Gedenkschrift.
De Christelijk* Vereeniging voor de verpleging van lyders aan vallende ziekte
Erkend by Koninkl. Beiluit van 16 Mei 1882, No. 35. Aangesloten
(voor zooveel de vrouwen-afdeeling betreft) aan de Kaiserswerther General-Konferenz, sedert 1900. Aangesloten
bij den Centraal-Bond van Cbmtelijk-Philanthropifiche Inrichtingen in Nederland, sedert 1901.
1882-1907
De Heer is onier gedachtig geweest; HU cal zegenen.
Pa. 116 ! 12a.
DEN
•'!:)!(
Typ. W. Swaan, Arnhem.





m 7 3-O 7 6 5





GEDENKSCHRIFT.
De Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte,
TE
HAARLEA,
Erkend bjj Koninkl. Besluit van 16 Mei 1882, No. 35.
AANGESLOTEN
(VOOR ZOOVEEL DE VROUWEN-AFDEELING BETREFT) AAN DE KAISERSWERTHER GENERAL-KONFERENZ, SEDERT 1900. AANGESLOTEN BIJ DEN CENTRAAL-BOND VAN CHRISTELIJK-PHILANTHROPISCHE INRICHTINGEN IN NEDERLAND, SEDERT 1901.
1882-1907.
De Heer is onzer gedachtig <jetreest; Hij zal zegenen.
Ps. 115 : 12a.
TV»*. W. «WAAN, AKNHfcM.





VOO R WOORD.
De arbeid der samenstelling van dit geschrift is met veel blijdschap verricht.
Dit sta voorop.
Het doel van die samenstelling en dus van de uitgave van dit gedenkschrift is, belangstellenden een eenigszins in onderdeelen uitgewerkt overzicht te geven van de geschiedenis eener Christelijke Vereeniging op vaderlandschen bodem, die 25 jaren heeft bestaan, en gedurende dat tijdvak het werk heeft mogen verrichten, wat hare oprichters eenmaal als eene door de behoeften en omstandigheden geëischte taak hebben aanvaard.
De vervaardiger van dit geschrift heeft minder naar beknoptheid dan naar volledigheid gestreefd. En al is de geschiedenis van een kwarteeuw nu ook niet tot in hare geringste onderdeelen uitgewerkt, het geschrift geeft toch een vrij volledig overzicht van belangrijke feiten, als daar zijn: het ontstaan, de gang en de arbeid der Vereeniging naar binnen en naar buiten; voorts van de beginselen, die aan hare oprichting ten grondslag liggen en van welke zij bij haar werk steeds heeft gepoogd uit te gaan, van het doel, dat zij beoogt en van de richting, waarin zij heeft getracht te sturen.
Ruim 16V2 jaar heeft de bewerker van dit boek het leven dier Vereeniging medegeleefd, heeft, waartoe deze tijdruimte zeker lang genoeg is, de beteekenis leeren verstaan van de eigen plaats, die de Vereeniging inneemt op het arbeidsveld der dienende liefde, van welke zij gelooft dat die haar onder Gods bijzondere leiding is


aangewezen. Schr. heeft een deel van hare meermalen opgehoopte zorgen mogen mededragen; is met haar inwendig leven van zeer nabij bekend geworden, en heeft ook van nabij gadegeslagen, ja, voor zijn deel mogen helpen bevorderen, wat onder Gods zegen door haar is tot stand gebracht, gewijzigd, verbeterd. En dan nog had hij voor zijn doel vrij over offieiëele bronnen te beschikken, zoodat hij niet van mondelinge overlevering afhankelijk was of ook alleen uit zijne herinnering had te putten, maar onder zijn bereik had alles wat tot eene getrouwe en nauwkeurige geschiedbeschrijving onmisbaar is.
Hij heeft zijn werk, aan dit geschrift besteed, — zóó mag hij getuigen — met grooten ernst, en, gelijk reeds gezegd is, met blijdschap verricht.
Hij, die bij een terugblik dankbaar is, die is ook blij, en redenen tot dankbaarheid, dankbaarheid jegens God en vele menschen, vond Schr. dezes in overvloed. Hij resumeerde feiten en telde cijfers tot getallen, die hem veel te denken en veel te danken gaven, wijl zij hem vertegenwoordigden een schat van liefde, arbeid en zegen, die voor zijn besef steeds grooter en rijker werd. En zoo kon het wel niet anders of zijn hart ging steeds sneller van dankbaarheid kloppen.
En het is nu eenmaal niet anders: wanneer een menschenhart door iets in sneller beweging wordt gebracht, dan is er ook de lust, de behoefte, de drang om er tot anderen van te spreken. Wie anderen naar zijn oordeel wat goeds te zeggen heeft, die zegt het gaarne; hij gewaagt er van met groote blijdschap.
En nu kan Schr. slechts wenschen dat het geschrift door allen, voor wie zijn pennevrucht bestemd is, niet alleen met gewone belangstelling, maar met groote ingenomenheid en dankbaarheid voor het bezit zal ontvangen en begroet worden.
Een ruimen kring van lezers en lezeressen heeft hij


zich niet voorgesteld. Voor dezen is verschenen een ander werk, getiteld „Lief en leed in dienst der Christelijke barmhartigheid", dat in anderen, voor velen meer aantrekkelijken, vorm van de geboorte en het leven der Yereeniging verhaalt, en dan ook in grooten getale wordt verspreid en begeerd.
Het onderhavige gedenkschrift is meer uitsluitend bestemd voor hen, die hetzij als bestuurders, hetzij als arbeiders en arbeidsters in de Vereeniging of met haar in nauw verband staande, bij de dingen, die hier worden medegedeeld, zijn betrokken of betrokken geweest, en daarom prijs stellen op vollediger beschrijving dan het pas genoemde werk „Lief en leed" geven kon. Zij zullen zeker het meest gevoelen voor al de bijzonderheden, die bij het lezen van dit boek aan hun geestesoog zullen voorbijgaan, als bevattende een deel van hun eigen leven en streven.
Het kan niet anders of hun zal het een genoegen verschaffen — daarvan is Schr. ten volle overtuigd — den groei zich aanschouwelijk te zien voorgesteld van den boom, die als een teedere plant 25 jaar geleden in den grond is gezet, hare wortelen in de diepte heeft uitgeslagen, vele takken heeft gekregen, en daar nu staat als een boom, die jaar op jaar zijn vrucht mocht dragen. De plant sloeg vooral in hunne harten diep hare wortelen, en zij hebben zeker wel in de allereerste plaats van hare vruchten mogen medegenieten.
De Vereeniging heeft een dringende behoefte aan het licht gebracht, en wie ook bij haar arbeid betrokken was, heeft mede de belangrijke roeping erkend, naar vermogen aan die schreiende behoefte te gemoet te komen.
De Vereeniging wilde werkzaam zijn in het belang van toevallijders van alle gezindten in het geheele land, en bij hare oprichting is door iemand de wensch geuit, dat zij mettertijd zich zuó mocht uitbreiden, dat niet één lijder aan vallende ziekte, die verpleging buiten eigen


kring zoeken moet, te vergeefs bij haar om plaatsing zou aankloppen. Toen kon men echter zelfs niet vermoeden, veel minder weten, dat het aantal zoo groot zou blijken van hen, die verpleging anders dan in eigen omgeving, werkelijk behoeven. Later is dit wel duidelijk geworden op zoodanige wijze, dat eene uitbreiding onzer Inrichtingen, die aan de werkelijk bestaande behoefte beantwoordt, een schier ondenkbare zaak is.
De toestand der Vereeniging is nu eene zoodanige, dat op deze ten volle van toepassing is geworden het eenmaal gebruikte beeld eener rijk met kinderen gezegende moeder, die, o ja, blijde is met het bezit van een talrijk kroost, maar die zich bij de nog altijd voortgaande vermeerdering van het gezin, wel eens bezorgd kan maken of zij al die kinderen wel goed zal kunnen onderhouden. Zulk eene moeder mag echter aan eene al te groote bezorgdheid niet toegeven. Zij is geroepen hare taak, die nu eenmaal hare taak is, te vervullen. Er zijn aan die vervulling groote bezwaren verbonden, bezwaren van verschillenden aard, — zij zal ze alle overwinnen, als zij alleen in volkomen afhankelijkheid van Gods zorgende leidingen aan hare grootsche roeping getrouw wil zijn.
Van die zorgende leidingen Gods verhaalt dit gedenkschrift. Met den psalmdichter zeggen wij: „De Heer is onzer gedachtig geweest."
En: „Hij zal zegenen", dat woord des geloofs maakt ons voor de toekomst gerust.
Aan het eene herinnerd en in het andere versterkt te worden zij welkom aan allen, die in onzen arbeid een werkzaam aandeel nemen; dien arbeid en zijn doel hartelijk liefhebben.
Kome de lezing der volgende bladzijden aan de bevordering van de goede zaak, die wij samen dienen, zeer ten goede!


Aan allen, die aan dit boek hunne aandacht zullen willen wijden, betuigt schr. bij voorbaat hartelijk dank.
Niet onvermeld mag hij laten dat een groot deel van den arbeid, aan de vervaardiging van dit boek besteed, is verricht op de studeerkamer van één der oud-Voorzitters onzer Vereeniging, Dr. A. J. Th. Jonker, thans Hoogleeraar te Groningen. Oude persoonlijke genegenheid en warme belangstelling in de zaak, die hij, als predikant van Heemstede, van nabij heeft leeren kennen, en die ook hij met zijn liefderijk hart en groote gaven heeft willen dienen, deden hem schr. dezes noodigen ten zij nent een werk te komen doen, waartoe deze in eigen drukke omgeving tijd noch rust kon vinden. Voor de verleende gastvrijheid en voor de wijze, waarop door Z.H.G. en de zijnen den arbeid is vergemakkelijkt en veraangenaamd, ga hierbij een woord van diepgevoelde erkentelijkheid.
En evenzeer een oprechte dankbetuiging aan den Geneesheer onzer Inrichtingen, die, op verzoek, zich bereid heeft getoond eene wetenschappelijke beschrijving te geven van de krankheid, welke aanleiding gaf tot al den arbeid en de zorg, die gedurende 25 jaar in Haarlem en te Heemstede aan de verpleegden in onze Inrichtingen is besteed. Eene nauwkeurige kennismaking met dit belangrijke artikel zal veel bijdragen tot verklaring van een en ander, dat in dit boek over de krankheid, de kranken en de verpleging is gezegd.
En hiermede worde de nu voltooide arbeid aanbevolen aan Gods zegen, waaraan alles gelegen is!
J. L. ZEGERS,
Secretaris des Bestuurs en Directeur der Inrichtingen te Haarlem en Heemstede.
Heemstede, April 1907.





INHOUD.
VOORWOORD.
DE VALLENDE ZIEKTE I—XVIII
bladz.
I. HET BEGIN 1
II. GROND EN GEBOUWEN I 12
II. GROXD EN GEBOUWEN II 28
III. DE FINANCIËN 46
IV. MEN8CHEN 60
V. GENEESKUNDIGE DIENST 83
VI. GEESTELIJKE VERZORGING 95
VII. „DE BROEDERSCHAP VAN MEER EN BOSCH" . . 99
VIII. HET BESTUUR 128
IX. HULP VOOR ON- EN MINVERMOGENDE PATIËNTEN. 135
X. HET KLEERENFONDS 147
XI. „HET DIAKOXAAT" 151
XII. HOOG BEZOEK 154
XIII. RESULTATEN 157
XIV. SLOTBEMERKING 176
XV. STATISTIEK 180





DE VALLENDE ZIEKTE.
Waar in dit boek de geschiedenis zal worden beschreven van de Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte, is het mijn doel om kort en zakelijk de krankheid te bespreken, welke aanleiding heeft gegeven tot al den arbeid en zorg, die gedurende 25 jaar in Haarlem en te Heemstede aan de verpleegden van „Bethesda-Sarepta" en van „Meer en Bosch" is besteed.
Ik wil dan eerst iets zeggen van de verschijnselen, waaronder de ziekte optreedt en vervolgens kortelijk de oorzaken en de behandeling bespreken.
VERSCHIJNSELEN.
De epilepsie of vallende ziekte is een zware zenuwaandoening, die zich uit hetzij in eigenaardige krampaanvallen gepaard met bewustzijnsstoornissen, hetzij in meer of minder heftige bewustzijnsstoornissen zonder krampen. Ook in de tijden tusschen de aanvallen zijn de patiënten geestelijk niet volkomen gezond, maar vertoonen zij in karakter- of geestestoestand verschillende verschijnselen, die meer of min van het normale afwijken.
De aanvallen kan men onderscheiden in groote aanvallen (eigenlijke toevallen) en kleine, de z.g. duizelingen (petit mal). Tusschen de toevallen en de duizelingen zijn allerlei overgangen, zoodat men somtijds in twijfel verkeert waarmee men te doen heeft.
Bij de groote aanvallen kan men 3 stadiën onderscheiden : 1°. een vóórstadium met voorboden van


het toeval; 2°. het krampstadium en 3°. het nastadium, vaak gepaaid met slaapzucht.
Het vuórsladium is gekenmerkt door allerlei voorboden van het naderend toeval. Deze voorboden gaan somtijds eenige dagen, somtijds ook slechts enkele uren aan het toeval vooraf, en veelal bestaan zij in stemmingsveranderingen van den patiënt. Vaak wordt de lijder prikkelbaar, hij klaagt over alles en iedereen, onbeduidende voorvallen maken hem woedend en als hij tegengesproken wordt komt het tot handtastelijkheden. Bij den een is de stemming treurig, bij den ander weer opgewekt. Ik heb een patiënt gekend, die telkenmale in de dagen voor het toeval zóó hoopvol was, dat hij meende geheel genezen te zijn: „nu zou het nooit meer terugkomen; nu kon hij wel weggaan, want alles was licht en heerlijkheid."
Sommige patiënten hebben in de voorafgaande dagen angst tengevolge van een onbestemd gevoel, dat er iets verschriklijks nadert. Zij worden daardoor gejaagd en kunnen nergens rust vinden. Weer anderen klagen over duizeligheid, hoofdpijn, neiging tot braken, pijn in de ledematen, hartkloppingen, congestie, koude rillingen, vonken zien, oorsuizen, aanhoudenden drang tot urineloozing. Een patiënt had voor het optreden der aanvallen de sensatie, dat zijn woonkamer onmetelijk groot werd en de daarin hangende wandplaten geheel samenschrompelden. Vervolgens schenen de platen naar hem toe te komen en in het naderbijkomen zoo ontzaggelijk groot te worden, dat zij hem dreigden fijn te drukken.
Men kan dus verschillende voorboden waarnemen en somtijds zijn zij zoo weinig uitgesproken, dat alleen iemand, die den patiënt goed kent, bemerkt dat hij anders is als gewoonlijk.
Van deze voorboden moet men goed onderscheiden


het voorgevoel, dat direct aan het toeval vooraf gaat. Dit heeft den naam van aura, hetgeen beteekent tocht of luchttrek, omdat de paüënten wel eens het gevoel hebben alsof er een koude luchtstroom tegen hen aankomt. Deze aura gaat zoo kort aan het toeval vooraf, dat de patiënt, ofschoon gewaarschuwd voor den komenden aanval, geen tijd meer heeft om te gaan zitten of zich op eenige andere wijze in veiligheid te stellen en terstond bewusteloos neervalt.
De aura kan voorkomen op alle zintuigen, doch ligt veelal in de sfeer van het gevoel. Een groot aantal lijders beschrijven hun aura als een eigenaardige sensatie in de buik, welk gevoel zich somtijds naar boven verplaatst en hen zeer benauwt, andere voelen het toeval in een arm of been aankomen, of nemen een eigenaardige prikkeling in het aangezicht waar.
In de gehoorsfeer treft men gewaarwordingen aan van suizen of het hooren van onbestemde klanken; in de gezichtssfeer van vonken zien en zelfs van het waarnemen van nevelachtige gedaanten; op het gebied van den reuk het gewaarworden eener onaangename lucht en bij den smaak het proeven van een of andere walgelijk smakende stof. En zoo kunnen de lijders verschillende sensaties als aura hebben Dr. Gregory b.v vertelt van een patiënt, die voor een aanval een oude, rood gekleede vrouw op zich zag afkomen, die hem met een opgeheven stok dreigde, en op het oogenblik, dat hij den slag op zijn hoofd meende te gevoelen, stortte hij bewusteloos neer.
Somtijds kan men er in slagen, om door het inwerken op de aura, het toeval te coupeeren. Zoo bestaat de mogelijkheid dat men, als de aura in den arm wordt waargenomen, door krachtig omsnoeren van dit lichaamsdeel met een koord den aanval voorkomt. Ook vermag het ruiken van ammoniak, het slikken van een


lepel keukenzout, het wrijven of knijpen van de ledematen wel eens hetzelfde. Echter, zooals reeds gezegd is, meestal volgt liet toeval zoo direct op de aura, dat van inwerken geen sprake is.
Het begin van het toeval is gekenmerkt door het verdwijnen van het bewustzijn: de patiënt stort plotseling en als dooi' den bliksem getroffen ter neder, en komt in het krampstadium. Dit krampstadium wordt in de helft der gevallen ingeleid door een kreet, die in zijn schrilheid angstaanjagend is. Vroeger meende men dat het een angstkreet was door den lijder geslaakt omdat de gevreesde aanval naderde, maar nauwkeuriger observaties hebben doen zien, dat gedurende den gil het bewustzijn reeds is geweken. Hij ontstaat namelijk hierdoor, dat de optredende krampen de ademspieren van de borstkas treffen, waardoor alle lucht uit de longen plotseling door de eveneens in kramptoestand verkeerende stemspleet wordt gedreven. Vandaar die rauwe kreet.
Nu komt het geheele lichaam in een toestand van stijfkramp. De romp, de armen en beenen worden gestrekt, de hand tot een vuist gebald, het hoofd is naar achteren gebogen, de gelaatstrekken zijn vaak vertrokken en misvormd, de mond is gesloten. Dooide kramp der ademhalingsspieren staat de ademhaling stil en hierdoor wordt het aangezicht blauw en de bloedvaten van hoofd en hals zetten op, de oogen puilen uit.
Als deze stijfkramp en de beangstigende verschijnselen, die doen vreezen dat de lijder in het toeval blijven zal, 20 a 30 seconden hebben geduurd, treden er door het geheele lichaam schokkende krampen op. Het hoofd bonst tegen den vloer, de armen en beenen maken stootende bewegingen, waardoor zij licht allerlei verwondingen kunnen krijgen. De spieren van de


kaak doen de tanden tegen elkaar aanslaan, waardoor de tong vaak verwond wordt en bloedig schuim op den mond komt. De ademhaling is steunend en roggelend als van een stervende, zoodat het geheel een deerniswaardige aanblik geeft.
Tevens gebeurt het nog vaak, dat de lijder een onwillekeurige urineloozing heeft of zich onbewust met ontlasting verontreinigt. Langzamerhand wordt de tijd tusschen de schokken langer, zoodat zij dus minder worden, de aangezichtskleur wordt weder normaal en de patiën geraakt in een diepen slaap met snorkende ademhaling.
Deze slaap duurt somtijds zeer kort. Sommige patiënten komen na enkele minuten weder bij en hervatten hunne bezigheden, doch andere liggen langen tijd in diepe rust ter neder.
Na het ontwaken is de houding der lijders ook zeer verschillend. Sommige gevoelen zich moe en geslagen, hebben hoofdpijn en zijn ellendig; andere weer, die vóór het toeval prikkelbaar waren zijn beter gestemd en gevoelen zich opgelucht. Bij hen heeft het toeval gewerkt als een onweer dat de lucht zuivert.
Ofschoon het toeval vaak de meening wekt, dat de patiënt er niet meer bovenop komt en de toeschouwer den indruk krijgt alsof een onzichtbare hand den ongelukkige worgt, dreigt toch zelden levensgevaar. Het kan voorkomen, dat tengevolge der hevige spanning hartverlamming optreedt, maar meer gevaar dreigt den patiënt van verwondingen, die hij oploopt in zijn val. Ook gebeurt het wel, dat de lijder des nachts een toeval krijgend, zich in bed omkeert en zoo krampachtig met den mond in liet kussen zich drukt dat hij stikt. Om dit te voorkomen gebruiken wij in onze inrichtingen kussens, die met paardenhaar licht zijn gestopt en voorzien zijn van grof gehaakte overtrekken.


Door deze kussens heen kan men ademhalen ook al drukt men zich vast erin.
Naast deze geheel ontwikkelde toevallen heeft men de z.g. duizelingen (petit mal). Deze is gekarakteriseerd door min of meer heftige bewustzijnsstoornissen, welke echter niet van eigenlijke krampen vergezeld zijn.
De stoornis in het bewustzijn kan zoo heftig zijn, dat de lijder neervalt en enkele minuten buiten kennis blijft, maar ook zoo gering, dat zij bijkans niet bemerkt wordt. Een patiënt kan b.v. aan het spreken zijn en ziet, een oogenblik hapert hij, staart in de verte, maar vóórdat het nog goed gemerkt wordt vat hij den draad van het gesprek weer op en gaat door als ware er niets geschied. Of ook de lijder is aan het schrijven maar plotseling wordt de blik strak en valt de pen uit de hand, om terstond weder opgenomen te worden.
De patiënt bemerkt zelf de duizeling doordat alles hem donkei' wordt voor de oogen en de omgeving ronddraait. Van duizelingen kan de lijder er zeer vele hebben op één dag, zoodat hij van de eene absence in de andere valt.
Het aantal toevallen en duizelingen is zeer verschillend, zoowel bij denzelfden patiënt als bij de patiënten onderling. Er zijn patiënten, die één of twee toevallen per jaar hebben, er zijn ei' ook van drie per dag. En zooals wij reeds zeiden, ook bij denzelfden patiënt vindt men groote velschillen b.v. het komt voor, dat de zieke weken lang vrij is, maar dan plotseling een serie toevallen van 10 of 15 in enkele dagen doorstaat.
Een zeer gevaarlijke toestand ontstaat wanneer in eene kort tijdsverloop zoovele toevallen optreden, dat het bewustzijn tusschen de aanvallen niet meer terug


komt. Kort geleden namen wij een geval waar, waarin in 15 uren niet minder dan 254 toevallen optraden. Men spreekt dan van een status epilepticus, een toestand waarin het leven van den lijdei' groot gevaar loopt. Op drieerlei wijzen kan zulk een status verloopen: öf de lijder sterft in of kort na een aanval, öf de toevallen houden op, doch het bewustzijn keert niet terug en de patiënt overlijdt aan hartzwakte, of de toevallen verdwijnen en de zieke komt langzamerhand weer bij. De lichaamstemperatuur stijgt vooral bij de doodelijk verloopende gevallen enorm, ja zelfs kan men tot een half uur na den dood nog een stijging zien. De oorzaken van zulk een status zijn ons niet alle bekend, doch wel kennen wij er enkele. Wanneer een patiënt b.v. gewoon is broomkali in te nemen, kan het plotseling er mee ophouden het uitbreken van een status ten gevolge hebben. Ook stoelverstopping is vaak een aanleiding. Daarom zijn wij gewoon bij een beginnend status terstond een reinigingsclysma te geven om eventueel aanwezige faeces op te ruimen. Door onvoldoende stoelgang vindt van uit het darmkanaal voorzeker dikwijls een zelfvergiftiging van het organisme plaats.
We moeten nu van de eigenlijke toevallen afstappen en over de andere ziekteverschijnselen spreken. Want ook buiten de toevallen is de epilepticus een zieke, en het is slechts bij uitzondering, dat hij geschikt is om zijn maatschappelijke betrekking geheel naar wensch te vervullen. Voorzeker zijn er epileptici, die dat kunnen, maar dat is toch slechts een klein procent van het geheele aantal. En zelfs bij deze kan een nauwkeuriger waarneming verschillende zenuwstoornissen doen ontdekken. Veelal een groote prikkelbaarheid van geest en een sterke ongelijkmatigheid van stemmingen. Deze beide eigenaardigheden kunnen


zeer ontwikkeld zijn, zoodat zij den lijder onsociaal maken, Het komt voor, dat een epilepticus om een kleinigheid in heftige drift ontsteekt en zijn vermeenden beleediger met een of ander voor de hand liggend voorwerp een ongeluk toebrengt.
Een gevolg, en een zeer droevig gevolg van de epilepsie is, dat het in den menseh de ethische gevoelens, die hem zijn hooge plaats in de schepping geven, aantast. De gevoelens van liefde, van zedelijke reinheid, van schaamte, van eerlijkheid, van rechtvaardigheid kunnen verdwijnen. Vooral ziet men de patiënten spoedig egoist worden: zij moeten het middelpunt van het huiselijk leven zijn; ze bekommeren zich niet om het welzijn en het gemak van vrouw en kinderen, als zij het maar goed en naar den zin hebben; alles moet voor hen wijken. Ook ziet men bij epileptici vaak misdrijven tegen de zeden. Dan worden ze bij het toenemen der ziekte leugenachtig en oneerlijk, en kan men velerlei droevige karakterontaardingen bij hen constateeren.
Komen de toevallen vaker dan gaat ook het intellect lijden. Hun oordeel wordt zwakker en het geheugen vermindert. De lijders kunnen zelfs eenvoudige zaken niet combineeren, en klagen er zelf over, dat zij de dingen niet meer vatten.
Zoo maakt ten slotte de ziekte zijn slachtoffer geestelijk tot een ruïne en ontneemt hem alles, wat aan den mensch heerlijkheid bijzet. Hij gaat een plantenleven leiden.
Maar ook voor den welstand van het lichaam is de ziekte niet bevorderlijk. Er zijn weinigen epileptici, die een hoogen ouderdom bereiken. Meestal zijn zij niet sterk, hun spierstelsel is zwak ontwikkeld en zij worden vroeg oud. Dan lijden zij opmerkelijk dikwijls aan spijsverteringstoornissen, vooral aan stoelverstop-


ping. En dit is voor hen niet onverschillig omdat, zooals wij reeds zagen, deze aanleiding kan geven tot een status epilepticus.
Behalve aan toevallen staat elke epilepticus bloot aan geestesstoornissen, die kunnen optreden zoowel in aansluiting van een reeks toevallen als daaraan vóórat kunnen gaan, of die in plaats van toevallen kunnen optreden. In het laatste geval, als de geestestoornis het toeval als het ware vervangt, spreekt men van een psychisch aequivalent. Deze geestesstoornissen kunnen een zeer verschillend karakter dragen. Men kan zien, dat een patiënt komt in een toestand van geestelijke en lichamelijke passiviteit. Hij is in al zijn functies geremd: hij spreekt niet, eet niet uit zichzelf, geeft geen antwoord op vragen, verontreinigt zich met urine en faeces. Of ook komt het voor, dat de lijder zeer opgewekt is: hij zingt, springt door zijn bed, is vol grappen, gooit met zijn voedsel en is een en al opgewonden beweging. Soms hallucineeren zij ook, ze hooren stemmen en zien visioenen en merkwaardig is, dat de hallucinaties vaak van angstigen aard zijn, zoodat de lijders zich door hun omgeving bedreigd meenen en uit tegenweer gevaarlijk worden.
Een eigenaardige geestesstoornis bij de epilepsie zijn de z.g. droomtoestanden. Hierbij is het bewustzijn gestoord, zoodat de patiënt als het ware in een droom leeft. De handelingen zijn niet verward en vaak doelmatig, maar tusschen deze en de normale persoonlijkheid ontbreekt toch de verbindende schakel. Evenals de slaapwandelaar den weg naar den zolder vindt en vandaar op behendige wijze zijn tocht over het dak aanvangt, zoo kan de epilepticus, verkeerend in een droom- of schemertoestand, zeer gecompliceerde verrichtingen ten uitvoer brengen. En het gebeurt dan ook dat de stoornis door een leek niet als zoo-


danig herkend wordt, hetgeen tot allerlei verwikkelingen aanleiding geven kan wanneer — wat somtijds gebeurt — in dien toestand misdadige handelingen worden verricht. De getuigen meenen dan, dat er een bewust handelend persoon bezig geweest is, terwijl inderdaad de dader krankzinnig was. Bijna steeds wordt dan ook gezien, dat na het ontwaken uit den droomtoestand, de herinnering van hetgeen in dien toestand beleefd is, verdwenen is. liet geheugen begint eerst op het punt, waar de droomtoestand intrad.
Een eigenaardige vorm van droomtoestand is de wandelzucht. De patiënten krijgen een onweerstaanbare drang om te gaan zwerven; zonder eten en drinken en slapen loopen zij dagen lang rond om dan plotseling uit hun schemertoestand te ontwaken en verschrikt naar huis terug te keeren.
OORZAKEN.
Om een toeval te voorschijn te roepen is er tweeërlei noodig: in het zenuwstelsel een voorbeschiktheid voor epilepsie èn een aanleiding, waardoor in dat ziekelijke zenuwstelsel de toeval te voorschijn komt. Men kan het vergelijken met een buskruitontplofling: er moet ontplofbaar kruit zijn en dan geeft de vonk (de aanleidende oorzaak) de uitbarsting.
De oorzaken nu, die zulk een voor epilepsie voorbeschikkend zenuwstelsel ten gevolge hebben, noemt men praedisponeerende oorzaken, en hiertoe behoort in de eerste plaats de erfelijkheid genoemd te worden, want er zijn weinig ziekten bij wier ontstaan de erfelijkheid een grootere rol blijkt te spelen als juist de epilepsie. Wij zien dan dat de voorouders van epileptici vaak óók lijden aan vallende ziekte, of aan krankzinnigheid of aan een andere zware zenuwziekte.


Het alcoholisme der voorouders speelt eveneens een groote rol, en Déjérine noemt het zelfs in 51.6 %.
Behalve deze omstandigheden, die reeds vóór de geboorte een epileptischen aanleg veroorzaken, zijn er nog tal van schadelijkheden, die de persoon later treffen en hetzelfde doen. Rachitis (Engelsche ziekte), acute infectieziekten (b.v. roodvonk, diphtherie, typhus), scrophulose kunnen somtijds een dergelijke praedispositie scheppen. Verder ook chronisch alcoholmisbruik.
Zooals we reeds zagen is er nu nog een aanleidende oorzaak noodig om den aanwezigen maar sluimerenden aanleg tot een uitbarsting te brengen en als zoodanig vinden we: val op het hoofd, zonnesteek, uitputting door oververmoeienis en bovenal schrik. Gowers vond dit laatste in niet minder dan 75 % van alle gevallen. Verder kan heftige toorn de aanleiding zijn en bij bestaande praedispositie het zien van een toeval.
BEHANDELING.
„Voorkomen is beter dan genezen" zegt het spreekwoord. En dit geldt zeker ook voor de epilepsie. Bestreden moeten dan worden al die schadelijkheden der hedendaagsche maatschappij, welke het zenuwstelsel aantasten en verzwakken. En daaronder behooit in de eerste plaats het alcoholisme, want als iets nadeelig werkt zoowel op den drinker zeiven als op zijn progenituur, dan is het dit.
Het alcoholmisbruik, dat zijn grond vindt in de zucht naar prikkels en zijn steun in de heerschende drinkgewoonten, moet worden tegengegaan. Gelukkig wordt onder artsen dit besef ook meer levendig: de krachtige organisatie, die op het oogenblik van de Nederl. artsen geheel onthouders vereeniging plaats heeft, strekt hiervan ten bewijze.


Een vraag, die ook groot prophylactisch belang heeft is deze: of een epilepticus mag trouwen. Binswanger beantwoordt deze vraag onkennend, wanneer uit een aantal z.g, degeneratie verschijnselen blijkt, dat de epilepsie ontstaan is op een bodem van ontaarding. Eveneens moet men hem beslist ontkennend beantwoorden, als zoowel de man als de vrouw epileptisch zijn. In den amerikaanschen staat Connecticut is men, volgens Bratz, reeds zoover, dat het huwelijk en buitenechtelijk geslachtsverkeer van een epilepticus bij de wet verboden is; overtreding wordt gestraft met drie jaar gevangenisstraf.
Wat de behandeling van de uitgebroken ziekte betreft, hierbij staat de hygicnisch-psycliische methode zeker bovenaan. Zelfs zijn er schrijvers, die deze de eenig deugdelijke vinden. Die dit beweren gaan te ver, maar zonder twijfel kan men door een goede hygiëne van lichaam en geest schoone resultaten bereiken. Ook in onze Inrichtingen zijn hiervan de bewijzen.
Onze patiënten moeten dus gebracht worden onder volkomen hygiënische condities, waartoe allereerst liet genot van veel frissche lucht en licht behooren. Verder warme baden, om de huidfunctie, die niet onwaarschijnlijk juist bij epileptici van groot belang is, levendig te houden.
Dan behoort men bij deze lijders zeer bijzonder te letten op een goeden stoelgang. Waar constipatie reeds bij gezondzinnigen tengevolge van opname van schadelijke stoffen uit het darmkanaal een prikkelbare stemming geeft, is dit bij onze toch al zoo lichtgeraakte patiënten sterk het geval. Tengevolge van stoelverstopping kan het aantal toevallen vermeerderen, ja ziet men niet zelden een vaak letaal verloopende status epilepticus optreden.
Bij het voedselgebruik moet er naar gezien worden.


dat <le patiënten niet te gulzig eten en hun eten goed kauwen. Het is bekend, dat vele maag- en darmstoornissen verklaard kunnen worden door het onvoldoende kauwen van de spijzen. En het zijn wederom epileptici die zeer gevoelig zijn voor digestie-stoornissen. Alcohoi is, ook in kleine hoeveelheid, voor een lijder aan vallende ziekte een werkelijk vergif. Ten eerste ziet men een slechte werking op het aantal toevallen en voorbeelden zijn bekend, dat patiënten na jaren geheel vrij van toevallen geweest te zijn, er weder kregen na alcoholgebruik. Ten tweede blijken epileptici vaak tegen alcohol intolerant te zijn en komen zij na het gebruik ook van betrekkelijk geringe hoeveelheden alcohol in een z.g. pathologischen roes. Zij zijn dan eigenlijk geheel krankzinnig en volkomen ontoerekenbaar. In dien toestand zijn zij dikwijls woest, vernielzuchtig en zeer gevaarlijk. Men moet voor eiken epilepticus den eisch der geheel-onthouding derhalve zeer beslist stellen.
Voor den lijder aan vallende ziekte geldt zeer bizonder wat van iederen zenuwlijder kan worden gezegd, ïi.l. dat ledigheid des duivels oorkussen is. Daarom is eisch van goede verpleging, dat iedere patiënt, die eenigszins tot werken in staat is, arbeid vinde. Deze eisch is lang niet licht waar het de zwakzinnigen betreft en dan is heel wat overleg en veel toewijding van de kant van het verpleegpersoneel noodig om er aan te voldoen. Ook is in een inrichting het beginsel van bezigheid beter door te voeren dan thuis, vooreerst omdat men er meer verschillende soorten van werkzaamheden kan organiseeren en vervolgens omdat de tegenstand tegen geregelde bezigheid daar gemakkelijker is te overwinnen dan in huiselijken kring. Het is merkwaardig hoeveel beter de patiënten zijn als zij werken: vriendelijker gestemd, minder prikkel-


baar, gelijkmatiger, opgewekter. En begrijpelijk is het. dat dit ook zijn invloed doet gevoelen op het verloop der ziekte en den geheelen lichaamstoestand.
liet is veel en velerlei, dat de lijder in een eenigszins groote inrichting verrichten kan. Bovenaan staat de arbeid in moestuin en op het terrein met onderhoud van wegen, enz. Verder is voor hoogere klasse patiënten het werken in de bloemkassen zeer aangenaam. Dan wordt bezigheid gevonden in timmer- en schilderswinkel, in de matrassen- en kleermakerij, met het vlechten van matten en het maken van bosjes kachelhout, met aardappelen schillen en de velschillende bezigheden, die er in huis zijn te verrichten. Vrouwelijke patiënten worden natuurlijk in de eerste plaats met laatstgenoemde werkzaamheden bezig gehouden en vinden vervolgens een passende bezigheid met naaldwerk en andere vrouwelijke handwerken.
Behoorden de bovengenoemde maatregelen tot de lichaamshygiëne, de werkverschaffing vormt reeds een overgang naar de geesteshygiëne, waartoe in het bizonder behoort het wennen aan een geregeld leven en het zich oefenen in zelfbeheersching en gelijkmatigheid van stemming. En nu heeft uit deze oogpunten beschouwd in het algemeen een inrichting veel voor boven het gezin. In een inrichting voeden de patiënten voor een deel elkaar op, zooals in een gezin met veel kinderen deze elkaar opvoeden. In een gezin wordt uit den aard der zaak van elke ontstemming en van elke prikkelbare stemming nota genomen en op een verongelijkte ot korzelige gelaatsuitdrukking met een zekere angst gelet, terwijl dit in een inrichting niet geschiedt en de patiënt hierdoor veel eerder en gemakkelijker door zijn moeilijke dagen heen komt. Dan wordt in een inrichting aan het verpleegpersoneel telkens voorgehouden dat de aan hun zorgen toever-


trouwde lijders werkelijk kiank zijn en daarom vaak moeilijk en vol persoonlijke grieven. Zij worden erop gewezen, dat zij tegenover het vaak onhebbelijk optreden dei- patiënten geen geraaktheid mogen toonen, want dat een zoodanige reactie hunnerzijds eerst recht onredelijk zou zijn. Een goed verpleger moet objectief kunnen staan tegenover een grievende behandeling; echter de objectieve houding mag niet ontaarden in een koude en hooge wijze van doen, maar moet gepaard gaan met een hartelijke belangstelling in den lijder, die door zijn vreeselijke ziekte gedwongen is om ver van huis en haard verpleging te zoeken, en die voorzeker recht heeft op medelijden. En wil de verpleger in staat zijn zóó op te treden, dan moet hij voorwaar gedragen worden door een hooge roeping. Zijn er voor zijn vei plegingstaak alleen lagere motieven, dan is hij in een inrichting voor epileptici niet op zijn plaats; de geestelijke arbeid is te zwaar en de uitwendige prikkels en de verpleging zijn te gering om het werk zonder hooge beweegredenen te kunnen verrichten.
Op de bij toevallijders bijna steeds aanwezige neiging tot ongeregeldheid en overmatige spontaneiteit werkt het inrichtingsleven zeer weldadig. De lijders, die vaak zeer labiel van stemming zijn en zelf dit gevoelen als een last, vinden werkelijken steun in de vaste regelmaat der inrichting. Het opstaan, eten, drinken, het begin en eind van den arbeid, het naar bed gaan, alles en alles vindt steeds plaats op vaste tijden en de patiënt komt onder invloed dier goede gewoonte, welke als het ware een tucht uitoefent op zijn naar wisseling en verandering strevende neiging. Zoo kan de gewoonte bij hem een tweede natuur worden.
En juist ook hierin, in het bestrijden van slechte neigingen en groote prikkelbaarheid vindt de lijder


een niet te ontberen steun in ïiet geloof in een God, Die niet te hoog is 0111 zicli te bemoeien met de zorgen en den strijd van een ongelukkigen, voor de maatschappij ongeschikten, epilepticus, maar Die het gekrookte riet niet verbreekt en de rookende vlaswiek niet uitbluscht.
En nu mag men niet meenen, dat deze psychischpaedagogische inwerking op de kranken als iets bijkomstigs zeer geschikt is, maar zonder belang voor de eigenlijke ziekte, neen, de epilepsie wordt wel degelijk hierdoor beïnvloed. Binswanger noemt haar van het allergrootste belang, welke behandeling men ook moge toepassen en Moreau verklaart haar zelfs voor de eenige goede methode.
Naast de hygiënische behandeling staat de diaetetische. Echter is over de vraag welke voeding voor den epilepticus het meest geschikt moet geacht worden, het laatste woord nog lang niet gesproken. Vrij zeker is, dat een groot vleeschgebruik ongunstig werkt en Alt vond dat noch een melkdiëet, noch een vegetarisch diëet zoo voordeelig is als een combinatie van beiden. Ook werden somtijds goede resultaten gezien van een totale of bijna totale keukenzoutonthouding, wanneer tevens een broombehandeling wei d ingesteld. En zoo zijn er meerdere diëetvormen voorgesteld en met warmte verdedigd, maar tot op heden kan men er nog geen, dat voor alle gevallen van epilepsie geschikt is, vaststellen. Toch mag men de diaetetische behandeling niet gering schatten, want vooral bij beginnende ziekte kan men in combinatie met andere behandelingsmethoden goede gevolgen zien.
Na nog vermeld te hebben, dat somtijds tijdelijke bed verpleging en hydropathische behandeling aangewezen is, wil ik met korte woorden de behandeling mei medicijnen noemen. Bovenaan staan nog altijd de broomzouten, wier gebruik bij epilepsie van 1857


dateert. Echter mag liet in de verste verte niet beschouwd worden als een specificum tegen de vallende ziekte, zooals sommige broom bevattende geheimmiddelen (anti-épileptique Uten; Drank van Roland) doen. De werking er van is onzeker en in de verschillende gevallen variabel, terwijl men bij de bediening volstrekt niet mag generaliseeren, maar streng behoort te individualiseeren. Maar goed toegepast vermag broom in de daarvoor geschikte gevallen een zeer gunstige werking te hebben.
Naast de broom vindt men voor de epilepsiebehandeling nog een lange reeks van geneesmiddelen aangegeven: opium, belladonna, borax en meerdere. Aan geen van deze komt een specifieke werking toe, ofschoon men hen volstrekt niet alle werking mag ontzeggen.
Ten slotte vermeld ik nog de chirurgische behandeling. Deze heeft slechts zelden resultaat bij de z.g. genu'ine epilepsie, dus bij die gevallen, waar men in de hersenen niet een bepaalde plaats kan aanwijzen, vanwaar de ziekte uitgaat. In de gevallen waar een scherp omschreven zieke plek in de hersenen of eene als gevolg van verwonding ontstane indeuking van den schedel de oorzaak der toevallen is, mag men eerder succes verwachten.
Hiermede is mijn (aak om een beknopt beeld te geven van de epilepsie en hare behandeling afgeloopen. Het zal den lezer duidelijk zijn, dat er nog veel ontraadseld moet worden vóórdat in deze ziekte ons alles duidelijk is, maar ook dat wij met de kennis, die wij nu hebben, reeds veel kunnen helpen. Enkele malen zal dit zijn genezen, meerdere keeren verbeteren. Doch ook dit laatste telle men niet te licht: wanneer een epilepticus, die maandelijks een toeval heeft, zóó-


ver gebracht kan worden, dat er één of twee per jaar optreden, heeft men een enorm resultaat bereikt. De patiënt wordt dan misschien weer aangenomen in een of andere betrekking en het geestelijk verval zal ook niet zoo spoedig intreden.
Zoo mag een inrichting voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte niet beschouwd worden als een plaats, boven welks pooit men schrijven kan: „die hier binnen treedt, late alle hoop varen", neen, gelukkig mogen een aantal patiënten haar beschouwen als een ziekenhuis, waar hen onder verstandige geestelijke leiding en deskundige behandeling verlichting van hun lijden wacht.
31 Maart 1907.
C. J. C. BURKENS, Geneesheer der inrichtingen.


I.
HET BEGIN.
Ik zal mijne hand tot de kleinen wenden.
Zach. 13 : "b.
De geschiedenis bewijst allerwege hoe uit het kleine iets groots kan worden, wanneer dat kleine een levend ding is, een ding dat leven in zich draagt, leven, dat zich ontwikkelt, naar buiten treden kan en zich vermenigvuldigen, gelijk alle echt leven zich uitbreiden moet.
Wij willen beschrijven den aanvang en den groei van de Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte, te Haarlem.
De aanvang was hoogst bescheiden. Groote, grootsche, zich over veel en velen uitstrekkende plannen had zij niet, de begaafde, menschlievende, maar eenvoudige christin, die het niet langer aanzien kon, dat in ons land voor de ongelukkigen, die men „toevallijders" noemt, niets bepaald werd gedaan. Is later de aandacht veel meer op deze soort kranken gevallen, en heeft ook de wetenschap zich bezig gehouden met het onderzoek naar het eigenlijke, den aard en den zetel dezer ernstige ziekte en wat tot genezing zou kunnen leiden, 25-jaar geleden werd hiervan in ons land dut werk nog niet gemaakt. En de christelijke


barmhartigheid, ja, zij had zich het lot aangetrokken van vele andere zwaarbeproefde inedemenscben: blinden, doofstommen, idioten, om van gewone kranken niet te spreken, voor wie verschillende gelegenheden ter verpleging bestonden, zij het dan ook nog bij lange na niet zoo algemeen en zoo naar den eisch ingericht als in latere jaren het geval is geworden—. maar er was dan toch hulp aanwezig, en niet te vergeefs klopte men overal aan, wanneer die hulp noodig bleek of werd begeerd. Doch waar moest men heen met de epileptici, lijders en lijderessen aan vallende ziekte!
Hoe het in dat opzicht in Nederland gesteld was, wordt treffend beschreven door Dr. E. Barger, te Amsterdam, destijds predikant bij de Ned. Herv. Gemeente te Haarlem. In een brochure, later als een artikel opgenomen in de „Bouwsteenen" (jaargang 1882) stelt hij duidelijk in het licht de steeds meer gebleken noodzakelijkheid om zich over deze zoo zeer bezochte menschen, wier toestand eene bijzondere verpleging eischt. te ontfermen.
Hij beschrijft hoe toevallijders om den aard hunner kwaal nergens in gewone zieken inrichtingen opname kunnen vinden, en men hen wel naar krankzinnigengestichten heelt gebracht, in de meening dat zij daar juist op huil plaats zijn. De Schr. is van die meening niet, en noemt dat voor velen een middel erger dan de kwaal. „Om waarlijk barmhartigheid te bewijzen aan deze ongelukkigen, moet men beginnen met het eigenaardige van hun lijden te erkennen, opdat hun eene verpleging worde verschaft, die niet in de eerste plaats voor lijders aan een andere kwaal, maar juist met bet oog op hun toestand is ingericht." Deze kan met den besten wil ook niet altijd worden gegeven in den kring, waarin zulke patiënten thuis


belmoren. Velen staan bovendien geheel alleen op de wereld en ondervinden dat de zorg van vreemden niet alles is. En dat een en ander wordt den met sprekende voorbeelden gestaafd, zoodat wie destijds het van zoo goed inzicht en veel mededoogen getuigend artikel heeft gelezen, geen oogenblik getwijfeld heeft aan de noodzakelijkheid, dat in ons vaderland éene gelegenheid zou worden geopend, waarin zij, die lijden aan de treurige kwaal der epilepsie, eene vorzorging zouden genieten, die beantwoordt aan de eischen van hun zeer bijzonderen toestand.
Evenwel, gelijk wij boven reeds zeiden, groote plannen vormde men niet. 't Had niets van wat men wel eens noemt: „de zaak in eens ferm aanpakken." Er werd — wel heel gelukkig — door niemand gedacht, veel minder gezegd: laat ons voor ons een naam maken en een toren bouwen. Alles was hoogst eenvoudig. En er was eigenlijk meer vrees, bezorgd tegen opzien, dan moed, veel minder nog overmoed. Men gevoelde diep den ernst der zaak, evengoed ais de wijze man, een bekwaam en geacht medicus, die, naar zijn oordeel gevraagd, niet anders kon dan het zeer beslist ontraden, zich een taak, die voor zoo groote bezwaren zou plaatsen en zeker een aantal bijzondere moeilijkheden zou opleveren, te kiezen. Maar er was liefde, en deze sprak luide tegen alle erkende bezwaren in. „Ik doe het toch" was het fiere geloofswoord der voortreffelijke jonkvrouw, wier naam wij nu gaan noemen, en die het eerst moet genoemd worden, wanneer er over den arbeid der christelijke verpleging van toevallijders in Nederland gesproken wordt, jonkvrouw A. J. M. Teding van Berkhout te Haarlem. Vast was hare overtuiging dat de tijd voor ons land gekomen was om zich aan de verzorging der reeds genoemde lichamelijke en in de meeste gevallen


ook geestelijk
en zij, zij was u , zy van God daar-
aanvaardde weg hg.
toe geroepen was, ' was gekomen
Hoe zij tot die m n o Directeur der
Stichtingen tc Zetten, u ,loen."
haar gezegd: »*reu1®' phiianthroop, wist zoo veel HÜ. <" toevallijders, vooral
van het treurig lot van,on g ^ afe altljd
üjderessen haar mede te deel g ^ Jonkvi,
en bij alles was ook " J ^ ^ voor
Teding van Berkhout gaven
eene zoo noodige zaak- het bijna altijd ge-
Het zou ook nu ga , n ander voert uit. 01:
schiedt: de fn f^^'aeest aanschouwt en door wat de een slecht. .F dat drijft een ander tot
een warm woord aanbe . ^ echtei. tusschen het de practische toeP^Sl"ecnkbeeld en de verwerkelijking uitspreken van een , n De jonkvrouw ant-
ervan wel eenige tij ^ van Ds. Heldring at-
woordde althans °P m. de persoon zijn! Zij wist wijzend. Zou zij ' h ,iunne verpleging.
noch veel van epileptische" noc ^ ^ ^ Hare Evenwel, vergeten kon« O < vergeten onmogelijk
eigen ervaringen m°et Ds. Heldring,
,„;Uo„. Kor. na de «*» ^ g„0M
1874, ,iuis „p de Nieuwe
zieken vei pleging in ha ^ ^ tot haar het
Gracht te Haarlem, e toeval-lijderes op
verzoek gekomen, daann . was echter
te nemen tdere gersonen, die daar
%»«**
geren.


In 1879 echter kon zij aan het herhaald aandringen tot opneming van een paar epileptische meisjes geen weerstand blijven bieden, en zij nam beide op. Doch nauwelijks bevonden deze zich in haar huis of het bleek dat zulken, wegens de hinderlijkheid voor hare omgeving, in een gewoon ziekenhuis niet behooren. Een van de twee patiënten werd naar eene Inrichting tot verpleging van idioten in ons land overgebracht; voor de andere vroeg en verkreeg de Freule plaatsing in de sedert 1807 bestaande en reeds bloeiende stichting voor epileptischen „Bethel" bij Bielefeld in Westphalen. Door eene harer mede-arbeidsters in hare ziekenverpleging begeleid, bracht zij het ongelukkige meisje daarheen. Zwaar woog het haar echter dat in zulke gevallen hulp in het buitenland moest worden gezocht, en op de terugreis sprak zij dat voor de zuster, die haar begeleidde, uit. Maar toen was ook het besluit genomen. Zij zou doen wat zij gevoelde niet te mogen laten. In den tuin achter haar huis, uitkomende in de Parklaan, deed zij een eenvoudig gebouwtje optrekken, waarin aan enkele vrouwelijke patiënten gelegenheid tot verzorging zon worden verleend. Bescheiden trok zich dat kleine gebouw, dat beneden bestond uit één groote en één kleine kamer met een keuken, en dat boven slechts een paar kleine slaapkamers bevatte, terwijl enkele vierkante meters grond den tuin uitmaakten, die al te mild beschaduwd werd door een kastanjeboom, — bescheiden, zeg ik, trok het zich terug achter de aanzienlijke huizen in de Parklaan. Niet ten onrechte gaf men het dan ook den naam van „Zoar", d. i. klein, nietig, gering (Gen. 19 : 20). Men berekende dat men er 8, met moeite 10 vrouwelijke patiënten in zou kunnen herbergen.
Doch, gelijk te voorzien was, nauwelijks kreeg het


cenige bekendheid dat eene dergelijke gelegenheid zou worden geopend, of het verzoek tot opname kwam van allerlei kanten, en al spoedig voorzag de stichtster dat zij den grond gelegd had voor een werk, dat meer klachten zou eischen, dan waarover zij zelve, zij alleen, beschikken kon. Met eenige haar bekende en bevriende personen besprak zij deze belangrijke aangelegenheid, met dit gevolg dat zij kon overgaan tot het beleggen eener samenkomst ten haren huize, waar met haar tegenwoordig waren l)r. E. Barger, de Heer J. Bierens de Haan, Mr. T. L. L. Prins, Jhr. P. W. Quarles van UfFord, allen te Haarlem, Dr. L. Heldring, destijds Predikant te Bussum, en T. M. Looman te Amsterdam. Anderen, mede uitgenoodigd, als de Heer G. P. Ittman Jr. te Delftshaven en Dr. A. E. van Royen, waren verhinderd. Dr. Barger leidde de vergadering, de heer Bierens de Haan hield de notulen; 't was dus eene vergadering in optima forma. Zij had plaats aan den avond van 29 Dec. 1881.
Ter tafel kwam de dooi' Dr. Barger samengestelde brochure, die èn gaf eene beschrijving der vallende ziekte èn aantoonde de noodzakelijkheid eener naaide eischen van den bijzonderen toestand dier lijders ingerichte, derhalve deskundige, verpleging.
De bespreking er van bracht tot het besef van alle mede-vergaderden, dat toevallijders kranken zijn, die lijden aan eene lichamelijke krankheid, welke in vele gevallen, misschien langzaam, maar niettemin zeker, schadelijke gevolgen ook op verstand en gemoed uitoefent, en dan deze kranken voor de gewone samenleving vrij wel ongeschikt maakt, ook ongeschikt voor het huisgezin. De omgeving, waarin velen in het gewone gezin en in de maatschappij verkeeren, kan slechts de verergering der ziekte in de hand werken. Hier — zoo werd het ingezien — is het onvoldoende


of verkeerde voeding, da.ir liet niet onthouden van schadelijke dranken; hier verkeerde toegeeflijkheid, daar overdreven gestrengheid en hardheid, of ook het aanwenden van allerlei aanbevolen geneesmiddelen zonder geneeskundige leiding, die tot verergering van den toestand voeren. Een onoordeelkundige leiding in eigen kring maakt het verblijf daar voor de ongelukkige toevallijders gevaarlijk, ongerekend nog liet bezwarende voor de huisgenooten.
Men zag dus wel de noodzakelijkheid in van eene doelmatige hulp, en meende in den weg des Heeren te zijn, wanneer men voor deze kranken eene Inrichting ontsloot, waarbinnen alles zou zijn ingelicht naaiden aard van het lijden, dat men zoo gaarne zou willen verzachten, indien mogelijk genezen. In zulk eene Inrichting kon op ieders behoefte worden gelet, en geregeld toezicht gehouden. De kranken zouden er onder leiding van een geneesheer een oordeelkundige verzorging en verpleging genieten.
Men besloot de brochure te doen drukken.
Verder werd beraadslaagd over het reeds genoemde in aanbouw zijnde huisje, en door Jonkvr. Teding van Berkhout den wensch uitgesproken dat zich eene Commissie mocht vormen, die de verpleging van vrouwelijke epileptischen *) zou ter hand nemen, aan welke Commissie zij dan, onder nader overeen te komen voorwaarden, het gebouwtje in bruikleen wilde afstaan. Zij hield zich overtuigd dat weldra de bestaande, haar duidelijk geworden behoefte aan eene grootere Inrichting voor toevallijders, algemeen zou worden erkend.
Dit laatste grondde zich op de volgende overweging. In het krankzinnigengesticht „Meerenberg" bevonden zich, naar gezegd werd, 100 epileptischen, en
') Men had alleen het oog op miuwelijke patiënten.


in Duitschland bevonden zich in de boven reeds genoemde groote Inrichting voor epileptischen te Bielefeld, 9 a 10 patiënten uit Holland. Dit laatste gaf aanleiding dat de aan die Stichting verbonden Pastor Krekeier naar Holland kwam om geldelijke ondersteuning voor haar te vragen. Op zijn collectereis door ons vaderland ontving hij van vele kanten aanvrage tot opneming van toevallijders in de Inrichting te Bielefeld, en dit had hem gebracht tot de aansporing om hier te lande zelf de hand aan den ploeg te slaan. Men had verder rekening te houden met de statistiek, die aanwees, dat in Duitschland op elke 2000 menschen zich één epileptische bevond, dat in andere landen vrij algemeen dezelfde verhouding bestond, dat het dus wel aan te nemen was dat zulks in Holland niet anders zou zijn, en het dus haast geene vraag kon wezen, of in ons land eene Inrichting tot verpleging van epileptischen levensvatbaarheid zou bezitten.
Nadat dit een en ander ernstig onder de oogen was gezien, werd bepaald dat men op 20 Jan. d.a.v. weer zou vergaderen en dan met hen die voor ditmaal wel waren uitgenoodigd, doch verhinderd waren geweest aan de oproeping gevolg te geven, benevens met anderen, die voor die tweede bijeenkomst zouden worden uitgenoodigd, als: Mevr. L. L. Bierens de Haan—van Leeuwen, Mevr. v. Boyen—Singendonck, te Haarlem, Mevr. Ittman—Betz te Delftshaven, en de Heeren A. D. de Marez Oijens en J. G. Sillern te Amsterdam, die in die tweede vergadering dan ook allen tegenwoordig waren.
Die vergadering is gehouden, het bewuste gebouwtje in oogenschouw genomen, en toen, 20 Jan. 1882, werd besloten over te gaan tot de oprichting eener vereeniging, en op kleine schaal de proef te


nemen. Doch ook dat niet, voordat eene commissie uit liet Bestuur „Bethel" bij Bielefeld zou hebben bezocht en van hare bevindingen rapport uitgebracht, ten einde alle gewaagde proefnemingen te voorkomen. Van den aanvang af moest een vaste lijn worden gevolgd.
Op kleine schaal. Aan deze bepaling herinneren wij met nadruk in verband met de boven gemaakte opmerking omtrent het bescheiden begin. Ernstig waarschuwde men elkander tegen te groote publiciteit. Men moest eerst zelf ondervinding opdoen. Bovendien zou men door het beperkte aantal plaatsen anders velen slechts teleurstelling moeten bereiden. Wel zou men trachten de werkelijke behoefte te leeren kennen, en met het oog op mogelijk latere uitbreiding eenige sympathie trachten te vinden bij bekende belangstellenden in den lande.
Nadat aldus was overeengekomen, werd een Bestuur gekozen, en voor het gebouwtje den naam „Zoar" vastgesteld, nadat Jonkvr. T. v. B. het denkbeeld had verworpen, liet naar haar de Anna-Stiehlinrj te noemen, evenals zij voor zich ook den aangeboden titel van „Beschermvrouw" afwees. Bepaald werd verder dat Zoar in Mei d.a.v. zou worden geopend voor — zooals het heette — „behoeftige vrouwelijke patienten, wier lichamelijke en verstandelijke toestand niet te veel door de kwaal heeft geleden." De kosten voor de inrichting van het gebouw en de huishouding gedurende dat eerste jaar werden met groote mildheid in den kring des Bestuurs bijeengebracht.
Met den naam aan het gebouwtje te geven, werd ook de naam der Vereeniging vastgesteld: De Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte, te Haarlem. Wel oordeelde men dien naam wat heel lang, maar men zag geen kans


om korter duidelijk de bedoeling van het begonnen werk aan den dag te doen treden. 1) Daarom kon ook het woord „Christelijke" niet worden gemist. Om tweeërlei reden werd dat woord mede opgenomen. Allereerst moest het uitdrukken het beginsel, waaruit men wenschte leven en de richting, waarin het werk zou worden geleid. Het moest een stempel drukken op alles wat door de nieuw opgerichte Vereeniging zou worden ondernomen. Maar verder had het woord „Christelijke" de bedoeling, te kennen te geven, dat de Vereeniging geen kerkelijk of kerkgenootschappelijk karakter wilde dragen. Het werk der Vereeniging moest opgevat worden als een deel van de taak, die de Gemeente van Christus heeft te vervullen, en in hare Statuten zou zij uitdrukken dat zij wilde staan op den grondslag der H. Schrift zonder meer, en, zonder te vragen naar onderscheid van gezindte, allen wilde dienen, die hare hulp noodig hadden en die zij helpen kon. Als allen, die in deze Vereeniging zouden arbeiden, maar iets te zien wilden geven van de groote macht der liefde van Christus, en allen, die door haar zouden worden verzorgd, den indruk van die liefde zouden ontvangen en de vruchten er van genieten, dan zou worden voldaan aan wat hare stichters zicli voorstelden onder Gods zegen te bereiken.
In het 2d0 jaarverslag wijst het Bestuur op den naam der Vereeniging, als die voldoende uitdrukt in welken geest zij wil arbeiden. „Wat Christelijk heet, mag niet eenzijdig wezen, en zoo zal dan ook hier met de verpleging van het lichaam de vorming van geest en karakter, en de zorg voor het heil der onsterfelijke ziel steeds gepaard gaan." En als gezegd
') Zie omtrent die bedoeling Hoofdstuk XIV.


wordt dat reeds dadelijk de vraag is gedaan of de patiënten ook te veel met „dogmatiek" zullen worden bezig gehouden, dan antwoordt het Bestuur: „Hoe onverstandig zou het zijn de zwakken te vermoeien met hetgeen sterken soms niet eens kunnen dragen. Maar zeker is het doel om ook deze ongelukkigen te brengen tot den Heiland, ze te leeren in Hem te gelooven, die, ook voor hen gestorven aan het Kruis, en opgestaan uit het graf, nu ook hun Zijn vredegroet brengt. Bij Hem, die aan vermoeiden en beladenen rust belooft, die aan het Kruis al onze krankheden heeft gedragen, die door zi jn opstanding uit de dooden eene levende hope wekt in het hart, ook van degenen, die van deze aarde niets meer te hopen hebben, is alleen hulp ook voor deze klanken te vinden."
Zoo werd in Nederland de eerste schrede gezet op het te lang misschien onbearbeid gebleven terrein. Eere en dank aan de edele vrouw, die daartoe het initiatief nam; eere en dank aan de mannen en vrouwen, die op haar aandrang mede de hand aan het werk hebben gelegd, en die toen en later den moed hebben gegrepen om door te zetten, 't Was echter wel eenigszins — het volgende hoofdstuk zal het duidelijk maken — een uitgaan, zonder te weten waar men komen zou. Men kende nog zoo weinig den toestand, en vermoedde niet dat het aantal der kranken zóó groot was, voor wie men om hulp zou aankloppen. Evenwel, nadat A was gezegd, moest ook B worden gezegd. De Vereeniging was opgericht voor den tijd van 20 jaren, en rechtspersoonlijkheid verkreeg zij dooi' de goedkeuring harer Statuten bij Koninkl. besluit van 16 Mei 1882, No. 35, na welke goedkeuring een Huishoudelijk Reglement werd vastgesteld.


II.
GROND EN GEBOUWEN, i.
Een ieder huis wordt van iemand gebouwd; doch die alles gebouwd heeft, is God.
Hkrk. 3 : 4.
In Mei 1882 werd liet reeds genoemde Zoar in gebruik gesteld: den 3de" dier maand werd de eerste
O O ' , . .
vrouwelijke patiënt opgenomen, een meisje van circa 22 jaar. Spoedig beliep liet aantal verpleegd*."1 ü, doch reeds vóór de opening van Zoar was voor i. 'r 31 anderen aanvraag tot plaatsing ingekomen, waarop evenwel afwijzend had moeten geantwoord worden. Vooral „ook voor kinderen werd opneming gevraagd, waaronder lieele en lialve weezen, die om hun ziekte niet wel in een ander voor hen passend gesticht konden opgenomen worden- ol daar blijven; oi ook kinderen, die wegens den maatschappelijke!) toestand hunner ouders of voogden, in het gezin niet die verzorging konden krijgen, die hun toestand toch allereerst vereischte." Weldra bevonden zich een paar knapen in Zoar.
Er bleek dus wel behoefte te zijn. Maar liet ontoereikende der ruimte bleek niet minder. AVat een


onaangenaam werk, telkens maai'weer het/elfde ontkennend antwoord te moeten geven aan wiesmeekenom hulp. en liulp zoo broodnoodig is. En bad de kleinheid der ruimte nu nog maar geen bezwaar opgeleverd voor de verpleging van degenen, <lie dan toch binnen haar eene plaats hadden mogen vinden! Maar men ondervond al spoedig, wat het zeggen wil met epileptischen te doen te hebben gekregen, ook al heeft men er maai weinigen van bij elkaar! Wel bedoelde men alleen dezulken op te nemen, van wie men zich vooraf verzekerd had dat hare aanwezigheid voor anderen niet gevaarlijk of ook nadeelig zou zijn. Eene medische verklaring, de invulling van een reeks vragen door een geneesheer, werd geeischt vóór in de opneming van een patiënt werd bewilligd, doch die maatregel bleek weinig afdoende te zijn. In meer dan één geval werd geene volledige opgave verstrekt en was de beantwoording der gestelde vragen alles behalve nauwkeurig. Als men dan meende de patiënte wel te kunnen opnemen, dan bleef die opneming niet zonder onwenschelijke gevolgen. De hoofdoorzaak school echter, ja, zeker ook wel in het ongewone voor de verzorgsters van den omgang niet epileptischen, maar toch voornamelijk in de meer dan beperkte ruimte. Allen waren voortdurend met elkaar in één buiskamer; allen zaten aan dezelfde tafel, en wie nu weet hoe lastig, prikkelbaar epileptischen zijn, begrijpt terstond dat dit noodzakelijk met elkaar zijn in een niet ruim vertrek meermalen tot heitige tooneelen aanleiding gaf, en dat verwijdering van de eene oi andere verpleegde om reden van verregaande kwaadaardigheid, onhandelbaarheid en diepe karakterontaarding, niet kon uitblijven. Hoezeer het ook leed deed daartoe te moeten overgaan, men was wel genoodzaakt er toe te besluiten, ten einde rust en vrede te kunnen handhaven


en de taak voor de zusters niet al te zwaar te doen worden.
Het aantal aanvragen om opneming bleef ecliter toenemen, en dat. terwijl men zich hield aan de afspraak niet al te veel publiciteit aan de zaak te geven. In het eerste jaar moesten niet minder dan 45 van zulke aanvragen afgewezen worden. Het Bestuur was dan ook geheel onder den indruk dat de plaats, waarover men te beschikken had, volstrekt niet aan de bestaande behoefte beantwoordde, en een goed half jaar na de opening van Zoar, in de vergadering van 15 Dec. 1882, verzocht de Voorzitter, Dr. E. Barger, aan het Bestuur zijn voorstel goed te keuren, bij voorkomende gelegenheid een geschikt pand aan te koopen, terwijl vooral een der Bestuursleden, Dr. van Roven, dit sterk aanbeval, wijzende op den ongunstigen invloed, die van zulke vrouwen in zulk een beperkte ruimte op de kinderen moest uitgaan.
Groote voorzichtigheid op financieel gebied blijkt evenwel van den aanvang af eene groote deugd van het Bestuur te zijn geweest. „Nog niet koopen; huren is beter," werd gezegd. Algemeen was het Bestuur van oordeel dat tot uitbreiding niet mocht worden overgegaan, zoolang de daartoe noodige gelden niet aanwezig waren.
Pastor Krekeier sprak de gedachte uit, te Zeist een filiaal op te richten. Dit denkbeeld vond niet de minste instemming.
Doch al kwam het niet terstond tot een bepaald besluit, de zaak werd niet losgelaten. Het kleine Zoar was door 41 patiënten meer dan gevuld. En 't was een uitkomst, toen, reeds in Febr. 4883, drie leden des Bestuurs een door hen gekocht stuk grond, gelegen aan de Meesterlottelaan, niet ver van den Haarlemmerhout, het Bestuur ter overname aanboden. De koop-


som behoefde door het Bestuur eerst ua een jaar te worden betaald, en dan zonder bijberekening van rente.
Hoe gunstig echter die voorwaarde ook was, er was aanvankelijk niet veel moed om het zoo milde aanbod te aanvaarden. De Vereeniging was nog zoo jong! Ook was nog niet voldoende gebleken van sympathie voor de zaak bij het christelijk publiek. Ook werd eenig bezwaar gemaakt tegen <le ligging van het terrein, en er waren er ook, die het te klein en te duur vonden, wat echter door anderen weer betwist werd. Het einde der overwegingen echter was dat het aanbod, al ging het eenigszins aarzelend, dan toch aangenomen werd.
Op het terrein, dat dan nu aan de jeugdige Vereeniging behoorde, bevonden zich een paar gebouwen. Het bleek dat deze zoowel voor de verpleging als voor verbouwen ongeschikt waren. Voor de verpleging waren de verdiepingen te laag en voor verbouwen waren de muren te zwak.
liet voorstel werd daarom gedaan: een nieuw gebouw zetten voor 14 a 45 kinderen. Pastor Krekeier kwam weer in Holland en gaf den raad een gebouw voor 50 a 00 vrouwelijke patiënten (volwassenen) te doen verrijzen. Dit vond bedenking. Men was bang voor groote gestichten. Er kan in groote gestichten zooveel kwaad gebeuren. Sommige waren voor eenige kleine inrichtingen in verschillende plaatsen des lands. Dit moge duurder uitkomen, er kan zooveel meer zorg aan de patiënten worden besteed. Anderen verklaarden zich daartegen, als tegen versnippering van krachten, en zij wilden om vooral destijds zeer geldige redenen 1), in de nabijheid van den Haarlemmerhout blijven. En nog weer anderen wilden heel onze zaak
') Zie Hoofdstuk IV.


als eene voorloopige beschouwd zien en «lat het ei op toesele-d zou worden mettertijd ergens m het land, waar de grond goedkoop en de levenswijze eenvoudig
is, eene kolonie te stichten.
De uitslag echter van veel wikken en wegen was: er zal op liet terrein worden gebouwd, en wel een Kinderhuis, met gelegenheid om jongens en meisjes
afzonderlijk te verplegen.
En alzoo is dan ook geschied. Op het terrein aan de Meesterlottelaan is gesticht een gebouw dat den „aam van „Bethesda", Huis der Barmhartigheid, ontH en waarvan de opening plaats had den 2- Mei 1884, een feesldag van belang nog bij den aanvang
onzer geschiedenis.
Welk een ingenomenheid toch met den voltooiden
bouw spreekt uit deze woorden, voorkomende in het tweede jaarverslag: ..Het (gebouw) ziet er zeer aantrekkelijk uit met zijn breeden voorgevel en lieve veranda, waarboven de naam „Bethesda" duidelijk te lezen staat. Het wil een huis van barmhartigheid zijn voor kinderen, jongens en meisjes beiden, die echter afgescheiden van elkander worden verpleegd, en biedt daartoe ruime zalen en een grooten tuin en speelplaats aan." . . f
En toch! En toch! — Menschehjk oordeel is feilbaar. Weldra zag men de onmogelijkheid in van de ieu<nli<re lijders van beide geslachten, zij het dan ook niet met elkander, dan toch in dezelfde omgeving, op te voeden. Onkunde, ongeoefendheid zal hier wel een •rroote rol in gespeeld hebben. Doch het werd nu eenmaal als een bezwaar gevoeld. Hierbij nu kwam dat het aantal kinderen niet in die mate toenam, als men
verwacht had, terwijl voor vrouwen veel meer dan voor
kinderen, om opneming gevraagd werd en daaraan uüen »evolg kon gegeven worden om de kleinheid


van Zoar. En nu lag het voor de hand dat men aldus redeneerde: wij hebben een groot gebouw voor kinderen, dat bijna niet bevolkt is, en om de beperktheid van Zoar, dat meer dan vol is, moeten wij volwassen personen afwijzen. Toen dan ook in Juli 1884, twee maanden na de opening van Bethesda, het voorstel werd gedaan om de jongens naar Zoar over te brengen, en Bethesda te bestemmen voor vrouwen en meisjes, viel dat voorstel in goede aarde. In dien zin werd besloten, en op 29 Aug. trad de nieuwe regeling in werking, die wel scheen te zullen voldoen.
Wat bleek echter al heel spoedig?
Dit: de vrouwelijke patiënten waren door die verandering zeer gebaat, maar de ruimte in Zoar bleek ook, en vooral, voor de jongens niet voldoende. Zij konden er zich haast niet roeren zonder iets te beschadigen, binnen niet en buiten niet. En dat kon zoo niet blijven. Zij werden dan ook voor het overige van den zomer — een mooie en lange zomer was het gelukkig — te Zandvoort in een aan Jonkvr. Teding van Berkhout toebehoorend huisje, ,,Quisisana", onder dak gebracht. Dat was een heerlijke tijd voor de jongens, daar in de ruimte, in de nabijheid der duinen, niet ver van de groote zee. Dit echter kon slechts eenige maanden duren. In November moest men Zandvoort verlaten.
Waarheen nu?
Men kon er niet aan denken, de jongens, wier aantal bovendien met een drietal vermeerderd was, weer naar Zoar te brengen. Voor de wintermaanden was een huis gehuurd op het Spaarne te Haarlem, helaas! zonder tuin en zonder speelplaats; slechts een „plaatsje" van enkele vierkante meters bevond zich achter het huis. 't Spreekt haast van zelf, dat de Zuster, die de zorg voor de jongens had, klaagde dat
2


zij hen niet aan kon. Er was dan ook wel oorzaak voor flat de Voorzitter de noodzakelijkheid van uitbreiding der Inrichting betoogde, vooral ter wille dei' jongens. Doch daarom niet alleen. Blijkens eenigc dringende aanvragen zou men zich aan de verpleging van volwassen mannelijke personen wel niet kunnen blijven onttrekken.
Maar dan moet er een Directeur zijn, was het oordeel, en opdat deze dan de belangen van de Inrichting voor vrouwen, zoowel als eene voor mannelijke patiënten tegelijk zou kunnen behartigen, moest er voor de laatste grond in de nabijheid van Bethesda worden gezocht.
Een Directeur is benoemd, en grond heeft men niet al te ver van Haarlem verkregen door den aankoop van de buitenplaats „Meer en Bosch te Heemstede.
Hierop komen wij echter straks terug, om ons 1111 allereerst alleen bezig te houden met wat verder in Haarlem voor vrouwelijke patiënten is geschied.
Toen de jongens op het Spaarne gehuisvest waren, werd Zoar voor onze verpleging opgeheven, en werd het gebouwtje aan de eigenares onder dankbetuiging
teruggegeven.
In Bethesda werden verpleegd een aantal vrouwelijke patiënten tusschen de 10 en 34 jaren oud, die men in twee groepen, rustigen en minder rustigen, verdeelde. Haar aantal was weldra tot 24 uitgebreid, en daarmede was Bethesda vol. Ernstig moest dus opnieuw aan uitbreiding worden gedacht. Die uitbreiding achtte men eene levenskwestie voor de Vereeniging. Er werd dus gesproken over een nieuw gebouw. Doch het terrein, waarover men te beschikken had, was daarvoor te klein, en er moest eerst aan het bezit van meer grond worden gedacht. Met Mr. Prins weid onderhandeld over een stuk grond, grenzende aan het


terrein van Bethesda. Een bestuurslid kocht het en deed liet aan de Vereeniging over. En zoo verkregen wij grond tot die uitgestrektheid, welke ons terrein te Haarlem tot op heden beslaat. Doch om de wegens dien koop gevorderde groote uitgaven, werd besloten dat voorloopig niet zou worden gebouwd. De grond werd, aanvankelijk tot 1888, verhuurd voor de bloembollencultuur.
Het bouwen kon echter niet blijven wachten, want Bethesda herbergde weldra niet minder dan 31 patiënten. In Oct. 1886 besprak men de vergrooting van het gebouw Bethesda. Men wilde zoodanig aanbouwen, dat er plaats zou komen voor 40 patiënten meer. Evenwel, om redenen van schoonheid, orde en moraliteit, moest aan het optrekken van een geheel nieuw gebouw de voorkeur gegeven worden. Toen er nu moest worden beslist of een vleugel aan Bethesda zou worden aangebouwd, of een op zich zelf staand gebouw zou worden opgericht, verklaarde zich — het was op den 14on Oct. 1886 — de meerderheid des Bestuurs voor het laatste.
Tot uitvoering van dit besluit kwam het evenwel nog niet zoo dadelijk. Doch daar het aantal aanvragen om plaatsing van vrouwelijke patiënten bleef toenemen, besloot het Bestuur, 26 Mei 1887, tot bouwen over te gaan. Den 70U Juni d.a.v. is een plan voor een nieuw gebouw ter tafel, dat echter om de te hooge kosten niet kon worden goedgekeurd. Den 16on Juni is een gewijzigd plan gereed, en besloten werd volgens dat plan een tweede gebouw op het terrein aan te besteden. Het is verrezen, en dat is het huis, dat den naam „Sarepta" ontving, en den 7en Juni 1888 is ingewijd.
Sarepta. Waarom dien naam?
Heeft men, zoo is gevraagd, bij de naamgeving


gedacht aan Gods zorgende goedheid te Zarphat, ten tijde van Elia, volgens liet bekende verhaal in 1 Kon. 17 opgeteekend?
Of heeft men dien naam gekozen om de beteekenis van het woord: Sarepta = smeltoven, plaats van beproeving ?
Misschien is wel aan beide gedacht, \) want aan de voortdurende, de dagelijksche zorge Gods zou men wel steeds behoefte gevoelen, maar ook een plaats zou liet gebouw zijn, waar de lijderessen en zij, die haar zouden verzorgen, aan een wezenlijke proef zouden worden onderworpen: de kranken, opdat zij door lijden geheiligd zouden worden, de Zusters wat betreft liaai liefde, geduld, blijmoedig betoon van barmhartigheid.
Hoe dit nu ook zij, men had weer een nieuw gebouw. En nu moet men in een groeiende inrichting leven en werken, om ten volie te kunnen begrijpen, welk een zucht van verlichting en welk een danktoon er opgaat, als men, na lang te eng behuisd te zijn geweest, een nieuw gebouw doorwandelt en dat in gebruik mag nemen. Nu kan men weer opnemen, en nu is het alsof er aan zooveel ruimte geen eind kan komen.
Met duurde evenwel niet lang of nieuwe behoeften gingen spreken. Een garderobe moest aan Bethesda worden aangebouwd. Een barak voor de verpleging van die aan besmettelijke ziekte lijden werd gemist. En de noodzakelijkheid van een wasch- en drooghuis, een linnenkamer en een betere badgelegenheid viel niet moeilijk aan te toonen.
Dat men voor de nieuwe, niet geringe kosten terugschrikte, laat zich ook begrijpen. Alles bleef tot liet voorjaar van 1891 rusten. Toen werd besloten
•) Dat deed althans Ds. 1'. .1. Moeton, in zijn gedicht ;ian „Sarepta", dat „fraai gebouw, met uitzicht ruim en schoon."


flat een bestek /ou worden opgemaakt voor een machinale wasch- en drooginrichting en een aan Sarepta "l enzend badhuis. In Juni 1891 werd het aanbesteed, in Nov. d. o. v. was de bouw en installatie gereed, in Dec. werd alles ter bezichtiging voor belangstellenden opengesteld.
Een voor de Inrichting belangrijke zaak was nu, dat met behulp der verpleegden binnen de Inrichting gewasschen, en de wasch gedroogd en opgemaakt kon worden. Een maatregel echter, die later gedeeltelijk weer moest vervallen, omdat het, bij de toename van liet aantal bewoonsters onzer vrouwen-afdeeling, te veel van de krachten der zusters zou vergen, alles in zijn geheel zelf te behandelen; alsook omdat een deel van het wasch- en drooghuis voor kerk zaal moest worden gebruikt en telkens voor verschillende algemeene samenkomsten gebezigd. Werden die algemeene samenkomsten, godsdienstoefeningen, feestelijke bijeenkomsten, bij den Kerstboom b.v., gehouden in een zaal van Sarepta, bij de inwijding van het gebouw de „groote" zaal genoemd, — de ruimte daar was onvoldoende irewonlen om allen te bevatten. I loe noode ook, men moest een deel van het waschhuis voor dat doel afzonderen. En welke bezwaren het ook opleverde, daar men onmogelijk het alleen voor dat doel afgezonderd kon houden, bet kon niet anders; men had niet beter.
Hij bet toenemen van het aantal patiënten werd ook gevoeld het gemis van eene gelegenheid voor dezen om zich buiten genoegzaam te bewegen. De kracht onzer verpleging ligt voor een groot deel in de gelegenheid om te verdeelen, te scheiden; te vereenigen alleen wie bij elkander passen; af te scheiden wie niet kunnen samengaan. Nemen nu de patiënten in aantal toe en blijven de lokalen, wat aantal en


afmeting betreft, hetzelfde, dan komt ecne gelegenheid om zich buiten te bewegen, belangrijk te hulp.
In Nov. 1893 werd besloten dat een deel van het terrein, dat nog steeds voor bollengrond verhuurd was, zou worden teruggenomen, en de huur van liet overblijvende tot 31 Juli 1896 zou worden verlengd. Het teruggenomen deel zou voor wandel- en speelplaats worden ingericht.
Verder kon voorloopig aan geen andere behoeften worden te gemoet gekomen. Niet aan de behoefte van een aparte gelegenheid voor godsdienstige en feestelijke samenkomsten; niet aan de behoefte van een lijkenhuisje; niet aan de behoefte van een naar de eischen ingerichte ziekenkamer. Wat de laatste aangaat, in overleg met den geneesheer onzer Inrichtingen zou men zich in geval van nood, voorloopig behelpen door een der grootste benedenvertrekken in het gebouw Bethesda voor dat doel in te richten.
Tegen het einde van Juni 1896 werd de huur van den bollengrond geheel opgezegd, en zou dus het geheele terrein, dat der Vereeniging toebehoorde, vrij komen.
Nu kon, beter dan tot nu toe, gedacht worden aan een anderen uit- en toegang tot ons terrein. Tot hiertoe hadden wij het, wegens het verhuurde gedeelte, moeten doen met een gelegenheid in de Meesterlottelaan, die om meer dan ééne reden voor een Inrichting als de onze uiterst ongunstig was. Nu kregen wij de beschikking over een anderen uitgang, één aan de Hazepaterslaan. Die uitgang was echter niets dan een nauw gangetje met een deur, en voor ons gebruik veel te bekrompen.
Inmiddels moest ook beslist worden omtrent het gebruik van het nu vrij geworden terrein zelf. Het aantal patiënten was steeds aangegroeid en in het


eens zoo groot geac hte Serepta was zoo goed als geen hoekje ineer onbezet. Den 15Je" Juli zijn dan ook ter tafel plan en teekening van een nieuw gebouw, bevattende een groote gemeenschappelijke eetzaal, kerkzaal en ziekenzaal; verder een ontvang- en spreekkamer, aan Sarepta toe te voegen; een toegangsweg tot de Hazepaterslaan, portierswoning, beplanting van liet terrein, nieuwe gezelschapskamer voor de zusters, enz.
Met dat alles was men natuurlijk maar niet op eenmaal klaar; het zou najaar worden, eer de zaak weer werd besproken.
In dat najaar kon van het Bestuur van het aan ons terrein onmiddelijk grenzend Diakonessenhuis worden overgenomen een strook gronds voor een vrijen toegang aan de Hazepaterslaan, en nadat in Jan. 1897 de overdracht daarvan aan ons Bestuur had plaats gehad, kwamen de bouwplannen weer aan de orde. De nieuwe uitgang, die nu van voldoende breedte kon zijn, werd in orde gebracht, een portierswoning gebouwd, een hoofdweg op het terrein aangelegd, met het beplanten van het terrein een aanvang gemaakt, en gezorgd dat bij dit alles grond vrij bleef, waar later nieuwe gebouwen zouden komen. Kerkzaal en ziekenverblijf moesten dus ook nu nog wachten. Wat de eerste aangaat, nu de verandering met de behandeling der wascii had plaats gehad, waarop wij boven reeds doelden, liet wasschen buiten de Inrichting geschiedde, en alleen de droge wasch binnen de Inrichting werd behandeld, kon de waschkamer voortaan voor ander gebruik dienst doen, en dus ook voor kerkzaak
liet denkbeeld werd weer geopperd aan Bethesda een vleugel aan te bouwen, maar daarover zou eerst in het voorjaar, dat van 1898, worden beslist. Onze


architect ontraadde dien aanbouw ten zeerste. Den 25ste" Mei van dat jaar, 1898, is liet plan voor een nieuw, vrijstaand gebouw ingediend, en tot uitvoering van dat plan werd besloten. Dit gebouw zou „Silo" heeten, (Gen. 49 : 10), beteekenend, naar de meest algemeene opvatting, „rust".
Bij het plan was echter gerekend op een vleugel, die, indien noodig, later kon bijgebouwd worden. Maar aan het bouwen zijnde, steeg het aantal patiënten in die mate dat Silo zonder dien vleugel niet in de behoefte aan plaats zou voorzien. Er moest dus wel worden beslist dat ook dit tweede gedeelte zou worden gebouwd. Dit geheel, dit waarlijk groote en schoone geheel, kon den 6dC11 October 1899 worden ingewijd.
Was het nu met bouwen uit?
Nog geen anderhalf jaar waren wij in het bezit van Silo, of, den lste" Maart 1901, is in behandeling het voorstel tot oprichting van een gebouw voor die patiënten, wier verstandelijke vermogens het meest door de ziekte hebben geleden, onder ons als de „ongelukkigsten" bekend. Een geheel afzonderlijke verpleging hadden wij dezen nog niet kunnen verschaffen, en toch is deze noodig zoowel in haar eigen belang, als in het belang der minder ernstige kranken, voor wie een voortdurende directe aanraking met de anderen noch aangenaam noch voordeelig is. Daarom werd weer een nieuw gebouw wenschelijk geacht en tot den bouw daarvan in beginsel besloten, mede om alzoo in de andere gebouwen plaatsen vrij le krijgen voor nieuwe patenten, wier aantal steeds aangroeide.
Gaarne zou het Bestuur dat gebouw hebben doen verrijzen, ja, wel in de onmiddellijkè nabijheid van, maai1 dan toch buiten het aan de Vereeniging behooïend terrein. Het opende eene onderhandeling over een stuk grond, groot ± 1700 vierk. .Meter, maar een


gedaan bod werd van de hand gewezen, en liet Bestuur oordeelde liet bod niet te mogen verhoogen. Wij moesten ons nu tot ons terrein blijven bepalen, en er werden, ten einde bouwgrond te bekomen, drie oude huisjes in de Meesterlottelaan, grenzende aan ons terrein, en gunstig gelegen voor nog andere ontstane plannen, aangekocht. Wegens het toenemen der patiënten, waardoor weer plaatsgebrek was ontstaan, werd voor tijdelijk gebruik een huis in de Jordensstraat gehuurd. Op den 11°" Maart 1904 zijn de plannen goedgekeurd voor een vrijstaand gebouw voor patiënten, met behoorlijke slaapzalen, badkamers, zusterkamertjes, garderobe, enz. Dat alles kon 15 Dec. 1ÏH34 worden ingewijd, en heet „Rehoboth", wat, naar een bijbelsch verhaal in Gen. 20, „ruimte", volgens van der Palm. „ruime verademing" zal beteekenen.
Gelijktijdig zijn gebouwd en daarna in gebruik genomen: eenige noodige bergplaatsen, een ziekenbarak, een lijkenhuis, en een balkon aan de ziekenkamer in Bethesda. De voor kerk gebruikte gelegenheid in het waschhuis is veranderd in een naaikamer, en de zusterkamer in Sarepta is vergroot. En dan verder: nog een ander gebouw, „Bethel", d. i. „huis Gods" (Gen. 28 : 17, 20), dat o. a. bevat gelegenheid tot verpleging van patiënten 3" klasse, die afzonderlijke verzorging noodig hebben, en dus niet op grootere slaapzalen kunnen zijn; voorts plaats biedt voor verpleegden 1° klasse, en tevens een dagzaal heeft voor 30 a 35 meisjes, een dokteis-, een bestuurskamer en — een mooie heldere kerkzaak
Ziedaar nu wat in den tijd van 23 jaar tot stand kwam. Nu lieten wij natuurlijk kleinere werkzaamheden buiten vermelding. Hoe grooter eene Inrichting wordt, hoe minder er aan veranderen, herstellen, verbeteren een einde komt. Doch één belangrijk ding


moet ten slotte vermeld worden: een geheel nieuwe badinrichting, meer aan de behoefte eener groote Inrichting beantwoordende, — een vriendelijk geschenk van twee warme vrienden, die, van de behoefte overtuigd, op deze wijze nu reeds van hunne belangstelling in ons naderend zilveren feest wilden doen blijken.
En dat alles nu is geworden van eene Vereeniging, die begon met het gebouwtje in de Parklaan, het eenvoudige Zoar, in bruikleen te ontvangen. En dat betreft nu nog maar alleen de vrouwen-af deeling, d. i. de
helft van ons werk.
Wie deze stichting bezoekt, krijgt ongetwijfeld reeds bij het binnentreden den weldadigsten indruk. Het keurig aangelegde terrein, waar heesters en struiken welig groeien, en de mooie plantsoenen met de vriendelijke prieeltjes, benevens de goed aangelegde paden — waaronder de „Koninginnelaan", aldus geheeten na het vereerend bezoek van H. M. de Koningin-Moeder op 23 Juni 1903 1) — doen onwillekeurig een oogenblik stilstaan. En wie ook binnen de gebouwen bekend werd, weet te spreken van de netheid en de orde, die er heerschen, en van den goeden geest, die er huist.
Een tijd van veel zorg, veel denken, veel overleggen, maar toch ook van veel vruchtbaren arbeid, ligt achter ons. En als nu reeds in het 3e jaarverslag onzer Vereeniging, dat van 1885, het Bestuur den psalmist nazegt: „De Heer heeft groote dingen aan ons gedaan; dies zijn wij verblijd", wat moet het nu dan wel getuigen, ziende op al die gebouwen en
al die menschen!
Waarlijk, geen van de Stichters onzer Vereeniging heeft in 1882 kunnen voorzien, dat het zoo uiterst
') Zie Hooftlfetuk XII.


eenvoudig begonnen werk in <lie enkele jaren zulk een omvang zou krijgen. Sneller dan iemand kon vermoeden is het kleine plantje gewassen, en tocli is de groei in het geheel niet kunstmatig geweest. Niemand heeft jacht gemaakt op meer, nog meer. Eerder was er vreezen en beven, zoo telkens er van bouwen, weer bouwen, sprake kwam. De nood werd ons opgelegd. Het werk werd groot, men wist haast zeil niet hoe. Gelijk aan het mosterdzaad. Een gezonde, natuurlijke groei tot op den huidigen dag. T)e ontwikkeling van een eigen, van God ontvangen leven.
God zij geloofd, die onze waardige Jonkvrouw Teding van Berkhout bewaard heeft van zich te gedragen naar den raad van een wijs man: „doe het niet"; die haar het geloof heeft geschonken om tegenover die raadgeving kloek haar: „en toch zal ik het doen" te plaatsen.
„Rehoboth, de Heer heeft ons ruimte gemaakt, en wij zijn gewassen in dit land." (Gen. 26 : 22).


II.
GROND EN GEBOUWEN. ir.
Wie is <le uian, die een nieuw hui» jrebouwd heeft, en heeft het niet ingewgd?
Dklt. 20 : ó.
Wij komen nu tot «le ontwikkeling van liet werk der Vereeniging te Heemstede.
Aanvankelijk was, gelijk ons bleek, liet plan alleen de verpleging van (volwassen) vrouwelijke epilopt ischen, (bepaald aan kinderen werd niet gedacht), en zulks „tot een beperkt aantal."
Het was al dadelijk eene wijziging van dat plan, toen men er toe overging ook jongens in de Inrichting op te nemen, en zelfs een groot liuis als „Bethesda liet bouwen met het oog op kinderen, niet alleen meisjes, ook jongens.
Welke bezwaren men zich met de opneming en verzorging dier knapen op den hals heeft gehaald; hoe zij eerst in Zoar, later in Bethesda zijn opgenomen; van Bethesda weer naar Zoar, van Zoar naar Zandvoort, van Zandvoort naar het huurhuis op het Spaarne zijn overgebracht, wij hebben het reeds medegedeeld. En in dat huis op het Spaarne, waar


de jongens zich haast niet bewegen konden, moest de winter van 188i op 1885 worden doorgeworsteld. Alles werd bedacht om het verblijf aldaar mogelijk te maken, mogelijk en nuttig. Reeds vroeger deed men den jongens les geven in het kleermaken; dat werd nu voortgezet. In het rechtlijnig teekenen, doch dat moest nu, — om welke reden weet ik niet — achterwege blijven. Ook kregen ze onderwijs in lezen, schrijven, rekenen enz., door een onderwijzer der Christelijke School. Ook deed men met hen allerlei spelletjes. Maar wat men ook bedacht om het de jongens aangenaam te maken, het baatte niet, zij konden er niet aarden; zij voelden zich als opgesloten, vooral na dat vrije, ruime, waaraan het verblijf te Zandvoort hen gewend had. Het eenige wat voor hen eene bekoring had, was eene wandeling naar den Haarlemmerhout, waar zij dan konden stoeien en spelen.
't Was dan ook vooral met het oog op de jongens, dat tot uitbreiding der Inrichting besloten werd. Niet dat ieder daarvoor zoo gemakkelijk te vinden was. Sommigen wilden althans vangeene uitbreiding hooren, vóór de benoodigde gelden aanwezig waren. Maar, ofschoon ook wel onder den indruk van het financiëele bezwaar, toen er weer vijf nieuwe aanvragen om plaatsing waren ingekomen, alle even dringend, waren het vooral Jonkvr. Teding van Berkhout en de Voorzitter, die op de noodzakelijkheid van uitbreiding sterk den nadruk legden.
Nu werd wel van „iets huren" gesproken. Maar daartegen rezen bedenkingen. Vanwege het eigenaardige onzer patiënten kon men zoo licht met de verhuurders in moeilijkheden geraken.
De klacht, zoo herhaaldelijk geuit, werd ook nu geslaakt: de Vereeniging is nog zoo weinig bekend.


Het schijnt dat men nu geen bezwaar meer had tegen liet luiden van de groote klok. Bekendheid bekomen wij alleen, luidde het oordeel ven Jonkvr. Teding van Berkhout, wanneer de zaak flink ter hand wordt genomen door een persoon, die als Directeur aan het hoofd der stichtingen staande, het als zijne levenstaak zal beschouwen deze te besturen en tegelijk de belangen der Vereeniging naar buiten te bevorderen.
Ernstig werd dan nu ook het denkbeeld: de aanstelling van een Directeur, aangevat, en dat te meer, daar men blijkens de aanvragen die inkwamen, wel tot de verpleging van nog andere mannelijke patiënten dan knapen zou moeten overgaan. Daarmee werd het oorspronkelijke plan nog belangrijker gewijzigd. Maar gevoeld werd dat dan een mannelijk hoofd, een Directeur, een krachtige persoonlijkheid, beslist 1100-
dig was. .
Wat nu terrein betreft, men moest het in de
omgeving van Haarlem zoeken. Maar de grond in de 0)i)geving van Haarlem is duur. In de stad kon men evenwel niet terecht. Immers, overgaande tot de verpleging van mannelijke patiënten, moest men dezen in °le gelegenheid kunnen stellen, landelijken arbeid te verrichten. Dat werd terstond ingezien. En ver van Haarlem kon ook niet, om den Directeur, die zijn oogen ook over de Inrichting te Haarlem moest laten gaan. De aandacht is gevestigd op „Schoonzicht", doch dat bleek bij onderzoek voor ons doel ongeschikt. Daarna op „Bentveld", doch de afstand tusschen dit landgoed en de Inrichting te Haarlem was te groot, dan "dat het toezicht voor den Directeur niet al te
bezwaarlijk zou zijn.
Den 14cn Nov. 1884 werd tot Directeur benoemd Ds. L. II. F. Creutzberg, predikant te Woudenberg, die de benoeming aannam, en een goed terrein, niet


al te ver van Haarlem gelegen, werd in Januari 1885 verkregen door den aankoop van de buitenplaats „Meer en Bosch" te Heemstede. Op dit landgoed bevonden zich gebouwde eigendommen, als: een stal voor G paarden, koetsliuis, koetsierswoning, tuinmanswoning en een voor weinige jaren door den toenmaligen eigenaar nieuw gebouwd buis, dat zijn uitgang had aan de achterzijde der plaats en afzonderlijk verhuurd werd. Op bet terrein bevond zich verder hoog geboomte en bollengrond, terwijl ongeveer de helft van het geheele terrein voor moestuin was aangelegd. En dan nog werd de Vereeniging door den aankoop deiplaats eigenares van bet heerenhuis, dat echter tot Nov. van dat jaar verhuurd was en dan eerst vrij zou komen.
In April d.o.v. kwam de benoemde Directeur over, en nadat bij den 16e" dier maand in de Jans-Kerk te Haarlem plechtig tot zijne taak was ingeleid, steeg bij aan den morgen van den "2(3"" met 8 jongens in bet groote rijtuig, dat lien van het huis op het Spaarne naar Heemstede zou overbrengen.
Die dag was voor de jongens een feestdag, toen een paar verhuiswagens voorkwamen, waarin al het ameublement geladen werd, en zij daarna in een „Jan Pleiziei" stegen, en heel den stoet naar buiten toog. Aan den achterkant der buitenplaats hield bet rijtuig stil voor een heel klein bekje. Daar stond het dusgenoemde „kleine huis", dat door eenige verbouwing voor ben in gereedheid was gebracht, en vóór dat huis was een flinke ruimte, een grasveld, waar zij eene heerlijke speelplaats voor zich vonden. ,.De jongens", zoo staat bet in het 4"'" jaarverslag, „gaven lucht aan hunne vreugde door, nauwelijks daar aangekomen, kopje-over te buitelen op bet grasveld."
De Directeur nam tijdelijk zijn intrek in de pastorie


iler Ned. Herv. Gemeente te Heemstede, naast Meer en Bosch, en aan Ds. Creutzberg ten gebrnike welwillend tegen een zekeren huurprijs afgestaan, tot de toen bestaande predikants-vacature zou worden vervuld.
Van Meer en Bosch was intusschen nog slechts een klein gedeelte in gebruik, en wat met Meer en Bosch te doen, was nu de vraag, die in opvolgende bestuursvergaderingen tot veel gei lachten wisseling aanleiding gaf. Men kon het niet spoedig eens worden.
Daar was het heerenhuis, dat in Nov. zou vrij komen.
Zou men dat voor het opnemen van patiënten 3° klasse kunnen inrichten?
Het leende zich daarvoor weinig. De bovenverdieping is laag en bevat kleine kamers, die moeielijk te veigrooten zijn.
Misschien kon liet dan met weinig kosten voor patiënten 1° en 2e klasse geschikt gemaakt, en voor patiënten 3° klasse ergens op het terrein een nieuw gebouw gesticht worden. Doch de toenmalige geneesheer achtte om verschillende redenen het heerenhuis voor 1° en 21' klasse-patiënten niet geschikt.
Toch werd de gedachte aan verbouwen niet gemakkelijk losgelaten. Zelfs lachtte het denkbeeld sommigen toe, door een scheiding te maken in den fraaien gang, het huis in tweeën te verdeelen, het ééne deel te bestemmen voor woning van den Directeur, die dan heel goed gehuisvest zou zijn, en het andere deel voor patiënten, wier aantal vooreerst toch wel niet groot zou worden. Veel bijval kon dit echter niet verwerven. Veel meer weerklank vond de gedachte van een architect: bouw voor den Directeur een huis, en maak het bestaande heerenhuis door verbouwing geschikt tot het opnemen van patiënten. Dat werd


aangeprezen als de weg om wat de Vereeniging bezat liet meest productief te maken. En niets zou immers verhinderen om later, zoo noodig, een nieuw gebouw aan liet oude, het heerenhuis, te verbinden. De kosten van verbouwing en inrichting werden op slechts f 15000 begroot, en was het dan ook al iets minder geschikt voor de verpleging dan een nieuw gebouw zou zijn, liet was vooreerst dan toch wel voldoende, en men moet er tevreden mede zijn, als de kas niet toelaat meer te doen.
De Geneesheer echter bleef zeggen: elk bedrag, hoe gering ook, tot geschiktmaking van het heerenhuis voor de verpleging, uitgegeven, acht ik onraadzaam, want voor de verpleging van epileptischen met hunne eigenaardige behoeften zal het nimmer geschikt worden. Bovendien, 11a korten tijd is de ruimte toch weer onvoldoende; is het huis eenmaal verbouwd, dan is het voor particuliere bewoning weer minder bruikbaar, en moet er weer geld worden uitgegeven om het daarvoor bruikbaar te maken.
Gaandeweg werd men het dan ook hierover eens: het heerenhuis zal de Directeurswoning zijn, en voor de patiënten zal worden gebouwd.
En alzoo is geschied. Den 20on Febr. 1880 betrok de Directeur het heerenhuis.
Hoe en waar zal voor patiënten worden gebouwd, was nu de vraag. Aanvankelijk dacht men over een vleugel, aan de Directeurswoning te verbinden. De Geneesheer wilde, zoo mogelijk, twee vleugels, één voor patiënten le en 2° klasse, één voor 3e klassepatiënten. Eenvoudig, maar ruim en doelmatig moeten deze gebouwen zijn, d. i. aan billijke eischen voldoen. En men zou zoo moeten bouwen, dat, wanneer dit in het vervolg van tijd noodig mocht zijn, eene uitbreiding gemakkelijk en minder kostbaar zou kunnen geschieden.


De zaak kon echter moeilijk haar heslag krijgen. Wel werd een voorstel gedaan, een gebouw op te richten voor 40 a 50 patiënten 3° klasse, terwijl de keuken van het heerenhuis voor de patiënten kon «ebruikt worden. Maar tot eenige uitvoering kwam
o
het niet.
Den 30'" N'ov. 1885 werd een besluit genomen. Het zou een vleugel zijn aan de Directeurswoning. Maar — dit besluit is niet tot uitvoering gekomen.
Er moest echter wat geschieden. Het aantal patiënten 3'' klasse nam toe, en die allen moesten in liet bovengenoemde kleine huis een plaats vinden. Dat was behelpen! Men ging aan het bijbouwen. Een zaal voor volwassenen werd aangebracht, en een nieuwe slaapkamer en een eetzaal. Een paar klassepatiënten kregen plaats in een paar vertrekken dei Directeurswoning. En daarmede deed men het aanvankelijk. Ach, de kosten!
Geneesheer en Directeur bleven echter opbouwen aandringen. Het denkbeeld van een vleugel alleen voor klasse-patiënten, eerst door den Geneesheer aangegeven, werd weer losgelaten. De aanvragen voor patiënten 3" klasse waren veel meer dan voor 1** en 2e klasse. Liever dus een flink, afzonderlijk staand gebouw. Doch nog kwam het daartoe niet. ei moest
eerst geld zijn.
Eerst volle twee jaar later, den 8''" Maart '1888. komt de zaak weer aan de orde. Doch ook nu ontstaan weer langdurige besprekingen, en worden verschillende opinies gehoord. Van de noodzakelijkheid was ieder overtuigd. Over het hoe en wanneer bouwen, bleven de meeningen verdeeld. Als men toch gaat bouwen, dan maar opeens voor een groot aantal patiënten, zeide de een. Maar dan niet één gioot "ebouw, liever eenige kleinere gebouwen, oordeelde
O " J


de ander. Er werd eene commissie benoemd, die de zaak zou onderzoeken. En in de vergadering van 7 Juni 1888 is men algemeen van oordeel: bouwen op Meer en Bosch is noodzakelijk; de mannen staan bij de vrouwen achter, en vele aanvragen moeten om plaatsgebrek worden afgewezen. Nu besluit de vergadering: er zal gebouwd en met een architect overlegd worden. Zes weken later had de aanbesteding plaats van een nieuw gebouw, vrijstaand, ter rechterzijde van de Directeurswoning op te trekken, met den voorgevel naar de Haarlemmermeer gekeerd. Den 15™ Mei 1889 werd het ingewijd en het heette aanvankelijk niet anders dan „het nieuwe gebouw." Daarin is zoowel voor 1° en 2® als voor 3C klasse patiënten plaats.
Geen vijf jaar later is reeds weer een gebouw in wording. Anderhalf jaar na de inwijding van „het nieuwe gebouw", 2 Oct. 1890, trad de nieuwe Directeur, de Zendelingleeraar J. L. Zegers op, wiens oog al spoedig open ging voor verschillende bestaande behoeften. Aan het oudste gebouw moest o.a. een badkamer worden aangebracht en, bij de vermeerdeling van patiënten en broeders, bestaande vertrekken vergroot, een deel van den zolder in het nieuwe gebouw tot slaapgelegenheid ingericht, terwijl met het oog op mogelijke gevallen van besmettelijken aard, een barak niet mocht blijven ontbreken.
Met verbouwen en verbeteren van het bestaande waren wij echter niet voldoende geholpen. Zonder meer plaatsruimte dan waarover wij met onze beide gebouwen konden beschikken, konden wij niet goed vooruitkomen. Werd niet weer gebouwd, dan zouden wij met het opnemen van nieuwe patiënten moeten eindigen, en het aantal broeders zou zich tot een voor ons onvoldoend cijfer hebben moeten beperken.


Bovendien vroeg een oordeelkundige verpleging om meer lokalen dan er waren of konden gemaakt worden. Verschil in leeftijd, de gesteldheid der geestvermogens, de mate van hinderlijkheid voor de omgeving, maken verdeeling der verpleegden, des daags in de gezelschaps- en des nachts in de slaapzalen, tot iets noodwendigs. In eene Inrichting voor epileptischen komt men niet uit met te zeggen: één persoon moet zooveel ruimte hebben, er is zooveel ruimte in die zaal, dus is er in die zaal plaats voor zooveel personen. Eene gelegenheid voor de verpleging van epileptischen heeft nog wat anders en meer noodig dan een voldoende hoeveelheid licht en lucht. Op hoeveel bijzonderheden, voortvloeiende uit den eigenaardigen toestand van toevallijders, moet worden gelet! Daarmede nu kon bij den aanwas van hot aantal verpleegden niet meer voldoende rekening worden gehouden.
Wij hadden niet minder noodig dan weer een nieuw gebouw. Mocht dit tot stand komen, dan zouden wij de andere gebouwen kunnen ontlasten en in liet oude gebouw lokalen vrijkrijgen voor sommige doeleinden, als: matten vlechten, aardappelschillen, kleermaken en andere werkzaamheden, door onze verpleegden onder leiding dei' broeders uitgeoefend.
En dan nog was de keuken, die van het heerenhuis of de directeurswoning, voor de toenmalige behoeften veel te klein geworden. En de ziekenkamer in het oudste gebouw was voor haai' doel volkomen ongeschikt.
Een en ander zette de Directeur uiteen in de vergadering van Januari 1893, en het Bestuur besefte zoozeer de noodzakelijkheid van verbetering en uitbreiding dat het besloot, pogingen aan te wenden om de benoodigde, al weer niet geringe som, bijeen te krijgen. Over de vergrooting van de keuken en de


inrichting ervan naar gebleken behoeften zou terstond met <len architect worden overlegd, en reeds 22 Juli van datzelfde jaar had de aanbesteding plaats der aan de keuken te verrichten werkzaamheden, terwijl boven de keuken kamers zouden worden aangebracht, waaraan later eene bestemming zou worden gegeven. Na de voltooiing zijn die kamers aanvankelijk tot slaapgelegenheden voor de kinderen, de jongste onzer patiënten, ingericht en langen tijd daarvoor gebruikt.
Wat nu verder aangaat een nieuw gebouw voor patiënten en broeders, de behoefte aan splitsing der eersten werd diep gevoeld, den 3''" Nov. kwam de zaak zeer ernstig ter sprake en reeds den 45®" Deo. lagen er drie plannen voor een nieuw gebouw en — voor werkplaatsen op de bestuurstafel. Een dier plannen, het minst kostbare, trok het meest aan. doch het onderging allerlei veranderingen en aanvullingen, en eerst in Juli van het volgende jaar kon de aanbesteding plaats hebben. Den 10"1 Mei 189.) werd het op plechtige wijze in gebruik genomen.
Toen kregen de nu bestaande drie gebouwen elk een eigen naam. Het in 1889 in gebruik genomen „nieuwe" gebouw werd nu „Salem", het allernieuwste „Eben-Uaëzer" genoemd, terwijl het oudste, dat, waarin de verpleging op Meer en Bosch in 1885 was aangevangen, den naam „Zoar" zou dragen, ter blijvende herinnering aan het gebouwtje in de Parklaan te Haarlem, door Jonkvr. Teding van Berkhout in 1882 voor de verpleging onzer eerste patiënten in bruikleen afgestaan.
Wat valt nu verder al te vermelden, dat op grond en geitouwen betrekking heeft! Gebrekkige schuttingen vervangen dooi muren: het boren van perspompen voor het opbrengen van water in de gebouwen (Heemstede heeft geen waterleiding); het aanbrengen van


een rioleering op het terrein, teneinde bad- en keukenwater niet langer hun eigen weg zouden behoeven te zoeken (het waterverbruik is voor zulke gebouwen en voor zooveel menschen overvloedig en de waterloozing laat te Heemstede veel te wenschen over); het aanschaffen van een brandspuit met slangen (brandgevaar mag niet over het hoofd gezien worden, te minder naarmate gebouwen en bevolking toenemen); het plaatsen van een bergplaats voor petroleum, waarvan vooral tegen den winter een groote hoeveelheid moest worden ingeslagen (Heemstede bezit geen gasfabriek). Al deze dingen hebben hun beteekenis voor wie in de Inrichting leven en werken, en van hoeveel beteekenis ze wel zijn, kunnen zij het best weten, die deze veranderingen en verbeteringen hebben zien tot stand komen, m. a. w. Meer en Bosch hebben gekend in vroegeren toestand, en dus in staat zijn eene vergelijking te maken tusschen wat was en wat werd.
Nog echter ontbrak een gelegenheid ter verpleging van zeer ernstige kranken, voor wie de meeste stilte noodzakelijk is, en ook ter verpleging van lijders aan een of andere besmettelijke ziekte, kortheidshalve: een barak. Ook al om den toestand der kas werd met het bouwen daarvan geen haast gemaakt. In 1895 echter werd zulk een barak, een houten gebouw van 15 Meter lengte met zink bedekt, grootendeels met eigen krachten opgericht, en na de voltooiing „Rustoord" genoemd.
Ook bezaten wij nog niet een aparte plaats voor onze godsdienstige samenkomsten. Eerst zijn die gehouden in het dus genoemde „kleine gebouw", later Zoar geheeten; daarna is de eetzaal in het „nieuwe gebouw", later Salem genoemd; toen in een bij de oprichting van het derde gebouw, Eben Haezer, daarvoor bestemde zaal, doch die vrij spoedig daarvoor


niet meer kon afgezonderd blijven. Die vertrekken moesten telkens als er godsdienstoefening zou zijn. ontruimd en voor den dienst in orde gebracht, en ria de godsdienstoefening onmiddelijk weer in gezelschapsof eetzaal omgezet worden. Dat was meer dan tien jaren lang zoo voortgegaan, maar nooit zonder dat de bezwaren daarvan telkens zijn gevoeld, en ook geklaagd was over: 1°. het onstichtelijke van het rumoer, dat het verplaatsen van stoelen, banken, tafels, dadelijk
nadat het Amen was uitgesproken, met zich bracht, en 2o. het nadeel dat voortvloeide voor die artikelen zelf, door dat gedurig zoo snel mogelijk verplaatsen en op elkaar stapelen van deze voorwerpen. Langzamerhand echter ontstond nog iets anders, en daarvoor moesten wij wel zwichten. Bij elke samenkomst stuitte men op gebrek aan ruimte, liet aantal mensclien was aldoor meer geworden, men kon ze niet allen behoorlijk meer plaatsen, en zoo telkens er een toeval plaats had, wist men haast niet hoe tusschen al die op elkaar gepakte menschen liulp te verleenen. Bovendien, wat was het vaak benauwd in zulk een
volgepropte zaal!
Er moest dus aan het bouwen van een zoolang begeerde Kapel worden gedacht. Den '27™ Nov. 1899 was een plan voor zulk een gebouw ontworpen. De prijs werd te lioog geoordeeld en er kwam weer uitstel. Dit" uitstel had echter eene goede zijde. Nu toch kon een ander denkbeeld rijpen, n.1. van minder het begrip „kapel", dan wel „lokaal" op den voorgrond te zetten. Men had toch niet alleen beboette aan een plaats, speciaal voor godsdienstoefeningen bestemd; men moest een gebouw hebben, waar elke algemeene bijeenkomst kon gehouden worden, gezellige avonden, feestelijke bijeenkomsten ook. Aangenomen werd dus, het was op II Dec. 1899, dat er een lokaal zou worden


gebouwd; ltij het ontwerp zuu echter in aanmerking komen, dat het toch wel het allermeest als „kerk" dienst zou moeten doen. Het zou komen te staan op de plek, waar de barak was opgetrokken, en deze zou naar een geschikte plek in het bosch worden verrold. Het werk is volbracht, de inwijding van het lokaal, dat den naam „Irene" (vrede) ontving, had plaats op den 2on Juli van het jaar 1901. Het biedt plaats voor 300 personen, terwijl het door een valscherm in eene grootere en kleinere afdeeling kan gedeeld worden, welke laatste voor het geven van godsdienstonderwijs aan de patiënten (catechisaties), lessen aan de broeders, bidstonden en andere bijeenkomsten van geringeren omvang gebruikt wordt.
Gaandeweg deed zich ook behoefte aan meer grond gevoelen. Meer verpleegden staat gelijk met meer behoefte om al die menschen eenige bezigheid te verschaffen. „Het is", zoo luidt het van den aanvang af in onze Bepalingen: „tot het lichamelijk en zedelijk welzijn der verpleegden noodig dat zij geregeld aan het werk zijn, bij voorkeur in de open lucht." Onze moestuin biedt o. a. daartoe een uitnemende gelegenheid. Daar worden de groenten verbouwd, die voor dagelijksch gebruik en voor inmaak benoodigd zijn. Maar tot het verbouwen van groenten voor zooveel meer geworden monden, was onze moestuin niet meer toereikend, en die grond was ook te klein om zooveel menschen te kunnen te werk stellen, die er anders wel voor in aanmerking kwamen. En verder, het werd voorzien dat zelfs een deel van den moestuin zou moeten worden afgestaan, wanneer het eenmaal zou komen tot vernieuwing en uitbreiding van het langzamerhand onbruikbaar geworden Zoar. Het was dus zeer in het belang der zaak dat er onderhandelingen plaats hadden met den eigenaar van een aan


onze Inrichting grenzend en ui vroegere tijden to Meer en Bosch behoord hebbend perceel, ± *0 aren en 29 c.A. "root, bevattende tuingrond en een paar woonhuizen, schuren enz. Een der huizen zou kunnen bewoond worden door den broeder, met het opzicht over de werkzaamheden in den tuin belast en die op het punt stond om in het huwelijk te treden. De aangeknoopte onderhandelingen leidden er toe dat de Vereeniging door aankoop eigenares van een en andei werd Den 5°" Aug. 1902 had de overdracht plaat*.
En nu ook deze zaak in orde en dus meer grond
"evonden was, moest steeds ernstiger overwogen worden de vervanging van Zoar, waarin die patienten worden verzorgd, die lijden aan den ergsten graad van epilepsie, en bij wie dus de droevigste gevolgen daarvan
zich openbaren.
De kosten echter! Nu weer zulke zware kosten
op nieuw!
Het Bestuur zag zich al weer voor eene zaak van „root gewicht geplaatst. En ware het nu en allereerst om uitbreiding te doen geweest, licht zou het aanleiding gevonden hebben, om, dankbaar voor wat liet tot 1 liertoe had mogen bereiken, voorloopig zich tot het verkregene te bepalen. Maar het gold hier voornamelijk de verbetering van wat dringend verandering behoefde. Het meermalen genoemde „kleine gebouw , Zoar, in 1885 met zooveel luidruchtige vreugde door eeni^e jongens betrokken en door aanbouwing van een en ander in het vervolg van tijd wat vergroot, was in die twintig jaren zoo verouderd en dus zoo o-eheel niet in overeenstemming met de eischen, die de tegenwoordige tijd aan een behoorlijke verpleging stelt, dat aan niets anders dan aan een nieuw patienten gebouw kon worden gedacht.
Daar was nog iets anders. De huisvesting der


kleinste patiënten, onze jongens, was niet gelijk dit niet alleen wenschelijk, maar beslist noodig was. Ook deed zich als gevolg van het meergeworden werk door bet grooter aantal patiënten en broeders, reeds lang en zeer sterk de behoefte gevoelen aan een grooter 'linnen-, d. i. naai-, verstel- en strijkkamer. De linnenkamer, tot hiertoe in liet gebouw Salem, kon daar niet worden uitgebouwd. Hoe vaak isdaaiover beraadslaagd, maar altijd zonder eenig bevredigend resultaat, terwijl intusschen de bestaande gelegenheid gaandeweg veel te bekrompen werd.
En dan de werkplaatsen: timmerwinkel, kleermakerij, matrassenmakerij, schilderswerkplaats enz., hoe gebrekkig, hoe uiterst onvoldoende was zoowel het een als het ander!
In den aanvang van 1902 (i April) werd een en ander ernstig onder de oogen gezien, evenwel zonder dat de behandeling van dit gewichtig belang zoo maar terstond tot eenigen bevredigenden uitslag kon leiden. In het najaar (li Nov.) echter leidt de bespreking tot deze uitkomst, dat na twee maanden (16 Jan. 1003) de begrooting van een geheel omvangrijk plan ter tafel is. Een nieuw gebouw met doelmatige, ruime conversatie- en slaapzalen, breede, gemakkelijke trappen, broederkamer, overdekte veranda's, zolders als bergplaatsen voor kleeren. koffers enz. Met dit gebouw, waarin de treurigste gevallen zouden behandeld worden, kon worden vereenigd eene gelegenheid voor verpleging van meerbetalende patiënten, verder eene gelegenheid tot huisvesting bij dag en nacht van onze kleinste jongens, voorts een naai- en strijkafdeeling en nieuwe werkplaatsen: timmer-, schilderswerkplaats, kleermakers verblijf, matrassenmakerij, mattenvlechterij enz. Een badhuis en een gelegenheid tot aardappelschillen zou daaraan worden toegevoegd; elders berg-


plaatsen voor kolen, kachels enz. worden gebouwd. Werd naar dit plan gehandeld, dan zouden de naaikamer en garderobe, nu in Salem, naar de nieuwe afdeehng kunnen overgebracht worden, welke vrijgekomen ruimten in Salem dan gelegenheid zouden bieden tot opneming van meer patiënten en broeders.
Dat was wel een groot en kostbaar plan. Herhaaldelijk is overwogen of het ook hij gedeelten zou kunnen worden uitgevoerd. De uitkomst van elke tespreking daarover was echter, dat, indien aan de wezenlijk bestaande, gevoelde en voorziening eischende behoeften voldaan zou worden, geen en '< < ee ui s e kon lijden, en dat bovendien het eene deel van het werk zoo op het andere ingreep, dat scheiding haast iets onmogelijks was. Bovendien zou een bouw bij gedeelten op meer kosten komen te staan, dan wanneer het plan in al zijn deelen achter elkander kon worden uitgevoerd En nu was aanvankelijk nog wel het plan dat het oude Zoar zou blijven in zijn toenmahgen toestand en dan geschikt gemaakt worden voor berg- en wei kplaatsen. Maar men zag toch eindelijk wel in dat dit vervallen gebouw te midden van al dat nieuwe gehee misplaatst zou zijn. Zoo viel eindelijk het besluit: a ,lat oude, verouderde, moet verdwijnen; het wordt alles nieuw. Den '29"" Mei 1903 worden plannen en teekeningen goedgekeurd en besloten wor< o t uitvoering over te gaan, zoodra het geld er voor zou zijn. Den 25™ Sept. kreeg alles meer zijn beslag, den 1 l"n Maart 1904 kon alles definitief worden bepaald, en nadat het plan nog eenige wijziging had ondergaan en daarin ook was opgenomen een woning voor den inmiddels benoemden Geneesheer voor on/.e Inrichtingen, kon de aanbesteding plaats hebben van een werk, dat aan veel onhoudbaars een einde zou
maken.


Zooals liet bijna altijd gaat. moest gedurende den bouw hier en daar het bouwplan wijziging en aanvulling ondergaan, in die mate zelfs, dat het werk nog eenige duizenden guldens duurder werd. Maar nu kon ook op den 29"1 Juni 1900 ter bezichtiging worden opengesteld. een nieuw, ruim, licht en helder gebouw, dat, niet omdat het zoo „klein" of nietig is, maar opcjat de in onze geschiedenis beteekenisvolle naam „Zoar" niet in onbruik zou raken, Nieuw-Zoar werd geheeten; aan dit gebouw verbonden een gebouw, waarin plaats is voor patiënten 2d" klasse en meerbetalende 3d klasse-patiënten, een ruime kinderafdeeling, directeurs- en ontvangkamer, broederslaapkamers, en vooi ts tei eener zijde eene reeks vertrekken voor verschillende bedrijven en ter anderer zijde een vrijstaand badhuis, een gebouwtje voor aardappelschillers, een waschhuis, en weer elders op het terrein een gebouwtje voor brandstollen, bergplaatsen en een lijkenhuisje.
Met een dankbaar hart aan God en menschen werd op plechtige wijze alles in gebruik genomen, en allen, die liet zagen, prezen liet werk en den bouwmeester.
Helaas! twee dingen ontbraken nog. Dat deel dat xooi het mattenvlechten was bestemd en gemeenschap heeft met een ander deel, dat tot het maken en herstellen van matrassen, kussens enz. dient, bleek wegens de ruimte, die het laatste inneemt, ontoereikend. En: wegens uitbreiding van personeel moest een bovenvertrek, dienende voor liet onderricht in handenarbeid (sjlöd), worden afgestaan.
Voor beide aangelegenheden werd in het boscli een apart gebouw geplaatst, in de hoop dat wij vooreerst niet weer aan bouwen zullen behoeven te denken.
Elk, die Meer en Bosch heeft gekend, toen het in 1885 eigendom der Vereeniging werd en die het nu


ziet, is getroffen door de belangrijke veranderingen, die deze buitenplaats heeft ondergaan, gelukkig zonder dat zij veel van hare schoonheid en aantrekkelijkheid heeft ingeboet. Met den grond is gewoekerd, de gedeelten voor den bouw benoodigd, zijn met groote zoi'g gekozen, zoodat zelfs door den laatsten \eelomvattenden bouw niet veel van het terrein behoefde opgeofferd te worden. Wij zien het alles aan als een duidelijk bewijs van den gestadigen, gezonden groei van liet werk, de uitbreiding van het eens nederig opgevatte lioogst bescheiden plan van werkzaamheid, waarmede de Vereeniging 25 jaar geleden optrad, of liever: in stilte aan liare taak begon.
En als wij op alles wat tot stand kwam het oog slaan, dan is sterk in ons deze overtuiging: niets van dat alles is gemaakt, gewild : het is alles geworden.
Mij is wel eens gezegd dat het Bestuur in vroeger jaren meermalen heeft gezucht: waren wij maar bij ons oorspronkelijk plan gebleven, -waren wij maar nooit tot de verpleging van mannen overgegaan! En er zijn jaren geweest, waarin verschillende oorzaken zulk een klacht minstens zeer begrijpelijk maakten. Maar gelukkig is die klacht nu al sinds jaren verstomd. Niemand denkt thans anders dan met innige voldoening aan wat van Meer en Bosch geworden is en wat God, dooi' wat daar mocht geschieden, heeft willen werken tot grooten zegen voor wie weethoevele menschen wel.
Zoo min als het van onze vrouwen-afdeeling kon worden voorzien wat uit het kleine begin in het gebouw in de Parklaan zou groeien, evenmin kon worden vermoed welke aanblik Meer en Bosch zou opleveren, 22 jaar nadat de eerste Directeur daar met die acht jongens binnentrok, en dat die aanblik zou zijn, zooals hij nu is.
Eben-Haëzer. Tot hiertoe heeft ons de Heer geholpen. 


III
DE FINANCIËN,
Mijn is liet zilver en mijn is het goud. spreekt de lieer der lieirseharen.
Hac.gaï 2 : i).
Niet onbeduidend is liet wat de Vereeniging heeft mogen tot stand brengen. Maar die grond en die gebouwen hebben geld gekost, veel geld. En hoe dikwijls is de vraag gedaan, die ongetwijfeld ook bij menig aandachtig lezer of lezeres onder het lezen der vorige bladzijden is opgekomen: hoe komt gij toch aan al het geld, dat daarvoor noodig is? Al het geld! En als iemand mij zoo vraagt en dan den nadruk legt op dat woordje „al", dan denk ik niet alleen aan de geldelijke middelen, benoodigd voor nankoop van grond en oprichting van gebouwen, maar ook aan zooveel, waarop misschien nog niet eens zoo dadelijk ieders aandacht valt: de installatie dier gebouwen, het geregeld onderhoud, de gedurig terugkeerende vernieuwing en aanvulling van het meubilair, de zorg voor de linnnenkast, alles wat aan voeding, licht brandstoffen enz. enz. moest ten koste gelegd worden. Er is zooveel, dat onmogelijk in een geschrift als dit in alle bijzonderheden kan worden uiteengezet.
Laat mij mogen beginnen met te zeggen: uit de


opbrengst der verpleegden kwam het niet 1). Geen jaarverslag verscheen, waarin de rekening van den Penningmeester niet een merkwaardig belangrijk \c ischil doet zien tusschen het totaal der uitgaven en
het cijfer der verpleegden.
Ook is het geheel der jaarlijksche contributiën, gevoegd bij het cijfer der verpleeggelden, niet eens voldoende gebleken om de gewone uitgaven te dekken.
En toch is het geld er gekomen; de groote sommen voor aankoop van grond, het vestigen van gebouwen, inrichting, onderhoud enz. zijn bijeengebracht.
Hoe dan?
Ziehier in algemeene trekken het antwoord.
Het kleine gebouw Zoar te Haarlem kostte de pas opgerichte Vereeniging niets. Voor rekening van Jonkvr. Teding van Berkhout opgetrokken op haar eigen grond, stoml zij het welwillend der V ereeniging belangloos in bruikleen af. Ook de gelden voor de meubileering van bet gebouw, evenals de kosten dei huishouding gedurende het eerste jaar der Veieeniging, waren spoedig bijeen. Sommige bestuursleden namen die uitgaven voor hunne rekening. Zóó wijst het eei stt jaarverslag een getal van f 15.307.- aan, als het totaal van ontvangen giften. Uit dit cijfer is wel meermalen de onjuiste gevolgtrekking gemaakt dat de belangstelling in de Vereeniging reeds spoedig zoo algemeen was, dat er van alle kanten giften inkwamen. Ware dit het geval geweest, dan zou niet meermalen in den eersten tijd gezucht zijn over weinig bekendheid in den lande met het bestaan en de behoeften der Vereeniging. Ook zagen wij boven dat althans het eerste jaar het Bestuur geen algemeene bekendheid wenschte, uit vrees dat de aanvragen te talrijk
') Men zie Hoofdstuk IX.


zonden worden, en men toch niet in staat was om er aan te voldoen.
liet grootste deel van het genoemde cijfer is dan ook in den boezem des Bestuurs bijeengebracht.
Vanwege dit cijfer kon liet eerste jaarverslag spreken van een batig saldo van ± f 13000, terwijl aan contributiën niet meer dan f 175 geïnd was.
Toen nu in 1883 tot uitbreiding des werks besloten was en een geschikt stuk grond aan de Meesterlottelaan van de drie bestuursleden, koopers van dat terrein, werd overgenomen, ging men over tot het verspreiden eener circulaire, waarin de hulp van een aantal personen werd gevraagd, van wie men steun meende te mogen verwachten. Het batig saldo van het eerste boekjaar, f 13000, was onvoldoende om de koopsom, die f 30000 bedroeg, te kunnen betalen.
Als antwoord op die circulaire kwamen vele, waaronder belangrijke, giften in. Het 2° jaarverslag vermeldt een batig saldo van f 5437, waaraan echter de opmerking werd toegevoegd dat voor het afsluiten der jaarrekening nog niet al liet werk — inmiddels was met den bouw van „Bethesda" begonnen - opgeleverd was, en de afdoening dat saldo met ± f 4000 verminderen zou. Dat cijfer steeg zelfs tot f 5140. En om dat werk mogelijk te maken was opgenomen een voorschot van ƒ12000, door een der Bestuurders welwillend aangeboden en renteloos verstrekt, maar dit bedrag rustte nu toch op de Vereeniging als schuld.
Nu komt volgens het 3e jaarverslag „Meer en Bosch" te Heemstede er bij. Voor den aankoop dier plaats moest f 25000 worden betaald. Een gift van f 15000 en andere giften waren toereikend om dat terrein met al wat er zich op bevond, onbezwaard in eigendom te krijgen. Hoeveel echter was er noodig voor de onvermijdelijke verbouwing! Het boekjaar eindigde


echter met een cijfer, op prolongatie, op (ie spaarbank en in kas, van f 16090, maar daarin zat dat voorschot van ƒ 12000, en het 4° jaarverslag zegt dat voor den aanbouw van twee gestichten, Sarepta te Haarlem en Salem te Heemstede, minstens nog ƒ 40000 noodig waren. Nu besloot het Bestuur eene rentelooze leening aan te gaan van ƒ 10000, in aandeelen van ƒ '100, waarvan telken jare 3 aandeelen moesten worden uitgeloot. 91 van die aandeelen waren geplaatst, maar een deel der gestorte gelden moest gebruikt worden tot aflossing van het renteloos voorschot van ƒ 12000, wat dan ook in dat jaar geschied is.
Eenige Dames organiseerden een Bazar, die met inbegrip van diverse giften ƒ 7734 in de kas der Vereeniging bracht.
Datzelfde 4° jaarverslag vermeldt dat voor den aankoop van terreinen betaald is ƒ 29579 en voor de verbouwing op Meer en Bosch ƒ 4888. Desniettegenstaande kon een saldo van ƒ3261 op de volgende rekening worden overgebracht.
Volgens die nieuwe rekening is voor de belangrijke vergrooting: aankoop van het aan Bethesda grenzend en nu daarmede vereenigd terrein, ƒ 31000, en voor aanbouw op Meer en Bosch, aan het oude gebouw, groote en kleinere slaapzaal, badkamer enz., ruim ƒ 8000 betaald. Men werd ook dat jaar door grootere en kleinere giften verblijd tot een cijfer van ruim ƒ 17000, en in de rentelooze leening werd deelgenomen voor ƒ5300.
Aan het einde van het 5-jarig bestaan der Vereenigine; is de linanciëele toestand aldus: Zij heeft een
O O "
voorschot ontvangen van ƒ 20000, (de rente kan worden betaald uit de opbrengst der verhuring van het nieuw aangekochte terrein bij Bethesda), eene rentelooze leening aangegaan ten bedrage van ƒ 14100, en het nadeelig saldo van liet 5° boekjaar bedraagt ƒ 2055.


Dan wordt in het 6° vereenigingsjaar voor den bouw van Sarepta (aanbesteed voor f 21000) betaald f 14700. En wel eindigt dat jaar met een batig saldo van f 852, maar nog te betalen was voor Sarepta f 6300, en voor bijwerk en meubileering van dat gebouw was f 3840, derhalve te zamen ongeveer f 9300 noodig.
Volgens het 7e vei slag is die f 0300 betaald, doch moest ook voor den bouw op Meer en Bosch (Salem), aangenomen voor f 30200, worden uitgekeerd f 21140. Daartoe werd een voorschot ontvangen van f 10000, rentende 31/» %» zonder verplichte aflossing.
Dat verslag herinnert er aan met groote dankbaarheid dat in zeven jaren tijds voor aankoop van terreinen en de oprichting van niet minder dan 3 nieuwe gebouwen (Bethesda en Sarepta te Haarlem en Salem te Heemstede), benevens de verbouwing van het te Heemstede bestaande "kleine" gebouw, kon uitgegeven worden f 170000, terwijl het tevens met eenige verbazing opmerkt, dat de rentedragende schuld slechts ƒ30000 en de rentelooze f 10300 bedraagt. Echter zou voor de voltooiing en meubileering van Salem nog ± f 10000 noodig zijn. En als dan bet volgend jaar, het 8ste, voor den bouw op Meer en Bosch (Salem) f 10781 en voor meubelen en onderhoud f 8304 verantwoord worden, dan kan het wel niemand verwonderen dat er nu een tekort is van f 8101.
Een volgend jaar, het 9°, is het tekort niet verminderd. Integendeel, het is tot f 13017 opgeloopen, en dat terwijl in Haarlem een wasch-, droog- en badinrichting noodig is, begroot op f 13000. Voor de plaatsing dier inrichting was de aankoop van twee huisjes in de Meesterlottelaan noodig geweest, en daarvoor was f 1930 besteed. De aanneming dier inrichting viel mede, eveneens de uitgaven voor de machines.


Jammer echter dat het wringwerktuig te zwaar bleek en een gasmotor moest aangebracht worden, wat, met inbegrip der plaatsing, een uitgaaf van ƒ919.— vorderde, zoodat het geheel, met levering van bijwerk, toch nog op f 14M32 te staan kwam, terwijl aan giften tot dat doel slechts f 13084 was ontvangen. Bijzonder welkom was daarom een gift van f 10000, en het jaar dat met een tekort van f 13017 begon, eindigde met een voordeelig saldo van f 937, zij het dan ook dat er nog eenige onbetaalde rekeningen waren. Aan giften werd dan ook dat jaar, het 10° vereenigingsjaar, niet minder dan f 10000 ontvangen, waaronder f 7000 aan legaten.
De schuld der Vereeniging bedroeg nu, d. i. aan het einde van haar 10° jaar:
Van de rentelooze leening moest nog betaald f 10400, van het renteloos voorschot „ „ „ „ 8400,
en bleef een voorschot van „ 20000.
Toen kwam de vergrooting der keuken op Meer en Bosch en de rioleering en het tweede nieuwe gebouw aldaar (Eben Ilaëzer). Voor dat bouwen was bij het begin van het 11® jaar f 850 ontvangen, een bedrag, dat aan het einde des jaars tot f 10075 was gestegen, maar dat ook nu nog te gering was om tot bouwen te kunnen besluiten, en uit de gewone kas kon niets worden bijgepast. Tegen f 10000 aan giften een vorig jaar, was dat jaar aan giften slechts f 3000 ontvangen. Het slot was dan ook een nadeelig saldo van f 4000, waarbij echter niet onopgemerkt mag blijven, dat van het voorschot ad f 20000, de helft of /10000 was afgelost. Besloten werd, dat wat voor bouwen was ingekomen, zou worden gebruikt voor wat allereerst moest geschieden: de vergrooting der keuken en de rioleering, een werk dat aangenomen werd voor f 11094.—. Het bedrag voor den bouw, f 10075, steeg gelukkig


binnen het jaar tot f 41540, waaronder een gift van / 10000, maar voor vergrooting der keuken en rioleering benevens andere verbouwingen, ook in Haarlem, werd dat jaar ƒ 12230 uitgegeven, zoodat voor een nieuw patiëntengebouw op Meer en Bosch slechts ƒ29310 overbleef.
De vrucht eener circulaire was een cijfer van ƒ17040 aan giften, wat met de pas genoemde ƒ 29310, een totaal geeft van ƒ 40350. Met den bouw van Eben-Hiiezer, aangenomen voor ƒ40881, was een aanvang gemaakt, en, in de eei-ste maanden van 1895 opgeleverd, was betaald ƒ 43407, of 90 % van het geheel, zijnde het geheel met bijwerk en aangebrachte gelegenheid voor centrale verwarming, geklommen tot een bedrag van ƒ 40000. Voor hetgeen nog te betalen viel was ƒ5000 op de nieuwe rekening gereserveerd.
Intusschen was ook van het voorschot, waarvan de helft = f 10000 nog moest betaald worden, ƒ1000 afgelost, en van het renteloos voorschot weer ƒ500.
De toestand was daardoor aldus:
Aan voorschot a 3V2 °/o nog schuldig . ƒ 9000,
„ renteloos voorschot nog 0500,
„ rentelooze leening 83 aandeelen ad
ƒ100 8300,
terwijl het eindcijfer der rekening was
een nadeelig saldo van . . . . „ 1845.
De geheele schuld der Vereeniging bedroeg dus ƒ 25045.
Met dankbaarheid mocht echter worden vermeld, dat al wat door de Vereeniging is gebouwd en al hare eigendommen vrij waren van eenig hypothecair verband.
Gedurende het 15° vereenigingsjaar moest wegens de behoeften in de vrouwen-afdeeling te Haarlem, weeleen beroep gedaan worden op de offervaardigheid.


Dat jaar sloot met een nadeelig saldo van ƒ3000, maar voor het bouwen was ruim ƒ (5000 ingekomen en belegd. In een circulaire werd ƒ 15000 gevraagd, met het gunstig gevolg dat wij 4897/98 over f 10000 te beschikken hadden, welk bedrag rentegevend was belegd. In Haarlem was echter gebouwd: portierswoning, een muur, hek, enz., wat ƒ 7738 kostte. Een nieuw gebouw werd begroot op ƒ 30000. Uit het oogpunt van zuinigheid werd het plan geopperd tot veibouwen van of aanbouw aan een der reeds bestaande huizen. Dat zou slechts de helft kosten. De zuinigheid zou hier echter de wijsheid bedrogen hebben. Een vrijstaand gebouw was beslist noodig. In den aanwas van patiënten zag men eene aanwijzing om niet te aarzelen. Daar nog eenige giften, waaronder een paar vrij aanzienlijke, waren ontvangen, werd het besluit tot bouwen genomen, en daartoe was een voorschot opgenomen van ƒ13000 ad 4 %. Er zou echter zoo gewerkt worden dat de eene helft van het geprojecteerde gebouw zou opgel icht worden en later de andere helft er aan toegevoegd. Die eene helft werd aanbesteed voor ƒ20595. En nauwelijks had de aanbesteding plaats gehad, of, denzelfden dag, overleed de man, die aan de Vereeniging had gelegateerd eenige perceelen wei- en bouwland in de prov. Friesland, geschat op eene waarde van ƒ16100. En toen men, met den bouw bezig zijnde, inzag dat ook het andere deel van het gebouw niet kon worden gemist, verklaarde iemand zich bereid het ontbrekende tegen matige rente te leenen, welke rente kon gevonden worden uit de opbrengst van de huur van het genoemde wei- en bouwland. Dat tweede deel werd tegelijk met eenige andere werkzaamheden aanbesteed voor ƒ21388.
't Nadeelig saldo over 1899/1900 was ƒ19945 groot, wat door het voorschot, dat ƒ 15000 bedroeg, tot ƒ 4049


teruggebracht werd. Voor liet nieuwe gebouw in Haarlem (Silo) moest nog ƒ23692 betaald worden. Het resteerende van het voorschot (ƒ10009) uit het jaar 1880, bedroeg nog ƒ4500. Dit werd ons kwijt gescholden. De geheele schuld der Vereeniging bedroeg aan het einde van het 18° jaar een ƒ 30000, doch, al weer, al wat de Vereeniging bezat, bleef vrij van alle hypothecair verband.
Inmiddels waren ook gelden ingekomen voor de „Kapel", (het „lokaal") op Meer en Bosch, tot een bedrag van ƒ13000, en was men met den bouw er van begonnen. Het heeft gekost ƒ14435.
Het jaar 1901/2, ons 20°, was een goed jaar. Een legaat van ƒ5000 kwam vrij, een ander legaat van ƒ 4000 werd ontvangen, en voor den bouw kwam o. a. in een gift van ƒ5000. De totale schuld aan voorschotten enz. bedroeg echter ƒ34800.
En te Haarlem en te Heemstede moest een gebouw komen voor onze meest ongelukkige patiënten. Voor die twee gebouwen was minstens ƒ100000 noodig.
De Vereeniging had echter weer aan al hare financiëele verplichtingen kunnen voldoen, een deel aflossen der voorschotten, enz., terwijl het nadeelig saldo toch niet meer dan ƒ 1380 bedroeg, nadat voor den nieuwen bouw ƒ 15000 was rereserveerd.
Aangekocht werden te Haarlem 3 perceelen oude huisjes, noodig om plaats te winnen voor den bouw aldaar, en te Heemstede het aan Meer en Bosch grenzend stuk tuin- en moesgrond, en daartoe voor aankoop van terreinen ƒ20601 uitgegeven. Dit was in het boekjaar 1902/3. Voor het bouwfonds werd ƒ5000 op de nieuwe rekening gebracht.
Het Bestuur oordeelde dat het met vrijmoedigheid kon overgaan tot het sluiten eener geldleening van ƒ 100000. Zij werd aldus verdeeld:


Serie A. groot ƒ 50000 renteloos.
Serie B. „ ƒ50000 dragend 4 °/0.
In Serie A. werd deelgenomen voor ƒ 27000.
In Serie B. „ „ » „ 50000.
ƒ 77000.
Dit bedrag kon vermeerderd worden met ingekomen giften voor den bouw, en zoo tot het cijfer van ƒ 93053.07 gebracht. De toestand der kas liet toe nog ƒ 10000 voor den bouw te reserveeren, zoodat in het geheel rentegevend kon belegd worden ƒ103000, en het nadeelig saldo niet meer dan ƒ715.735 bedroeg. Door giften, gekweekte rente, enz. klom het cijfer voor den bouw een volgend jaar tot ƒ110475.58.
Aan het einde van het 23° vereenigingsjaar, 1904/5, was de bouw van twee nieuwe huizen in de vrouwenafdeeling (Rehoboth en Bethel) voltooid. Het werk was aangenomen voor ƒ 54150. Alleen de laatste termijn moest nog betaald worden. Met den bouw op Meer en Bosch (Nieuw-Zoar en vleugel en werkplaatsen, enz.) was aangevangen. Dat werk was aanbesteed voor ƒ91900, waarvan de eerste termijn was betaald. Op de nieuwe rekening werd voor den bouw overgebracht ƒ70000, behalve het bedrag van een vrijgekomen legaat, ƒ0106, op het Grootboek 2V2 °'o-
De financiëele toestand op 31 Maart 1905, zijnde de sluitingsdag van het 23° boekjaar der Vereeniging, was alzoo: gedurende eenige jaren zal geregeld elk jaar de uitloting moeten plaats hebben van aandeelen in de geldleening 1903, wat betreft Serie A. ten bedrage van ƒ2500, Serie B. tot een bedrag van ƒ 1000,
samen ƒ3500.
Verder is er de rentelooze leening van ƒ1902, waarvan nog door jaarlijksche uitloting van 6 aandeelen 20 aandeelen ad ƒ 100 moeten voldaan worden, d. i. dus nog ƒ2000.


Dan rusten op de Vereeniging de voorschotten van 1880/7 en 1900/1, waarvan jaarlijks ƒ 1000 moet worden afgelost, en waarvan aan het einde van het genoemde boekjaar nog ƒ 14000 moest afgelost worden.
Voorts moet worden betaald de rente van een voorschot van ƒ 13000 uit liet jaar 1898/99 ad 4 °/0, zijnde ƒ 520.
Al hetwelk geeft een verplichte jaarlijksche uitkeering van ƒ3500 ƒ000 + ƒ1000 + ƒ520 = ƒ5620.
Op denzelfden datum bedroeg het nadeelig saldo ƒ20038.31, doch nadat, gelijk reeds gemeld is, ƒ70000 voor den bouw was gereserveerd.
Dit bedrag was niet toereikend voor wat in 1905/6 voor den bouw werd uitgegeven. De laatste termijn voor den bouw in Haarlem met liet verschuldigde voor het daarbij gekomen werk, werd voldaan. Ook voor den bouw te Heemstede werden de verschuldigde termijnen betaald, benevens andere met dien bouw in verband staande posten; alles te zamen ƒ75112.57.
Op de rekening van het 25° boekjaar der Vereeniging is voor den bouw overgebracht ƒ13500, rentegevend belegd, en het bedrag van ƒ 6100 inschrijving grootboek 2V2 %, doch dit bedrag was niet voldoende voor de nog te betalen termijnen met al het werk, dat er bijkwam, en dat even noodig bleek.
Wij moesten dan ook het boekjaar 1905,6 sluiten met een nadeelig saldo van ƒ21451, waarvan, opdat de Vereeniging aan hare verplichtingen zou kunnen voldoen, ƒ21000 renteloos is voorgeschoten.
Het laatste jaar van de eerste kwart-eeuw werd ingegaan onder dezen last:


Een voorschot 1886/7 en 1900/1 ƒ 10000 ƒ 13000.
„ rentelooze leening 1902, nog 14 aandeelen ad ƒ100.— „ 1400.
De geldleening 1903. Serie A. renteloos „ 30ü00.
„ B. rentedragend „ 48000.
Voorschot 1898/99 13000.
Het voorschot 1904/5 21000.
ƒ 126900.
Zulk een cijfer kan een tot bezorgdheid neigend mensch wel eens heel bezorgd maken. Daar is in al die jaren wel eens meer een donkere wolk getrokken over het gelaat van hen, die aan het roer zitten. Hoe vurig is dan echter God om hulp en uitkomst aangeroepen. En nog nooit is het geschied dat die wolk niet week voor vroolijke aangezichten. Meermalen zijn wij uitgeholpen op eene wijze, dat wij elkander met verbazing aankeken, 't Was soms ook onder ons: van blijdschap haast niet kunnen gelooven.
't Zijn dan toch ook wel heele sommen, waarvan dit hoofdstuk gewaagt en dat in een Vereeniging, die toch ook voor een belangrijk deel bestaan moet van vrijwillige liefdegaven.
Zoovele goede, groote gebouwen, zoo goed ingericht, en dat terwijl onze geachte Penningmeester haast geen aangenamer uitdrukking op de lippen kon nemen dan deze: alles vrij van hypothecair verband.
Er is dan ook van alle kanten sympathie betoond; groote bedragen zijn ons gezonden, maar ook kleinere waren ons hartelijk welkom. Vereenigingen voor inen uitw. zending; predikanten, die bij de opening der catechisatiebus, ons mededeelden; vrienden, die den inhoud van huisbusjes of Zondagschoolbussen in onze kas deden vloeien; jongelings-vereenigingen, die ons ten voordeele een uitvoering gaven; dames, die een


bazar organiseerden of voorwerpen deden verloten; eenvoudigen, die bij kennissen rondgingen en giften voor ons verzamelden, hoe is op allerlei wijze belangstelling en medewerking verleend. Veel is ons toevertrouwd geworden.
Zouden wij echter zonder legaten zoover zijn gekomen ? Neen. En daarom wenschelijk is het dat zij, die ons steunen, ook bij het maken van hun testament aan ons denken, waarom wij dan ook in elk jaarverslag onze officiëele, wettig-geldende titel doen afdrukken.
Deze luidt:
De Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte, te Haarlem.
Erkend bij Z. M. besluit van 16 Mei 1882, No. 35.
Wat betreft den geldelijken toestand der Vereeniging op het oogenblik, waarop deze bladzijden worden afgedrukt, daaromtrent kan het volgende worden medegedeeld:
Ailossingen en uitkeeringen van rente zullen moeten geschieden uit geregeld inkomende verpleeggelden, collecten, giften en eventueele legaten. Zonder onverhoopt tusschenkomende omstandigheden zal dat ook kunnen geschieden.
Maar — er moesten in den loop van het 25® vereenigingsjaar weer noodzakelijke herstellingen geschieden, veranderingen aan gebouwen plaats hebben, een houten gebouw op Meer en Bosch voor het vlechten van matten, het maken van boenders, borstels en dgl. worden opgericht, enz. Ook de daarvoor benoodigde bedragen zijn ons vriendelijk renteloos voorgeschoten. Maar daardoor is het voorschot van f 21000 dan ook aanmerkelijk opgeloopen.
Het Bestuur heeft gemeend bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan der Vereeniging per circulaire


om feestgaven ten bedrage van f 25000 te mogen vragen, en de hoop bestaat dat langs dien weg dit bedrag zal worden gevonden.
Overigens moeten wij belangstellenden verwijzen naar het 25° jaarverslag, dat in Juni a s. zal ververschijnen.
30 Maart 1907.


IV.
AEN5CHEN.
Bidt dan den Heer des oogstes, dat Hij arbeiders in zijn oogst uitstoote.
Matth. 9 : 38.
Van groot gewicht is de zaak van grond en gebouwen. En een eerste belang daarbij is: geld. Op verschillende wijze: door giften en legaten, voorschot en leening, zijn wij door vriendelijke menschen aan de noodige stoffelijke middelen geholpen. Maar wat is geld, wat zijn alle eigendommen, zonder menschen, die zich in de Inrichting voor den arbeid geven, tijd en krachten aan de kranken en hunne verzorging willen wijden; menschen, die liefhebben en met hunne lielde geschiktheid en tact paren om anderen te leiden, om te dienen altijd en altijd maar weer, om te regeeren, als het moet, en dat uit liefde, liefde alleen, zonder eenig nevenoogmerk. Mag eene Inrichting zulke menschen bezitten, dan ligt daarin voor haar eene allereerste reden om Hem te danken, van wien ook deze goede, groote gave is.
Hoedanig in dat opzicht de ervaring der Vereeniging is geweest, kan ieder zonder veel toelichting uit de volgende bladzijden blijken.
Wij beginnen natuurlijk met het begin, d. w. z. met de nog kleine Inrichting te Haarlem.


Jonkvr. Teding van Berkhout, al had zij van den aanvang de voorkeur gegeven aan de benoeming van eene bezoldigde Directrice, begreep dat dit niet zoo dadelijk kon, en zij zelve had de goedheid om, althans vooreerst, het dagelijkscli bestuur en de leiding der verpleging in het kleine Zoar op zich te nemen. Ook deed zij de belofte, voor de noodige hulp zorg te dragen.
Toen sommigen de voor de hand liggende vraag deden, hoe aan goed personeel te komen, noemde zij dit geen vraag. Zij zou ons aan zusters helpen. Tot het Diakonessenhuis te Utrecht richtte zij het verzoek, haar een zuster ter assistentie te zenden, terwijl ook de Haarlemsche Ziekenverpleging een harer zusters zou afstaan, welke beide zusters dan ander personeel zouden hebben op te leiden. Toen echter bleek dat men te Utrecht den ge vraagden dienst niet kon verleenen, wendde zij zich naar de Inrichting te Bielefeld in Duitschland, waar sedert 1809 een Diakonessenhuis tot vorming van zusters bestond, allereerst ten dienste van de daar twee jaren vroeger geopende Inrichting ter verpleging van epileptischen. Daar, zoo werd terecht verondersteld, zouden geoefende krachten zijn, zusters, theoretisch onderlegd en practisch bekwaam om het niet-alledaagsch en ieder-mans werk: de verzorging van toevallijderessen, op zich te nemen. Toen zij evenwel ook van daar geen hulp kon bekomen, besloot zij Zuster Suze van Baarda, die aan hare Ziekenverpleging verbonden was, met twee andere zusters voor enkele weken naar Bielefeld te doen gaan, ten einde daar met de verpleging van lijderessen aan vallende ziekte kennis te maken.
Laat ons hier met een enkel woord er op wijzen dat in Jonkvr. Teding van Berkhout de eenheid is gegrond, die, van den aanvang af, de Ziekenverpleging op de N. Gracht te Haarlem, in 1884 geworden het


Haarlemsclie Diakonessenhuis, en onze Vereeniging heeft gekenmerkt. Ofschoon ieder vormende een zelfstandig lichaam met eigen Statuten en Reglementen, waren die twee daardoor toch één, dat de stichteres van het eene Huis dezelfde is, die ook het initiatief nam tot het andere, dit laatste zoowel als het eerste aanvankelijk bestuurde, en voor het werk der nieuwe Yereeniging arbeidskrachten verzekerde uit de zusters, die tot het oudere Huis behoorden. Het is dan ook krachtens die nauwe betrekking dat men niet alleen met ons werk te Haarlem is begonnen, maar ofschoon er stemmen opgingen tegen eene vestiging en uitbreiding1 der zaak in en bij Haarlem, waar de grond duur is, men toch gemeend heeft daar te moeten blijven. Het eerste jaarverslag zegt daaromtrent: „Oppervlakkig beschouwd scheen het wel de aangewezen weg om terrein te zoeken daar, waar de grond goedkoop en de lucht gezond is, en langzamerhand eene kolonie kon groeien, als nu bij Bielefeld is. Bij ernstig nadenken durfde het Bestuur dit echter niet aan"... „De tuinman houdt immers het jonge plantje gaarne onder zijn toezicht, vooral wanneer hem nog in zoo menig opzicht onbekend is, wat het voor de goede ontwikkeling en groei vereischt."
Geoordeeld werd dus dat de levensvatbaarheid der nieuwe Yereeniging daarvan afhing. Het Diakonessenhuis moet steeds als Moederhuis aan den te beginnen arbeid voor epileptischen verbonden blijven, dat is het wat bij de oprichting onzer Vereeniging nadrukkelijk op den voorgrond werd geplaatst. En als een groot voordeel van dat nauwe verband werd erkend dat dan de zusters, die onze patiënten zouden verplegen, en in dezen arbeid nog zooveel leiding zouden behoeven, gemakkelijk in overleg konden treden roet de Directrice der Inrichting, van waar zij uitgaan, in haar niet


gemakkelijke taak door bezoek en toespraak van Bestuurders en Bestuurderessen der Vereeniging konden worden gesterkt, en in het Diakonessenhuis een eigen tehuis bezitten, terwijl haar een zeer noodige afwisseling van werkzaamheden kon worden verzekerd, door ze op bepaalde tijden dooi- andere zusters uit het Haarlemsche Huis te doen vervangen.
Gelijk wij boven reeds zagen, werd in Mei 1882 het kleine, voor epiieptfschen bestemde Zoar geopend en werd de reeds genoemde Zuster van Baarda met de verzorging der eerste patiënten belast, onder directie van Jonkvr. Teding van Berkhout, die haar eigen huis bewoonde, doch zich dagelijks in de jonge stichting bevond. Met Zuster van Baarda waren, vóór 1 Mei, nog twee andere zusters uit het Haarlemsche Huis tijdelijk naar Bielefeld gezonden, die, van daar teruggekeerd, zich verder eenigen tijd in het Binnengasthuis te Amsterdam, Directeur Dr. Zeegers, zouden hebben te bekwamen. Tot dit drietal behoorde ook Zuster M. M. J. van Sassenberg, die — hetzij hier in het voorbijgaan opgemerkt — sedert steeds met ons werk in het nauwste verband bleef, nu al jaren in onze Inrichting Hoofdzuster is en zoo een belangrijke plaats in onze vrouwen-afdeeling inneemt.
Den 3en Mei dan werd Zoar geopend met Jonkvr. Teding van Berkhout als directrice en Zuster van Baai'da, als besturende zuster, bijgestaan door een helpster uit de diakonessen of proefzusters. Zuster van Baarda werd echter spoedig daarna ongesteld en werd tijdelijk vervangen door Mej. H. C. Voullaire van Zeist. Deze bleef werkzaam tot Sept. 1884 en heeft dus mede beleefd de opening van Bethesda op den 2011 Mei van dat jaar, waarvan zij tijdelijk de taak van besturende zuster op zich nam.
Als Mej. Voullaire in Sept. van dat jaar vertrekt,


neemt de Directrice zelve tijdelijk de leiding in Bethesda in handen, tot zij die taak kon overdragen aan eene zuster uit Bielefeld, Zuster Anna Danielmeijer, ter zijde gestaan door de Duitsche zuster Augusta Margralï en zuster M. M. J. van Sassenberg, welke laatste hoofdzakelijk de zorg voor de keuken en alles wat de voeding aangaat, op zich nam. Het 4en jaarverslag deelt mede dat tot half April 4886 de kranken in Bethesda met grooten ijver en hartelijke liefde werden verpleegd o.a. door twee zusters uit Bielefeld.
Wij vinden intusschen Zuster van Baarda aan het hoofd van Zoar, als in Augustus 1884 de vrouwen naar Bethesda en de jongens naar Zoar worden overgebracht. Zij heeft de leiding der knapen in den zomer van dat jaar te Zandvoort, en zorgt als een liefderijke moeder voor hen, ook gedurende den moeilijken winter in het huis op het Spaarne doorgebracht.
Als de Duitsche zusters in April 1886 vertrekken, wordt aan Zuster van Baarda de leiding van Bethesda opgedragen, waar zij aanvankelijk met vier andere zusters, die door Jonkvr. Teding van Berkhout werden afgestaan, werkzaam is. Helaas, slechts tot half September 4886 mocht zij hare taak vervullen. Eene ernstige krankheid maakte hare opneming in het Diakonessenhuis noodzakelijk. En weer is het Jonkvr. Teding van Berkhout, die met de meeste bereidwilligheid de leiding in Bethesda op zich neemt. Maar al spoedig ondervindt zij dat die zorg haar op den duur te zwaar zal vallen, en den 4en Nov. 4887 verklaart zij hare taak niet langer te kunnen vervullen. En nu het besluit tot nog grootere uitbreiding genomen wordt, kan zij zich, nu vooral, daarvoor niet langer beschikbaar stellen.
Het Bestuur moet nu trachten eene besturende


zuster te vinden. Den '23en Nov. 1887 wordt benoemd Mej. R. Theesing, die echter de benoeming niet aanneemt; den l()e" Febr. 1888 Mej. A. Hofstede de Groot, die ook bedankt; den 24on Febr. d.o.v. Mej. M. 't Hooft te Dordrecht, die zich evenmin de keuze laat welgevallen, wat ook het geval is mot Mej. Schouw Santvoort, daarna benoemd. Men treedt in onderhandeling met Mej. J. Gaymans, te Rijswijk, die echter niet in aanmerking wil komen, eveneens is dat het geval met Mej. Chabot van Rotterdam.
Den 4on Mei 1888 echter neemt Mej. Schouw Santvoort voor 3 maanden de leiding op zich van de patiënten, wier aantal nu 32 bedroeg, terwijl vijf zusters uit liet Haarlemsche Huis daar werkzaam waren. Den 7en Juni wordt Sarepta ingewijd, en tijdelijk wordt Mej. Schouw Santvoort door Mej. Theesing bijgestaan. Mej. Schouw Santvoort vertrekt den 2on Nov., maar toen kon zij de taak overdragen aan Mej. J. Rrodie, die den 70u Juli tot besturende zuster benoemd, in October voor een maand zich te Rielefeld voor hare taak bekwaamde, en den len Nov. naar ons overkwam.
Na twee jaren, 15 Nov. 1890, vroeg Mej. Brodie ontslag, doch eene bespreking met haar had tot gevolg dat zij hare taak niet nederlegde. Zij heette nu voortaan „Zuster" Brodie. Doch 18 Sept. 1893 komt weer een verzoek om ontslag in, dat haar nu werd verleend. Den 13cn Oct. belast Zuster M. M. J. v. Sassenberg zich voorloopig met de waarneming der taak van Besturende Zuster.
Intusschen waren er van de zijde van het Diakonessenhuis bezwaren gemaakt tegen het afstaan van zusters voor onze verpleging. Reeds in 1888 werd verklaard dat het, bij het steeds toenemen van patiënten, ons moeilijk op den duur van het noodige getal zusters zou kunnen voorzien. Het wilde dat een bepaald getal, en dan tegen vergoeding, zou worden vastgesteld, en indien


dat onvoldoende was, onzerzijds dan voor de ontbrekende krachten zou worden gezorgd. Toen in dien geest ons een voorstel werd gedaan, gevoelde het Bestuur onzer Vereeniging zich daardoor pijnlijk getroffen, en men herinnerde er aan dat de vestiging onzer verpleging in Haarlem alleen was geschied op grond van de betrekking, die de stichteres wilde onderhouden zien tusschen het Haarlemse,he Huis en ons. Immers niet zoo algemeen achtte men onze stichting hier verkieslijk. Het Haarlemsche Huis zeide dat onze Stichting zich zoo boven alle verwachting uitbreidde, dat de vrees van op den duur niet in staat te zijn, ons de noodige krachten te kunnen verleenen, verre van ongegrond was. Hoe het Huis er ook zelf onder leed, ons dit te moeten berichten, het moest blijven verklaren dat het op den bestaanden voet niet kon voortgaan. Den 76» Dec. 1888 bood het ons het concept eener overeenkomst aan, waarbij het voor minstens zes zusters instond, maar dan ook zich tot grooter aantal niet kon verplichten. Maar 3 jaar later, 23 Sept. 1891, deelde het Bestuur van het Haarlemsche Huis ons mede dat er zich ernstige moeilijkheden voordeden bij de uitzending zijner zusters tot verpleging van onze patiënten, en dat verandering in den bestaanden toestand dringend verlangd werd. Het resultaat eener daarover met het Diakonessenhuis gevoerde correspondentie was dat ons Bestuui den 4° Dec. 4891 besloot om zelfde opleiding van diakonessen ter hand te nemen, nadat ook de Directeur het in ons belang achtte dien weg op te gaan, en de Besturende Zuster, schoon niet blind voor de moedijkheden, die het zou opleveren om eigen zusters vooi onze verpleging te bekomen, toch zich beieid verklaarde er mede de schouders onder te zetten.
Hiermede trad eene nieuwe phase in de geschie-


denis der Vereeniging in. Wij betuigden liet Haarlemsche Huis dank voor de zooveel jaren betoonde hulp, doch moesten nu de noodige stappen doen om eigen proefzusters te bekomen, en hare opleiding, een zaak van groote beteekenis 1), te behartigen. En deze bleven niet zonder gunstig gevolg. Enkele der zusters uit het Diakonessenhuis, eertijds bij ons werkzaam, gaven geheel vrijwillig haar verlangen te kennen zich aan onze Vereeniging te mogen verbinden, en enkele nieuwe proefzusters mochten wij aannemen.
In verband met dezen gewijzigden toestand nam het Bestuur een besluit, iemand te benoemen, die speciaal zou zijn voor de opleiding der zusters en de huishouding, terwijl de Besturende Zuster voornamelijk met de zorg voor de patiënten en hare verpleging zou zijn belast. Een daarvoor geschikt geachte Dame werd benoemd, doch deze verklaarde, althans voorloopig, de benoeming niet te kunnen aannemen. Door omstandigheden bleef deze zaak rusten. De Besturende Zuster vertrok in October 1893.
Voor één persoon, de waarnemend Besturende Zuster, was de taak te zwaar. De opleiding, het onderwijs, de zedelijke opvoeding, de geestelijke leiding der zusters, kwamen niet tot hun recht. De bedoelde dame werd op nieuw benoemd, 6 Juli 1894, doch om persoonlijke voor haar ovei'wegende bezwaren, moest zij voor de benoeming bedanken. Eerst den 21en Juni 1895 kon het Bestuur opnieuw tot eene benoeming
') De beteekenis der opleiding om de bezwaren, die daarbij in eene Inrichting, waar veel practische arbeid dag in dag uit moet worden verricht, moeten overwonnen worden, blijkt duidelijk in het hoofdstuk, dat over „de broederschap van Meer en Bosch" handelt. Veel van wat aangaande de opleiding daar in bijzonderheden is uiteengezet, betreft ook de vorming onzer zusters tot diakonessen.


overgaan, ditmaal van Mej. A. A. Kleijnenberg, sedert 8 jaren werkzaam bij het onderwijs aan het Idiotengesticht, te 'sHage, den 5™ Juli nam zij tot aller blijdschap de benoeming aan, om 14 Nov. d. o. v. als Besturende Zuster onzer vrouwen-afdeeling te worden geïnstalleerd. Deze regeling was getroffen: Aan Mej. Kleijnenberg werd voornamelijk de zorg voor de geestelijke en verstandelijke belangen der zusters en patiënten toevertrouwd, terwijl Zuster van Sassenberg, met don titel van Hoofdzuster, voornamelijk met de zorg voor de huishouding en de verpleging werd belast. Mej. Kleijnenberg nam in Maart 1890 de zusterkleeding aan en is den 8e» Nov. 1904 als Diakones ingezegend.
14 Nov. 1895 zal voor onze Inrichting te Haarlem een dag van groote beteekenis blijven. Ieder hield zich van te voren overtuigd dat wij in de nieuwe Besturende Zuster eene groote gave Gods hadden ontvangen; dat zij de aangewezen persoon was, die op de rechte wijze de sedert twee jaren openstaande plaats zou bekleeden. Dat wij ons niet hebben vergist, weet elk, die binnen onze stichting te Haarlem geen vreemdeling is; weet vooral het Bestuur, dat van zeer nabij bekend is met de wijze, waarop Zuster Kleijnenberg hare gewichtige taak heeft aangevat, en dat de toewijding kent, waarmede zij die nu reeds zoovele jaren, tot zegen van velen, vervult.
En onze Hoofdzuster, zooals altijd te voren, bleef zij zich voor allen en alles inspannen, en hoe zij geheel de harten van zusters en patiënten bezit, is vaak treffend gebleken, zeker niet het minst, toen zij op den 4en Juni 1902 haar 25-jarige werkzaamheid als
zuster mocht vieren.
Samen behartigen zij al de belangen der Inrichting
in de beste verstandhouding.


In hoever wij met liet vinden van zusters geslaagd zijn moge uit het volgende staatje blijken.
Wij begonnen met 6 zusters uit het Haarl. Huis tot ons overgegaan, en 3 rechtstreeks tot ons kwamen, zoodat wij aan het einde van het jaar 1801/92 in het bezit waren van
ingezegende zusters ï/d Proeltiju.
1 <) 8.
Eitide 1892/93 1 15.
„ 1893/94 1 0.
1894/95 1 40.
„ 1895/96 1 15.
„ 1890/97 1 10.
„ 1897/98 02) 12.
„ 1898/99 0 17.
„ 1899/1900 103) 10.
„ 1900/1 10 17.
„ 1901/2 10 17.
„ 1902/3 10 19.
„ 1903/4 10 20.
„ 1904/5 21 4) 12.
„ 1905/0 20 17. „ 1900/7
Deze zusters werken niet alle meer uitsluitend binnen de Inrichtingen te Haarlem. Er zijn zusters werkzaam op vaste posten, en bovendien worden er, wanneer dit eenigszins mogelijk is, afgestaan voor particuliere verpleging. Hoezeer het ons echter aan voldoende krachten ontbreekt om genoegzaam hulp
') Zuster van Sassenberg.
2) In dit jaar had voor de eerste maal een inzegening tot Diakones plaats.
3) In dat jaar zijn weer 4 proefzusters ingezegend.
*) In dat jaar konden II proefzusters ingezegend worden. Onder dit getal behoort ook de Besturende Zuster.


buiten onze eigen Stichting te wijzen, kan hieruit blijken dat gedurende elf achtereenvolgende jaren slechts kon worden voldaan aan 12 van de 15, '*2 van de 57, 13 van de 48, 75 van de 159, 11 van de 50, 10 van de 23, 2 » van de 30, 8 van de 25, 10 van de 26, 3 van de 16, 6 van de 19 aanvragen.
Verder genoot de stad Delft door middel van de Wijkvereeniging „Rehoboth" van de werkzaamheid eerst, in 1897/98 van één, daarna van 1899 tot 1903 van twee onzer zusters; één nam van 1897 tot 1899 den dienst van ziekenmoeder waar in het Gereformeerde Weeshuis te Haarlem; één werd voor een jaar afgestaan (1899/1900) in dienst van de Luthersche Gemeente te Arnhem; een ander assisteerde tijdelijk in het Diaconessenhuis te Hilversum. In 1900/1 begon één onzer zusters wijkwerk te Tiel, dat een jaar later 2 zusters ontving, die nog steeds daar werkzaam zijn. Een jaar later ging een zuster tot hetzelfde doel naar Ruurloo, en weer een jaar later een ander als wijkzuster in een der kerkelijke wijken van Haarlem.
Op „Meer en Bosch" is sedert 1911 één zuster geplaatst; sedert 1903 werken daar 2, later 4 zusters, staande aan het hoofd der garderobe, der huishouding, der kinder- en der naaiafdeeling. Zoo togen ook in 1906 3 zusters voor de Gemeentelijke ziekenverpleging naar Meppel, en kon in 1905 een zuster voor den tijd van 5 jaren aan het Biakonessenhuis te Batavia worden afgestaan.
Boden er zich meer jonge dochters bij ons aan, het aantal zusters zou grooter zijn, en was dat laatste het geval, wij zouden naar buiten meer diensten kunnen bewijzen, waar die nu, uit gebrek aan voldoende krachten, afgewezen moeten worden.
Wat een heerlijke gelegenheid biedt ook onze Inrichting om den Heer te dienen in zijne kranken en


ellendigen — liet aantal onzer vrouwelijke patiënten heeft het getal van ongeveer 200 bereikt — en alzoo barmhartigheid te betoonen in blijmoedigheid.
De zusters — dit mag met dankbaarheid getuigd worden — gevoelen zich in onze Inrichting als in haar eigen „te huis" recht gelukkig. Niemand, die ze daar ooit gadesloeg, zal ooit een indruk van het tegendeel hebben ontvangen. Met de kranken, groot en klein, gaan zij op en neer, en over deze wordt daar als „de kinderen" gesproken. Zonder dagelijks terugkeerende moeilijkheden gaat de arbeid niet, maar des ondanks doen zij wat er te doen valt en dat is veel — met opgewektheid. Er wordt veel gezongen, ook onder den arbeid, en de zusters doen daar niet alleen aan mede, maar gaan daarin voor. Het medisch onderwijs der geneesheeren doet de proetzusters vorderen in kennis van het menschelijk lichaam en de eischen eener goede verpleging, en de „beroepslessen , die den Directeur aan oudere zusters en Br. Hoekendijk aan de nieuwelingen geeft, brengen allen telkens bij vernieuwing den ernst van het werk onder de aandacht De Besturende Zuster geeft er geregeld „bijbelles", en, geholpen door particulieren, die veel voor de Inrichting en het diakonessenwerk gevoelen, wordt er taal-, muziek- en zangonderwijs gegeven. De zusters nemen natuurlijk deel aan de godsdienstige samenkomsten met de kranken, doch bezoeken ook de godsdienstoefening in de stad, — en zij genieten mede van hel genot van zoo menigen feestavond, als het alledaagsche leven komt afwisselen en waartoe belangstellenden van buiten vaak hunne gaven besteden. Een „familie-avond" is voor de zusters hoogst gezellig, en een bidstond geregeld gehouden, draagt niet weinig bij om de onderlinge eensgezindheid te bevestigen.
Ieder vrage het onze zusters, hoe zij het hebben,


en zij aarzelen niet niet een regel uit een gezangvers te antwoorden: „Voorwaar, wij hebben het goed."
Wist dat zoo menige jonge dochter; kon dat geloofd worden door zoo menigeen, die wel aanleg en gaven bezit voor het diakonessenwerk, maar zich door allerlei vooroordeelen er van laat terughouden, zij zouden hier een uitnemende gelegenheid kunnen vinden om den lieer te dienen in zijn armen en ellendigen. Ach, zuchten en bidden wij vaak, ook met het oog op den arbeid naar buiten, die zoo telkens van ons gevraagd wordt: Mocht het getal onzer zusters maar meer aangroeien!
Verlaten wij Haarlem en richten wij ons oog naar Heemstede. Als wij mannelijke patiënten zullen verplegen, dan moet er een Directeur komen, zóó had men geoordeeld, en daarnaar heeft men gehandeld. Hieruit volgt dat de benoeming van eer; Directeur, dien het Bestuur gevonden had in den beminnelijken Ds. L. H. F. Creutzberg te Woudenberg, wiens aanstelling mogelijk was geworden, doordat sommige bestuursleden gedurende vijf jaren voor zijn salaris zouden instaan, en die zich met al de liefde van zijn ruim hart en alle hem ten dienste staande krachten terstond geheel gaf aan een werk, dat voor hem zooveel bekoorlijks had, dat diens benoeming, zij het dan al niet uitsluitend, dan toch voornamelijk geschiedde met het oog op Meer en Bosch.
Zuster van Baarda, met de leiding der jongens belast, klaagde over het moeilijke van hare taak. De knapen, aan wie om hunne kwaal te huis zoo veel was toegegeven, moesten nu aan tucht, gehoorzaamheid en werkzaamheid worden gewend. Dit ging niet gemakkelijk. Voor de tucht was een mannelijke hand noodig, en, om de hevigheid der toevallen, bovendien


mannelijke kracht. Daarom wordt te Bielefeld om mannelijke hulp gevraagd, en ontvangt de Vereeniging die in 1884 in Br. C. Schnake, die mede het huis op het Spaarne betrekt. Deze geeft in Febr. 1885 reeds zijn verlangen te kennen om met Mei naar Bielefeld te mogen terugkeeren. In April komt hij met den benoemden Directeur, Ds. Creutzberg, en de 8 jongens op Meer en Bosch, en wordt daar als Besturende Broeder werkzaam. Op nieuw drukt hij zijn verlangen uit om met Nov. te mogen vertrekken, doch hij blijft er tot '1 Juni 1886. Als oorzaak van zijn verlangen om naar Duitschland terug te keeren staat vermeld, dat hij het met de „broeders" niet vinden kan. Verschil van nationaliteit en verschil in confessioneele opvattingen zijn daarbij in het spel; volgens anderen echter stond meer in den weg zijne Duitsche spraak, en bovenal, de strengheid der tucht, die hij op broeders en patiënten wilde toepassen, en die veel van het onverzettelijke van het militairisme had. Zóó konden moeilijk harten voor hem gewonnen; geen vertrouwen gekweekt worden. liet prikkelde veeleer telkens tot verzet legen gemaakte, telkens verzwaarde bepalingen.
Van „broeders" gesproken, de Directeur wenschte zich op de vorming van jonge mannen tot „diakonen" toe te leggen. Aanvankelijk werden zij, die zich aan den arbeid wilden geven, evenals eertijds met de Zusters was geschied, naar Bielefeld gezonden, waar in 1872 geopend was het diakonenhuis „Nazareth", tot vorming Tan broeders voor de ziekenverpleging en der inwendige zending, om daar van de verpleging op de hoogte te komen. De eerste, die daar, in 1885, heentrok, was een jongeling uit Haarlem, die echter spoedig ziek terugkeerde en 13 Dec. van dat jaar in het Haarlemsche Diakonessenhuis overleed. Drie anderen vertrokken in datzelfde jaar naar Biele-


feld, maar of de resultaten niet bevredigden, of om welke andere oorzaak ook, zij keerden in liet begin van '8G terug, kwamen op Meer en Bosch, en in 1886 besloot het Bestuur geen broeders meer naar Duitschland te zenden. Onderscheidene jongelingen hadden zich reeds voor de verpleging van mannelijke patienten aangemeld, zoodat men begin van het jaar 1886 reeds een negental bezat, waarvan er 3 nog in Bielefeld waren, één voor zijne opleiding in het Buitengasthuis te Amsterdam zich bevond, en 5 op Meer en Bosch werkzaam waren. Tusschen die broeders nu en den Besturenden Broeder liet de verhouding veel te wenschen over, zoodat het Bestuur het heel goed vond dat Broeder Schnake van zijne taak onder
ons ontslagen werd.
Tot zijn vervanger werd tijdelijk aangesteld de zendel in g-leeraar Willemse, van Aberdeen in de Kaapkolonie, met verlof in het vaderland. Deze kwam den 1®" Juni, doch bleef slechts één maand. Ook werd gevoeld dat er vrouwelijke hulp op Meer en Bosch moest zijn, en het zonder deze niet goed kon gaan. Daarom was Zuster van Sassenberg in het begin van Februari 1886 naar Meer en Bosch gekomen om er de huishouding te besturen. Den '16™ Juni werden met den titel van „vader" en „moeder" benoemd de lieer T. Demmendaal en echtgenoote, die den len Juli daarop werden geïnstalleerd, waarop Zuster van Sassenberg Meer en Bosch weer verliet. Op denzelfden len Juli° vertrok ook de Heer Willemse, die- den len Aug. weer naar zijn gemeente terugkeerde.
Met de komst van vader en moeder Demmendaal was nog niet alles gewonnen. Den 26e" Mei 1887 vroegen zij hun ontslag en 23 Augustus verlieten zij
de Inrichting.
Een der oudste broeders werd als waarnemend


Besturende Broeder aangesteld, en in een echtpaar, „vader" en „moeder" Strik, werden de geschikte personen voor de keuken gevonden. Zij kwamen 24 Aug. '87 en brachten, zoo wordt van hen getuigd, een zegen op Meer en Bosch. Tot Juli '94 bleken zij ons te oud voor de vermeerderde keukenwerkzaamheden. Zij bleven op Meer en Bosch wonen en deden nog kleine bezigheden. Tot zijn dood in Febr. 1899 was vader Strik eene levende prediking van een blijmoedig christendom. Moeder Strik houdt als weduwe nog altijd verblijf in onze Inrichting, waarmede zij als saamgewassen is.
Allerlei overwegingen hadden intusschen plaats gehad, hoe aan een bekwaam hoofd onder den Directeur te komen. Men wilde het leven der broeders aangenaam, gezellig maken. Al weer dacht men er aan een broeder uit Duitschland te laten komen, en wel werden daartegen bezwaren opgeworpen, met het oog op het Hollandsche karakter der Inrichting, dat niet mocht worden prijsgegeven, maar — de nood drong. De gang van zaken liet veel te wenschen over.
Toch is er geen Duitsche broeder gekomen. De godsdienstonderwijzer P. Buisman Mz. te Steenwijk verklaarde zich den 2on Dec. bereid, de taak van besturende broeder op zich te nemen, en van zijn optreden had men goede verwachtingen. Na eerst eenigen tijd te Bielefeld en in de diakoncn-Anstalt te Duisburg te hebben doorgebracht, ten einde zich practisch te bekwamen, werd hij den 9e" Maart 1888 geinstalleerd.
Voor de verzorging der kleinste jongens, tevens belast met het toezicht op de garderobe en de zorg voor de wasch, was benoemd en sedert Jan. van dat jaar werkzaam Mej. de Weduwe van Oeveren-Nijenhuis.
Geheel aan de behoefte was ook door het optreden


van den Heer Buisman niet voldaan, en al te zeer werd gevoeld wat ontbrak, en waarin niemand anders dan een beschaafde vrouw kon voorzien. Men was zoo gelukkig zulk eene te ontmoeten in Mevr. de Wed. Willinge Gratama—Hartogh Heijs, die in Maart 1880 werd benoemd voor de huishouding op Meer en Bosch, de benoeming aannam, en geinstalleerd werd op 23 Mei, tegelijk met de inwijding van het nieuwe gebouw aldaar (Salem). Haar werd, voornamelijk voor de kleeding en de wasch, toegevoegd Mej. Joh. de Bruin, die 27 Sept. '89 daartoe naar Meer en Bosch overkwam.
Nu brak aan het jaar 1890, voor Meer en Bosch een jaar van bijzondere beteekenis geworden.
Mej. van Oeveren zou 1 Mei vertrekken, de heer Buisman den len April, en den 3"1 Jan. zag de Directeur zich op aandrang van zijn geneesheer om gezondheidsredenen genoodzaakt te verzoeken, hem met ingang van de maand April te ontheffen van de taak, die hem zoo lief was, maar veel te zwaar voor zijn verminderde krachten.
Dat was voor onze Vereeniging een van die tijden, waarin het, zooals iemand het zoo juist besclnecf, den schijn heeft dat alles ons gaat ontvallen en men met volle kracht achteruitgeslagen wordt. Wendt God niet zulke harde middelen aan, om ons goed te doen ge\ oelen dat Hij, alleen Hij, de onmisbare is? Gelukkig dat Hij ook nog wat anders doet. Hij verandert zulke beroeringen in zegeningen, evenals de wind den boom schudt, om hem daardoor te vaster te doen wortelen.
Er waaien echter ook wel eens boomen om dooiden storm. Zou nu alles wat men onder veel zorg en wezenlijk groote, diep gevoelde bezwaren, tot stand had mogen brengen, op eenmaal worden weggeslagen? Zou de vrucht van al dat overleggen, dat kamÖ


pen tegen de omstandigheden, dat bidden en worstelen, nu niet anders dan ijdelheid zijn? Wie weet of dergelijke vragen niet in menig hart zijn opgerezen, misschien ook wel zijn uitgesproken!
Dat gedwongen heengaan van den Directeur bracht het Bestuur in groote moeilijkheden. Doch hij moest gaan. Hij nam een beroep aan als Predikant te Hoogland, en den lcn April 1890 nam hij afscheid van de stichtingen. Allen die hij verliet, weenden. En hoe zwaar werd die dag voor den hartelijk beminnenden man zelf!
Hoe nu in al de behoeften te voorzien ?
Om den bestarenden broeder te vervangen werd de aandacht gevestigd op den Heer J. G. Bleeker, neef van den Directeur Creutzberg. Men hoorde van zijne vele goede hoedanigheden, doch men meende dat hij om zijn nog jongen leeftijd en zijn gemis van ervaring niet de geschikte persoon kon zijn om anderen te leiden. Toch werd hij den 18en Jan. 1890 benoemd voor een halt jaar, ingaande 1 April, terwijl hij tot dien tijd te Bielefeld had te vertoeven. Den lon April vertrekt de Heer Buisman en komt de Heer Bleeker, die echter vooraf te kennen heeft gegeven, dat hij zich slechts tijdelijk aan Meer en Bosch kon wijden.
Mej. v. Oe veren vertrekt 1 Mei. Een broeder zou voorloopig zich met de dagelijksche leiding der jongens hebben te belasten.
De Heer Bleeker had de zaken op Meer en Bosch in haar geheel te behartigen. Hij was besturende broeder en directeur tegelijk. En het Bestuur heeft zich kunnen verheugen in hem iemand te hebben bezeten, die, al was hij nog jong, met veel ijver en grcote takt eene moeilijke taak heeft vervuld. Door zijne bekwaamheden en wijze van omgang heeft hij onder patiënten en broeders aller achting en liefde verworven.


Echter, reeds 11a 5 maanden, tot Directeur van het Te Huis voor Gymnasiasten, destijds te Amersfoort, benoemd, moest hij, in Aug. 1890, Meer en
Bosch verlaten.
De heer F. J. Los, Doctorandus in de theologie, was bereid tijdelijk het werk op te nemen, dat de Heer Bleeker had neergelegd.
Intusschen werd uitgezien naar de komst van den nieuwen Directeur, liet Bestuur had tot opvolger van Ds. Creutzberg benoemd Dr. L. Heldring, destijds predikant te Middelburg, die echter redenen had de benoeming niet aan te nemen. Toen was de keuze gevallen op den Heer J. L. Zegers, zendelingleeraar te Indramayoe op West-Java, die, krachtig overtuigd van Gods wil in deze, meende de benoeming niet te mogen afwijzen. Den 2on October werd hij plechtig tot zijne taak ingeleid, en het Bestuur en velen met het Bestuur koesterden goede verwachtingen voor de toekomst van het werk.
De oudste broeder der Inrichting, Broeder B. van Dam, werd door den nieuwen Directeur tijdelijk als Besturende Broeder aangesteld, terwijl deze onmiddellijk met den heer Bleeker, wiens hart zeer aan Meer en Bosch hing, in correspondentie trad over diens mogelijken terugkeer naar onze Inrichting. Op de gestelde condities sprong echter een nieuwe benoeming af.
Al dadelijk zon de Heer Zegers, willende treden in het voetspoor van zijn voorganger en zich willende toeleggen op krachtige ontwikkeling van het diakonaat, op vermeerdering van het aantal broeders, en het Bestuur liet hem daarin de handen vrij.
Doch aan dit belangrijk onderwerp wordt een afzonderlijk hoofdstuk gewijd onder het opschrift: „De broederschap van Meer en Bosch".
De zorg voor de kinderen kon weer uit de handen


der broeders worden genomen. Den 27°" Juli 1801 werd Mej. G. de Boer tot kindermoeder aangesteld. Helaas! in Mei 1893 moest zij wegens eene ziekte, die eene operatie in het Diakonessenhuis noodzakelijk en haar voor dit werk ongeschikt maakte, die betrekking neei leggen.
Den 12™ Jan, 1884 trad Mej. Maas in haarplaats.
In Maart 1892 zijn nog eenmaal onderhandelingen met den Heer Bleeker geopend over de betrekking als Besturende Broeder, doch ook deze leidden tot geen resultaat.
Den K'en Jan. 1896 werd op voorstel van de Besturende zuster Kleijnenberg een proef genomen met de verpleging van knapen in de vrouwen-afdeeling. Zoo kwamen dan toch weer jongens op dat terrein. Alleen kinderen beneden l()-jarigen leeftijd zouden daar geplaatst worden, de grootere jongens zouden te Meer en Bosch onder leiding van een broeder blijven. De proef in de vrouwen-afdeeling is zoo goed geslaagd, dat de noodzakelijkheid of wenschelijkheid eener verandering in dit opzicht niet is gebleken.
Tot besturende broeder op Meer en Bosch was den 10 Juni 1892 voor een jaar aangesteld de Heer J. J. van Beuge, godsdienstonderwijzer. Na eenigen tijd te Bielefeld te hebben vertoefd, aanvaardde hij den 7on Oct. van dat jaar zijn werk onder ons, was tot aller genoegen werkzaam, doch vertrok in Juli 1894, wegens eene benoeming tot Evangelist te 's Hage.
Intusschen bood de broederkring op Meer en Bosch nu zelf krachten aan, en kon Broeder E. Meuleman, die eenigen tijd, tijdens de Heer v. Beuge besturende broeder was, en onder den titel van hoofdbroeder, het werk met hem gedeeld had, de opengekomen plaats innemen. Hij was als besturende broeder werkzaam tot Maart 1898, toen liij vervangen werd door den


nog jeugdigen, maar actieven Broeder M. J. Bogert. £11° indien ooit van iemand is kunnen gesproken worden als van „de rechte man op de rechte plaats", dan kon dat van dezen jongen man geschieden, die veel liefhad, en eens door iemand, die het weten kon, den toenmaligen Voorzitter des Bestuurs, Dr. A. J. Th. Jonker, „de persoonlijke dienstvaardigheid" is genoemd. Hoe won hij de harten der patiënten! Hoe verstond hij de kunst het aangegroeid aantal broeders aan zich te verbinden! Hij werd steeds meer „de rechterhand" van den Directeur, hij, de altijd werkzame, zorgzame, wakkere, immer vriendelijke broeder! Een weldaad, een zegen werd hij voor grooten en kleinen, en voor de kleinen niet het minst. Door allen werd hij om het meest bemind, en ieder hield hem voor onmisbaar.
Ach, wij hebben hem verloren door den dood. Midden uit zijn bedrijvig, gezegend leven nam God hem van ons weg. Pas 32 jaar oud, nadat hij ruim -12 jaar aan onze Inrichting was verbonden en 0 jaar zijn belangrijke post als Besturende Broeder met zooveel hart en zooveel energie had vervuld, werd hij, 9 Febr. 1904, tot hooger werkkring opgeroepen. Wat zijn er om dat verlies tal van bittere tranen geweend!
Een der andere broeders, Broeder J. A. Muller, kreeg nu de opdracht de taak op te nemen, die de overledene had moeten neerleggen, en deze was sedert Febr. 1904 met grooten ijver en volle toewijding als Besturende Broeder op Meer en Bosch dag in dag uit bezig in een arbeid, die in den loop der jaren zoozeer in omvang is toegenomen, dat zij te zwaar werd voor de krachten van één mensch. Het werk werd nu verdeeld tusschen hem en Broeder F. II. Jonker, welke laatste tevens met het voeren van een deel deiuitgebreide en zich steeds vermeerderende correspondentie werd belast.


Docli deze regeling bleek, geheel tegen onze bedoeling, slechts tijdelijk te kunnen zijn. Wegens de overplaatsing eens broeders kwam de evangeliesatiepost Ilees bij Nijmegen open, en Broeder Muller was de man, die werd aangewezen om dien post te bezetten. Broeder Jonker werd nu Besturende broeder op Meer en Bosch en Broeder C. Slooten, voornamelijk voor de verpleging en het toezicht op de werkzaamheden in de gebouwen en werkplaatsen en op het terrein, tot Hoofdbroeder aangesteld.
Nog van een andere belangrijke verandering moet melding gemaakt worden.
Mej. Joh. de Bruin zag zich wegens familieaangelegenheden genoodzaakt tegen l i Nov. 1891 ontslag te vragen, en Mevrouw de Wed. Gratama moest dit, mede om geldige redenen, doen tegen 1 Jan. 1892.
In de plaats van Mej. de Bruin verklaarde Mej.C. G. llappard zich bereid, tijdelijk de betrekking, die de eerste had moeten opgeven, te vervullen. Zij was onder ons werkzaam als hoofd van de naai-, verstel- en strijkkamer, en dat met de grootste stiptheid, tot het jaar 1897, toen zij naar Arnhem vertrok, om daar als Directrice van het Doorgangshuis op te treden.
Bij het vertrek van Mevr. Gratama nam de echtgenoote van den Directeur de leiding van alle huishoudelijke aangelegenheden in handen, en belastte zich onder meer ook met de zorg voor de kleinste patiënten, de kinderen. Ofschoon sedert haar optreden de werkzaamheden met elk jaar belangrijk zijn vermeerderd, heeft zij met alle beschikbare kracht en groote moederlijke zorg voor allen, op door ieder gegewaardeerde wijze de omvangrijke taak mogen vervullen.
In dien tijd is zij ter zijde gestaan behalve door genoemde Mej. Rappard, door Mej. Hoekstra, latei' Direc-


trice van hGt Te Huis voor vrouwen te Leiden, en een paar anderen, die niet lang onder ons verkeerden, tot Mej. de Bruin in 1895 weer terugkeerde, en als huismeesteres werkzaam bleef tot uit. Dec. 1903, toen belangrijke familieomstandigheden haar andermaal tot heengaan noopten.
Sedert berust de zorg voor de huishouding, voor de naaiafdeeling, voor de kleeding en — voor de kleinsten onzer patiënten in handen van vier onzei eigen Zusters-diakonessen, terwijl het oog van de echtgenoote van den Directeur over dat alles gaat, en men zou van nabij met het werk en het dagelijkscli leven binnen de Inrichting bekend moeten zijn om te kunnen begrijpen wat het woordje „alles" in dit verband te beduiden heeft.
Neen, Mevr. Zegers voorzag het niet dat bare taak dien omvang zou krijgen, toen zij er bij het begin van 1892 bij wijze van proef mede begon. Een officiëele aanstelling heeft nooit plaats gehad, en schertsend zegt ze vaak, dat ze nog steeds „waarnemend" is. Maar evenmin heeft iemand op 20 April 1885, toen die eerste jongens op Meer en Bosch aan kwamen, kunnen bevroeden dat het werk zich daar in zulk een mate zou ontwikkelen er zijn nu ± 200 patiënten benevens een 50 a 55 broeders -en dat op Meer en Bosch zoo veel zegen zou worden genoten en zooveel zegen van dat in nederigheid begonnen werk zou uitgaan.


V.
GENEESKUNDIGE DIENST.
Eert den medicijnmeester tot uwe behoeften, met de eer, die hem toebehoort, want de Heer heeft ook hem geschapen. Geeft den medicijnmeester plaats, en laat hem niet van u, want gij behoeft hem.
Spr. van Jezus Sirach 38 : 1, 11.
Eene hoogstbelangrijke aangelegenheid in onze Inrichtingen is — zeer natuurlijk — van den aanvang af geweest de voorziening in de geneeskundige hulp, die onze patiënten en hunne verzorgers en verzorgsters behoeven.
Deze is, gelijk van zelf spreekt, aan een bevoegd geneeskundige opgedragen, die onder ons naast den Directeur zijn eigen plaats inneemt. Met dit laatste willen wij dit zeggen: de beteekenis van den geneeskundigen dienst wordt in onze Inrichtingen ten volle en dankbaar als een zaak van zeer groot gewicht door ieder erkend, en dus de geneesheer geëerd „met de eer, die hem toebehoort." Dit uit te spreken is niet overbodig, nu in onze Inrichtingen niet de geneesheer de leiding van het geheel in handen heeft, m. a. w. niet een geneesheer Directeur dei' Inrichtingen is.
Dat dit wel het geval zou zijn, is wel eens door


een enkele in de vergaderingen des Bestuurs aanbevolen. Toen er in 1884 sprake kwam van de aanstelling van een Directeur voor de Inrichtingen, en men daarvoor uitzag naar een predikant, was er een bestuurslid, dat voor die taak een medicus meer aangewezen achtte dan een pastor, en dit aldus motiveerde: bij de verpleging van epileptischen mag men niet uit het oog verliezen, dat men met eene lichamelijke krankheid te doen heeft, en middelen ter genezing moeten worden gezocht. Doch zonder dit ook maar even te betwisten, integendeel dit ten volle beamende, verklaarden toch alle andere bestuursleden: hoofdzaak moet zijn en blijven de geestelijke leiding.
Den Directeur moet kunnen worden toevertrouwd de herderlijke zorg voor de kranken en die hen verplegen ; de opleiding van allen, die zich aan den arbeid der dienende liefde willen wijden; de prediking, het godsdienstonderwijs; in het algemeen die geestelijke leiding, die in onze Inrichtingen noch patiënten noch verplegenden mag worden onthouden. En hiermede kan niet een medicus als zoodanig worden belast.
Toen evenwel voor de tweede maal een Directeur moest worden benoemd, werd door dezelfde stem van zes jaren vroeger uitgesproken dat het doel der Vereeniging volgens hare statuten is lijders aan vallende ziekte te verplegen, en het dus voor de hand ligt dat een geneesheer als Directeur aan het hoofd der Stichtingen daar meer op zijn plaats is dan een predikant. Bovendien zouden de Inrichtingen met een geneesheer als Directeur meer vrucht kunnen plukken van de wetenschap. En als Dr. Heldring tot Directeur is benoemd, doch bedankt, en er dus, nu voor de derde maal, een keuze moet gedaan worden, klinkt die zelfde stem opnieuw in de bestuursvergadering. Telkens echter is ze beantwoord met een heenwijzing naai'


het karakter der Vereeniging, volgens hetwelk niet de geneeskundige behandeling, hoe onmisbaar ook, maar de geestelijke leiding op den voorgrond moet treden. Ook met het oog op de opleiding der broeders en ook wijl een Evangeliedienaar door zijn ambt meer in staat is liefde en belangstelling voor de zaak in de Gemeente te wekken, meende men, mocht aan liet hoofd der Inrichting niet een medicus staan.
Dit beginsel is dan ook trouw gehandhaafd, en door niemand der behandelende geneesheeren, die ons hunne diensten hebben willen bewijzen, is daartegen ooit eenige bedenking ingebracht.
Van dezen sprekende kan niet anders dan met innige dankbaarheid, maar ook met diepen weemoed, worden gedacht aan wijlen den voortrcffelijken Dr. S. Posthuma, den man, die op de ontwikkeling van ons werk grooten invloed had en zich in den bloei onzer Vereeniging zoo hartelijk verheugde.
Toen met de verpleging van epileptischen zou worden aangevangen, werd hij uitgenoodigd een jaar lang de Vereeniging te helpen. Volgaarne verklaarde hij zich bereid dit, zelfs kosteloos, te doen. Maar niet slechts een jaar, — zoolang bij leefde en kon, heeft hij dit volgehouden. Toen het aantal patiënten steeds aangroeide liet zijn bezoek door zijn eigen meer dan drukke praktijk wel eens te wenschen over, wat meermalen onzerzijds een klacht uitlokte, en den Directeur deed spreken van de wenschelijkheid der aanstelling van een geneesheer, die op vaste tijden de Inrichting zou kunnen bezoeken. Maar èn de liefde van den beminden dokter voor de zaak, die hij als zijn eigen zaak beschouwde, èn onze gehechtheid aan hem, weerhielden ons van hem daarmede te bedroeven. Wel werd hem ons bezwaar overgebracht en deed hij meer voor ons dan waartoe zijn praktijk hem tijd en krachten


puilde, tot een ernstige krankheid hem noodzaakte, <le behandeling aan zijn zoon, Dr. J. Posthuma, over te dragen. Den 16°" Dec. 1895 overleed de man, door allen beweend, die zijn liefdevol hart en zijne groote bekwaamheid als geneesheer hadden leeren kennen. Niet minder dan 13 jaren achtereen heeft hij ons onverdrotenen geheel belangloos gediend en op meer dan ééne wijze onze belangen trouw behartigd.
In zijn plaats werd Dr. J. Posthuma officieel aangewezen om de taak van zijn talentvollen vader over te nemen. Na zijne benoeming ondernam hij een wetenschappelijke reis, terwijl, zoo lang zijne afwezigheid duurde, Dr. Krol te Haarlem welwillend de praktijk waarnam. Niet lang evenwel is Dr. Poslhuma Jr. onze geneesheer geweest. Reeds in Sept. 1897 nam hij zijn ontslag. Toen was Dr. M. C. A. Bijleveld te Haarlem zoo welwillend, zich tijdelijk met de behandeling onzer kranken te belasten.
Maar daar gingen in het Bestuur stemmen op voor de benoeming bepaaldelijk van een zenuwarts, en nadat Dr. J. Timmer te Haarlem, weleer geneesheer aan het Krankzinnigengesticht te Utrecht, daartoe was aangezocht en deze, na een bezoek aan onze Inrichtingen, zich niet ongenegen betoonde eene eventueele benoeming aan te nemen, werd deze specialist in November 1897 met algemeene stemmen tot geneesheer onzer Inrichtingen benoemd. Hij nam de benoeming aan, en was weldra onder allen een zeer gewenscht man. Helaas! zijne velerlei andere werkzaamheden deden hem, voornamelijk om den afstand, en met het oog op acute gevallen vooral, in Febr. 1901 bezwaar maken den geneeskundigen dienst in de mannenafdeeling te blijven waarnemen. Op zijne aanbeveling werd toen voor dat deel onzer Vereeniging benoemd Dr. M. Colenbrander te Heemstede, dien hij


als psychiatrisch adviseur bij voorkomende gevallen zou tei'zijde staan, terwijl hij zelf geneesheer voor de vrouwen-afdeeling te Haarlem zou blijven. Ook Dr. Colenbrander maakte zich spoedig voor ons zeer verdienstelijk, iemand, dien men wat gaarne op Meer en Bosch zag verschijnen, en die zelf in den gang van ons werk het grootste belang stelde. Niet genoeg kan het hart, de ijver, de liefde van beide geneesheeren worden geroemd, ook om het onderwijs door hen aan onze broeders en zusters gegeven, wat niet weinig bijdroeg om dezen voor hunne taak meer te bekwamen.
Een van hen, Dr. Colenbrander, was in het voorjaar van 1903 in de gelegenheid, eene wetenschappelijke reis naar het buitenland te maken, verschillende Inrichtingen voor epileptischen in Duitschland te bezoeken en met de daaraan verbonden medici te spreken. Den 25en Sept. van dat jaar diende hij van die reis aan het Bestuur een uitvoerig rapport in, en het was voor het Bestuur eene bemoediging dat Dr. Colenbrander als zijn indruk kon mededeelen dat onze Inrichtingen verre van achterstaan bij de door hem bezochte gestichten van gelijken aard, en dat de ondervinding in de zooveel oudere Inrichtingen in Duitschland, waarvan sommige grooter dan de onze, heeft geleerd dat geene andere behandeling en geneeswijze, dan die ook bij ons wordt toegepast, doeltreffend kan geacht worden. Alleen eischte bij ons verbetering de gelegenheid tot het aanwenden van baden en het beoefenen van verschillende handwerken.
Hierin nu is gelukkig kunnen worden voorzien bij den laatsten nieuwen bouw, waarin een aantal nieuwe, ruimere werkplaatsen, die de aandacht van reeds heel wat menschen getrokken hebben, zijn opgenomen.
Niet dat in dit opzicht vroeger het Bestuur niet overtuigd was dat een regelmatig aan het werk zijn


dient tut bevordering van liet lichamelijk en zedelijk welzijn onzer patiënten. Veeleer is daarop, en dat niet alleen om de patiënten bezig te houden, maar vooral uit een sanitair oogpunt, van den aanvang af alle nadruk gelegd. In onze vrowwen-afdeeling zijn allen, onder leiding en voorgang der zusters, zooveel mogelijk steeds met allerlei huishoudelijke werkzaamheden bezig, die alle liggen op het terrein van de vrouw, zooals daar b.v. is het behandelen en verstellen der wasch, waarvan wij vroeger reeds spraken, of zij zijn in de naaikamer of de keuken werkzaam gesteld. Er is naarmate de Inrichting grooter werd, voor vele handen overvloedig arbeid. Onder mannen levert het verschaffen van kalme en geregelde bezigheid echter meer bezwaar op bij groot verschil van aanleg en weleer al of niet uitgeoefend bedrijf. Moeilijk valt het daarmede altijd in overeenstemming te brengen wat wij onzen patiënten kunnen te doen geven. Daarom is er in de mannen-afdeeling veel meer verschil van arbeid, dan bij de vrouwen zelfs denkbaar is. Hierbij komt vaak dat de toestand zelf, waarin de patiënt gekomen is, niet langer toelaat zijn vroeger vak uit te oefenen. Zoodra er voor hem eenig gevaar aan verbonden is, b.v. als er klimmen bij te pas komt, mag hem dat niet worden toegestaan.
Men zal nu misschien denken: er is voor ieder wel wat te doen, al laat men ze, gelijk dat gezegd is, maar blaren of steenen ergens heen kruien en later weer terugkruien. Wij hebben dat nooit geprobeerd, omdat wij zulk werken zonder doel verafschuwen als den mensch onwaardig, en het werken in onze Inrichting niet geschiedt alleen om de patiënten bezig te houden. Ik heb wel gelezen dat iemand in een tijd van werkloosheid mannen aannam om keien van het eene dorp naar het andere te karren, en toen ze


daar waren weer op dezelfde manier terug te brengen, 't Duurde niet lang; iedereen bedankte ervoor, 't Zou onder onze patiënten niet anders zijn.
Dan komt het bij vele bedrijven aan op bekwame technische leiding. Wij moeten voor de toepassing zoowel van de eene als de andere bezigheid bekwame bloeders, vakmannen, hebben. Zal het werk onder hun leiding kunnen geschieden, dan moeten zij kunnen voorgaan, en over dezulken valt niet altijd voor elk vak te beschikken.
De oudste tak van werkzaamheid op Meer en Bosch wordt gevonden in den moestuin, die de groenten moet leveren voor vele monden, en in de bloemkweekerij. Bij deze werkzaamheid in de open lucht, die stellig voor onze verpleegden de voorkeur geniet, is immer het grootste aantal hunner betrokken geweest. Sedert 1891 is de leiding daarvan aan denzelfden, vóór zijn komst tot ons in dit vak opgeleiden broeder toevertrouwd, voor wien het eene kunst is steeds al die menschen aan liet werk te zetten en te houden.
Dan volgt de kleermakerij, die reeds sedert ruim 20 jaren door denzelfden broeder wordt bestuurd, een man, wiens bezigheden met de uitbreiding onzer Inrichting gestadig zijn vermeerderd, doch die onder alles in trouwe plichtsbetrachting heeft uitgeblonken.
De andere werkplaatsen: timmerwinkel, waarin men zich bezighoudt met het vervaardigen en onderhouden van verschillende huiselijke benoodigdheden, als: ledikanten, tafels, waschtafels, handdoekrekken, vuilnisbakken, schragen, banken, enz.; mattenvlechterij, die niet het minst in den winter gewenschte bezigheid verschaft, en waar ook bezems, boenders, borstels vervaardigd worden; matrassenmakerij, waar het ook nooit aan werk ontbreekt; waar matrassen, hoofdpeluws, kussens gemaakt worden; maar ook gordijnen


ea wat daar al zoo toe behoort; en schilderswinkel, waar hetgeen wacht altijd overvloedig is, wijl er zooveel te doen valt; al deze werkplaatsen wisselden voor en na van broeder, behalve dan de laatstgenoemde werkplaats, die aan haar hoofd een broeder heeft, die in zijn vak groote bekwaamheid bezit, en zich nu al ruim 13 jaren in onzen arbeid verdienstelijk maakt.
Uit alles blijkt de poging van den aanvang af om onzen kranken nuttige bezigheid te verschaffen.
Voor hen, die voor geen dezer bezigheden aanleg en andere noodige eigenschappen bezitten, wordt werk «rcvonden in het schillen van aardappelen, het schoonhouden van het terrein, het helpen bij de dagelijksche verrichtingen in de gebouwen, het oppompen van water enz., alles uit het oogpunt: bezig zijn is uit hygiënisch en moreel oogpunt voor onze kranken een weldaad; bezig zijn is voor hen medicijn.
In den laatsten tijd is een en ander vermeerderd met de z.g. handenarbeid (slöjd), wat vooral voor de kinderen en ook voor de grooten onder de jongens, van beteekenis kan genoemd worden. Zij vervaardigen allerlei werkstukken van carton, portretlijstjes, portefeuilles, vloeiboeken, servetbanden, allerhande bakjes en doozen enz. enz.
Doch, gelijk gezegd is, een stap vooruit in deze ooede richting is gedaan door het winnen van betere werkplaatsen en — nu moet hieraan toegevoegd — sedert de komst van den tegenwoordigen Geneesheer, den Heer C. J. C. Burkens.
Het is misschien hier ook de plaats om iets te zeggen over schoolonderwijs. Daar verreweg de meeste patiënten, die aankomen, reeds op leeftijd zijn, komt natuurlijk slechts een deel der verpleegden voor schoolonderricht iu aanmerking. Als wij nagaan hoe kort


liet geheugen cn hoe weinig ontwikkeld het verstand der ouderen is, clan zouden wij bijna zeggen: zij hebben allen onderwijs noodig, al was het dan maar alleen om aan te vullen wat zij in de jeugd zijn te kort gekomen. Velen kwamen in hun jeugd nog wel op de school, doch konden er, met het oog op hunne makkers, om de toevallen niet blijven, en buiten de school is slechts van een enkele wat werk gemaakt. Nu is het te begrijpen, dat het vermogen om wat op te nemen bij velen zeer ongenoegzaam ontwikkeld werd, en het eene zaak van veel zorg en inspanning is, hun meerdere kennis aan te brengen en ze te doen bewaren wat zij zich, zij het dan ook na veel moeite, eigen maakten. Gelukkig dat voor onze volwassenen allerlei andere middelen bestaan om zich zelf eenigszins vooruit te helpen, waaronder wij onze bibliotheek allereerst noemen, waarvan door de besten veel gebruik wordt gemaakt. En er is dan toch ook een niet onbelangrijk deel, dat de lagere school heeft afgeloopen en daarvan zeer veel profijt heeft getrokken.
Hoe het zij, het zijn vooral de jeugdigen, die voor rechtstreeksch onderwijs in aanmerking komen. Een eigenlijke school hebben we voor hen niet kunnen openen. In onze vrouwen-afdeeling hebben wij ons niet zonder vrucht van eene Zuster, die de gave van onderwijzen bezit, bediend, en op Meer en Bosch wordt er 4 maal per week gedurende 2 uren les gegeven door den hoofdonderwijzer der Christelijke school te Heemstede. Schitterende resultaten levert het in den regel niet op. Toch zijn er ook wel, die eenige vordering maken. En onze Geneesheer trekt ook dit belang gaarne binnen den kring zijner bemoeiingen.
Onze Geneesheer!
Bij de toename van het aantal verpleegden, toen reeds meer dan 300 in beide Inrichtingen, werd gaandeweg


meer ingezien dat liet tocli niet de meest gewensehte toestand was, twee uitwonende geneesheeren te hebben, die, met ander werk overladen, zich niet anders dan gedeeltelijk aan onze kranken konden wijden, al kan dan ook hun ijver en toewijding aan onze Inrichtingen niet anders dan met lof vermeld worden. De geneeskundige dienst in onze Inrichtingen eischte een andere regeling. Er moest vooral bij zulk een groot aantal patiënten, steeds aanwezige medische hulp en leiding komen. Ook nieuwere opvattingen bij de behandeling van zenuwlijders vragen meer dan buiten de Inrichting wonende geneesheeren kunnen geven. Daarbij kwam dat, wegens de ook voor den Directeur, die, evenals zijn voorganger, belast was de regeling van alles wat tot de verpleging behoort, vermeerderde werkzaamheden, niet alles op den duur zoo door hem zou kunnen behartigd worden, als hij zelf wilde dat geschieden zou. Hij meende dat de tijd gekomen was om scheiding te maken tusschen het eigenlijke verplegingswerk en zijn overige bezigheden, en het eerste aan een medicus moest worden toevertrouwd. Het Bestuur met hem eenstemmig oordeelende, besloot over te gaan tot de benoeming van den arts, wiens naam reeds is genoemd, en die door een 21/2 jarige werkzaamheid aan de Stichting te Veldwijk bij Ermeloo op het gebied der verpleging van zenuwlijders was thuis geraakt en met de eigenaardigheden van het Inrichtingsleven vertrouwd. Die benoeming geschiedde echter niet voordat ook voor hem duidelijk was uitgesproken dat wij onze lijn willen blijven volgen en dat het middelpunt onzer verpleging moet blijven de geestelijke verzorging, en daarom de medische wetenschap in geen geval hoofdzaak mag worden. ZEd. verklaarde deze opvatting geheel te deelen, waarna den 3en Juni 1904 zijne benoeming plaats had, en hij


den lou Nov. daarna zijne taak, in een daartoe belegde samenkomst met het Bestuur, aanvaardde.
Dr. J. Timmer eindigde zijne werkzaamheid in onze vrouwen-afdeeling, onder de verzekering zich met een deel van het medisch onderwijs der zusters te willen blijven belasten, en bereid te zijn onzen Geneesheer waar noodig met raad ter zijde te staan. Dr. Colenbrander liet zich een benoeming tot plaatsvervangend Geneesheer welgevallen en zette mede de lessen aan de broeders voort, door hem tot hiertoe gegeven. Die lessen werden sedert in beide Inrichtingen onder de drie geneesheeren verdeeld.
En zoo was, naar wij vertrouwden, ook in deze wezenlijke behoefte op uitnemende wijze voorzien, terwijl, gelijk wij reeds opmerkten, de nieuwe dokter terstond zijn volle aandacht aan het voor onze mannen-afdeeling belangrijk onderwerp: „werkverschaffing" aan de patiënten, ging wijden, en, overtuigd als hÜ is dat arbeid voor zenuwlijders een ware geneesmethode is geworden, met velen van zijn collega's het liefst van „arbeids-therapie" spreekt.
Dat alles gaf aan het Bestuur en velen met hen een gevoel van rust, van vastigheid, en van dankbaarheid aan dien God, die ons immer weer op den rechten tijd de menschen geeft, die wij behoeven. Als God nu niet spoedig ingrijpt, mag onze Vereeniging zich gelukkig achten zich zoo te hebben ontwikkeld, en tengevolge der omstandigheden er door Hem toe gebracht te zijn aan het bezit van een geneesheer voor hare Inrchtingen alleen, te kunnen en te moeten denken.
Groote verplichtingen heeft de Vereeniging voorts aan de specialisten nu wijlen Dr. van Genderen Stort en aan Dr. Waller Zeper, die op het gebied van oogheelkunde en keelaandoeningen, en Dr. Jessurun en Dr.


Lodewijks, ilie op chirrurgisch gebied ons belangrijke diensten hebben bewezen, terwijl de tandarts, de lieer Bülger, dit deed op zijn speciaal terrein. Ieder hunner toonde zich steeds geheel bereid onze geneesheeren niet hunne kennis en vaardigheid ter zijde te staan.


VI.
GEESTELIJKE VERZORGING.
Het verlorene zal ik zoeken, en het weggedrevene zal ik wederbrengen, en het gebrokene zal ik verbinden en het zwakke zal ik sterken, spreekt de Heer.
Ezecii. 34 : 16.
Overeenkomstig het karakter onzer Vereeniging, in het vorige hoofdstuk aangeduid, neemt de behartiging van de geestelijke belangen der verpleegden en verplegenden in onze Inrichtingen eene eerste plaats in. Die plaats is daaraan bij al het andere werk, dan ook van meet af toegekend. Reeds in het kleine Zoar was dat zoo. Behalve de dagelijksche lezing en bespreking der H. Schrift, gaf Ds. J. M. Snethlage, destijds predikant te Haarlem, er wekelijks 'een z.g. bijbelles en hield er catechisatie. Ook zag men terstond in dat de toestand onzer patiënten niet toeliet met hen de godsdienstoefeningen in de kerken der stad te bezoeken, en daarom verklaarden zich enkele Haarlemsche predikanten bereid, des Zondags in onze Inrichting eene bijbellezing te komen houden. Later werden de godsdienstoefeningen en catechisatiën geregeld waargenomen door den Heer Postema, Evangelist te Amsterdam. Toen de Directeur Ds. Creutzberg kwam, nam hij deze taak met geheel de geeste-


lijke leiding en herderlijke zorg voor de krenken en die hen verplegen voor zijne rekening; en toen de Heer Buisman, godsdienstonderwijzer, als besturende broeder voor Meer en Bosch werd aangesteld, werd hem het godsdienstonderwijs opgedragen, en het leiden der godsdienstoefeningen tusschen den Directeur en hem verdeeld. Toen in 1890 Directeur en Besturende Broeder gelijk vertrokken, zette de Heer Bleeker er zijne schouders onder, daarin door predikanten, godsdienstonderwijzers en anderen bijgestaan. De nieuwe Directeur greep natuurlijk ook deze dingen aan en stelde als vaste regel in, dat des Zondags te Haarlem éénmaal, zooveel mogelijk des voormiddags, en te Heemstede des voormiddags en des avonds godsdienstoefening zou gehouden worden, terwijl er in de week des Dinsdags (later is dat Donderdag geworden) voor de vrouwelijke patiënten en de zusters, en des Woensdags voor de mannelijke verpleegden en de broeders een gedeelte der H. Schrift in den vorm van eene bijbellezing zou worden verklaard. Bij dit alles, daat ook hij maar op één plaats tegelijk kon zijn, behoefde hij hulp van buiten, die hem gedurende de eerste jaren van zijn directeurschap welwillend door predikanten uit Haarlem en den omtrek en door enkele crodsdienstonderwijzers werd geschonken, tot de komst van den Besturenden Broeder, den godsdienstonderwijzer, J. J. van Beuge. Die hulp werd nog minder noodig, toen enkelen uit de broeders werden voorbereid tot het afleggen van het kerkelijk examen voor godsdienstonderwijzer, en deze in onze Inrichting een uitnemende gelegenheid vonden om zich practisch te oefenen in het verkondigen des Woords. De eerste, die daarvoor in aanmerking kwam, was de diakoon, Broeder J. A. Hoekendijk, die, toen de Heer van Beuge vertrok, door het Bestuur den Directeur voor dat deel


van zijn werk werd toegevoegd. Sedert jaren is hij, met sommige andere broeders, die evenals hij de acte van godsdienstonderwijzer bij de Ned. Herv. Kerk bezitten, den Directeur tot een grooten steun, en bereidt hij ook verpleegden, zusters en broeders voor tot het afleggen hunner belijdenis. Het laatste geschiedt voor een predikant en een ouderling, daartoe door den Kerkeraad van Haarlem of van Heemstede afgevaardigd. Zulks geschiedt eenmaal per jaar bij de nadering van den Goeden Vrijdag, opdat de „nieuwe leden" dan mede zouden kunnen deelnemen aan het II. Avondmaal, dat op dien gedenkdag van 's Heeren lijden en sterven in onze beide Stichtingen wordt bediend.
In dit verband is het stellig niet misplaatst, gewag te maken van menige indrukwekkende begrafenisplechtigheid, waarbij tranen vloeiden, maar evenmin van zoovele feestelijke bijeenkomsten, waarbij tranen gelachen zijn. Want tot onze feesten behoort, ja zelfs in de eerste plaats, de ernstige viering van liet Kerstfeest bij den verlichten kerstboom, als aan allen verpleegden een klein geschenk wordt uitgereikt, maar ook de St. Nicolaasavond, als o.a. op Meer en Bosch de Reciteer-vereeniging der Broeders „Oefening kweekt kunst", en in Haarlem de zusters, op gezellige voordrachten en samenspraken onthalen. En ook de jaarlijksche uitgaansdag, vroeger in rijtuigen, in latere jaren per boot; en ook de 28° Mei, die, als de jaardag van den Directeur, immer als „de blijdedag" bij uitnemendheid wordt beschouwd. En dan zoo menige schoone muziekavond, door deze en gene bekwaam op het instrument, ons bereid, of eene voorstelling met het sciopticon, en wat al niet! Ieder mag wel een indruk hebben van het frissche, vrije, opgewekte leven, dat in onze Inrichtingen heerscht, en weten dat het heerlijke ervaringen voor onze zusters en broeders


zijn, hunne verpleegden vroolijk en goedsmoeds te zien en hen te hooi en zingen en lachen. Waarlijk dat alles is niet genoeg te waardeeren in eene omgeving als deze, waar men toch maar altijd van ellende omringd is; waarin de meesten jaren lang, soms tot hun niet vroegen dood, als kranken moeten worden verpleegd, en dus voor het leven zoo weinig hebben te hopen.
Dit alles komt het geestelijke leven ten goede. Het helpt onze kranken, zoo waar als bijbellezingen en godsdienstoefeningen hun geestelijk voordeelig zijn.
„Alles heeft zijn bestemden tijd."
Alles op te noemen wat in het belang onzer kranken geschied is ondoenlijk. Dan zouden wij moeten spreken van lezingen, die voor hen gehouden worden; van spelen, die door hen gespeeld en wandelingen die door en met hen gemaakt worden. Vriendelijke gevers en geefsters van grootere of kleinere sommen stellen ons in staat met onze bevolking schoone feestdagen te vieren of gezellige avonden te hebben. Voor de kinderen ontvingen wij wel eens speelgoed, en boeken voor onze bibliotheek. Tegen Kersttijd helpt men ons aan wandkalenders, bijbelsche almanakken en muurteksten, en aan serafine's in onze zalen ontbreekt het gelukkig niet noch aan bijbels en gezangboeken, dank
zij veler mildheid.
Het lied, het christelijk lied vooral, bekleedt onder ons een niet geringe plaats, en niet alleen het orgel, maar ook fluit en viool bewijzen onder ons goede diensten.
„Alle gave Gods is goed, met dankzegging genomen zijnde."


VII.
„DE BROEDERSCHAP VAN /AEER EN BOSCH."
Er is verscheidenheid der gaven, doch het is dezelfde Geest.
1 Cor. 12 : 4.
Dat wij de „Broederschap" in een afzonderlijk hoofdstuk ter sprake brengen, en daaraan meer bladzijden dan aan onze „Zusters" wijden, heeft een zeer geldige reden. Er is een kenmerkend verschil tusschen het „zuster"- en het „broeder"-zijn.
Er is groot verschil tusschen dat, wat van eene jonge dochter gevraagd wordt, als zij zich aan het diakonessenwerk geeft, en wat gevraagd wordt van den jongen man, die zich geeft om diakoon te worden. Niet ieder ziet dat in. Toch is het zoo.
Een die jaren lang midden in ons werk staat, heeft het verschil aldus omschreven. Daar is een meisje van 18 a 20 jaar, dat meent roeping te hebben voor het schoone diakonessenwerk. Wat moet zij daarvoor vaarwel zeggen? Laat ons zeggen: het ouderlijk huis, een kring van vriendinnen, een zekere mate van vrijheid om te doen wat zij wil, zich te kleeden, zooals zij wil, misschien ook eenige philanthropische bezigheden, waaraan zij zooveel of zoo weinig tijd geeft, als zij zelve begeert. Zij zal, zuster geworden, er zich


aan moeten gewennen dat er dag en nacht over haar beschikt wordt, vaak moeten doen wat zij zelve nooit zou hebben verlangd, enz. enz. Wij achten dat niet onbeduidend. Verre van dien. Maar — als het na een, twee of drie jaar blijkt dat in haar toch de echte diakones niet steekt, of het haar te moeilijk valt aan al de aan de diakones gestelde eischen te beantwoorden, en zij het diakonessenhuis weer verlaat, wel nu, dan is zij er zeker voor haar persoon maatschappelijk niet op achteruit gegaan. Ze is voor het minst in liet maatschappelijk leven nog even bruikbaar, waarschijnlijk zelfs veel bruikbaarder dan voorheen. Is zij in den huiselijken kring minder geschikt geworden? Neen. Roepen familieomstandigheden haar daar terug, keert zij daar dan niet weer met menige verworven bekwaamheid en opgedane ondervinding, dingen, die haar uitnemend te stade komen?
Stel daar nu naast den jongen man, die op den zelfden leeltijd er toe overgaat zich aan te bieden voor het diakonenwerk. 't Is de vraag of hij op dien leeftijd een of ander vak reeds grondig verstaat. Maar gesteld dat dit zoo is, zoodat hij in staat is daardoor een tamelijk bestaan zich te verzekeren. Als hij na korter of langer tijd om een of andere reden de Inrichting verlaat, is hij dan niet minstens voor een belangrijk deel uit zijn vak geraakt? Kan hij het maar zoo dadelijk weer opnemen ? Eenvoudig maar weer tot zijne vorige betrekking terugkeeren ? Is hij niet in menig opzicht minder geschikt geworden voor het gewone maatschappelijk leven? Kan hij zonder meer maar heel gewoon in het ouderlijk huis terugkomen ? Heeft hij door zijn verblijf in de Inrichting, ja misschien wel veel geleerd, ja, is hij in zeker opzicht meer ontwikkeld geworden, maar brengt dat hem onmiddellijk eenig voordeel aan?


Vragen genoeg, en ieder, die verstand van de dingen heeft, weet het antwoord wel te geven.
Zoo iets, dan is het broeder-worden een daad. Dat maakt de geschiedenis van den kring, die zich te Heemstede gevormd heeft, des te belangwekkender.
Het ontstaan der broederschap van Meer en Bosch is niet toe te schrijven aan de zucht om iets nieuws te maken, en evenmin aan eene krachtige geestelijke opwekking. Die broederschap heeft haar ontstaan alleen te danken aan het nuchtere feit van gevoelde behoefte aan mannelijke hulp bij het verplegen van kranken, bepaaldelijk bij het verplegen van lijders aan vallende ziekte.
Immers toen de Vereeniging er toe overging enkele jongens in hare Stichting op te nemen, bleek mannelijke hulp niet overbodig. Men verzocht om een „broeder" uit de Inrichting te Bielefeld. Maar toen men er toe zou overgaan ook volwassen mannelijke patiënten op te nemen, kwam de hulp van mannen het Bestuur noodzakelijk voor. Duidelijk was het echter dat niet alle mannen voor de verpleging bruikbaar zijn, ook zelfs niet geschikt gemaakt kunnen worden. Er moesten eischen worden gesteld, en zeifin dit opzicht onervaren, ging men bij Duitschland in de leer, waar men met de Christelijke verpleging van epileptischen ons minstens 15 jaren vooruit was. Men sloeg het voetspoor in, dat men daar, zoo te Bielefeld als in andere diakonen-inrichtingen, met gunstige gevolgen al die jaren had bewandeld, en, vergis ik mij niet, dan copiëerde men eenvoudig de van daar bekend geworden voorwaarden voor de aanneming tot leerling-diakoon. Deze voorwaarden komen in hoofdzaak hierop neer: Om voor de opleiding te worden aangenomen moet de aspirant jong zijn, iemand, die nog te vormen is en aan wien de arbeid eenige jaren wat kan hebben. De


leeftijd werd gesteld op 18—3Ü jaar. Een geloovig jong man moest liij zijn, die door de liefde van Christus zich gedrongen gevoelt om zich aan het werk der dienende liefde onder kranken en hulpbehoevenden te wijden, en dat niet aanvat met het oog op eigen voordeel. Iemand dus, wien men met vertrouwen ongelukkigen ter verzorging durft overgeven in de zekerheid dat hij, zelf den Heiland kennende, ook een oog zal hebben voor de geestelijke behoeften zijner patiënten. Men moest het werk der dienende liefde niet kiezen om aan eene betrekking te komen. Daarom werden alleen verlangd zulken, die in staat zijn in eigen onderhoud te voorzien, opdat ze bij mogelijke ongeschiktheid met vrijmoedigheid konden ontslagen worden.
Voorts moest de jonge man eene goede gezondheid genieten en vrij zijn van hinderlijke lichaamsgebreken, en dus in staat inspannend werk zonder belemmering en zonder schade voor zich zeiven te verrichten.
Met het oog op zijn vorming moest hij reeds een bescheiden mate van verstandelijke ontwikkeling bezitten, en vatbaarheid om te leeren wat zou moeten worden aangeleerd.
De Directeur, Ds. Creutzberg, stelde zich van de opleiding van zulke jonge, beslist christelijke menschen veel voor. Zijn eigenlijke bedoeling wordt (in het 3® jaarverslag onzer Vereeniging) aldus omschreven: De kerkgeschiedenis van ons vaderland kent behalve de diakenen, de armverzorgers, nog andere diakenen (diakonen), die zich den arbeid der liefde op allerlei gebied moesten ten doel stellen, geheel overeenkomstig de beteekenis van het woord, dat een „dienenden broeder" aanduidt. „Daar het gebleken is", zoo luidt ' het dan letterlijk verder, „dat wij, inzonderheid voor de verpleging der epileptischen, mannelijke krachten


van noode hebben, ligt het geheel op onzen weg om te trachten het herstel van het diakonen-ambt ook in dien zin in onze Kerk voor te bereiden."
Het Bestuur vereenigde zich blijkbaar met dat voornemen, daar toch onder deze woorden al de namen van de bestuursleden gedrukt staan.
Wij hooren hier dus een bazuin, die geen onzeker geluid geeft.
Ds. Creutzberg meende, dat voor zijne, mits degelijk onderlegde en practisch gevormde jonge mannen, in de toekomst wel plaats zou te vinden zijn in andere Inrichtingen in ons vaderland, als daar zijn: ziekenhuizen, krankzinnigengestichten, weeshuizen, enz.
De aanvang was echter niet voorspoedig. Een broederdia koon uit Bielefeld, Br. Schnake, gezonden om te verplegen en bij de opleiding onzer eerste jonge mannen de behulpzame hand te bieden, kon zich in Holland niet thuis gevoelen en vertrok. Een Hollandsch jongeling, vroeger reeds genoemd, werd ziek en overleed. Echter, aan een in verschillende bladen geplaatste oproeping gaven 25 jongelingen gehoor. Van deze konden slechts een paar aangenomen worden, daar de meesten f»f niet aan de voorwaarden voldeden of zelf bezwaren inbrachten. In het geheel ving men aan met 5 jongelingen. Al weer, geen schitterend, geen grootsch begin; de voorspelling, dat alleen door strijd en met groote inspanning de kring tot iets van beteekcnis zou kunnen worden.
Zoo af en toe meldde, meestal na door anderen, predikanten of kennissen, er toe aangespoord te zijn, een jongeling zich voor de opleiding aan. Werd er maar eenige geschiktheid verondersteld, dan werd hij aangenomen. Maar na langer of korter vertoef in de Inrichting verdwenen er ook weer. Was dat niet het geval geweest en waren er in den loop der tijden niet


zes overleden, dan zou de kring der broeders thans uit 190 personen hebben kunnen bestaan.
Zulk een verwachting kon echter niemand hebben. Een jaar na de opening van Meer en Bosch telde men 9, twee jaar later (1888) 10 broeders. Dit getal zou toen 11 zijn geweest, indien niet één ware overleden, Gerardus van Alfen, een sieraad van den kring genoemd, niet omdat hij groote gaven bezat, ook niet om zijn uitwendige verschijning, maar om zijn geheele toewijding aan de kranken en zijne groote liefde vooral voor de jongeren onder hen. Hij leefde voor allen, maar vooral voor de jongens.
Het deed den Directeur Creutzberg verdriet dat de broederkring zich zoo langzaam uitbreidde, vooral ook omdat toen reeds, 1888, vele aanvragen om de hulp der broeders van buiten de Inrichting inkwamen, die natuurlijk meestal moesten worden afgewezen. Het scheen dat het werk niet veel aantrekkelijks had voor jonge menschen, of dat de bereidheid om zich voor den arbeid der dienende liefde te geven al te sohaarsch was. Ook klaagde men veel over het moeilijke van aan het bestaan der zaak genoegzaam bekendheid te geven. Hoe het zij, bij het begin van het 9° Vereenigingsjaar, dus 5 jaren nadat Ds. Creutzberg zijn arbeid had aangevangen, waren er niet meer dan 13 broeders, waarvan er slechts 10 binnen de Inrichting werkzaam waren, en Meer en Bosch reeds 01 verpleegden had.
En toen, toen reeds, April 1890 moest Ds. Creutzberg, hij, die zich had voorgesteld krachtig aan de opleiding van toekomstige diakonen te zullen mogen arbeiden, om redenen van lichamelijke zwakte, zijn taak als Directeur opgeven.
Er verliep een half jaar vóór de nieuwe Directeur, de heer J. L. Zegers, de taak overnam. Deze ge-


voelde veel voor de groote beteekenis van liet diakonenwerk, en gaf zich daaraan terstond met geheel zijn hart en zijne krachten. En al spoedig meende men nu op betere dagen te mogen hopen. Zes maanden na de komst van den nieuwen Directeur telde men reeds 20 broeders, en het werd vooral met het oog op de verbetering, die in de opleiding werd aangebracht, noodig geacht dit aantal nog uit te breiden. Weinig was nog geregeld, en daardoor komt het den ouderen broeders wel eens voor dat hetgeen vóór 1890 geschiedde, slechts voorbereidende werkzaamheden zijn geweest. Dit is nu wel niet zoo, maar toch na het optreden van den nieuwen Directeur verkreeg alles meer vasten vorm en werden ook de bestaande bepalingen meer nageleefd. Een jongeling, die aangenomen werd, moest eerst een vóórproeftijd van een half jaar doormaken, en gedurende die zes maanden voor zijn eigen kleeding zorgen. Werd hij daarna waardig geacht als proefbroeder te worden aangenomen, dan ontving hij een geheele uitrusting van de Vereeniging, waaronder ook het „broederpak", waarvan stof en vorm was bepaald en waarvan door niemand mocht worden afgeweken. Niet binnen de twee jaar, die daarna verliepen, zou de inzegening tot diakoon kunnen plaats hebben. Dat minimum van tijd voor de voorbereiding en de opleiding is in elk geval tot minstens vier jaar uitgezet.
In het jaar 1891, den 10611 Mei, had voor de eerste maal de „inzegening" van broeders plaats. Vier der oudste werden in het kerkgebouw der Ned. Herv. Gemeente te Heemstede in tegenwoordigheid van eene groote schare belangstellenden, met oplegging der handen door den Voorzitter des Bestuurs, Ds. G. A. Hoog, tot liet diakonenambt gewijd. Deze plechtige handeling geschiedde nadat door de vier


jonge mannen bevestigend geantwoord was op deze vragen:
Of gij in uw hart gevoelt van God zeiven tot den heiligen dienst van het diakonenambt geroepen te zijn?
En: of gij des zins en willens zijt uwe roeping als Dienende Broeders, volgens de omschrijving daarvan in de bepalingen onzer Vereeniging, in de vreeze des Heeren naar zijn heilig Woord getrouw te vervullen?
Met opzet werd niet gevraagd zich aan onze Vereeniging blijvend te verbinden. Geeischt werd te beloven dat men zich aan het werk der dienende liefde verbond, zooals dat in onze Vereeniging bij de opleiding den jongen mannen wordt bekend gemaakt; niet geeischt werd dat men zich aan eene corporatie voor altijd aansloot.
Elfmaal had tot dusver zulk een inzegening plaats, steeds in hetzelfde kerkgebouw, op dezelfde wijze en in tegenwoordigheid van vele getuigen. Waren er niet 11 ingenegenden vertrokken of om geldige redenen ontslagen, of ook, door den Heer tot hooger leven opgeroepen, dan zou het getal der ingezegende broeders, behoorende tot onze Vereeniging, nu 47 bedragen. Thans is het 36.
Wij zijn echter den gang der geschiedenis vooruitgeloopen, en keeren tot den eersten tijd na 1890 terug. Vele jongelingen meldden zich toen aan en sedert zien wij den broederkring eerst snel, dan langzamer groeien, verder scheen er een tijd van stilstaan te komen, daarna ging de uitbreiding weer beter.
De Directeur bepleitte den diakonenarbeid op velerlei wijze: in vergaderingen, bij openbare spreekbeurten in kerken en lokalen, op zendingsfeesten en conferenties. Vele artikelen van zijn hand verschenen in: de Bouwsteenen, de Jongelings-Bode, de Amsterdamsche Volksbode, de Ned. Kerkbode enz. En al


leverde al dat ijveren, evenmin als sedert 1895 het openbare woord van den diakoon, Broeder J. A. Hoekendijk, die in het belang der Vereeniging op verschillende plaatsen in ons land optreedt, niet altijd het bedoelde gevolg, toch kwamen, mede als vrucht daarvan, zich nu eens meer en dan weer minder bruikbare krachten aanbieden. Het Bestuur besloot in Maart 1892 het aantal uit te breiden tot men over 30 goede krachten kon beschikken. In 4890 werd dit cijfer tot 00 verhoogd. Nog later besloot het zich niet aan dat getal te binden. Het gunstig oordeel dat men over het werk der broeders vernam, het verlangen om meer naar buiten te kunnen werken en de toenemende behoefte in de zich steeds uitbreidende Inrichting zelve, moedigde daartoe aan. Hun aantal, ingezegenden en niet-ingezegenden samen, bedraagt thans 85.
Wij bezigden reeds een- en andermaal het woord „opleiding". Terecht is van den aanvang af begrepen, dat besef van roeping, hetzij dan meerder of minder duidelijk voor den aanvanger geworden, dat liefde voor het werk, dat zelfs aangeboren tact en vaardigheid niet voldoende zijn om jonge mannen tot goede diakonen te maken. Aan hunne verstandelijke en geestelijke ontwikkeling moet dus de hand worden gelegd. Een degelijke opleiding zou hun zelf, maar daardoor ook het werk ten goede komen. Zoo zouden zij niet alleen beter oog krijgen op hunne verplichtingen ten opzichte der kranken in onze eigen Stichting, maar ook meer bruikbaar blijken in het ziekenvertrek bij particulieren en in andere Inrichtingen, waar zij zeker zouden gewenscht worden. En dat „buiten" zijn, die tijdelijke afwisseling van werk en omgeving, werd aanstonds als noodig verondersteld.
Het leven met kranken, als onze patiënten zijn, is


afmattend, kan zoo lielit de voor dit werk onmisbare geestdrift dooven. Daarom moest de broeder af en toe er eens „uit"; andere menschen zien, anderen arbeid verrichten, het zou zijn geest verfrisschen, en straks zouden onze eigen verpleegden daar weer het voordeel van ondervinden. En bovendien dat „naar buiten" gaan, niet alleen dat het een ruimer arbeidsveld ontsloot voor de toekomstige diakonen, maar daalde diakoon toch niet uitsluitend en noodzakelijk „verpleger" is, zouden daardoor ook de verschillende gaven onder hen meer tot haar recht kunnen komen.
Men wist dus wat men wilde. Niet dat een juist beeld van de eischen aan de opleiding te stellen, geheel klaar voor de oogen stond. Ook zou het niet wijs geweest zijn, zich reeds dadelijk te binden aan een bepaald stelsel. De ervaring zou ook hier de beste leermeesteres blijken, de ervaring, die men alleen in den arbeid kan opdoen, en — men moest afwachten van welk gehalte het materiaal zou zijn, dat men te bearbeiden zou krijgen.
Evenwel, men had dan toch een ideaal, en dat bepaalde althans eenigszins de richting, waarin men zou sturen.
Maar, een mensch, ook een Vereeniging, een bestuur kan niet altijd wat gewild wordt, moet althans vaak lang met allerlei omstandigheden worstelen, eer eenigszins wordt benaderd wat wordt nagestreefd. De aanvangers hebben het in den regel het moeilijkst.
Met de opleiding der broeders ging het eerst eigenlijk meer dan gebrekkig. Er waren broeders te weinig voor het werk dat gedaan en het toezicht op de verpleegden dat moest uitgeoefend worden, er waren geen onderwijskrachten en de Directeur, die bovendien ook pastor van het Diakonessenhuis te Haarlem was, had het druk.


De eenvoudigste en meest doeltreffende weg, dien men kon inslaan, was de aankomelingen tijdelijk te Bielefeld te plaatsen. Daar zouden zij aan den omgang met toevallijders gewennen en met de eischen der verpleging vertrouwd raken. In 1885 gingen er dan ook 3 van onze jongelingen, de eerste broeders, heen om er een luilf jaar te blijven en te werken. Helaas! de proef slaagde niet bijzonder. Of het was van wege de Duitsche manieren, anders dan de onze, of omdat het daar alles reeds zoo groot was en bij ons nog zoo klein, of omdat het verblijf aldaar te kort was, en onze jonge mannen de Duitsche taal niet machtig waren, hoe dat ook zij, men was over de resultaten van dat verblijf in Bielefeld, waarvan men eerst veel verwachtte, niet tevreden, en men zag er van af, anderen er heen te zenden. Dan zou licht eene voorbereiding ergens hier te lande, zij het dan ook al niet volstrekt een Zenuwinrichting, meer vrucht dragen.
De Geneesheer-Directeur van het „Buitengasthuis" te Amsterdam, Dr. J. van Deventer Sz., verklaarde zich bereid van onze proefbroeders tijdelijk als verplegers aan te stellen, waardoor zij dan ook gelegenheid zouden krijgen den cursus in ziekenverpleging, die aldaar gegeven werd, te volgen. Den len Nov. •1885 ging de eerste daarheen, en toen hij een jaar daarna terugkeerde, gingen er twee heen. Hier kwamen zij van zelf in aanraking met allerlei zieken, genoten theoretisch en practisch onderwijs, en konden aan het einde van het jaar examen in ziekenverpleging afleggen voor de Examen-Commissie van de Vereeniging „Het Witte Kruis." Deze wijze van opleiding is sedert niet afgebroken. Ook nadat Dr. J. Kuiper als GeneesheerDirecteur den heer Dr. van Deventer vervangen had, werden onze proefbroeders gewild, en jaarlijks gingen er twee, later 8 a 4 hunner voor een jaar naar de


ook al grooter geworden stedelijke Inrichting, die nu het „Wilhelmina-Gasthuis" heet. Tot de eischen, lateidoor het Witte Kruis gesteld voor het doen van examen, behoort o. a. dat de examinandus gedurende drie achtereenvolgende jaren in een en hetzelfde ziekenhuis moet werkzaam geweest zijn en er een 3-jarigen cursus moet hebben gevolgd. Zoolang konden wij onze broeders, met het oog op degenen, die op hen moesten volgen, niet afstaan, en uitzondering kon men voor hen niet maken, al bleek men van zekere zijde daartoe volstrekt niet ongenegen. En wel gingen wij voort onze broeders, met het oog op den cursus, voor een jaar in het Gasthuis te plaatsen, maar het doen van examen voor het Witte Kiuis was voor hen afgesloten. Deze bepaling bestond niet bij het sedert in het leven geroepen Haagsche Comité voor Ziekenverpleging, en sedert 1897 legden eenige broeders voor deze Commissie examen af, totdat in 1901 ook dat Comité den eisch stelde, dat de examinandi eerst in een ziekenhuis een doorloopenden cursus moesten hebben gevolgd, waarna in Maart 1902 door onze Vereeniging zelve een ExamenCommissie, bestaande uit verschillende geneeskundigen, die zich daartoe bereid verklaarden, is gevormd, en nu reeds verschillende broeders in de gelegenheid werden gesteld te verwerven het „Diploma Meer en Bosch."
In 1893 werd Dr. van Deventer le geneesheerdirecteur van het krankzinnigen-gesticht „Meerenberg" te Bloemendaal, en daar hij in het Buitengasthuis onze broeders had leeren kennen, begeerde hij hen ook daar voor de verpleging, met het uitzicht hun gegeven van examen in krankzinnigen-verpleging te kunnen doen voor de Commissie uit de Ned. Vereen, voor psychiatrie en neurologie. Daar degenen, die op „Meerenberg" kwamen, nu reeds geruimen tijd in


onze Inrichting hadden doorgebracht, in die Inrichting nu ook alles veel meer geregeld was, en ook daar voorbereidend onderwijs werd gegeven, werd al spoedig één hunner als eerste verpleger aangesteld. Zoolang Dr. van Deventer aan het hoofd dier groote Inrichting stond, zijn daar elk jaar 2—4 van onze broeders werkzaam geweest, en velen hunner zijn nu in het bezit van een diploma voor krankzinnigen-verpleging.
Ook in het krankzinnigen-gesticht te Rotterdam waren gedurende een jaar twee onzer broeders voor hunne opleiding.
Niet weinig aanmoedigend was het, dat in brieven en in het openbaar erkend werd hoe er van onze broeders een goede invloed uitging op het overige personeel en de patiënten in die verschillende inlichtingen ; de verschillende Directeuren staken dat niet onder stoelen en banken. En onze Directeur kon daarom met vrijmoedigheid verklaren: „Wanneer men het verplegend personeel verbetert, behartigt men de belangen der klanken. Daaraan mede te werken en mettertijd tal van Inrichtingen voor zulke lijders (krankzinnigen) van goed personeel te helpen voorzien, wenscht het Bestuur en de Directeur."
Doch, gelijk reeds bleek, werd de vorming der broeders niet geheel aan anderen overgelaten. In 1887 gaf Dr. Prins Visser te Haarlem wekelijks zijne „medische lessen." Later werd dit duor de Geneesheeren onzer Inrichting overgenomen, en hadden de broeders onderwijs ontvangen in anatomie, ziekteleer en theorie der ziekenverpleging, zoodat een voornaam deel der opleiding reeds volbracht was, eer zij naar andere Inrichtingen gingen. En natuurlijk konden zij, die van daar terugkeerden, van hunne opgedane kennis en ervaring aan de jongere mededeelen, waaruit o.a. in onze Inrichting geboren is een geregeld


gehouden practische verbandles, waaraan terstond ook door pas aangekomenen moet worden deelgenomen.
Tot hunne meer algemeene ontwikkeling moest ook dienen het onderwijs in taal- en rekenkunde, sedert 1890 in onze Inrichting gegeven door het Hoofd der Bijzondere Protestantsche School te Heemstede. Begrijpelijkerwijze was en is het voor velen der proefbroeders hoog noodig, het op de lagere school geleerde, waaraan door hen na het verlaten dier school weinig of niets meer gedaan is, op te halen. Een groot bezwaar is, dat, vanwege de dagelijksche practische bezigheden, de lessen aanvankelijk slechts in de avonduien konden gegeven worden, wanneer het lichaam vermoeid is, en derhalve de geest tot opname van onderwijs minder geschikt. Eenige verbetering kon daarin later worden aangebracht, toen het aantal broeders zich uitbreidde. Aan het Hoofd der school, pas genoemd, werd alleen de rekenles gelaten, terwijl de taallessen voor de jongeren aan een ontwikkelden broeder werden toevertrouwd, en die voor de verder gevorderden door den Directeur worden gegeven. Nu kon ook eene regeling worden getroffen, waardoor meer uren aan het onderwijs konden gewijd en sommige lessen gedurende den dag gegeven worden. Wel ondervindt het geregelde lesgeven nog telkens belemmering in het overvloedig werk van allerlei aard en allerlei bijkomstige omstandigheden; of in het door allerlei oorzaak tijdelijk tekort aan broeders, zoödat de aflossing op onoverkomelijke bezwaren stuit. Toch worden alle krachten aangewend om ieder zooveel mogelijk aan de lessen te doen deelnemen en er van te doen profiteeren. En de vrucht er van is dat niet weinigen groote veranderingen in hun voordeel hebben ondergaan, en menigeen dankbaar en volmondig erkent: „Wat ik nu ben, heb ik aan Meer en Bosch te danken."
■


Ook aan elkanders vorming werken de broeders mede. Een uitnemend middel biedt daartoe aan de door hen in 1894 opgerichte Reciteer-Vereeniging „Oefening kweekt Kunst", die hen des Zondags avonds gezellig samenbrengt, en waarin zij zich oefenen in het maken van opstellen over onderwerpen op verschillend gebied, het beantwoorden van vragen en het voordragen.
Tot de meer godsdienstige ontwikkeling der broeders worden mede verschillende middelen aangewend.
Een der eerste dingen, door den in 1890 opgetreden Directeur in het leven geroepen, is de bidstond met de broeders, die sedert geregeld om de 14 dagen gehouden is, met een toepasselijk woord door den Directeur zeiven geopend wordt, en waarin voorts ieder gelegenheid ontvangt om zich uit te spreken en vóór te gaan in het gebed. Wie zal onder woorden brengen de groote zegeningen, waarvan deze bidstond als het middel mag worden beschouwd! 't Is eigenlijk niet te berekenen hoe veel geestelijke vrucht de broederkring, en daardoor de geheele Inrichting, van dat verootmoedigend biddend samenzijn heeft geplukt. Veel is van te intiemen aard om dat publiek te maken. Het geestelijk leven, ook van jonge menschen, wordt door wezenlijke gevaren bedreigd. De gemeenschappelijke gebedsure bleek daartegen een heilzaam wapen. Van zulke uren ging geestelijke kracht uit tot het dagelijksch werk, dat zooveel geestkracht eischt, veel zelfverloochening en volharding, geheele toewijding dag in dag uit, doch dat maar al te licht in sleurdienst ontaardt. Zeker is het dat menigeen daar tot meer ernst is gestemd, tot dieper leven is gekomen, en dat de goede geest, die gaandeweg meer onder de broeders — gevolgelijk ook onder de verpleegden — merkbaar werd, voor een belangrijk deel


te danken is aan de heilzame invloeden, in die heilige uren ontvangen.
Doch daaraan niet uitsluitend. Hoog gewaardeerd door alle broeders worden de uren, wekelijks gewijd aan de lessen, die onder ons, naar een Duitsch woord, „beroepslessen" heeten. Zij dienen om de ware beteekenis van het diakonen werk en de vereischte geestelijke hoedanigheden van den echten diakoon in het licht te stellen. Zij raken dus de ziel van den arbeid, de Directeur heeft de beteekenis er van gezien en gebruikt, en vele broeders erkennen hoe die lessen den gezegendsten invloed op hunne beschouwingen en hun leven hebben gehad, en dat zij den Directeur heel hun leven dankbaar zullen blijven voor wat zij op deze lessen hebben ontvangen en door haar zijn geworden.
Voorts zijn de onderlinge bijbelbesprekingen, des Zaterdags om de 1 i dagen, het onderwijs in bijbelsche geschiedenis en geloofsleer, elke week, en de opleiding welke sommigen ontvangen voor het doen van het kerkelijk examen voor Godsdienstonderwijs. Deze laatste opleiding wordt gegeven, èn omdat sommigen begeerig waren naar meerdere ontwikkeling, èn omdat ingezien werd dat zij daardoor voor den arbeid buiten de Inrichting vooral dubbel bruikbaar zouden worden. Predikanten hebben zich voor dat onderwijs beschikbaar gesteld, en het aantal broeders, die in het bezit zijn der acte van Godsdienstonderwijzer is nu reeds tot 22 gestegen.
Verder alles op te noemen wat tot vorming en opleiding der broeders is en wordt gedaan, is niet wel mogelijk. Alles draagt bij tot ontwikkeling en beschaving: vrijwillige oefeningen in zang, muziek, gymnastiek, eigen lectuur, ook, en niet weinig, liet onderling verkeer en de private gesprekken met den Directeur, de prediking des Woords, de aanraking met


allerlei personen van stand en ontwikkeling, en niet mag worden over het hoofd gezien dat het leven en de arbeid in de Inrichting op zich zeiven den blik verruimen en vormend werken.
Het ideaal voor de opleiding is nog niet bereikt, maar er mag toch van een regelmatige opleiding gesproken worden, en dat zij doeltreffend is bewijzen de aanvankelijk gunstige resultaten.
Gunstige resultaten, die ook in den arbeid naar buiten mogen uitkomen. Zullen wij over dien arbeid buiten de Inrichting iets zeggen, dan doen wij goed deze drie punten vast te stellen: a. Particuliere verpleging, b. Vaste posten in andere Inrichtingen, c. "Vaste posten buiten de Inrichtingen.
a. De particuliere verpleging brengt den broeder aan het ziekbed van mannelijke patiënten. De behoefte daar aan mannelijke hulp bleek al heel spoedig, want nauwelijks was hier en daar iets van den diakonenarbeid openbaar geworden, of de aanvragen om een broeder kwamen. Geen wonder. Een mannelijke patiënt, vooral als deze wat zwaar is, levert voor de huisgenooten vele bezwaren op, en kan ook vaak door een Zuster niet naar eisch van zijn toestand geholpen worden. In 1886/87 was het getal broeders nog klein, maar werden toch reeds zulke verplegingen aangenomen, en de geholpen patiënten en hunne familieleden waren over de broeders zeer tevreden. De aanvragen in de volgende jaren werden meer, maar het aantal broeders vermeerderde niet beduidend. In 1889/90 werden meer particulieren geholpen. Het aantal patiënten in onze Inrichting was nog niet zoo groot, en er waren enkele meer opgeleide broeders beschikbaar. Hoe meer hulp er echter verleend werd, hoe talrijker de aanvragen werden, in 189/192 niet minder dan 45, waarvan er, helaas! li moeslen worden afge-


wezen. In 31 gezinnen kon dan toch de zoo noodige hulp met den broeder binnen komen. In het volgende jaar was dit met 21 van de 41 aanvragen het geval. Toen telde men 454 etmalen voor particuliere verpleging. In 1893 werden 50 kranken geholpen met 1105 verpleegdagen buiten de Inrichting. In 1890 bedroeg dit cijfer 1090 dagen. In 1897 steeg het aantal aanvragen tot 107, doch daarvan moesten er 37 worden afgewezen, natuurlijk uit gebrek aan beschikbare personen. Naarmate er nu meer broeders op vaste posten werden geplaatst, was het aantal aanvragen, dat ontkennend moest beantwoord worden, grooter. In 1897/98 moest op 81 aanvragen 52 maal geantwoord worden met het al te bekend geworden telegrafisch bescheid: „Geen broeder beschikbaar." In 1898,99 ging dat antwoord 34 maal op 55 aanvragen, een volgend jaar 58 maal van de 85, en in 1900/1 kon men maar in 37 van de 70 gevallen helpen. Het werd steeds meer met die afwijzingen. In 1901/2 61 verzoeken en 53 afgewezen. Gevolg was dat de aanvragen afnamen. Men wist haast vooraf welk antwoord men te wachten had. In 1903/4 vroeg men slechts 35 maal om hulp, en daaraan kon nog maar in 12 gevallen worden voldaan, in 1904/5 in 10 van de 32, in 1905/6 in 10 van de 39 aanvragen. Het viel ons smartelijk, maaier was weinig tegen te doen. Het aantal buiten werkzaam gestelde broeders werd grooter, het getal verpleegden in de eigen Inrichting groeide aan, en in verhouding tot dit een en ander wies het aantal nieuwe broeders niet.
Nu zal het ieder duidelijk zijn dat de Directeur, die al het verdriet van dat weigeren ondervond, altijd door naar vermeerdering van goede krachten uitzag. Helaas! de resultaten waren niet altijd naar wensch. Niet allen, die zich aanmeldden, konden of mochten


aangenomen worden. Sommigen gaven al terstond den indruk niets te verstaan van de beginselen, die wij in onzen arbeid vooropstellen; anderen achtten na kennismaking met het werk zich tot zulk een leven van zelfverloochening niet in staat; weer anderen bleken noch de lichamelijke kracht, noch de geestelijke geschiktheid te bezitten, die voor den diakonenarbeid onmisbaar zijn. En onder degenen, die werden aangenomen, omdat men meende om een of andere reden goede verwachtingen te mogen hebben, waren er, die onder ons niet thuis konden raken, of wien het aan de noodige volharding ontbrak, of die moesten worden ontslagen, omdat zij öf wegens gebrekkigen aanleg om te leeren öf wegens een of ander karaktergebrek, de aanvankelijk gunstige verwachtingen beschaamden.
Intusschen kwam het uitzenden van broeders in particuliere verpleging nooit geheel tot zijn recht. En bovendien broeders op vaste posten te hebben was toch ook overeenkomstig de bedoeling der opleiding.
b. Van vaste posten gesproken, deze kunnen onderscheiden worden in zulke, waar al of niet telkens een ander wordt geplaatst, en in dienst van comité's voor eenigen arbeid in stad of wijk.
Als de eerste vaste post door een broeder van Meer en Bosch bezet, noemen wij het ziekenhuisje „Bethesda", door Ds. N. de Jonge in 1889 te Brussel aan zijn evangelisatiearbeid verbonden. Binnen het jaar keerde de broeder terug; 30 Juni 1890 is Bethesda gesloten.
In 1892 werd een broeder geplaatst als hoofdverpleger in het Gasthuis St. Joris (krankzinnigengesticht) te "Delft. In 1893 ging een ander voor eenigen tijd als medearbeider in het Asyl voor drankzuchtigen te Hooghullen. Een ander ging naar het Herstellingsoord „Sterrenberg" te Ede, met de bedoeling later in het


te openen krankzinnigengesticht „Ederoord" geplaatst te worden. Van die opening is niets gekomen, en de broeder keerde naar Meer en Bosch terug.
In 189G werd een broeder hoofdsuppoost in de jongensafdeeling van het Kinderhuis der Ned. Herv. Gem. te Rotterdam. Na in 1899 gehuwd te zijn werd het echtpaar geplaatst aan het diakoniehuis der Ned. Herv. Gem. te Meppel.
Sedert 1898 is er een gehuwde broeder binnenvader in het Gereformeerd Weeshuis te Haarlem, na eerst daar tot assistentie van den vorigen „vader" te zijn werkzaam geweest.
In het Doorgangshuis te Hoenderloo waren in 1899 twee broeders, één als waarnemend directeur, één als suppoost. Beiden hebben ons verlaten.
De Luthersche Diakonessen-Inrichting te Amsterdam heeft sedert 1901 één, later 2 broeders voor de verpleging op de mannen-afdeeling.
Een volgend jaar laat zich ook het Ziekenhuis der Ned. Herv. Diakonessen-Inrichting te Amsterdam door een broeder dienen.
Eenigen tijd deed dit ook het Diakonessenhuis te 's Gravenhage.
Andere Diakonessenhuizen vroegen, dat te Rotterdam en te Arnhem, ook aan. Als de aanvraag kwam, was niemand beschikbaar.
In het Diakonieweeshuis der Ned. Herv. Gemeente te Amsterdam waren achtereenvolgens verschillende broeders werkzaam als mentor der schoolgaande jongens, of als hoofdsuppoost. De laatste betrekking verviel door opheffing der jongens-stichting. De broeder weid werkzaam in het Hospice Wallon te 's Hage.
In het Rijkskrankzinnigengesticht te Medemblik werden twee broeders geplaatst. Één er van vroeg ontheffing.


Voorts wordt sedert 1890 elk jaar gedurende het badseizoen een broeder afgestaan aan het Badhuis voor minvermogenden te Zandvoort. Ook zijn ei 3 a 4 broeders voor opleiding in het Wilhelmina-gasthuis, en is een overeenkomst getroffen met den GeneesheerDirecteur van het krankzinnigengesticht „De Bnnk"reve" bij Deventer voor twee bloeders, mede voor hunne verdere opleiding, om telken jare door anderen
vervangen te worden.
c. Vaste posten buiten gestichtsverband. Ook hier treffen wij aan verschillende werkzaamheden, aan broeders opgedragen. In 1893 werd voor de eerste maal een broeder als wijkdiakoon uitgezonden, en wel in de wijk van Dr. L. Heldring, destijds predikant te Rotterdam. In 1896 kwam de tweede in de wijk van Ds. C. L. Laan, later Ds. A. H. Roose.
In 1895 wilde de wijkvereeniging „Lauwerecht" te Utrecht, Voorzitter Dr. A. W. Bronsveld, van den diakonenarbeid gebruik maken. Zij nam 2, later 3 broeders aan voor de verpleging van mannelijke zieken in het huisgezin. Een hunner trad in het huwelijk.
In 1897 kwam te Amsterdam onder leiding van Dr. E. Barger tot stand „De Ziekenverpleging door Protestantsche Broeders", welke eerst 2, daarna 4 broeders voor hare rekening nam, die kranken verplegen in alle wijken der groote stad. Ware daar meer geld en waren er dan meer broeders beschikbaar, hun getal kon verdubbeld worden, zooveel valt in het groote Amsterdam voor hen te doen. Vele aanvragen moesten afgewezen worden, geheel anders dan bij Rome, waar men, naar het schijnt, nooit behoeft te weigeren.
Voor ziekenverpleging in het huisgezin is sedert 1896 een broeder te Zwolle gevestigd. Daartoe nam


Ds. A. do Haan hot initiatief. De broeder heeft er overvloedig werk, vooral onder de lagere standen.
In 181)8 begon een broeder, later gehuwd zijnde ook zijne vrouw, de zaken te drijven in het Volkskofliehuis te Scheveilingen.
In 1900 ging deze broeder naar Hees, om daar in een volkrijke buurt voor rekening der EvangelisatieVereeniging „Bethel" te Nijmegen evangelisatiearbeid te verrichten. Sedert werd hij benoemd tot godsdienstonderwijzer te 's Hage, en is hij te Hees door een anderen broeder-diakoon vervangen.
In 1900 vroeg en verkreeg Dr. H. H. Barger te Utrecht ook een broeder voor de velerlei werkzaamheden in zijne wijk. Deze vereenigt in zich het werk van godsdienst-onderwijzer en ziekenverpleger. Deze broeder werd met zijne vrouw onlangs benoemd tot vader en moeder in het „Tehuis voor weezen en ouden van dagen" te Baarn, en trad een andere, ook gehuwde, diakoon, in zijne plaats te Utrecht.
Broeders, op plaatsen van evangelisatie gevestigd, houden zich in den regel ook met het verplegen van kranken bezig, voor zoover tijd en omstandigheden dit hun toelaten. •
Dat was b.v. ook het geval met een broeder, die in 1898 te Wolvega werd geplaatst, op initiatief van Ds. H. J. Blanson Henkemans aldaar.
In Haarlem werken in 7 predikantswijken 3 broeders.
In 1902 ging een broeder als Evangelist naar Luinjeberd in Friesland, in 1904 één naar Hollandscheveld, in 1900 één naar Vroomshoop, terwijl een broeder, na gehuwd te zijn, met zijne echtgenoote staat aan het hoofd van het Diakoniehuis der Ned. Herv. Gem. te Voorburg, en daar, voor zooveel noodig, ook in de gemeente verplegingswerk doet en den predikant bij het godsdienstonderwijs ter zijde staat.


In Januari 1907 werd een broeder benoemd tot Evangelist te Naaiden.
Op deze verschillende wijzen werden 53 broeders buiten onze Stichting werkzaam gesteld.
Dit getal zou grooter zijn, als niet enkele der aangeduide posten om een of andere reden waren opgeheven; als immer de rechte personen met de vereischte bekwaamheden voor een bepaalden post waren beschikbaar geweest; en als steeds alle, voornamelijk geldelijke, condities hadden kunnen worden aanvaard. Wat dit laatste betreft, hier en daar wilde men gaarne goede werkkrachten, maar — de financiën waren niet toereikend, öf om goed te beginnen, öf om het bestaande te verbeteren, öf om het vol te houden.
Aan het slot van dit hoofdstuk mogen enkele opmerkingen, in nauw verband staande met de „broederschap", niet ontbreken.
Een en andermaal was sprake van een broeder, die in het huwelijk trad. In betrekking tot de voor de onwikkeling der broederschap belangrijke kwestie van het huwelijk, is inden loop der jaren menig woord gesproken. Van de zijde dergenen, die oordeelen zonder voldoende kennis van zaken, is het ons als eene grief aangerekend dat wij, in stiljd met het protestanscli bewustzijn, jonge mensehen rechtstreeks of zijdelings tot het ongehuwde leven zouden verplichten. Het heeft echter nooit in de bedoeling van het Bestuur gelegen, iemand die verplichting op te leggen. Het zijn alleen de omstandigheden geweest, die niemand in zijn macht heeft, welke niet gunstig waren voor wat wel in de bedoeling des Bestuurs lag; de broeders na voltooide opleiding aan een werkkring te helpen, die hen instaat zou stellen een eigen huishouding op te zetten. Daartoe was medewerking van buiten echter


volstrekt noodig, cn die viel ons niet voldoende ten deel. Doch hierin kwam gelukkig eenige verandering. In Aug. 1897 kon de eerste diakoon in het huwelijk treden, en sedert is dat voorrecht aan nog 13 anderen gegund. Wij kunnen hier niet in beschouwingen treden over de belemmeringen, die wij ontmoeten, wanneer wij een broeder aanbevelen, die huwelijksplannen heeft. Hier constateeren wij alleen het leit dat men diakoon kan zijn en toch ook gehuwd, en de gezindheid des Bestuurs te dien opzichte blijkt ook wel hieruit, dat het zelfs een reglement heeft vastgesteld, welks artikelen alle betrekking hebben op gehuwde diakonen, en de regeling betreffen, welke getroffen is aangaande de verhouding tot onze Vereeniging van die broeders, die zich verloven en een huwelijk aangaan met goedvinden van het Bestuur, nadat zij eenige jaren in den dienst der Vereeniging trouw en ijverig zijn werkzaam geweest.
Zij moeten niet uit het oog worden verloren, de Vereeniging moet zich hun lot blijven aantrekken.
En daarom een tweede opmerking. En die is deze.
Alle ingezegende broeders, eenmaal aan Meer en Bosch verbonden, blijven ook als zij in den dienst van andere Vereenigingen of Comité's of Inrichtingen treden en daarmede onzerzijds fihanciüele verplichtingen tegenover hen ophouden, toch zedelijk aan onze Vereeniging verbonden. Zij behouden den naam ,,Broeder \an Meer en Bosch", blijven het broedercostuum dragen, wanneer zij van dat laatste niet om een of andere geldige reden worden vrijgesteld, en kunnen ten allen tijde rekenen op den zedelijken steun des Bestuurs. Het is nog niet gebleken dat door iemand dit niet zeer gewaardeerd, ja zelfs begeerd wordt. Ja, er zijn er wel, die zich van onze Vereeniging hebben losgemaakt en hun eigen weg zijn gegaan, maar dan waren


daar ook bijzondere redenen voor. Niet licht echtei gaat een der broeders daartoe over. Daarvoor is in den regel te sterk het gekweekt besef van gemeenschap.
Dat besef wordt onderhouden — en dat is onze derde opmerking — door de bijwoning van den „Broederdag", waartoe alle ingezegende broeders, dus ook die buiten de Inrichting werken, verplicht zijn. Den 8en Juni 1897 werd de eerste Broederdag op Meer en Bosch gehouden. Doordat het aantal buiten werkende broeders toenam, en deze op soms ver van elkaar gelegen posten zijn geplaatst, was er aanleiding om te vreezen dat zij, die als leden van de broederschap bij elkander behooren en moeten blijven behooren, allengs van elkander zouden vervreemden. Dat moest worden voorkomen, omdat het gemeenschapsbesel, de zedelijke band met gelijkgezinden, zoo vele goede diensten voor den arbeid kan bewijzen, zoowel als voor de broeders persoonlijk veel voordeel kan opleveren. Op die broederdagen, sedert geregeld jaarlijks gehouden, worden verschillende belangrijke onderwerpen behandeld, maar vooral de belangen van den arbeid der dienende liefde en van den kring als zoodanig ter sprake gebracht. In een jaar, waarin broeders worden ingezegend, wordt die heilige handeling in verband met den broederdag gebracht, en daardoor kunnen de nieuw toetredenden terstond in de gemeenschap worden opgenomen. Nog steeds was voor ieder het opgaan naar den broederdag als het opgaan naar een feest, en hoezeer deze ontmoetingen en samensprekingen met elkander worden begeerd, kan o.a. hieruit blijken, dat op den 8en broederdag, in 1904, werd verzocht om twee broederdagen per jaar, wat door het Bestuur is goedgekeurd, zoodat dan ook sedert dien tijd de broeders elkander twee-


maal per jaar ontmoeten, eens in Mei en eens in October.
Deze gang van zaken — ziedaar nog een opmerking — heeft er het Bestuur toe gebracht, dat wat niet gemaakt, maar geworden, niet kunstmatig in elkaar gezet, maar natuurlijk gegloeid is, officieel in de Statuten der Vereeniging vast te maken. Daartoe is de Koninklijke goedkeuring gevraagd en verkregen op eene belangrijke aanvulling der oude, bij de oprichting der Vereeniging samengestelde, Statuten. Toen, toen men nog alleen aan verpleging van vrouwelijke patiënten dacht zonder meer, kon natuurlijk van opleiding en uitzending van broeders geen sprake zijn, en als het doel der Vereeniging werd in Art. 1 dan ook alleen genoemd de verpleging van lijdenden aan vallende ziekte. Nu echter staat in de op Art. 1 onmiddellijk volgende artikelen te lezen:
Art. 2. Zij (de Vereeniging) stelt zich verder ten doel de bevordering van het diakonaat, waaronder te verstaan is de opleiding van diakonen en diakonessen ten behoeve van de verpleging in eigen gestichten en hunne uitzending in den dienst der inwendige zending.
Art. 3. De door haar opgeleide diakonen worden vereenigd tot een kring onder den naam van: „De broederschap van Meer en Bosch", wier inrichting geregeld wordt bij afzonderlijk huishoudelijk reglement.
Art. 4. De Vereeniging neemt op zich voor hare diakonen en diakonessen te zorgen, ook wanneer deze wegens ziekte, ouderdom enz. geene diensten meer kunnen bewijzen.
Voor de gehuwde diakonen en voor die diakonen, welke buiten hare inrichtingen eene vaste betrekking bekleeden, worden afzonderlijke bepalingen gemaakt.
En alzoo is de zorg voor de ontwikkeling der broederschap en de zorg voor allen, die tot haar behooren,


als zij oud zullen geworden zijn of tot arbeiden niet meer in staat, een zeer belangrijk deel van de belangrijke taak, die „de Christelijke Yereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte te Haarlem", heeft te behartigen.
Hiermede is de bezorgdheid voor den ouden dag, die zoovelen, ook arbeiders in Gods Koninkrijk, kan kwellen, voor onze broeders opgeheven. Het Broederen Zusterfonds, d. i. een sedert 1894 bijeengegaard en belegd kapitaal, gevormd voornamelijk van giften verstrekt voor door de broeders bewezen diensten in particuliere verpleging, vergoeding voor ongehuwde broeders op vaste posten en gestijfd door enkele gegeheel vrijwillige bijdragen van belangstellenden en enkele legaten, moet het Bestuur helpen om aan die belangrijke verplichting te kunnen voldoen. Een fonds echter, dat nog heel wat vergroot zal moeten worden, zal het later in de stoffelijke behoeften van velen kunnen voorzien, en dat te minder aangroeit, naarmate er minder gelegenheid is om broeders voor particuliere verpleging af te staan.
Nog ééne opmerking. In het jaar 1904 kocht het Bestuur op het kerkhof te Heemstede een stukje grond, bevattende 4 grafruimten elk voor 3 lijken. Voor de broeders is dus een eigen begraafplaats.
En nu een slotbemerking.
Het is ons meermalen gebleken dat meer jongelingen hunne opleiding bij ons zouden willen ontvangen, als hun maar de zekerheid gegeven werd, dat zij na verloop van een paar jaren „iets" zouden zijn, b.v. hoofdverpleger, Godsdienstonderwijzer, of zoo „iets" als Directeur eener Inrichting. Zulken nu zouden komen met bijbedoelingen, en hen begeeren wij niet. Een vaste regel is dat wie komt, alleen komt om „broeder" te zijn. En al rekent de Directeur zooveel


mogelijk met aanleg, gaven en wenschen, en al wordt niemand tegen zijn zin op een bepaalde post geplaatst, de broeder is gehouden om te gaan daar, waar hij gezonden wordt, ook al is dat nu niet geheel in overeenstemming met wat hij zelf zou gekozen hebben. Hij moet in dat opzicht kunnen gehoorzamen en vertrouwen stellen in hen, in wier handen God zijne opleiding gegeven heeft, en aan wier leiding hij zich eenmaal gaarne heeft toevertrouwd. Het karakter van ons werk eischt zelfovergave, en meermalen is bet gebleken, heel duidelijk, aanwijsbaar, hoe men bij zelfovergave juist terecht komt op de rechte plaats. Gez. 19 : 4 moet voorts de lijfspreuk bevatten van eiken echten diakoon.
Wij mogen God wel vurig danken dat wij van veel aanhankelijkheid en trouw aan ons en het werk bij een groot aantal broeders mogen spreken, 't Moeilijkst is zeker niet de broeders te houden, die wij eenmaal hebben, en het beteekent heel wat dat te kunnen zeggen, 't Moeilijkst is nieuwen aanvoer te bekomen, jeugdige frissche krachten, die het werk aanvatten en dat voortzetten met niet verflauwden ijver en moed.
Dat laatste zullen wij niet van allen, die nog zullen komen,, verwachten; het zou te veel verwacht zijn, zelfs van alle eenmaal ingezegende broeders. Die werkelijk niet in staat blijkt, den arbeid der liefde vol te houden, die moet dien arbeid opgeven. Voortzetten alleen, omdat men eenmaal een belofte heeft afgelegd, zou uitloopen op verkrachting van eigen persoonlijkheid. Het leven wordt dan een lijden. Een uitwendige band zou dan slechts binden, en een uitwendige band kan nooit de liefde te voorschijn roepen, als zij er niet is, evenmin als een uitwendig, een opgelegd gebod dat kan. Is de liefde er echter wèl, dan kan geen enkel uitwendig ding haar belemmeren.


Wij willen dankbaar zijn, en wij zijn het, voor den uitslag van alles wat in 20 jaren in en door de broederschap is verkregen, door den zegen Gods. Al heeft geen der broeders, evenmin als wij, de volmaaktheid gegrepen, toch is het streven onder hen, hunner roeping waardiglijk te wandelen. Wij hebben deugdelijke personen, practisch geoefend voor eene heerlijke taak, en in bemoedigend aantal is toegegenomen de reeks van mannen, die hun taak ernstig
opvatten en doordenken.
Voor de toekomst willen wij niet vreezen. Voor den waren, zich van zijne roeping bewust zijnden en bekwamen diakoon, zal God wel, zooals het dooi een bloeder zoo juist gezegd is, een plaats hebben om te staan, een kring, waarbinnen hij werken, een haard,
waaraan hij rusten kan.
Voor den omgang met en de opleiding der broeders zien wij uit naar een intellectueel ontwikkeld persoon, laat ons b.v. zeggen, een theologisch candidaat, die zich, al ware het dan ook maar gedurende eenigen tijd, aan deze waarlijk niet onbeteekenende zaak wil wijden, door met de broeders op en neer te gaan, met hen te tafelen, zich met enkele lessen te belasten enz. Indien wij zulk een mochten vinden! Indien deze dan eens eene bezielende persoonlijkheid
mocht blijken te zijn!
Er zijn, die het vinden van zulk een persoon eene illusie achten. Zij konden gelijk hebben. Zij konden zich echter ook vergissen. Het laatste hopen wij.


VIII.
HET BESTUUR.
Hebbende nu verscheiden gaven, naar de genade, die ons gegeven is, zoo laat ons die gaven besteden.
Rom. 12 : 6, 7.
Elk. die onze mededeelingen met belangstellende aandacht heeft gevolgd, kan begrijpen dat de mannen en de vrouwen, die achtereenvolgens het Bestuur onzer Vereeniging hebben uitgemaakt, en die liefde en moed genoeg bezaten om zich aan zulk een ernstig werk te wijden, zich aan eene zaak hebben gegeven, die waarlijk veel geëischt heeft van hoofd en hart. Voor welke ernstige onderwerpen werden zij telkens geplaatst! Op hoevele vragen hadden zij het antwoord te geven! Door hoevele moeilijkheden moesten zij zich heenworstelen! Wat een inzicht en wijsheid en hoeveel volharding der liefde werd daartoe gevorderd!
Zij, aan wie in dit opzicht onze Vereeniging wezenlijk groote verplichtingen heeft, behooren in dankbare gedachtenis te blijven.
De beweging onder de leden des Bestuurs is als volgt: In de vergadering van 20 Jan. 1882 (de tweede vergadering, die gehouden werd), werd een Bestuur gekozen, bestaande uit de Heeren: Dr. E. Barger,


President, J. Bierens de liaan, Secr., Mr. Tli. L. L. Prins, Penningmeester, Dr. A. E. van Royen, Jkh. P. N. Quarles van Ufford, allen te Haarlem, J. G. Sillem, A. ü. de Marez Oyens, T. M. Looman, te Amsterdam, Dr. L. Heldring, te Bussum, G. P. Ittman Jr. te Delitshaven, en voorts de Dames: Jonkvr. A. J. M. Teding van Berkhout, Mevr. L. L. Bierens de Haan—van Leeuwen, Mevr. van Roven—Singendonck, te Haarlem, en Mevr. Ittman—Betz, te Delftshaven.
Een volgend jaar wordt het Bestuur aangevuld met Mr. W. K. F. P. Graaf van Bylandt te 's Hage, terwijl intusschen, 15 Maart 1883, de Heer Quarles van UlTord zijn ontslag neemt, en wordt in de plaats van Mr. Prins de Heer Bierens de Haan tot Penningmeester gekozen, en Dr. van Royen tot Secretaris benoemd.
In 1884/83 ondergaat het Bestuur geene verandering, doch in het volgend jaar, 1885/80, treden de Heer en Mevr. Ittman uit. In hunne plaats worden benoemd de Heer D. Chabot te Rotterdam, die echter bedankt, en Mevr. Heldring—van Eeghen te Zandvoort, die aanneemt.
In 1880,87 treden uit de Iieeren De Marez Oyens en Mr. Prins, in wier plaatsen gekozen worden de Heeren Ds. D. G. Escher te Haarlem en Mr. M. Crommelin te Utrecht, die beiden aannemen, en de Heeren van Weede van Dijkveld te Utrecht en Bicker Caarten te Rotterdam, die bedanken.
In 1887/88 treedt uit Mevr. Heldring-van Eeghen, wegens vertrek naar Middelburg, en als Mevr. Escher— Abbing te Haarlem, in hare plaats gekozen, bedankt, neemt Mej. C. P. G. Duuring te Haarlem de nu op haar uitgebrachte benoeming aan. Ds. Barger wilde wegens vertrek naar Amsterdam als Voorzitter aftreden, doch ziet op verzoek daarvan af, en Ds. D G. Escher wordt tot vice-president benoemd.


In 1888,80 wordt liet Bestuur aangevuld met Ds. G. A. Hoog, te Haarlem, en als in 1880/90 Ds. Barger dan toch als Voorzitter aftreedt, worden Ds. ü. G. Escher tot Voorzitter en Ds. G. A. Hoog tot Vicepresident benoemd.
Het volgend jaar was een jaar van grooten rouw. De Voorzitter, Ds. Escher, die de Vereeniging op zoo uitstekende wijze had gediend, wiens hart zoo bijzonder warm voor onze Inrichtingen klopte, en die ook voor de ontwikkeling der „broederschap van Meer en Bosch" zoo veel gevoelde, overleed na langdurige ziekte. In zijne plaats trad als Voorzitter op Ds. Hoog en werden tot nieuwe bestuursleden gekozen de heeren Mr. P. Everwijn Lange en Ds. J. W. Knottenbelt te Haarlem. De eerste bedankte, doch de tweede nam de benoeming aan. Jonkvr. Teding van Berkhout trad uit, doch zij nam eene benoeming tot honorair lid, haar aangeboden wegens de vele en gewichtige diensten door haar der Vereeniging bewezen, welwillend aan, terwijl de afgetreden Directeur, die als adviseerend lid de vergaderingen steeds bijwoonde, als eerelid aan het Bestuur verbonden bleef.
In 1892 93 meende Mevr. van Royen—Singendonck te moeten bedanken, ook de heer Looman wegens hoogen leeftijd. In 1893,94 overleed het eerelid, Ds. Creutzberg. Eerst een jaar later werd getracht in ééne vacature te voorzien door de benoeming van Jhr. Mr. C. C. G. de Pesters te Nijmegen, doch deze bedankte, terwijl bovendien het Bestuur zijn Voorzitter, den man met groote en vele gaven en bedeeld met een helder oordeel en een hart dat onze Stichtingen had liefgekregen, Ds. G. A. Hoog, door diens overlijden moest missen. In 1895/00 werd Ds. J. \V. Knottenbelt Voorzitter, en het Bestuur voorts aangevuld met den heer Ds. J. Kuylman te Heemstede en


Mej. M. de Booij te Haarlem. De heeren Ed. de Lanoy en Jolian Winkler te Haarlem, benevens de lieer S. P. van Eeghen te Amsterdam, insgelijks benoemd, hebben bedankt.
In hetzelfde jaar werden nog benoemd de heeren: Mr. D. E. van Lennep, Burgemeester van Heemstede, Mr. C. Rasch, Gemeente-secretaris te Haarlem, en de rustend Hoogleeraar Dr. P. j. Muller te Haarlem. Alleen de laatste nam de benoeming aan. In het begin van 1890 had de keuze plaats van de heeren Mr. B. J. Rasch en Mr. F. R. Crommelin, te Haarlem, die beiden de benoeming aannamen.
Maar in 1890 ontviel ons de voortreffelijke heer J. G. Sillem door den dood, en in 1897 zag Ds. Knottenbelt wegens zijn vele andere bezigheden zich, volgens den raad van zijn geneesheer, genoodzaakt af te treden als Voorzitter en als Bestuurslid. In verschillend opzicht hebben beide heeren onze Vereeniging groote diensten bewezen. In de plaats van Ds. Knottenbelt werd Dr. Muller tot Voorzitter benoemd, en tot bestuursleden gekozen eerst de heer E. Sillem te Amsterdam, die bedankte, en daarna de heer Jhr. O. J. A. Repelaer van Driel te 's Hage, die aannam, en de heer W. van Hasselt te Haarlem, die bedankte.
In dat jaar legde de heer van Royen het secretariaat neer, en werd opgevolgd door Mr. F. R. Crommelin. In 1899 ontviel de heer van Royen aan het Bestuur dooi1 den dood, en in zijne plaats trad in 1900/1901 Ds. G. J. A. Jonker te Haarlem op. De heeren G. Wendelaar te Amsterdam en L. W. Havelaar te Haarlem hadden in 1899 voor een benoeming bedankt. De lieer D.s. de Blocq van Scheltinga te Haarlem deed dat in 1900, tegelijk met Ds. Jonker benoemd.


Doch reeds in 1901/2 ging Ds. Jonker naar Utrecht en Ds J. Kuylman naar Prinsenhage en namen beiden ontslag, terwijl ook-Mej. de Booy wegens vertrek bedankte. Gekozen werden in 4901 de heeren: Jhr. Mr. P. Teding van Berkhout te Bloemendaal, W. F. C. Druyvesteyn te Amsterdam, en in 1902. Dr. A. J. Th. Jonker te Heemstede en Ds. C. J. van Paassen te Haarlem, die zich de benoeming lieten welgevallen, en later Mevr. Besier—Klercq te Haarlem, die echter bedankte. Dr. Muller trad wegens vertrek naar 's Hage als Voorzitter,. niet als bestuurslid, af, en in zijne plaats trad Dr. Jonker als Voorzitter op. Een volgend jaar, 1903, nam Mevr. C. E. S. Swaan Bastert, te Haarlem, zitting in het Bestuur. Maar toen dit nieuwe bestuurslid voor de eerste maal aanwezig was, trad, om haar leeftijd, Mej. C. P. G. Duurin" uit, na niet minder dan 10 jaren op velerlei wijze te hebben doen blijken van hartelijke liefde voor onze Vereeniging. Bovendien ging in 1904 Dr. Muller naar Z.-Afrika en trad ook hij uit. In de plaats van Mej. Duuring werd in 1904 gekozen Mej. E. P. de Booy te Haarlem, en in plaats van Mr. F. R. Crommelin, die als bestuurslid, om zijne vele andere bezigheden, bedankte, werd gekozen als bestuurslid de Directeur der Inrichtingen, de heer J. L. Zegers, te Heemstede, terwijl later aan dezen het secretariaat werd opgedragen, nadat het tijdelijk dooi Jhr. Mr. Teding van Berkhout was waargenomen. Dr. Jonker, in 1905 benoemd tot Kerkelijk Iloogleeraar te Groningen, legde zijn presidium en lidmaatschap des Bestuurs neer, een waar verlies en Ds C J van Paassen werd nu Voorzitter. In den aanvang des jaars 1907 overleed Mr. M. Crommelin, te Zeist.
Het Bestuur, de namen volgens diensttijd ge rang-


schikt, en met vermelding der tegenwoordige woonplaatsen, bestaat op lieden uit:
Sedert '1882. Jonkvr. A. J. M. Teding van Berkhout,
Eerelid, te Haarlem.
„ 1882. Dr. E. Barger, „ Amsterdam.
„ 1882. Jan Bierens de Haan,
Penningmeester, „ Haarlem.
„ 1882. Mevr. L. L. Bierens de
Haan-van Leeuwen, „ „
„ 1882. Dr. L. Heldring, „ Amsterdam.
„ 1883. Mr. W. K. F. P. Graaf
van Bylandt, „ 's Hage.
„ 1895. Mr. B. J. Rasch, „ de Meern.
„ 1896. Jonkh. O. J. A. Repelaer
van Driel, „ 's Hage.
„ 1901. Jonkh. Mr. P. Teding
van Berkhout, „ Bloemendaal.
„ 1901. VV. F. C. Druyvesteyn, „ Amsterdam.
„ 1901. Ds. C. J. vanPaassen,
Voorzitter, „ Haarlem.
„ 1902. Mevr. C. E. S. Swaan-
Bastert, „ „
„ 1904. Mej. E. P. de Booy, „ „
„ 1904. J. L. Zegers, Secretaris, „ Heemstede.
De vijf eerstgenoemden hebben de Vereeniging al die 25 jaren gediend, en van degenen, die met hen de Vereeniging hebben gesticht, zijn nog in leven: Mevr. v. Royen-Singendonck, de lieer en Mevr. IttmanBetz en de Heer A. D. de Marez Oyens. Bijzondere vermelding verdient dat de lieer Jan Bierens de Haan sedert 24 jaar (het eerste jaar diende hij de Vereeniging als Secretaris) als Penningmeester op door


allen dankbaar erkende en hoog gewaardeerde wijze een belangrijke post bekleedt. Het werk der Vereeniging heeft zulk een groote plaats in zijn hart en leven gekregen, dat hij er als het ware in vastgegroeid is, en men zich noch Bestuur noch Vereeniging kan denken zonder hem.


IX.
HULP VOOR ON- EN MINVERMOGENDE PATIËNTEN.
De armen hebt gij altijd met u, en wanneer gij wilt kunt gij hun weldoen.
Mark. 14 : 7.
In 1882 met den arbeid aangevangen, zette de Vereeniging eerst haar klein Zoar, later hare grootere verplegings-inrichtingen open voor degenen die, lijdende aan vallende ziekte, aan bepaalde voorwaarden beantwoordden. Een dier voorwaarden was betaling van een zeker geldelijk bedrag (verpleeggeld). Hoe kan dat ook anders! Hoe zouden anders zulke Inrichtingen bestaan!
Het verpleeggeld was bepaald op f 65 per kwartaal, of ƒ5 per week. Later is dat voor kinderen beneden 12-jarigen leeftijd vastgesteld op f 3 per week.
Dat is niet veel. Reeds in een der eerste bestuursvergaderingen is berekend dat dit bedrag van f 5, of ƒ260 per jaar, ongeveer de helft der wezenlijke uitgaven vergoedt, f 5 per week, wat is dat voor een bedrag, als men rekent de groote sommen voor de gebouwen en hare inrichting uitgegeven, voor een goede slaapgelegenheid, goede voeding, de wasch, vuur en licht, geneeskundige behandeling, geregeld toezicht, enz.!


Men begrootte 'Ie wezenlijke uitgaven dan ook op minstens ƒ 500 per jaar voor eiken patiënt. Een jaar nadat Zoar geopend was, berekende men dat de verpleging per dag voor eiken patiënt had gekost ƒ 1.15, of per jaar ƒ-419.75, terwijl slechts was betaald ± ƒ260, dat is dus nog niet eens ten volle ƒ0.72 per dag. En nu had men nog maar alleen voeding, beddegoed, linnengoed, huisraad, enz. berekend; gebouw en ameublement was in de rekening niet mee opgenomen.
En nu is dat bedrag per persoon en per dag, door dat het aantal patiënten grooter werd, wel geringer geworden, maar dan ook alleen, wanneer men buiten beschouwing laat de enorme sommen, die later aan de oprichting der gebouwen zijn heengegaan, en de bedragen, die voor het geregeld onderhoud moeten
worden uitgekeerd.
Het is dus wel duidelijk, dat de Vereeniging, ondanks het zuinigst beheer, onmogelijk van de verpleeggelden kan bestaan, en dat zij krachtig door jaarlijksche contributiën en andere vrijwillige giften, legaten, collacten, enz. moest worden gesteund. En zoo was het niet alleen, zoo is het gebleven tot op den huidigen dag.
En desniettegenstaande kwamen jaar in jaar uit aanvragen om opname voor dochter of zoon, zuster of broeder, moeder of vader, tegen verminderden prijs, want men was niet in staat ƒ 5 per week op te brengen; of er werd gevraagd om gratis-verpleging, want men was arm. Ds. Creutzberg verhaalt dat in de 5 jaren van zijn directeurschap niet minder dan 200 aanvragen hadden moeten worden afgewezen, alleen uit gebrek aan geld gedaan.
Dat deed het Bestuur bitter leed. Van den beginne is o. a. door de Stichtster, later door den Directeur, gedurig voor minstens één vrij bed gepleit. Haast bij


elke vergadering kwam dit treurig onderwerp aan de orde, en telkens werd op den voorgrond gesteld dat de Vereeniging een philanthropisch karakter liacl en moest bewaren.
Zoo ook werd op verpleging voor niet of tegen verminderd tarief aangedrongen, wanneer diakoniën, vooral van kleine dorpen, ons een patiënt wilden toevertrouwen. Maar is het wonder, dat er telkens ook geantwoord werd: Wanneer het volle verpleeggeld wordt betaald, kosten de patiënten ons toch reeds veel meer; de Inrichting is daardoor reeds eene liefdadigheidsinstelling. Bovendien vreesde men voor misbruiken. Er zou op worden gespeculeerd. En dan kwam er nog bij dat de verpleeggelden, waarvoor was ingestaan, niet al te best inkwamen.
Dan weer nam men het op voor plaatsen, waar reeds een zekere som aan onze Vereeniging werd gecontribueerd, en vroeg opname tegen lager tarief, wanneer het verpleeggeld daar niet bijeen te brengen was.
liet Bestuur was in zijn geheel wel overtuigd dat de behoeften groot waren en ei1 geholpen moest worden, maar het kon natuurlijk slechts in enkele, bijzondere gevallen, vrijgevigheid betrachten.
Buiten de Inrichting werd in 1888 de eerste stap gedaan in de richting, die on- en minvermogenden zou ten goede komen. Het was nu wijlen Mevr. Escher-Abbing, die met een andere dame een bedrag van f 172.50, bepaaldelijk voor het verplegen van fcehoeftigen, in de kas stortte. Dit gaf aanleiding dat het besluit genomen werd om uit daartoe te verzamelen bijdragen een fonds te stichten, uit de rente waarvan on- en minvermogende epileptischen zouden geholpen worden.
Eer er nu echter zulk een fonds zou zijn! Twee jaar lang bleef het bij de genoemde eerste bijdrage.


Toen kwam er nog ruim ƒ500 bij. In 1891 werd men verblijd met een gift van ƒ2000 voor dat doel.
Maar wat was dit nog vergeleken bij den nood, die steeds meer gekend en medegevoeld werd! Om 5, zegge slechts 5, personen met de helft van het verpleeggeld tegemoet te komen, zou over een som van f 10000 moeten kunnen beschikt worden.
De nieuwe Directeur stelde dan ook voor, het denkbeeld van een Suppletie/oHcZs prijs te geven, en voortaan van een SuppletieA'as te spreken, m. a. w. met hulpbetoon niet te wachten tot eene groote som was bij eengespaard; niet op te leggen, maar terstond te gebruiken wat ons voor de hulpbehoevenden was en zou worden geschonken. Hij meende dat de sympathie en dus ook de offervaardigheid voor een ondersteuningskas grooter zouden blijken dan voor een londs.
Zijn voorstel werd aangenomen, en sedert heeft onze Vereeniging een Suppletiekas.
Nu zou men met den stand dier kas rekening houden, zoo telkens er aanvraag kwam, m. a. w. alleen geldelijk tegemoet komen voor zoover en zoolang er geld in was. Was de kas ledig, dan moest de ondersteuning ophouden.
Aan niets heeft echter het Bestuur zich minder gehouden dan aan dit voornemen. De drang om te helpen was grooter dan alle overleg, toen de nood steeds sterker aandrong, naarmate de Vereeniging meer bekendheid kreeg in den lande.
f 4000 ruim was in kas, 18 patiënten werden geholpen, zonder dat de kas der Vereeniging er door werd bezwaard. Dat was in 1892. Een volgend jaar werden er 21, een jaar daarna 31 patiënten geholpen. Maar toen stond het Bestuur ook voor een tekort aan verpleeggelden van f 3206 in één jaar. Voor 31 pa-


tiënten had ƒ 0588 in de kas moeten komen, en er werd slechts ƒ3322 geind, ook al veroorzaakt door dat steeds eenigen slecht nakwamen de betaling der verpleeggelden, waartoe zij zich bij contract hadden verbonden. De staat der Suppletiekas was zoodanig, dat uit de gewone kas niet minder dan ƒ2213 moest worden bijgepast. Een volgend jaar was het tekort ƒ2800, en daar voor de Suppletiekas slechts ƒ038 was ingekomen, moest niet minder dan ƒ2200 uit de Vereenigingskas komen. In vijf jaren tijds kwam het de Vereeniging op ƒ10000 te staan. Het aantal aanvragen werd steeds grooter. Lange, droeve geschiedenissen kwamen ter onzer kennis. Kon het Bestuur afwijzen? Moesten de ongelukkigsten dan maar aan hun droevig lot overgelaten worden ? Zij, die ook om hun armoede het meest behoefte hebben, vanwege die armoede van hulp uitgesloten worden?
En toch, en toch!
Een Dame zorgde voor één vrijbed. 50 personen zouden daaitoe wekelijks 10 cents, dus / 5 bijdragen.
En nu was de weg geopend voor een werkplan, dat onder den naam van ,.üe macht van het Kleine" in de Vereeniging en in den lande wel bekend is geworden.
Niet dat dit terstond werd aangevat. Er geschiedde eerst iets anders. De Directeur sprak op het Zendingsfeest in 1892 op het landgoed „Meer en Berg" te Heemstede over „het dienen om Jezus wil." Dit woord sloeg in bij een christen uit Haarlem, die naar het Zendingsfeest was opgegaan met de vraag in het hart: Wat kan ik doen voor Jezus? Hij ontving op het feest het antwoord. Hij begon met bij enkele vrienden van 1 tot 5 cent per week te verzamelen. Zoo kreeg hij reeds 't eerste jaar ƒ140 bijeen, het tweede ƒ250. Hieruit is te Haarlem ontstaan de Vereeniging „Het Mosterdzaad", die sedert de verloopen


jaren van haar leden een maandelijksclie, driemaandelijksche of jaarlijksche bijdrage ontvangt, en daarvoor onvermogende lijders uit de eigen stad doet verplegen.
Een jaar later opperden twee zeer belangstellende Dames het denkbeeld om te trachten allerwege in stad en dorp op te richten eene ÜV2 ets Vereeniging, d. i. eene Vereeniging, wier leden minstens wekelijks 2V2 ct. offeren voor deze goede en noodige zaak. Zij zeiven gaven het voorbeeld in haar eigen woonplaats, en nu kan gezegd worden: van Breukelen begint de victorie.
Rotterdam volgde in 1895, nadat op een toespraak door Broeder J. A. Hoekendijk aldaar gehouden, de daar gevestigde Wijkdiakoon, Broeder C. de Cock, de hand aan den ploeg sloeg, en, krachtig geholpen, bracht men er in één jaar f388.— bijeen. De daar gevestigde Vereeniging noemde zich „de Macht van het Kleine", een naam, onder welke nu bekend is een heele reeks van Vereenigingen, opgericht met een gelijk doel. Er werden er in 1890 gesticht te den Helder, Nijmegen, Maasland en Doetinchem; in 1897 te Fijenoord, Utrecht en Kralingen. De lust om mede te werken drong zelfs tot onze eigen verpleegden op Meer en Bosch door, en de Chr. Jong.-Vereeniging aldaar laat sedert bij elke tweede vergadering in de week een bus onder hare leden rondgaan, waardoor zij jaarlijks ± f 20.— bijeengaart.
Op den lcn Jan. 1898 telden wij, „het Mosterdzaad" te Haarlem niet mede gerekend, reeds 10 21/2 ct. Vereen, met 1116 leden, zijnde zeker voor een groot deel de vrucht op het ijverig streven van den Diakoon, Broeder J. A. Hoekendijk, die zich met zijn groote kracht op deze zaak geworpen heeft, en gedurig op reis zijnde en in stad en dorp, in kerken en lokalen


optredende, door zijne mededeelingen en zijn opwekkend woord op verschillende plaatsen groote sympathie wist te wekken voor dit schoone werk: het voor arme epileptischen mogelijk te maken in onze Inrichtingen eene doelmatige verpleging en in hun lijden de zegeningen des Evangelies te genieten.
Sedert 1 Dec. 1890 is het dat, waar zulks noodig is, patiënten uit eigen naaste omgeving voor rekening eèner 2'/2 ct. Vereeniging worden verpleegd. Men vraagt dan niet aan de Suppletiekas om hulp, men brengt zelf het noodige bijeen. „Het Mosterdzaad" te Haarlem ging daarin voor, Rotterdam deed hetzelfde, en op verschillende plaatsen vonden deze voorbeelden navolging. En het is gebleken dat bij eenigen goeden wil en waar het maar niet aan volharding ontbreekt, de verpleging van onvermogende toevallijders geene onmogelijkheid is, al moet voor één patiënt dan ook f 200 per jaar worden samengebracht uit betrekkelijk
kleine giften.
De uitbreiding van dit zoo vruchtbare werk is bijzonder voorspoedig geweest. Drie dingen hebben hiertoe elk het hunne gedaan.
Daar is a. het uitgeven van een blaadje „De macht van het Kleine", dat sedert 1 Jan. 1898 geregeld om de 3 maanden verschijnt, uitsluitend ten dienste van dat werk. Van het eerste No werden 2500 exemplaren gedrukt, met klimmende belangstelling werd het op steeds meerdere plaatsen ontvangen, gelezen, verspreid, en aan het einde van 1900 bedroeg de oplaag reeds 13000 exemplaren
Aanvankelijk was het slechts 4 pag's groot. In 1904 is het tot 12 pag's uitgebreid. Broeder J. A. Hoekendijk redigeert het al die jaren met groote liefde, en geeft elk kwartaal frissche met gloed geschreven artikelen en mededeelingen.


b. de uitgave van collecteboekjes voor allen, die zich voor de inzameling van giften willen beijveren, leder, die zulk een boekje begeert, ontvangt het gratis, en het geeft hem of haar gelegenheid om van 10 leden wekelijks de ontvangen contributie te noteeren. Voor 10 contribuanten is het gedurende 5 jaren toereikend. Heeft men 50 contribuanten, dan is het in één jaar vol. Zulke ijveraars of ijveraarsters, de ziel van het werk, heeten collectanten der 2% ct. Vereeniging. Zij zoeken leden in eigen omgeving, trachten hun aantal te vergrooten, halen geregeld de contributie op, en indien het aantal grooter wordt, bewegen zij anderen om ook als collectant op te treden. In grootere plaatsen kiest men een plaatselijk Bestuur: President(e), Secretaris(esse) en Penningmeester(esse), dat de collectanten op bepaalde tijden samenroept om over de belangen der Vereeniging en den stand van zaken te spreken. Van die collecteboekjes, waarmede sedert 1808 gewerkt wordt, worden nu 2350 exemplaren uitgegeven. De vrucht van veel moeite en veel tijd, voor deze zaak gegeven en vaak aan andere bezigheden ontwoekerd, is groot.
c. Spreekbeurten. Tot het werk van den Directeur behoort het, reizen te maken ten einde de belangen van ons werk te behartigen. Zijn steeds toenemend werk liet hem echter niet langer toe om, zooals aanvankelijk, vele spreekbeurten te vervullen. God gaf hem in Broeder J. A. Hoekendijk een welbespraakten vervanger voor dat deel van zijn taak, en sedert 1895 is deze het vooral, die met rusteloozen ijver zoovelen met zijn woord tracht te bereiken, als hem slechts even mogelijk is. Groote dankbaarheid zijn wij verschuldigd aan een groot aantal predikanten, kerkeraden, Evangelisten en anderen, die den broeder diakoon vriendelijk ontvingen, logeerden, in de gelegenheid


stelden de belangen van dit werk der Christelijke barmhartigheid aan het hart der menschen te leggen, en hem hun gewaardeerden steun verleenden tot het oprichten en in stand houden van afdeelingen der 2V2 ct. Vereeniging, het winnen van collectanten enz. enz. Zij zien hun moeite meestal heerlijk beloond, en naarmate de zaak meer bloeit, wordt de aanbeveling door onzen broeder elders al door warmer, slaat het Bestuur met bijzondere waardeering de uitbreiding van het werk gade, en ziet het met groote ingenomenheid deze bron van inkomsten met elk jaar rijkelijker vloeien.
Ziehier hoe de gezegende werkzaamheid der 2V2 cents-vereeniging zich voorspoedig en krachtig ontwikkeld heeft. Men telde
Jan. 1808: lOafd. 0 collectanten, 111(3 contribuanten. „ 1899 : 41 „ 226 „ 3723 „ 1900 : 02 „ 342 „ 5455 „ „ 1901: 89 „ 448 „ 6059 „ „ 1902:102 „ 472 „ 7199 „ 1903:113 „ 548 „ 7710 „ 1904:123 „ 573 „ 8508 „ 1905:138 „ 625 „ 9519 „ 1900:152 „ 677 „ '10057 „ 1907:102 „ 721 „ 10990 Zoo is dan toch het Bestuur in staat gesteld in de Inrichtingen op te nemen, wie daaraan zeker niet het minst behoefte hadden.
Het jaarlijksche tekort aan verpleeggelden nam af en verdween langzamerhand bijna geheel, terwijl toch het getal der geholpen verpleegden gedurig grooter werd. De giften, rechtstreeks den Penningmeester voor de Suppletiekas geworden, namen niet toe, de bijdragen der 2*/.2 cents-vereenigingen daarentegen klommen met elk .jaar.


Voor dat doel waren in:
1808/90 de giften f 784.41, v/d. 2% ct.-vereen. /" 1085.80
1899/1000 ., 785.47 „ 2017.53
1000/1 „ 002.235 „ 3433.245
1001/2 „ 050.47 „ 3670.05
1002/3 „ 607.075 „ 3080.835
1003/4 „ 720.315 „ 5100.10
10045 „ 737.00 „ 4437.38®
1005/0 „ 803.185 „ 5I0G.755
Door deze belangrijke bijdragen konden opgenomen of gehouden worden die verpleegden, voor welke te weinig of niets werd betaald. En intusschen kwamen aanvankelijk 22, 23, 23, nu reeds ± 50 patiënten geheel of gedeeltelijk voor rekening van centsvereenigingen bij ons.
Hoeveel oogen gingen open voor den nood van toevallijders! Hoeveel bewijzen zijn gegeven van medelijdende, tot offervaardigheid bereide harten!
De correspondentie voor deze tak van werkzaamheid is groot. Zij geeft onzen Br. Hoekendijk veel te doen. Maar groote voldoening geeft hem de liefde voor ons werk en bedoelen, die hij mag wekken en onderhouden.
Ten slotte. Een legaat van ƒ 10000 in 1004 verplicht liet Bestuur tot het gratis verplegen van één onvermogenden patiënt. Zulk eene beschikking was de eerste van dien aard in onze Vereeniging, en werd gevolgd door eene testamentaire beschikking tot hetzelfde bedrag in 1000. Hoe meer nu het Bestuur in de gelegenheid wordt gesteld on- of minvermogende toevallijders de voordeelen eener goede en christelijke verzorging te doen genieten, hoe meer aan zijn vurig verlangen wordt voldaan. De Vereeniging is geboren uit een gevoel van leed bij het zien van andei er leed,


uit een werkelijk medelijden met ben, wier ellende men kende. Het was in het hart der stichters, te helpen, te troosten, te zegenen! Toch tegen alle gevoel in en tegen de bedoeling, moesten Bestuurders meermalen onbarmhartig schijnen. Dat was voor hen dubbel lijden. Nu is bij hen natuurlijk blijdschap, nu de Heer middelen en wegen beschikt voor het in stand houden en uitbreiden van hun arbeid, en alzoo velen barmhartigheid te kunnen bewijzen.
De medewerking, die het Bestuur in dit opzicht ondervindt, wordt nog meer gewaardeerd, nu het bij de uitbreiding der Inrichtingen en gevolgelijk een uitgebreidere administratie, het besluit heeft moeten nemen eene zekere som vast te stellen voor het aanschaffen en het onderhouden van de kleeding onzer patiënten. Heeft het het verpleeggeld der 1° en 2e klasse-patiënten moeten bepalen resp. op ƒ1500 en ƒ1000, het kon er niet toe overgaan dat ook voor de verpleegden 3° klasse te verhoogen. Het bleef dus bepaald op ƒ260 per jaar. Doch daar het zich herhaaldelijk voordeed dat degenen, die op zich hadden genomen voor de kleeding der patiënten te zorgen, die verplichting slecht nakwamen, en het Bestuur gedurig met wanbetalingen te kampen had, is vastgesteld dat alleen dan een patiënt wordt opgenomen, wanneer bij diens komst terstond ƒ 30 en voorts elk kwartaal ƒ 7.50 voor kleeding wordt gestort, waarvoor het Bestuur de verplichting op zich neemt, zelf zorg te dragen dat de verpleegden goed in de kleeren komen en blijven. Voor een bestaande tusschenklasse, waarin, voor zoover er plaats is, wordt opgenomen tegen een bedrag van ƒ000 'sjaars, wordt bij de komst van den patiënt ƒ 50 en verder elke 3 maanden ƒ12.50 gestort. Voor kinderen beneden de 10 jaar in de 36 klasse wordt
f 4 per week gevorderd. Boven de 10 jaar wordt voor
10


hen f 5 per week berekend, benevens het bedrag voor kleedgeld, dat gelijk is met het bedrag voor volwassen personen.
Alzoo is bepaald op een der laatste bestuursvergaderingen van het 25e vereenigingsjaar. De omstandigheden hebben er toe genoodzaakt 1), en het besluit is dan ook genomen met algemeene stemmen.
Een groot aantal onzer 3" klasse patiënten moet het echter van bijdragen van anderen hebben, 't Heeft vaak groote bezwaren in, dat op den duur bijeen te krijgen. Elk wete daarom dat men, daartoe de behulpzame hand biedende, een goed werk verricht.
') Zie het volgende hoofdstuk.


X.
HET KLEERENFONDS.
„Als gij een naakte ziet, dat gij hem dekt en dat gij u voor uw vleesch niet verbergt?"
Jes. 58 : 7.
De zorg voor de kleeding der patiënten is al de jaren door, zoolang de vroegere bepaling gold, een bron van veel zorg geweest voor velen, die daarmede waren belast.
Dit trok in 1891 de aandacht van Mej. E. P. de Booij te Haarlem, en zij wist het middel te bedenken om aan deze behoefte voor een zeker deel te gemoet te komen. Tevens was haar oog gevallen — zij bewoog zich veel in onze Inrichting te Haarlem; later werd zij lid des Bestuurs, toen was zij het nog niet — op onze onvoldoend voorziene linnenkasten.
Wat deed zij?
Zij richtte aan verschillende adressen in vele plaatsen het verzoek om jaarlijks twee, zegge twee, stuks te mogen ontvangen, de keuze uit een daartoe door haar gezonden lijst van verschillende benoodigde artikelen geheel vrij latend. Van ongeveer de helft der personen, wier medewerking zij inriep, kwam geen antwoord of een weigering. De andere helft willigde het vriendelijk verzoek gaarne in, en op tal van plaatsen togen eenige


Dames uit om leden voor het „Kleerenfonds" te winnen. Het voor niemand bezwarende van slechts twee stuks te moeten leveren, maakte de uitkomst van dat pogen hoogst verblijdend.
Aan dezen arbeid was voor Mej. de Booij heel wat correspondentie verbonden, voor één persoon wel wat te veel. Daarom verbond zich met haar Mej. A. L. Hoog te Haarlem, dochter van den toenmaligen Voorzitter des Bestuurs. Voortaan interesseerden beide dames zich voor deze belangrijke aangelegenheid. Zij mochten zich jaarlijks in de ontvangst van een aanzienlijke hoeveelheid kleedingstukken en andere artikelen verheugen.
Zoo hadden zij een werk aangevangen, waarmede zij ons meer hielpen, dan zij zeiven wel vermoedden.
Nog altijd behartigen zij dezen tak van arbeid met even groote liefde en onverminderde trouw, en ons Bestuur tracht dezen arbeid naar waarde te schatten.
Eene schoone zaak is ook dit fonds. Het vertegenwoordigt de liefde en belangstelling van velen in verschillende plaatsen des lands. Vaak zijn wij door zooveel ijver en zooveel medewerking getroffen geworden. Gedurende nu 14 jaren zijn vele onbemiddelde patiënten, om behoorlijk gedekt te zijn, althans voor een deel uit dat fonds van onderkleeding voorzien, en aan het Bestuur werden groote uitgaven gespaard door de verstrekking van vele huishoudelijke goederen. Hoe heerlijk waren bij tijden onze linnenkasten gevuld. Met het toenemen der patiënten stegen ook de huiselijke behoeften, zoodat steeds hooger door ons werd geschat de steun, de diensten door het Kleerenfonds bewezen, niet alleen in het bijeenbrengen van kleedingstukken voor arme patiënten, maar ook in het aanvullen van onze veeleiscliende linnenkasten. Beide genoemde Dames hebben jaar in jaar uit voor dat


uitnemende doel geijverd, het fonds onvermoeid beheerd, alzoo onze kas belangrijk gebaat en bovendien van vele behoeftigen de zorgen verlicht. Het Kleerenfonds is onder ons een goede bekende geworden. De bevordering van dit werk kost veel inspanning, vooral veel administratieven arbeid. Maar onze trouwe beheerderessen was het niet te veel. En allen, die medewerkten, die goederen gereed maakten, in ontvangst namen en voor de verzending zorg droegen, toonden hun hart in die jaarlijksche toezendingen.
Zeer gaarne zien de Dames de Booij en Hoog het aantal medewerksters toenemen. Het aantal der ontvangen goederen staat niet in verhouding tot de uitbreiding van het aantal onvermogende verpleegden. Hoe noode dan ook, het Bestuur heeft wel moeten besluiten tot een maatregel betreffende de kleeding, als in het vorig hoofdstuk is medegedeeld. Dat de toepassing er van bezwaren ontmoet, vooral ten aanzien van vele der reeds lang bij ons vertoevende verpleegden, kan men zich lichtelijk voorstellen. De hulp van het Kleerenfonds is allerminst overbodig geworden. Wij blijven dien steun zeer behoeven. En daarom, dat er maar volharding zij bij allen, die medewerkten aan het dragen onzer zorgen, en dat haar aantal vermeerdere!
Dit hoofdstuk, klein in omvang bij de andere vergeleken, schrijvende, dachten wij aan wat het tweede jaarverslag onzer Vereeniging te lezen geeft. Het heeft zich bewaarheid in de Stichtster onzer Vereeniging; het heeft zich voor de zooveelste maal bevestigd in de Stichtster van het Kleerenfonds: „God heeft aan sommigen in de Gemeente geschonken, al is het dan misschien ook maar voor eene enkele keer, de gave van initiatief. Een bijna altijd terugkeerend verschijnsel treft ons. Een of weinige personen, bij wie het


gevoel van mededoogen en ontferming de drijvende kracht bezit van een hartstocht, nemen in hun onmiddellijke omgeving een werk der barmhartigheid ter hand. Wereldwijsheid is hun in den regel vreemd. Naar den dag van morgen vragen zij niet. Daar wordt geleden en onder hun bereik leggen middelen om dat lijden voor het oogenblik in zekere mate te lenigen. Dat is hun genoeg. Of zij zullen volhouden weten zij niet. Of anderen hun voorbeeld volgen, of wel hen bestrijden, bespotten zullen, daarnaar vragen zij niet. Ieder uur van smart der menschelijke ellende ontwrongen, is voor hen een overwinning den strijd waardig. Zoo zijn de grootste werken, de meest uitgebreide Stichtingen begonnen: uiterst nietig."
Waarlijk, God geeft zulk een initiatief. Hij doet geboren worden wat den stempel draagt van zijn eigen wezen, en Hij zorgt dat het in stand blijft, en groeit, en werkt datgene, waartoe Hij het in het aanzijn riep.
Gods werk kan niet ijdel wezen.
In dit verband gedenken wij ook gaarne zooveel giften in natura ontvangen van enkele naaikransen en van de Nederlandsche Naaiwerk-vereeniging te 's Hage, waardoor onze behoeften aan huishoud- en bedlinnen voor een deel werden vervuld, en menige patiënt behoorlijk kon worden gedekt.
En dan al die Dames, oudere en jongere, die zich zoo bevlijtigd hebben om voor ons dat eigenaardig soort sloopen te haken, dat de verpleging van patiënten als de onze vereischt. Groot is de dienst, dien zij met dat veel tijd eischende werk ons hebben bewezen, grooter dan zij zeiven wel weten of denken kunnen.


XI.
„HET DIAKONAAT."
Want ook het lichaam is niet één lid, maar vele leden.
1 Cok. 12 : 14.
Onder bovenstaanden titel verscheen 1 April 1887 een blad, dat van wege onze Vereeniging werd uitgegeven, en waarvan Ds. L. H. F. Creutzberg de redactie had, tot hij die in 1891 aan zijn opvolger in het Directeurschap onzer Inrichting overgaf.
Het doel der uitgave was, op gezette tijden, d. ï. maandelijks, een en ander omtrent onze werkzaamheden en ervaringen aan onze leden en begunstigeis en verdere belangstellenden mede te deelen.
Daar men echter wel besefte dat het arbeidsveld ten dienste dezer ééne soort van kranken te zeer begrensd was, vooral nog destijds, om dienaangaande maandelijks genoegzaam belangrijke mededeelingen te kunnen verstrekken, wilde men het blad ook dienstbaar maken aan den arbeid der dienende liefde in ons vaderland in het algemeen. Die arbeid begon steeds meer de aandacht te trekken en belangstelling te verwerven, maar bezat geen afzonderlijk orgaan.
Daarom werd dan ook aan het blad den naam van „Het Diakonaat" gegeven, een meer algemeen


begrip uitdrukkende, dat van vrijwillige, dienende liefde in de Gemeente des Heeren.
Dit blad heeft in den loop der jaren van verschillende zijden blijken van sympathie ontvangen. In een nu wel niet ruimen, maar belangstellenden kring, heeft het zich een plaats veroverd. In 1900 had het ± 1000 inteekenaren. Het heeft vooral aan onze Vereeniging uitnemende diensten bewezen. Menige goede zaadkorrel is er door uitgestrooid, en wij hebben vaak verrassende en gezegende gevolgen ondervonden van menig artikel, dat de aandacht boeide en de beurzen opende. Doch niet alleen onze Vereeniging heeft er vruchten van ingezameld. Het heeft ontegenzeggelijk medegewerkt om het van de humanitaire of neutrale verpleging onderscheidend geestelijk karakter, de geestelijke bedoeling van het diakonenen diakonessenwerk, tot veler besef te brengen, eene zaak voor den eigenlijken bloei, den wezenlijken vooruitgang van dit werk van het hoogste gewicht in een tijd, waarin het gevaar voor „verflauwing der grenzen" ook op dat terrein verre van slechts denkbeeldig is.
Niet zonder weemoed aan onze zijde staakten wij de uitgave in 1900, dus na 13 jaargangen te hebben mogen bezorgen. Maar wij brachten daarmede een offer aan eene goede zaak, die zulk een offer wel waard is. Die goede zaak is deze: voor rekening der Diakonessenhuizen in Nederland, welke zijn aangesloten bij den Kaiserswerther-bond, zou een blad worden uitgegeven. Aan die uitgave lag ten grondslag de wensch naar meer samenbinding, nauwere vereeniging en aaneensluiting op een terrein, welks grenzen al verder en verder werden uitgezet: het terrein der dienende liefde. In een tijd van veel scheuring en verdeeldheid en uit elkander gaan, moet elke poging tot samenbinding en samenwerking worden gesteund,


en voor dat gewichtig belang gaven wij Je uitgave van ons eigen blad prijs. Den len Jan. 1000 verscheen het eerste nummer van het nieuwe blad, „Het Nederlandsche Diakonaat" geheeten. Ofschoon nu ook onze Vereeniging van dat blad gebruik maakt voor hare mededeelingen en de vroegere Redacteur van „Het Diakonaat" eerst mede-redacteur, later hoofd-redacteur werd van „Het Nederlandsche Diakonaat", trad in dit nieuwe blad onze Vereeniging niet meer bepaald op den voorgrond.
Voor dat gemis vond zij echter vergoeding in het vroeger reeds genoemde blaadje „De Macht van het Kleine" 1), dat elke 3 maanden verschijnt, en door duizenden in den lande met groote liefde ontvangen en in vele gezinnen met graagte gelezen wordt.
') Zie bladz. 140.


XII.
HOOG BEZOEK.
In het licht van des Konings aangezicht is leven, en zijn welgevallen is als een wolk des spaden regens.
Spr. 16 : 15.
Men zegt van gebeurde feiten dat zij gelijk zijn aan de portretten onzer dooden, zij verbleeken met den tijd; wij moeten onze herinnering aan het werk zetten om ze weer wat op te schilderen.
't Zal met vele gebeurtenissen in ons leven wel zoo zijn. Ik zou althans niet gaarne een boek als het onderhavige hebben samengesteld, zonder eerst de olïiciëele bronnen nauwkeurig te hebben bestudeerd.
Maar toch niet met alle feiten is het zoo. Er zijn van die gebeurtenissen, die nooit haar glans verliezen, ons altijd weer en zeer helder voor den geest treden.
Daartoe reken ik de hooge eer, die onze Vereeniging genoot, toen het in Oct. 1899 H.H. M.M. de Koningin der Nederlanden en de Koningin-Moeder behaagden onze vrouwen-afdeeling te bezoeken. II.II. M.M. hielden zich slechts kort in Haarlem op, en het hooge bezoek kon slechts zeer vluchtig worden gebracht. Maar des te meer werd door ons op prijs gesteld dat H.H. M.M. van den beperkten tijd nog eenige minuten


wilden afzonderen om het terrein onzer Vereeniging en hare gebouwen, althans van buiten, te bezien.
Dat bezoek nu blijft onder ons onvergetelijk, zoo diep was de indruk, dien het maakte, vooral door de groote minzaamheid onzer Vorstinnen. Hoe geheel welwillend nam H. M. de Koningin een paar photo's onzer Inrichting aan uit de hand van de allereerste onzer patiënten, 5 Mei 1882 in onze Stichting opgenomen, en hoe vriendelijk betuigde Zij Haar dank met een handdruk aan de eenvoudige, die het voorrecht genoot H. M. dit gering bewijs onzer erkentelijkheid te mogen overreiken. H.H. M.M. onderhielden zicii eenige oogenblikken met onze Besturende Zuster en onze Hoofdzuster, aan wie H.H. M.M. bij het heengaan heilwenschend de hand reikten. En t was geen wonder dat de verpleegden en zusters, verrukt, geestdriftig, het „Dat 's Heeren zegen op U daal" over ons
terrein lieten klinken.
't Bezoek was zoo ongedacht, dat van het Bestuur onmogelijk iemand kon aanwezig zijn om de hooge bezoeksters te ontvangen. Doch het Bestuur gevoelde behoefte H.H. M.M. zijn dank te betuigen voor de gunst der Vereeniging verleend door op deze wijze blijk te ontvangen van de belangstelling, die ook in het Vorstelijk paleis voor onzen eenvoudigen arbeid bestaat.
Van die belangstelling verleende H. M. de KoninginMoeder zoo mogelijk nog meer het bewijs, toen Zij op 23 Juni 1903 beide onze afdeelingen met H. D. bezoek vereerde. Hoe zou Zij ook niet voor ons gevoelen de Doorluchtige Vorstin, om Haar warme belangstelling in het lot van hulpbehoevenden, weezen, kranken, enz. algemeen bekend en bemind. Op „Meer en Bosch" en op „Bethesda-Serepta" kon H. M. nu eenigszins waardig worden ontvangen. Hoe groot was


de belangstelling, waarmede H. M. eerst te Heemstede, daarna te Haarlem, van alles, tot in kleine bijzonderheden kennis nam, zoo rustig in het beschouwen, zoo nauwkeurig in het vragen, in veel blijk gevende met de geschiedenis onzer Vereeniging niet onbekend te zijn. En wie kan ooit den indruk kwijt raken van dat gaan van H. M. tot zelfs tusschen de ledikanten op de ziekenzaal, overal vriendelijkheid uitstrooiende. En dan dat eigenhandig uitdeelen van prenten aan de kleine patiënten, van sigaren aan de volwassen patiënten of van een bloemtuil aan wie het rooken is ontzegd; dat gemakkelijk verkeer onder onze vrouwelijke patiënten, die allen zonder onderscheid een mooi bouquet uit de vorstelijke handen mochten aannemen. Waarlijk, die dag was schoon, was eenig, en zoo ooit dan bleek het toen waarheid, wat Dr. A. J. Th. Jonker zoo voortreffelijk uitdrukte, toen hij zeide dat er bijna geen dingen in de wereld zijn, die zoo goed op elkander gelijken als deze twee: barmhartigheid en majesteit, majesteit en barmhartigheid.
Hoe vaak staan wij nog op die plekjes, waar H. M. wilde plaats nemen om aan te hooren het gezang en de zegenbede uit zoovele monden en harten! En als wij dan de lindeboomen bezien, tijdens de inhuldigingsfeesten in den lande op onze terreinen geplant, onze „Wilhelmina-boomen", dan moeten wij wel denken aan de vorstelijke genegenheid ons betoond, die even diepe als hooge belangstelling van onze \ orstinnen in elk ernstig pogen om den kommer te helpen lenigen van zoovele nooddruftigen en lijdenden onder ons volk, en onze bede klimt opnieuw: God zegene onze beminde Koninginnen, die wij eerbiedigen en liefhebben om al de ontferming, die er uitgaat van Hare Koninklijke harten!


XIII.
RESULTATEN.
Zoo dan, mijne geliefde broeders, zijt standvastig, onbeweeglijk, altijd overvloedig zijnde in het werk des Heeren, als die weet dat uw arbeid niet ijdel is in den Heer.
1 Cor. 15 : 58.
Waai' van zooveel belangstelling bleek, en zooveel arbeids door en aan zooveel menschen, ten koste van zooveel geld en zooveel inspanning van lichaam en geest, ook zooveel moeite om het geld te bekomen, is besteed, en zooveel bereidwilligheid om daartoe mede te werken is getoond, ligt de vraag naar de resultaten, de vrucht van den arbeid, zeer voor de hand.
Die vraag hangt natuurlijk nauw samen met de andere vraag: wat kan redelijkerwijze als uitkomst der verpleging van epileptici worden verwacht?
Is alleen als resultaat van behandeling en verpleging te beschouwen dat bij een zeker aantal onzer verpleegden het cijfer hunner toevallen is verminderd, of de toevallen geheel zijn weggebleven, en de menschen hersteld de Inrichting hebben verlaten?
Elk, die rekening houdt met liet karakter onzer Vereeniging, zal dadelijk beseffen dat de opgave daar-


van een zeer onvolledig beeld zou geven van wat wij willen, en gelukkig ook mochten bereiken.
Resultaat, en zelfs een resultaat van beteekenis, kan naar onze beschouwing verkregen zijn, zelfs al zijn de toevallen gelijk gebleven, indien niet zelfs in aantal en hevigheid toegenomen.
Wanneer de lijder of lijderes zelf veranderd, d. i. ethisch verbeterd is, dan is er resultaat, al is die mensch lichamelijk eer achter- dan vooruitgegegaan.
Wanneer, zoo schrijft onze Geneesheer ergens, een lijder of lijderes van een moedelooze of korzelige patiënt verandert in een rustigen, geduldigen kranke; of wanneer een van alle bezigheid afkeerige ijverig wordt en opgewekt, dan is ook dat resultaat. Opwekking en versterking van het godsdienstig zedelijk leven is even goed als vrucht van onzen arbeid dankbaar te erkennen, als verbetering van het kranke lichaam.
Derhalve om tot een juiste beoordeeling van de uitkomst, die ons werk heeft opgeleverd, te komen, zal de beteekenis zoowel van het een als van het ander moeten worden aangetoond. Wij mogen noch het een noch het ander eenzijdig in het oog vatten. Noch de medische behandeling van het kranke lichaam noch de geestelijke verzorging kan in onze Inrichting worden gemist. De eene vult de andere aan. Die alleen op één van die beide zijden allen nadruk zou laten vallen, zou half of niet eens half werk doen. Maar dan moet ook bij de vraag naar het resultaat zoowel met de uitkomst ran de eene als van de andere zijde der bearbeiding onzer kranken rekening worden gehouden.
Er is eene lichamelijke verzorging onzer verpleegden, en deze is voor den patiënt van meer belang dan menigeen denkt. Zonder deze zou geen enkel


resultaat te wachten zijn, dus ook geen geestelijke verbetering. De patiënten worden gevoed met gezonde spijze, zorg wordt gedragen voor eene goede ligging; de dagverblijven en slaapkamers voor hen zijn luchtig en ruim; zij genieten zooveel mogelijk van de lucht, zij worden gewend aan eene geregelde levenswijze, worden dagelijks en op vaste uren aan op hun krachten berekend werk gehouden, en de noodige ontspanningen hun gegund en verschaft, al hetwelk gunstigen invloed op de gezondheidstoestand oefent. Voorts worden zij door geregeld toezicht binnen en buiten de gebouwen zooveel mogelijk behoed tegen verwonding bij de toevallen, en de Geneesheer is daar om te zorgen zoowel voor eene doelmatige verpleging als voor een doelmatige geneeskundige behandeling. En deze is heel wat meer dan geneesmiddelen voorschrijven en zorgen dat die op vaste tijden worden toegediend. Er valt voor den Geneesheer veel te doen. Allereerst heeft hij op grond van de gevraagde en omtrent den patiënt verstrekte gegevens te beslissen of deze voor opname in onze gestichten in aanmerking komt. Is hij opgenomen, dan heeft de arts de juiste diagnose te stellen, wat een zaak is van veel studie en veel overleg, daar hierbij op alle zich voordoende physische en psychische verschijnselen moet worden gelet. Want eerst door zich nauwkeurig rekenschap te geven van het ziekteverloop, kan hij er achter komen met welke middelen en onder welke omstandigheden de kranke in de gunstigste conditie komt om te genezen.
En dat nu moet met eiken patiënt afzonderlijk, hoofd voor hoofd, geschieden. Zoo bij eenigen kranke, dan is vooral bij den epilepticus of de epileptica individualiseeren beslist noodzakelijk. „Niet de ziekte, wèl de zieke moet worden behandeld."


Nu zijn de uitkomsten van het onderzoek, zelfs van het meest nauwlettend en lang voortgezet onderzoek, niet altijd even loonend. Toch is het niet een geheel overbodig en onvruchtbaar werk. Niet alleen dat het verzamelde materiaal nog wel eens van groote waarde kon blijken voor de wetenschap — vooral op het gebied der epilepsie geen zaak om gering over te denken — maar het onderzoek heeft in elk geval invloed op de keuze der middelen, die zullen moeten worden aangewend tot herstel van den kranke.
Het resultaat nu van dit een en ander in onze Inrichtingen: nauwkeurige observatie, methodische verzorging enz., is, dat bij de meesten een merkwaardige verandering ten goede zich laat aanwijzen. Het mag als een onbetwistbaar feit worden geconstateerd — ook voor den geneesheer een niet genoeg te waardeeren feit — dat een deskundige behandeling van toevallijders op goede uitkomsten kan wijzen.
Maar — men moet geduld kunnen oefenen. „Die behoefte heeft aan onmiddellijk en lastbaar succes op zijn werk, doet beter zich niet aan de behandeling en verpleging van epileptischen te wijden.
't Was goed gezien van hen, die onze Vereeniging een naam hadden te geven, dat zij een naam vaststelden, die geen aanleiding kon geven tot het wekken van al te groote verwachtingen. Met voordacht toch spraken zij niet van een genees-inrichting. Zij wilden niet meer aanbieden dan eene gelegenheid om lijders aan epilepsie te verplegen. Hiermede was natuurlijk niet bedoeld dat men zich over de behandeling (geneeskundige) niet zou bekommeren. In de bepalingen, vastgesteld voor de opname van patiënten, wordt evengoed van de „geneeskundige behandeling als van de „verpleging" gesproken, ja, de „behandeling in de uitdrukking altijd het eerst genoemd. Men heelt


dan ook wel terdege bedoeld onze patiënten onder een medische behandeling te brengen, die met het oog op hun toestand het heilzaamst kon geacht worden en, zoo mogelijk, tot genezing zou leiden. In de Statuten der Vereeniging echter wordt als het doel, dat onze Vereeniging zich stelt, niet anders genoemd dan het „verplegen" van lijdenden aan vallende ziekte. En nog altijd zien wij daarin bewijs van goed inzicht. Men wist wel dat de epilepsie behoort tot de droevige ziekten, van welke velen, om het maar ronduit te zeggen, niet genezen. En in dien geest zal men zich destijds wel zeer sterk hebben uitgelaten. Men kan dat ook wel opmaken uit de bewoordingen van een lied aan „Sarepta" van Ds. P. J. Moeton (7 Juni 1888), volgens wien onze patiënten zijn „kranken, voor wier leed geen medicijn genezing brengt, de kunst geen uitkomst weet." Daarom, wijl men teleurstellingen wilde voorkomen, zoo bij de patiënten zelve als bij hen, die ons hunne kranken zouden toevertrouwen, wilde men zich ook wachten voor groote beloften.
Maar daarom konden wij dan ook zonder aarzelen in onze rapporten verklaren dat de resultaten van ons werk niet schitterend zijn.
Toch hebben die rapporten nooit voedsel kunnen geven aan de meening van velen, dat aan toevallijders „toch niets te doen" is. Neen, de vooruitzichten voor zulke kranken, wanneer zij eene deskundige behandeling en doelmatige verpleging genieten mogen, zijn niet volkomen hopeloos. „Niets aan te doen", dat mag men zelfs niet zeggen van de meest ongelukkigen, wier ziekte hopeloos schijnt, wier verstand en wier geheele persoonlijkheid zeer ernstig onder de ziekte geleden hebben. Men stelle eenvoudig vertrouwen in de zorg, die aan hen wordt besteed. Doch een zoodanige zorg is dan ook bepaald noodig, en met het
u


ooc daarop is iii verreweg de meeste gevallen voor de ongelukkigen de gestichtsbehandeling aangewezen.
Een eerste gunstig gevolg is dat de menschen c e
toevallen beter gaan doorstaan.
Daar is b.v. iemand, die in den meest beklagenswaardigen toestand bij ons komt. Blijkbaar is hij geheel verwaarloosd. Welk een leven is dat, wat achter hem ligt! Onder de macht der toevallen schijnt het wel dat de geest geheel is uitgedoofd. Onder den invloed echter eener goede lichamelijke verzorging en hieruit blijkt de groote waarde der lichamelijke verzorging - wordt de geest weer wakker. De ongelukkige begint zich te herinneren wat hij vroeger gehoord of geleerd heeft. Hij begint een of ander vers op te zeggen, dat hij weleer meermalen heeft opgezegd. Er komt blijdschap over zijn gelaat, als bij iemand, die een verloren schat heeft teruggevonden. Nu kan het zijn dat de toevallen met zoo spoedig minder worden in aantal en ook niet wat de heftigheid ervan betreft, maar bewaard is de lijder er tegen dat die toevallen hem lichamelijk geheel te gronde
richten. . . ,
De algemeene gezondheidstoestand is in den rege onder onze verpleegden dan ook bijzonder bevredigen*. De ziekenzaal is naar verhouding van het aantal patiënten in onze Inrichtingen, zeer dun bevolkt. De menschen zien er over het geheel goed, sommigen
zelfs zeer welgedaan uit.
Zeker, er zijn er ook, die den indruk maken van
eer achteruit dan vooruit te gaan. Daar zijn gevallen, die, naar den mensch gesproken, niet meer te verbeteren zijn, en waar geen vooruitgang is, daar is achteruitgang. Zoo is het trouwens in andere ziekeninrichtingen en met vele andere kranken ook. Ondanks de beste behandeling vinden ook daar niet allen baat.


Toch, die onze mensclien kent, weet het ook dat de meesten, indien niet hersteld, dan toch merkelijk lichamelijk gebeterd zijn. Voor sommigen is zelfs een verblijf van slechts enkele weken voldoende om een vrij belangrijke verbetering te ontwaren. Bij den een gaat het sneller dan bij den ander; bij den een heeft de verbetering in meerdere, bij den ander in mindere mate plaats, maar het zijn toch maar weinigen, die niet na een betrekkelijk korten tijd onder ons te hebben doorgebracht, lichamelijk belangrijk verbeterd zijn.
In hoever dat nu aan de behandeling en in hoever aan de verpleging is te danken, laat zich natuurlijk niet nauwkeurig aanwijzen. Beiden grijpen nauw in elkander, zóó nauw, dat de grens tusschen die twee niet te trekken is. De verpleging is een integreerend deel der behandeling. Eigenlijk is het heel het Inriclitingsleven, dat tot die gunstige verandering medewerkt.
Velen kost het aanvankelijk eenige moeite, aan het Inrichtingsleven te gewennen. Dit duurt evenwel niet lang. De patiënt krijgt in den regel spoedig een gevoel van veiligheid; het geeft hem rust te weten dat hij onder lotgenooten is en onder gedurig toezicht, zonder dat hij van dat toezicht bijzonder veel merkt; en zich aan vaste regels gebonden te weten en den gewonen gang der dagelijksche zaken te hebben leeren kennen en volgen, maakt kalm, en kalmte werkt op den lichamelijken toestand onzer zenuwlijders altijd bijzonder gunstig.
Lezen wij nu onze rapporten door, dan zien wij hoe reeds in die uit de eerste jaren ook melding gemaakt wordt van verpleegden, bij wie de toevallen niet enkel minder waren geworden, maar zelfs weggebleven ; alsook van patiënten, die als genezen waren ontslagen.
De ondervinding is het misschien geweest, die ge-


maakt heeft dat men zich later eenigszins voorzichtiger
heeft uitgedrukt.
Vooreerst is het in dergelijke gevallen de vraag of men met toevallen van zuiver epileptischen aard heeft te doen gehad. Er wordt onder de menschen dikwijls aan vallende ziekte gedacht, waar die toch werkelijk niet aanwezig is. Vandaar dat men in de maatschappij niet zelden met zekeren ophef kan hooi en spreken van dien en dien toevallijder, die door dit of dat middel, verstrekt door een niet-medicus, radicaal genezen is. Er zijn op het gebied van het zenuwlev en van die eigenaardige verschijnselen, die den niet-deskundige allicht tot de aanwezigheid van epdepsie doen besluiten, terwijl een ingesteld onderzoek door den geneesheer, de aanwezigheid dier ziekte minstens twijfelachtig maakt. Er zijn ook in onze Inrichtingen menschen gebracht, die in hoogst overspannen toestand verkeerden en lichamelijk waren uitgeput, en die na eenigen tijd gezond en vroolijk ons konden verlaten. En ook niet zelden hebben wij te doen gehad met ingebeelde zenuwkwalen van zulk een aard, dat het voor de omgeving van zulke lijders of lijderessen onmogelijk was ze daar te houden, en die het ons aanvankelijk ook zeer moeilijk maakten, doch die na niet langen tijd bij ons genezing vonden. Zulken konden zonder eenige bezorgdheid weer aan het gewone leven worden teruggegeven, en zij konden als
hersteld worden geboekt.
Maar waar wij zeer beslist met zuivere epilepsie te doen hadden, daar kon onder „genezen" feitelijk niet meer worden verstaan dan dat de toevallen zich sedert een jaar of langer niet hadden herhaald. En nu heeft eene treurige ondervinding ons wel geleerd dat verandering van omgeving bij zulke ontslagenen de ziekte weer in eens kan doen openbaar worden. Tijdens en


door het verblijf in onze Inrichting is voor hen een gunstige toestand ontstaan, die vaak geen stand houdt bij het weer terugkeeren tot vroegere, in menig opzicht ongunstige omstandigheden. De levenswijze is' dan weer minder regelmatig, wat in tal van gezinnen ook niet anders kan. De voeding is in vele gevallen minder voldoende, wat ook al aan omstandigheden is toe te schrijven, en schadelijke spijzen en dranken worden niet als bij ons beslist verre gehouden. Men beweegt zich vaak in nauwe, ingesloten vertrekken, waar weinig licht en vooral weinig lucht binnenkomt. En welke de leefregel ook zij, die de medicus bij het verlaten der Inrichting voorschrijft, deze wordt óf minder stellig of in het geheel niet gevolgd.
De terugkeer tot het leven buiten de Inrichting is dan ook steeds door ons als een zaak van groote beteekenis beschouwd. Steeds toch moet worden afgewacht in hoever van volledig herstel zal blijken. En dit is hiervan afhankelijk in hoever de patiënt zal kunnen voldoen aan de zwaardere eischen, die het gewone maatschappelijke leven hem of haar zal stellen. In de Inrichting zijn die eischen niet zwaarder, dan waartoe de patiënt in staat is. Dit is buiten de Inrichting geheel anders. Daar wordt meestal heel wat lichaams- en geestesinspanning van hem gevorderd; hij staat aan meer gemoedsaandoeningen bloot; er zijn allerlei dingen, waaraan hij zich ergert; zijn toorn ontvlamt daarover, zijn drift wordt opgewekt. En dan zijn daar de zorgen, geldelijke zorgen, allerlei wederwaardigheden enz. enz.
Het is, ach, helaas! wel te verklaren dat de gunstige toestand, die het verblijf in de Inrichting heeft gehad, heel vaak geen duurzaam gevolg heeft. En hoe minder men in staat is de heilzame invloeden, waaronder onze patiënten binnen de Inrichting verkeeren, te doen


voortduren buiten de Inrichting, hoe meer kans er is dat de gevreesde aanvallen weer zullen terugkeeren.
Die treurige kans is nog veel grooter, wanneer, gelijk herhaaldelijk geschied is, de patiënt voorbarig en zonder goedkeuring van den medicus, uit onze Inrichting wordt weggenomen. Soms is het moeilijke of onmogelijke van de verpleeggelden by elkaar te krijgen, er de oorzaak van. En dat is een jammerlijke oorzaak. Maar soms ook is het niet anders dan een zwak en onverstandig toegeven aan den wensch, den drang van den patiënt zelf, die zijn eigen belang niet begrijpt, maar waarvoor men gevoeliger blijkt dan voor alle goede raadgevingen onzerzijds. Het gevolg hiervan is dan ook in vele gevallen dat men het geld, met veel moeite bijeengebracht en gedurende eenigen tijd aan de verpleging ten koste gelegd, als verspild kan beschouwen, en de toevallen zelfs in heviger mate terugkeeren.
De moeilijkheid voor hen, die onze Inrichting hebben verlaten, om zich in de maatschappij een plaats te veroveren en in eigen onderhoud te voorzien, draagt ook al niet tot het tegenhouden van de aanvallen bij. Men is in den regel toch min of meer angstig voor mensehen, die eens aan toevallen hebben geleden, men durft het met hen niet wagen, ot ze zijn hetzij physisch hetzij intellectueel, niet geschikt voor eene betrekking, als waarnaar ze mededingen. Dit laat echter niet na nadeelig op hen in te werken. Zij voelen zich na herhaalde teleurstellingen als met lamheid geslagen, komen öf tot opgewonden of tot sombere buien, en eer iemand het nog vermoedt, daar liggen ze weer in een toeval, en al de vroeger doorgestane ellende is
er op nieuw.
En_wat eindelijk ook als een oorzaak kan genoemd
worden dat onze resultaten minder groot zijn is, dat


de meeste patiënten te laat aan onze zorgen worden toevertrouwd. Meestal beproeft men alles en nog wat, eer men er toe besluit opneming in onze Inrichting te vragen. Dat akelige, ongegronde opzien tegen een „gesticht"! De patiënt wordt er niet zelden de dupe van. Iïet lijdt geen tegenspraak : hoe jonger de patiënt is of hoe korter de ziekte heeft geduurd, hoe meer kans op goeden uitslag van de behandeling in de Inrichting te verwachten is.
Doch nog eenmaal: hoe de ziekte zich ook reeds heeft ontwikkeld en hoe ernstig de zieke er reeds door geleden heeft en verminderd is, de opname bij ons heeft dikwijls toch nog dit gevolg, dat de arme kranke niet geheel te gronde gaat, niet lichamelijk en niet geestelijk.
Niet geestelijk. Dit doet ons nu denken aan de geestelijke verzorging, die onze kranken genieten, of, wil men, het opvoedend karakter, dat onze verpleging draagt, en dat, ook dooi de medici, als van het hoogste belang wordt beschouwd. Geen baden, geen bedverpleging, geen medicijnen, ook geen bezigheden zullen veel baten, als de noodige, verstandige, geestelijke leiding ontbreekt. En hoe noodzakelijk een zorgvolle geneeskundige behandeling ook geacht moet worden, de zegen eener verstandige en godsdienstige leiding mag door niemand worden onderschat. Werken op de conscientiën, het zondaarsbankje niet als een antiquiteit opbergen, niet alles als ontoerekenbaar en noodwendig verontschuldigen, trachten terug te brengen van zondige gewoonten, leeren strijden tegen drift en opwinding, vrede leeren zoeken onder 't zware kruis, — een gelukkige ondervinding pleit voor de groote beteekenis van zulk eene christelijke leiding. Hoe is bij velen na een toestand van afmatting, dofheid, onverschilligheid, apathie, eene opleving gekomen. Bij


hoevelen heeft drift, opvliegendheid, onhandelbaarheid, plaats gemaakt voor kalmer gemoedsstemming, stille berusting en in het algemeen een ernstige opvatting van het leven en het lijden.
De innerlijke toestand werd zoo geheel anders, dat er zijn, die weleer door hun gedrag een schrik voor hunne omgeving waren, en die nu anderen tot een voorbeeld kunnen worden gesteld.
Zelf voelt men nu, hoe noodig en heilzaam het is, op zijn gebreken te worden gewezen, op allerlei wijzen er aan herinnerd te worden dat men niet alleen in zijn eigen belang, maar ook om Gods wil, alle kwaad moet, en in Zijne kracht ook kan bestrijden.
Is dat niet reeds een zeer goede vrucht, laat ons zeggen: blijk van de werking van Gods Geest in de harten, dat er veel minder dan vroeger onder onze patiënten wordt gehoord: „ik kan er niets tegen doen dat ik zoo ben, dat is mijne ziekte."
Er zijn niet weinigen, die gulweg en blijmoedig erkennen: ik ben hier een ander mensch geworden.
Zoo is het al de jaren door geweest, en het werd er in dat opzicht in den loop der jaren niet minder op.
En daarom, alle respect blijve voor al die uitnemende middelen, welke de wetenschap tegen de ziekte aan de hand doet, maar de beste medische behandeling maakt de toepassing van psychische, geestelijke middelen niet onnoodig. Een dof, moedeloos mensch kan in vele gevallen meer worden opgewekt in den goeden zin des woords, en een prikkelbaar gestel tot kalmte en rust gebracht, door een rustig, ernstig gesprek en het gebed, dan door alle stoffelijke middelen.
Feiten spreken, en feiten van dien aard zijn ondei
ons aantoonbaar.
De Inrichting is daarom gelukkig te achten, in welke geneesheer en geestelijke leidsman in dit opzicht


de zaak op dezelfde wijze bezien en, beiden eenstemmig, hetzelfde beoogen.
Heilzame vrucht eener godsdienstige leiding is dan ook de belangstelling in godsdienstige aangelegenheden van verschillenden aard, die zich bij velen zeer duidelijk openbaart, ook bij hen, die van deze dingen vroeger onkundig waren of er zich beslist afkeerig van toonden.
Daar is bijv. de rust en de aandacht, die gedurende onze godsdienstoefeningen onder onze kranken heerschen, en die reeds zoo vaak de verbazing hebben gaande gemaakt van personen van buiten de Inrichting, die wel eens die samenkomsten bijwoonden. Natuurlijk, naarmate het aantal patiënten toeneemt, wordt de stilte ook meer door het optreden van toevallen gestoord. Doch dit is, zooals van zelf spreekt, niet van den wil der lijders afhankelijk. Zij zelf betreuren het het meest, als zij onder den invloed hunner ziekte niet veel aan het gesproken woord hebben gehad.
Ieder dan ook, die voor onze bevolking optreedt, spreekt met groote opgewektheid, geïnspireerd door zulk een aandachtig en belangstellend gehoor.
Bij een groot deel onzer kranken is dan ook betrekkelijk veel godsdienstige kennis, en ze zijn niet zoo weinigen, bij wie een ernstige en oprechte begeerte naar het leven in gemeenschap met den Heer is gewekt. In het algemeen kan men zeggen dat door hen op hoogen prijs wordt gesteld alles, wat in het belang hunner geestelijke behoeften wordt gedaan.
Een schoone vrucht van het ademen in zulk een sfeer is ook, dat de onderlinge verstandhouding gaandeweg is verbeterd.
Ieder, die den aard van de ziekte, waaraan onze kranken lijden, kent, weet hoe weinig tot opoffering van anderen en vredelievendheid deze geneigd zijn;


hoe weinig er noodig is om de harmonie te verbreken.
Zij, die bij ons komen, zijn in zeer vele gevallen zelfzuchtig, hoogmoedig, veeleischend, onverdraagzaam, 't Ontbrak aan de wijze leiding tot hiertoe. Zelfs in fatsoenlijke huisgezinnen is vaak zoo weinig begrip van orde en tucht. Hoe veel liefde voor den patiënt men ook heeft, tact om hem te leiden bezat men niet. Bij ons moet men zich leeren schikken naar anderen. Dat gaat niet zoo opeens. Dat gaat ook niet zonder dat die anderen meermalen leelijke woorden naar het hoofd of een duw en stoot krijgen — ach, ook onze patiënten bewijzen hoeveel ruwheid en onbeschaafdheid er onder de menschen is, en hoe de platste en ruwste uitdrukkingen voor iets zeer gewoons gelden. Maar weinigen toch, die in den omgang met anderen onder ons dezelfde blijven. Men leert elkander verdragen, en ook — voor elkander voelen.
Onder onze patienten is in den regel dan ook een gezellige omgang. Vrij algemeen heerscht onder hen zulk een kalme, opgewekte geest, dat personen, die weten wat epileptischen zijn, meermalen hunne verwondering hebben te kennen gegeven over zulk een goeden toon onder zoovele prikkelbare menschen.
Er is, vooral voor het dagelijksch leven in onze Inrichting, misschien dan ook niets, wat meer dan dat te waardeeren is.
Niet, dat de vrede nooit verstoord wordt. Er zijn. die in den regel als zachtmoedige menschen kunnen worden aangeduid, doch onder den invloed van een toeval of in een droomtoestand moet op hen bijzonder worden gelet, want dan heeft bij hen een totale karakterwijziging plaats, zoodat zij op het onverhoeds hunne omgeving zouden aanvallen.
Regel echter is, dat de menschen onder elkander


zich thuis, op hun gemak, „goed" gevoelen, en dat eensgezindheid en onderlinge hulpvaardigheid weinig te wenschen overlaten.
Dat is van het evangelie de vrucht, dat zich ook werkzaam betoont in hen, die onder onze patiënten leven om hen te dienen. Zij kunnen dankbaar zijn tot zulk eene begeerlijke onderlinge verstandhouding te mogen medewerken. Zij streven er naar het onzen patiënten aangenaam en gezellig te maken. Gemakkelijk is niet en zal nimmer zijn, menschen van verschillenden leeftijd en opvoeding, ontwikkeling en karakter, steeds kalm en beraden te leiden. Er is groot geduld, veel doorzicht en eene groote mate van zelfverloochening noodig om die taak met blijmoedigheid, onverdroten te vervullen tegenover menschen, die, hoe misschien in menig opzicht ten goede veranderd, toch onder den invloed van een toeval of van een ingeworteld karaktergebrek of van sterk ontwikkelde zinnelijkheid, zooveel uitstooten wat den goeden smaak beleedigt en moet doen denken aan een inwendig bederf, dat in zulke onbetamelijkheden uitbreekt. Maar wij beijveren ons een hard oordeel terug te houden, weten de omstandigheden in acht te nemen, leiden onze kranken, zij het met vaste, dan toch met zachte hand, en zijn er op uit door hen eene vriendelijke omgeving te bereiden, hun te vergoeden wat zij in vele opzichten moeten missen.
Een bewijs nu van den goeden geest in onze Inrichting gekomen, is ook het verlangen, onder de mannelijke patiënten ontstaan, om elkander nuttig en aangenaam bezig te houden. Dit leidde er toe datopden310nOctober 1886 werd opgericht door en uitsluitend voor verpleegden op „Meer en Bosch" de Christelijke Jongelings-Vereeniging, onder de zinspreuk „Waar liefde woont gebiedt de Heer den zegen". Deze Vereeniging bestaat nu 20


jaar, vergadert 2 malen per week, eens tot het houden van' bijbelbespreking, eens tot het houden van voordrachten enz., en viert geregeld haar jaarfeest. Zij heeft een eigen Reglement, een eigen Bestuur, een eigen Bibliotheek en een ,.eentsbus", waarin door de leden wekelijks een cent wordt gedaan ten behoeve van onze Suppletiekas. Uit de broeders zijn er, die zich vooral aan haar laten gelegen liggen. In de laatste jaren wordt het praesidium door een broeder waargenomen. De bewijzen zijn er, dat ook deze \ereeniging \eel goeds heeft uitgewerkt, zeer tot de bevordering van eene goede gezindheid heeft bijgedragen, en voor menigeen onmiskenbaar meer dan tot tijdelijken zegen is ge weest. Zij telt steeds tusschen de 40 en 50 leden.
In de vrouwen-afdeeling leidde eene gelijke behoefte om iets voor elkander te zijn, tot de oprichting van z.g. „kransen". Terwijl er wordt voorgelezen of gezongen, werkt men er voor die mede-patiënten, die zelve óf wegens een lichaamsgebrek óf wegens geringe verstandelijke vermogens niet in staat zijn om eigen kleeding te verstellen. Ook komt uit die kringen menig voorwerp in onze doorloopende Bazar, dat in handen van niet karige koopsters overgaat, en zoo onze Suppletiekas niet onbelangrijk helpt stijven. Ook door deze Kransen wordt een jaarverslag uitgebracht en heeft geregeld een jaarfeestviering plaats.
Zóó blijkt het toch in meer dan één opzicht dat van eene „christelijke" verpleging zegen uitgaat. Opvijzelen willen wij de dingen niet, maar dat wij niet op rotsen ploegen behoeft niet te worden verzwegen.
Er zijn menschen, die voor dat „christelijke geen cent over hebben. Welk een aantal dwaze voorstellingen zijn er omtrent „christelijke" Inrichtingen in omloop!
Zij echter, die kennis van zaken hebben, al zijn ze met ons niet kinderen eens zeilden geestes, toouen


voor ons werken en de uitkomst er van waardeei ing, gelijk ons herhaaldelijk blijkt.
De beste weerlegging van elke ongegronde beoordeeling is zeer zeker de dankbare, vriendelijke blik van menigeen onzer kranken, die heel wat meei zegt dan een reeks van woorden zou kunnen doen.
En nu ja, volmaakt is het onder ons niet. Er zijn overal van die onrustige, prikkelbare menschen, die zich nooit en nergens gelukkig voelen en door hun humeur het iedereen zeer moeilijk maken. Zulken zijn er ook wel in onze Inrichting geweest. Maar toch zouden wij niet durven zeggen dat ook zelfs bij hen niet eenige verandering ten goede is merkbaai geworden. Zij hebben zich, hoe noode ook, dan toch leeren onderwerpen aan orde en regel, en dat is als van zelf ook hun min of meer ten goede gekomen. Het goede voorbeeld van anderen heeft ook deze lastige menschen nog wel eens tot navolging kunnen prikkelen.
Wij zullen echter steeds blijven zeggen dat verreweg de meesten zich bij ons thuis gevoelen, en als zij eens eenige dagen met vacantie zijn, toch maar weer gaarne spoedig naar ons terugkeeren.
En moeten zij de inrichting verlaten, zij trachten den band met ons te onderhouden, vooral zij, die hier Hem leerden kennen, dien zij als een helper in den nood, den redder van den dood met ons bezingen, aan wier hart de krankheid geheiligd werd; die vrede vonden met God door het geloof in Jezus Christus. Het grootste verdriet is het dan zeker voor hen, als zij terugkeeren in een godsdienstloos huisgezin-
En had de Vereeniging zich bepaald tot eene werkzaamheid, als door haar oorspronkelijk alleen werd bedoeld, wij zouden thans de pen kunnen nederleggen. Hoeveel echter is door onze zusters en broeders ge-


arbeid buiten onze gestichten, onder geheel andere menschen, dan onze toevallijders zijn. Wij wijzen daarop nu slechts met een enkel woord. Waar door onze zusters en broeders gearbeid werd en wordt, is duidelijk en volledig genoeg aangetoond, *) om ieder althans een indruk te geven, dat de zegen groot kan zijn voor menig mensch, menig gezin en menig gesticht, die als vrucht op het werk van in onze Inrichtingen opgeleide personen mag worden beschouwden dankbaar erkend. Van tijd tot tijd bleek ons wel dat al die arbeid, die veelsoortige arbeid, niet ijdel is geweest; veel tegemoetkoming aan uitwendige ellende, veel vrucht, die eeuwig blijft. De volle uitwerking van hun streven onder jongen en ouden, onder gezonden en kranken, kunnen wij natuurlijk onmogelijk bepalen. Doch zeker mogen wij vaststellen, dat wat God door middel van hunne toewijding en dagelijksche inspanning heeft willen tot stand brengen, heel wat meer is, dan wij nu nog met de ooren hooren en met de oogen zien. Het zou aan onze dankbare feeststemming te kort doen, als wij dat niet durfden veronderstellen, er niet door ons geloof ons van verzekerd hielden. Zeker, over eigen werk kan niet één der arbeiders of arbeidsters tevreden zijn. Ieder hunner zal ootmoedig erkennen dat zijn werk er niet naar was om op overvloedige vrucht te rekenen. Doch ieder van hen weet toch ook, dat, als de begeerte er is om ernstig, trouw, eenvoudig en blijmoedig te doen wat de hand vindt om te doen, God het goede dat daarin is, voor zijn werk gebruiken wil, en dat Hij tot onze verrassing en bemoediging niet zelden doet boven bidden en denken.
Ook met het oog op den arbeid in zoo menige inrichting, zoo menige stad of wijk en zoo vele huisge-
') Men leze blz. 115 v.v.


zinnen, is er oorzaak van dank dat vooi 25 jaren in Haarlem het werk der Christ. Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte is aangevangen. En nog eens, met het oog op alles wat gedaan is dooi- degenen, die van die Vereeniging zijn uitgegaan, zeggen wij zonder eenige aarzeling: er zou heel wat minder stoffelijke en zedelijke ellende zijn te keer gegaan, als die Vereeniging niet was opgericht, en: er zou wat minder geestelijke zegen zijn verspreid, indien zij niet ware gew eest eene „Chi is-
telijke" Vereeniging.
En zouden wij dan ten slotte ook niet de aandacht schenken aan de vrucht, die allen die binnen die Vereeniging werkzaam werden, voor zichzelven daarvan hebben geoogst! Is het niet zoo, dat zij, ieder voor zich, ootmoedig erkennen door de Vereeniging veel meer voor zich zeiven te hebben ontvangen, dan zij haar ooit hebben kunnen aanbrengen! Is het leven binnen onzen kring ook niet tot een eeuwigen zegen geworden voor die zusters en broeders, die wij op ons zilveren leest nog wel gaarne om ons heen zouden zien, maar die nu reeds van hunne aardsche taak zijn ontslagen en tot liooger leven en werkzaamheid opgeroepen!
Hoeveel treedt ons voor den geest, als wij daaraan gaan denken. Welke heerlijke uitspraken in het leven, welke heerlijke verklaringen op de sterfbedden afgelegd! Waarlijk zij genoten voor zichzelf allereerst de vrucht van de zaden der liefde, voor anderen uitgestrooid. Zegenende zijn ze gezegend, door de daden der liefde, die zij velen bewezen, door de goede woorden Gods, die zij tot anderen spraken, door de vurige gebeden, die zij met en voor anderen opzonden.
Wie zal alles optellen! Wie volkomen uiting geven aan het blij en dankbaar gevoel, dat onze harten doorstroomt! 


XIV.
SLOTBEMERKING.
Alles wat uwe hand vindt oin te doen, doe dat met uwe macht.
Pked. 9 : 1".
Na 25-jarigen arbeid en na zooveel verkregen te hebben, rijst onwillekeurig de vraag: En wat zal het nu zijn? Zal de Vereeniging zich tevreden moeten stellen met wat ze bereiken mocht en daaraan verder de hand te houden? Of zal zij moeten en mogen voortgaan met zich uit te breiden en dus haar arbeid en gevoegelijk hare zorgen te vermeerderen?
Ons antwoord is: God zal ons door de omstandigheden den weg wijzen, dien wij als Vereeniging in het vervolg zullen hebben te bewandelen.
Wij zullen zeer zeker niet, nu zoo min als vroeger, wat de zeelieden noemen „op avontuur gaan varen". Wij zullen ook niets ondernemen, zonder de kosten te hebben berekend. Toch, als wij overtuigd zijn dat God iets dringends op onzen weg legt, dan zullen wij, ons houdende aan het goede voorbeeld, door de Stichters onzer Vereeniging ons gegeven, door geen bezwaren ons laten weerhouden van het op te nemen als eene ons door God opgelegde taak, en spreken: Wij, zijne knechten, zullen ons opmaken en bouwen;


God van den hemel zal het ons doen gelukken. \an vertragen wil niemand onder ons weten. Met moed en ijver willen wij doen wat onze hand vindt om te doen.
Wij zijn er ons wel van bewust dat met uitbreiding van den arbeid, de behoeften nog meer, de zorgen grooter worden, en onze verantwoordelijkheid toeneemt. Maar hulpe van God tot hiertoe verkregen hebbende, zou het slechts gebrek aan vertrouwen verraden, wanneer wij niet gewillig en goedsmoeds vooruitgingen, wanneer God ons duidelijk liet ,voorwaarts" toeroept.
Immers — en dat wil toch ook voor de toekomst wat zeggen — 23 jaren achtereen heeft zich in al de gevallen waarvoor onze arbeid ons plaatste, God op verschillende wijze zijne uitnemende zorg voor ons getoond, ook door het ons aan de waie belangstelling der menschen nooit te doen ontbreken. En nu zouden wij in zijn oog en in dat dier menschen slechts kleinmoedigen zijn, als wij het nieuwe tijdvak, dat zich voor ons opent, niet met goede verwachtingen van de hulpe Gods en de medewerking van allen, die ons genegen zijn, duifden ingaan.
Voor een ruimer arbeidsveld is groote ruimheid van blik en van hart noodig.
Dat het daaraan maar nooit ontbreke bij wie ook van hen, die geroepen zullen zijn met ons den arbeid te besturen of ons daarin te vervangen!
Wij stellen onder Gods heilige bescherming onze Inrichtingen, onze gebouwen, onze kranken, onze posten, ook buiten Haarlem en Heemstede, de behoeften van allen, die hulp behoeven en de middelen van allen, die voor de hulpbehoevenden voelen, benevens de personen van hen, die hen persoonlijk verzorgen en leiden willen. Het zal wel niet ontbreken


aan menschen, die zich gaarne ontfermen over hen, die de voorwerpen zijn der christelijke barmhartigheid, en daartoe gaarne gebruik willen maken van de diensten van allen in onze Vereeniging, die zich gaven en nog zullen geven voor „deze noodige zaak", (Hand. 6:3), dit belangrijk, veeleischend en veelomvattend werk.
Er valt in onzen arbeid nog veel te verbeteren, te veel om nu reeds voldaan te kunnen zijn. Hoe verder men komt in een arbeid als de onze, hoe levendiger men zich bewust wordt van wat in dit of dat opzicht nog ontbreekt. Wij stuiten telkens op gebrek aan voldoende werkkrachten; het aantal zusters en broeders moest veel grooter zijn. Wij moesten niet genoodzaakt zijn zoovelen af te wijzen, die van ons hulp begeeren. De opleiding onzer zusters en broeders is nog niet wat zij, naar onze vaste overtuiging, moest zijn. Er kan van sommigen meer worden gemaakt dan nu met ons gebrek aan tijd, onze hulpmiddelen en onze tegenwoordige leerkrachten te maken is. Omdat wij ons ideaal niet laag willen stellen, wenschen wij dat dit een en ander beter worde dan het tot hiertoe was. Het zou reeds anders zijn geweest, als wij ons niet door de omstandigheden gebonden hadden gevoeld. Nu kunnen wij slechts streven — maar dat moeten en willen wij dan ook — naar zulk een gunstige wending der omstandigheden, dat zij ons dienen, niet belemmeren.
Maar — „maken" willen wij geen enkel ding. Wij hebben zonder te dwingen, de plant zien groeien, zich gestadig zien ontwikkelen, en de boom droeg reeds vele vruchten. Daarop rust onze overtuiging dat wij Gods werk werken, en aan die zekerheid hecht zich onze verwachting dat God voor zijne planting wel verder zorg zal dragen en haar brengen tot grooteren wasdom.


Onze afhankelijkheid bewaart legen roemen in eigen werk, en de overtuiging van het onvolmaakte zoowel van onze personen, als van wat wij doen, brengt tot ootmoed. De bezwaren van verschillenden aard, die wij dagelijks ondervinden, brengt voortdurend tot nederig en ernstig bidden. God wou zich echter \an onze gebrekkige personen en onzen onvolkomen ai beid bedienen, en — nooit wees Hij ons af of ontzegde gehoor aan ons gebed. Onze heerlijke ervaringen van Hem, als den Hoorder der gebeden, waarborgen ons dat Hij ook verder zijn oor tot ons geroep zal neigen en alles voor ons wel zal maken.
Leve een arbeid, die reeds zooveel omvang kreeg, maar voort in de harten van allen, die ons hun steun op de meest vriendelijke wijze verleenden, en drage onze feestviering niet weinig bij om aan ons werk bekendheid te verschaffen in wijder kringen!
Als wij de zekerheid bezitten dat nog meer menschen ons helpen met hun gaven en gebeden, dan willen wij nog meer doen in den ons toevertrouwden arbeid, en veel te mogen doen, zal steeds onze blijdschap zijn.
God zelf, de Vader van alle barmhartigheid, schrijve in vele, zeer vele harten, door zijn Geest de apostolische vermaning: ,,Zóó doet dan aan de innerlijke bewegingen der barmhartigheid" (Coll. 3 : 12)!
Ons schenke Hij steeds grooten ijver, veel doorzicht en wijsheid, ernst en getrouwheid, vertrouwen en moed! Hij vermeerdere ons geloof en hoop en liefde, en krone steeds uit genade onzen arbeid met zijn onrnisbaren zegen, tot de heerlijkheid Zijns Naams!
Dan strekken wij de armen breed uit naar verschillende kanten, waar redding noodig is en nog zooveel gered kan worden.


STATISTISCH OVERZICHT.
Boekjaar. 1)
t 1882/83 Z 1883/84 J 1884/85 f 1885/86 S- 1886/87 ^ 1887/88 / 1888/89 1889/90 q 1890/91 ■fa 1891/92 // 1892/93 // 1893/94 /3 1894/95 /•f 1895/96 /S 1896/97 /é 1897/98 // 1898/99 Af 1899/1900 /* 1900/1 1901/2 -?/ 1902/3 U 1903/4 1904/5 jO 1905/6 Jf 1906/7 ^1907/8
Verpleegden.
Mannelijke Vrouwelijke Totaal.
8 8 11! 11
8! 23 31 20 31 51 36 12 48 40 33 73 49 49 98 57 56 113 61 63 124 67 65 132 69 70 139 75 59 134 81 59 140 92 56 148 86 54 140 97 63 160 107 86 193 109 103 212 124 130 254 134 129 263 152 136 288 162 154 316 168 167 335 179 169 348 189 189 378
I
Bijgekomen.
Mannelijke ; Vrouwelijke j Totaal.
9 9
4 4
8 16 24
13 13 26
19 8 27
11 7 18
12 20 32 18 19 37 18 ! 19 37 16 12 1 28
16 15 31
17 4 21
18 13 31 21 8 29 16 14 30
20 18 38 30 32 62
14 25 39 24 45 69 28 20 48
34 31 65 37 40 77
35 25 60 30 17 47
36 39 75
964
Afgeschreven.
Mannelijke Vrouwelijke Totaal.
1
4 4
15 6
3 7 10
7 6 13
3 14 7
10 12 22
14 12 26
10 10 20
14 10 24
11 15 26
12 13 25 10 11 21 22 16 3X
9 9 18
20 9 29
12 8 20
9 18 27
18 21 39 16 24 40 27 22 49 29 12 41
19 17 36 26 17 43
5862)
Verpleegdagen.
2024 3754 8391 15155 22730 26101 3121.3 39183 44398 48149 50280 50890 49024 54454 50640 54686 62188 74137 '84317 94228 100813 113403 120487 122618
Toevallen duizeling
per jaar.
3880 6986 7755 8207 16409
13385 14232 19528 19077 19378 24042 22508 19644 20489 25014 27915 27178 40471 42224 43865 48558
en en.
per dag ±
11
29 21 22 45
37 39 53
52
53 66 61
54 56 68 76 74
110 115 120 134
') Het boekjaar der Vereeniging loopt van 1 April tot 31 Maart. J) Opgenomen 904, afgeschreven 586, blijft op heden .'S78 patiënten.