkzaamheid bestemd Met illustratiën. 3e druk - 025 BOS, Ra, Vragenboekje bij «Oost-Indië en de Werelddeelen" . - 0.05 BOS, R., Op reis door Europa. Geïllustreerd aardrijkskundig
leesboek voor de Lagere Sohool. Ie en 2c deeltje. 2edr. 4 - 0.30 BOS, R., Het eerste Onderwijs in de Aardrijkskunde. Handleiding bij het aanvankelijk aardrijkskundig onderwijs. Geb. - 1.50 BOS, R., Platen bij het onderwijs in de aardrijkskunde. 3 edruk - 0.50
Uitgaven van P. NOORDHOFF te Groningen.



Ter Bespreking;
VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND."
EERSTE LEERBOEKJE
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
DOOR
R. BOS,
Hoofd eener school te Groningen.
DERDE DRUK.
Met 10 afbeeldingen van Oostlndische producten.
P. NOORDHOFF. — 1909. — GRONINGEN.
PB |



R. BOS,
BLINDE WANDKAARTEN
van de LANDEN VAN EUROPA,
TEN GEBRU1KE BIJ HET
Aardrijkskundig onderwijs in de Lagere School.
«■('«■rukt in * Kleuren.
No I Stroomgeb. v. Maas en Rijn.
„ 2. België.
„ 3. Frankrijk.
„ 4. Duitschland (staatkundig).
„ 5. Duitschland (natuurkundig).
„ 6. Zwitserland
„ 7 Groot-Brittannië en Ierland
r ormaat «•> uij wi ï.«. No. 8. Denemarken.
9. Zweden en Noorwegen „ 10. Rusland „ II. Balkanschiereiland „ 12 Oostenrijk-Hongarije. „ 13. Italië.
„ 14. Spanje en Portugal.
Elke kaart afzonderlijk:
1. Op papier met metalen staven f 1,00
2. Op 7,waar karton geplakt - 1,50
3. Op linnen met houten rollen - 2,00
4. Idem en gevernist - 2,50
I)e complete serie:
1. Op papier met metalen staven f 12,50
2. Op zwaar karton geplakt .* - 19,50
3. Op linnen met houten rollen - 26,50
4. Idem en gevernist - 32,50
R. BOS' WERELDKAART
VOOR DE LAGERE SCHOOL.
Gedrukt in Kleuren. — Formaat 82/105 cM.
prijzen:
Los f 1,50, met houten rollen f 1,75. Op karton of linnen met rollen f2 50 Op linnen, gevernist, met rollen f3,—.
Uitgaven van P. NQORDHOFF te Groningen.



VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND."
EERSTE LEERBOEKJE
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
DOOR
]3os,
Hoofd eener School te Groningen.
DERDE DRUK.
Met 10 afbeeldingen van Oostindische producten.
P. NOORDHOFF. — 1909. — GRONINGEN.



R. BOS, • f BLINDE WANDKAARTEN
van de LANDEN VAN EUROPA,
TEN GEBBUIKE BIJ HET
Aardrijkskundig onderwijs in de Lagere School.
>
Gedrukt in 7 kleuren.
No. I. Stroomgeb. v. Maas en Rijn. „ 2. België.
, 3. Frankrijk.
„ 4. Duitschland (staatkundig). • „ 5. Duitschland (natuurkundig). „ 6. Zwitserland. „ 7. Groot-Brittannië en Ierland.
Formaat 73 bij 91 eM. No. 8. Denemarken.
9. Zweden en Noorwegen. „ 10. Rusland. „ II. Balkanschiereiland. „ 12 Oostenrijk-Hongarije. „ 13 Italië.
„ 14. Spanje en Portugal.
Elke kaart afzonderlek:
1. Op papier met metalen staven f 1,00
2. Op zwaar karton geplakt - 1,50
8. Op linnen met houten rollen - 2,00
4. Idem en gevernist - 2,50
, De complete serie:
1. Op papier met metalen staven f 12,50
2. Op zwaar karton geplakt .• - 19,50
3. Op linnen met houten rollen - 26,50
4. Idem en gevernist . .' - 32,50
R. BOS' WERELDKAART
VOOR DE LAOERE SCHOOL
Gedrukt in Kleuren. — Formaat 82/105 cM.
prijzen:
Los f 1,50, met houten rollen f 1,75. Op karton of linnen met rellen f2 50. Op linnen, gevernist, met rollen f 3,—.
Uitgaven van P. NQORDHOFF te Groningen.



VOORLOOPER
VAN
„BUITEN NEDERLAND."
EERSTE LEERBOEKJE
DER
Aardrijkskunde van Europa en de Werelddeelen,
DOOR
Ji. j3os,
Hoofd eener School te Groningen.
DERDE DRUK.
Met 10 afbeeldingen van Oostindische producten.
P. NOORDHOFF. — 1909. — GRONINGEN.







BERICHT BIJ DEN 3en DRUK.
„Met genoegen gebruik ik in mijn school uwe Aardrijkskundige Leerboekjes en Teekenatlassen. Ik zou het echter zeer wenschelijk vinden, dat er in denzelfden geest als Ituilcn Nederland een veel beknopter en eenvoudiger werkje bestond, dat kon volgen op den Voorlooper van Onze Provinciën. Voor goed ingerichte scholen zou dat dan in het 5e leerjaar gebruikt kunnen worden, wat ter wille van de concentratie voor het onderwijs in de geschiedenis wenschelijk zou wezen. Voor scholen, waar men zich moet beperken, zou het dan genoeg geven."
Hoofdzakelijk aan dit schrijven van den heer J. Koonings te Woensel heeft deze Voorlooper van Huiten Nederland zijn ontstaan te danken.
Eerst heb ik in 13 eenvoudige lesjes een overzicht gegeven van Europa. Dan komen er 10 lesjes over de Werelddeelen en 6 over Nederl. Oost-Indië. En #a die behandeling kom ik terug op Nederland en andere landen van Europa, omdat eigenlijk eerst dan op den handel en de nijverheid het volle licht kan schijnen. Bij dat alles was mijn streven, mij te beperken tot een minimum van feiten.
Bij dit boekje kan mijn Eerste Teekenatlas (25 cents) en mijn Eerste Aardrijkskundig Teekenboek met Omtrekken (10 cents) gebruikt worden. Het laatste is eene nieuwe uitgave, zóó ingericht, dat de leerlingen, zonder veel hulp en aanwijzing, er gemakkelijk een behoorlijk kaartje in teekenen, terwijl tegenover elke kaart een gelinieerde pagina is voor aanteekeningen, antwoorden of opstellen.
Voor mededeelingen, die dit boekje ten goede kunnen komen, houd ik mij bij voortduring beleefd aanbevolen.
Groningen, Januari 1909.
R. BUS.



1) Dezo Eerste Leerkring vormt een afgerond geheel voor scholen onder minder gunstige omstandigheden,
2) n Tweede „ * „ „ „ „ normale omstandigheden.
3) l Derde l l „ » » « gunstige omstandigheden.
MEN ZIE DE PRIJZEN OP HET OMSLAG VAN DIT BOEKJE.
BUI. i Derde J Leerkring. 3) 1
BH. I
Tweede } Leerkring. 2) 1
BI. I Eerste \ Leerkring.*) /
LEERBOEKJES:
1. Voorlooper van Onze Provinciën.
2. Voorlooper van Bui ten Nederland.
1. Onze Provinciën.
2. Buiten Nederland.
1. Nederland.
2. De Landen van Europa.
3. Oost-Indië en de Werelddeelen.
ATLASSEN:
1. Voorlooper van Eerste Teekenatlas.
2. Eerste Teekenatlas.
1. Eerste Teekenatlas.
2. Tweede Teekenatlas.
1. Schoolatlas van Nederland (30 cent).
2. Atlas der geheele aarde (of: Ticeede Teckenatlas.)
3. Atlas der geheele aarde
(c\f* Tij'ffflp Tt>cTepnntln.s\
TEEKENBOEKEN:
1. Voorlooper van het Eerste Aardrijksk. Teekenboek.
2. Eerste Aardrk. Teekenboek met omtrekken.
1. Eerste Aardrk. Teekenboek, of: Eerste Aardrk. Teekenboek met Omtrekken.
2. Tweede Aardrk. Teekenboek.
1. Derde Aardrk. Teekenb.
2. Vierde Aardrk. Teekenboek (of: Tweede Aardrk. Teekenboek).
3. Vierde Aardrk. Teekenboek (of: Ticeede Aardrk. Teekenboek).
WANDKAARTEN:
1. Schoonbeeks Wandkaarten der Provinciën en van Nederl.
2. R. Bos} Blinde Wandkaarten van Europa (de Natuur- en de Staatkundige), Oost-Indië en de Wereldkaart.
1. R Bos' en«7. Huizinga's Wandkaarten der Prov. en van Nederl.
2. R. Bos' Wandkaarten van Europa (de Natuur- en de Staatkundige), Oost-Indië\ WestIndië, Wereldkaart, de Landen van Europa.
1. R. Bos' en J. Huizingai's Wandkaarten van Nederland.
2. R. Bos' Europa (Natuurk. en Staatk.) en de Landen van Europa.
3. R. Bos' Oost-Indië, WestIndië, Wereldkaart, Azië, Afrika, Amerika, Australië.
BEKNOPT OVERZICHT van de METHODE—R. BOS.
A. Voorbereidend onderwijs: Het Eerste Onderwijs in de Aardrijkskunde. (Handleiding"bij het aanvankelijk onderwijs).



1. DE KAART VAN EUROPA.
1. Het land, waarin ik woon, heet .... 2. Ons land grenst aan twee andere landen, nl. aan . ... en aan .... 3. België grenst ten Z. aan .... 4. Ten Z. van Frankrijk ligt .... 5. Ten W. van Spanje ligt .... 6. Duitschland grenst ten
0. aan 2 landen, nl. aan R en aan 0 7. Naar
't Z.O. grenst Oostenrijk-Hongarije aan 3 landen, nl. aan R. . . ., S. ... en T. . . . 8. Tusschen Roemenië en Turkije ligt . . . 9. Aan welk land grenst Turkije ten Z.? 10. Ten W. wordt Oostenrijk-Hongarije begrensd door Duitschland, Z en
1. ... . 11. Aan welk land grenst Duitschland ten N.?
12. Aan welke 2 landen grenst Rusland in liet N.W.?
13. In welk land komen wij, als we uit ons land in Westelijke richting de Noordzee oversteken? 14. Welk land ligt ten N. van Engeland? 15. Engeland en Schotland heeten samen Groot-Brittannië. Ten W. van Groot-Brittannië ligt ....
16. Uit hoeveel landen bestaat Europa? (Groot-Brittannië en Ierland tellen voor één land!) 17. Welk land neemt het Oostelijk deel van Europa in? 18. In welk deel van Europa liggen Groot-Brittannië en Ierland? 19. Tot Noord-
Europa kan men rekenen: N , Z en D 
20. In Zuid-Europa liggen P. . . ., S. . . I. . . . G 
T. . . . ., S , B en R 21. De landen van
Middel-Europa zijn N. . . . ., D , B , F 
Z en O 
22. Welke 2 landen liggen in Europa's Zuidwesthoek en welke in den Noordwesthoek? 28. Welke landen hebben geen zeegrenzen? 24. Als we uit Nederland naar Portugal reizen, komen we door .... 25. Gaan we van Nederland naar Rusland, dan komen we door .... 26. Op een reis van Duitschland naar Italië gaat men door . ... of door ....



27. In welke richting ligt Turkije ten opzichte van ons land? '28. Hoe ligt Denemarken ten opzichte van Italië? 29. Hoe ligt Zwitserland ten opzichte van Roemenië? 80. In welke richting reist men van Boelgarije naar Belgièï
2. DE LANDEN VAN EUROPA.
Op de kaart zien wij, dat Europa uit 19 landen bestaat. Er zijn nog enkele landen meer, maar deze zijn zoo klein, dat ze niet eens worden genoemd.
Van de landen, die op de kaart staan, is Nederland een der kleinste. België, Zwitserland, Denemarken en Servië zijn ongeveer zoo groot als ons land. Griekenland is 2-maal zoo groot, Portugal en Boelgarije 3-maal, Roemenië 4-maal, Turkije 5-maal, Italië 9-maal, Noorwegen en Groot-Brittannië met Ierland 10-maal, Zweden 14-maal, Spanje, Frankrijk en Duitschland 16-maal, Oostenrijk-Hongarije 20-maal en Rusland 163-maal!
Nu is een groot land nog niet belangrijk, omdat het groot is, en een klein land volstrekt niet onbeduidend, omdat het klein is. Het is maar de vraag, of in een land veel menschen aan den kost kunnen komen! En nu zijn er kleine landen, waar veel menschen wonen. Die landen zijn dicht bevolkt. Zulke dicht bevolkte landen zijn Nederland en België. In ons land wonen 6 millioen en in België 7 millioen menschen. Vergelijk daarmee eens Denemarken en Servië, die ieder slechts millioen inwoners tellen! Zwitserland heelt er maar 3 millioen.
Naar Nederland gerekend, zou Griekenland 12 millioen inwoners moeten hebben, doch er zijn slechts 2| millioen!



Ziehier het aantal inwoners van de andere landen:
Portugal ... 5 mill.
Boelgarije . . -t „
Roemenië . .  „
Turkije ...  *
Italië .... 33 „ Groot-Brittannië
en Ierland . +4- „
Noorwegen . . 2 „
Zweden ... » mill.
Frankrijk . . 40 „
Duitschland . 60 „
Spanje ... 19 „ Oostenrijk-
Hongarije . 50 „
Rusland . . . 10(> „
3. GROOTTE EN AANTAL INWONERS DER LANDEN.
1. Vouw een blad in uw schrift in vieren. Schrijf in de eerste kolom de namen der landen van Europa onder elkaar in volgorde naar de grootte, te beginnen met Nederland. 2. Schrijf in de 2e kolom achter elk land, hoeveelmaal de grootte van Nederland het inneemt; aldus: België = 1 X Nederl.; Zwitserland = 1 X Nederl., enz. 3. Schrijf in de 3e kolom achter elk land, hoeveel millioen inwoners het zou moeten hebben naar Nederland gerekend. Achter de landen, die 1 X Nederl. zijn, komt dus G millioen te staan; achter die van 3 X Nederl. komt 18 millioen, enz.
4. Schrijf in de 4e kolom achter elk land, hoeveel millioen
er werkelijk wonen.
5. Vul nu in: is dichter bevolkt dan of is minder dicht bevolkt dan\
België .... Nederland. Ons land .... Groot-Brittannië en Ierland. Frankrijk .... Duitschland. Zwitserland .... Denemarken. Portugal .... Boelgarije. Griekenland .... Portugal. Griekenland .... Boelgarije: Portugal .... Spanje. Noorwegen .... Griekenland. Turkije .... Roemenië. Noorwegen . . . Oostenrijk-Hongarije. Oostenrijk-Hongarije . . . GrootBrittannië en Ierland. Italië .... Frankrijk.



6. Welk land is het dichtst bevolkte land van Europa? 7. Op dat land volgt . ... en daarna .... 8. Tot de dunst bevolkte landen van Europa behooren ....
9. Hoeveelmaal zoo groot als Nederland is geheel Europa ongeveer? 10. Hoeveelmaal zooveel inwoners als ons land heeft Europa?
4. STATEX EX HOOPDSTEDEX.
Aan het hoofd der regeering van ons land staat een koningin; Xederland is een koninkrijk. Ook de andere landen van Europa zijn r ij k e n of staten. Over sommige er van regeert een keizer, b.v. over Rusland en Duitschland. Dit zijn dus k e i z e r r ij k e n. Oostenrijk-Hongarije is een keizer-koninkrijk; want de keizer van Oostenrijk is koning over Hongarije. De opperheer of keizer van Turkije draagt den titel van sultan, zoodat Turkije een sultanaat is. Aan het hoofd der regeering in Frankrijk en in Zwitserland staat een president; die staten zijn republieken. Het hoofd van Boelgarije heeft den titel van vorst. Boelgarije is een vorstendom.
Alle andere landen, die wij hebben leeren kennen, zijn koninkrijken.
Gelijk we weten, heeft Xederland een hoofdstad, nl. Amsterdam, een groote stad met 5(>0 000 inwoners. Zoo ook hebben de andere staten van Europa ieder een hoofdstad. Dit blijkt uit het volgende lijstje; hierin duidt elk getal aan, hoeveel duizend inwoners de hoofdstad heeft.



Nederland: Amsterdam 560
België: Brussel .... 600
Zwitserland: Bern ... 70
Denemarken: Kopenhagen 500
Servië: Belgrado .... 80
Griekenland: Athene . . 112
Portugal: Lissabon . 356
Boelgarye: Sofia .... 82
Roemenië: Boekarest 288
Turkije: Konstantinopel 1100
Italië: Rome 463
Noorwegen: Christiania 227
Gr. Brit.tannië: Londen 6900
Zweden: Stockholm . . 332
Frankrijk: Parijs 2800
Duitschland: Berlijn . 2900
Spanje: Madrid .... 518 i Oostenrijk: Weenen . 2000
(Hongarije: Boeda-Pest . 870 Busland: St.-Petersburg . 1440
5. HOOFDSTEDEN EN AANTAL INWONERS.
I. Schrijf de staten van Europa op in volgorde naar de grootte der hoofdsteden; aldus:
I. Het koninkrijk Groot-Brittannië en Ierland met de hoofdstad Londen, 6.900.000 inw.
'2. De republiek Frankrijk met de hoofdstad Parijs, 2.800.000 inw.
3. Het keizerrijk Duitschland met de hoofdstad .... enz.
II. Over welke hoofdsteden reist men van Lissabon naar Petersburg? 3. In welke richting ligt Berlijn van Amsterdam? 4. Welke hoofdsteden liggen in een Zuidoostelijke richting van Amsterdam? 5. In welke richting liggen de hoofdsteden van Rusland en Zweden ten opzichte van de hoofdstad van Noorwegen? 6. In welke richting ligt Kopenhagen van Christiania? 7. In welke richting moet men reizen van Amsterdam naar Londen?
Een groot deel van Europa wordt door zeeën bespoeld. Ten Noorden vinden we de Noordelijke IJszee, ten Westen den Atlantisclien oceaan en ten Zuiden de MMriellandgche zee.
«». DE ZEEEN EX EILANDEN.



Deze groote zeeën hebben weer kleinere zeeën en golven tot, onderdeelen. Zoo is de W itte zee een onderdeel van de Noordelijke IJszee. De Golf \an Biscaje, het Kanaal, de Noordzee en de Oostzee zijn deelen van den Atlantischen oceaan. De Oostzee dringt diep in het land op en vormt in 't N. de Botnische golf en Oostwaarts de Golf van Finland.
Door de Straat van Gibraltar staat de Middellandsche zee met den Atlantischen oceaan in verbinding. Ook in de Middellandsche zee treffen we weer belangrijke deelen aan, b.v. de Golf du Lion, de Golf van Genua, de Tyrrheensche zee, de Adriatische zee, de Jonische zee, de Bgeesche zee (ten o. van Griekenland), de Zee van Marmara en de Zwarte zee.
De Kaspische zee staat op zich zelf; het is een groot z o u t w a t e r m e e r.
In de zeeën liggen vele eilanden en eilandengroepen, vooral ten W. en ten Z. van het vaste land van Europa. Ten W. liggen b.v. IJsland, de Faröer, de Lofodden, de Britsche eilanden, de Deensche eilanden en de Oostzee-eilandon. In de Middellandsche zee vindt men de Balearen, Corsica, Sardinië, Sicilië, Malta, Kreta en den Griekschen Archipel.
7. ZEEËN. EILANDEN. GOLVEN. KAPEN.
1. Welke landen grenzen aan de Noordelijke IJszee? 2. 1 usschen welke landen ligt de Oostzee? 3. Welke golven vindt men in de Oostzee? 4. Welke landen bespoelt de Noordzee? 5. Tussclien welke landen is Het Kanaal? b. Welke landen vormen de Golf van Biscaje? 7. Welke straat verbindt de Middellandsche zee met den Atlantischen oceaan? 8. Welke landen van Europa grenzen aan de Middellandsche zee?



9. Welke zijn de belangrijkste deelen dezer zee? 10. Door welke er van wordt Italië omgeven? 11. Welke zee is tusschen de Egeesche zee en dc Zuarte zee? 12. Welk land grenst aan de Zwarte en aan de Kaspische zee?
13. Langs de kust van welk land liggen de Lotodden. 14 Aan welk land behooren IJsland en dc Faröer? 15. Welke zijn de Britsche eilanden? 16. Welke eilanden liggen in de
Middellandsche zee?
17. Hoe heet de Noordelijkste kaap van Europa? 1». Hoe heet' een der Zuidelijke punten van Griekenland? 19. Welke kaap is de Zuidwestelij kste punt van Portugal en welke the van Engeland? '20. Welke kaap is een Noordwestelijke landpunt van Spanje? '21. Welke kaap vormt de Zuidspits van
Noorwegen ?
8. GEBERGTEN.
De Westelijke helft van Frankrijk, de Noordelijke helft van België, bijna geheel Nederland, het Noordelijke deel van Duitschland, Denemarken en een groot deel van Rusland liggen in een laagvlakte. In sommige streken wordt die laagvlakte afgewisseld door heuvel-
Hoogten van meer dan 500 M boven de zee noemt men bergen. Een verbinding van zulke bergen heet gebergte. Soms zijn die gebergten meer dan 1500 M hoog, en dan spreekt men van hooggebergte. Tusschen de Zwarte en de Kaspische zeeën b.v. is een gebergte, de Kaukasus geheeten, waarin zich een berg van 5(500 M verheft. Dat is de Elbroes, het hoogste punt van Europa. Op die gebergten is het zoo koud, dat ze van boven altijd met sneeuw en ijs bedekt zijn.
Het voornaamste hooggebergte van Europa zijn de



Alpen, waarin de Mont-Blanc (4800 M) en de SlntGothard zich verheffen.
Westwaarts van de Alpen strekken de Fransche middelgebergten zich uit, Noordwaarts de Duitsche "* middelgebergten en Oostwaarts de Karpaten of Karpatische middelgebergten. Zulke middelgebergten hebben een hoogte van 700 tot 1500 M.
Op de grenzen van Noorwegen en Zweden verheft zich het Skandinavisch gebergte, langs de Oostgrens van Rusland de Oeral en in Boelgarije de Balkan. Italië wordt doorsneden door de Apennijnen, en tusschen Frankrijk en Spanje vormt het hooggebergte der Pjreneën een ontzaglijken grensmuur.
De Hekla op IJsland, de Yesuvius in Italië en de Etna op Sicilië zijn vuurspuwende bergen of vulkanen.
i>. GEBERGTEN EN SCHIEREILANDEN.
1. Welke is de hoogste berg van Europa? 2. Tot welk gebergte behoort deze berg? 3. Welke 2 bergen zijn Alpentoppen? 4. Welke gebergten vindt men ten Westen van de Alpen, welke ten Noorden en welke ten Oosten? 5. Welk gebergte loopt op de Oostgrens van Europa?
6. Zweden en Noorwegen heeten het Skandinavisch schiereiland naar het .... geh., Portugal en Spanje het Pyreneesch
schiereiland naar de Italië het Apennynsch schiereiland
naar de Griekenland, Turkije enz. het Balkanschiereiland
naar den ....



10. RIVIEREN.
Op de kaart van Nederland hebben wij reeds kennis gemaakt met de Maas en den Rijn. Deze rivieren monden uit in ons land, maar haar begin, haar oorsprong is in andere landen. De Rijn ontspringt in Zwitserland. Daar ontstaat hij uit het smeltende ijs op den Sint-Gothard. De Maas ontstaat niet op een hooggebergte; zij ontspringt op de Fransche middelgebergten.
De rivieren zijn in de laagvlakte het best bevaarbaar. Daar hebben ze in den regel een breede bedding en een rustigen loop. Maar in het bergland bruist de rivier dikwijls onstuimig voort en vormt daar niet zelden watervallen.
Op de kaart van Europa zien wij, dat vele rivieren naar het Noorden en het Westen stroomen, b.v. de Garonne, de Loire (Iware), de Seine, de Maas, de Rijn, de Wezer, de Elbe, de Oder, de Weichsel, de Duna, de Newa, de Dwina en de Petsjora. Andere rivieren stroomen juist in tegenovergestelde richting, nl. naar het Z. en O., b.v. de Wolga, de Don, de Dnjepr, de Boeg, de Dnjestr, de Donau, de Po en de RhOne (ronn). Hoe komt dat zoo? Op de kaart zien we tusschen de Pyreneën en den Oeral gebergten en landruggen of hoogten, die een waterscheiding vormen. Deze waterscheiding loopt van het Z.W. naar het N.0.
De Wolga is de grootste rivier van Europa. Daarop volgt de Donau met zijn honderden zijrivieren, waarvan de Sau en de Drau (rechts) en de Theiss (links) tot de grootste behooren.



11. LOOP DER RIVIEREN.
1. Welke rivieren op het Pyreneesch schiereiland stroomen naar het W. en welke naar het O.? 2. Welke rivieren stroomen in Frankrijk? 3. Door welke landen stroomt de Maas? 4. In welke landen loopt de Rijn? 5. Welke rivieren in Duitschland stroomen uit in de Noordzee en welke in de Oostzee? 6. Van welke Russische rivieren ontvangt de Oostzee het water? 7. Welke rivieren monden uit in de Noordelijke IJszee? 8. Welke rivier mondt uit in de Kaspische zee? 9. Welke rivieren monden uit in de Zwarte zee? 10. Door welke landen stroomt de Donau? 11. In welk land is de Po; op welk gebergte ontspringt ze, en in welke zee mondt ze uit?
12. Aan welke rivier ligt Londen? 13. Parijs ligt aan de Weenen aan den . . . ., St.-Petersburg aan de ... .
en Lissabon aan den ....
12. KLIMAAT EN VOORTBRENGSELEN.
In de Noordelijke streken van Europa is het konder dan bij ons en in de Zuidelijke is het warmer.
In het Noorden zijn streken, waar onze loof- en ooftboomen niet kunnen groeien. Men vindt er dwergberken, mossen en beuken. Het rendier vervult er de rol van koe en paard tegelijk, en ook de hond is er trekdier. Beren en tal van pelsdieren zijn er inheemsch.
In Spanje en Portugal, in Italië en Turkije behoort niet alleen de wijnstok thuis, maar ook tal van zuidvruchten , b.v. o 1 ijven, citroenen, amandelen, sinaasappelen en vijgen. Daar vindt men de streken van de altijd-groene loofboomen. Er zijn meestal regenrijke, zachte winters en heete, droge zomers. Men verbouwt er niet alleen tarwe, maar



ook maïs en r|jst, suikerriet en katoen. Hier dient het muildier velerwegen als paard. De zijderups is er een belangrijk dier. In de Zuidelijke landen ven aardigt
men veel zijdenstoffen.
Geen land van Europa levert zooveel wijn als Frankrijk; maar ook de wijnen van Portugal, Spanje, Hongarije en Duitschland (Rijn-wijnen) zijn beroemd.
In Midden-Europa, dat over 't geheel een gematigd klimaat heeft, groeien in vruchtbare streken alle korensoorten, die de boer ook bij ons verbouwt, b.v. rogge, gerst, haver en tarwe. Sommige landen leveren een ontzaglijke hoeveelheid graan, b.v. Rusland, OostDuitschland en Roemenië. In liet midden van Rusland verbouwt men ook verbazend veel hennep en vlas.
Sommige streken zijn rijk aan bosschen; zij kunnen veel hout leveren, b.v. het Skandinavische schiereiland, Rusland en de Duitsche middelgebergten.
Andere landen hebben mijnen, waaruit men steenkool en ijzer haalt, b.v. Groot-Brittannië, Duitschland, België, Rusland, Frankrijk en Oostenrijk. Het beste ijzer komt uit Zweden; maar de bodem van dit land
bevat geen steenkool.
Rusland bezit rijke petroleum-bronnen in de streken tusschen den Kaukasus en de Kaspische zee.
13. ENKELE EUROPEESCHE PRODUCTEN.
I. Welke planten groeien in liet uiterste Noorden van Europa? 2. Welk dier is daar huisdier? 3. Op welke dieren maakt men er jacht? 4. Eenige pelsdieren zijn ile . . . 5. In welke landen tiert de wijnstok? 6. Welk land is het voornaamste wijnland? 7. Welke van de Duitsche wijnen zijn beroemd? 8. In welke landen groeien zuidvruchten? 9. Welke



vruchten noemt men zoo? 10. Welke gewassen kweekt men bovendien in die Zuidelijke landen? 11. Welk diertje levert er de grondstof voor de zijde?
12. Welke landen leveren zeer veel koren? 13. In welk land groeit ook verbazend veel hennep en vlas? 14. Van hennep maakt men . ... en van vlas ....
15. Welke landen zijn rijk aan hout? 16. Welke leveren veel steenkool en ijzer? 17. Welk land levert wel uitstekend ijzer, maar geen steenkool?
18. Welk land levert veel petroleum? 19. Waar zijn die petroleumbronnen ?
14. DE WERELDDEELEN.
Ten Oosten van Europa ligt Azië en aan den Zuidkant der Middellandsche zee ligt Afrika.
Op de Wereldkaart zien wij, dat al het land der aarde verdeeld wordt in vijf groote stukken. Ieder stuk heet een werelddeel. Deze werelddeelen zijn: Europa, Azië, Afrika, Amerika en Australië.
De werelddeelen worden bespoeld door 5 wereldzeeën, nl. den Grooten oceaan, den Atlantischen oceaan, den Indischen oceaan, de Noordelijke IJszee en de Zuidelijke IJszee.
Azië, het grootste werelddeel, is bijna 5-maal, Afrika 3-maal en Amerika 4-maal zoo groot als Europa. Australië is bijna even groot als Europa.
15. DE WERELDKAART.
1. Drie werelddeelen liggen onmiddellijk bij elkaar, nl. . . ., . ... en ... . 2. Ze heeten samen de Oude Wereld. Ten W.



van de Oude Wereld ligt aan de overzijde van den .... oceaan het werelddeel .... 3. Door welken oceaan wordt Amerika aan de Westzijde bespoeld? 4. Aan welke zeeën grenst Azië? 5. Bij welk werelddeel ligt Australië het dichtst? 6. Tusschen welke werelddeelen ligt Oost-Indië?
7. Door welke werelddeelen wordt de Atlantische oceaan ten Oosten begrensd en door welk werelddeel ten W esten? 8. Door welk werelddeel wordt de Groote oceaan ten O. begrensd en door welke werelddeelen ten W.? 9. Welke werelddeelen bespoelt de Indische oceaan?
10. Welke eilanden liggen in de Noordelijke IJszee? 11. Welke eilanden liggen in den Indischen oceaan? 12. WTelke vindt men in den Atlantischen oceaan? 13. In welken oceaan ligt Nieuw-Zeeland? 14. Welk eiland ligt ten Zuiden van Australië?
16. HET WERELDDEEL AMERIKA.
Amerika strekt zich uit van de Noordelijke IJszee tot de Zuidelijke IJszee. In 't midden zien we een smal gedeelte. Ten N. daarvan vinden we Noord-Amerika en ten Z. Zuid-Amerika.
In Noord-Amerika liggen de Vereenigde Staten. Deze staten vormen een land, zoo groot als heel Europa. Dat land levert verbazende hoeveelheden tarwe en maïs, maar ook tabak en in de Zuidelijke streken rijst, suiker en katoen. Bovendien wordt er veel steenkool, ijzer en petroleum gevonden en in 't Westen, waar de handelsstad San Francisco ligt, ook goud en zilver. Vele menschen zijn uit Nederland en uit andere Europeesche landen naar de Vereenigde Staten verhuisd. De landverhuizers komen meestal aan te New-York (njoe-jork), een stad met meer dan 4 millioen inwoners.
R. Bos, Voorlooper van „Buiten Nederland". 3e druk. 2



Het grootste land van Zuid-Amerika is Brazilië, dat veel koffie, suiker, tabak, cacao, katoen en thee levert en ook diamanten. Geen stad ter wereld voert zooveel koffie uit als Rio do Janeiro f800 000 inw.).
Verder naar 't Z. ligt een land, dat Argentina heet. Daar zijn onmetelijke grasvlakten met duizenden halfwilde runderen, paarden en schapen onder de hoede van bereden herders. De hoofdstad Buenos-Aires (ruim 1 millioen inw.) voert dan ook veel wol en huiden uit.
Amerika levert zeer vele producten, die men in Europa best kan gebruiken. Europa drijft grooten handel met Amerika. Ook de Nederlandsche schepen bezoeken ijverig de Amerikaansche havens.
Amerika heet de N i e u w e Wereld. Het werd eerst in 1492 ontdekt. Toen duurde het niet zoo heel lang, of de koene Nederlanders namen verschillende deelen van het nieuwe werelddeel in bezit. Later hebben zij sommige bezittingen verkocht of verruild.
In 't N. van Zuid-Amerika bezitten wij thans nog een land, dat 4-maal zoo groot is als Nederland. Het is Suriname, met de hoofdstad Paramaribo (34 000 inw.). Dat land levert cacao, suiker en ook goud. Bovendien bezit Nederland een zestal eilanden in WestIndië, ten N. van Zuid-Amerika.
17. AMERIKA.
1. Door welke zeeën wordt Amerika begrensd? 2. Het belangrijkste deel van Noord-Amerika draagt den naam van .... 3. Hoeveelmaal zoo groot als Nederland zijn de Vereenigde Staten ongeveer? 4. Wat levert dit land op? 5. Welke stad ligt aan de kust, die naar Europa gekeerd is, en welke aan de Westkust?



6. Wat levert Brazilië? 7. Welke stad is een groote koffiehaven? 8. Aan welke dieren is Argentina rijk? 9. BuenosAires voert veel . ... en .... uit.
10. Hoe heet de hoofdstad van Suriname? 11. Van welk land is dit land een bezitting? 12. Wat levert het voor den handel ?
13. Ook in .... bezitten wij eenige eilanden.
18. HET WERELDDEEL AFRIKA.
Afrika heet het zwarte werelddeel, omdat daar, vooral in het midden, zooveel negers wonen.
In dit werelddeel is de groote woestijn Sahara. De reizigers doorkruisen de dorre, eenzame streken met hun kameelen in talrijke karavanen. Alleen waar water is, vindt men bewoonde streken of oasen. Daar tiert de d a d e 1 p a l m.
Ten 0, van de Sahara ligt Egypte, doorstroomd door de rivier den Nijl. Van Suez naar de Middel landsche zee heeft men een kanaal gegraven, waardoor de schepen uit Europa een korten weg vinden naar den Indischen oceaan.
Verscheiden Europeesche staten, vooral Engeland, hebben bezittingen in Afrika. Ook wij hadden vroeger aan de Westkust volkplantingen of koloniën, maar in 1871 heeft ons land ze aan Engeland verkocht. Eveneens was het Kaapland, in Zuid-Afrika, oorspronkelijk een Nederlandsche kolonie. Dit gebied werd in het begin der vorige eeuw door Engeland veroverd. En in het begin van deze eeuw veroverde Engeland de Boerenrepublieken Transvaal en Oranje-vrijstaat, die door den uitvoer van wol, huiden, struis veeren, goud en diamanten tot grooten bloei waren gekomen.



19. AFRIKA.
1 Door welke zee is Afrika van Europa gescheiden? 2 Door welken oceaan wor.lt de Westkust van dit werelddeel besnoeid en door welken de Oostkust? 8. Welk klem eiland ligt tegenover de Westkust en welk groot eiland tegenover de Oostkust? 4. Hoe heet de Zuidelijke landpunt van Afnka.
5. Welke menschen wonen in 't midden van Afnka. 6. H wordt Afrika naar hen wel eens genoemd?
7. In welk deel van Afrika is de woestyn Sahara? 8. Hoe heeten de bewoonde streken der woestijn? 9. Welke palmen groeien daar? 10. Welke dieren gebruikt men m de woestyn
als lastdieren? _
11. Tusschen welke zeeën vormt het kanaal van Suez een
verbinding? 12. In welk land ligt Suez?
13. Welk land heeft vele bezittingen in Atrika. 14. in welk jaar heeft Nederland zijn laatste Afrikaansche nederzettingen verkocht? , , „
15 Door welk land werden in 1902 ook de Bóeren-republieken onderworpen? 16. Welke artikelen voeren de Transvaal- en de Oranjerivier-kolonie uit?
20. HET WERELDDEEL AUSTRALIË.
Australië is het kleinste werelddeel. Het bestaat uit een vastland, Australië geheeten, en uit een uitgestrekt eilandenrijk in den Grooten oceaan. Het vastland droeg vroeger algemeen den Nederlandschen naam NieuwHolland. De twee groote eilanden ten Z.0. van he vasteland hebben nog een Nederlandschen naam, n.
Nieuw-Zeeland.
Australië is het jongste werelddeel. Het werd in 1606 door Hollandsche zeevaarders ontdekt. Het groote ieland Tasmanië (2 X Nederl.) herinnert aan Abel lasman, een Groninger zeevaarder. En zoo waren er meer



Nederlanders, die tot de ontdekking van dit „Onbekende Zuidland" het hunne hebben bijgedragen.
Maar eerst in 1788 vestigde Engeland op het vastland zijn eerste kolonie en bevolkte die met misdadigers. Later, in 1851, werden er goudvelden ontdekt, en sedert vestigden er zich duizenden Europeanen. Thans is Australië een belangrijk werelddeel, vooral voor Engeland, dat de voornaamste deelen er van in bezit heeft Australië heeft meer dan 100 millioen schapen, het is het eerste wolland der aarde en voert niet alleen wol uit, doch ook veel vleesch en hui e . Tal van groote steden, die geregeld stoombootverkeer met Europa hebben, zijn er ontstaan, b.v. Sydney, een
stad met 530 000 inwoners. .
Ten N. van het vastland Australië ligt Nieuw-Guinea (24 X Nederl.), het grootste eiland der aarde waarvan de Westelijke helft aan Nederland behoort. Op dit eiland wonen de heidensche Papoea's. De Papoea's zijn donkerbruin van kleur en hebben een weelderigen haardos. Nieuw-Guinea is het vaderland van de paradijsvogels
met hun prachtige veeren.
Nieuw-Zeeland is rijk aan steenkool en andere
delfstoffen.
21. AUSTRALIË.
1 Tusschen welke oceanen ligt Australië? 2. Hoe heette het'vastland van dit werelddeel vroeger algemeen? 3. Het wordt aan alle zijder, door de zee omspoeld en xs dus eigenhj.
een nyoot 4. Hoe ligt Nieuw-Zeeland ten opzichte van
Australië? 5 Aan wien doet * mm denton.
6. Door wie en wanneer werd Austialie ontdek . " in welk jaar werd er de eerste Engelsche kolonie gevestigd.



8. Wat ontdekte men er in 1851? 9. Wat voert het thans ontzaglijk veel uit? 10. Aan welke kust ligt Sydney? 11. Hoeveel inwoners telt deze stad?
12. In welken oceaan liggen de kleine Australische eilanden?
13. Zeg iets van Nieuw-Guinea en zijn bewoners.
22. HET WERELDDEEL AZIË.
Azië is het grootste werelddeel.
Het Noordelijk deel heet Siberië, dat grooter is dan Europa, doch minder inwoners telt dan Londen. Het behoort aan Rusland.
Het gedeelte van Azië, dat aan de Middel!andsche zee grenst, behoort aan Turkije. In dat gedeelte ligt Jeruzalem, de eerwaardige hoofdstad van Palestina, de bakermat van liet Christendom.
Azië heeft in het Zuiden 3 groote schiereilanden. Het middelste er van heet Voor-Indië. Dit rijke land behoort aan Engeland. Het levert rijst, katoen, indigo, suiker, cacao, koffie en thee. Er liggen groote steden, b.v. Calcootta en Bombay.
Het schiereiland ten O. van Voor-Indië heet AcliterIndië. Dit is een belangrijk rijst-land. Ook hier heeft Engeland uitgestrekte bezittingen.
Ten W. van Voor-Indië ligt het schiereiland Arabië, waarvan een groot deel woestijn is. In 't Z. ligt Aden, een bezitting van Engeland. Een streek aan de Westkust van het schiereiland is het heilige land van de Mohammedanen.
In het O. van Azië vinden we het keizerrijk China, dat iets grooter is dan Europa. Ofschoon een groot deel van het land woestijn is, wonen er toch 400 millioen



menschen. China levert thee en rijst, zijde en porselein, lak- en papierwerk. De hoofdstad I'eking telt ruim 1| millioen inwoners. Sjanghai en Hongkong zijn de voornaamste uitvoerhavens.
Vóór de Oostkust van Azië ligt het dichtbevolkte eilandenrijk Japan (bijna 13 X Nederland). Dit land is door zijn prachtig lakwerk en porselein beroemd. Het lak krijgt men van boomen, die in Japan groeien.
23. AZIË.
I. Waardoor wordt Azië ten N., ten O., ten W. en ten Z. begrensd? 2. Dit werelddeel heeft in HZ. 3 groote schiereilanden, nl 3. In welk schiereiland vindt men het
heilige land der Mohammedanen? 4. In welk land is het Christendom ontstaan? 5. Welke is daar de heilige stad? 6. Welke Arabische stad passeeren de schepen, die van Suez
naar Geylon gaan?
7. Aan welk land behoort Voor-Indië? 8. Wat levert dit schiereiland? 9. Welke groote havenstad ligt aan de Westkust? 10. Wat is het voornaamste product van Achter-Indië?
II. Wat levert China voor den handel? 12. De hoofdstad heet . ... en heeft .... inw.; de voornaamste uitvoerhaven is .... met ... . inwoners.
13. Wat levert de nijverheid in Japan?
14. Welk deel van Azië kan men Aziatisch Rusland noemen? 15. Is Siberië dun of dicht bevolkt?
24. OVERZICHT VAN OOST-INDIË.
Tusschen Azië en Australië ligt een schoon eilandenrijk of archipel. Het is de Oost-Indische archipel, die grootendeels een bezitting is van ons land.



Oost-Indië is meer dan 50-maal zoo groot als Nederland. Daar is zelfs één eiland, dat 22-maal zoo groot is als ons land, nl. Bórneo. Een ander is 13-maal Nederland, nl. Sumatra; nog een ander 5|-maal Nederland, nl. Celébes, en een vierde 4-maal Nederland, nl. Java. De 4 eilanden heeten de Groote Soenda-eilanden.
De Kleine Soenda-eilanden zijn: Bali, Lombok, Soembawa, Soemba, Plores en Timor.
De eilanden tusschen Celebes, Nieuw-Guinea en Timor heeten de Molukken.
Bij Java behoort het eiland Madoera.
Ten O. van Sumatra liggen Billiton, Bangka, de Lingga- en de Riouw-eilanden. Ook langs Sumatra s Westkust ligt een rij van eilanden.
Tusschen de Oostindische eilanden zijn verschillende zeeën en straten.
Alle eilanden zijn bergachtig. Er zijn wel 150 vulkanen. .
Een koud en een warm jaargetijde kent men in OostIndië niet. In onzen winter is daar de regentijd en in onzen zomer heeft men er het droge seizoen.
Op Nieuw-Guinea en de omliggende eilanden wonen de donkerbruine, kroesharige Papoea's. Alle andere Oostindische eilanden worden bewoond door de geelbruine, sluikharige Maleiers, die meestal Mohammedanen zijn. Bovendien wonen er vele Chineezen, Arabieren en Europeanen.
In Oost-Indië behooren vele dieren thuis, die bij ons niet voorkomen, zooals tijgers, panters, olifanten, apen, tapirs, neushoorndieren of rhinocerossen, schildpadden
en krokodillen.
Men kweekt er koffie en thee, suikerriet en rijst, tabak en indigo, katoen en kapok, muskaatnoten, peper en kruidnagelen. Er groeien allerlei palmen, b.v. de



nuttige kokospalm en de sagopalm. Men heeft er hoornen, die hars, gom of kamfer leveren.
Bangka en Billiton zijn rijk aan t i n.
25. DE OOSTINDISCHE ARCHIPEL.
I De grootste eilanden in dezen archipel zijn B X
Nederl.), 8 X Nederl.), Ge . . . . (. . X Nederl.) en
7 ( x Nederl.) 2. Tot de Kleine Soenda-eilanden be-
' t v ,S F .... en
hooren B . . . ., L • > • »
T 3. Eenige der Molukken zijn: .... 4. -tfy Java
behoort'het eiland M .... 5. Te« O. van Sumatra liggen r B ..., de L .... en de R .•• • eilanden en ten
W.B . N B ^ M ... ., N «•
' 6. Bij welk deel van Azië behoort /te< schiereiland Malaka?
7. Welke stad ligt aan de zuidspits van Malaka?
8. Vul den naam van de passende zee in:
Tusschen Malaka en Bomen is de ... . Ten K. van Borneo
en de Soeloe-eil. vindt men de De Soeloe-eil, Mmdanao,
de Sangi-eil., Celebes en Borneo sluiten de in. Ten Z. van
Boeroe, Ceram en de Banda-eil. is de ... . Tusschen Flores en
Celebes vindt men de en tusschen Java en Borneo de 
9 Vul den naam der passende straat in:
Tusschen Sumatra en Malaka is de ... . Sumatra wordt van
Java gescheiden door Tusschen Billiton en Borneo is ....
Tusschen Celebes en Borneo vindt men de ... . Celebes is van
de Molukken gescheiden door de ... ■ _
10. Welk deel van Borneo behoort niet aan Nederland
en welk deel van Timor ook niet?
11. Hoeveel jaargetijden heeft men in Oost-Indte? 12. Als
daar het droge seizoen is, hebben wy .... _ _
13 Door welk menschenras worden de Groote en de Kleine Soenda-eilanden hoofdzakelijk bevolkt f 14. De kleur der Maleiers is ... . en die der Papoea's de Maleiers hebben ....



haar en belijden den .... godsdienst; de Papoea's hebben . . . haar en zijn ....
15. In Oost-Indië leven vele dieren, die in ons land niet voorkomen, b.v 16. Wat leveren sommige hoornen er? 17.
Welke belangrijke planten groeien er verder?
18. Welke eilanden hebben rijke tinmijnen?
26. HET VOORNAAMSTE EILAND.
Dat is Java. Al de andere eilanden, Buitenbezitting, gen geheeten, hebben samen slechts 10 millioen bewoners, terwijl Java alleen er 25 millioen telt.
Langs de Noordkust, en ook langs het midden der Zuidkust, heeft Java uitgestrekte laaglanden, maar voor 't overige is het een bergland. Er zijn vele vulkanen, b.v. de Gedeh, de Slamat, de Merapi en de Neméroe. Al die vulkanen braken zand, steenen en asch uit. De Semeroe (3700 M) is het hoogste punt van Java.
Er zijn ook belangrijke hoogvlakten op Java, b.v. die van Barioeng, Garoet en Malang, waar de voornaamste koffie-plantages worden gevonden. Hier en in het heuvelland vindt men ook de meeste thee-tuinen. In hoogere streken worden de kinaboomen tegen de berghellingen gekweekt.
In Oost-Java zijn 3 kalkgebergten, waarvan het Noordelijke en het middelste met kostbare djatibosschen bedekt zijn. Deze streken leveren petroleum.
In de laagvlakten verbouwen de inlanders rijst, hun hoofd voedsel. De Europeanen verbouwen er ook ontzaglijke hoeveelheden suiker, tabak en indigo.
In een groote laagvlakte ligt de hoofdstad Batavia



(l40 000 in\\\). De Gouverneur-Generaal, die voor onze Koningin Nederlandsch Oost-Indië bestuurt, woont echter in het hooger gelegen, gezonde Buitenzorg.
Soerabaja (160 000 inw.) is de eerste handels- en nijverheidsstad van Java en Samarang (75 000 inw.) de derde. Ook Soerakarta (100 000 inw.) en Djokjokarta (60 000 inw.) zijn volkrijke steden.
Op Java zijn groote rivieren, b.v. de Solo en de Brantas; maar door haar snellen stroom zijn ze van weinig belang voor het verkeer. Hiervoor heelt men prachtige grintwegen of p o s t w e g e n en een net van tram- en spoorlijnen.
Op het eiland Madoera wordt veel zeezout gewonnen.
27. JAVA.
1. Welke eilanden en eilandengroepen liggen aan den Noordkant van Java? 2. Welke vindt men aan de Zuidkust? 3. Van Bali is Java gescheiden door Str . . . ., van Madoera door Str . . . ., en van Sumatra door Str . . . ., waarin het
eiland .... ligt. j
4. Welke zijn de voornaamste bergen op Java? (Van 't W. naar 't O.!) 5. Ook zijn er hoogvlakten, b.v. die van B . . ., van G ... . en van M ... . Daar groeit veel . ... 6. Wat verbouwt men in het heuvelland vooral? 7. Wat kweekt men hoog tegen de bergen? 8. Hoeveel rijen kalkgebergten zijn in Oost-Java? 9. Wat leveren sommige daarvan?
10. Welke zijn de voornaamste rivieren op Java? (Van 't W. naar 't O.!) 11. Aan de Brantas liggen M K ... .
en 8 ... .; aan de Solo 8 .... en M ... . (zijrivier)-, aan de Manoek O ... .; dicht bij de Taroem ligt B ... ■
12. Welke plaatsen liggen aan de Noordkust? (In 't W.



beginnen!) 13. Aan de spoorlijn van Batavia naar Soerabaja liggen .... 14. De eerste handelsstad van Java is . . . de tweede . ... en de derde ....
15. In de laagvlakten verbouwen de inlanders . ... en de Europeanen .... 16. Wat wordt op Madoera veel gewonnen?
28. ANDERE BELANGRIJKE EILANDEN.
SUMATRA. Onder de Buitenbezittingen is Sumatra het meest belangrijk. Het Westelijke deel van dit eiland is bergachtig, en het Oostelijke vlak.
De laagvlakte wordt door vele rivieren doorstroomd en is met dichte wouden bedekt. In de kuststreken verbouwt men veel rijst. Daar is Palembang, aan de Moesi, de drukste handelsplaats.
In de hooger gelegen omstreken van Medan, het land van Deli, zijn beroemde tabaks-plantages.
De bergstreken, Oostwaarts van Padang, leveren de beste koffie der wereld.
Sumatra is bovendien rijk aan steenkool en
petroleum.
Op het eilandje Weh ligt Sabang, een belangrijk
Nederlandsch kolenstation.
BORNEO. Van Borneo is het Noordelijke deel Engelsch. Dit eiland is dun bevolkt, en van de rykdommen des bodems wordt weinig voordeel getrokken. In de weinig bekende binnenlanden wonen de woeste, heidensche Dajaks.
Pontianak en Bandjermasin zijn de voornaamste plaatsen. Sommige streken aan de Koetei leveren steenkool en petroleum.
CELEBES. Dit eiland bestaat voor een groot deel



uit bergland. Op het Zuidelijke schiereiland ligt de vrijhaven Makassar en op het Noordelijke de vrijhaven Menado, waar tabak en koffie uitgevoerd worden. Hier zijn vele heidensche Alfoeren door de zendelingen tot het Christendom bekeerd.
MOLUKKEN. De Molukken heeten ook wel Specerij-eilanden, omdat ze zooveel specerijen leveren. Zoo komen van Amboina kruidnagelen en van de Banda-eilaiiden muskaatnoten en foelie.
2». DE BUITENBEZITTINGEN.
1. Hoe is de Westelijke helft van Sumatra en hoe de Oostelijke9 2. De voornaamste rivieren zijn de ... . 3. In welke richting stroomen alle? 4. Welke stad ligt aan de Moed9 5. Wat komt daar veel ter markt? 6. Welke bergen verheffen zich in 't Westen? 7. Welke plaatsen liggen aan de Westkust? 8. Wat leveren de bergstreken, Oostwaarts van Padang? 9. Wat verbouwt men in de streek van Medan? 10. Welk Nederlandsch kolenstation ligt op het eilandje Weh?
11 Op de Groote Soenda-eilanden komen 3 heidensche volken voor', nl. op Sumatra de op Borneo de en op
Celebes de ... . |
12. Engelsch Borneo bestaat uit S B .... en * ...
13 De voornaamste rivieren op Borneo zijn de de .. .
en de ... . 14. Aan de Kapoeas ligt aan de Baritoe
. ... en aan de Koetei ....
' 15. Hoeveel groote schiereilanden telt Celebes? 16. Welke golven zijn er tusschen die schiereilanden? 17. Welke zijn de voornaamste plaatsen? 18. Welke producten voert Menado uit?
19. De Molukken heeten ook wel .... eilanden, dewijl zy vele .... leveren. 20. De Banda-eilanden leveren . ... en Amboina brengt . ... in den handel.



30. OXZE HANDEL MET HET BUITENLAND.
In ons land bloeit de landbouw; maar deze brengt minder op, dan hier voor het gebruik noodig is. Gelukkig zijn er andere landen, waar men meer koren verbouwt, dan er verbruikt wordt. Deze landen kunnen koren uitvoeren. Zoo zijn Rusland en de Vereenigde Staten de groote koren leveranciers van Europa. Uit Rotterdam en Amsterdam b.v. gaan groote stoombooten naar New-York, om tarwe en mais, naar Riga, om rogge en naar Odessa, om tarwe te halen. Ook de Duitsche Oostzeehavens Koningsbergen, Dan/.ig en Stettin voeren veel koren en meel uit.
Voor het bouwen van onze huizen, waterwerken en schepen moet het hout ook al uit den vreemde komen.
Voorname houtlanden zijn Noorwegen en Zweden, Rusland en Noord-Amerika. Te Amsterdam, Rotterdam, Zaandam, Delfzijl, Harlingen en Dordrecht wordt veel hout ingevoerd.
Engeland en Duitschland voorzien ons land voor een groot deel van ijzer en steenkool. Vooral van de streken langs de Rulir (roer1), een zijrivier van den Rijn, krijgen wij veel steenkool.
Rotterdam en Amsterdam hebben groote petroleum-havens. Rusland en de Vereenigde Staten zijn de leveranciers van die petroleum.
Menig schip wordt in Riga bevracht met lijnzaad. In Rusland verbouwt men meer vlas dan in alle andere Europeesche landen samen.
Rij de Lot'oddcn wordt veel kabeljauw gevangen, die wij hier krijgen als stokvisch ot labberdaan. Bergen is een uitvoerhaven van visch en traan.
1) Zie het kaartje van Nederland in den Eersten Teekenatlas.



Gij herinnert u nog wel, welke landen ons wijn kunnen leveren. Nergens echter wordt zooveel wijn uitgevoerd als uit de haven van Bordeaux (bordoo).
Groote schatten van rijst, koffie, thee, cacao, specerijen, tabak, kina, suiker, tin enz. halen de Amsterdamsche en Rotterdamsche Suez-booten uit onze Oost.
En zoo wordt in ons land jaarlijks voor meer dan 2200 millioen gulden ingevoerd!
Laat ik u nu dadelijk zeggen, dat Nederland jaarlijks wel voor 1900 millioen gulden uitvoert!
Hoe ons kleine land zooveel aan andere landen kan leveren ?
Ga maar eens kijken in de havens van Rotterdam, Amsterdam of Harlingen, waar misschien een boot bevracht wordt naar Londen of Ruil! Wat een slachtvee, wat een boter en kaas gaat er in die booten! Onze veeteelt levert veel voor den uitvoer.
Maar ook zenden wij naar den vreemde veel groenten, visch, ooft, bloembollen en suiker.
In de derde plaats voeren wij een groot deel van de waren uit, die wij uit onze Oost hebben gehaald. Nergens wordt meer koffie in den handel gebracht dan te Amsterdam. En jaarlijks voert ons land voor 22 millioen gulden r ij s t uit!
Eindelijk zijn er ontzaglijk veel artikelen, die men invoert, om ze hier te verwerken en dan later aan buitenlanders weer te verkoopen, b.v. ijzer, katoen en hout.
Den meesten handel drijven wij met Duitschland, Engeland, België, Rusland, onze Oost en Amerika.



31. IN- EN UITVOER.
1. Welke landen zijn de groote koren- en petroleumleveranciers van Europa? 2. Welke artikelen voert Riga vooral uit? 3. Waarvoor is Odessa ineer een uitvoerhaven?
4. Welke stad is een groote uitvoerhaven in Noord-Amerika?
5. Welke Duitsche Oostzeehavens voeren koren en meel uit? 6. Welke Nederlandsche plaatsen voeren veel hout in?
7. Uit welke landen komt dat hout voornamelijk?
8. Uit welke landen krijgen we veel ijzer en steenkool? 9. Van welke zijrivier van den Rijn komt de Duitsche steenkool vooral?
10. Welk land levert veel vlas en hennep? 11. Welke stad is een uitvoerhaven van visch? 12. Welke stad is de voornaamste wijnhaven der aarde?
13. Welke Oostindische eilanden voeren koffie uit? 14. Van welke eilanden halen wij tin? 15. Welk eiland levert ons kruidnagelen? 16. Welke eilanden verschaffen ons muskaatnoten en foelie? 17. Welke Oostindische producten voeren wij bovendien in?
18. Naar welke Engelsche steden voert ons land veel uit? 19. Welke artikelen leveren wij aan andere landen? 20. Met welke landen drijft Nederland den mcesten handel?
32. NIJVERHEID EN HANDEL.
Goedkoope brandstof te kunnen krijgen, is voor een fabriek van het hoogste belang. Daarom bloeit de nijverheid vooral in streken, waar steenkool in den grond voorkomt. Levert dezelfde bodem nu ook nog ijzer op, dan heeft men meteen een goedkoope grondstof, om die in de fabrieken te verwerken. Men richt dan ijzerfabrieken op en fabrieken voor het vervaardigen van allerlei machines. In zulk een gun-



stigen toestand verkeeren de streken langs de Ruhr (roer), waar in de fabrieksstad Essen allerlei wapens, kanonnen, spoorbruggen en groote machines vervaardigd worden.
Streken, zoo gunstig voor de nijverheid, vindt men in Duitschland nog meer en ook in Oostenrijk, in 't Z. van België, in 't N.O. van Frankrijk , enz. Maar nergens is de bodem zóó rijk aan steenkool en ijzer als in GrootBrittannië. Engeland is dan ook het eerste fabrieksland der aarde. De eene fabrieksstad is er al grooter dan de andere.
Niet alle fabrieken in Groot-Brittannië en langs de Ruhr zijn echter ijzerfabrieken. Men verwerkt er allerlei grondstoffen, b.v. wol, vlas, zijde. Lr zijn lakenfabrieken, linnenfabrieken, zijdefabrieken enz. En nu begrijpt ge wel, dat een fabriek het goedkoopst haar waren in den handel kan brengen, wanneer de grondstoffen in de buurt zijn te krijgen. De Fransche stad Lyon b.v. fabriceert in hoofdzaak zijde en fluweel, want ze ligt dicht bij een steenkolenstreek, en in den omtrek doet men overal aan zijderupsenteelt.
Verreweg de meeste groote nijverheidsstreken kunnen uit haar buurt geen voldoenden aanvoer van grondstoffen trekken. Om maar één voorbeeld te noemen, wijs ik u op de ka toen fabriek en, die zulk een groote rol spelen in de Europeesche nijverheid. Gelijk gij weet, verbouwt men in Europa ook katoen; maar die hoeveelheid is zóó gering, dat de fabrikanten er nauwelijks op letten. Neen, de groote katoen-leveranciers zijn de Yereenigde Staten en Voor-Indië. En in geen haven ter wereld komt zooveel katoen binnen als te Liverpool (lieverpoel). Die katoen is ruw, onbewerkt, maar in de Engelsche steden, en ook in die van andere landen, weet men er de fijnste draden en de mooiste
R. Bos. Voorlooytr van „Buiten Nederland , 3c druk.



stoffen van te vervaardigen. Alle katoenfabrieken op het vasteland van Europa zijn samen nog niet half zoo machtig als die van Engeland alleen!
In bijna alle hoofdsteden van Europa bloeit de fabrieksnijverheid. In Berlijn b.Ar. zijn wel 2000 fabrieken van allerlei soort. Moskou is de eerste fabrieksstad van Rusland. Weenen en Parys hebben ontzaglijke fabrieken voor weeldeartikelen.
Zoo zijn er honderden groote fabriekssteden, die haar grondstoffen van elders moeten ontvangen en haar voortbrengselen naar alle oorden der wereld verzenden. Een levendig handelsverkeer doet zich het meest gevoelen in de zeehandelssteden. Onder deze staat Londen verreweg bovenaan: het is de grootste stad der aarde. De tweede zeehandelsstad van Europa is Liverpool, de 3de is ('ardiff, de 4de Hamburg, de 5de Antwerpen, de 6de Rotterdam, de 7de Marseille, de 8ste Glasgow, de 9de Huil, de 10de Breinen, de 11de Havre, de 12de Amsterdam en de 13de Duinkerken. Buiten deze zeesteden zijn er nog tal van andere, in welker havens de vlaggen van schier alle volken der beschaafde wereld wapperen.
In den wereldhandel staat Engeland aan de spits. Op alle zeeën waait de Britsche vlag, en de Engelsche handelsvloot is grooter dan de handelsvloten van alle andere Europeesche natiën samen.
33. HANDELS- EN FABRIEKSSTEDEN.
1. Welke fabrieksstad ligt in de kolen- en ijzerrijkc streek langs de Ruhr? 2. Wat fabriceert men daar? 3. Wat is het eerste fabriekskind van Europa? 4. Welke grondstof wordt



daar veel ingevoerd? 5. Waar komt die katoen vandaan?
6. Welke stad is de groote invoerhaven voor ruit) katoen?
7. Wat fabriceert men van katoen? 8. Wat maakt men van wol? 9. Welk werelddeel kan voor de Engelsclie nijverheid veel wol leveren? 10. In welke stad bloeit de zijde-nijverheid? 11. Welke steden zijn ook groote fabriekssteden?
12. Welke zijn de grootste zeehandelssteden van Europa? 13. Welk land staat aan de spits van den wereldhandel?



Katoen.
|*eperrank.



Koi'fictak.
Kina.
IiiocitMide Theetak.



Opengesprongen vrucht vim den H&poKDOom.
Kruiduageltak.



suikerriet.
Ryst.



I N H O U D.
Bladz.
*1. De kaart van Europa 5.
2. De landen van Europa R.
*3. Grootte en aantal inwoners der Landen.... 7.
4. Staten en hoofdsteden 8.
*5. Hoofdsteden en aantal inwoners 9.
6. De Zeeën en Eilanden 9.
*7. Zeeën, eilanden, golven, kapen 10.
8. Gebergten 11.
*9. Gebergten en Schiereilanden 12.
10. Rivieren 12.
*11. Loop der rivieren 13.
12. Klimaat en Voortbrengselen 14.
*13. Enkele Europeesche producten 15.
14. De Werelddeelen 16.
*15. De Wereldkaart 16.
16. Het werelddeel Amerika 17.
*17. Amerika 18.
18. Het werelddeel Afrika 19.
*19. Afrika 19.
20. Het werelddeel Australië 20.
*21. Australië 21.
22. Het werelddeel Azië 22.
*23. Azië 23.
24. Overzicht van Oost-Indië 23.
*25. De Oostindische Archipel 25.
26. Het voornaamste eiland 26.
*27. Java 27.
28. Andere belangrijke eilanden 28.
*29. De Buitenbezittingen 29.
30. Onze handel met het Buitenland 30.
*31. In- en uitvoer 32.
32. Nijverheid en Handel ... 33.
*33. Handels- en Fabriekssteden 35.
Afbeeldingen van Oostindische producten . . 36—39. De lessen, mei een * geteekeml, zijn voor zelfwerkzaamheid bestemd.



R. BOS,
Blinde Wandkaarten
van de WERELDDEELEN,
voor de Lagere School.
Gedrukt in 8 kleuren.
Formaat 86 X 114 cM: Formaat 95 X 114 cll:
No. 1. Afrika. i No. 2. Azië.
„ 3. Australië. j „ 6. Europa (Natuurkun-
„ 4. Noord-Amerika. dig).
„ 5. Zuid-Amerika. ' „ 7. Europa (Staatkundig),
j
Elke kaart afzonderlijk. De complete serie.
1. Lps of met metalen 1. Los of met metalen staven ƒ 1,76 staven . ƒ 11,00
2. Met houten rollen . - 2,50 2. Mq.1 houten rollen - 16,25
3. Op karton .... - 2,75 3. Op karton ... - 18,00
4. Op linnen met rollen - 3,50 4. Op linnen m. rollen -23,25
5. Idem gevernist . . - 4,00 5. Idem gevernist. . - 26,75
R. BOS' Blinde Wandkaart van Nederlandsch-lndië en Java
voor de LAGERE SCHOOL.
Gedrukt in 5 kleuren. — Formaat 115/140 cM.
PRIJZEN:
Los ƒ2,50, met houten rollen ƒ3,50. Op linnen met rollen ƒ 6,—. Idem, gevernist, met knoppen ƒ 7,25.
R. BOS' Blinde Wandkaart van West-lndië en Suriname
voor de LAGERE SCHOOL.
Gedrukt in 6 kleuren. — Formaat 86/114 cM.
PRIJZEN*:
Los of met metalen staven ƒ1,75, met houten rollen ƒ2,50. Op karton . . • . . . ƒ 2,75.
Op linnen met rollen ƒ3,50. Idem, gevernist ƒ4,00.
Uitgaven van P. NOORDHOFF te Groningen.



I X H O U D.
Bladz.
*1. De kaart van Europa 5.
2. De landen van Europa 6.
*3. Grootte en aantal inwoners der Landen. ... 7.
4. Staten en hoofdsteden 8.
*5. Hoofdsteden en aantal inwoners ..... 9.
6. De Zeeën en Eilanden 9.
*7. Zeeën, eilanden, golven, kapen 10.
8. Gebergten 11.
*9. Gebergten en Schiereilanden 12.
10. Rivieren 12.
*11. Loop der rivieren 13.
12. Klimaat en Voortbrengselen 14.
*13. Enkele Europeesche producten 15.
14. De Werelddeelen 16.
*15. De Wereldkaart 16.
16. Het werelddeel Amerika 17.
*17. Amerika 18.
18. Het werelddeel Afrika 19.
*19. Afrika 19.
20. Het werelddeel Australië 20.
*21. Australië 21.
22. Het werelddeel Azië 22.
*23. Azië 23.
24. Overzicht van Oost-Indië 23.
*25. De Oostindische Archipel 25.
26. Het voornaamste eiland 26.
*27. Java 27.
28. Andere belangrijke eilanden 28.
*29. De Buitenbezittingen 29.
30. Onze handel met het Buitenland 30.
*31. In- en uitvoer 32.
32. Nijverheid en Handel ... 33.
*33. Handels- en Fabriekssteden 35.
Afbeeldingen van Oostindische producten. .36—39.
De lessen, met ecu ■■ qeteekend, zijn voor zelfwerkzaamheid bestemd.



R. BOS,
Blinde Wandkaarten
van de WERELDDEELEN,
voor de Lagere School.
Gedrukt in 8 kleuren.
Formaat 8(5 X U4 cM: Formaat 95 X 114 cM:
No. 1. Afrika. No. 2. Azië.
„ 3. Australië. » 6. Europa (Natuurkun-
„ 4. Noord-Amerika. dig).
„ 5. Zuid-Amerika. „ 7. Europa (Staatkundig).
Elke kaart afzonderlijk.
1. Lps of met metalen staven ƒ 1)75
2. Met liouten rollen . - 2,50
3. Op karton .... - 2,75
4. Op linnen met rollen - 3,50
5. Idem gevernist . . - 4,00
De complete serie.
1. Los of met metalen staven ƒ 11,00
2. Met houten rollen - 16,25
3. Op karton ... - 18,00
4. Op linnen m. rollen -23,25
5. Idem gevernist. . - 26,75
fi, BOS' Blinde Wandkaart van Nederlandscti-lndië en Java
voor de LAGERE SCHOOL.
Gedrukt in 5 kleuren. — Formaat 115/140 cM.
prijzen:
Los ƒ2,50, met houten rollen ƒ3,50. Op linnen met rollen ƒ6,—. Idem, gevernist, met knoppen ƒ 7,25.
R. BOS' Blinde Wandkaart van West-lndië en Suriname
voor de LAGERE SCHOOL.
Gedrukt in 6 kleuren. — Formaat 86/114 cM.
prijzen:
Los of met metalen staven ƒ1,75, met houten rollen ƒ2,50. Op karton . . . • • ƒ 2,75.
Op linnen met rollen / 3,50. Idem, gevernist ƒ4,00.
Uitgaven van F. NOORDHOI t te Groningen.