F/otf
M. TULLI1 CICERONIS
LIBRI DUO
DE DIVINATIONE.
VAN INLEIDING, AANTEEKENINOEN EN INDEX NOM1NUM VOORZIEN
i ]
] DOOR
O'. D. HEER1NOA.
□ □□
□ □
□
LEIDEN — G. F. THÉONVILLE.





H| n n n. l^ji
M. TULLII CICERONIS 1
LIBRI DUO
DE DIVINATIONE.
I l
VAN IN'1 EIDING, AANTEEKENINOEN EN
INDI X NOM1NUM VOCW/IEN I
O g
□ DOOR LJ I
IX D. HEERINGA.
□ □□
□ □
□
LEIDEN — G. F. THÉONVILLE.
Ilrïi —□ □ □ fnl
■■béihhi





M. TULL1I CICERONIS
LIBRI DUO
DE DIVINATIONE.
VAN INLEIDING, AANTEEKENINGEN EN INDEX NOMINUM VOORZIEN
DOOR
Dr. D. HEERINGA.
□ □□
□ □
□
LEIDEN — G. F. THÉONVILLE.





Deze uitgave van Cicero's de divinatione richt zich in de eerste plaats tot leerlingen van de beide hoogste klassen der gymnasia.
Terecht merkt Thoresen op (in de voorrede van zijn uitgave voor Deensche scholen), dat er genoeg leesstof is van historisch, doch niet van philosophisch proza en dat de divinatione zich bijzonder voor schoollectuur leent door de populaire behandeling, de levendige vertellingen en anecdoten.
Mijn doel bij deze bewerking was door korte aanteekeningen den leerling de lectuur te vergemakkelijken. Een inleiding scheen mij gewenscht om de philosophische denkbeelden een weinig duidelijker te maken, welke in de divinatione eenigzins zonderling kunnen schijnen aan een lezer, die een vreemdeling is in de Grieksche philosofie. Ik heb die denkbeelden trachten te verduidelijken door ze te plaatsen in hun historisch verband. Mocht ik slechts ten deele hierin geslaagd zijn dan zal de docent het ontbrekende door mondelinge toelichting kunnen aanvullen. In de eerste plaats heb ik naar kortheid gestreefd en naar overzichtelijkheid. Daarom zijn de plaatsen, welke besproken worden in de inleiding, klein gedrukt en de namen der wijsgeeren vet gedrukt, waar ze 't eerst voorkomen.
De tekst is die van C. F. W. Müller. Alleen heb ik den superlatief-uitgang overal op - imus gegeven, ook waar Müller - utnus leest.
Een woord van oprechten dank breng ik aan mijn


daarbij niet een hem geheel vreemd terrein. Reeds als jong man had hij philosofie gestudeerd. Een advocaat moest immers weten, hoe hij de rechters, een redenaar, hoe hij 't volk tot een bepaalde overtuiging bracht en de dialectiek of redeneerkunde leerde, hoe overtuigingen tot stand kwamen. In zijn leerboek der welsprekendheid (2, 42, 178) prent hij jonge advocaten in, dat veel vaker afkeer, voorliefde, partijdigheid, verbittering, smart, vreugde, hoop, vrees, dwaling of in 't algemeen een hartstocht het oordeel der menschen bepaalt dan het bewijs, het voorschrift, een rechtsregel, de instructie van het proces of de wetten. Daarom was de nieuwere Academie, die alles van verschillende zijden bezag zonder een beslist oordeel te vellen, Cicero meer sympathiek dan de Stoa, voor zoover de dialectiek aangaat. (Over deze philosofische scholen later meer). Cicero zegt dit uitdrukkelijk (Tusc. II, § 9).
Voor physische quaesties interesseerde Cicero zich niet. In zedeleer en theologie voelde hij zich aangetrokken tot de Stoa, wat deels met zijn karakter, deels met zijn opleiding samenhangt en vooral met zijn politieke richting. De Epicuristen Phaedrus en Zeno, de Academici Philo en Antiochus, de Stoïcijnen Diodotus en Posidonius hadden op zijn vorming invloed.
Voor 't begrip van de denkbeelden die Cicero in „de divinatione" ontwikkelt is 't niet ongewenscht een blik te slaan op de geschiedenis der philosofie.
Toen in de zevende eeuw voor Christus op de westkust van Klein-Azie het eerst de behoefte ontstond aan een redelijke verklaring van het wereldraadsel, was de vraag, die zich vooral opdrong aan de philosofen, deze: hoe komt het toch, dat alles verandert? We moeten toch wel
werd geroepen en zoodoende niet den laatsten zin van 't eerste boek heeft voleindigd. Tevens meent S. dat het werkje eerst na Cicero's dood is uitgegeven door een anonymus, dio 't onder de nagelaten werken vond, vol kantteekeningon, en bij de uitgave deze kantteekeningen veelal onjuist in den text heeft gebracht.


aannemen, zoo redeneerde men, dat de werkelijkheid onveranderlijk is. Maar wat is nu 't blijvende beginsel achter alle schijnbare verandering? Verschillende, zeer uiteenloopende antwoorden werden gegeven. Ihales dacht: alles is water, Heraclitus: alles is vuur. Geheel anders weelwas de meening van Democritus.
Deze leefde aan 't einde der 5<le eeuw en leerde, dat er alleen ledige ruimte was en zeer kleine stofdeeltjes of atomen, waaronder de fijne vuuratomen, die de ziel vormen. Deze vuuratomen zijn door de gansche wereld verspreid. Alle atomen bewegen voortdurend. Daardoor scheiden zich van alle lichamen schimachtige beelden af, die de gedaante hebben van het lichaam waarvan ze afgescheiden worden. Van menschenlichamen ontstaan dergelijke beelden ook en wel zoo dat die tevens de gedachten, niet alleen de gedaante hebben van het lichaam. Deze beelden zeggen ons de toekomst, maar goden of een god bestaat niet. Democritus achtte de waarnemingen onbetrouwbaar.
Het hoogste goed is opgeruimdheid zonder vrees voor
de goden.
Dit laatste donkbeeld heeft Epicurus later overgenomen en met een kleine wijziging ook de atomenleor.
Uit het voorgaande wordt begrijpolijk, wat Cic. de div. I, 5 en II, 120 en 138 uit Democritus citeert. Hoe echter hot citaat I, 80 met die atomenleor verband houdt, is niet helder. Voor de opgeruimdheid is furor ook niet bevorderlijk. Evenmin zijn I, 131 en II, 57 uit zijn beginselen af te leiden.
Daar op de vraag naar den grond dor verandering zulke verschillende antwoorden werden gegeven, was men eensdeels gaan twijfelen aan de mogelijkheid of waarheid bereikbaar was; dien twijfel voedden de soplusten. Maar Socratcs (evenals de eerste sopliisten, einde 5de eeuw) achtte waarheid wel bereikbaar in zuiver menschelijke aangelegenheden, schoon niet in physische vraagstukken. De sophisten schoven alle beginselen van goed en kwaad opzijde. Socrates betoogde, dat wel degelijk inzicht in


't onderscheid tussehen goed en kwaad mogelijk was ja zelfs vond hij zedelijkheid louter een kwestie van weten en begrijpen. Daarom wekte hij anderen op tot zelfstandig denken. Zonder theoretische beschouwingen liet hij in de praktijk zien, dat men enkel door vraag en antwoord op elk gebied, handwerk, politiek, ethiek, tot zekei ïei ,
juiste begrippen kon geraken.
Die begripsleer heeft op het denken van zij» grootsten leerling Plato en diens leerling Aristoteles d.epgaanden invloed gehad.
Wat betreft zijn denkbeelden over voorspoHingskunst s^jnt
Socrates de algemeen, gangbare meemngen g^eW te^hebben^ (De div. I, 5). Zijn ia^vvov (I, 122) was waarschijnlijk eenbeaü* gevoTzus of zoo te'moeten handelen. Aan orakels geloofde S.
ongetwijfeld. (I, 122).
Plato staat evenals Socrates tegenover de sophisten. Doch andere leerlingen van Socrates, de Cynici en Cyrenaici, ontleenen evenveel aan de sophisten als aan Socrates.
De Cynici, zoo genaamd naar 't gymnasium Cynosarges, waar Antisthenes (±440-370) deze school stichtte, verwaarloosden alle theorie. Zij volgden de zelfbeheersch.ng en behoefteloosheid van Socrates na, doch tegen zijn c cripsleer voerden ze de argumenten der sophisten aan. °Wat een zieke bitter vindt, acht een gezond mensc i dikwijls zoet. Wat de een aangenaam vindt, is voor c en ander vervelend. Absolute waarheid is niet bereikbaai. Ze ontvloden alle genot, daar dit altijd een be'oe e aan
genot veronderstelt. Zij, die zich van alle behoeften hebben
bevrijd, zijn wijzen; dwaas zijn allen, die iec ï eni aan familiegeluk, maatschappelijke positie, eer en politieke belangen.
Deze diepe klove tussehen wijzen en dwazen vinden we later bij de Stoa weer.
Gaarne liepen de cynici te koop met hun leven volgens de natuur en hun spot met alle conventie.


De Cyrenaiei, zoo geheeten naar den grondlegger dezer school Aristippus van Cyrene (±435-360), sloten zich ook bij Socrates aan. Deze had „goed" op één lijn gesteld niet „nuttig" en nu vond Aristippus alleen datgene nuttig, wat óns genot schenkt. Zoo werd „goed" = „aangenaam". Aan den sophist Protagoras ontleent hij de leer, dat onze gewaarwordingen niet betrouwbaar zijn. Al noemen we vele dingen gelijk, daarom kunnen de voorstellingen, die we met die namen verbinden, wel ongelijk zijn. Nut hebben slechts die gewaarwordingen, welke lust opwekken.
Dezo genotsleer vindon we bij Epicurus terug ').
Plato, die de oudere philosofen las in zijn jeugd, was van zijn 20ste tot zijn 28ste jaar leerling van Socrates. Had Socrates begripsbepaling als doel gesteld aan de philosofie, Plato vroeg zich af, hoe het mogelijk is, dat wij juiste begrippen kunnen krijgen, zonder dat de ervaring ons die geeft. In de dialoog „Meno" voert Plato Socrates ten tooneele, sprekende met een knaap, die nimmer wiskunde geleerd had. Toch brengt S. dien knaap er toe (zonder hem iets mee te deelen, maar alleen door vragen) het juiste antwoord te geven op een wiskundig probleem. (NI. hoe groot moet de zijde van een quadraat zijn, dat tweemaal zoo groot is als een gegeven quadraat). Daar nu deze knaap dit juiste inzicht niet had ontleend aan de ervaring, achtte Plato het evident, dat hij zich het uit een vroeger bestaan herinnerde. Alle menschen, zegt P., hebben voor hun aardsche leven de ware begrippen aanschouwd. Deze begrippen of i d e e ë n zijn op een gedachte plaats (zónog vorjzóg). Plato nam aan een idee van „den driehoek", „het paard ,
1) Toch heeft E. de genotsleer ontleend aan Democritus. Wijhebben het ons wellicht zoo te denken, dat het idee „ hoogste is genot" in de lucht zat, gelijk men zegt, en dat Epicurus daarom de leer van Democritus overnam, om dit genotsideaal voor te stellen als een logisch gevolg uit oen dogma. Want een dogma was voor Epicurus, wat voor Democritus een natuurwetenschappelijke theorie was.


„hot goede", kortom van alle mogelijke dingen. De ideeën zijn onveranderlijk, hun aantal is grenzenloos. De verschijnselen zijn de nabootsing van de ideeën, waaraan ze in zooverre deel hebben (fieté/ovaiv). Door op de verschijnselen te letten moeten we onze herinnering te hulp komen, om tot de eenige waardevolle wetenschap, de kennis der ideeën, te geraken.
Deze ideeënleer is ook de basis van Plato's ethiek. Het hoogste geluk ligt in het zoeken en vinden der ideeen zonder welke deugd noch geluk bestaanbaar zijn. Behalve de ideeën, onze herinnering aan die ideeën en hunne nabootsing in de verschijnselen bestaat ook nog het fii] öt>, do leege ruimte, de bron van alle onvolmaaktheid. "S andaar dat onze ziel niet enkel uit herinneringen aan ideeën bestaat.
Plato deelt de ziel in drieën: ib ijyefiovixóv, ö frvfióg, TÓ èmd-vfirjnxóv, redelijkheid, affect en zinnelijkheid, gelocaliseerd in hoofd, hart en lever. De deugd van do redelijkheid is aocpia, van 't affect dv6qela, van de zinnelijkheid acorfQoavv)].
Dat övfiüg cn ém&vfiriiixóp ook van het te vcol of tc weinig eten invloed ondergaan blijkt volgens Plato in den slaap. Plato leert dit Rop. IX, p. 571 C. en vlgg., 't geon Cic. I, 00 wcorgceft.
Als vierde deugd rekent hij er bij do öixcaoavvr,, d. i. de juiste verhouding tusschen de eerste drie deugden. In zijn schildering van den idealen staat beheerscht deze dixaioaöv)] de gansche staatsorde en de burgers worden naar de drie andere deugden verdeeld in uQ/ovieg (die aorpla moeten hebben), rpvAccxcs (die dvdqeia moeten bezitten) en ysioQyol (die slechts door aurpQoaövt] kunnen uitmunten). Zulk een ideale staat of uQioioxQaitlcc gaat evenwel over in minder verkieslijke regeeringsvormen n.1. timocratie, oligarchie, democratie, tyrannis, wegens de verandering, waaraan alles onderhevig is door invloed van het /ii/ ov. Zoodra n.1. de ÖQx°vieS niet meer geheel door ooylcc doch


ook door ijii&vpilct worden geleid, is de eerste schrede op den weg naar de mindere regeeringsvormen gezet.
Hierover spreekt Plato, Rep. VIII, p. 546 en daarop doelt Cic. II, 6.
Do uitlating bij Cic. I, 80, dat volgens Plato furor noodig is om een groot dichter te zijn, mag vreemd schijnen. Daargelaten, dat Plato uit zijn idealen staat de dichters wenscht te weren, is die furor met aocpia oogenschijnlijk moeilijk te rijmen. Men bedenke echter, dat Plato van nature kunstenaar was en behoefte had aan aanschouwelijke voorstellingen. Zoo vlocht hij graag mythologische verhaaltjes in. Nu neemt Plato, Phaodr. p. 245 A, aan, dat de furor, fiavla, oorzaak is van het ware voorspellen der toekomst, van dichtkunst, van liefde. Daar volgens Pi. liefde gelijk is aan liefde tot hot schoone, en hot schoone gelijk aan het ware en dus do waro liefde wijsgeerig is (hier personifioert Plato: "Eqok) begrijpt men, dat Pi', als kunstenaar zoo iets zegt. Doch do samenhang tusschcn dio denkbeelden is geen logisch verband, hot eene deed hem slechts denken aan 't andore. — Mot het oog op de later te behandelen Stoïsche cosmogonic zij hior vermeld, dat Plato het bestaan van daemonen aannam, die kinderen waren van goden en menschen (cf. Apolog. Socr. p. 27 D).
Plato onderwees zijn philosofie in de Academie, zooals zijn school daarom ook wel wordt genoemd. Eigenlijk was 't oen gymnasium gewijd aan den heros Academus. Deze school ging eerst voort op den weg door P. gewezen. Met Arcesilaus echter en vooral met Carneades, kwam de Academie onder den invloed der scepsis. /H
Onder scepsis (:— twijfel) verstaat men in t bijzonder -don twijfel aan de mogelijkheid tot het verkrijgen van ware overtuigingen. Reeds bij de sophisten hebben we dien ontmoet (5de eeuw v. C.). Aan 't einde van de vierde en in den loop van de derde eeuw waren het Pyrrho (van Elis) en Timon (van Phlius), dio de scepsis in
systeem brachten.
Maar terwijl Pyrrho en Timon op grond van die scepsis volkomen onverschilligheid aanrieden jegens de ervaringen van het leven, gaf Carneades van Cyrene, die in de 3de eeuw schoolhoofd der Academie was, toe, dat_ waaischijnlijke meeningen wel verkrijgbaar waren. Die


scepsis was aan Plato's leer vreemd. In de polemiek tegen de Stoa echter wapende Carneades zich niet slechts met ax-gumenten aan Plato's leer ontleend, doch ook met die der scepsis. Door het veelvuldig hanteeren van die wapens raakte C. er zoo goed mee vertrouwd, dat Plato's leer daarbij op den achtergrond geraakte. C. stelde niets te boek. Clitoinaclius van Carthago verbreidde zijn leer.
Aristoteles (384—322) wordt I, 81 en II, 128 geciteerd. Als hij gelijk Plato de Socratische begripsleer, zij 't ook op andere wijze, in systeem had gebracht, zoodat hij deductief de ervaringswereld uit abstracte beginselen afleidde, dan zouden we met zijn beginselen nader vertrouwd moeten raken om die citaten te begrijpen. Nu heeft A. wel een eigenaardige opvatting van de begrippen, maar hij had te veel oog voor de ervaring om vrede te kunnen hebben met een systeem, dat geen voldoende rekening hield met de ervaring. Zoo leert hij in zijn voorrede tot de zielkunde (de An. § 3, p. 402b, 25 Bekk.), dat elke bepaling van een ding, die zijn eigenschappen niet verklaart, zinledig is. Uit de ervaring, wil A. juiste inzichten putten; die juiste inzichten zijn 't einddoel der philosofie. Dit is een denkbeeld, dat gelijk Plato's ideeën ten slotte berust op Socrates' begripsleer. Buiten verband daarmee staan de citaten bij Cicero, althans dit verband is niet doorzichtig.
Cie. I, 81 gaat terug op Aristoteles' Problemata Sect. XXX, 1. A. betoogt daar, dat de toestand van de gal grooten invloed heeft op het talent der menschen '): beroemde staatslieden, philosofen, dichters waren alle zwartgallig of leden aan een ziekte welke uit zwartgalligheid voortsproot. Als voorbeelden noemt hij Lysander, Aiax, Bellerophon, Empedocles, Plato en Socrates. Hij tracht het feit op te helderen door een vergelijking met den invloed van wijn op lichaam en geest. Volgens de medici, redeneert A., zijn eenige chronische verschijnselen aan den zwartheid der gal toe te schrijven, die zich acuut voordoen na wijngebruik.
1) Vgl. Cic. Tusc. I, 80 Aristoteles i/uidem ait omnes ingeniosos melancholieos esse.


Wijn maakt spraakzaam, druk, driest, handtastelijk, razend. Is de zwarte gal koud, dan maakt ze neerslachtig, is ze warm, dan veroorzaakt ze vreugde en geestvervoering. Herinnert men zich, dat volgons A. het verstand ') in 'thart zetelt, dan begrijpt men hetgeen hij laat volgen: „velen geraken, doordat die warmto dicht bij den zetel van den geest is. in razernij en geestvervoering, bijv. de Sibyllen en de Baciden" (d. i. Baxiöes, plur. van Bdxig). Cicero's bron ') heeft A. zeer slordig gelezen. A. zegt uitdrukkelijk, dat er bij Sibyllo en Bacis geen ziekteverschijnsel is, maar oen zekero natuurlijke menging: S&ev ZifivAAai xai B^xtieg xal iv&eoi yivoviai ndvieg, 6iav fi i; voay/i at i yévtovtai, yvoixfi
XQuaei.
Cic. II, 120 ziet op Aristoteles ïrcpl êvvnvlwv C. III. Men herinnere zich, dat A. aannam een alo&r)iixóv als dat deel van de ziel, dat alle zintuigelijke indrukken verwerkt. Nu leert A- in C. I, dat de zintuigen in den droom geen gewaarwordingen krijgen. Do droom is een aandoening van het ala&rjzixóv, voorzoover dit fantazie bezit. In C. II vergelijkt A. zekere verschijnselen in den wakenden toestand: als wo in do zon kijken on onmiddellijk daarna ons in de schaduw begeven, is ons gezicht eerst even afgestompt. Evenzoo stelt eon sterke geur of een schel geluid ons tijdelijk buiten staat iets te ruiken of te hooron. Do sterke gowaarwording gaat over in een herinnering, die al onze aandacht voor een oogenblik in beslag neemt.
In C. III wijst A. er op, dat evenals een stork geluid eon zwakker onhoorbaar maakt on eon klein vordriot door een grootore smart wordt verdrongen, zoo ook alle waarnemingen samen spoedig dat herinneringsbeeld doen verflauwen. Bovendien doet zich, als wo waken, de rede gelden. Doch in den slaap rusten rede on zintuigen. Is het lichaam inwendig in heftige beweging
1) Nauwkeuriger: het alT&ijTt/Qiov xoivóv, d. w. z. dat deel van do ziel, dat de gegevens der zintuigen vergelijkt en geheugen en fantazie bezit.
2) Geen onderzoeker van Cic. philosofische geschriften neemt aan, dat Cic. hier zelf uit Ar. put, m. a. w. dat Cic. zelf deze fout maakt. Niet eens wanneer hij ?egt e<jo ... haud s<«o an ... heeft men dus met een eigen meening van Cicero te doen. De fout is begaan door Posidonius, die ook niet Aristoteles er op nageslaan heeft, doch veeleer een Peripatetisch filosoof, welke over divinatio schreef, zich op Aristoteles beriep en diens meening onvolledig weergaf. Waarschijnlijk heeft Dicaearchus of Cratippus dit excerpt uit Aristoteles aan Posidonius verschaft.


na 't gebruik van spijs en drank, dan kan men die herinneringen niet goed onderscheiden, gelijk stroomend water ons beeld minder scherp weerkaatst dan stilstaand. Tijdens de spijsvertering in den slaap vervullen verwarde en monstrueuze droombeelden het bewustzijn van melancholici, koortslijders en dronken menschen, bij normale individuen is er dan in 't geheel geen droom. Na afloop van de spijsvertering en als alles in 't lichaam rust, hoeft de fantazie in 't uiaÜ-^tr/.óv vrij spel, daar de rede geen controle uitoofent.
Aristoteles meende, dat voortgezet speciaal onderzoek op alle gebieden van 't menschelijk weten vrij spoedig de philosofie tot haar einddoel zou brengen (Cic. Tuse. III, 28). Bij al zijn studiën op verschillend terrein leidde hem die gedachte. Daar het speciaal onderzoek door Aristoteles in dienst werd gesteld van de oplossing der philosofiische problemen, is hier nog een band tusschen wijsbegeerte en en speciaal-wetensehap. Misschien hebben zijn leerlingen die verwachting gedeeld; ook zij bewogen zich bij voorkeur op het gebied der speciale wetenschappen. Doch dit onderzoek, dat uitging van de ervaring, leidde tot een ganscli ander resultaat dan Aristoteles had gedacht. Zoo ontstond in het midden van de derde eeuw in Alexandriö de empirisch-medische school (Philinus van Cos), die eeuwen lang bloeide en vooral bij de Romeinen aanhang vond. Zij hielden zich geheel aan de ervaring en sloten alle theoretische vakken van de geneeskunde uit. Zoo bracht omstreeks 800 Euclides, geheel zonder speculatief-philosofische doeleinden, de mathesis tot bloei. Zijn leerboek wordt nog in Engeland op de scholen gebruikt. Archimedes en Eratostlienes zijn evenmin wijsgeeren in de gewone beteekenis. Diezelfde Euclides was ook een groot astronoom en Eratostlienes pastte 't eerst astronomie en wiskunde toe op de geografie. Een theorctisch-philosophiscli systeem, dat aan streng wetenschappelijke eischen wilde voldoen, moest dus gebouwd zijn op of althans getoetst aan de resultaten der speciaal-wetenschappen: deze breidden zich voortdurend uit en een dergelijk systeem is destijds dan ook niet ont-


worpen. Behalve het practische bezwaar, dat een zoo veelomvattende kennis voor zulk een systeem nood.g was, stonden er andere bezwaren in den weg. Voor we die bespreken moeten we eerst enkele denkbeelden van den peripateticus Dicaearchus (4de eeuw v. €.) en Cratippus (leermeester van Cicero) aanstippen met het oog op de divinationc. Van Dicaearchus weten wij, dat hij veel over aardrijkskunde, geschiedenis en andere vakken schreef. Hii nam aan, dat er geen ziel bestond en de levenskracht niet van de stof te scheiden was.
Doch dit heldert niet do vreemde redoneering op van CratU'l'lM I 70 71 (II, 107), al zou men uit I, 5 opmaken, dat Cra ïppusen Dicaearchus beide die meening verkondigden. Onbegrijpelijk is t, dat Die. oenerzijds het beter achtte niets van de toekomst te weten (II, 105) en anderzijds do dinnatio door geestvervoering on droom als waar erkende (I, 5). - Alleen terloops noemt Cic. de peripatetici Theophrastus, Heraclides Ponticus on Demetrius van Phaleron.
We zagen, dat in de derde eeuw de theorie het domein
werd van de speciale wetenschappen.
De politieke omstandigheden drongen destijds den niensch zijn aandacht van theoretisch-pliilosofische op practischwijsgeerige quaesties te verplaatsen.
Is Plato er op uit een idealen staat te schilderen, hee ook Aristoteles een staatsregeling voorgesteld (na onderzoek van 158 feitelijk bestaande staatsregelingen), zulk een ideaal kon men tijdens de opvolgers van Alexander den Groote niet nastreven. Aan Plato en Aristoteles zweefde altijd voor oogen een stad-staat, waarin de burger een roeping te vervullen heeft. Onder de diadochen moesten deze idealen voor andere plaats maken, nl. voor cosmopolitische. Men was niet meer in de eerste plaats burger, doch mensch individu. Het nationaal-Grieksch bestaan behoorde tot het verleden. Men onderscheidde niet meer zoozeer Griek van barbaar, als wel dengene, die wel Grieksche beschaving had van hem, die ze niet had, onafhankelijk van natio-


r
I
naliteit. Had men tot dusver een zedelijken steun gehad in de roeping, die men als burger had te vervullen, thans miste men dien en zocht naar de beantwoording van de vraag: hoe moet ik handelen om gelukkig te worden? Wat is het hoogste goed? De Stoa antwoordde: deugd, Epicurus: genot; de nieuwe Academie onthield zich van een bepaald antwoord, doch overwoog het voor en tegen van elke zaak. Het was vooral met het oog op moeilijkheden in het practische leven, dat Carneades een zekere waarschijnlijkheid mogelijk achtte, zoodat ook de Nieuwere Academie de philosofie dienstbaar maakte aan de practijk. De politieke omstandigheden waren het dus, met de uitbreiding der bijzondere wetenschappen, die de theoretische richting in de philosofie voor een practische deed plaats maken.
De Stoa telt onder hare vertegenwoordigers KleinAziaten, Syriërs en Romeinen. Zeno, van Citium op Cyprus, 340—265, onderwees in de Stoa Poikilé te Athene hoe men zedelijk handelt. Hij schreef niet veel, zoomin als zijn leerling Cleanthes, doch Chrysippus meer dan iemand anders. Wij hebben daarvan niets direct over. Volgens deze oudere Stoïcijnen bestaat 't geluk in deugd, en deugd in kennis van en onderwerping aan de wereldrede. Men leert die kennen door physica te studeeren, en logica is noodig om denkfouten te vermijden.
De Stoïci hadden een afkeer van vage begrippen. Uit indrukken (tpavzaaicu) niet alleen van de buitenwereld, doch ook van 't zieleleven ontstaan mechanisch algemeene j overtuigingen: xoival ivvoiai of zigoArftyeis, die waar zijn. j Maar niet alle ware voorstellingen ontstaan zoo mechanisch. Ook willekeurige redeneering vormt èvvoiai uit ipaviaaiai. De waarheid van zulk een beredeneerde meening of overtuiging hangt van haar kracht af. — De Stoïci zijn materialisten. De ziel is stof. Moreele eigenschappen zijn toestanden der stof. De deugdstof geeft deugd, muziekstof muzikaliteit: zelfs kracht is een soort stof (nvev/ta). Alle eigenschappen zijn nvevfiara, ook de godheid is een nvev/ia.
d


De Stoïci spreken wel van Zeis docli bedoelen dan vuur of een warme damp : nvevficc nvQÜdes, a'i&rjQ (Vgl. Cic. 1,17). Dit is voor de Stoïcijnen een dogma: ze ontleenden het aan Heraclitus, die het als een natuurwetenschappelijke theorie had verkondigd. — Hier zien we dus dezelfde verhouding tusschen Heraclitus en de Stoa als tusschen Democritus en Epicurus. Wat eerst voor wetenschappelijk doel was uitgedacht werd later voor practisch doel aangewend. — Maar die godheid is ook Aóyog zov navtós („wereldrede") en intelligent, goed, rechtvaardig, zalig, volmaakt, nairjQ jidvtcov, (piAdvfroconos, kortom een wezen, dat zich naar twee zijden openbaart als stof en geest. De xoival ivvolcci pleitten voor dit geloof en zonder dat konden de Stoïci de physische processen niet verklaren. — De godheid bracht de wereld voort door noodzakelijkheid, doch ook vrijwillig krachtens haar natuur, zooals de eene plant de andere voortbrengt. Dus el/iccQ/tévt] (noodlot) = tiqovoIc (voorzienigheid). Zoo ontstaat uit de godheid (= aï&fjQ) '• vuur, lucht, water, aarde. Alle dingen zijn door menging -van die elementen ontstaan of liever: ze ontstaan er langzamerhand uit. Is dit proces afgeloopen dan treedt een ommekeer in, tot de aethertoestand weer is bereikt. Die cirkelgang herhaalt zich tot in 't oneindige. Daar het hemelsche en aardsche samenhangen, kan uit het hemelsche het aardsche worden voorspeld.
Niets is toeval, niets ontstaat uit niets. — De ziel (yv^) is aether, uitvloeisel van de godheid en door 't heele lichaam verdeeld, doch vooral in de borst, vanwaar de stem ontstaat en de ademhaling. De algemeen-Stoische leer neemt acht deelen van de ipv/ij aan: de vijf zinnen, de spraak, het ansQfia en de hoogere ziel of fjyefiovixóv, dat de andere zeven bestuurt en in 't hart is gezeteld. (Het anêQ/ict is een nvevfia tusschen 't fjyefiovixóv en degeslachtsdeelen).— Posidouius echte." (leermeester van Cicero) nam de psychologie van Plato aan; in plaats van een indeeling in acht dus een in drie deelen, (rede, affect, zinnelijkheid). Vgl. f, 60.


Niet slechts de ziel en do god(en) bestaan uit aether (ook de sterren zijn goden), maar aetherische wezens zijn tevens de halfgoden of daemoncn. Dit zijn zielen van afgestorvenen J). Die daemonen blijven bestaan tot alles aether wordt, volgens den bekenden kringloop. Ze geven voorspellingen en houden zich altijd op in 't luchtruim (zie I, 64). Ook de goden geven wel inzicht in de toekomst 't zij volgens de onder 't volk gangbare meening door de menschen te bezoeken (I, 64), 't zij doordat ze in den beginne alles geregeld hebben, zoodat nu alles naar hun wil verloopt (I, 118). Bij den volksgodsdienst sluit ook aan hun geloof in orakels.
Al deze vreemde denkbeelden beletten niet dat zij speciale wetenschappen beoefenden (II, 47), waarbij ze niet met hun theologie rekening hielden. Vandaar 't verwijt van inconsequentie hun voor de voeten geworpen door Carneades (II, 43 en 44). Het was ook onmogelijk die godsdienstige denkbeelden als resultaat van logisch denken te boekstaven, ze waren immers feitelijk aan de volksopinie ontleend. Toch gaven de Stoïci zich moeite hiermee in 't reine te komen en zoo kreeg men de zonderlingste uitvluchten te hooren (I, 38). Geen wonder, dat binnen de Stoa verschil van meening heerschte. Men had de godsdienstige opvattingen niet bedoeld als verklaringsbeginsel, maar ze in de leer opgenomen, omdat ze zooveel troost gaven. Daarnaast en zonder verband met die religieuze meeningen beoefende menig Stoïcijn een speciaal vak. Als nu Carneades de Stoïcijnen wees op inconsequenties, moesten ze wel goed- of kwaadschiks aan die godsdienstige denkbeelden een logisch cachet geven, dat ze van huis uit \ niet hadden. Het is aardig te zien (I, 12) hoe Posidouius 1 boos wordt door al dat navragen en uitroept: „laat Carneades ophouden zoo aan te dringen." Maar Carneades
1) D. w. z. de zielen van alle afgestorvenen volgens Cleanthes, slechts die van de wijzen volgens Clirysippus.


Niet slechts in physisclie quaesties
zichzelf bowlde of nlthan*^ bel» ^ ™om>todighe(ie,, eigen goddelijke natuur ^ ^ ^ tegenstelling
Hij volge dus de red , . w- óó redelijk handelen, - Ce l«8«,e «ge» WO
* S7.' c"ytói Hier' kwL» do Stoïci in flagrant.» ook bij de Cynici, xw . d aï èvvolai.
f" T'vlT°Z ÏÏSTS.Ï. do S.o.eijnen Een zoo volmaakte wiji ^rsonen uit den
voorbeelden „ok gewicht aan
,lo Jeo IW.in* (185-112) en Posidonh»
gave„ ^hee\toer:es4TrZde <**&»* -•«
lYTon vraagt zien wellicnt «11,
't geen samenhangt met zijn tcg(jn de vrees
leer wilde immers ook o nsterfelijkheid
voo\di; .irr^trrtoct d«t i W™
. pon leven volgens de natuur gepredikt
1) De Cynici hadden ook e geljjk de sophisten
dool, bedoelden natuur tegenover cultuur ge.j zich ook tegen de conventie hadden gekan .


Daarbij komt, dat de grondlegger en de meeste voorname philosofen der Stoa Semieten waren, en dus behoorden tot het ras waaronder drie wereldgodsdiensten zijn ontstaan. Mogelijk staat de vasthoudendheid aan de godsdienstige denkbeelden ook binnen de philosofie met het ras in verband. Men vergelijke den afkeer der Stoïci van abstracties op logisch en physisch gebied. Vooral echter het feit dat de Stoa tot Komeinsche „staatskerk" (Mommsen) werd en dat wel juist om haar godsdienstig gehalte, gaf den doorslag. Aan de Romeinsche oligarchie moest een philosofisch systeem zeer welkom zijn, dat de auspicia en de orakels in bescherming nam.
Als een magistraat of augur zei een kwaad voorteeken te hebben gezien (met name een bliksemstraal) of ook maar aankondigde den hemel te zullen onderzoeken of er zich soms bliksemstralen zouden vertoonen, was dit voldoende de volksvergaderingen te ontbinden en wanneer een zoodanige vergadering een voor de oligarchie ongowenscht besluit dreigde te nemen, was het zulk een geschikte uitkomst. De Sibyllijnsche boeken werden ook alleen op last van den senaat ingezien.
Daarom was volgens Cicero de voorspellingskunst dwaasheid, maar het welzijn van den staat (d. w. z. dat van de oligarchen of optimaten) eischte, dat de auspicia en de religio in stand bleven (vgl. II, 148 en vooral II, 70: retinetur autem et ad opinionem volgi et ad magnas utilitat.es rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurium, collegii auctoritas). Een verheven standpunt is dit niet.
De zedeleer der Stoa, houdt hoegenaamd geen verband met de theologie. Daar is het meer 't verstand, dat spreekt, dan de fantazie.
Zeno's tijdgenoot Epicurus van Samos (341—271) volgde in de physica Democritus. (Zie bl. 3). Maar om te verklaren, waardoor de atomen in de ledige ruimte tegen elkaar botsten nam E. aan, dat ze niet alle loodrecht naar beneden vielen, doch een weinig afweken.


Uit de botsingen ontstaan verbindingen van atomen. Deze verbindingen gaan later weer te niet. In bijzonderheden te weten, hoe de wereld is samengesteld, vond E. overbodig.. De kennis der atomen achtte hij voldoende om den mensch te bevrijden van vrees voor den dood. De dood is immers niets dan een veranderde rangschikking der atomen. Ook is vrees voor de goden ijdel. Ze bestaan wel, maar ze leven in de ruimten (intermundia) tusschen de tallooze werelden, die de atomen vormen. Immers deze zijn niet gelijkmatig verdeeld door 't heelal. — Het genot is het hoogste goed, doch men houde wel rekening met de gevolgen. Hoog stelden de Epicureërs de vriendschap. Hun systeem had ook een idealen „wijze" zoo goed als dat der Stoa. De wijze is ook onder martelingen gelukkig. (Cic. Tusc. II, 17 vertelt dit en voegt er bij: ille dixerit sane idem in PhalarLUs tauro quod si esset in lectulo). Dat geluk te midden van martelingen put de wijze uit de herinnering aan vroeger genot. Een concreet voorbeeld van een Epicurist is Cicero's vriend Atticus, die tevens vriend van Nepos was. (Vgl. Nepos' biografie van Atticus).
Zoo waren dus de Stoa, Epicurus' leer en de nieuwere Academie de drie hoofdrichtingen tijdens Cicero's leven.
De peripatetische school telde betrekkelijk weinig aanhangers onder de practische Romeinen.
Yan de godsdiensten waren behalve de Romeinsche en de Grieksche van belang de Klein-Aziatische godsdienst der Magna Mater, de Joodsche, de Perzische Mithrasdienst en de Egyptische dienst van Isis en Osiris. Wij kunnen deze echter veilig onbesproken laten, daar in de divinatione hiervan alleen genoemd worden (I, 132) Isiaci coniectores en Serapis. Isis is de godin der vruchtbaarheid (de aarde), die alle bloei dankt aan Osiris, den god der vruchtbaarheid. Zoo was de godin al vereerd tijdens Herodotus. In Cicero's tijd had de oorspronkelijk Egyptische dienst van Isis ook andere elementen in zich opgenomen nl. Syrische,
2


Phoenicische en Grieksche. Daar aan Isis de koe was gewijd en zij ook in koeiengestalte vereerd werd, is ze wel verward met de Argivische Io. Over Malta en Sicilië is de dienst waarschijnlijk in Italië gekomen en Isis werd vereerd te Puteoli, Pompei', Herculanum en in Etrurië. Te Rome waren, misschien sedert Sulla, bedelmonniken van Isis, zoogenaamde pastophori. Herhaaldelijk trachtte men van hooger hand dezen dienst te weren. Een binnen den ringmuur gebouwde tempel van Isis te Rome durfde geen arbeider afbreken, toen de senaat het beval. De consid Lucius Aemilius Paullus gaf den eersten bijlslag (50 v. C.). Eerst de jonge Caesar richtte een tempel voor Isis en Serapis (== Osiris) op in 42 (zie Preller Röm. Myth., p. 723 vlgg.). Dat Cic. II, 123 met Serapis een god bedoelt, gezocht wegens zijn medische inspiraties, bewijst de samenhang.
Wij hebben eerst gezien waarom Cic. als schrijver over wijsgeerige onderwerpen optrad en vervolgens een blik geworpen op de philosophie tot en in zijn tijd, in 't bijzonder met het oog op de citaten in de divinatione. Gaan we thans na, hoe Cicero zijn philosofische denkbeelden te boek stelde.
Cicero schrijft de Grieksche philosofen af zonder veel zelfstandig na te denken. Tot Atticus richt hij zich (epist. ad Att. XII, 523) met de woorden dnóyQafa sunt (n.1. Cicero's werken over philosofie) minore labore fiunt; verba tantum aff'ero quibus abundo. Zijn litteraire vorm is de dialoog. Voor elke philosofische richting laat hij een persoon opkomen en in den vorm eener gedachtenwisseling tusschen de sprekers leeren we de denkbeelden der verschillende secten kennen. Doch deze compositievorm heeft Cic. in de divinatione niet kunstig behandeld. Het is een gesprek, zooals nooit wordt gevoerd. Aan het begin van 't eerste boek lezen we een overzicht van de volken, waarbij divinatio in zwang was en van de philosofen, die


haar verdedigden. Dan begint het gesprek. Nauwelijks is 't onderwerp waarover Quintus en Marcus Cicero zullen spreken vastgesteld, of Quintus neemt het woord en redeneert alleen door tot aan het einde van lib. I, waar M. Cicero nog een weinig zegt. De laatste zin is toevallig niet (of grootendeels niet) bewaard. Nadat Quintus de leer der Stoa heeft voorgedragen en de divinatio met logische gronden en historische voorbeelden verdedigd, voert Cicero in t 2de boek tegen dit standpunt Academische argumenten aan. Nu zwijgt Quintus, tot hij in § 100 verklaart zelf ook nooit datgene te hebben geloofd, waartegen Marcus tot dusverre had gepolemiseerd en dat terwijl hij de divinntio met zooveel vuur had verdedigd! Q. verklaart echter wel te gelooven, wat Marcus nog niet had weerlegd. Doch als Marcus nu ook het andere bestreden heeft en voorstelt er verder maar over te zwijgen, heeft Quintus er niets tegen. — De compositie is dus zeer zwak.
Tegen allen goeden smaak strijdt verder, dat Cicero zijn broer laat zeggen, dat hij Marcus' verzen met zooveel genoegen uit het hoofd heeft geleerd (I, 17). Ook zijn de voorbeelden bij de theologische stellingen wel wat heel talrijk. — Men moet echter in 't oog houden, dat Cic. de philosofie als bijzaak beschouwde en er over Stoïsche en Academische philosofie in het Latijn nog weinig leesbaars was geschreven. Daarom is zijn vlotte stijl dubbel te bewonderen. (Vgl. ook Schoemann, ed. de nat. deor. tinleit. p. 22). Lucretius, die veel meer philosofisch talent had, Klaagt meer dan eens over de patrii serinonis eg es tas. Eindelijk was Cicero al ruim 60 jaar, toen hij, nog onder den indruk van den dood zijner dochter Tullia, met zijne philosophische geschriften begon.
Ten slotte een enkel woord over de verhouding van lib. I tot lib. II.
Bock I is hoofdzakelijk Stoïsch, bock II Academisch,


al is de bestrijding der astrologie in boek II, 87 sqq.
ontleend aan Panaetius, een Stoïcijn, die niet in alles
„orthodox"-Stoïsch was. Hij twijfelde aan de mogelijkheid van divinatio in 't algemeen (I, 5). Zoo verwierpen Boëthus van Sidon en de j o n g e r e Zeno het dogma van den wereldbrand, Antipater geloofde er wel aan. Men moet dus wel bedenken, dat wanneer in het volgende een afwijkende opinie van Posidonius (z.b.) wordt geschetst, dit niets zegt ten aanzien der opinie van de andere Stoïcijnen. Men weet, dat Posidonius Platonische en Aristotelische denkbeelden in de Stoa opnam, en dat ook Antiochus van Ascalon dit deed. Antiochus heet soms Stoïcijn soms Academicus. Hoe de grenzen tusschen de secten verflauwden in Cicero's tijd en al veel vroeger leert Tusc. II, § 15 en de Finib. V, § 14: Hieronymum (100 v. C.) iani cur Peripateticum appellem, nescio; summum enim borium exposuit vacuitatem doloris. Dus was Hieronymus een Peripateticus met Epicureïsche beginselen. Ygl. echter ook
de Fin. II, § 19.
Reeds bij 't schrijven van de nutura deorum wilde Cicero een afzonderlijk werkje in 't licht geven over divinatio als een vervolg op de nat. deor. Daar hij al bij het samenstellen van dit laatste een werk van den Stoïcijn Posidonius ten grondslag had gelegd voor de Stoïsche leerstellingen over de goden, behield Cic. waarschijnlijk dit voor hetzelfde doel als bron in 't vervolgwerkje en daaraan is verreweg het meeste in 't eerste boek ontleend. Nu citeerde Posidonius ook oudere Stoïcijnen n.1. Chrysippus en Antipater, wier meening nie^ altijd strookte met Posidonius' eigen denkwijze, doch dit is Cicero ontgaan. Chrysippus n.1. had de divinatio omschreven (II, § 130) als de kracht, die erkent, ziet en uitlegt de teekenen, die door de goden aan de menschen worden getoond; en ze dient om vooruit te weten, welke gezindheid de goden koesteren jegens de menschen, wat de goden bedoelen met die teekens en hoe men zijn


voorzorgen kan nemen en zich hoeden. Verder had Chrysippus aan de divinatio als terrein van werkzaamheid toegewezen de res fortuitae (toevallige gebeurtenissen). Antipater heeft deze definitie onveranderd overgenomen. Na hem stond als bestrijder op van deze leer de Academische wijsgeer Clitomachus, die de vraag «telde, wat toch 't speciaal gebied (locus ac materia) was, waarop de divinatio zich bewoog en welke redeneering (ratio) men daarbij volgde (vgl. de fato 11; de div. II, 15); want hij verklaarde niet voldoende te begrijpen wat de Stoïcijnen met res fortuitae bedoelden, daar dit niet overeenkwam met hun leer van het fatum. De Stoa-leerde immers, dat alles een oorzaak had, dat niets kon geschieden of het was vooraf zeker, dat het zou gebeuren op een bepaald oogenblik krachtens de keten van oorzaken, die alles verbindt (II, 7). In zulk een systeem was voor toeval, voor res fortuitae geen plaats.
Zoo veranderde dan Posidonius de Stoïsche leer, om aan Clitomachus' tegenwerping ]) te gemoet te komen.
Als gebied, waarop de divinatio zich speciaal bewoog, wees Posidonius aan res quae fortuitae esse putantnr, dus de dingen, die men hield voor toevallig zonder dat zij het waren. En de ratio ? Die is evengoed in de divinatio als elders, luidt 't antwoord, maar die „redeneering" alleen is niet voldoende. Er is ook nog goddelijke aandrift (impetus divinm) noodig om van divinatio te kunnen spreken3).
1) Si negas esse fortunam ct omnia, quae fiunt qmeque futura sunt, ex omni aeternitate clefinita dicis esse fataliter, muta de/ini tionem tliv ina tioni s, quam dicebas esse rerum fortuitarum.
2) Uit de nat. deor. I, 36 vlgg. blijkt, dat volgens Zeno, Cleanthes
en Chrysippus de vis divina en de ratio identiek waren of verschillende zijden van eenzelfde werkelijkheid: vim divinam in ralione esse positam et in universae naturae animo atque mente, ipsumque mundum deum dicit tsse enz. Clitomachus' eisch wordt nog duidelijker in de fato geformuleerd (§ 11) si est divinatio qualibusnam a perceptis artis proficiscitur? percepta appello quae


Ongetwijfeld kan men res divinae (de alleen schijnbaar toevallige feiten) zonder hnpetus divinus, dus enkel met redeneering, onderzoeken, door zich voor lichamelijke invloeden als overmaat of onthouding van spijs of drank te vrijwaren, maar in dat geval is er geen divinatio, doch gaat alles evenzoo als in de geneeskunde, veldheerskunst, landbouw enz. vgl. I, § 109.
Het zou belangwekkend zijn te vernemen, hoe Posidonius uitmaakte of men iets voor toevallig hield of niet. In zijn leer over het fatum moet Posidonius hier wel iets van gezegd hebben. In de lacune in 't begin van Cicero's liber de fato hebben zijn meeningen hierover waarschijnlijk gestaan *).
In allen gevalle had Posidonius, zij 't ook schijnbaar, aan de „redeneering" recht laten wedervaren en 't gebied van onderzoek (zeer vaag) aangeduid (zie ook de Aanm. op I, 118).
Men moet dus uit elkander houden eenerzijds de opvatting van Chrysippus en Antipater, die van de subtiele onderscheiding door Posidonius later gemaakt, nog niets weten en aan den anderen kant het systeem van Posidonius, die aanneemt 1°. een „divinatio" of „divina praesensio", welke 't zij uitsluitend door goddelijke aandrift de toekomst voorziet, 't zij door die aandrift, en redeneering te zamen; 2°. een „artificiosa non divina praesensio", die
dicuntur Graece d-cwpi'jfiaia, non cnim credo nullo pereepto aulceteros artifices versari in suo munere aut eos qui divinatione ulantur, futura praedicere.
1) Cicero kan best opzettelijk de uiteenzetting van 't verschil tusschen zaken, die men wel en die men niet toevallig acht hebben uitgesteld tot het boek de fato, waar hij Posidonius' leer wou geven, waarom die dus hier in de div. achterwege kon blijven. Dit is weer een indice, dat ook een der bronnen voor de fato niet -tept ftavnxys doch ji. 9eiöv van Posidonius was, d. w. z. hetzelfde boek als Cic. ook bij 't schrijven van 1. II de nat. deor. en lib. I de div. gebruikte.


geen divinatio is en als elke gewone wetenschap niets heeft te maken met goddelijke aandrift maar enkel door redeneering de toekomst voorspelt, zooals Solon, Thales, Pherecydes, die voorzagen, dat een tyrannis, een rijke olijvenoogst, een aardbeving komen zouden (I, § 109 en vlgg.)i).
Dit geldt vooral voor Cicero's eerste boek. Het tweede, waarin Clitomaclius' bezwaren worden ontwikkeld en die van Panaetius, is gemakkelijk te volgen. Waarschijnlijk was hier hetzelfde werk van Clitomachus de bron van Cic. als 'tgeen hij in de nat. deor. I. III en de fato gebruikte.
Een groot deel van beide boeken wordt gevuld met voorbeelden uit de geschiedenis en over het augur-wezen, veelal (voor zoover de Romeinsche historie aangaat) aan het uittreksel ontleend, dat Brutus gemaakt had uit de geschiedenis van Caelius, die in 't midden van de tweede eeuw v. C. den 2den Punischen oorlog beschreef.
De philosofen uit de vierde eeuw en vroeger heeft Cic. niet geraadpleegd bij 't schrijven van de divinatione. Waar hij ze citeert of noemt, is 't ontleend aan de directe bron of aan zijn geheugen.
Een chronologische lijst der wijsgeeren, die in dit werk van Cicero voorkomen (behalve Marcus Cicero zelf), is de volgende:
6de eeuw: Xenophanes, stichter der Eleatische school.
Pythagoras, Thales, Anaximander en Pherecydes.
5do eeuw: Socrates, Herac 1 itus, Democritus, Anaxagoras.
1) De term divinatio artificiosa omvat dan alle onderzoek van ex Ut, monstra enz. 't zij met impetus divinus (d. i. divinatio arlif. in engeren zin) 't zij zonder dien impetas divinus (d. i. arlif. praesensio.


4de eeuw: Plato en Eudoxus. Aristoteles, Theophrastus, Heraclides Ponticus, Dicaearchus en Deniet rius van Phaleron. In het einde der vierde eeuw leefden ook Zeno, de grondlegger van de Stoa, en Epicurus.
Academie. Stoa. Peripatetische
3de eeuw: Cleanthes. School.
Carneades. Chrysippus.
2de eeuw: Diogenes.
Clitoniachus. Antipater.
Panaetius.
1® eeuw: Posidonius. Cratippus.
Boëthus. 
en de Romeinen:
C. Aurelius Cotta. Q. Lucilius Balbus.
Q. Tullius Cicero.


L1BEB I.
I, §§ 1—23. Cicero zet uiteen, wat verschillende volken en philosofen over divinatio hebben gedacht en leidt daarna de beide personen van den dialoog ten tooneele: zijn broer Quintus en zich zeiven. Cicero onderscheidt kunstmatige en natuurlijke voorspelling. De eerste steunt op waarneming en gissing en heeft betrekking op ingewanden van offerdieren, voortcekenen uit de vlucht en geluiden van vogels, en op sterrenwichelarij; de tweede, die betreft droom en en orakels, kenmerkt zich door geestvervoering en eon beweging van den geest zonder inwerking van buiten.
^ Vetus opinio est iam usque ab heroicis ducta tem- * poribus, eaque et populi Romani et omnium gentium firmata consensu, versari quandam inter homines divinationem, quam Graeci fiavTixtfv appellant, id est prae5 sensionem et scientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaque proxime ad deorum vim natura mortalis possit accedere. Itaque ut alia nos melius multa quam Graeci, sic huic praestantissimae rei nomen nostri a divis, Graeci, 10 ut Plato interpretatur, a furoae duxerunt. Gentem quidem 2
1. ut Plato interpretatur — Plato leidde paviiKij af van ftavia.


nullam video neque tam humanam atque doctam nequc tam inmanem tamque barbaram, quae non significari futura et a quibusdam intellegi praedicique posse censeat. Principio Assyrii, ut ab ultimis auctoritatem repetam, propter planitiam inagnitudinemque regionum, quas inco- 5 lebant, cum caelum ex omni parte patens atque apertum intuerentur,traiectiones motusque stellarum observitaverunt, — quibus notatis, quid cuique significaretur, memoriae prodiderunt. Qua in natione Chaldaei non ex artis, sed ex gentis vocabulo nominati diuturna observatione sideruin 10 scientiam putantur effecisse, ut praedici posset, quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset. Eandem artem etiam Aegyptii longincpiitate temporum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur. Cilicum autem et Pisidarum gens et his finituma Pamphylia, quibus 20 nationibus praefuimus ipsi, volatibus avium cantibusque 3 ut eertissimis signis declarari res futuras putant. Quam vero Graeeia coloniam misit in Aeoliam, Ioniam, Asiam, Siciliam, Italiam sine Pythio aut Dodonaeo aut Hammonis oraculo ? aut quod bellum susceptum ab ea sine consilio 25 II deorum est? Nee unum genus est divinationis publice privatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros populos, noster quam multa genera conplexus est! Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato urbem condidisse, sed ipse etiam optimus augur fuisse traditur. Deinde 30 auguribus et reliqui reges usi, et exactis regibus nihil publice sine auspiciis nee domi nee militiae gerebatur. ju
2. ab ullimis — „uit do oudste bronnon".
traiecliones ttellarum — bet. onzeker: 't zij „vallende sterren" 't zij „kometen".
Chaldaei non ex artis, sed ex yenlis vocabulo nominati — tijdens Cicero was Chaldaei 't zelfde als astroloyi „wichelaars".
quibus nationibus praefuimus ipsi. — Cicero bestuurde deprov. Cilicie in 51 v. C. als proconsul.
3. Asia — d.w. z. de Rom. provincie Asia.
Pythio... oraculo. — Orakels van Apollo in Delphi, van Zeus in Dodona en in de oase van Annnon Ka.


Cumque magna vis videretur essc et impotriendis consuIcndisque rebus et monstris interpretandis ac proeurandis in haruspicum disciplina, oninem banc ex Etruria scientiam adhibebant, ne genus esset ulluin divinationis, quod ne5 glectum ab iis videretur. Et cum duobus modis animi 4 sine ratione et scientia motu ipsi suo soluto et libero incitarentur, uno fur^nte, altero somniante, furoris divinationem Sibyllinis maxime versibus contineri arbitrati eorum decem interpretes delectos e civitate esse voluerunt. 10 Ex quo genere saepe harioloruni etiam et vatum fu[ibundas praedictiones, ut Octaviano bello Cornelii Culleoli, audiendas putaverunt. Nee vero somnia gi-a^iora, si quae ad rem publicam pertinere visa sunt, a summo consilio neglecta sunt. Quin etiam memoria nostra templum Iunonis 15 Sospitae L. Iulius, qui cum P. Rutilio consul fuit, de ^ senatus sententia refecit ex Caeciliae, Baliarici filiae, somnio. I
Atque haec, ut ego arbitror, veteres rerum magis ^ eventis moniti quam ratione docti probaverunt. Philosophorum vero exquisita quaedam argumenta, cur esset
impetriendis .,. rebus — hupt'.- govoerd door consul Cn. Octa-
trire = gunstige voorteekenen vius. in 't belang van Sulla tegen
zoeken te krijgen. Marius en Cinna. Oetavius is
consulere alirjuid —iets nemen wreedaardig vermoord op last
tot onderwerp van beraadsla- van Cinna.
ging". De ablativus is een abl. Iunonis Sospitae — oorspronke-
limitationis. lijk een Lanuvijnsche godin,
4. Sibyllinis... versibus. — De voorgesteld in wapenrusting en
Sibylle zou een wijze vrouw gekleed met geitevel en met
geweest zijn, die te Cuinae in spitse schoenen. Cic. n. d. 1,82.
Campanië woonde en aankoning L. Iulius (Caesar) en i'.Kutilius
Tarquinius Priscus boeken ver- (Lupus) waren in 90 consuls,
kocht had, waarin orakels, het De eerste heeft een wet over
lot van den Romeinschen staat 't burgerrecht der bondgenooten
betreffende, in Grieksche verzen doen aannemen.
waren geschreven. Caecilia was dochter van MeOctaviano bello. — Deze oorlog tellus, die 123 do Balearen
tusschen conservatieven en de- vermeesterde, en de moeder van
mocraten te Rome is in 87 v. C. P. Ol°dius.


vera divinatio, collecta sunt; e quibus, ut de antiquissimis loquar, Colophonius Xenophanes unus, qui deos esse diceret, divinationem funditus sustulit; reliqui vero omnes praeter Epicurum balbutienteiu de natura deorum divinationem probaverunt, sed non uno niodo. Nam curn Socrates 5 omnesque Socratici Zenoque et ii, qui ab eo essent profecti, manerent in antiquorum philosophorum scntentia vetere Academia et Peripateticis consentientibus, cumque huie rei magnam auctoritatem Pythagoras iam ante tribuisset, qui etiam ipse augur vellet esse, plurimisque locis gravis 10 auctor Democritus praesensionem rerum futurarum conprobarat, Dicaearchus Peripateticus cetera divinationis genera sustulit, somniorum et furoris reliquit. Cratippusque,
5. Xenophanes moest zijn vader- Hoewel E. in de n. d. II, 74
stad Colophon verlaten; hij hield niet wordt genoemd doelt toch
zich vooral op in Groot-Grieken- op hom: hominem sine arte, sitie
land, waar hij de stichter litte insultantem in omnis, sine
werd van de EIcatische school acn, e ullo, sine auctoritale,
in 530. sine lepore.
Epieurus, 340—270, uit de At- Zeno, uit Citium op Cyprus,
tischo gemeente Gargettus ver- stichtte do Stoïsche school, 011-
klaardo het genot voor het geveer 300 v. C. en stierf in
hoogste goed. Athene, 260.
j balbutientem de natura deorum— vetere Academia — do school
vgl. 1,62 en 87 II, 40,51,103,116, van Plato.
' de nat. deor. I, 61, 69, 72, 73,85 Peripateticis — do school van
verbis reliquisse deos, re sustulisse. Aristoteles.
121 Epieurus vero ex animis ho- Pythagoras — uit Samos, geb.
minutn extraxit radicitus religio- 582, stierf zeer oud te Croton.
nem. 123: Posidonius disseruit in vellet — „gaf zich uit voor".
libro quinto de natura deorum Demoeritus uit Abdera inThra-
iiullos esse deos Epicuro videri, cië, geb. 450, leerling van Leu-
quaeque is de dis immortalibus cippus, wiens atomenleer hij
dixerit, invidiae detestandae gratia ontwikkelde. Aan D. ontleende
dixisse. II, 46 Epieurus ... homo... Epieurus zijn natuurphilosofie.
minime(que) resipiens patriam 47, Dicaearchus, uit Sicilië, philo-
59, 76 III, 3. Een beteren dunk soof, redenaar en wiskundige,
van Epieurus hadden de Aca- Cratippus, uit Mitylene op Les-
demici vgl. de div. II, 103. — bos, leerde te Athene peripa-
verbis reliquisse deos, re sustulisse. 121 Epieurus vero ex animis hominum extraxit radicitus religionem. 123: Posidonius disseruit in libro quinto de natura deorum nullos esse deos Epicuro videri, quaeque is de dis immortalibus dixerit, invidiae detestandae gratia dixisse. II, 46 Epieurus ... homo... minime(que) resipiens patriam 47, 59, 76 III, 3. Een beteren dunk van Epieurus hadden de Academici vgl. de div. II, 103. —


familiaris noster. quem ego parem summis Peripateticis iudico, isdem rebus fidem tribuit, reliqua divinationis genera reiecit. Sed cum Stoici omnia fere illa defenderent, 6 quod et Zeno in suis commentariis quasi semina quaedam 5 sparsisset et ea Cleanthes paulo uberiora fecisset, accessit acerrimo vir ingenio, Chrysippus, qui totam de divinatione duobus libris explicavit sententiam, uno praeterea de oraclis, uno de somniis; quem subsequens unurn librum Babylonius Diogenes edidit, eius auditor, duo Antipater, 10 quinque noster Posidonius. Sed a Stoicis vel princeps eius disciplinae, Posidonii doctor, discipulus Antipatri, degeneravit, Panaetius, nee tarnen ausus est negare vim esse divinandi, sed dubitare se dixit. Quod illi in aliqua re invitissimis Stoicis Stoico facere licuit, id nos ut in 15 reliquis rebus faciamus, a Stoicis non concedetur? praesertim cum id, de quo Panaetio non liquet, reliquis
tetische philosofie, was de vriend van Cicero en do leermeester van diens zoon, die zijn lessen te Athene volgde.
6. Cleanthes van Assus inTroas, beroemd Stoïcijn, leerling van Crates. Hij volgde Zeno op als schoolhoofd in de Stoa.
Chrysippus, uit Soli in Cilicië, 280—206, leerling van Zeno en Cleanthes, scherpzinnig en geleerd Stoïcijn.
Dioijenes, uit Seleucia in Babylonië, toen behoorende bij 't Syrische rijk der Seleuciden, leerling van Chrysippus en leermeester van Carneades. Hij kwam in 155 met dezen en Critolaüs als gezant in Rome. De drie geleerden hielden wijsgeerige voordrachten doch moesten daarvoor Rome verlaten
op bedrijf van Cato, die bezorgd was, dat de Rom. jonge mannen door hun leer zouden worden bedorven.
Antipater, leerling van Diogenes, uit Tarsos.
Posidonius uit Apamea in Syrië 135—51 v. C., leerling van Panaetius, een Stoïcijn, leermeester van Cicero (zie blz. 20).
Panaetius uit Rhodus, 150 v. C., is door Cic. als bron gebruikt in II, 87 vlg. Hij betwijfelde ook of alles tot vuur zou worden. De nat. deor. II, 118 ex quo eventurum nostt i putant id, de i/uo Panaetium addubitare dicebant ut ad extremum omnis mundus ignesceret.
nos — d. w. z. de Academici, zooals Cicero.


eiusdem disciplinae solis luce videatur clarins. Sed haec quidem laus Academiae praestantissimi philosophi iudicio et testimonio conprobata est. Etenim nobismet ipsis quaerentibus, quid sit de divinatione iudieandum, quod a Carneade multa acute et copiose contra Stoicos disputata 5 sint, verentibusque, ne temere vel falsae rei vel non satis cognitae adsentiamur, faciendum videtur, ut diligenter etiara atque etiam argumenta cum argumentis comparemus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de natura deorum scripsimus. Nam cum omnibus in rebus temeritas in 10 adsentiendo errorque turpis est, tum in eo loco maxime, in quo iudieandum est, quantum auspiciis rebusque divinis religionique tribuamus; est enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude aut susceptis anili superstitione obligemur.
Quibus de rebus et alias saepe et paulo accuratius 15 nuper, cum essem cum Q. fratre in Tusculano, disputatuni est. Nam cum ambulandi causa in Lyceum venissemus (id enim superion gymnasio nomen est), Perlegi, [ille] inquit, tuum paulo ante tertium de natura deorum, in quo disputatio „Cottae quamquam labcfactavit sententiam mejim, 20 non funditus tarnen sustulit. Optime vero, inquam; etenim ipse Cotta sic disputat, ut Stoicorum magis argumenta
7. haec ... lans .. . est — „deze loffelijke eigenschap van te twijfelen, die aan de Academie eigen is, is gerechtvaardigd" enz.
praestantissimi philosophi — nl. Panaetii.
Carneades uit Cyrene, in Afrika, geb. 217, stichtte de nieuwe Academie en bestreed Zono.
susceptis — „erkennen" vgl. suscipere liberos. Eon pas geboren kind van een Romeinsch burger werd voor de voeten van zijn vader gelegd. Hief die het op (tollere of suscipere) dan had hij 't als 't zijne erkend, anders niet.
8. in Tusculano — Cicero had een villa bijTusculum inLatium.
ambulandi causa — in navolging der peripatetici.
Lyceum en Academia noemde Cicero zijn wandelgangen op zijn Tusculanum, omdat Aristoteles te Athene in het Lyceum gedoceerd had, Plato aldaar in do Academie.
(C. Aurelius) Cotta, cos. 75, aanzienlijk redonaar en philosoof, verdedigt in *t 3"'° boek de nat. deor. de Acad. leer, terwijl Q. Lucilius Balbus de Stoa voorstaat.


confütet quam hominum deleat religionem. TumQuintus: Dicitur quidem istuc, inquit, a Cotta, et vero saepius,
credo, ne communia iura migrare videatur; sed studio
contra Stoicos disserendi deos mihi videtur ftinditus 5 tollere. Eius rationi non sane desidero quid respondeam; 9 satis enim defensa religio est in secypdo libro a Lucilio, cuius disputatio tibi ipsi, ut in extremo tertio scribis, ad veritatem est visa prog_ensior. Sed, quod praetermissum est in illis libris (credo, quia commodius arbitratus es sepa10 ratim id quaeri deque eodisseri), id est de divinatione, quaeest earum rerum, quae fortuitae putantur, praedictio atqne praesensio, id, si placet, videanius quam liabeat vim et quale sit. Ego enim sic existimo, si sint ea genera divinandi vera, de quibus accepimus quaeque 15 colimus. esse deos, vicissimque, si di sint, esse qui divinent. Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, defendis, siquidem ista sic reciprocantur, ut et, si divinatio sit, di sint et, si di sint, sit divinatio. Quorum neutrum tam facile, quam tu arbitraris, conceditur. Nam et natura 20 significari futura sine deo possunt et, ut sint di, potest fieri, ut nulla ab iis divinatio generi humano tributa sit. Atque ille: Mihi vero, inquit, satis est argumenti et esse deos et eos consulere rebus humanis, quod esse clara et perspicua divinationis genera iudico. De quibus quid ipse 25 sentiam, si placet, exponam, ita tamen, si vacas animo neque habes aliquid, quod huic sermoni praevertendum putes. Ego vero, inquam, philosophiae, Quinte, semper vaco; 11 hoe autem tempore, cum sit nihil aliud, quod lubenter agere
mirjrare = overtreden.Vgl. Cic. golvend water, van ademhaling
Fin. III, §67: Qui ius civile ton- dus eig. „op en neer gaan ,hier
servaret, eum iustum, qui migraret, het passivum overdr.: „in onder-
iniustum (ore. de Off. I, §37. de linge betrekking staan".
Legg. III, § 11. Ha tamen si — „doch slechts,
9. Ludlius Balbus — een Stoicijn. indien".
10. arcem — „'t hoofdargu- 11. hoe... tempore — d.w. z. nu ment". Cic. geen invloed meer in de
reriprocare wordt gezegd van politiek heeft.


P°m-u-i' rnU Omagi8aVe° audire^e divinatione quid sentias.
Nihil, inquit, equidem novi, nee quod praeter.ceteros ipse senuam; nam eum antiquissimam sententiam, tum omnium populorum et gentium consensu conprobatam sequor. Duo sunt enim divinandi genera, quorum alterum 5 1- artis est, alterum naturae. Quae est autem gens aut quae civitas, quae non aut extispicum aut monstra aut fulgora interpretantium aut augurum aut astrologorum aut sortium (ea enim fere artis sunt) aut somniorum aut vaticinationum (haec enim duo naturalia putantur) praedictione moveatur ? 10 Quarum quidem rerum eventa magis arbitror quam causas quaeri oportere. Est enim vis et natura quaedam, quae turn observatis longo tempore significationibus, tum aliquo VII instinctu inflatuque divino futura praenuntiat. Quare /V omittat urguere Carneades, quod faciebat etiam Pankras 15/requirens, Iuppiterne cornicem' a laeva, corvum ab dextera * canere iussisset. Observata sunt haec tempore inmenso et [in significatione] eventis animadversa et notata. Nihil est autem, quod non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi 20 ld possit. Mirari licet, quae sint animadversa a medicis herbarum genera, quae radicum ad morsus bestiarum, ad oculorum morbos, ad vulnera, quorum vim atque naturam ratio numquam explicavit, utiUtate et ars est et inventor probatus^ Age ea, quae quamquam ex alio genere sunt, 25 tamen Hivinationi sunt siniiliora, videamus:
Atque etiam ventos praemonstrat saepe futuros
nov, is met het perf. van nosco lubenter in Sloiros invehehatur.
maar de genitief van novum. [in significatione] eventis —
sentio ,s aan te vullen uit het Dr. Brakman vermoedt: eum
voorafgaande sentias. significatione eventus.
12. vis et natura „natuurlijke 13. quae sint anima,Iversa a
kracht , een iv Sta Svotv d.w.z. medicis herbarum genera, cf. de
één begrip door 2 woorden aan- nat. deor. II, 12. 161 (III
geduid ' *
atque etiam ventos... repulsus 
omittat urguere Carneades cf. Cic. vertaalt Aratus. Dios. 177de nat. deor. II, 162 Carneades 180:
V x **/ci > /ct A t. C C X ^ ó ^
^ " / • '


Inflatum mare, cum subito penitusque tumescit, Saxaque cana salis niveo spumata liquore Tristificas certant Neptuno reddere voces, Aut densus stridor cum celso e vertice montis r>Ortus adaugescit scopulorum saepe repulsus.
Atque his reruin praesensionibus Prognostica tua referta VIII sunt. Quis igitur elicere eausas praesensionum potest?
etsi video Boëthum Stoicum esse conatum, qui hactenus aliquid egit, ut earum rationem rerum explicaret, quae 10 in mari caelove fierent. Illa vero cur eveniant, quis pro- 14 babiliter dixerit?
Cana fulix itidem fugiens e gurgite ponti Nuntiat horribilis clamans instare procellas
of/fta St zot dvé/ioio xal olóctt- Prognostica hoette het tweede vovoa &a/Laaoa deel van Aratus' gedicht, dat
yivéad-o) xal fiaxgovin alyiaXol Cic. vertaald heeft in 't Latijn. floóavzeg Aratus von Soli in Cilicië + 250
üxzal t' tlv&Xiai, önóz' evóioi v. C. leefde aan het hof van i^iltaaai den Macedonischen koning Anti-
yiviuviai, xopvrpal ze Soojiu vni gonus Gonatas, die hem opwekte ovpeos dxoai. een geschrift van den astronoom
nut densus ... repulsus „of wan- Eudoxus van Cnidus tot een neer een hevig godruiseh van leerdicht om te werken.
een hoogen bergtop beginnende Boetlius van Sidon was een toeneemt als het door de om- Stoicijn, tijdgenoot van Chryheining (saepe is abl. van saepes) sippus.
van rotsen wordt weerkaatst."
14. cana fulix enz. — Vgl. Arat. Dios. 181—183:
Kal S' S.v, iizl Bz' êpcodidg oi' xaza xóopov
'Ei- aZug tQyqzai iptovij neQinoAAa AeAr[x<ï>g,
Kivvfiévov X£ &dXaaaav üncQ cpoQioiz' dvéunio.
en 216—221
*II zqv^ei óg&Qivdv igqua/t] óZoAvyzov (kerkuil),
"H jzov r.al XaxéQv^a (krassend) nag' itióvi n(>ov%oiofl Xeifiazog égyofiévov Regaal' bitizvipt xoQwvrj,
"H tzov xal jzozauoto èpdipazo fiiypt nap' uxonvg "üuovg ix xecpaAr/g, 1) xal paAa izdaa xoAvfijiy,
"H 7zoAZ1j ainujci at jrap' ifótop na'/iu Vgl. Verg. Georg. I, 315 vlgg.; van Wagoningen, de Vergilii Georgicis p. 126. fulix — „waterhoen".
3


Haud modicos tremulo fundens e gutture cantus.
Saepe etiam pertriste canit de pectore carmen
Et matutinis acredula vocibus instat,
Vocibus instat et adsiduas iacit ore querellas,
Cum primum gelidos rores aurora remittit. g
Fuscaque non numquam cursans per litora cornix
Demersit caput et fluctum cervice recenit ÏX ^
15 Videmus haec signa numquam fere mentientia nee tarnen,
cur ita fiat, videmus.
Vos quoque signa videtis, aquai dulcis alumnae, 10 Cum clamore paratis inanis fundere voces Absurdoque sono fontis et stagna cietis.
Quis est, qui ranunculos hoe videre suspicari possit? sed inest in ranunculis vis et natura quaedam significans aliquid per se ipsa satis certa, cognitioni autem hominum 15 obscurior.
Mollipedesque boves spectantes lumina caeli Naribus umiferum duxere ex aëre sucum,
Non quaero, cur, quoniam, quid eveniat, intellego.
lam vero semper viridis semperque gravata 20 Lentiscus triplici solita grandescere fetu Ter fruges fundens tria tempora monstrat arandi.
acredula — Beteekenis onbo- 's morgens zonder opliouden zijn kend. Men vermoedt „krekel", stem hooreii".
of wel „kikvorsch", ook kan een demersit en recepit zijn empivogel bedoeld zijn. rische perfecta vgl. de Gr.
matutinis vocibtis instat — „laat gnomischo aoristus.
15. vos ijuot/ue sif/na videtis... — vgl. Arat. 214 sqq.
"H fiaAAov (óeiAaï yeveai, flSpoioi oveiap)
Aviöd-ev iïóaiog natêgeg jioótooi yvQlvmv.
(yÜQivog = kikkergebroed).
mollipedesque (= met slepende iam vero ... — Arat. 319:
pooten) boves ... — Arat. 222 sq. TqitiXóu öè o/ivoc; xvéei, tqio-
Kaï (3óes f/Sij toi iT&Qoq vöatog aal óè ol ai*£ai êvSloio rivoviai xaQjioïo.
OöQavbv tloavidóvieg &ji' al&t'gog óo<p(>ijoavto.


Ne hoe quidem quaero, cur haec arbor una ter floreat 16 aut cur arandi maturitatem ad signum floris accommodet; hoe sum contentus, quod, etiamsi, cur quidque fiat, ignorem, quid fiat, intellego. Pro omni igitur divinatione 5 idem, quod pro rebus iis, quas commemoravi, respondebo. Quid scammoneae radix ad purgandum, quid aristolochia X ad morsus serpentium possit, quae nomen ex inventore repperit. rem ipsam inventor ex somnio, video, quod satis est; cur possit, nescio. Sic ventorum et imbrium 10 signa, quae dixi, rationem quam habeant, non satis perspicio; vim et eventum agnosco, scio, adprobo. Similiter, quid fissum in extis, quid fibra valeat, accipio; quae causa sit, nescio. Atque horum quidem plena vita est; extis enim omnes fere utuntur. Quid ? de fulgurum vi dubitare 15 num possumus? Nonne cum multa alia mirabilia, tum illud in primis: Cum Summanus in fastigio Iovis optumi maxumi, qui tum erat fictilis, e caelo ictus esset nee usquam eius simulacri caput inveniretur, haruspices in Tiberim id depulsum esse dixerunt, idque inventum est 20 eo loco, qui est ab haruspicibus demonstratus. Sed quo ^ potius utar aut auctore aut teste quam te? cuius edidici
lfi. cur arandi... accommodet... „waarom deze boom door zijn bloei het teeken tot ploegen geeft".
scammonea „purgeerwinde", „jalappewortel".
aristolochia „moffenpijp". fissum — een denkbeeldige lijn, die de ingewanden in tweeën verdeelde, zoodat hel eene stuk betrekking had op hem die offerde, het andere op den vijand.
fibra is de „vezel" van een stuk ingewand, vooral van de lever, waarop men in 't bijzonder
acht sloeg bij 't beschouwen van 't offerdier.
Summanus wordt wol afgeleid van summus manium (hoogste der geesten), 't Was een god van den nachtelijken hemel en men offerde aan hem, ais het 's nachts bliksemde.
Iovis Optimi Maximi — oppergod der Romeinen, beschermer van hun staat, Iuppiter Capitolinus. — Het hier vermelde feit geschiedde tijdens den oorlog met Pyrrhus. — Met de gansche paragraaf vergel. de nat. deor. II, 12.


' etiam versus, et lubenter quidem, quos in secundo de eonsulatu Urania Musa pronuntiat:
Principio aetherio flammatus Iuppiter igni Yertitur et totum con 1 ustrat lumine raundum Menteque divina caelum terrasque petessit, 5 Quae penitus sensus hominum vitasque retentat Aetheris aeterni saepta atque inelusa cavernis. Et, si stellarum motus cursusque vagantis Nosse velis, quae sint signorum in sede locatae, Quae verbo et falsis Graiorum voeibus errant, 10 Re vera certo lapsu spatioque feruntur,
Omnia iam eer nes divina mente notata.
18 Nam primum astrorum volucris te consule motus Concursusque gravis stellarum ardore micantis Tu quoque, cum tumulos Albano in monte nivalis 15 Lustrasti et laeto mactasti lacte Latinas,
17. secundo (scil. libro). — Cic. reg. 13 te consule is een zuivere heeft de gebeurtenissen van zijn tijdsbepaling. Als Cicero volgens consulaatsjaar, 63 v. C., in drie den regel, dat het onderwerp
boeken de eonsulatu verteld in van den hoofdzin niet later in
dichtmaat. In het 2c boek spreekt den abl. absol. mag terugkecren,
de muze Urania tot Cicero. had gezegd consul in den nomina-
reg. 3 flammatus Juppiter. — tivus, zou dit beteekenen „gij in
't oervuur, waaruit volgens uwe hoedanigheid van consul".
Heraclitus en de Stoa alles ont- reg. 14 micantis — èvaZXuyt)
staat en waarin alles weer op- voor micantium.
gaat. Vgl. de nat. deor. II, 39. reg. 15 Albano in Monte — De
reg. 6 retentat — „behoudt", mons Albanus heet naar Alba
Voor een Stoicijn is een men- Longa, de op de Z. W. helling
schenziel ook een soort vuur. gelegen moederstad van Rome.
reg. 9 velis zegt de muze tot Hij was heilig voor de Latijnen
Cicero. en bovenop stond een tempel
reg. 9 signorum in sede — nin van Iuppiter (Latiaris) waarbij
de dierenriem". de feriae Latinae(Latijnsch bonds-
reg. 10 Graiorum voeibus errant — feest) werden gevierd.
7rZavijiai van nAavua&ai „dwa- reg. 10 laeto = largo.
len". rog. 16 mactasti = „feestelijk
18. reg. 13 astrorum volucris vierdet".
motus — „noorderlicht" (?). reg. 16 Latinas nl. ferias.
m


Vidisti et claro tremulos ardore cometas. Multaque misceri nocturna strage putasti,
Quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae, Cum claram speciem concreto 1 urn ine luna 5 Abdidit et subito stellanti nocte perempta est. Quid vero Phoebi fax, tristis nuntia belli,
Quae magnum ad columen flammato ardore
[v olabat,
Praecipitis caeli partis obitusque petessens? Aut cum terribili perculsus fulmine civis 10 Luce serenanti vitalia lumina liquit?
Aut cum se gravido tremefecit corpore tellus? lam vero variae nocturno tempore visae Terribiles formae bellum motusque monebant, Multaque per terras vates oracla furenti 15 Pectore fundebant tristis minitantia casus,
Atque ea, quae lapsu tandem cecidere vetusto, 19 Haec fore perpetuis signis clarisque frequentans Ipse deum genitor caelo terrisque canebat.
Nunc ea, Torquato quae quondam et consule XII
[C o 11 a
20 Lydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex, Omnia fixa tuus glomerans determinat annus. Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo
reg. 2 nocturna strage doelt op de Catilinarische samenzwering.
reg. 4 concreto lumine bet. öf „toen de maan beneveld werd" óf „toen ze vol werd", reg. 6 quid — nl. fecit. reg. 6 Phoebi fax ziet op een meteoor.
reg. 7 ad columen — „als een zuil".
reg. 13 formae — „spoken" „verschijningen".
19. reg. 16 lapsu vetusto — lapsu vetustate — lapsu cecidere = collapsa suut.
reg. 19 (L. Maulius) Torquatus en (L. Aurelius) Cotta waren consuls in 65 v. C.
reg. 20 l.ytlius Tyrrhenae genlis. Het verhaal ging, dat de Tyrrhenen of Etruriërs afstamden van de Lydiërs.
reg. 21 determinat — „brengt tot een einde".


Ipse su os quondam t u mulos ac tenipla petivit Lt Capitolinis iniecit sedibus ignis. Tum species ex aere vetus venerataque Nattae Concidit, elapsaeque vetusto nu mine leges, Et divom simulacra peremit fulminis ardor. 5 20 Hic silvestris erat Romani nominis altrix, Marti a, quae parvos Mavortis se mine natos Uberi bus gravidis vitali rore rigabat;
Quae tum cum pueris flammato fulminis ictu Concidit atque avolsa pedum vestigia liquit. 10 Tum quis non artis scripta ac monumenta
[v o 1 u t a n s
Voces tristificas chartis promebat Etruscis? Omnes civilem generosa a stirpe profectam Vitare ingentein cladem pestemque monebant Vel legum exitium constanti voce ferebant 15 Templa deumque adeo flammis urbemque
[iubebant
Lripere et stragem horribilem caedemque vereri; Atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri, Ni prius excelsum ad columen formata decore Sancta lovis species claros spectaret in ortus. 20 Tum fore ut occultos populus sanctusque
[s e n a t u s
Cernere conatus posset, si solis ad ortum Conv ersa inde patrum sedes populique viderct. 21 Haec tardata diu species multumque morata Consule te tandem celsa est in sede locata, 25
rog. 3 Nattae - Natta is een reg. 12 chartis ... Etruscis cf. II,
overigens onbekende familie- 50 ut in libris est Eu-uscorum',
naam in de gens Pinaria. waarvan Cicero de kennis ont-
reg. 4 elapsae „gesmolten". leende aan A. Caecina van Vola-
20. reg. 7 Martia — de wolvin terrae in Etrurië, vriend van
(aan Mars gewijd), die Romulus Cicero en evenals deze eenaan-
en Remus had gezoogd. hanger van Pompeius.
reg. 11 scripta ac monumenta — 21. reg. 25 consule te — sc.
tv <5i« Svolv. m. Cicerone.


Atque una fixi ac signati temporis hora Iuppiter excelsa clarabat sceptra columna, Et clades patriae flamma ferroque parata Vocibus Allobrogum patribus populoque patebat. 5 Rite igitur veteres, quorum monumenta tenetis, XIII Qui populos urbisque modo ac virtute regebant, Rite etiam vestri, quorum pietasque fidesque Pfaestitit et longe vicit sapientia cunctos, Praecipue coluere vigenti numine divos.
10 Haec adeo penitus cura videre sagaci,
Otia qui studiis laeti tenuere decoris,
Inque Academia umbrifera nitidoque Lyceo 22 Fuderunt claras fecundi pectoris artis.
E quibus ereptem primo ia in a flore iuventae 15 Te patria in media virtutum mole locavit. Tu tarnen anxiferas curas requiete relaxans, Quod patr.'ae vacat, id studiis nobisque sacrasti.
Tu igitur animum poteris inducere contra ea, quae a me disputantur de divinatione, dicere, qui et gesseris ea, quae 20 gessisti, et ea, quae pronuntiavi, accuratissime scripseris?
Quid ? quaeris, Carneades, cur haec ita fiant aut qua arte 23 perspici possint? Nescire me fateor, evenire autem te ipsum dico videre. Casu, inquis. Itane vero? quicquam potest casu esse factum, quod omnes habet in se numeros veritatis?
reg. 10 haec adeo — „juist dit". 22. reg. 12 Academia umbrifera. De A. lag in een park ongeveer een kwartier (ten N.) van Athene.
reg. 12 nitidoque Lyceo — De worstelaars wreven zich vooraf met glanzende olie in. Het Lyceum was een worstelschool, gymnasium, aan Apollo Avxeiog gewijd. Vgl. § 8 met Aanni.
reg. 14 e quibus ereptum ... — In 76 was Cic. 30 jaar, en ging hij
van Athene endephilosophischo studiën naar Rome om zich to wijden aan de politiek.
vs. 78. quod patriae vacat „(do tijd), dien het vaderland over heeft".
23. omnes habet in se numeros veritatis — „is in allen deele waar;" numeri bet. wel meer „deelen". Zoo Ovid. Met. VII, 126 perque suos intus numeros componitur infans.


Quattuor tali iacti casu Venerium efficiunt; nuni etiam centum Venerios, si quadringentos talos ieceris, casu futuros putas? Aspersa temere pigmenta in tahula oris liniamenta efficere possunt; num etiam Veneris Coae pulchritudinem eftici posse aspersione fortuita putas? Sus 5 rostro si humi A litteram inpresserit, nuni propterea suspicari poteris Andromacham Ennii ab ea posse descrihi ?
Fingebat Carneades in Chiorum lapicidinis saxo diffisso caput extitisse Panisci; credo, aliquam non dissimilem figuram, sed certe non talem, ut eam factam a Scopa 10 diceres. Sic enim se profecto res habet, ut numquam perfecte veritatem casus imitetur.
24—33 Wanneer al veel niet uitkomt, moet toch daarom de divinatio niet worden veracht, daar juist hetzelfde gebeurt in andere kunsten,
waar gissing plaats vindt. Het grootste deel van de resultaten bekrachtigt de divinatio,
wat elke kenner van de oude geschiedenis
zal toegeven. 1
/XW At
24 At non numquam ea, quae praedicta sunt, minus eveniunt.
Quae tandem id ars non habet? earum dico artium, quae
Venerius. — Met vier dobbel- ut deinceps legi possint effici.
steenen, die elk slechts vier Andromacham — tragedie van
cijfers hadden (1, 3, i, 6) was Ennius, die geboren is te Rudiao
de gelukkigste worp als elk dier in Calabrië in 239 v. C.
cijfers boven kwam en dit heette Panisci — ITavioy.óg is een
icii lus V enerius, jon^ö Paii.
Veneris Coae. — De Venus Scopa — Scopas was een be-
èvaSvofievij, meesterwerk van roemd beeldhouwer, geb. to
Apelles uit Cos 356—380 v. C. Paros, 392, en gest. +340.
Deze schilderij werd door Augustus uit den tempel van Aescu- 24. At non numquam ea enz. —
lapius naar Rome gebracht. Vgl. de nat. deor. II, 12; III, 15
Sus rostro si humi A litteram en de div. I, 112: II, 12 en 16.
impresserit. Vgl. de nat. deor. earum dico artium quae — „ik
II, 93 posse ex iis (sc. litteris) bedoel wjit. kunst van die,
in terram excussis annales Ennii welke",


coniectura continentur et sunt opinabiles. An medicina ars non putanda est? quam tarnen multa fallunt. Quid? gubernatores nonne falluntur? An Achivorum exercitus et tot naviui» rectores non ita profecti sunt ab Ilio, ut 5'profectione laeti piscium lasciviam intuer e n t u r', ut ait Pacuvius, 'nee tuendi satietas capere posset?'
Inferea prope iam óccidente sóle inhorrescit
[m a r e,
Ténebrae conduplicantur noctisque ét nim-
[bum occaeeat nigror.
10 Num igitur tot clarissimorum ducum regumque naufragium sustulit artem gubernandi? aut num imperatorum scientia nihil est, quia summus imperator nuper fugit amisso exercitu? aut num propterea nulla est rei publicae gerendae ratio atque prudentia, quia multa Cn. Pompeium, 15 quaedam M. Catonem, non nulla etiain te ipsum fefellerunt ? Similis est haruspicum responsio omnisque opinabilis divinatio; coniectura enim nititur, ultra quam progredi non potest. Ëa fallit fortasse non numquam, sed tarnen 25 ad veritatem saepissime derigit; est enim ab omni 20 aeternitate repetita, in qua cum paene innumerabiliter res eodem inodo evenirent isdem signis antegressis, ars est effecta eadem saepe animadvertendo ac notando.
Auspicia vero vestra quam_constant! quae quidem nunc XV
Pacuvius — tragediedichter, geb. 219 v. C. te Brundusium, zusterszoon van don dichter Ennius, tevens schilder.
slag bij Thapsus in 16 v. C. gowonnen had.
25. ab omni aeternitate = ub
I
ullima antiquilale.
ft / ( C*--,
summus imperator is Cn. Ponipeius, 48 v. C. tc Phar.salus door Caesar verslagen.
occaecat — nl. diem of caelum.
nimbum is geiiit. plur.
auspicia vestra — M. Cicero was 53 v. C. augur; ter 'vervanging van Publius Crassus, een zoon van den drieman dio tegen de
( Cf
Vgl. I, 28; II, 77; de nat. deor. II, 9.
Parthen was gesneuveld. —
M. Cato (Uticensis) geb. 95 v. C., hoofdvijand van Caesar, benam zich het leven, toen Caesar den


a Ronianis auguribus ignorantur (bona hor +
u ^ t? prpVKpL^ I-i'~
^ «am quid ego hospitem nostrum, clarissim,,™ % optnuum virun, Deiotarum regem, commemorem? qüi nihil umquam nisi auspicato gerit. Oni ,,,m /• q
quodaro proposito et constituto revertisset aquik T™ & »itus volatu, conclave illud yertl88et a9u,,ae admo-
27 " ir°
audiebam, pers.cpe reverti, ex '« 'P*>
esset multorum dierum viani. Cuius quidem •.n«toum est, „uod, po8te,qMm , „ "
ot regno peeuniaque multatas esl, '
t,;:™ rto,ri:atem et
ot fidem secutus esset, bene consuluisse; antiquiorem eZ
isitur 6 P°ssess,onibus suis gloriam. Ille mihi videtur vere auguran. Nam nostri quidem nruJf
mve- •"-1"-«z rsx
z zl % ri,ïn
meinen tegen Mithradates en dezen mar 77" aangek,aaSd kreeg daarvoor van Pompeius syoat 'n- te hebben
h.«»«h,PPii ov„fsr 5,"k
Armenië en van den semaf den 1 , Cilicie vriend-
titel „koning". In den buLer , /* ^ Dei°tarUS had
oorlog koos hij tegen Caesar klaagde ^ ?" aang<"
voor Pompeius partij. Zoo ver- n«nf . , J"
loor hij na den slag bij Pharsiius Ci " het g°v°lg, dat
« '• C, waaraan h/ZlS bV?,"'*
«•nomen, bjf». gehl.c,k. ,ijk „„
aan Pharnaces, zoon van Mi- tocht t j Z'^n aanstaande
thradates, onderwierp zTcï a n Catlra T, ï Parthcn- Na
Caesar, moest nog groote som n d°°d k°Cht hiJ A»to-
men gelds opbrengen bovendien "*'»
en behield alleen zijn erfgoed o7 ,. fe bezit teru8-
^ d6n * « v. C. gerold'e bal vTn ^itnta^


cadere frustum ex pulli ore, eum pascitur; jquod autem scriptum habetis -j- aut tripudium fieri, si ex ea quid in 28 solidum ceciderit, hoe quoque, quod dixi, coactum tripudium solistimum dicitis) Itaque niulta auguria, niulta 5 auspicia, quod Cato ille sapiens queritur, neglegentia collegii amissa plane et deserta sunt.
Nihil fere quondam maioris rei nisi auspicato ne XVI privatim quideni gerebatur, quod etiam nunc nuptiarum ausgices declarant, qui re omissa nomen tantum tenent.
10 Nam ut nunc extis (quamquam id ipsurn aliquanto minus quam olim), sic tum avibus magnae res inpetriri solebant. Itaque sinistra dum non exquirimus, in dira et in vitiosa incurrimus. Ut P. Claudius, Appii Caeci filius, eiusque 29 collega L. Iunius classis maxumas perdiderunt, cum vitio
28. aut — Turnebus leost avi, wat m. i. beter is.
tripudium solistimum — een gunstig voorteeken, als de hoenders zoo gulzig aten, dat het voeder hun uit den snavel viel. Sommigen leiden het woord tripudium af van ter en pes, solistumum (of -imum) van soltim (— „grond") of solus („alleen" vdr. „vanzelf', „vrijwillig"). Walde zegt: tripudium = Dreischritt. tripudiare „im Dreischritt stam„pfen". tripodatio der dreischrit„tige Tanz der Arvalbrüder". „tripodum der Trab des Pferdes" tripodare „im Trabe gehn". Hij leidt het af van pes, vergl. repudiare, en houdt solistumus voor een superlatief van solus (= totus). Zoo duidt dan tripudium de heilige dans van de Saliërs aan en vandaar wordt het gezegd van de brij, die op den grond valt en omhoog spat. Cicero's afleiding wordt thans
door niemand aangenomen. — Voor den inhoud vgl. § 25 en de daar geciteerde plaatsen.
Cato ille sapiens. — nl. Cato niaior Censorius, overgrootvader van Cato Dticensis. Hij is geb. 234 te Tuseulum, was 195 consul, 184 censor, en stierf 149.
nuptiarum auspices hoorden bij elk volledig bruiloftsfeest; ze namen feitelijk geen auspicia waar.
impetriri... (cf. § 3) — „zoo placht men toen door waarneming der vogels gunstige teekenen te krijgen "
sinistra — „ongunstige teekenen."
29. P. Claudius en L. Iunius verloren in den Ion punischen oorlog 24J) hun vloten, Cl. bij Drepana tegen Adherbal, Iunius door een hevigen storm bij Pachynum, een2 voorgebergte van Sicilië. Vgl. de nat. deor. II, 7.


navigassent. Quod eodem modo evenit Againemnoni; qui, cum Achivi coepissent
. inter se s t.r é_p e r e aperteque artem obterere
[e x t i sp i c u m, Sólvere imperat secundo rümore adversaque avi.
Sed quid vetera? M. Crasso quid acciderit, videmus, 5 dirarum obnuntiatione neglecta. In quo Appius, collega tuus, bonus augur, ut ex te audire soleo, non satis scienter virum bonum et civeni egregium censor C. Ateiuni notavit, quod ementitum auspicia subsjjriberet. Esto; fuerit hoe censoris, si iudicabat ementitum; at illud minime 10 auguris, quod adscripsit ob eam causam populum Komanum calamitatem maximam cepisse. Si enim ea causa calamitatis fuit, non in eo est culpa, qui obnuntiavit, sed in eo, qui non paruit. Veram enim fuisse obnuntiationem, ut ait idem augur et censor, exitus adprobavit; quae si falsa fuisset, 15 nullam adf'erre potuisset causam calamitatis. Etenim dirae, sicut cetera auspicia, ut omina, ut signa, non causas adferunt, cur quid eveniat, sed nuntiant eventura, nisi 80 provideris. Non igitur obnuntiatio Ateii causam finxit calamitatis, sed signo obiecto monuit Crassum, quid 20 eventurum esset, nisi cavisset. Ita aut illa obnuntiatio nihil valuit aut, si, ut Appius iudicat, valuit, id valuit, ut peccatum haereat non in eo, qui monuerit, sed in eo, qui non obtemperarit.
XVII Quid? lituus iste vester, quod clarissimum est insigne 25
obterere — „smalen op". M. Crasso. — M. Licinius Crassus was 60 niet Caesar en Pompeiustriuiavir, en viel tegen de Parthen kort na den slag bij Carrhao 58 v. C.
Appius (Claudius P uloher), broer van P. Clodius en een vriend van Cie., hechtte ook alleen
0111 het nut aan do auspiciën, maar geloofde er niet aan. (Zie 105 en II, 75).
C. Aleius verzette zich tegen Crassus' tocht.
ijuod ementitum auspicia subscriberct — i. e. quod Appius censor Ateium ementitum esse auspicia subscriberet.


auguratus. unde vobis est traditus ? Nempe eo Romulus regiones direxit tum, cum urbem condidit. Qui quidem Romuli lituus, id est incurvum et leviter a summo inflexum bacillum, quod ab eius litui, quo canitur, similitudine 5 nomen invenit, ciim situs esset in curia Saliorum, quae est in Palatio, eaque deflagravisset, inventus est integer. Quid? multis annis post Romulum Prisco regnante 31 Tarquinio quis veterum scriptorum non loquitur, quae sit ab Atto Navio per lituum regionum facta discriptio? 10 Qui cum propter paupertatem sues puer pasceret, una ex iis amissa vovisse dicitur, si recuperasset, uvam se deo daturum, quae maxima esset in vinea; itaque sue inventa ad meridiem spectaus in vinea media dicitur constitisse, cumque in quattuor partis vineam divisisset 15 trisque partis aves abdixissent, quarta parte, quae erat reliqua, in regiones distributa mirabili magnitudine uvam, ut scriptum videmus, invenit. Qua re celebrata cum vicini omnes ad eum de rebus suis referrent, erat in magno nomine et gloria. Ex quo factum est, ut eum ad se rex 32 20 Priscus arcesseret. Cuius cum temptaret scientiam auguratus, dixit ei cogitare se quiddam; id possetne fieri, consuluit. Ille augurio acto posse respondit. Tarquinius autem dixit se cogitasse cotem novacula posse praecidi. Tum Attuin iussisse experiri. Ita cotem in comitium 25 allatam inspectante et rege et populo novacula esse discissam. Ex eo evenit, ut et Tarquinius augure Atto Navio uteretur et populus de suis rebus ad eum referret. Cotem autem illam et novaculam defossam in comitio 33
30. regiones direxit = r. terminavil of determinavit. Mot den augurstaf werd een lijn, cardo, getrokken aan den hemel, van het Z. over 't hoofd van den augur naar hot N., en een andere, decumanus, loodrecht er door in 't zenith.
Saliorum — priesters van Mars. Hun ambtslocaal, curia, lag op den Palatijnschen heuvel.
81. Atto Navio. Door Cie. de nat. door. II § 9 bij vergissing tijdens Tullus Hostilius gedacht. Vgl. de nat. deor. II, 7.


supraque inpositum puteal accepimus. Negemus omnia, comburamus annales, ficta haec esse dicamus, quidvis denique potius quam deos res humanas curare fateamur; quid? quod scriptum apud te est de Ti. Graccho, nonne et augurum et haruspicum conprobat disciplinam ? qui cum 5 tabernaculum vitio cepisset inprudens, quod inauspicato pomerium transgressus esset, comitia consulibus rogandis habuit. Nota res est et a te ipso niandata_ monunientis. Sed et ipse augur Ti. Gracchus auspiciorum auctoritatem confessione errati sui conprobavit, et haruspicum disciplinae 10 magna accessit auctoritas, qui recentibus comitiis in senatum introducti negaverunt iustum comitiorum rogatorem fuisse. J
34—80. Er zijn dus twee soorten van divin atio, een kunstmatige en een natuurlijke. Tot nog toe was van de waarzeggingskunst in haar geheel sprake. Nu zal Cicero eerst afzonderlijk over de natuurIiike spreken (34—72) en dan over de kunstmatige (72—80). jDe waarheid van de eerste leidt Cic. af uit de redeneering
33. puteal is een steenon gedenkteeken, zoo geheeten wegens zijn gelijkenis met een bron. Veelal zette men een puteal op oen door den bliksem getroffen plaats, opdat deze niet werd betreden. Want zulk een plek was heilig.
apud te — do nat. deor. II, eaput 4.
Ti. Graccho. De vader der Gracchen is tweemaal consul geweest (177 en 163) en censor in 169. Vóór hij de kiesvergadering leidde, begaf hij zich buiten liet pomerium en nam
een standplaats voor het houden der auspiciën: daarna moest hij naar de stad terugkeeren om een senaatszitting te houden. Na afloop hiervan ging Gracchus weer naar de tent, doch vergat bij 't overgaan van het pomerium de vogels te raadplegen, zooals de wet eischte. (De n. d. II, 11).
tabernaculum vitio cepisset. De magistraat, die de kiesvergaderingen had te leiden, nam des nachts buiton de stad auspiciën voor de keuze, in de daarvoor opgeslagen tent. Dit heette tabernaculum capere.


van Cratippus (71) de kunstmatige wordt niet apart bewezen, doch tot het bestaan van die kunstmatige en de natuurlijke concludeert hij op grond van een redeneering van Chrysippus, Diogenes en Antipater (82 en 83) dïe al in 10 was aangeduid.
XVIII
lis igitur adsentior, qui duo genera divinationum esse 34 dixerunt, ununi, quod particeps esset artis, alterum,
quod arte careret. Est enim ars in iis, qui novas resconiectura persequuntur, veteres observatione didicerunt. Garent 5 autem arte ii, qui non ratione aut coniectura observatis ac notatis signis, sed concitatione quadam anirni aut soluto liberoque motu futura praesentiunt, quod et somniantibus saepe contingit et non numquam vaticinantibus per furorem, ut Bacis Boeotius, ut Epimenides Cres, ut Sibylla Ery10 thraea. Cuius generis oracla etiam habenda sunt, non ea,
quae aequatis sortibus ducuntur, sed illa, quae instinctu divino adflatuque funduntur; etsi ipsa sors contemnenda non est, si [et] auctoritatem habet vetustatis, ut eae sunt sortes, quas e terra editas accepimus; quae tarnen ductae 15 ut in rem apte cadant, fieri credo posse divinitus. Quorum omnium interpretes, ut grammatici poëtarum, proxime ad eorum, quos interpretantur, divinationem videntur accedere.
34. Bacis Boeotius, een waar- meende immers (of laat hier
zegger tijdens de Perz. oorlogen. Quintus meenen), dat droomen-
Epimenides, waarzegger tijdens de personen goddelijker waren,
Solon, die hom in Athene riep om of meer divinitas bezaten dan do stad door offers te reinigen droomuitleggers, evenals hij en de burgers te verzoenen met zegt, dat de geest kort vóélde goden. den dood goddelijker is en boaequatis sortibus — „met orakel- vrijd van aanraking des lichaams staafjes, die even lang zijn ge- (63). De uitleggers van droomen maakt." werden door de „boeien van e ten-a editas — Zie II, 85. het lichaam" verhinderd de divinationem — Hier moet toekomst even goed te zien als ongetwijfeld divinitatem worden zij, die den droom hebben (114). gelezen met Hottinger. Cicero


35 Quae est igitur ista calliditas res vetustate robustas calumniando veile pervertere? Non reperio causam. Latet fortasse obscuritate involuta naturae; non enim me deus ista scire, sed his tantum modo uti voluit. Utar igitur nee adducar aut in extis totam Etruriam delirare aut 5 eandem gentem in fulgoribus errare aut fallaciter portenta interpretari, eum terrae saepe fremitus, saepe mugitus, saepe motus multa nostrae rei publicae, multa
36 ceteris civitatibus gravia et vera praedixerint. Quid ? qui inridetur, partus hic mulae nonne, quia fetus extitit in io sterilitate naturae, praedictus est ab liaruspicibusincredibilis partus malorum? Quid? Ti. Gracclius P. F., qui bis consul
et censor fuit, idemque et summus augur et vir sapiens civisque praestans, nonne, ut C. Gracclius, filius eius, scriptum reliquit, duobus anguibus domi conprehensis 15 liaruspices convocavit? qui cum respondissent, si marem emisisset, uxori brevi tempore esse moriendum, si feminam, ipsi, aequius esse censuit se maturam oppetere mortem quani P. Africani filiam adulescentem; feminam emisit, XIX ipse paucis post diebus est mortiius. Inrideamus haruspices, 20 vanos, futtiles esse dicamus, quorumque disciplinam et sapientissimus vir et eventus ac res conprobavit, contemnamus, condemnemm etiam Babylonem et eos, qui e Caucaso caeli signa servantes numeris et modis stellarum cursus persequuntur, condemnemus, inquam, hos aut 25 stultitiae aut vanitatis aut inpudentiae, qui quadringenta Septuaginta milia annorum, ut ipsi dicunt, monumentis conprebensa continent, et mentiri iudicemus nee, saecu-
35. adducar — nl. ut eredam.
36. Ti Gracchus P. F. was gehuwd met Cornelia, dochter van Scipio Africanus Maior. — De Romeinen stelden zich de genii der mannen en de Iunones der vrouwen voor in slangengedaante; men fokte slangen en er waren er veel in Rome,
maar er gingen ook vele dood door de herhaalde branden. Do moeder van Alexander den Groote had ook een huisslang. (II, 135). Vgl. do Annm. bij § 33.
ut C. Gracclius scriptum reliquit. Vgl. II, 62.
numeris et modis „niet getallen on afmetingen."


lorum reliquorum iudicium quod de ipsis futurum sit, pertimescere^Age, barbari vani atque fallaces; num etiam 37 Graiorum historia mentita est? Quae Croeso Pythius Apollo, ut de naturali divinatione dicam, quae Athenien5 sibus, quae Lacedaemoniis, quae Tegeatis, quae Argivis, quae Corinthiis responderit, quis ignorat ? Collegit innumerabilia oracula Chrysippus nee ullum sine locuplete auctore atque teste, quae, quia nota tibi sunt, relinquo; defendo unum hoe: Numquam illud oraclum Delphis tam celebre 10 et tam clarum fuisset neque tantis donis refertum omnium populorum atque regum, nisi omnis aetas oraclorum illorum veritatem esfet experta. Idem iam diu non facit. Ut 38 igitur nunc in minore gloria est, quia minus oraculorum veritas excellit, sic tuin nisi summa veritate in tanta 15 gloria non fuisset. Potest autem vis illa terrae, quae mentem Pythiae divino adflatu concitabat, evanuisse vetustate, ut quosdam evanuisse et exaruisse amnes aut in alium cursum contortos et deflexos videmus. Sed, ut vis, acciderit; magna enim quaestio est; modo maneat 20 id, quod negari non potest, nisi omnem historiam per^ verterimus, multis saeclis verax fuisse id oraculum.
Sed omittamus oracula; veniamus ad somnia^De quibus ^ disputans Chrysippus multis et minutis somnns colligendis facit idem, quod Antipater ea conquirens, quae Antiphontis 25 iuterpretatione explicata declarant illa quidem acumen interpretis, sed exemplis grandioribus decuit uti. Dionysii mater, eius qui Syracosiorum tyrannus fuit, ut scriptum apud Philistuin est, et doctum hominem et diligentem et
37. coilegit.... Chrysippus. — eer en aanzien kon krijgen. Zie I, 6. 39. Antiphon, tijdgenoot van
38. ut igitur.... — Het Del- Socrates, schreef boeken over phisch orakel was wel niet droomuitlegging.
meer in aanzien, doch is Dionysiusl, tyran vanSyracuse, nog geraadpleegd tot laat in geb. 431, gest. 367. den Romeinsehen keizertijd. M. Philistus, uit Syracuse, verCicero had in zijn jeugd zelf want van Dionysius, schreef ook 't orakel gevraagd, hoe hij een geschiedenis van Sicilië.
4


aequalem temporum illorum, cum praegnans hunc ipsum Dionysium alvo contineret, somniavit se peperisse Satyriseuiw- Huic interpretes portentorum, qui Galeotae turn in Sicilia nominabantur, responderunt, ut ait Philistus, euni, quem illa peperisset. clarissimum Graeciae diuturna 5
40 cum fortuna fore. Num te ad fabulas revoco vel nostrorum vel Graecorum poëtarum? Narrat enim et apud Ennium Vestalis illa:
Eccita cum tremulis anus attulit artubus lumen, Talia tum memorat lacrimans exterrita somno: 10 'Eurydica prognata, pater quam noster amavit, Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne. Nam me visus homo pulcher per amoena salicta Et ripas raptare locosque novos; ita sola Post illa, germana soror, errare videbar 15
ïardaque vestigare et quaerere te neque posse Corde capessere; semita nulla pedem stabilibat.
41 Exin compellare pater me voce videtur
His verbis: "O gnata, tibi sunt ante gerendae Aerumnae, post ex fluvio fortuna re sist et." 20 Haec ecfatus pater, germana, repente recessit Nee sese dedit in conspectum corde cupitus, Quamquam multa manus ad caeli caerula templa
Satyriscus — jonge Satyr. Vgl. Paniscus I, 23.
Galeotae — een priestergeslacht, dat woonde bij Hybla, hetgeen vandaar yafewiigheette.
40. Veslalis illa islliaofKhea yilvia, dochter van Numitor (of van Aeneas) bij. Mars moeder van Komulus en Remus, vandaar illa .-die bekende".
rog. 9 anus is een oude dienstmaagd-
reg. 11 Eurydica — overigens onbekend.
reg. 13 homo pulcher — Mars. reg. 14 lotcosque — ongewoon voor locaque.
reg. 17 stabilibat — stabiliebat („steunde").
41. reg. 20 aerumnae — de ruwe behandeling, die Rhoa had te lijden door toedoen van Amulius.
reg. 20 resislel — = restituetur. reg. 23 caeli caerula templa — Vgl. Ter. Eunuch. III, § 42 (vs. 590) templa coeli summa concutil. Ov. Met. XIV, 814 caerula


Tendebam lacrumans et blanda voce vocabam. Yix aegro tum corde meo me somnus reliquit.'
XXI
Haec, etiamsi ficta sunt a poëta, non absunt tarnen a ^ consuetudine somniorum. Sit sane etiam illud commenticium, 5 quo Priamus est conturbatus, quia
.mater gravida parere ex ae ardentém facem Vis ast in som nis Hécuba; quo factó pater Rex Ipse Priamus sómnio mentis metu Percülsus curis sümptus suspirantibus loExsacrificabat hóstiis balantibus.
Tum cóniecturam póstulat pacém petens,
Ut se édoceret, óbsecrans Apóllinem,
Quo sése vertant tantae sortes sómnium.
Ibi éx oraclo vóce divina édidit 15 Ap611 o, puerum, primus Priamo qui foret Postilla natus, témperaret tóllere;
Eum ésse exitium Tróiae, pestem Pérgamo.
Sint haec, ut dixi, somnia fabularuin, hisque adiungatur 48 etiam Aeneae somnium, quod in nostri Fabii Pictoris 20 Graecis annalibus eius modi est, ut omnia, quae ab Aenea gesta sunt quaeque illi acciderunt, ea fuerint, quae ei secundum quietem visa sunt.
Sed propiora videamus. Cuiusnam modi est Superbi XXII Tarquinii somnium, de quo in Bruto Accii loquitur ipse?
coeli. Lucretius I, 120 en III, 25 „zou nalaten op te voeden".
Acherusia templa I, 1014 en II, Vgl. § 7 Aanm.
1039 caeli lucida templa I, 1064 43. Q. Fabius Pictor— annalist
on VI, 644 caeli lucida templa. tijdens den tweeden Punischen
Vgl. II, 8. V. 772, 1204, 1436; oorlog.
VI, 43, 388, 670.
secundum quietem — „in den
42. resr. 13 <iuo sese vertant slaap"; zie§48enII, 124,126,135.
tantae sortes somnium „waarop Accius — Romeinsch tragediedie droom doelt", eig. „waarop dichter uit de 2de eeuw v. C. uitloopt zulk een belangrijke Zijn Brutus behelsde do vervoorspelling in den droom." drijving van de koningen door reg. 15 puerum — Paridom. L. Junius Brutus en do historie reg. 16 témperaret tollere — van Lucretia.


%
44 Quoniam quieti corpus nocturno inpetu Dedi sopore placans artus languidos,
Visüst in som nis pastor ad me appélleie Pecüs lanigerum eximia pulchritüdine;
Duós consanguineos arietes inde éligi 5
Praeclarioremque alterum immolare me,
Deinde eius germanum córnibus conitier,
In me arietare, eoque ictu me ad casüm dari, Exin prostratum terra, graviter saücium, Resupinum in caelo contueri maximum ac 10 Mirificum facinus: déxtrorsum orbein flammeum Radiatum solis liquier cursii novo.
45 Eius igitur somnii a coniectoribus quae sit interpretatio facta, videamus:
Réx, quae in vita usürpant hom ine s, cógitant, 15
[curant, vident, Quaéque agunt vigilantes agitantque, éa si
[cui in somno accidunt, Minus mirandum est; di rem tantam liaud
[témere inproviso ófferunt. Próin vide ne, quém tu esse hebetein députes
[aeque ac pecus, Is sapientia munitum péctus egregié gerat Téque regno expéllat; nam id, quod dé sole 20
[ostentümst tibi, Pópulo commutationem rérum portendit fore P é r pr o p i n q u a m. Ilaec béne verrun cent pópulo.
[Nam quod ad déxteram
44. reg. 1 Quoniam — ouder- reg. 8 ad casum dari „val-
wetscli = „toen", „nadat". len".
reg. 6 immolare — immers 45. reg. 15 rex — vocatief. De
Tarq. Superbus had een broer droomuitleggers spreken tot
van L. Brutus gedood. Tarquinius Superbus.
reg. 7 deinde — vul aan visum reg. 21 verruncent eig. „draai-
est uit liet vorige visust. en" vdr. „afloopen .


Cépit cursum ab laéva signum praépolens,
[p u 1 c h é r r u 111 o Aüguratuni est rém Eomanam publicam sum-
[m a m f o r e.
XX
Age nunc ad externa redeamus. Matrem Phalaridis scribit Ponticus Heraclides, doctus vir, auditor et discipulus 5 Platonis, visani esse videre in somnis simulacra deorum, quae ipsa domi consecravisset; ex iis Mercurium e patera, quam dextera manu teneret, sanguinem visum esse fundere ; qui cum terram attigisset, refervescere videretur sic, ut tota domus sanguine redundaret. Quod matris somnium 10 inmanis filii crudelitas conprobavit. Quid ego, quae magi Cyro illi principi interpretati sint, ex Dinonis Persicis proferam? Nam cum dormienti ei sol ad pedes visus esset, ter eum scribit frustra adpetivisse manibus, cum se convolvens sol elaberetur et abiret; ei magos dixisse, 15 quod genus sapientium et doctorum liabebatur in Persis, ex triplici adpetitione solis triginta annos Cyrum regnaturum esse portendi. Quod ita contigit; nam ad septuagesimum pervenit, cum quadraginta natus annos regnare coepisset. Est profecto quiddam etiam in barbaris gentibus 47 20 praesentiens atque divinans, siquidem ad mortem proliciscen3 Callanus Indus, cum inscenderet in rogum ardentem, 'O praeclarum discessum', inquit, 'e vita, cum, ut Herculi contigit, mortali corpore cremato
46. Phalaris — tyran van Acragas ws. 570 — 554.
Heraclides Ponticus, uit Sinope, Peripatetisch philosoof, leefde omstreeks hot einde van de vierde eeuw. Hij schreef ook historie.
visam esse — nl. sibi.
Dinon schreef IIiQ<nr.d, bron van Nepos.
triginta annos — volgens Herodotus 29 jaar (Her. I, 214).
47. Callanus — een gymnosophist, d. w. z. een brahmaan die wilde anevdeiv zag ipv%as inoAvoai tcov oajftatojv, een vriend van Alexander den Gr. Hij kreeg een kwaal en verbrandde zichzelf. Cic. Tusc. II, 22 Calanus Iiulus, indoe tus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua voluntate vivus eombustus est.
Herculi — Hercules verbrandde zich op don Oeta, na ont-


in 111 cem animus cxcesserit!' Cumque Alexandcr eum rogaret, si quid vellet, ut diceret, 'Optime', inquit; •propediem te videbo*. Quod ita contigit; nam Babylone paucis post diebus Alexander est mortuus. Discedo parumper a somniis, ad quae mox revertar. Qua 5 iiocte templum Ephesiae Dianae deflagravit, cadem constat ex Olympiade natum esse Alexandrum, atque, ubi lucere coepisset, clamitasse magos pestem ac perniciem Asiae XXIV prox|ma nocte natam. Haec de Indis et magis.^Redeanius
ad somnia. Hannibalem Coelius scribit, cum columnam 10 auream, quae esset in fano lunonis Laciniae, auferre vellet dubitaretque, utrum ea solida esset an extrinsecus inaurata, perterebravisse, cumque solidam invenisset,statuissetollere; £,/' ei secundum quiet^/m visam esse Iunoneni praedicere, ne
id faceret, minarique, si fecisset, se curaturam, ut eum 15 quoque oculum, quo bene videret, amitteret, idque ab homine acuto non esse neglectum; itaque ex eo auro, quod exterebratum esset, buculani curasse faciendam et fa eam in summa columna conlocavissc. Hoe item in Sileny C^ / quem Coelius sequitur, Graeca historia est (is autem 20 diligentissime res Hannibalis persecutus est): Hannibalem, cum cepisset Saguntum, visum esse in somnis a Iove in deorum concilium vocari; quo cum venisset, Iovem imperavisse, ut Italiae bellum inferret, ducemque ei unum e concilio datum, quo illum utentem cum exercitu progredi 25 coepisse; tum ei ducem illum praecepisse, ne respiceret;
vangst van een kleed, dat vergiftigd was en gezonden door zijn vrouw, zich daarvan niet bewust.
templum Ephesiae Dianae. — Dezo is door Herostratus in 356 in brand gestoken, maar later prachtig herbouwd. Vgl. de nat. deor. II, 69.
48. L. Coelius Antipater, een annalist, schreef in 't eind der
2<lo eeuw de historie van den 2<len Punischen oorlog.
lunonis Laciniae — op 't voorgebergte Laciniuma in 't land der Bruttii had Iuno een tempel.
49. Silenus uit Calatia in Campania, schreef Sicil. geschiedenis. Het verhaal van dezen Romeinschen boer vindt men ook bij Livius XXI, 22, 6.


illum autem id diutius faccrc non poiuisse elatumque cupiditate respexisse; turn visam beluam vastam et iminanem circumplicatJm serpcntibus, quacumque ïncederet, omnia arbusta, virgulta, tecta pervertere, et eum 5 admiratum quaesisse de deo, quodnam illud esset tale monstrum; et deum respondisso vastitatem esse Italiae praecepisseque, ut pergeret protinus, quid retro atque a tergo fieret, ne laboraret. Apud Agathoclem scriptum in 50 historia est Hamilcarem Karthaginiensem, cum oppugnaret 10 Syracusas, visum esse audire vocem, se postridie cenaturum Syracusis; cum autem is dies inluxisset, magnam seditionem in castris eius inter Poenos et Siculos milites esse factam ; quod cum sensissent Syracusani, inproviso eos in castra inrupisse, Hamilcaremque ab iis vivum esse sublatum. 15 Ita res somnium conprobavit. Plena exemplorum est historia, tum referta vitawcommunis. At vero P. Decius 51 ille Q. F~ qui primus e Deciis consul fuit, cum esset tribunus militum M. Valerio A. Cornelio consulibus a Samnitibusque premeretur noster cxercitus, cum pericula 20 proeliorum iniret audacius monereturque, ut cautior esset, dixit, quod extat in annalibus, se sibi in somnis visum esse, cum in mediis hostibus versaretur, occidere cum maxima gloria. Et tum quidem incolumis exercitum obsidione liberavit; post triennium autem, cum consul 25 esset, devovit se et in aciem Latinorum inrupit armatus. Quo eius facto superati sunt et deleti Latini. Cuius mors ita gloriosa fuit, ut eandem concupisceret filius. Sed 52 veniamus nunc, si placet, ad somnia pliilosophorum.
protinus — „voorwaarts". 50. Agathocles — Cicero verwart Agathocles, den schrijver van Cyziceensche historie met den gelijknamigen tyran en koning van Syracuse, gest. 289 tijdens Hamilcar.
Hamilcar — niet Hannibals
vader; doch wel een Karthaagsch veldheer.
51. P. Decius... fuit — P. Decius Mus bevrijdde in 343 in den Samnietischen oorlog als krijgstribuun het Rom. leger; hij was in 340 consul.


XXV Est apud Platonem Socrates, cuni csset in custodia publica, dicens Critoni, suo familiari, sibi post tertium diem esse moriendum; vidisse se in somnis pulchritudinc cximia feminam, quae se nomine appellans diceret Homericum quendam eius modi versum: 5
Tertia te Phthiae tempestas laeta locabit.
Quod, ut est dictum, sic scribitur contigisse. Xenoplion Socraticus (qui vir et quantus!) in ea militia qua cum Cyro minore perfunctus est, sua scribit somnia, quorum 58 eventus mirabiles exstiterunt. Mentiri Xenophontem an 10 delirare dicenius? Quid? singulari vir ingenio Aristoteles et paene divino ipsene errat an alios vult errare, cum scribit Eudemum Cyprium, familiarem suum, iter in Macedoniam facientem Pheras venisse, quae erat urbs in Thessalia turn admodum nobilis, ab Alexandro autem 15 tyranno crudeli dominatu tenebatur; in eo igitur oppido ita graviter aegrum Eudemum fuisse, ut omnes medici /U. diffiderent; ei visjtm in quiete egregia facie iuvenem
52. apud, Platonem nl. Crito smelten van twee andere: 1". in
p. i 1êSóxi.i tig noi yvvij ea til. q. c. C. m. p. e. scribit quae
jipooeA&ovoa xaAi) y.al eieiórjg somnia habuerit. 2°. in Expe-
Aevxa Ifidiia ïyovaa v.aXéaai fte ditione Cyri sua scribit somnia.
*al elntlv <5 2ojy.(,ates, 'H/iatl Cicero heeft de verkorting sua
y,£V tqltatt^i é(tiflo)Aov Ï'aolo. scribit sotnnia gekozen om de
in ea militia qua cum Cyro opeenhooping te vermijden van
minore perfunctus est — cf. Ana- drie relatieve zinnen: qua . .. est,
bas. III, 1, 9 en IV, 5, 7. — Is quae ... habuerit, en quorum ...
de bedoeling, dat Xen. op den exstiterunt. Ook zal de alliteratio
tocht zeiven zijn droomen op- voor Cicero een motief zijn ge-
teekende, dan is 'tpraesens scribit weest zich zoo uit te drukken,
opvallend. Men kan ook kwalijk 53. scribit nl. in een verloren
de woorden ea militia ... est op- dialoog EMijfiog of nepl fv/jiS.
vatten als een omschrijving van ab Alexandro — Alexandcr,
den boektitel 'Avapaoi;. Terecht tyran van Pherae +350 v. C.
neemt Thoresen hier een con- werd door de broers van zijn
taminatio syntactica aan, d.w.z. vrouw gedood. Xen. Heil. VI,
hij denkt, dat de constructie i, 35—37.
ontstaan is door het samen-


dicere fore ut perbrevi convalesceret, paucisque diebus interiturum Alexandrum tyrannum, ipsum autem Eudemum quinquennio post domum esse rediturum. Atque ita quidem prima statim scribit Aristoteles consecuta, et 5 convaluisse Eudemum, et ab uxoris fratribus interfectum tyrannum; quinto autem anno exeunte, cum esset spes ex illo somnio in Cyprum illum ex Sicilia esse rediturum, proeliantem eum ad Syracusas occidisse; ex quo ita ïllud somnium esse interpretatum, ut, cum animus Eudemi e ^ 10 corpore excesserit, tum domum revertisse videatur. Adiun- 54/$ gamus philosophis doctissimum hominem, poëtam quidem divinum, Sophoclem; qui, cum ex aede Herculis patera aurea gravis subrepta esset, in somnis vidit ipsum deum dicentem, qui id fecisset. Quod semel ïlle iterumque 15 neglexit. Ubi idem saepius, ascendit in Arium pagum,
detulit rem; Areopagitae conprehendi iubent eum, qui a Sophocle erat nominatus; is quaestione adhibita confessus est pateramque rettulit. Quo facto fanum illud Indicis
Herculis nominatum est. XXVI
20 Sed quid ego Graecorum ? nescio quo modo me magis && nostra delectant. Omues hgc historici, Fabii, Gellii, sed proxime Coelius: Cum bello Latino ludi votivi maxumi primum fierent, civitas ad arma repente est excitata,
itaque ludis intermissie instaurativi constituti suilt. Qui 25 ante quam fierent, cumque iam populus consedisset, servus
prima . .. consecuta. — Dit is pi) olxovoav) oUlav èv öegtp
neutr. plur. eCaióvu. igevvrjoai, i'v&a êvJv.Qvn-
interprelatum is passief. to. ipSjvvoe ó'aMjv tip iqpv
54. Sophoclem. In de biografie v.al tdXaviov ióé^ato. iovto^ /«(>
van Sophocles wordt het een ijr TiQoxriQvxd-év. Aafav ovv zó
weinig anders verhaald: yéyove idXaviov Uqüv ligvaato Mtjvviov
iè Kal &eocpiM/s <5 2o<poxA.rjs &S 'HpaxAéovs.
I oöx &AAo<; y.a&d tprjaiv ' Iepüjvvpos 55. omnes historici onz. - Vg .
ntQÏ lijs xevoijs aie<pdrr,g. taihift Livius II, 36, 2. Deze noemt den
yag éi d*Qoxó?.eo>s xAantlotis bewusten landbouwer Titus
viai'ovaQ ' HpaxAijs éör/AuHie 2o- Latinius.
cpoxAel titv Mixtüvos (Dindf.; codd. bello Latino ludi votivi - a°. 496.


per circuni, eum virgis caederetur, furcam forens ductus est. Exin cuidam rustico Romano dormienti visus_„est venire, qui diceret praesulem sibi non placuisse ludis, idque ab eodem iussum esse eum senatui nuntiare; illum non csse ausum. Itorum esse idem iussum et monitum, 5 11e vim suani cxperiri vellet; 110 turn quidern esse ausum. Exim filium eius esse mortuum, eandem in somnis admonitionem fuisse tertjam. Tum illum etiam debilem factuni rem ad amicos detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam esse delatum, cumque senatui somnium enarra- 10 visset, pedibus suis salvum domum revertisse. Itaquo somnio comprobato a senatu ludos illos iterum instauratos
56 memoriae proditum est. C. vero Gracchus multis dixit, ut scriptum apud eundem Coelium est, sibi in somnis quaesturam petere dubitanti Ti. fratrem visum esse dicere, 15 quam__vellet cunctaretur, tarnen eodem sibi leto, quo ipse interisset, esse pereundum. Hoe, ante quam tribunus plebi C. Gracchus factus esset, et so audisse scribit Coelius
et dixisse eum multis. Quo somnio quid inveniri potest certiu «O 20
XXVII Quid? illa duo somnia, quae creberrime commemon.antur___ a Stoicis, quis tandem potest contemnere? 111111111 de Simonide; Qui cum ignotum quendani proiectum mortuum vidisset eumque humavisset haberetque in animo navem conscendere, moneri visus est, ne id faceret, ab eo, quem 25 sepultura adfecerat; si navigavisset, eum naufragio esse periturum; itaque Simonidem redisse, perisse ceteros, qui
57 tum navigassent. Alteruin ita traditum clarum admodum somnium: Cum duo quidam Arcades familiares iter una
furca — een houten balk in zich in 121 door een slaaf dooden
den vorm van een \ om den bij een oproer.
hals gelegd, terwijl de handen Simonides, dichter uit Ceos,
aan de armen van het hout een eiland in de Aegeisclie zee,
gebonden waren. leefde in het begin van de
praesul heet bij een processie, vijfde eeuw v. Ch.
wie vooraan loopt. 57. cum duo quidam Arcades
56. eodem sibi leto. Gaius liet familiares — Suïdas s.v. «iw-


facerent et Megaram venissent, altcrum ad cauponem dcvertisse, ad hospitem alterum. Qui ut ccnati quiescercnt,
coneubia nocte visum esse in somnis ei, qui crat in hospitio, illum alterum orare, ut subveniret, quod sibi a 5 caupone intcritus pararetur; eum primo perterritum somnio surrexisse; dein cum se conlegisset idquc visum pio nihilo habendum esse duxisset, recubuisse; tum ei dormienti eundem illum visum esse rogare, ut, quoniam sibi vivo non subvenisset, mortem suani ne inultani esse 10 pateretur; se interfectum in plaustrum a caupone esse coniectum et supra stercus iniectum; petere, ut mane ad portam adesset, prius quam plaustrum ex oppido exiret. Hoe vero eum somnio commotum mane bubulco praesto ad portam fuisse, quaesisse ex eo, quid esset in plaustro;
15 illum perterritum fugisse, mortuum erutuin esse, cauponem
re patefacta poenas dedisse. XXVIII
Quid boe somnio dici potest divinius ? bed quid aU.t 58 plura aut vetera quaerimus? Saepe tibi meurn narravi,
saepe ex te audivi tuum somnium: me, cum Asiae pro 20 cos. praeessem, vidisse in quiete, cum tu equo advectus ad
irn'iiidam magni flmninis ripam provectua subito atque 
delapsus in flumen nusquam apparuisses, me contremuisse timore perterritum; tum te repente laetum exstitisse codemque equo adversam ascendisse ripam, nosque intcr 25 nos esse conplexos. Facilis coniectura huius somnii, mihique
novvtog zegt: Aiyii yovv Xqlxjijiitog tv Meyagoig xara/d-ijval tiva %QVoiov £oivrjv 711 jt ?, ij O é i' if v inayójicvov. dnéxieive ói üga aètöv .lavSoy.ivs ó vnoScgdpevog ótpiodévca, ixotp&aAuiaas tij) ■/(ivoüii. elca i'fieXXev êxxofilgeiv ètp'&fditjs iyovor/s xónqov, bnoxqvipagtv lavttj tor jie<povevf(t'vov. ij loivvv ipv/ij tov tefrveiötos ècpiotatai MeyaQeï vivC, xal Aéyei Soa te ina'te xal vip' Stov xal
ó/t(o$ ly.v.on o&at [léAAoi xal xata itoiag 7tvZag. ó óè oix ijnovoe (jad-Vfiois ItyJXina, xvetpalog <5i Siaraotag xal 7iaQa(pvAa%a.$ tov Eetiyovs èneAafieto, xal dviyvevoe tov véxQov. xal ó ptv ttd(prj, ö óh txo^.doO'tj.
58. cum Asiae pro cos. praeessem. Quintus Cicero was 61 v. O. stadhouder van Asia, na in 62 praetor te zijn geweest.


a peritis in Asia praedictum est fore eos eventus reruui, 59 qui accidcrunt. Venio nunc ad tuum. Audivi equidem cx te ipso, sed mihi saepius noster Sallustius narravit, cum in illa fuga nobis gloriosa, patriae calamitosa in villa quadam canipi Atinatis maneres magnamque partem noctis 5 vigilasses, ad lucem denique arte et graviter dormire te coepisse; itaque, quamquam iter instaret, tarnen silentium fieri iussisse se neque esse passum te excitari; cum autem experrectus esses hora secunda fere, te sibi somnium narravisse: visum tibi esse, cum in locis solis inaestus 10 errares, C. Marium cum fascibus laureatus quaerere ex te, quid tristis esses, cumque tu te patria vi pulsuin esse dixisses, prehendisse eum dextram tuam et bono animo te iussisse esse lictorique proxumo tradidisse, ut te in monumentum suum deduceret, et dixisse in co tibi salutem 15 fore. Tum et se exclamasse Sallustius narrat reditum tibi celerem et gloriosum paratum, et te ipsum visum somnio delectari. Nam illud mihi ipsi celeriter nuntiatum est, ut audivisses in monumento Marii do tuo reditu magnificcntissimum illud senatus consultum esse factum rofcrcnte au optimo et clarissimo viro consule, idque frequentissimo theatro incredibili clamore et plausu comprobatum, dixisse te nihil illa Atinati somnio fieri posse divinius.
Y YT Y
^ At multa falsa. Immo obscura fortasse nobis. Sed sint falsa quaedam; contra vera quid dicimus? Quae quidom 25
eventus rerum. — Cicero is in monumentum suum is de tempel
58 verbannen, en in 57 in triomf van Honor en Virtus, dien
teruggekeerd. Marius had laten bouwen na
59. Sallustitis was een vrijge- zijn overwinning op do Cimbren.
latene van Cicero. In dezen tempel word het
nobis yloriosa zegt Quintus, die senaatsbesluit tot terugroeping
deelt in den roem van zijn broer, van Cieero uit de verbanning
campi Atinatis. — Atina lag gonomen.
niet ver van Arpinum. «0. Quae quidem ... (eind 61)
ad lucem — „tegen het aan- atque veracia — cf. de n. d. II, 42,
breken van den morgen". cibo quo utare interesse aliquid
cum fascibus laureatis — als ad mentis aciem putant.
triomfeerend veldheer.
Ê


multo plura evenirent, si ad quietem integri iremus.
Nunc onusti cibo et vino perturbata et confusa cermmus.
Vide, quid Socrates in Platonis Politia loquatur. Dicit enim': "Cum dormientibus ea pars animi, quae 5 mentis et rationis sit particeps, sopita langueat, illa autem, in qua feritas quaedam sit atque agrestis inmanitas, cum sit inmoderato obstug_efacta potu atque pastu, exsultare eam in sonTno inmoderateque iac_tari. Itaque huic 10 omnia visa obiciuntur a mente ac ratione vacua, ut aut cum mat re corpus mis c ere videatur aut cum quovis alio vel homine vel deo, saepe belua, atque etiam trucidare aliquem et impie cruentari multaque facere in15 pure atque taetre cum temeritate et inpudentia. At qui salubri et moderato cultu atque victu 61 quieti se tradiderit ea parte animi, quae mentis et consilii est, agitata et erecta saturataque bonarum cogitationum epulis, eaque 20 parte animi, quae voluptate alitur, nee inopia
enecta nee satietat^ affluenti (quorum utrum- /*• que prae_stringere aciem mentis sulet, sivc deest naturae quippiam sive abundat atque affluit), illa etiam tertia parte animi, in qua 25 irarum existit ardor, sedata atque restincta, tum eveniet duabus animi temerariis partibus compressie, ut illa tertia pars rationis et mentis eluceat et se vegetam ad somniandum acremque praebeat, tum ei visa quietis occury „30 rent tranquilla atque veracia.' Haec verba ipsa
Platonis expressi. xxx
Epicurum igitur audiemus potius? Namque Carneades ^
Socrates in Platonis Politia nl. 3 deelen: 1°. mens, 2°. voluptas IX p. 571 cap. 1. Cicero geeft 3°. ira (d. i.#S,»og).
Plato vrij weer. In de Platonische 62. Epicurum igitur audiemus voorstelling bestaat de geest uit potius "f ... sentit... nihil unqunm


concertationis studio modo hoe, modo illud ait; ille, quod sentit; sentit autem nihil umquam elegans, nihil decorum.
Hunc ergo antepones Platoni et Soerati ? qui ijt rationem non redderent, auctoritate tarnen hos minutos philosophos vincerent. Iubet igitur Plato sic ad somnum proficisci 5 coiporibus adfectis, ut nihil sit, quod errorem aniniis perturbationemque adferat. Ex quo etiam Pythagoriis interdictum putatur, ne faba vescerentur, quod habet inflationem magnam is cibus tranquillitati mentis quaerenti
63 vera contrariam. Cum ergo est soinno sevocatus animus 10 a societate et a contagione corporis, turn meminit praeteritorum, praesentia cernit, futura providet; iacet enim corpus dormientis ut mortui, viget autem et vivit animus.
Quod multo niagis faciet post mortem, cum omni'no corpore excesserit. Itaque adpropinquante morte multo est divinior. 15 Nam et id ipsum vident, qui suilt morbo gravi et mortifero adfecti, instare mortem; itaque iis occurrunt plerunique imaginos mortuorum, tumque vel maxume laudi student, eosque, qui secus, quam decuit, vixerunt, pecca-
64 torum suorum tum maxume paenitet. Divinare autem 20 morientes illo etiam exemplo confirmat Posidonius, quod 13 o « adfert, Rhodium quendam morientem sex aêquales nomi-
nasse et dixisse, qui primus eorum, qui secundus, qui deinde deinceps moriturus esset. Sed tribus modis censet
elegans, nihil decorum. — Vgl. de spellingsgave (111, 114), maar
plaatsen bij l, 5 geciteerd over meende, dat de menschelijke
Epicurus. — geest aan (]e godheid verwant
Pythayoricis interdictum putatur was (64, 109) en de godheid
ne faba vescerentur wat Gellius alles wist, wat gebeuren zou
N. A. 4, 11 ontkent op gezag (127); divinus beteekent hier
van Aristoxenus. „aan god (do goden) verwant"
68. quod multo niagis faciet in zooverre die de toekomst
vost mortem, cum omnino corpore voorziet. Vgl. Tusc. I, 38 magni
excesserit. Itaque adpropinquante autem est ingenii sevocare mentem
morte multo est divinior. Posido- a sensibus et cocjitationem a con-
nius (Cicero's bron) achtte het suetudine abducere.
lichaam een beletsel der voor-


deorum adpulsu homines somniare, uno, quod pro\ ideat animus ipse per sese, quippe qui deorum cognatione teneatur, altero, quod plenus aër sit inmortalium animorum, in quibus tamquam insignitae notae veritatis appareant, 5 tertio, quod ipsi di cum dormientibus conloquantur. Idque, ut modo dixi, facilius evenit adpropinquante morte, ut animi futura augurentur. Ex quo et illud est Callani, de 60 t quo ante dixi, et Homerici Hectoris, qui moriens propinquam Achilli mortem denuntiat~]Neque eniin illud verbum XXXI 10 temere consuetudo adprobavisset, si ea res nulla esset omnino:
Praésagibat animus frustra me ire, cum
[exirém domo.
Sagire enim sentire acute est; ex quo sagae r.nus,
quia multa scire volunt, et sagaces dicti canes. Is igitur, 15 qui ante sagit, quam oblata res est, dicitur praesagire,
id est futura ante sentire.
Inest igitur in animis praesagitio extrinsecus iniecta 66 atque inclusa divinitus. Ea si exarsit acrius, furor appellatur, cum a corpore animus abstractus divirio instinctu f20 concitatur.
II, Séd quid oculis rabere visa es dérepen te
[ardéntibus?
Übi paulo ante sapiens illa virginalis modéstia? C. Mater, optumarum multo mu 1 ier m01 ior
[m u 1 i e r u m,
64. immortalium animorum, in quibus tamquam insignitae notae veritatis appareant. Vgl. Plutarch. de plac. phil. 4, 11 Btav ytvi'ij&'j ö dvllituijiog, i'%et rd ijyeftovixdv fiêqog tT/s 1!>v//is iöoncQ XcipiijV evegyov elg &noyQa<pip>. els lovio fiiav ixuUTtjv tü>v èvvoiüiv ivanoyyafeTai, nqoitos S' ö tijs
üvayQUfpijs tqótzos èatïv ó Siu zou' alo!h']<jea>v.
65. Homerici Hectoris. — Ilias XXII vs. 358 vlgg.
volunt — „geven voor (te weten)". Vgl. de nat. deor. II, 72 suilt qui patent Epicurum Xenocraten audisse, ipse non volt.


Missa sum supérstitiosis hariolatiónibus; Namque Apollo fatis fandis dementeni in-
[vitam ciet. Virgines vereór aequalis, patris mei meum
[factüm pudet,
Optumi viri; mea mater, tui me miseret, méi piget. Optumam progéniem Priarao péperisti extra 5
[me; h óc dol et. Mén obesse, illós prodesse, me óbstare, illos
[óbsequi?
O poëma tenerum et moratum atque molle! Sed hoe 67 minus ad rem; illud, quod volumus, expressuni est, ut vaticinari furor vera soleat.
Adest, adest fax óbvoluta sanguine atque 10
[i n c e n d i o!
Mültos annos la tuit; cives, férte opem et
[restinguite.
Deus inclusus corpore huniano iam, non Cassandra loquitur.
Iamque mari magnó classis cita Téxitur; exitium examen rapit;
Adveniet, feravélivolantibus 15
Navibus complebit manus litora.
XXXII
gg Tragoedias loqui videor et fabulas. At ex te ipso non commenticiam rem, sed factam eiusdem generis audivi:
66. reg. 1 missa sum „ik ben bewogen".
reg. 1 supérstitiosis „waarzeggend" vgl. II, 115. hariolatio „voorspelling".
reg. 2 fatis fandis — dativus = atl fata fanda.
reg. 3 virgines — uit de jonge vrouwen, gezellinnen van Casandra bestond het koor.
reg. 3 patris mei meüm factüm (gen. plur.) pudet — zeldzame constructie van 2 genitieven bij pudet „ik schaam me voor mijn vader over mijn daden". 67. fax — bedoeld wordt Paris. mari — datief.
exitiüm (gen. pl.) examen rapit (nl. classis) = „de vloot brengt een menigte ongelukken mee.


C. Coponium ad te venisse Dyrrhachium, cum praetorio imperio classi Rhodiae praeesset, cumprime hominem prudentem atque doctum, euinque dixisse remigem quendam e quinqueremi Rhodiorum vaticinatum madefactum iri 5 minus XXX diebus Graeciam sanguine, rapinas Dyrrhachii et conscensionem in naves cum fuga fugientibusque miserabilem respectum incendiorum fore, sed Rhodiorum classi propinquum reditum ac domum itionem dari; tum neque te ipsum non esse commotum Marcumque Varronem et 10 M. Catonem, qui tum ibi erant, doctos honiines, vehementer esse perterritos; paucis sane post diebus ex Pharsalia fuga venisse Labienum; qui cum interitum exercitus nuntiavisset, reliqua vaticinationis brevi esse confecta. Nam G9 et ex horreis direptum effusumque frumentum vias omnis 15 angiportusque constraverat, et naves subito perterriti metu conscendistis et noctu ad oppidum respicientes flagrantis onerarias, quas incenderant milites, quia sequi noluerant, videbatis; postremo a Rhodia classe deserti verum vatem fuisse sensistis.
20 Exposui quam brevissime potui somnii et furoris oracla, 70 quae carere arte dixerani. Quorum amborum generum una ratio est, qua Cratippus nosler uti solet, animos liominum
88. C. Coponium — een aanhanger van Pompeius.
Dyrrhachium. — Toen de burgeroorlog tusschen Caesar en Pompeius uitgebroken was, ging Cicero uit Rome naar Brundisium, waar ook Pompeius met zijn leger was heengegaan, om vandaar naar Griekenland over te steken. Tijdens den slag bij Pharsalus was Cic. in Dyrrhachium.
praetorio imperio „opperbevel". Marcumque Varronem et M. Catonem. Marcus Terentius Varro geb. 106 v. C., was uit Spanje,
dat Caesar in 40 dagen veroverd had, Pompeius gevolgd naar Griekenland. Na den slag bij Pharsalus nam Caesar hem in genade aan. M. Porcius Cato (Uticensis genaamd, omdat hij na Caesars overwinning bij Thapsus in Africa zich daar, in Utica, doodde) was ook een aanhanger van Pompeius.
Labienum — T. Attius Labienus, de beste legaat van Caesar in Gallie, ging in den burgeroorlog tot de partij van Pompeius over en sneuvelde bij Munda, 45 v. C.
70. ratio „verklaring".


quadam ex parte extrinsecus esse tractos et haustos (ex quo intellegitur esse extra divinum animum, humanus unde ducatur), humani autem animi eam partem, quae sensum, quae motum, quae adpetitnm liabeat, non esse ab actione corporis seiugatam ; quae autem pars animi rationis atque 5
rintellegentiae sit particeps, eam tum maxume vigere, cum 71 plurimum absit a corpore. Itaque expositis exetnplis verarum vaticinationum et somniorum Cratippus solet rationem concludere hoe modo: 'Si sine oculis non !$-. potest exstare officium et munus oculorum, 10 possunt autem aliquando oculi non fungi suo munere, qui vel semel ita est usus oculis, ut vera cerneret, is habet sensum oculoruin vera cerneiitiura, Item igitur, si sine divinatione non potest officium et munus divinatio nis 15 exstare, potest autem quis, cum divinationem habeat, errare aliquando nee vera cernere, satis est ad confirmandam divinationem semel aliquid esse ita divinatum, ut nihil fortuito cecidisse videatur. Sunt autem eius gen er is 20 innumerabilia; esse igitur d i vi nati o 11 e 111 confit end um est.'i
In esse extra divinum animum is extra geen praepositie maar adverbium: „er buiten".
71. Het citaat uit Cratippus wordt II, 119 herhaald met een paar onbeduidende verschillen. In dit citaat nu worden 2 verschillende redeneeringen met elkaar verward. De eerste daarvan is: evenals men slechts eens juist behoeft te zien om op zijn oogen te vertrouwen, zoo hoeft men maar eens juist te voor¬
spellen om op de divinatio te vertrouwen. De tweede is: zonder oogen geen gezicht, zonder divinatio geen voorspelling. Cicero gebruikt hier dus divinatio in twee beteekenissen : het feitelijk voorspellen van de toekomst en de gave of eigenschap, die ons daartoe in staat stelt. Ygl. ook Cic. Tuse. III, § 15.
videatur. — Thoresen wil dit als een passivum opvatten wat m. i. onjuist is.


Van 71—80 handelt Cicero over fliv. artificiosaWe lazen immers 1—83 overrfiv. in 't algemeen en 84—71 over dip. nat uralis.
XXXIII
Quae vero aut coniectura explicantur aut e v e n t i s 72 anim ad versa ac notata sunt, ea genera divinandi, ut supra dixi, non naturalia, sed artificiosa dicuntur; in quo haruspices, augures coniectoresque numerantur. Haec 5 inprobantur a Peripateticis, a Stoicis defenduntur. Quorum alia sunt posita in monumentis et disciplina, quod Etruscorum declarant et haruspicini et fulgurales et rituales libri, vestri etiam augurales, alia autem subito ex tempore coniectura explicantur, ut apud Homerum Calchas qui ex 10 passerum numero belli Troiani annos auguratus est, et ut in Sullae scriptum historia videmus, quod te inspectante factum est, ut, cum ille in agro Nolano inmolaret ante praetorium, ab infima ara subito anguis emergeret, cum quidem C. Postumius haruspex oraret illum, ut in expe15 ditionem exercitum educeret; id cum Sulla fecisset, tum ante oppidum Nolam florentissima Samnitium castra cepit. Facta coniectura etiam in Dionysio est, paulo ante 73 quam regnarc coepit; qui cum per agrum Leontinum iter faciens equum ipse demisisset in fluiiien, submevsus equus 20 voraginibus non exstitit; quem cum maxima contentione non potuisset extrahere, discessit, ut ait Philistus, aegre ferens. Cum autem aliquantum progressus esset, subito exaudivit hinnitum respexitque et equum alacrem laetus
72. ut apud liomerum Calchas. — de constructie behoefde to hebIlias II, 301—329. ben, want quod te inspectante ut in Sullae scriptum historia factum est is een bijvoeging die videmus. — Het is niet duidelijk, best achterwoge had kunnen of Cic. bedoelt een geschiedenis blijven, wat de samenhang beover Sulla door een ander of treft. Na videmus had Cicero ook een door S. zelf geschreven. emersisse in plaats van ut emer-
emergeret. — Men zou den gerei kunnen zeggen.
indicatief verwachten; de con- 73. Dionysius I, zie § 39 met
iunctief hangt af van factum est, Aanteekening.
dat ovenwei geen invloed op


aspexit, cuius in iuba examen apium consederat. Quod ostentum habuit hane vim, ut Dionysius paucis post XXXIV Jiebus regnare coeperit. Quid? Lacedaemoniis paulo ante
^ Leuctricam calamitatem quae significatio facta est, cum in Herculis fano arma sonuerunt Herculisque simulacrum 5 multo sudore manavit! At eodem tempore Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis valvae clausae repagulis subito se ipsae aperuerunt, armaque, quae iixa in parietibus fuerant, ea sunt humi inventa. Cumque eodem tempore apud Lebadiam Trophonio res divina fieret, gallos gal- 10 linaceos in eo loqo sic adsidue canere coepisse, ut nihil intermitterent; tum augures dixisse Boeotios Thebanorum esse victoriam, propterea quod avis illa victa silere soleret,
75 canere, si vicisset. Eademque tempestate multis signis Lacedaemoniis Leuctricae pugnae calamitas denuntiabatur. 15 Namque et in Lysandri, qui Lacedaemoniorum clarissimus fuerat, statua, quae Delphis stabat, in capite corona subito exstitit ex asperis herbis et agrestibus, stellaeque aureae, quae Delphis erant a Lacedaemoniis positae post navalem illam victoriam Lysandri, qua Athenienses conciderunt, qua 20 in pugna quia Castor et Pollux cum Lacedaemoniorum classe visi esse dicebantur, eorum insignia deorum. stellae aureae, quas dixi, Delphis positae paulo ante Leuctricam
76 pugnam deciderunt neque repertae sunt. Maximum vero illud portentum isdem Spartiatis fuit, quod, cum oraclum 25 ab Iove Dodonaeo petivissent de Victoria sciscitantes legatique vas illud, in quo inerant sortes, collocavissent,
74. Callisthenes, schreef tijdens Al. de Gr. o. a. 'EAArjvixd, een Gr. geschiedenis 387—355, van den vrede van Antalcidas tot de inneming van den Delphischen tempel.
armaque — „schildon", zie 11,67.
Lebadiam — Lebadia in Boeotie bezat een grot met orakel van Zeus Troplionios.
75. namque et. — Hieraan beantwoordt maximum vero.
navalem illam victoriam Lysandri nl. bij Aegos Potamoi.
qua Athenienses conciderunt kan op twee wijzen worden geconstrueerd. Hoe?
7<i. sortes „orakelstaafjes'', sortem „godspraak", „orakel".


simia, quam rex Molossorum in deliciis habebat, et sortes ipsas' et cetera, quae erant ad sortem parata, disturbavit et aliud alio dissupavit. Tum ea, quae praeposita erat oraclo, sacerdos dixisse dicitur de salute Lacedaemomis 5 esse, non de victoria cogitandum.jQ.uid? bello Punico ?? secundo nonne C. Flaminius consul iterum neglexit signa rerum futurarum magna cum clade rei publicae? Qui exercitu lustrato cum Arretium versus castra movisset , et contra Hannibalem legiones duceret, et ipse et equfa / ^ 10 eius ante signum Iovis Statoris sine causa repente concidit nee eam rem habuit religioni obiecto signo, ut peritis videbatur, ne committeret proelium. Idem cum tnpudio auspicaretur, pullarius diem proelii committendi differebat. Tum Flaminius ex eo quaesivit, si ne postea quidem 15 pulli pascerentur, quid faciendum censeret. Cum ille quiescendum respondisset, Flaminius: 'Praeclara vero auspicia, si esurientibus pullis res gen potorit, saturis nihil geretur!' itaque signa convejh et se 'sequi iussit. Quo tempore cum signifer primi hastati 20 signum non posset movere loco nee quicquam proficeretur,
plures cum accederent, Flaminius re nuntiata suo more neglexit. Itaque tribus ijs horis concisus exerc.tus atque ipse interfectus est. Magnum ïllud etiam, quod addidit 7 Coelius, eo tempore ipso, cum hoe calamitosum proelium 25 fieret, tantos terrae motus in Liguribus, Gallia complun77 C Flaminius (Nepos) werd de Romeinen op hun vlucht tot door Hannibal in 217 bij het staan bracht, een tempel be-
Trasumeensche moor verslagen, loofde: deme lerrorem Bmnanis
Hij was toen voor de tweede fugamque foedam siste, hit e<jo
maal consul {consul iterum), ef. tibi templum Statori Iovi... voveo. de n d II 3- Cic. put uit de- obiecto signa „ofschoon ...
zelfde bron' als Livius XXII, c. differebat is een impf. de conatu.
3 § 11 en c. 5 § 8. °«l»i nl' .
Iovis Statoris - Iuppiter had primi hastati nl. mampuk.
den bijnaam Stator, als de krijgs- 78. Gallia heette het land ten
god, die do beslissing geeft in N. van de Iiubico en Macra tot
den slag. cf. Liv. I, 12, waar de Alpen.
Romulus aan Juppiter, als deze


busque insulis totaque in Italia factos esse, ut multa oppida conruerint, multis locis labes factae sint terraeque desederint fluniinaque in contrarias partes fluxerint atque in amnes mare influxerit.
XXXVI Fiunt certae divinationum coniecturae a peritis. Midae illi 5 Phrygi, cum puer e'sset, dormienti formicae in os tritici grana congessorunt. Divitissimum fore praedictum est;quodevcnit. At Platoni cum in cunis parvulo dormienti apes in labellis consedissent, responsum est singulari illum suavitate oratio79 nis fore. Ita futura eloquentia provisa in infante est. Quid? 10 amores ac deliciae tuae, Koscius, num aut ipse aut pro eo Lanuvium totum mentiebatur? Qui cum esset in cunabulis educareturque in Solonio, qui est campus agri Lanuvini, noctu luigine apposito experrecta nutrix animadvertit puerum dormientem circumplicatum serpentis amplexu. Quo aspectu 15 exterrita clainorem sustulit. Pater autem Roscii ad haruspices rettulit, qui responderunt nihil illo puero clarius, nihil nobilius fore. Atque hanc speciem Pasiteles caelavit argento et noster expressit Archias versibus. Quid igitur expectamus? an dum in foro nobiscum di iinmortales, dumin viis 20 versentur, dum domi? qui quidem ipsi se nobis non o ff e r u n t, vim autéiu suam longe iateque diffundunt, quam tum terrae cavernis includunt, tum hominum nat u ris implicant. Nam terrae vis Pythiam Delphis incitabat^ naturae Sibyllam. 25
labes. — Vgl. 97 ilelata etiatn qui quidem ... Sibyllam bevat ad senatum labe agri Privernatis, Posidonius' meening tegenover ^ cum ad infinitam altitudinem terra de in 64 meegedeelde der oude desedisset. Stoïcijnen, die niet langer houd-
79. Boscius uit Lanuvium was baar was na den aanval van de beroemdste tooneelspeler in Clitomachus (II, 129). De oudere Cicero's dagen. Stoïcijnen hadden reeds het
Pasiteles, beroemd beeldhouwer, volksgeloof (zie Ilias II, begin)
niet te verwarren met Praxite- in hun leer opgenomen, dat de les, die in de vierde eeuw leefde, goden met slapende menschon (A. Licinius) Archias, geb. te spraken (quod ipsi di cum dorAntiochie in Syrië, is door Cic. mientibus conloquantur 64). Hierin 61 verdedigd. tegen voerde Clitomachus aan,


Quid enim? non videmus, quant sint varia terrarum genera ? ex quibus et mortifera quaedani pars est, ut et Ampsanctt in Hirpinis et in Asia Plutonia, quae vidimus, et sunt partes agroruni aliae pestilentes, aliae salubres, aliae, quae 5 acuta ingenia gignant, aliae, quae retunsa; quae omn.a fiunt et ex caeli varietate et ex disparili adspnationey
terrarum.
80—876. Cic. schijnt de div. artificiosa tot een einde te brengen maar de bedoeling van 80 en 81 is duister. Het verband waarin ze zijn geplaatst, doet vermoeden, dat Cic. hier divinatio artif. bedoelt. Met
wat waarschijnlijker was: dat locorum naturas quantum inlersit
de onsterfelijke goden langs videmus: alios csse salubris, al,os
bedden en legersteden van alle pestilentis, in aüis pituUosos et
slapenden rondliepen, of dat de ,,uasi redundanlis, m alus exnc-
droomen door de natuur ont- catos atque aridos; multaque sunt
stonden. „Neen" zegt Posidonius alia, quae inter locumet Lorum
de goden komen ons niet per- plurimum different. Atherns tenue
soonhjk tegemoet, maar....", caelum e, quo etiam acuUores
Vel I 118 met Aanm. ***** MUn, crasjumJThelns, „Uid tnim - Om emim te be- f**»» Theham et valen es.
grijpenT" vuile men vóór quul De aard van de tucht achtten
11 met Hottinger aan: talem de Stoici niet slechts van invloed
vim me terrae tnbuere, non est, op de voorspellingsgave doch
cur quis miretur. °«k °P de kans °P voorteekenon,
non videmus... terrarum. — zie 93.
cf do nat. deor. II, 17 quibus- Ampsancti - ten Z. van
dam reoionibus atque urbibuscon- neventum. Deze meren wasem-
tinjere videmus hebetiora ut sint den giftige dampen hominum .njenüt propter caeli Plutonu,
,,/eniorem naturam, 42 licetvidere verschillende plaatsen
acuüora uujeniu et ad intellerjen- in Kl.-Azie als elders. Het woord
ZTapZ eorum, qui terras is een neutr plur. en beteekent:
incolant eas, in quibus aer sit purus „dampen uit de onder^j
oo tennis,quam ülorum.quiutantur (M4 Ook A^aafgeleid
lasso caelo atque concreto. Ygl. van (veerman op de
ook de fato §7 mi Chrysippi Styx) komt voor.
laqueos revertamur 'ntei'
putantur Attici, crassum Thebis, itaque pintjues Thebani et valentes. De aard van de lucht achtten de Stoici niet slechts van invloed op de voorspellingsgave, doch ook op de kans op voorteekenen, zie 93.
Ampsancti — ten Z. van Beneventum. Deze meren wasemden giftige dampen uit.
Plutonia {HXoviwvia) heetten verschillende plaatson zoowel in Kl.-Azie als elders. Het woord is een neutr. plur. en beteekent: „dampen uit de onderwereld" (IIloi uov). Ook Xagvtvia afgeleid van Xdgiav (veerman op de Styx) komt voor.


name wijst hierop het begin fit etiam, waardoor 't volgende op één lijn met het voorgaande wordt gesteld.
Maar 81 is zoo slordig gedacht, het voorbeeld daar past zoo weinig bij de regel, die 't moet illustreeren, dat Cic. zich wellicht heel niet heeft afgevraagd, of hij nog wel over de artif. div. bleef spreken; althans furor (in § 80) is bij de indeeling in 4 aan de divinatio naturalis toegewezen, waar de Sibyllijnsche boeken er een getuigenis van heeten te zijn, terwijl ook zooeven (79) de Sibylla en de Pythia onderscheiden werden zóó, dat de eerste natura voorspelt, de andere door een vis terrae.
In 82—84 geeft Cic. de reeds in 10 kort aangeduide redeneering der Stoïcijnen ter verdediging der gansche divinatio op gezag van Chrysippus, Diogenes en Antipater. Een resumptie van al het voorgaande bevatten 84—87b.
80 Fit etiam saepe specie quadam, saepe vocum gravitate et cantibus ut pellantur animi vehementius, saepe etiam cura et timore, qualis est illa
Flexanima tamquam lymphata aut Bacchi sacris Commota in tumulis Teücrum coinmemorans 5
suu m.
XXXVII Atque etiam illa concitatio declarat vim in animis esse divinam. Negat enim sine furore Democritus quemquam poëtam magnum esse posse, quod idem dicit Plato. Quem,
80. Flexanima is gezegd van num esse posse, quod idem duit
reueer s vrouw Hesione; er staat Plato. - Vergel. de nat door
immers in de volgende regel 167 nemo igitur'vir magnus sine
Teucrumsuum. Dit is de meening aliquo ad/latu divino umquam
van Ribbeek, tegenover Ernesti, fuif, en Tusc. I, 64 mi/u verone
die denkt, dat niet Hesione maar haec quidem notiora et inlustriom
Tocmessa is bedoeld, maar dan carere vi divina videntur, ut e<jo
ook Teucrum als Aiaceni inter- aut poetam grave plenumque var-
preteer . men sine caelesti aliquo mentis
negat enim sine furore Demo- instinctu putem fundere.
critus quemquam poetam mag-


si placet, appellet furorem, dum modo is furor ita laudetur,
ut in Phaedro Platonis laudatus est. Quid ? vestra oratio in causis, quid ? ipsa actio potest esse vehemens et gravis et copiosa, nisi est animus ipse commotior? Equidem 5 etiam in te saepe vidi et, ut ad leviora veniamus, in Aesopo, familiari tuo, tantum ardorem vultuum atque motuum, ut eum vis qtiaedam abstraxisse a sensu mentis videretur.
Obiciuntur etiam saepe forrnae, quae reapse nullae sunt, 81
1U speciem autem offerunt; quod contigisse Brenno dicitur eiusque Gallicis copiis, cum fano Apollinis Delphici nefarium belluin intulisset. Tum enim ferunt ex oraclo ecfatam esse Pythiam:
k g o próvidebo rem istam et albae virgines.
15 Ex quo factum, ut viderentur virgines ferre arma contra et nive Gallorum obrueretur exercitus.
Anstoteles quidem eos etiam, qui valetudinis vitio XXXVIII furerent et melancholici dicerentur, censebat habere aliquid in animis praesagiens atque divinum. Ego autem haud
20 scio an nee cardiacis hoe tribuendum sit nee phreneticis;
animi enim integri, non vitiosi est corporis divinatio.
in IJfaetlro Platonis p. 244 A al in jaren niet opgetreden.
caput 22: vvv Si ta fiêyioza i&v 81. Wanneer 't voorbeeld van
&ya&üv fjfilv ylyvetai óia ftavcag Brennus in den samenhang
&eip fiévioi dóaei iiiopévijg. p. pastte, zouden de albae virgines
245 A 85 <5 &V avev fiavlag Movaètv een voorteeken voor hem (Bron-
èitl Tioitjiixas öüpas dtplxijiai, nus) moeton zijn geweest, het-
Jieio&eis U''S atja êx iéyvr,S Ixavèg geen niet het geval was. Wat
nou/tijg êao/Aévog dteAi/s adiós formae, quae reapse nullae sunt,
te xal ij jioitjoig vnb rijg züv speciem autem offerunt beteekent
fiaivofiévtov Ij 10V ouxpQovovvzos is duister. Men kan de nat. deor.
fj(paviox}rj. II, 6 saepe visae formae deorum
in Aesopo, familiari tuo. — wel vergelijken maar of Cicero
Aesopus, een beroemd tooneel- hier aan goden denkt is niet
speler, was Cicero's leermeester uit te maken.
in 't voordragen; doch toen Cic. cardiacis „maaglijders", phre-
de divinatione schreef was hij neticis „waanzinnigen".


Cs2 Quam quidem esse re vera hac Stoicorum rationc con\ cluditur: 'Si sunt di neque ante declarant hominibus, quae futura sint, aut non diligunt homines aut, quid eventurum sit, ignorant aut existumant nihil interesse hominum scire, 5 quid sit futurum, aut non censent esse suae niaiestatis praesignificare honnnibus, quae sunt futura, aut ea ne ipsi quidem di significare possunt; at_neque non diligunt nos (sunt' enim benefici generique hdminum amici) neque 10 ignorant ea, quae ab ipsis constituta et designata sunt, neque nostra nihil interest scire ea, quae eventura sunt, (erimus enim cautiores, si seiemus) neque hoe alienum ducunt maiestate sua (nihil est enim beneficentia prac- 15 stantius) neque non possunt futura praenoscere;
83 non_igitur sunt di nee significant futura; sunt autcm di; significant ergo; etnon, si significant, nullas vias dant nobis ad significationis scientiam (frustra enim significarent), nee, si 20 dant vias, non est divinatio; est igitur divinatio.'
XXXIX jjac ratione et Chrysippus et Diogenes et Antipater
84 utitur. Quid est igitur, cur dubitandum sit, quin sint ea, s quae disputavi, ve^rissima, si ratio mecum facit, si c#enta,
si populi, si nationes, si Graeci, si barbari, si maiores 2o etiam nostri, si denique hoe semper ita putatum est, si summi philosophi, si poëtae, si sapientissimi viri, qui res publicas constituerunt, qui urbes condiderunt? An, dum bestiae loquantur, exspectamus, hominum consentiente
82. praenoscere, terwijl men taling van een Grieksch woord.
significare verwacht, is geen 84. condiderunt - nl. mecum
fout in de overlevering want faciunl. Een soortgelijk resumé
op de parallelplaats staat het- vindt men in Cicero's Cato
zelfde (II, 105) maar een ver- Maior § 23. Daar somt hij
gissing van Cicero; misschien op 4 dichters, 2 rhetoren en
is 't een minder goede ver- 7 philosofen.


auctoritate contenti non sumus? Nee vero quicquam 85 aliud adfertur, cur ea, quae dico, divinandi genera nulla sint, nisi quod difficile dictu videtur, quae cuiusque divinationis ratio, quae causa sit. Quid enim habet haruspex, 5 cur pulmo incisus etiam in bonis extis dirimat tempus et proferat diem ? quid augur, cur a dextra corvus, a sinistra cornix faciat ratum? quid astrologus, cur stella Iovis aut Veneris coniuncta cum luna ad ortus puerorum salutaris sit, Saturni Martisve contraria? Cur autem deus dormientes 10 nos moneat, vigilantes neglegat? Quid deinde causae est, cur Cassandra furens futura prospiciat, Priamus sapiens hoe idem facere non queat? Cur fiat quidque, quaeris. Recte^omnino; sed non nunc id agitur; fiat necne fiat, 86 id quaeritur. Ut, si magnetem lapidem esse dicam, qui 15 ferrum ad se adliciat et attrahat, rationem, cur id fiat, adferre nequeam, fieri omnino neges. Quod_idem facis in divinatione, quam et cernimus ipsi et audimus et legimus et a patribus accepimus. Neque ante philosophiam patefactam, quae nuper inventa est, hac de re communis vita dubitavit, 20 et, posteaquam philosophia processit, nemo aliter philosophus sensit, in quo modo esset auctoritas. Dixi de Pythagora, 87 de Democrito, de Socrate, excepi de antiquis praeter Xenophanem neminem, adiunxi veterem Academiam, Peripate- ) ticos^Stoicos; uiius dissentit Epicurus. Quid vero hoe turpius, / 25 quam quod idem nullam censet gratuitam esse virtutem ? /
85. ratio — „theorie", causa — in één lijn liggen. De astroloog
„principe". vroeg zich dus af, of de lijn,
pulmo incisus — „snede in die op het oogonblik van de
de longen" nl. met het offer- geboorte (van de persoon, wier
mes. Dit gold voor een slecht toekomst voorspeld werd) de
toeken. maan met de aarde verbond in
cur a dextru corvus — Zie § 12. haar verlengde liep door Jup-
(cur).. .faciat ratum „waarom... piter of door Venus.
een goed toeken geeft". sapiens „bij zijn verstand". Is
stella Iovis aut Veneris coniuncta dit partic. of adjectief?
cum luna — d.i. zoo, dat Juppiter 87. unus dissentit Epicurus enz.
of Venus met maan en aarde Zie de Aanm. bij I §5.


Van 87b tot 115 toont Cicero hoe de waarheid van de waarzegkunst wordt bewezen door de oudheid, de plaatsen geschikt voor clivinatio en door de beste staten waarin auspicia en andere voorspellingswijzen in eere stonden.
XL Quis est autem, quem non moveat elarissimis monumentis testata consignataque antiquitas? Calchantem augurem scribit Homerus longe optimum, eumque ducem classium fuisse ad Ilium, auspiciorum credo scientia, non locorum.
88 Amphilochus et Mopsus Argivorum reges fuerunt, sed iidem 5 augures, iique urbis in ora marituma Ciliciae Graecas condiderunt; atque etiam ante hos Amphiaraus et Tiresias non humiles et obscuri neque eorum similes, ut apud Ennium est, Qui sui quaestus caüsa fictas süscitant senténtias,
sed clari et praestantes viri, qui avibus et signis adinoniti 10 futura dicebant; quorum de altero etiam apud inferos Homerus ait 'solum sapere, ceteros umbrarum vagari modo'; Amphiaraum autem sic honoravit fama Graeciae, deus ut haberetur, atque ut ab eius solo, in quo
89 est humatus, oracla peterentur. Quid ? Asiae rex Priamus 15
Calchantem . .. ducem classium Tiresias — blinde ziener in
fuisse ad Ilium. — Ilias 1,69 vlgg. Thebe. Vgl. Homerus Od. X, 494.
88. Amphilochus et Mopsus Argi- Aan Oedipus voorspelde Jjjj, dat
vorum reges fuerunt. — Amphil. hij zijn vader dooden en zijne
was do zoon van Amphiaraüs moeder huwen zou.
cn Eriphyle; hij ging mee naar süscitant sentenlias — proferunl
Troje en werd daar bevriend sententias.
met Mopsus, met wien hij de ah eius solo in t/uo est humatus.— stad Mallus in Cilicië stichtte. Misschien is de relatieve zin Amphiaraüs zelf nam doel aan een in den tekst gekomen verden oorlog tegen Thebe door het klaring van eius, die er door verraad van zijn vrouw Eriphyle, eon lezer aan de kant was bijdie zich door Adrastus met een gezet. Het orakel van Amphigouden halsband liet omkoopen araüs was te Oropus.
Amphiaraüs' verblijf te verra- oracla peterentur. — Pausan. I,
den. Vgl. de nat. deor. II, 7. 34 kqiov O-voavccg xal ia öé'jjia
Amphiaraus. — Zie de vorige hiioai()o><ja.u£voi y.a&evSovaiv &va-
aanteekening. fiévovies SfjZaxjiv óveigaiog.
*


nonne et Helenum filium et Cassamlram filiam divinantes habehat, alterum auguriis, alteram mentis ineitatione et permotione divina? Quo in genere Marcios quosdam fratres, nobili loco natos, apud maiores nostros fuisse scriptum 5 videmus. Quid ? Poluidum Corinthium nonne Homerus et aliis multa et filio ad Troiam profieiscenti mortem praedixisse commemorat? Omnino apud veteres. qui rerum potiebantur, iidem auguria tenebant; ut enim sapere, sic divinare regale ducebant. Testis est nostra civitas, in qua 10 et reges augures et postea privati eodem sacerdotio praediti rem publicam religionum auctoritate rexerunt. Eaque divinationum ratio ne in barbaris quidem gentibus neglecta est, siquidem et in Gallia Druidae sunt, e quibus ipse Divitiacum Haeduum, hospitem tuum laudatoremque, 15 cognovi, qui et naturae rationem, quam rpvaioloylav Graeci appellant, notam esse sibi profitebatur et partim auguriis, partim coniectura, quae essent futura, dicebat, et in Persis augurantur et divinant magi, qui congregantur in fano commentandi causa atque inter se conloquendi, 20 quod etiam idem vos quondam facere Nonis solebatis; nee quisquam rex Persarum potest esse, qui non ante 91 magorum diseiplinam scientiamque perceperit. Licet autenr videre et genera quaedam et nationes huic scientiae deditas. ïelmessus in Caria est, qua in urbe excellit haruspicum 25 disciplina; itemque Elis in Peloponneso familias duas certas habet, Iamidaruin unain, alteram Clutidarum, haru-
89. Marcios quosdam fratres. — Livius noemt slechts van één Marcius (fratres waren hem misschien onbekend) een paar orakelspreuken uit den 2<ie runischen oorlog, bk. XXV, 12. Cicero spreekt trouwens in § 115 ook van één. Men weet van dezen Marcius (Marcii) niets.
Polyidus. —Vgl. Ilias XIII, 663-6(58. Vgl. ook de nat. deor. II, 7.
!»0 Divitiacum. — Vgl. Caes. b.g. VI, 12.
(pvaioXoyiav - „natuurkunde". Dus niet onze physiologie.
magi, qui congregantur in fano — anders Herod. I, c. 131.
91. genera quaedam — „families".
Telmessus. — Zie Herod. I, c. 78. Iamidarum. — Zie Herod. IX,33. Clutidarum. — Zie Her. IX, 33.


spicinae nobilitate praestantes. In Syria Chaldaei cognitione 92 astrorum sollertiaque ingeniorum antecellunt. Etruria autem de caelo tacta scientissime animadvertit eademque interpretatur, quid quibusque ostendatur monstris atque portentis. Quocirca bene apud maiores nostros senatus tuin, cum florebat imperium, decrevit, ut de principum filiis X ex singulis Etruriae populis in disciplinam traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem hominum a religionis auctoritate abduceretur ad mercedem atque quaestum. Phryges autem et Pisidae et Cilices et Arabum natio avium significationibus plurimum obtemperant, quod idem factitatum in Umbria accepimus.
YT TT
QQ ^.c mihi quidem videntur e loc is quoque ipsis qui a quibusque incolebantur, divinationum oportunitates esse
ductaë. Etenim Aecvntii of IRahvlnnii in pamnnmni nafon. 1
tium aequoribus habitantes, cum ex terra nihil emineret, quod contemplationi caeli officere posset, omnem curam in siderum cognitione posuerunt, Etrusci autem, quod religione inbuti studiosius et crebrius hostias immolabant, extorum cognitioni se maxime dediderunt. quodque 2<
propter aëris crassitudinem de caelo apud eos multa fiebant, et quod ob eandem causam multa invisitata partiin e caelo, alia ex terra oriebantur, quaedam etiam ex hominum pecudumve conceptu et satu, ostentorum exercitatissimi interpretes exstiterunt. Quorum quidem vim, ut tu soles dicere. verba ir>sa nrndenter a niainribns nnsita rlpolnrnnf o
Quia enim ostendunt, portendunt, monstrant, praedicunt,
92. tenuitatem — „lage stand".
93. i/ui a quibusque incolebantur. Zie 40.
>le caelo apud eos multa fiebant — d.w. z. meteoren (97).
vim, ut tu soles dicere. — Zie do nat. deor. II, 7.
r/uia enim ostendunt... — Vgl. de nat. deor. V, 7. pracdictiones
vero et praesensiones rerum futurarum, quid aliud declarant nisi hominibus ca ostendi, monstrari, portendi, praedici e.r quo illa osten ta, monstra, portcnta, prodigia dicuntur. In do afleiding dezer woorden vergist Cicero zich.
ostentum on portentum hebben passieve boteekenis en monstrum


ostenta, portenta, monstra, prodigia dicuntur. Arahes 94 auïem et Phryges et Cilices, quod pastu pecudum maxime utuntur campos et rnontes hieme et aestate peragrantes, propterea facilius cantus avium et volatus notaverunt;
5 eademque et Pisidiae causa fuit et huic, nostrae Umbriae.
Turn Caria tota praecipueque Telmesses, quos ante dixi,
quod agros uberrimos maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter fecunditatem fingi gignique possunt, in ostentis animadvertendis diligentes fuerunt. ^
10 ^uis_ vero non videt in optima Jimaue^JUL-JWiMica gg plurimum auspicia et i-eliqua divinandi genera yaluisse?
Quis rex umquam fuit, quis populus, qui non uteretur praedictione divina? neque solum in pace, sed in bello multo etiam magis, quo maius erat certamen et discrimen 15 salutis. Omitto nostros, qui nihil in bello sine extis agunt,
nihil sine auspiciis domi [habent auspicia]; externa videamus: Namque et Athenienses omnibus semper publicis consiliis divinos quosdam sacerdotes, quos [idvteis vocant, adhibuerunt, et Lacedaemonii regibus suis augurem adses20 sorem dederunt, itemque senibus (sic enim consilium publicum appellant) augurem interesse voluerunt, iidemque de rebus maiöribus semper aut Dc'iphis oraclum aut ab Hammone aut a Dodona petebant. Lycurgus quidem, qui 96 Lacedaemoniorum rem publicam temperavit, leges suas 25 auctoritate Apollinis Delphici confirmavit; quas cum vellet Lysander commutare, eadem est proliibitus religione. Atque etiam qui praeerantLacedaemoniis, non contenti vigilantibus curis in Pasiphaae fano, quod est in agro propter urbem,
qui praeerant Lacedaemonii* — nl. do ophoren.
in Pasiphaae fano, quod est in agro propter urbem. In Thalamae 80 stadiën (= ruim 21 /2 uur) van Oetylus, in West-Laconië lag volgens Pausanias XXVI, 11 die tempel van Pasiphaë. Cicero vergist zich dus hier.
is verward met monere, terwijl prodigium afgeleid is van prod en de wortel, die gemeen is aan aio, nego, indigito.
05. senibus — ytQovoia.
90. quas cum vellet Lysander commutare. — Vgl. Nep. Lys. 3. Lysander trachtte te vergeefs orakels om te koopen.


somniandi causa excubabant, quia vera quietis oracla
97 ducebantfAd nostra iam redeo. Quotiens senatus decemviros ad libros ire iussit! quantis in rebus quamque saepe responsis haruspicum paruit! Nam et cuin duo visi soles sunt et cum tres lunae et cum faces, et cum sol nocte 5 visus est, et cum e caelo fremitus auditus, et cum caelum discessisse visum est atque in eo animadversi globi, delata etiam ad senatum labe agri Privernatis, cum ad iniinitam altitudinem terra desedisset Apuliaque maximis terrao motibus conquassata esset (quibus portentis magna populo 10 Romano bella perniciosaeque seditiones denuntiabantur; inque his omnibus responsa haruspicum cum Sibyllae
98 versibus congruebant); quid ? cum Cumis Apollo sudavit, Capuae Victoria? quid? ortus androgyni nonne fatale quoddam monstrum fuit? quid? cum fluvius Atratus 15 sanguine fluxit? quid? cum saepe lapidum, sanguinis non numquam, terrae interdum, quondam etiam lactis imber defluxit? quid? cum in Capitolio ictus Centaurus e caelo est, in Aventino portae et homines, Tusculi aedes Castoris
et Pollucis Romaeque Pietatis: nonne et haruspices ea 20 responderunt, quae evenerunt, et in Sibyllae libris eaedem repertae praedictiones sunt?
XLgg Caeciliae Q. filiae sonjnio modo Marsico bello templum est a senatu Iunoni Sospitae restitutum. Quod quidem '-1 somnium Sisenna cum disputavisset mirifice ad verbum 25
97. decemviros — nl. sacris faciundis.
libros — nl. Sibyllinos.
agri Privernatis. — Privernuni ligt in Latium. In de nabijheid daarvan had Cic. een landgoed.
98. fluvius Atratus — alleen hier genoemd en II, 58.
aedes Pietatis. Deze tempel is 191 v. C. door M'. Acilius Glabrio plechtig aan de godheid beloofd, wegens zijn overwinning op
koning Antiochus bij de Thermopylae, en tien jaar later door zijn gelijknamigen zoon ingewijd. — Liv. XL, 84.
99. modo Marsico bello — „onlangs in den M. oorlog". Het was ruim 40 jaar geleden, toen Cic. dit schreef. — Deze Caecilia wordt ook genoemd in § 4 en 104; de tempel van Iuno Sospita in 4 en de nat. deor. I, 82.


cum r© convenisse, tuin insolontcr, crcdo jil> Epicuroo aliquo inductus, disputat somniis credi non oportere. Idem contra ostenta nihil disputat exponitque initio belli Marsici et deorura simulacra sudavisse, et sanguinem fluxisse, et 5 discessisse caelum, et ex occulto auditas esse voces, quae pericula belli nuntiarent, et Lanuvii clipeos, quod haruspicibus tristissimum visum esset, a muribus esse derosos. Quid, quod in annalibus habemus Veienti bello, cum lacus 100 Albanus praeter modum crevisset, Veientem quendam ad 10 nos hominem nobilem perfugisse, eumque dixisse ex fatis,
quae Veientes scripta haberent, Veios capi non posse, dum lacus is redundaret, et, si lacus emissus lapsu et cursu suo ad mare profluxisset, perniciosum populo Romano; sin autem ita esset eductus, ut ad mare pervcnire non 15 posset, tum salutare nostris fore? Ex quo illa admirabilis a maioribus Albanae aquae facta deductio est. Cum autem Veientes bello fessi legatos ad senatum misissent, tum ex iis quidam dixisse dicitur non omnia illum transfugam ausum esse senatui dicere; in isdem enim fatis scriptum 20 Veientes liabere fore ut brevi a Gallis Roma caperetur,
quod quidem sexennio post Veios captos factum esse videmus.
Saepe etiam et in proeliis Fauni auditi et in rebus turbidis veridicae voces ex occulto missae esse dicuntur; 25 cuius generis duo sint ex multis exempla, sed maxima: Nam non multo ante urbem captain exaudita vox est a luco Vestae, qui a Palatii radice in novam viam devexus
initio belli Marsici, eenigzins anders II, 59: ante M. helium.
Lanuvii — Lanuvium ligt in Latium, bij den mons Albanus. Daar was een beroomde tempel van J uno Sospita.
100. Veienti bello — 406—396. Camillus nam Veii in na een beleg van 10jaar. Vgl. Liv.V c. 15, c. 16 § 8-11, c. 17 §1, c. 19 § 1.
101. Saepe.. . Fauni auditi el... voces — cf. de n. d. II, 6 saepe Faanorum voces exauditae, saepe visae formae deorum cf. III, 15 en de div. 114 Aanm.
a luco Vestae — tempel on woud van Vesta lagen tussclien het forum en den Palatijnschen heuvel nabij de Via Nova.
6


est, ut muri et portae reficerentur; futurum esse, nisi provisum esset, ut Roma caperetur. Quod neglectum tum, cum caveri poterat, post acceptam illam maximam cladem expiatuni est; ara enim Aio Loquenti, quam saeptam videmus, exadversus eum locum consecrata est. Atque 5 etiam scriptum a multis est, cum teriae motus factus esset, ut sue plena procuratio fieret, vocem ab aede Iunonis ex arce extitisse; quocirca Iunonem illam appe latam Monetam. Haec igitur et a dis significata et a nostris maioribus iudicata contemnimus? 10
102 Ncque solum deorum voces Pythagorei observitaverunt, sed etiam hominum, quae vocant omina. Quae maiores nostri quia valere censebant, idcirco omnibus rebus agendis '<juod bonum, faustum, felix fobtunatumque esset j fabantur, rebusque divinis, quae publice fierent, ut faverent 15 linguis', inïperabatur inque teriis imperandis, ut 'limbus et iurgiis se abstineret'. Itemque in lustrand» colon.a ab eo, qui eam deduceret, et cum imperator exercitum, censor populum lustraret, bonis nominibus, qui hostias duc.erent, eligebantur. Quod idem in dilectu consules 20
103 observant, ut primus milos fiat bono uoOi^e. Quae quu em a te" seis et consule et imperatore summa cum religione esse servata. Praerogativam etiam maiores omen iustorum
Mondain - Cic. leidt het van bonis nominibus. — Als goedo monere af, anderen van moneta namen zag men aan a erius, . ,munt) Salvius, Statorius, Longinus,
iudicata - „goedgekeurd" vgl. Victor, als «lechte Curtius,Minu- j
Cic Tusc I, 116 kis et talibus cius, Purius, HostUius.
auetoribus «si confirmant causam 103. praerogativam- nl. centurebus a dis im mor talibus iudicatam. Ham. 't Was die eentune, welke
102. faverent linguis - cf. sedert 241 v. C. in de com.tm
centuriata uit de le klasse van alle
teriis imperandis. Er is sprake tribus als do eerst stemmende
van buitengewone feriae d.w.z. word uitgeloot en met den naam
feriae imperatieae, quas consules van hare tribus werd aangeduid.
vel praetores pro arbitrio pole- Had die tribus een geluk voor-
stalis indicunt. Macr. Sat. I, 16. spellende naam bijv. ede» ia,
Monetam — Cic. leidt het van monere af, anderen van moneta (nmnt).
iudicata — „goedgekeurd" vgl. Cic. Tusc. I, 116 kis et talibus auetoribus usi confinnnnt causam rebus a dis immortalibus iudicatam.
102. faverent linguis — cf. evfprjfittv.
feriis imperandis. Er is sprftko van buitengewone feriae d.w.z. feriae imperativae, quas consules vel praetores pro arbitrio polestalis indicunt. Macr. Sat. I, 16.


comitiorum esse voluerunt. Atque ego exempla ominum XLVI nota proferam: L. Paulus consul iterum, cum ei bellum ut cum rege Perse gereret obtigisset, ut ea ipsa die domum ad vesperum rediit, filiolam suam Tertiam, quae 5 tum erat admodum parva, osculans animum advertit tristiculam. 'Quid est', inquit, 'mea Tertia?quid tristis es?' 'Mi pater', inquit, 'Persa periit.' Tum ille artius puellam conplexus: 'Accipio', inquit, 'mea filia, omen. Krat autem mortuus catellus eo nomine. 10 L. p laccum, flaminem Martialem, ego audivi, cum diceret 104 Caeciliam Metelli, cum vellet sororis suae filiani in matrimonium conlocare, exisse in quoddam sacellum ominis capiendi causa, quod fieri more veterum solebat. Cum virgo staret et Caecilia in sella sederet neque diu ulla 15 vox exstitisset, puellam defatigatam petisse a matertera,
ut sibi concederet, paulisper ut in eius sella requiesceret;
illam autem dixisse: 'V e r o, mea p u e 11 a, t i b i c o n c e d o meas se des'. Quod omen res consecuta est; ipsa enim brevi mortua est, virgo autem nupsit, cui Caecilia nupta 20 fuerat. Haec posse contemni vel etiam rideri praeclare intellego, sed id ipsum est deos non putare, quae ab iis significantur, contemnere.
Quid de auguribusloquar?Tuaepartessunt,tuum inquam, auspiciorum patrocinium debet esse. Tibi App.Claudius augur
dan werd het tegelijk als een Numa Pompilius, heeft voorde
gunstig voorteeken opgevat voor drie goden Juppiter, Mars en
den goeden afloop der volks- Quirinus oigen priesters aan-
vergadoring. Vergelijk Willems, gesteld, die flamines heetten, of
Lo Droit Public Romain pag. 116. voluit /lamines maiores. Er waren
Lucius Paulus(n\. L. Aemilius P.) nl. ook twaalf /la min es minores
sloeg in zijn tweede consultaat waarvan weinig bekend is. Do
koning Perseus van Macedonië maiores moesten patriciërs zijn,
bij Pydna, 168 v. C.; de naam de minores pleboiers.
van dien koning werd in Ro- id ipsum est deos non putare —
nieinschen mond soms Perses Graecisme: &eovg fil/ voplgeiv.
en Persa uitgesproken. 105. Appius Claudius Pulcher
104. flaminem Martialem, — heeft lib)\augurales geschreven,
De tweede Romeinsche koning, opgedragen aan Cicero, die hem


consuli nuntiavit addubitato Salutis augurio bellum domesticuni triste ac turbulentum fore; quod paucis post mensibus exortuni paucioribus a te est diebus oppressum. Cui quidem auguri vehementer adsentior; solus enim multorum annorum memoria non decantandi augurii, sed 5 divinandi tenuit disciplinam. Quein inridebant collegae tui eunique tuin Pisidain, tnm Soranum augurem esse «. dicebant; quibus nulla videbatur in auguriis aut praesensio aut scientia veritatis futurae; sapienter aiebant ad opinionem imperitorum esse fictas religiones. Quod longe secus est; 10 neque enim in pastoribus illis, quibus Romulus praefuit, nee in ipso Romulo haec calliditas esse potuit, ut ad errorem multitudinis religionis simulacra fingerent. Sed difficultas laborque discendi disertam neglegentiam reddidit; nialunt enim disserere nihil esse in auspiciis quani, quid 15
al in §29 hooft genoemd. Veel Soracte, is dezelfde als Apollo:
brieven van Cicero aan hem summe deum, sancli custos Soractis
zijn ons bewaard. Over de divi- Apollo, Vergil. Aen. XI, /85.
natio dacht hij anders dan Cicero Oorspronkelijk werd op dien
(II, 75). berg Voiovis, een oude Italische
addubitato Salutis augurio. — godheid, vereerd. Die werd later
d. w. z. toen men twijfelde, of door do Romeinen geïdentifi-
't salutis augurium gelukvoorspol- ceerd met Apollo, omdat ze
lend was. Dit was een auspicium beide een boog droegen en door
impetrativum: men vroeg nl. de een wolf werden vergezeld. De
goden, of men mocht bidden priesters van dien tempel liepen
voor 'tRom. volk. Cic. zegt in barrevoets op gloeiende kolen,
de leijib. II, 21 augures... disci- 't zij door de godheid gesterkt
plinam tenento sacerdotesque el of na zich met een zalf te hebben
vineta virgetaijue et salutem populi ingesmeerd, die hen voorkwet-
auguranto. suren vrijwaarde. Strabo V, 2,
bellum domesticum triste ac Sorv. ad Aen. XI, 785. Zij waren
turbulentum fore ziet op de Cati- vrij van alle lasten en werden
linarische samenzwering. Hirpi Sorani genoemd: in 1 Sa-
decanUmdi augurii.... discipli• bijnscli is nl. hirpus = lupus
nam, _ Vgl. II, 71. decantare is („wolf'). Vgl. Verg. Aen.VII,690.
„opdreunen". Wissowa Rel. u. Cult. p. 191,241.
Soranum augurem — Sorauus religionis sitnulacra ,.schijn-
of deus S., naar Sora of naar godsdienst".


sit, ediscere?\ Quid est illo auspicio divinius, quod apud 106 te in Mario est? ut utar potissumum auctore te:
Hic Iovis altisoni subito pinnata satelles Arboris e trunco serpent is saucia morsu 5 Subrigit ipsa feris transfigens unguibus anguem Semianimum et varia graviter cervice micantem. Q u e in se intorquentem lanians rostroque
[cruentans
lam satiata animos, iam duros ulta dolores Abicit ecflantem et laceratum adfligit in unda
10 Seque obitu a solis nitidos convertit ad ortus. Hanc ubi praepetibus pinnis lapsuque volantem Conspexit Marius, divini numinis augur, Faustaque signa suae laudis reditusque notavit. Partibus intonuit caeli pater ipse sinistris.
15 Sic aquilae clarum firmavit Iuppiter omen.
106. apud te in Mario — Cic. (= wezel) ruptani de eella Jovis i n hoeft in oen gedicht, ,Marius" medio concetsu palrum misit. getiteld, de daden van C. Marius, reg. 11 praepetibus pinnis - somSulla's tegenstander, beschre veiïT migen: „met snellen wiekslag',
Hot is verloren. anderen; „met gelukvoorspel-
rog. 5 subrigit = surgit. lende vlucht". Zie II, 52.
reg. 6 varia — „bevlekt" nl. reg. 13 reditus — „terugkeer" met bloed. nl. van Marius uit Africa na
reg. 6 graviter — „dreigend", zijn ballingschap.
reg. 6 micantem — „bliksem- reg. 15 aquilae omen. — Do snel bewegend". Trojanen achten (II. XII, 208
reg. 8 animos — „woede". vlgg.) den arend een ongunstig reg. 9 ecflantem — nl. animam. teeken. Terecht vermoedt Thoreg. 9 in unda — in c. abl. na resen, dat het opvatten als een ww. van beweging komt voor: gunstig teekon door Marius Acad. II, 10, 32 naturam accusa, samenhangt met de invoering (juae. in profundo veritatem... van den logioensadelaar door penitus abstruscrit. de fin. V hom in 'tjaar 104, voIgensPlin.
30, 92 (Polycrates)anulum in h. n. X, 5. De slang in desehil-
mari abiecerat. Iul. Obseq. dering van Cic. zal wel Sulla 71 comitia cum ambitiosissime aanduiden; vgl. 72, waar Sulla fierent et ob hoe senatus in Capitolio een slang als een gunstig teeken haberetur, milvus volans mustelam beschouwt. — Vgl. ook Verg.


XLVIII Atque ille Romuli auguratus pastoralis, non urbanus fuit nee fictus ad opiniones inperitorum, sed a certis acceptus et posteris traditus. Itaqae Romulus augiir, ut apud Ennium est, cum fratre item augure
Curantes magna cum cura tum cupientes 5
Regni dant operam simul auspicio augurioque. -j- In monte Remus auspicio se devovet atque
[secundam
Solus avem servat. At Romulus pulcher in alto Quaerit Aventino, servat genus altivolantum. Certabant, urbem Romam Remoramne vocarent. 10 Omnibus cura viris, uter esset induperator. Exspectant; veluti, consul quom mittere signum Volt, om nes avidi speet ant ad carceris oras, 108 Quam mox emi11at pictis e faucibus currus,
Sic exspectabat populus atque ore timebat, 15 Rebus utri magni victoria sit data regni.
Aen. II, 693 (waar Anchises reg. 12 esset — een spondeus,
spreekt, als hij vuur op 't hoofd reg. 12 induperator = impera-
van den jongen Ascanius ziet) tor.
—si pietate meretnur da deinde auxi- reg- 14 carceris. Bedoeld is de
Hum pater, atque haec omine firma, schuur of stal, waar de paarden
107. apud Ennium — Ennius en wagens stonden vlak vóór
vertelde in het eerste bk. van zijn 't signaal klonk tot afrit; dan
Annales dat Romulus en Remus werd ook de dwarsboom weg-
Rome onder auspiciën haddon genomen, die hun tot zoolang
gesticht. Gewoonlijk hoette het, don weg versperde.
dat Romulus voor 't nomen dier reg. 14 oras — de uitgangen
auspiciën den mons Palatinus in den carcer aan den kant der
koos en Remus den Aventinus. renbaan.
Ennius zegt andersom. reg. 15 fauces — dichterlijk
reg. 8 avem — collectief ge- = carceres.
bruikt. reg. 15 pictis — „gekleurd".
reg. 9 servat — Ennius verlengt Misschien had elk rijder zijn
in vormen van ww. soms - at, kleur. (Thoresen).
- et, - it. Eigenlijk was die uitgang 108. reg. 17 utri is genitivus. oorspronkolijk lang. reg. 17 sit data — ofschoon
reg. 10 servat (genus altivol.)— expectabat voorafgaat; dus geen
— observat. consecutio temporum.


Interea sol albus recessit in infera noctis.
Exin candida se radiis dedit icta foras lux,
Et si mul ex alto longe pulcherruma praepes Laeva volavit avis. Simul aureus exoritur sol, 5 Cedunt de caelo ter quattuor corpora sancta Avium, praepetibus sese pulchrisque locis dant. Conspicit inde sibi data Romulus esse priora, Auspicio regni stabilita scamna solumque.
YT TV
Sed ut, unde huc digressa est, eodem redeat oratio: si jqq 10 nihil queam disputare, quam ob rem quidque fiat, et tantum modo fieri ea, quae commemoravi, doceam, parumne Epicuro Carneadive respondeam? Quid, si etiam ratio exstat artificiosae praesensionis facilis, divinae autem paulo obscurior? Quae enim extis, quae fulgoribus, quae por15 tentis, quae astris praesentiuntur, haec notata sunt observatione diuturna. Adfert autem vetustas omnibus in rebus longinqua observatione incredibilem scientiam ; quae
rog. 2 exin ... lux „vervolgens verscheen de schitterende dag door de stralen getroffen" is de letterlijke vertaling; construeer dus: exin se dedit foras lux candida radiis icta.
reg. 5 quattuor — telt hier 2 lettorgropen. 't Gewone ter quaterna is niet gebruikt. duodecim is in een hexameter onmogelijk.
reg. 6 avium is ook 2 lettergrepig. Spr. avjum.
reg. 6 praepetibus — „gclukvoorspellend".
rog. 8 stabilita heeft de laatsto a lang. Bij Ennius kunnen tweo consonanten positie maken ook al staan ze beide in het volgende woord. Het woord is neutr. plur. evenals scamna.
109. ratio exstat artificiosae praesensionis facilis, divinae autem paulo obscurior. Tot dusver werden divinatio artificiosa en divinatio naturalis tegenover elkaar gesteld. Do nieuwe benaming artificiosa praesensio doet al dadelijk vermoeden, dat de medewerking der goden hier onnoodig is. Dit zegt Cic. dadelijk ook quae potest esse etiam sine motu atque impulsu deorum. Het is uit de inleiding duidelijk, hoe de Stoa na Clitomaehus' aanval zich wel moest verklaren over de ratio; daarvoor moest de Stoïsche leer worden verwrongen om 't geloof (of wil men: bijgeloof) to behouden. De verandering is van Posidonius en niet op rekening van Cic. te stellen.


Jr*(<r>'^potèst esse etiaöi snie motu atque inpulsu deorum, cum,
quid ex quoque eveniat, et quid quamque rem significet,
11U crebra animadversione perspectum est. Altera divinatio est naturalis, ut ante dixi; quae physica disputandi subtilitate referenda est ad naturam deorum, a qua, ut 5 doctissimis sapientissimisque placuit, haustos animos et libatos liabemus; cumque onmia completa et referta sint aeterno sensu et mente divina, necesse est cognatione divinorum animorum animos humanos coinmoveri. Sed vigilantes animi vitae necessitatibus servrunt diiunguntque 10
111 se a societate divina vinclis corporis inpediti. Rarum est quoddam genus eorum, qui se a corpore avoccnt et ad divinarum rerum cognitionem cura omni studioque rapiantiy.
Horum sunt auguna non JTvmi impetus, sed rationis humanae;nam et natura futara praesentiunt, ut aquarum 15 eTuvionés et deflagrationem futuram aliquando caeli atque terrarum; alii autem in re publica exercitati, ut de Atheniensi Solone accepimus, orientem tyrannidem multo ante prospicIunVT^quos prudënFes possumus dicere, id
> eslr-prövïdênïes, dlvinqs nullo modo possumus. non 20
plus irpTam^ lVlilesium^ Thalem. qui, ut obiurgatores suos convinceret ostenderetque etiam philosophum, si ei cojnmödïïïrTêsiet, pècuïnanTlScere posse, omnem oleam, ante qïïani flórerè-coepisset, in agro Milesio coëmisse dicitur.
112 AnTmadverterat fortasse quadam scientia olearum uber- 25 tatem fore. Et quidem idem primus defectionem solis,
110. doctissimis sapientissimisque. ïhalen, Thaletem, OaA fjv,
Cic. denkt aan Posidonius. (~)aXrtia.
111. deflagrationem futuram 112. defectionem solis. De zonsalirjuando caeli atque terrarum. — verduistering van 28 Mei 585. ' Do Stoa leerde, dat de wereld Astyages regeerde 594—559. Cic.
bij geregelde tussehenpoozen, noemt niet de zonsverduistering wereldjaren, verbrandde: iy.nv- die Thales volgens Herodotus
q(oois y.óouov. I, 74 heeft voorspeld (30 Sept.
orientem tyrannidem. Solon 610) en die onder de regeering
voorzag Pisistratus' tyrannie. valt van Cyaxares, 633—593,
Thalem — andere accusativi vader van Astyages.


quae Astyage regnante facta est, praedixisse fertur.
Multa medici, multa gubernatores, agricolae etiam L multa praesentiunt, sed nullam earum divinationem voco, ne illam quidem, qua ab Anaximandro physico, moniti 5 Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta linquerent armatique in agro excubarent, quod terrae motus instaret, turn cum et urbs tota corruit et e monte Taygeto extrema montis quasi puppis avolsa est. Ne Pherecydes quidem,
ille Pythagorae magister, potius divinus habebitur quam 10 physicus, quod, cum vidisset haustam aquain de iugi puteo, terrae motus dixit instare. Nee vero umquam 113 animus hominis naturaliter divinat, nisi cum ita solutus est et vacuus, ut ei plane nihil sit cum corpore; quod aut vatibus contingit aut dormientibus. Itaque ea duo 15 genera a Dicaearcho probantur et, ut dixi, a Cratippo nostro; si propterea, quod ea proficiscuntur a natura,
sint summa sane, modo ne sola; sin autem nihil esse in observatione putant, multa tollunt, quibus vitae ratio continetur. Sed quoniam dant aliquid, idque non parvum 20 [, vaticinationes cum somniis], nihil est, quod cum his magnopere pugnemus, praesertim cum sint, qui omnino nullam divinationem probent. Ergo et ii, quorum animi 114 spretis corporibus evolant atque excurrunt foras, ardore aliquo inflammati atque incitati cernunt illa profecto,
medici... gubernatores, agrico- als bron heeft: nee medici, nee
lae. — Met deze 3 vakken werd imperatores, nee oralores.
de divinatio door de Stoici, of Anaximander uit Milete is een
althans Posidonius, gaarne ver- Ion. uatuurphilosoof uit Milete,
geleken; de n. d. II, 12; III, 15 6de eeuw v. C.
do div. I, 24; II, 12, 16, 123. Pherecydes van 't eiland Syros,
Vermoedelijk heeft, nadat Clito- midden 6'1" eeuw.
machus op 't verschil tusschen 113. aut vatibus ... aut dormien-
deze drie en de divinatio had libus zie § 117 en 129.
gewezen, Posidonius trachten quibus vitae ratio continetur
aan te toonen, dat ze er mee „wat een beginsel is voor heel
overeenstemden. Vgl. ook de ons leven" (Thoresen).
oft'. I, 60, waar Cic. Panaetius


quae vaticinantes pronuntiant, multisque rebus inflammantur tales animi, qui corporibus non inhaerent, ut ii, qui sono quoilani vocum et Phrygiis cantibus incitantur. Muitos nemora silvaeque, muitos anines aut niaria commovent, quorum furibunda mens videt ante multo, quae 5 sint futura. Quo de genere illa sunt:
Eheii videte! Iüdicabit inclitum iudicium inter deas tris
[a 1 i q u i s,
Quó i ud icio Lacedae mo 11 ia mü 1 ier, Furiarum
[ü n a, a d v e n i e t. Eodem enim modo multa a vaticinantibus saepe praedicta 10 sunt, neque solum verbis, sed etiam
Versibus, quos olim Fauni vatesque canebant.
115 Similiter Marcius et Publicius vates cecinisse dicuntur; quo de genere Apollinis operta prolata sunt. Credo etiam anhelitus quosdam fuisse terrarum, quibus inflatae nientes 15 oracla funderent.
LI Atque haec quidem vatium ratio est, nee dissiniilis
114. Ph rygiis cantibus. — Het Apollinis operta = .1. oracula. spel op Phrygische fluiten ver- Hottingcr meent, dat men hieroorzaakte soms extase bij de onder een verzameling orakels geloovige aanbidders van Rhea van Apollo te verstaan heeft, Cybele. mogelijk die van Chrysippus
Laceclaemonia muiier — Helena. (II, 115). Bij de onmiddellijk
Furiarum una — Troiae el vooraf besproken orakels van
patriae communis Erinys. Verg. Cassandra, de Fauni, Marcius
Aen. II, 573. en Publicius wordt niet aan ge-
non solum verbis sed etiam ver- schreven documenten gedacht,
sibus — Dus verba beteekent zoomin als in den volgenden
hier „proza", wat door vertaling zin: credo etiam anhelitus etc.
van Adyog begrijpelijk is. Aan een Het is dus wel mogelijk, dat
weggevallen solutis te denkon Cicero geschrevon orakels van
(met Thoresen) is onnoodig. Apollo hoeft bedoeld, maar do
Fauni — Italische boschgoden, samenhang wijst er niot op.
Men geloofde ook aan faunae. atque haec quidem. — Zie 60—
115. Publicius. — Vgl. II, 113. 64 en 122.
Onbekend persoon.


sane somniorum. Nam quae vigilantibus accidunt vatibus, eadem robis dormientibus. Viget enim-animus in somnis liber ab sensibus oinnique inpeditione curarum iacente et raortuo paene corpore. Qui 5 quia vixit ab omni aeternitate versatusque est cum innumerabilibus animis, omnia, quae in natura rerum sunt, videt, si modo temperatis escis modicisque potionibus ita est adfectus, ut sopito corpore ipse vigilet. Haec somniantis est divinatio. Hic magna quaedam exoritur, neque ea 116 10 naturalis, sed artificiosa somniorum [Antiphontis] interpretatio eodemque modo et oraculorum et vaticinationum [sunt enim explanatores, ut grammatici poëtarum]. Nam ut aurum et argentum, aes, ferrum frustra natura divina genuisset, nisi eadem docuisset, quem ad inodum ad eorum 15 venas perveniretur, nee fruges terrae bacasve arborum cum utilitate ulla generi humano dedisset, nisi earum cultus et conditiones tradidisset, materiave quicquam iuvaret, nisi consectionis eius fabricam haberemus, sic cum omni utilitate, quam di hominibus dederunt, ars aliqua coniuncta est, 20 per quam illa utilitas percipi possit. Item igitur somniis, vaticinationibus, oraclis, quod erant multa obscura, multa ambigua, explanationes adhibitae sunt interpretum.
Quo modo autem aut vates aut somniantes ea videant, 117 quae nusquam etiam tune sint, magna quaestio est. Sed 25 explorata si sint ea, quae ante quaeri debeant, sint haec,
116. conditiones wordt door ze leert de verbouwing van Ernesti en Kühner van condire liet graan en hoe men vruchten
afgeleid. Thoresen merkt op: bewaart." Heel andors luidt de „koren wordt immers niet in- nat. deor. II, 146 perspicuum est
gelegd"; evenwel zou men cultus enim quo conpositiones unguen-
op fruges kunnen betrekken en torum, quo ciborum conditiones,
conditio op bacasve. Toch lijkt quo corporum lenocinia proces se-
me Thoresen's opvatting een- rint, waar sprake is van ver-
voudiger; dus van condcre (— be- fijnde beschaving, maar op onze
waren, wegbergen). ,.De godheid plaats niet.
leert de mijnaders vinden, waar consectionis eius fabricam —
goud en zilver en koper schuilt; „de kunst het te bewerken".


* - ..... '/
quae quaerimus, faciliora. Continet enim totam hanc quaestionem ea ratio, quae est de natura deorum, quae a te secundo libro est explicata dilucide. Quam si obtinemus,
stabit illud, quod hunc locum continet, de quo agimus,
esse deos, et eorum providentia mundum administrari, 5 eosdemque consulere rebus humanis, nee soluni universis,
verum etiam singulis. Haec si tenemus, quae mihi quidem non videntur posse convelli, profecto hominibus a dis futura significari necesse est. Sed distinguendum videtur,
quonam raodo. Nam non placet Stoicis singulis 10 iecorum fissis aut avium cantibus interesse doum;
neque enim decorum est nee dis dignum nee fieri ullo pacto potest; sed ita a principio inchoatum esse mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent, alia in extis, alia in avibus, alia in fulgoribus, alia in ostentis, alia in stellis, 15 alia in somniantium visis, alia in furentium vocibus. Ea quibus bene percepta sunt, ii non saepe falluntur; male coniecta maleque interpretata falsa sunt non rerum vitio, sed interpretum inscientia. Hoe autem posito atque concesso, esse quandam vim divinam liominum vitam conti- 20 nentem, non difficile est, quae fieri certe videmus, ea qua ratione fiant, suspicari. Nam et ad hostiam deligendani potest dux esse vis quaedam sentiens, quae est toto confusa mundo, et tum ipsum, cum immolare velis,
117. a te secundo libro (do nat. II, 12 en 167; III, 86, 90, 93.
deor.) est explicata dilucide. lil. ad hostiam deligendam potest § 75. dux esse vis quaedam sentiens quae
nam non placet Stoicis — of. est toto confusa mundo. cf. n. d.
n. d. II, 167 magna di curant, I, 39; II, 12 do div. I, 16, 79.
parva neglegunt. III § 6 at enim In II, 35 waar (uit Clitomachus)
minora di neglegunt. Ib. 90 non de Stoicijnsche leer ad hostiam
animadvertunt omnia di. 93 non deligendam ducem esse vim quan-
curat singulos hommes.... dicitis dam sentientem atque divinam,
non omnia deos persequi. quae toto confusa mundo sit is
118. Ea quibus bene percepta geciteerd, zien we weer hoe sunt ii non saepe falluntur. — Posidonius te werk ging. EvenVgl. I, 24, 60 en 124 de n. d. als hij in de bepaling van divi-


extorum fieri mutatio potest, ut aut absit aliquid aut supersit; parvis enim momentis multa natura aut adfingit aut mutat aut detrahit. Quod ne dubitare pos- 119 simus, maximo est argumento, quod paulo ante interi5 turn Caesaris contigit. Qui cum immolaret illo die, quo primutn in sella aurea sedit et cum purpurea veste processit, in extis bovis opimi cor non fuit. Num igitur censes ullum animal, quod sanguinem habeat,
sine corde esse posse ? "j- Qua ille rei novitate perculsus,
nalio inlaschte het woord pulantur (zie inleiding en § 9), terwijl Chrysippus nog gezegd had earum rerum divinationem esse quae es sent forluitae (II, 113), voegde Posid. ook hier voorzichtig potest in, ofschoon dit Cicero's aandacht ontging; immers II, 35 schrijft deze Clitoniachus af, ontleent aan diens werk de daar geciteerde definitie van Chrysippus en Antipator, en voegt den naam Posidonius in zonder te bedenken, dat de laatste zei potest esse vis quaedam sentiens. Vergelijk ook I, 38 potest autem vis illa terrae, quae mentem Pythiae divino adflatu concitabat evanuisse vetustate, ut quosdam evanuisse el exaruisse amnes aut in alium eursum contortos et de/lexos videmus. Sed, ut vis acciderit. Vooral die 4 laatste woorden zijn karakteristiek, als men II, 117 ziet hoe loco cum uryuentur, evanuisse aiuntvetustate vim loei eius unde anhelitus ille territe fieret quo Pythia menie incitata oracula ederet, waar geen potest is ingelascht. Het is onmogelijk dit potest aan Cicero's
vinding toe te schrijven (het kan geen toeval zijn, dat het in 't eerste boek er telkens bij staat, maar in 't tweede niet), het is van Posidonius, al weten wij 't Grieksclie woord niet, dat deze gebruikte. In II, 117 schrijft Cicero weer Clitomachus af, die van Posidonius' leer niets afwist.
Voor de vis quaedam sentiens vergelijke men de nat. deor. I, 39: Chrysippus .. . ait... vim divinam in ratione esse positam et in universae naturaer animo atque mente, ipsumque mundum deum dicit esse et eius animi fusionem nniversam.
parvis enim momentis — „niet weinig moeite immers".
119. interitum Caesaris. — 15 Maart 44 v. C. nadat Cicero de nat. deor. had geschreven en voor hij de div. was begonnen.
qua ille rei novitate perculsus is niet door Cicero gezegd, want Caesar was niet perculsus, wel Spurinna. Vgl. Sueton. Caes. e. 77. De eenvoudigste coniectuur is die van Moser, welko voorstelt te lezen: qua ille re non ita est perculsus.
m


cum Spurinna diceret timendum esse, ne et consilium et vita deficeret; earum enim rerum utramque a corde proficisci. Postero die caput in iecore non fuit. Quae quidem illi portendebantur a dis immortalibus, ut videret interitum, non ut caveret. Cum igitur eae partes in extis non 5 reperiuntur, sine quibus victuma illa vivere nequisset, jjj. intellegendum est in ipso immolationis tempore eas partes, 120, qnae absint, interisse. Eademque efficit in avibus divina mens, ut tum huc, turn illuc volent alites, turn in hac, tum in illa parte se occultent, tum a dextra, tum a 10 sinistra parte canant oscines. Nam si animal omne, ut vult, ita utitur motu sui corporis, prono, obliquo, supino, membraque, quocumque vult, fleetit, contorquet, porrigit, contrahit eaque ante efficit paene, quam cogitat, quanto 1211 id deo est facilius, cuius numini parent omnia! Idemque 15 mittit et signa nobis eius generis, qualia permulta historia tradidit, quale scriptum illud videmus: si luna paulo ante solis ortum defecisset in signo Leonis, fore ut [armis] Dareus et Persae ab Alexandro et Macedonibus proelio vincerentur Dareusque moreretur, et, si puella nata 20 biceps esset, seditionem in populo fore, corruptelam et adulterium domi, et, si muiier leonem peperisse visa esset, fore ut ab exteris gentibus vinceretur ea res publica, in qua id contigisset. Eiusdem generis etiani illud est,
Spurinna was do haruspex, dio Caesar waarschuwde voor de idus van Maart.
caput (in iecore) was oen deel van de lever, dat niet door ziekte ontstond maar in gezonde dieronlichamen werd gevonden: oen stuk bovenaan gelegen, rond en met knobbels. Zie Plinius XI, 37, 73, 189.
120. alites zijn vogels, wier vlucht beteekenis heeft voor do toekomst.
oscines zijn vogels, wier geluid bet. heeft voor de toekomst.
121. si luna... — Die maansverduistering gebeurde in don nacht van 20 op 21 Sept. 331, de slag bij Gauganiela had plaats 1 Oct. Vgl. Arrian. Anab III, 7, C en Curt. IV, 10, 39. Volgens Curtius meenden de Egyptische waarzeggers, dat de zon do Grieken beduidde en de maan Perzen; zie Herodot. VII, 37.


quod scribit Herodotus, Croesi filium, cum esset infans, locutum; quo ostento regnum patris et domum funditus concidisse. Caput arsisse Servio Tullio dormienti quae historia non prodidit? /~Ut igitur, qui se tradidit quieti 5 praeparato animo cum bonis cogitationibus, tum rebus ad tranquillitatem adcommodatis, certa et vera cernit in somnis, sic castus animus purusque vigilantis et ad astrorum et ad avium reliquorumque signorum et ad extorum veritatem est paratior.
. LIV
10 Hoe nimirum est illud, quod de Socrate accepimus, ^2 quodque ab ipso in libris Socraticorum saepe dicitur,
esse divinum quiddam, quod öctifióviov appellat, cui semper ipse paruerit numquam impellenti, saepe revocanti. Et Socrates quidem (quo quem auctorem meliorem quae15 rimus?) Xenophonti consulenti, sequereturne Cyrum, posteaquam exposuit, quae ipsi videbantur: 'E t nostrum quidem', inquit, 'humanum est consilium; sed de rebus et obscuris et incertis ad Apollinem censeo referundum', ad quem etiam Athenienses 20 publice de niaioribus rebus semper retfcylerunt. Scriptum 123 'r est item, cum Critonis, sui familiaris, oculum alligatum vidisset, quaesivisse, quid esset; cum autem ille respondisset in agro ambulanti ramulum adductum, ut remissus esset, in oculum suum recidisse, tum Socrates: 'Non 25 enim paruisti mihi revocanti, cum uterer, qua soleo, praesagitione divina.' Idem etiam Socrates, cum apud Deliuin male pugnatum esset Lachete praetore fugeretque cum ipso Lachete, ut ventum est in trivium,
quod scribit Herodotus — nl. I, 85 vgl. Geil. N. A. V, ï>, 1-4. infans — „stom".
caput arsisse Servio Tullio — Liv. I, 39 Flor. I, 6, 1.
122. Saifióviov, cui... paruerit numquam impellanti, saepe revocanti — Zoo ook Plato Theag. p. 128 D Apol. p. 31 D, anders
Xenophon Mem. I, 1, 4, waar het Saifióviov ook heet aan te sporen.
123. apud Deliuni. Bij D., eigenlijk een heiligdom van den Delisehen Apollo,in Boeotië, werden in 424 de Atheners dooide Boeotiërs verslagen. Hier redde Alcibiades Socrates' loven.


eadem, qua ceteri, fugere noluit. Quibus quaerentibus, cur non eadem via pergeret, deterreri se a deo dixit; cuni quidem ii, qui alia via fugerant, in hostium equitatura inciderunt. Permulta conlecta sunt ab Antipatro, quae mirabiliter a Socrate divinata sunt; quae praeter- 5 mittam; tibi enim nota sunt, mihi ad commemorandum 124 non necessaria. Ulud tarnen eius philosophi magnificum ac paene divinum, quod, cum impiis sententiis damnatus esset, aequissimo animo se dixit mori; neque enim domo egredienti neque illud suggestum, in quo causam dixerat, io ascendenti signum sibi ullum, quod consuesset, a deo quasi mali alicuius inpendentis datum.
LV Equidem sic arbitror, etiamsi multa fallant eos, qui aut arte aut coniectura divinare videantur, esse tarnen divinationem; homines autem, ut in ceteris artibus, sic 15 in hac posse falli. Potest accidere, ut aliquod signum dubie datum pro certo sit acceptum, potest aliquod latuisse aut ipsuin, aut quod esset illi contrarium. Mihi autem ad hoe, de quo disputo, probandum satis est nonmodo plura, sed .etiam pauciora divine praesensa et praedicta 20 reperiri. 
Van 125 tot het einde leidt Cicero op gezag van Posidonius de waarheid der divinatio af uit de godheid, het fatum en de natuur, terwijl liij (of liever Quintus) de spreuk-waarzeggers en de geestenbezweringen afkeurt.
125 Quin etiam hoe non_dubitans dixerim, si unum aliquid ita sit praedictum praesensumque, ut, cum evenerit, ita cadat, ut praedictum sit, neque in eo quicquam casu et fortuito factum esse appareat, esse certe divinationem, 25 idque esse omnibus confitendum.
Quocirca primum mihi videtur, ut Posidonius facit, a
124. etiamsi multa fallant. —Zie do eerste aanteekening bij 1,118.


deo, de quo satis dictum est, deinde a fato, deinde a natura vj_s omnis diviuandi ratioque repetenda. Pieri igitur omnia fato ratio cogit fateri. .Fatum autem id appello, quod Graeci el/uaQ/tévtjv, id est ordinem seriem5 quo causarum, cum causae causa nexa rem ex se gignat. Ea est ex omni aeternitate fluens veritas sempiterna. Quod cum ita sit, nihil est factum, quod non futurum fi^rit, eodemque modo nihil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intellegitur, 126 10 ut fatum sit non id, quod supergtitiose, sed id, quod physice dicitur, causa aetema rerum, cur et ea, quae praeterierunt, facta sint et, quae instant, fiant et, quae sequuntur, futura sint. Ita fit, ut et observatione notari possit, quae res quamque causam plerumque consequatur,
15 etiamsi non gemper (nam id quidem adfirmare difïicile
est), easdemque causas veri simile est rerum futurarum cerni ab iis, qui aut per furorem eas aut in quiete videant.
125. nihil est factum quod non vreemd dat Cic. in §9 van de
futurum fueril. — Of Posidonius fato tegon Chrysippus polemi-
dit strikt doorvoerde is onzeker, seert alsof die 't streng
want zijn speciale meening over doorvoert, dus op de hand staat
't fatum, die vermoedelijk in van Democritus enz.) vgl. de
den aanvang van 't boek de fato 1. Waarom juist de wil
fato stond, is verloren door de geen oorzaak had, scheen Chr.
lacune aldaar. De fato 39 zegt niet duidelijk te zeggen: dum
Cicero, dat Democritus, Heracli- autem verbis utilur suis, dela-
tus, Lmpedocles, en Aristoteles bitur in eas difficultates, ut neces-
censeret omniet ita fato fieri ut sitaton fati confirmet invitus. Ver-
id fatum vim neeessitutis adferret, moedelijk zal Posidonius met
terwijl anderen den mensche- zijn onderscheid tusschen zaken,
lijken wil niet oorzakelijk be- waaraan ieder oen oorzaak toe-
Paald achtten: altera (s\ententia) kende en res quae fortuitae esse
eorum quibus viderentur sine ullo putantur op dit punt niet voel
fato esse animorum motus voluntarii duidelijker zijn geweest (zie
en daartoe behoort dan ook Inleiding).
Chrysippus, doch zóó dat hij 126. causa = causarum series
tusschen beide opinies het mid- of causarum continuatio. Zie de
don wilde houden. (Het is zeer nat. door. I, 55.


jJI Praeterea cum fato omnia fiant, id quod alio loco ostendetur, si quis mortalis possit esse, qui conligationem causarum omnium perspiciat animo, nihil eum profecto fallat. Qui enim tenoat causas rerum futurarum, idem necesse est omnia teneat, quae futura sint. Quod cuni 5 nemo facere nisi deus possit, relinquendum est homini, ut signis quibusdam consequentia declarantibus futura praesentiat. Non enim illa, quae futura sunt, subito exsistunt, sed est quasi rudentis explicatio sic tra«iuctio temporis nihil novi efficientis et primum_quidque replicantis. 10 Quod et ii vident, quibus naturalis divinatio data est, et ii, quibus cursus rerum observando notatus est. Qui etsi causas ipsas non cernunt, signa tarnen causarum et notas cernunt; ad quas adhibita memoria et diligentia et monumentis superiorum efficitur ea divinatio, quae artificiosa 15 dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum signorumque caef 128 lestium. Non est igitur, ut mirandum sit ea praesentiri a divinantibus, quae nusquam sint; sunt enim omnia, sed tempore absunt. Atque ut in seminibus vis inest earum rerum, quae ex iis progignuntur, sic in causis 20 conditae sunt res futurae, quas esse futuras aut concitata mens aut soluta somno cernit aut ratio aut coniectura praesentit. Atque ut ii, qui solis et lunae reliquorumque siderum ortus, obitus motusque cognorunt, quo quidque tempore eorum futurum sit, multo ante praedicunt, sic, 25 qui cursuni rerum eventorumque consequentiam diuturnitate pertractata notaverunt, aut semper aut, si id difticile
127. alio loco. — Volgens de rudentis explicatio. — Ook over-
voorrede van het boek de fato drachtelijk wordt y.dAws(= touw)
was Cic. eerst van plan 2 boeken gebruikt in 't Gr. :idvia v.dXtov
aan het fatum te wijden, waar- ixieiveiv „alle krachten inspan-
schijnlijk in 't oerste verdedi- nen". (Doch die Gr. spreekwijze
gend in het tweede aanvallend, beteekent heel iets anders).
zoodat alio loco op het eerste primum quidque — „het een
zou slaan. Daar Cic. later zijn na het ander".
plan wijzigde, zoekt men zoo'n 128. pertractata is noutr. plur. plaats nu te vergeefs.


est, plerumque, quodsi ne id quidem eonceditur, non numquam certe, quid futurum sit, intellegunt. Atque haec quidem et quaedam eiusdem modi argumenta, cur sit divinatio, ducuntur a fato.
5 A natura autem alia quaedam ratio est, quae docet, ^29 quanta sit animi vis seiuncta a corporis sensibus, quod maxime contingit aut dormientibus aut mente permotis. Ut enim deorum animi sine oculis, sine auribus, sine lingua sentiunt inter se, quid quisque sentiat, (ex quo fit, 10 ut homines, etiam cuin taciti optent quid aut voveant, non dubitent, quin di illud exaudiantj sic animi hominum, cum aut somno soluti vacant corpore aut mente permoti per se ipsi liberi incitati moventur, cernunt ea, quae permixti cum corpore animi videre non possunt. Atque 130 15 hanc quidem rationem naturae difficile est fortasse traducere ad id genus divinationis, quod ex arte profectum dicimus, sed tarnen id quoque rimatur, quantum potest, Posidonius. Esse censet in natura signa quaedam rerum futurarum. Etenim Ceos accepimus ortum Caniculae 20 diligenter quotannis solere servare coniecturamque capere, ut scribit Ponticus Heraclides, salubrisne an pestilens annus futurus sit. Nam si obscurior et quasi caliginosa stella extiterit, pingue et concretum esse caelum, ut eius adspiratio gravis et pestilens futura sit; sin inlustris et 25 perlucida stella apparuerit, significari caelum esse tenue purumque et propterea salubre. Democritus autem censet 131 sapienter instituisse veteres, ut hostiarum immolatarum inspicerentur exta; quorum ex habitu atque ex colore tum salubritatis, tum pestilentiae signa percipi, non 30 numquam etiam, quae sit vel sterilitas agrorum vel fertilitas futura. Quae si a natura profecta observatio atque usus agnovit, multa adferre potuit dies, quae animad-
129. a natura (nl. animi) — 130. Ponticus Heraclides. —
van de natuur als punt van Zie I, 4ö.
uitgang. caelum .... eius adspiratio. —
animi vis — animus. Zie I, 79.


vertendo notarentur, ut ille Pacuvianns, qui in Chryse physicus inducitur, minime naturani reruni cognosse videatur:
...nam isti qui linguam avium intéllegunt Plusque é x alieno iécoro sapiunt quani éx suo, Magis aüdi<hidu 111 quani aüscultanduni cénseo. 5
Cur ? quaoso, cum ipse paucis interpositis versibus dicas satis luculente:
Qu 1 dqu id est hoe, ó 111 nia a ni 111 at, f ó r 111 a t, a 1 i t,
[augét, creat, Sépelit recipitque in sese oninia omniumque
[i d é ni s t pater, Indidemque eadem aéque oriuntur de integro
[atque eodem ócidunt. c. 10 Quid est ïgitur, cur, cum domus sit omnium una, eaque communis, cumque animi hominum semper fuerint futurique sint, cur ii, quid ex quoque eveniat, et quid quamque rem significet, perspicere non possint? Haec habui, inquit, Lvm de divinatione quae dicerem. 15
132 Nunc illa testabor, non 111e sortilegos neque eos, qui quaestus causa hariolentur, ne psychoniantia quidem, quibus Appius, amicus tuus, uti solebat, agnoscere; non habco denique nauci Marsuni augurem, non vicanos haruspices, non de circo astrologos, non Isiacos coniectores, non interpretes 20 somniorum; non enim sunt ii aut scientia aut arte diviui,
Séd superstitiósi vates inpudentesque harioli Aut inertes aüt insani aut quibus egestas imperat,
131. Chnjse — abl. van Chryses, Marsum. De Marsi golden voor
titel eener tragedie door Pacu- bijgoloovig en waren als toove-
vius geschr. Zie I, 24. naars bekend; zie Gellius N. A.
ex suo... (iecore) — terwille van XVI, 11.
de woordspoling wordt iecus als de circo astrologos — waarde zetel van 't verstand genoemd, zeggers, die bij den circus waren "«/ut/ — nl. Quintus. wegens de menigte mensehen, 182. psychomantia — neutr. die er kwamen.
pl. „plaatsen voor geestenbe- Sed superstitiosi enz. — fragm.
zwering . uit Ennius' Telamon, waar hij


Qui sibi semitam non sapiunt, alteri monstrant
[v i a m ;
Quibus divitias póllicentur, ab iis drachuniam
[ipsi petunt. De his divitiis sibi deducant drachuniam,
[r e d d a n t cetera.
Atque haec quideni Ennius, qui paucis ante versibus 5 esse doos censet, sed eos non curare opinatur, quid agat humanum genus. Ego autem, qui et curare arbitror et monere etiam ac niulta praedicere, levitate, vanitate, malitia exclusa divinationem proboJQuae cum dixisset Quintus, Praeclare tu quidem, inqiïam, paratus . . .
L.IBER II.
II, 1—8. Cicero houdt een voorrede over zijn philosofische studiën en werken en prijst de wijsbe ge e r te z ijn me d e b u r g crs aan om d e n troont,— dien ze geeft tegen de droevige politieke toestanden.
10 Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, quanam * re possein prodesse quani plurimis, ne quando intermitterem consulere rei publicae, nulla niaior occurrebat, quam, si optimarum artium vias traderem meis civibus; quod conpluribus iam libris me arbitror consecutum. Nam 15 et coliortati sumus, ut maxime potuimus, ad philosophiae studium eo libro, qui est inscriptus Hortensius, et, quod genus philosophandi minime adrogans maximeque et con-
Sophooles' Aiax vs. 1036 volgde: bewaard, maar veel kan niet
èyui /Atv av Kal ravia Kal tu ontbreken.
travi' del (pdaKoifi O.V
firjXavdv 0-eovg. 1. Hortensius schreef Cicero
Het boek is niet volledig in 45, maar deze is bijna geheel


stans ct elogans arbitraremur, quattuor Academicis libris
2 ostendimus. Cumque fundamentum esset philosophiae positum in limbus bonorum et maloruni, perjnirgatus est is locus a nobis quinque libris, ut, quid a quoque, ct quid contra quemque philosophum diceretur, intellegi 5 posset. Totidem subsecuti libri Tusculanarum disputationum res ad beate vivendum maxime necessarias aperuerunt. Primus enim est de contemnenda morte, secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, quintus eum locum 10 conplexus est, qui totam philosophiam maxime inlustrat; docet enim ad beate vivendum virtutem se ipsa esse I
3 contentam. Quibus rebus editis tres libri perfecti sunt de natuia deorum, in quibus omnis eius loei quaostio continetur. Quae ut plane esset cumulateque perfecta, de 15 divinatione ingressi sumus his libris scribere; quibus, ut est in animo, de fato si adiunxerimus, erit abunde satis
verloren. Cicero verdedigde gericht, terwijl op de overeen-
daarin de philosofie tegen Hor- komst tusschen Stoa, Acadomio
tensius en moedigde de Eomei- en Peripatetici onderling nadruk
nen aan tot wijsgeerige studiën, wordt gelegd.
H. was een groot redenaar, libri Tmtéukmarum -"-prfnftir
acht jaar ouder dan Cicero. „urn (5 bkn) geschreven na de
2. quattuor Academicis libris — finibus en vóór de divinatione,
geschr. in 45. Ze handelden behandelt practische philosofie.
over de leer der Nieuwere Aca- 3. de natura deorum (3 bkn) in
demio. 't Is eerst in twee, later 44 geschreven; het eerste bevat
in vier boeken bewerkt. Wij Epicureïsche leerstellingen naar
hebben het 2<ie boek van de Phaedros' ncqï êeöjv, het tweede
eerste bewerking en het le van Stoïsche van Cleanthes en Chry-
de tweede bewerking benevens sippus; het derdo denkbeelden
eenige fragmenten over theo- der Academici. Voor de Stoïsche
retische logica en geschiedenis leer gebruikte Cicero Posidonius'
dor philosofie van Socrates tot 71. &e&v en voor 't laatste boek
Arcesilaüs. vooral Clitomachus.
de finibus bonorum et maloruni de divinatione. Zie de inleiding.
(5 bkn) is ook in 45 geschreven: de fato is niet ongeschonden
nover hot hoogste goed en bewaard. Het is kort na de div.
t grootste kwaad", tegen de Stoa geschreven.


factum toti huic quaestioni. Atque bis libris adnumerandi simt sex de re publica, quos tuin scripsimus, cum gubernacula rei publicae tenebamus. Magnus locus philosopliiaeque proprius a Platone, Aristotele, Theophrasto 5 totaque Peripateticorum familia tractatus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam? quae mihi quidem ipsi sane aliquantum medetur, ceteris iteni multum illani profuturam puto. Interigctus est etiam nuper liber is, quem ad nostrum Atticum de senectute misimus; in 10 primisque, quoniam philosophia vir bonus efïicitur et fortis, Cato noster in horum librorum numero ponendus est. Cumque Aristoteles itemque Theophrastus, excellentes 4 viri cum subtilitate, tum copia, cum philosophia dicendi etiam praecepta coniunxerint, nostri quoque oratorii libri 15 in eundern librorum numerum referendi videntur. Ita tres crunt de oratore, quartus Brutus, quintus orator.
Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus animo II sic parati, ut, nisi quae causa gravior obstitisset, nullum
(libri) sex de republica, ge- vóór do div. geschreven, ook schreven + 53 telde oorspr. 6 Cato Maior getiteld, moet onderhoeken, waarvan vroeger alleen scheiden worden van Cato noster, een deel, nl. het Somnium Seri- een lofrede op Cato van Utiea. pionis bekend was, tot Angelo De even te voren genoemdo Maiin 1822ineenVaticaanschen Attieus is dezelfde, die uit de palimpsest ongeveer een kwart levensbeschrijving van Nepos deel van het oorspronkelijke ons goed bekend is, doordat hij weervond en later publiceerde, een even intieme vriend van C'ic. schildert daarin den ideaal- Nepos was als van Cicero, van-
staat, terwijl ook eigenaardig- daar deze opdracht ad Atticum.
heden aan den Romeinschen staat zijn ontleend.
Theophrastus uit Eresus op Lesbos, geb. 302, een peripateticus, doch ook leerling van Plato.
de Consolatione schreef Cicero in 45, als troost over den dood van zijn dochter Tullia (76—45).
de senectute, na de nat. deor. en
4. dicendi praecepta = rhetorica.
(libri) tres de oratore in den vorm van een gesprek.
Brutus sive de Claris Oratoribus liber is in 46 geschr. en behelst een geschiedenis der Romeinsche redenaars.
orator schildert den idealen redenaar.


ÏÏ7fa° 1rUm/SS° pat0remur' qui n°n Latinis litteris
•'~'a US Pateret{Quod enim munus roi publicae adferro mams mel.usve possumus, quam si docemus atque erudimus
miibus' 7' f PraeSertim moribus «tque temporibus,
/<• k \a Pj° pSa est' ut omnium opibus refrenanda 5
IS 5 afcp,, „„ sit Ncc VOTo a effic. ^ «
L f l"" q",d,im a^u'eM®ötee se ad
! Udl» "««rtant. Panci quorllm t>mm
re public. ],te_p,ter, poterit jndu_strii^ Equidem ex i j o „ n, Wu.n io me. qu. ^ ^
''b"s '"''lï'"-""'; quorum studio legend! me»m
ouid , r8bOTe°«»» » ««. ineitat,,,; quo8
qu,de,u plure., qnam reb„,, csse cognoyi
dctjl 1 r.""*1"6 hominib™ gloriosnm, ut Oraoei, 6 ; n°" «e'™';q»«d»dsequ»rprofeet», 15
6 « inetituta porfeeero. Ae mihi quide.n explieandL philo^
Sr*"" "dtU,i' <™U' 8">™ eivitati,, enminLni. civilibus nee t„e„ „le0 „„„ „m pub|icMn ^ ^
■gore petera,„ „oc, ,,uiJ p„eiu,_ quod ^ -
cmt agerem „perieba,,,. Dabunt igitur TO„iw»
innnbT! rVf P°'iU' lmhcl"'",' «nod' """>
po es a e ros publica, neque ego me abdidi nequê
ZZrmrJXi ita homini Lt
en,ponbus natas. neqne porro ita ant adnl.tu» ,„t „dmi. la us fortanam «urn ,Ju.nl,s u, mo nioa(, p,ollJlorol H s
" at°n0 Phllosophiaque didiceram, naturales
a nrinc -l 1 C°nVe-rS,ones rer'»» Publicanim, ut oae tu.n principibus tenorontur, turn a populis, aliquando a singulis.
5. pauci utinani. — .Tiiisf i1(,t «,, •» ». ...
ooigpkeordo l..,t Oio T "i n ' , 
s 1. w,?- rrr- - VeL »»'•
e, ' "t'ur. 1, D Vlffc
swi ait we-
quorum studio legen,Ji meum P'


Quod cum accidisset nostrae rei publicae, tuin pristinis 7 orbati muneribus baoc studia ronovare coepimus, ut et animus niolestiis hac potissimum re levaretur et prodcssemus civibus nostris, qua re cumque possemus. In libris 5 enim sententiam dicebamus, contionabamur, philosopbiam nobis pro rei publicae procuratione substitutam putabamus. Nunc quoniam do ro publica consuli coepti sumus, tribuenda ost opera rei publicae, vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda, tantum huic studie^ relinquendum, quantuin 10 vacabit a publico ofticio et munere. Sed haec alias plnribus; nunc ad institutam disputationeni revortamur. ƒ
Van 8—21 betoogt Cicero, dat divinatio niets hoeft uit te staan niet zintuiglijke waarneming noch met kunst of politiek, zoodat er geen terrein is voor divinatio. Als verder de toekomst toevallig is, kan niets voorspeld worden. Als alles voorbestemd is, geeft zo niets, want wat voorbestemd is, gebeurt toch. Uitzonderingen op 'l f»tum zijn ondenkbaar en dan zouden we ook geen divinatio hebben.
Nam cuni de divinatione Quintus frater ea disseruissct, 111 quae superiore libro scripta sunt, satisque ambulatum 8 videretur, tum in bibliotheca, quae in Lycio est, adsedimus. Atque ego: Adcurate tu quidem, inquam, Quinte, et Stoice
7. quod cum accidisset nostrae woners van Rhegium of hij
rei publicae — cf. do n. d. I, 7—9. niet te Rome zou komen. Vgl.
in libris enim enz. Evenals Sander. Quaest. de Cic. libris
vroeger op het forum over staat- quos scr. de div.: pag. 2 tot 4 kunde spreekt Cicero'^in do
boeken nu over pïlosofie. 8. satisque ambulatum videretur.
nunc quoniam de republica con■ Cic. en zijn broer redeneerden
suli coepti sumus. — Volgens immers op de wijze der Peri-
epist. ad Att. XVI, 7 kreeg Cicero patetici al wandelende; zie lib.
< Augustus 44 bericht van be- I, 8.


Stoicorum sententiam defendisti, quodque me maxime delectat, plurimis nostris exemplis usus es, ct iis quidem claris et inlustribus. Dicendum est mihi igitur ad ea, quae sunt a te dicta, sed ita, nihil ut adfirmem, quaeram omnia, dubitans plerumque et mihi ipse diffidens. Si enim aliquid g certi haberem, quod dicerem, ego ipse divinarem, qui esse 9 divinationem nego. Etenim me movet illud", quod in primis Carneades quaerere solebat, quarumnam re rum divinatio es set, earunine, quae sensibus perciperentur. At eas quidem cernimus, audimus, gustamus, olfacimus, tan- 10 gimus. Num quid ergo in his rebus est, quod provisione aut permotione mentis magis quam natura ipsa sentiamus? aut num nescio qui ille divinus, si oculis captus sit, ut Tiresias fuit, possit, quae alba sint, quae nigra, dicere aut, si surdus sit, varietates vocum aut modos noscere ? 15 Ad nullam igitur earum rcrum, quae sensu accipiuntur, divinatio adhibetur. Atqui ne in iis quidem rebus, quae arte tractantur, divinatione opus est. Etenim ad aegros non vates aut hariolos sed, medicos solemus adducerc. nee vero, qui fidibus aut tibiis uti volunt, ab haruspicibus 20
lU accipiunt earum tractationem, sed a musicis. Eadein in litteris ratio est reliquisque rebus, quarum est disoiplina. Num censes eos, qui divinare dicuntur, posse respondere, sol maiorne quam terra sit an tantus, quantus videatur? lunaque suo lumine an solis utatur ? sol, luna quem 25 motum habeat ? quem quinque stellae, quae errare dicuntur? Nee baec, qui divini habentur, profitentur se esse dicturos, nee eorum, quae in geometria describuntur, quae vera, quae falsa sint; sunt enim ea mathematicorum, non hariolorum. a(J
IV De illis vero rebus, quae in philosophia versantur, num quid est, quod quisquam divinorum aut respondere soleat aut consuli, quid bonum sit, quid malum, quid neutrum?
10. stellae r/uae errare dicuntur quod behoort zoowel bij consuli „planeten", JiAavao&ai, als bij respondere.


«unt enim haec progria philosophorum. Quid? de officio 11 num quis haruspicem consulit, quem ad modum sit eum fratribus, cura amicis vivendum ? quem ad modum utendum pecunia, quem ad modum honore, quem ad modum 5 imperio ? Ad sapientes haec, non ad divinos referri solent. /$■ Quid ? quae a dialfipticis aut a physicis tractantur, num quid eorum divinari potest? unusne mundus sit an plures, quae sint initia rerum, ex quibus nascuntur omnia: physicorum est ista prudentia. Quo modo autem mentientem, 10 quem ipevdóftsvov vocant, dissolvas aut quem ad modum soriti resistas (quem, si necesse sit, Latino verbo liceat aeervalem appellare; sed nihil opus est; ut enim ipsa philosophia et multa verba Graecorum, sic sorites satis Latino sermone tritus est): ergo haec_quoque dialectici 15 dicent, non divini. Quid? cum quaeritur, qui sit optimus rei publicae status, quae leges, qui mores aut utiles aut inutiles, haruspicesne ex Etruria arcessentur, an principes statuent et delecti viri periti rerum civilium? Quodsi nee 12 earum rerum, quae subiectae sensibus sunt, ulla divinatio 20 est nee earum, quae artibus continentur, nee earum, quae in -philosophia disseruntur, nee earum, quae in re publica versantur, quanim rerum sit, nihil prorsus intellego; nam aut omnium debet esse, aut aliqua ei materia danda est, in qua versari possit. Sed nee omnium divinatio est, ut 25 ratio docuit, nee locus nee materia invenitur, cui divinationem praeficere possimus. Vide igitur, ne nulla sit y
11. mentiens — Cie. Ac. II, 30 si dicis te mentiri verumque dicis inentiris. dicis autem te mentiri, verumi/ue dicis: mentiris iijitur.
sorites — (jatgeiwjs van oojpóg, acervus, hoop. Dit sophisme berust op do onmogelijkheid te zeggen, hoeveel korrels een hoop vormen. Omgekeerd was de (paXaKQÓt; (= kaalhoofd) een sophisme bestaande in do onmoge¬
lijkheid te zeggen, wanneer iemand reeds kaal kon heeten, d.w. z. hoeveel haren hij daartoe moest missen.
12. quae artibus continentur „die uit leervakken bestaan". Vgl. quarum est disciplina „die te leeren zijn" (§ 10).
quae in republica versantur „politieke vraagstukken".


divinatio. Est quidam Graecus vulgaris in hanc sontontiam versus:
Bene qui coniciet, va tem hunc per hi bobo
[ó p t u m u m.
Num igitur aut, quae tempestas inpendeat, vates melius coniciet quam gubernator aut morbi naturam acutius quam 5 medicus aut bclli administrationom prudontius quam inperator coniecturajdsequetur ?
13 Sed ammadverti, Quinte, te caute et ab iis coniecturis, quae haberent artem atque prudentiam, et ab iis rebus, quae sensibus aut artificiis perciperentur, abducere divinationem 10 eamque ita definire: divinationem esse earum rerum praodictionem et praeaensionem, quae essent fortui tae. Primum eodem revolveris. Nam et medici et gubernatoris et imperatoris praesensio est rerum fortuitarum. Num igitur aut haruspex aut augur aut vates quis aut 15 sommans melius couiecerit aut e morbo evasurum aegrotum aut 0 penculo navem aut ex insidiis exercitum quam 14 medicus, quam gubernator. quam imperator? Atqui 11e dia quidem divinantis esse dicebas, ventos aut imbres ïnpondentes quibusdam praesentire sigma (in quo nostra 20 quaedam Aratea memoriter a te pronuntiata sunt), etsi haec. ipsa fortuita sunt; plerumque enim, non seinper eveniunt. Quae est igitur aut ubi versatur fortuitarum rerum praesensio, quam divinationem vocas? Quae enim praesentiri aut arte aut ratione aut usu aut coniectura 25 possunt, ca non diviiiis tribuenda putas, sed peritis. Ita relmquitur, ut ea fortuita divinari possint, quae nulla nee arte nee sapientia provideri possunt; ut, si quis
bene qui coniciet etc. Euripides bij Plut. do def. or. c. 40 p. 432 C. parus S'aQiazog /Sarrig eUd^ei KaXaig.
quae tempestas inpendeat,,welk weer op til is".
yubernator... medicus ... imperator. — Vgl. de Aanni. bij I, 24 en I, 112.
14. Aratea — d.i. Cicero's vertaling van Aratus van Soli. Zie I, 13.


M. Marcellum illum, qui ter consul fait, multis annis ante dixisset naufragio esse periturum, divinasset profecto; nulla enini arte alia id nee sapientia scire potuisset. ïalium ergo rerum, quae in fortuna positae sunt, praesensio 5 divinatio est.
Potestne igitur earuni rerum, quae nihil habent rationis, quare futurae sint, esse ulla praesensio? Quid est eniin ^ aliud fors, quid fortuna, quid casus, quid eventus, nisi cum sic aliquid cecidit, sic evenit, ut vel aliter cadere 10 atque evenire potuerit? Quo modo ergo id, quod temere fit caeco casu et volubilitate fortunae, praesentiri et praedici potest? Medicus morbum ingravescentem ratione 16 providet, insidias imperator, tempestates gubernator, et tarnen ii ipsi saepe falluntur, qui nihil sine certa ratione 15 opinantur; ut agricola, cum florem oleae videt, bacam quoque se visurum putat, non sine ratione ille quidem; sed non numquani tarnen fallitur. Quodsi falluntur ii, qui nihil sine aliqua probabili coniectura ac ratione dicunt, quid existimandum est de coniectura eorum, qui extis 20 aut avibus aut ostentis aut oraclis aut somniis futura praeseiitiunt? Nondum dico, quam haec signa nulla sint, fissum iecoris, corvi cantus, volatus aquilae, stellae traiectio, voces furentium, sortes, somnia; de quibus singulis dicam suo loco; nunc de universis. Qui potest provideri quicquam 17 25 futurum esse, quod neque causam habet ullam neque notam, cur futurum sit? Solis defectiones itemque lunae praedicuntur in muitos annos ab iis, qui siderum motus numeris persequuntur; ea praedicunt enim, quae naturae necessitas perfectura est. Yident ex constantissimo motu 30 lunae, quando illa e regione solis facta incurrat in umbram terrae, quae est meta noctis, ut eam obscurari necesse sit, quandoque eadem luna subiecta atque opposita soli
M. Marcellum — kleinzoon van 16. fissum. — Zie I, 16. den veroveraar van Syraeuse, traiectio. — Zie I, 2.
consul in 166, 155, 152 v. C.
15. volubilitate — „luim", „grilligheid".


nostris oculis eins luinen obscuret, quo in sij*no quaeque errantium stellaruni quoque tempore futura sit, qui exortus
VII quoque die signi alicuius aut qui occasus futurus sit. Hacc qui ante dicunt, quam rationem sequantur, vides. Qui thesaurum iuventum iri aut hereditatem venturam dicunt, 5 ! f quid sequiintur ? aut in qua rerum natura inest id futurum ? Quodsi hiicc eaque, quae sunt eiusdem generis, habent aliquam talem necessitatem, quid est tandem, quod casu fieri aut forte_ fortuna putemus? Nihil enim est tam contrarium rationi et constantiae quam fortuna, ut mihi 11e 10 in deum quidem cadere videatur, ut sciat, quid casu et fortuito futurum sit. Si enim scit, certe illud eveniet; sin certe eveniet, nulla fortuna est; est autem fortuna;
19 rerum igitur fortuitarum nulla praesensio est. Aut si negas esse fortunam et omnia, quae fiunt quaeque futura 15 sunt, ex omni aeternitate definita dicis esse fataliter, muta definitionem divinationis, quam dicebas praesensionem esse rerum fortuitarum. Si enim nihil fieri potest, nihil accidere, nihil evenire, nisi quod ab omni aeternitate certum fuerit esse futurum rato tempore, quae potest 20 esse fortuna? qua sublata qui locus est divinationi?quae a te fortuitarum rerum est dicta praesensio. Quamquam dicebas omnia, quae fierent futurave essent, fato contineri. Anile sane et plenum superstitionis fati nomen ipsum;
VIII S6tl tamen apu<i Stcicos de isto fato multa dicuntur; de 25 20 (luo ahas; nunc quod necesse est. Si omnia fato, quid mihi divinatio prodest? Quod enim is, qui divinat, praedicit, id vero futurum est, ut ne illud quidem sciam qualc sit, quod Deiotarum, necessarium nostrum, ex itinere aquila revocavit; qui nisi revertisset, in eo conclavi ei cubandum 30 fuissct, quod proxima nocte corruit; ruina igitur oppressus osset. At id neque, si fatum fuerat, effugissot nee, si non fuerat, in eum casum incidisset. Quid ergo adiuvatdivinatio?
19. dicebas onmin fato con- 20. Deiotarum, necessarium
tineri. — Zie I, 125. nostrum. — Zie I, 26.
de i/uo alias. Vgl. lib. de fato.


aut quid est, quod me moneant aut sortes aut exta ant ulla praedictio? Si enim fatum fuit classes populi Romani bello Punico primo, alteram naufragio, alteram a Poenis depressam, interire, etiamsi tripudium solistimum pull' 5 fecissent L. Iunio et P. Claudio consulibus, classes tarnen interissent. Sin, cum auspiciis obtemperatum esset, interiturae classes non fuerunt, non interierunt fato; vultis autem omnia fato; nulla igitur est divinatio. Quodsi fatum 21 fuit bello Punico secundo exercitum populi Romani ad 10 lacum Trasumennum interire, num id vitari potuit, si Flaminius consul iis signis iisque auspiciis, quibus pugnare prohibebatur, paruisset? [Certe potuit.] Aut igitur non fato interiit exercitus, aut, si fato (quod certe vobis ita dicendum est), etiamsi obteniperasset auspiciis, idem even15 turum fuisset; mutari enim fata non possunt. Ubi est igitur ista divinatio Stoicorum? quae, si fato omnia fiunt, nihil nos admonere potest, ut cautiores simus; quoquo enim modo nos gesserimus, fiet tarnen illud, quod futurum est; sin autem id potest flecti, nullum est fatum; ita no 20 divinatio quidem, quouiam ea rerum futurarum est. Nihil autem est pro certo futurum, quod potest aliqua procu-
ratione accidere ne fiat. - ƒ
—
22—26«. De toekomst vooruit te weten zou velen ongeluk geven.
Atque ego ne utilem quidem arbitror esse nobis futu- ^ • • / \ •
rarum rerum scientiam. Quae enim vita fuisset Priamo, si ab adulescentia scisset, quos eventus senectutis esset habiturus? Abeamus a fabulis, propiora videamus. Claris-
tripudium solistimum. — Zio procuralione — „zoenoffer". I, 28 en de Aanrn. bij die
plaats, 22. al</ue eyo... — Zie II, 105
21. prohibebatur — iinpf. de de nat. deor. III, 14 en Gellius
conatu. N. A. XIV, 36.


simorum hominum nostrae civitatis gravissimos exitus in Consolatione collegimus. Quid igitur? ut omittamus superiores, Marcone Crasso putas utile fuisse tum, cum maxumis opibus fortunisque florebat, scire sibi interfecto Publio filio exercituque deleto trans Euphratem cum ignominia 5 et dedecore esse pereundum? An Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus triumphis, maximarum rerum gloria laetaturum fuisse, si sciret se in solitudine Aegyptiorum trucidatum iri amisso exercitu, post mortem vero ea consecutura, quae sine lacrimis non possumus 10
23 dicere? Quid vero Caesarem putanius, si divinasset fore ut in eo senatu, quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pompeia ante ipsius Pompeii simulacrum tot centurionibus suis inspectantibus a nobilissimis civibus. partim etiam a se omnibus rebus ornatis, trucidatus ita 15 iaceret, ut ad eius corpus non modo amicorum, sed ne servorum quidem quisquam accederet, quo cruciatu animi vitam acturum fuisse? Certe igitur ignoratio futurorum
24 malorum utilior est quam scientia. Nam illud quidem dici, praesertim a Stoicis, nullo modo potest: Non isset 20 ad arma Pompeius, transisset Crassus Euphratem, non suscepisset bellum civile Caesar. Non igitur fatalis exitus habuerunt; vultis autem evenire omnia fato; nihil ergo illis profuisset divinare; atque etiam omnem fructuni vitae superiores perdidissont; quid enim posset iis esse laetum 25 exitus suos cogitantibus ? Ita, quoquo sese verterint
in Consolatione. — Zie II, 3. Aanm.
Marcone Crasso. — Zie I, 80. Aanm.
Cn. Pompeium. - Hij was consul in 70, 55, 52 triomfeerde in 81, 71, 61, werd in 48 bij Pharsalus door Caesar verslagen en op de vlucht verraderlijk gedood in een boot op zee bij Pelusium in Aegypte.
in solitudine Aegyptiorum is misschien corrupt. Klotz vertaalt „onder een handvol Egyptenaren", Kühner „verlaten in Egypte". In de eerste vertaling is solitudo dichterlijk (?) = manus opgevat, in de 2*ie blijft Aegyptiorum vreomd. Zou solitudine — „op een eenzame plek" zijn?
ea consecutura — nl. Caesars regeering.


Stoici, iaceat necesse est omnis eorum sollertia. Si enim id, quod eventurum est, vel hoe vel illcT modo potest evenire, fortuna valet plurimum; quae autem fortuita sunt, certa esse non possunt. Sin autem certum est, quid 5 quaque de re quoque tempore futurum sit, quid est, quod me adiuvent haruspices? qui cum res tristissimas portendi dixerunt, addunt ad extremuiu omnia levius casura rebus ^ divinis procuratis; si enim nihil fit extra fatum, nihil levari re divina potest. Hoe sentit Homerus, cum querentem 10 Iovem inducit, quod Sarpedonetn filium a morte contra fatum eripere non posset. Hoe idem significat Graecus ille in eam sententiam versus:
Quod fóre paratum est, id summum exsuperat
[Iovem.
Totum omnino fatum etiam Atellanio versu iure mihi 15 esse inrisuin videtur; sed in rebus tam severis non est iocandi locus. Concludatur igitur ratio: Si enim provideri nihil potest futurum esse eorum, quae casu fiunt, quia esse certa non possunt, divinatio nulla est; sin autem idcirco possunt provideri, quia certa sunt et fatalia, rursus 20 divinatio nulla est; eam enim tu fortuitarum rerum esse dicebas. Sed haec fuerit nobis tamquam levis armaturae 26 prima orationis excursio; nunc comminus agamus experiamurque, si possimus cornua commovere disputationis tuae. I
25. posset — bij Homerus (II. XVI, 433), klaagt Zens niet, maar overlegt hij, of hij tegen 't noodlot Sarpedon zal redden door hem aan den strijd met Patroelus te onttrekken; want geraakten zij in strijd, dan zou S. snouvelen.
quod ... Iovem. — Zie Herod. I, 91 tïJity.oiu'i'oiiji 61 toïai Avdoloi
Kal Xiyovai za ivtetaXfnêva r v ITv&iijv Zéyetai elnetv iade ti/v ncTTcxouêv^v pioÏQav dövvata tan &no(pvyeïv /.al ü-eqj.
Atellanio versu — blijspelen, uit het Oseische Atella in Campanie te Rome ingevoerd als fabulae Atellanae, bestaande in platte aardigheden naar Romeinschen smaak.
8


26fi—28. Optelling van soorten divinatio.
XI Duo enim genera divinandi esse dicebas, u n u m a r t ificiosum, alterum naturale; artificiosum constare partini ex coniectura, partini ex obser%ratione diuturna; naturale, quod animus arriperet aut exciperet extrinsecus ex divinitate, unde omnes animos haustos aut acceptos aut libatos g haberemus. Artificiosa divinationis illa fere genera ponebas: extispicum eorumque, qui ex fulgoribus ostentisque praedicerent, turn augurum eorumque, qui signis aut ominibus uterentur, omneque genus coniecturale in hoe 2/ feie genere ponebas. Illud autem naturale aut concita- 10 tione mentis edi et quasi fundi videbatur aut animo per soninum sensibus et curis vacuo provideri. D u x i s t i antein divinationem omnem a tribus rebus, a deo, a fato, a natura. Sed tamen cum explicare nihil posses, pugnasti commenticiorum exemplorum inirifica copia. De quo lg primum hoe libet dicere: Hoe ego philosophi non esse arbitror, testibus uti, qui aut casu veri aut malitia falsi fictique esse possunt; argumentis et rationibus oportet, quare quidque ita sit, docere, non eventis, iis praesertim,
auihns Ml 1 lil n An J 
7 / 1 "*•"* uuu ticucio. 20
28—41. Het schouwen der ingewanden.
28 Ut ordiar ab haruspicina, quam ego rei publicae causa communisque religionis colendain censeo. Sed soli sumus; heet verum exquirere sine invidia, mihi praesertim de plerisque dubitanti. Inspiciamus, si placet, exta primum. Persuaderi igitur cuiquam potest ea, quae significari dicuntur 25 extis, cognita esse ab haruspicibus observatione diuturna ? Quam diuturna ista fuit? aut quam longinquo tempore observari potuit ? aut quo modo est conlatum inter ipsos,
HllRfi DflTfi ïninil^fl nnoD r\ora Pnmiliamih — i. ] f* 
^ L itmiiiuuia quou nssuni
periculum, quod connnoduni aliquod ostenderet? An haec 30 27. testibus — „getuigenissen".


inter se haruspices Etrusci, Elii, Aegyptii, Pooni contulerunt ? At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi quidern potest; alios enim alio more videmus exta interpretari, nee esse unam omnium disciplinam. Et certe, si 29 5 est in extis aliqua vis, quae declaret futura, necesse est eam aut cum rerum natura esse coniunctam aut conformari quodam modo nuniine deorum vique divina. Cum rerum natura tanta tainque praeclara in omnes partes motusque diffusa quid habere potest commune non dicam gallinaceum 10 fel (sunt enim, qui vel argutissima haec exta esse dicant), sed tauri opimi iecur aut cor aut pulmo quid habet naturale, quod declarare possit, quid futurum sit? Demo- -jq critus tarnen non inscite nugatur, ut ptiysicus, quo genere nihil adrogantius:
15 Quód est ante pedes, némo spectat, caéli
[scrutantür plagas.
Veruni is tamen habitu extorum et colore declarari censet haec dumtaxat: pabuli genus et earum rerum, quas terra procreet, vel ubertatem vel tenuitatem; salubritatem etiam aut pestilentiam extis significari putat. O mortalem beatum ! 20 cui certo scio ïudum numquam defuisse; huncine hominem tantis delectatum esse nugis, ut non videret tum futurum id veri simile, si omnium pecudum exta eodem tempore in eundem habitum se coloremque converterent ? Sed si eadem hora aliae pecudis iecur nitidum atque plenum est, 25 aliae horridum et exile, quid est, quod declarari possit habitu extorum et colore? an hoe eiusdem modi est, 31 quale Pherecydeum illud, quod est a te dictum? qui cum aquam ex puteo vidisset haustam, terrae motum dixit futurum. Parum, credo, inpudenter, quod, cum factus est
28. EM — de eerste i is lang, ra év Jtoalv oè Svvdfievog ISeïv
vergel. 'HAeloi. Zie I, 91. t& éitl zov oÖQavov oïeiyvióoeo&ai.
30. Democritus. Zie I, 5. aliae. — Ygl. Lucr. III, 916
quod . • • • scrutantur plagas — aliae rei. Geil. N. A. II, 28 aliae
uit Ennius' Iphigenia. Diog. rei causa.
Laert 1,34: oh yüg <o OuAi], & SaAij, 81. Pherecydeum illud —1,112.


motus, dicere audent, quae vis id cffecerit; etianino futurum esse aquae iugis colore praesentiunt ? Multa istius modi dicuntur in scholis, sed credere omnia vide ne non sit 82 neeesse. Verum sint sane ista Democritea vera; quando ea nos extis exquirimus? aut quando aliquid eius modi 5 ab haruspice inspectis extis audivimus? Ab aqua aut ab j~~J 'Rn' peijfcula monent; turn hereditates, tuin damna denuntiant; fissum familiare et vitale tractant; caput iecoris j,jy ex oriini parte diligentissime considerant; si vero id non gg est inventum, nihil putant accidere potuisse tristius. Haee 10 observari certe non potuerunt, ut supra docui. Sunt igitur artis inventa, non vetustatis, si est ars ulla rerum incognitarum; cuin rerum autem natura quam cognationem habent ? quae ut uno consensu iuncta sit et continens, quod video placuisse physicis, eisque maxurne, qui omne, 15 quod esset, unum esse dixerunt, quid habere mundus potest cum thesauri inventione coniunctum ? Si enim extis pecuniae mihi amplificatio ostenditur idque fit natura, primum exta sunt coniuncta mundo, deinde meuin lucrum natura rerum continetur. Nonne pudet physicos haec 20 dicere .J Ut enim iam sit aliqua in natura rerum contagio, quam esse concedo (multa enim Stoici colligunt; nam et musculorum iecuscula bruma dicuntur augeri, et puleium aridum florescere brumali ipso die, et inflatas rumpi vesiculas, et setnina malorum, quae in iis mediis inclusa sint, 25 in contrarias partis se vertere, iam nervos in fidibus aliis pulsis resonare alios, ostreisque et conchyliis omnibus contingere, ut cum luna pariter crescant pariterque decrescant, arboresque ut hiemali tempore cum luna simul senes-
32. vitale — beteekenis onbekend.
33. artis inventa, non vetustatis = „resultaten van theorie, niet van langdurige ervaring."
qui omne, quod esset, unum esse dixerunt. Xenophanes meende
£»> etvai 1 o nav xai töv &tuv ovftifvij rolg naaiv. Sex. Emp. Hypot,. I, 225. 't. Was de grondstolling dor Eleatische school. dicuntur. Beter Davisius: dicunt; de anacoluthus waartoe 't passief' leidt is te hard.


ccnte, quia turn exsiccatae sint, tempestive caedi putentur. Quid de fretis aut de marinis aestibus plura dicam? 34 quorum accessus et recessus lunae motu gubernantur. Sescenta licet eiusdem modi proferri, ut distantium rerum 5 cognatio naturalis appareat) — demus hoe; nihil enim huic disputationi adversatur; num etiam, si fissum cuiusdam modi fuerit in iecore, lucrum ostenditur? qua ex coniunctione naturae et quasi concentu atque consensu, quam ovfixd&einv Graeci appellant, convenire potest aut 10 fissum iecoris cum lucello mco aut nieus quaesticulus ctim caelo, terra rerumque natura? Concedam hoe ipsum, XV si vis, etsi magnam iacturam causae fecero, si ullam esse convenientiam naturae cum extis concessero; sed tarnen 35 eo concesso qui evenit, ut is, qui impetrire velit, conve15 nientem hostiam rebus suis immolet ? Hoe erat, quod ego non rebar posse dissolvi. At quam festive dissolvitur! pudet me non tui quidem, cuius etiam memoriam admiror, sed Chrysippi, Antipatri, Posidonii, qui idem istuc quidem dicunt, quod est dictum a te, ad hostiam deligendam 20 ducem esse vim quandam sentientein atque divinam, quae toto confusa mundo sit. Ulud vero multo etiam melius, quod et a te usurpatum est et dicitur ab illis: cum immolare quispiam velit, tum iieri extorum mutationeni, ut aut absit aliquid aut supersit; deorum enim numini 25 parere omnia. Haec iam, mihi crede, ne aniculae quidem 36 existimant. An censes, euudem vitulum si alius delegerit,
sine capite iecur inventurum; si alius, cum capite? Haec decessio capitis aut accessio subitone fieri potest, ut se exta ad immolatoris fortunam accominodent ? non perspi30 citis aleam quandam esse in hostiis deligendis, praesertim cum res ipsa doceat? Cum enim [tristissima] exta sine capite fuerunt, quibus nihil videtur esse dirius, proxima
3(5. decessio capitis aut accessio. en Cicero's woorden kunnen
In 't Latijn is een woordspeling, dus ook beteekenen: vermeerdie wij niet kunnen weergeven, deren on verminderen van
Caput beteekent ook „kapitaal" kapitaal.


hostia litatur saepe pulcherrime. Ubi igitur illao minae superiorum extorum ? aut quae tam subito facta est deorum tanta plaeatio?
XVI Sed adfers in tauri opimi extis immolante Caesare eor non fuisse; id quia non potuerit accidere, ut sine corde 5 victuma illa viveret, iudicandum esse tum interisse cor, 37 cum inimolaretur. Qui fit, ut alterum intellegas, sine corde non potuisse bovem vivere, alterum non videas, cor subito non potuisse nescio quo avolare ? Ego enim possum vel nescire, quae vis sit cordis ad vivendum, vel suspicari 10 contractum aliquo morbo bovis exile et exiguum et vietum cor et dissimile cordis fuisse; tu vero quid habes, quare putes, si paulo ante cor fuerit in tauro opimo, subito id in ipsa immolatione interisse ? an quod aspexit vestitu purpureo excordem Caesarem, ipse corde privatus est ? 15 Urbem philosophiae, mihi crede, proditis, dum castella defenditis; nam, dum haruspicinam veram esse vultis, pliysiologiam totam pervertitis. Caput est in iecore, cor in extis; iam abscedet, simul ac molam et vinum insporseris; deus id eripiet, vis aliqua conficiet aut exedet. Non ergo 20 omnium ortus atque obitus natura conficiet, et erit aliquid, quod aut ex nihilo oriatur aut in nihilum subito occidat. Quis hoe physicus dixit umquam ? haruspices dicunt; his Xviligitur (lua,n physicis credendum potius existumas? Quid? cum pluribus deis immolatur, qui tandem evenit, ut litetur 25 aliis, aliis non litetur ? quae autem inconstantia deorum
87. Excordem. — Ook hier wil iam „oogenblikkelijk."
Cicero geestig zijn. Zoo p.is is molam (sc. salsam) — gezouten
gesproken over een stier zonder offermeel, gestrooid tusschen do
hart; terwijl men dit in de ge- hoorns van 't offerdier en mot
dachte heeft, gebruikt Cicero wijn nat gemaakt.
e-ccors wat ook „zonder verstand" ortus atque obitus is een con-
beduidt; zoo heet Caes. omzijn iectuur van C. F. W. Miiller in
overmoed. Davisius merkt op, dat plaats van de overgeleverde
de purperen kleur van Caesars woorden interitus atque obitus,
kleed den stier ook woedend die niet goed kunnen zijn, daar
maakte. Vgl. de nat. deor. 11,5. interitus = obitus is.


est, ut primis minentur extis, bene promittant secundis? aut tanta inter cos dissensio, saepe etiam inter proximos, ut Apollinis oxta bona sint, Dianae non bona? Quid est tam perspicuum quam, cum fortuito hostiae adducantur, 5 talia cuique exta esse, qualis cuique obtigerit hostia? At enim id ipsum habet aliquid divini, quae cuique hostia obtingat, tamquam in sortibus, quae eui ducatur. Mox de sortibus; quamquain tu quidem non hostiarum causam confirtnas sortiuin similitudine, sed infirmas sortis conlatione 10 hostiarum. Ah, cum in Aequimaelium misimus, qui adferat 89 agnum, quein immolemus, is mihi agnus adfertur, qui habet exta rebus accommodata, et ad eum agnum non casu, sed duce deo servus deducitur? Nam si casum in eo quoque dicis esse quasi sortem quandam cum deorum voluntate 15 coniunctam, doleo tan tam Stoicos nostrosEpicureisinridendi sui facultatem dedisse; non enim ignoras, quam ista derideant. Et quidem illi facilius facere possunt; deos enim ipsos 40 iocandi causa induxit Epicurus porlucidos et perflabilis et habitantis tamquam inter duos lucos sic inter duos mundos
38. Apollinis exta—A. hostiae exta of e. h. Apollini immolandae.
talia cuique. — Men is geneigd hostiae in te lasschen, het moet echter homini zijn, want Cicero wil zeggen: welke voorteekens iemand krijgt hangt af van do ingewanden van 't offerdier en dus zulke ingewanden krijgt elk te zien, als 't offerdier is, dat ieder krijgt.
39. Aequimaelium is een plaats te Rome bij de veemarkt (Forum Boarium) waar 't huis van Spurius Maelius gestaan had, die beschuldigd te streven naar 't koningschap door don magister equitum Servilius Ahala werd gedood en wiens huis met den
grond gelijk word gemaakt. Liv. IV, 13—16.
nam si casum dicis esse
quasi sortem quandam cum deorum voluntate coniunctam staat voor n. s. c d. e. q. s. q. c. d. v. coniunctam. Coniunctam is dus vrouwlijk als sortem, ofschoon het praedicaat bij casum is; vgl. Cic. Brut. 262 omni ornatu orationis tamquam veste detracta.
40. perlucidos et perflabilis. Epicurus nam 't bestaan van goden aan, die uit de fijnste atomen bestonden en licht en lucht doorlieten.
habitantes . .. inter duos mundos. Epicurus meende, dat er een oneindig aantal werelden be-


propter inetum ruinarum, eosque liaberc putat eadcm membra, quae nos, nee usum ullum habere membroruni. tii go liic cireumitione quadam deos tollens recte non dubitat divinationem tollere; sed non, ut hic sibi constat,
item Stoici. Illius enim deus nihil habens nee sui nee 5 alieni negotii non potest hominibus divinationem inpertire; vester autem deus potest non inpertire, ut nihilo minus 41 nmnduin regat et hominibus consulat. Cur igitur vos induitis in eas captiones, quas numquani explieetis? Ita enim, cum magis properant, concludere solent: 'Si di 10 sunt, est divinatio; sunt autem di; est ergo divinatio.' Multo est probabilius: 'non est autem divi- \ natio; non sunt ergo di.' Vide, quam temere committant, ut, si nulla sit divinatio, nulli sint di. Divinatio enim perspicue tollitur, deos esse retineudum est. 15'
42—49. Bliksemstralen.
XV42 Atque ,mc extispicum divinatione sublata omnis haruspicina sublata est. Ostcnta enim sequuntur et fulgura. Valet autem in fulguribus observatio diuturna, in ostentis i'atio plerunique coniecturaque adhibetur. Quid est igitur, quod observatum sit in fulgure? Caelum in sedecim partis 20 diviserunt. Etrusci. Facile id quidem fuit, quattuor, quas nos habemus, duplicare, post idem iterum facere, ut ex eo dieerent, fulmen qua ex parte venisset. Priinum id quid interest? deinde quid significat? Nonne perspicuum est ex prima admiratione hominum, quod tonitrua iactusque 25
stonden en dat er elk oogenblik ontstonden en vergingen. Voor de goden vond hij een plaats tusschen die werelden (uezaK0af.ua intermundia). Cic. vergelijkt dit met de plaats te Rome inter duos lucos genaamd, bij t Capitoo). waar Romulus eens
een toevluchtsoord (asi/luni) voor misdadigers had geopend. Vgl. de n. d. I, 85 enz.; zie de Aanm. bij I, 5.
propter metum ruinarum „uit vrees voor instortingen" nl. van de werelden, waarvan er immers telkens eenige te gronde gingen.


fulminum extimuisscnt, credidisse ea cfficere rerum omnium praepotentem Iovem? Itaque in nostris commentariis scriptum habemus: 'Iove tonante, fulgurantc comitia populi habere nefas.' Hoe fortasse rei 43 5 publicae causa constitutum est; comitiorum enim non habendorum causas esse volueruut. Itaque comitiorum solum vitium est fulmen, quod idem omnibus rebus optimum auspicium habemus, si sinistrum fuit. Sed de auspiciis alio loco, nunc de fulgoribus.
10 Quid igitur minus a physicis dici debet quam quicquam XIX certi significari rebus incertis? Non enim te puto esse eum, qui Iovi fulmen fabricatos esse Cyclopas in Aetna y putes; nam esset mirabile, quo modj/ id Iuppiter totiens 44 iaceret, cum unum haberet; nee vero fulminibus homines, 15 quid aut faciendum esset aut cavendum, moneret. Placet enim Stoicis eos anhelitus terrae, qui frigidi sint, cum fluere coeperint, ventos esse; cum autem se in nubem induerint eiusque tenuissimam quamque partem coeperint dividere atque disrumpere idque crebrius facere et vehe20 mentius, tuin et fulgores et tonitrua existere, si autem nubium conflictu ardor expressus se emiserit, id esse fulmen. Quod igitur vi naturac, nulla constantia, nullo rato tempore videmus effici, ex eo significationem rerum consequentium quaerimus? Scilicet, si ista Iuppiter signi25 ficaret, tam multa frustra fulmina eniitteret! Quid enim 45 proficit, cum in medium mare fulmen iecit? quid, cum in altissimos montis, quod plerumque fit? quid, cum in desertas solitudines? quid, cum in earum gentiuni oras, in quibus haec ne observantur quidem?
30 At inventum est caput in Tiberi. Quasi ego artem XX aliquam istorum esse negem! divinationem nego. Caeli
42. in nostris commentariis. — 43. sinistrum fuit. ■ Hior
Cicero was augur geweest, is sinistrum alleen „linksch .
Ygl. I, 29. de auspiciis alio loco — nl. § 70.
Iove' tonante, fulgurante. Vgl. 45. at inventum est caput in
do nat. deor. II, 65. Tiberi I, 16. »


enim distributio, quam ante dixi, et certarum rerum notatio docet, unde fulmen venerit, quo concesserit; quid significet autem, nulla ratio docet. Sed urges me meis versibus:
Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo 5 Ipse suos quondam tumulos ac templa petivit Et Capitolinis iniecit sedibus ignis.
Tum statua Nattae, tum simulacra deorum Romulusque et Remus cum altrice belua vi fulminis icti conciderunt, deque his rebus haruspicum extiterunt responsa verissiina. 10
46 Mirabile autem illud, quod eo ipso tempore, quo fieret indicium coniurationis in senatu, signum Iovis biennio post, quam erat locatum, in Capitolio conlocabatur. — Tu igitur animum induces (sic enim mecum agebas) causam istam et contra facta tua et contra scripta 15 defendere? — Frater es; eo vereor. Verum quid tibi hic tandem nocet? resne, quae talis est, an ego, qui verum explicari volo? Itaque nihil contra dico, a te rationem totius haruspicinae peto. Sed te mirificam in latebram coniecisti; quod enim intellegeres fore ut pre- 20 merere, cuin ex te causas unius cuiusque divinationis exquirerem, multa verba fecisti te, cum res videres, rationem causamque non quaerere; quid fieret, non cur fieret, ad rem pertinere. Quasi ego aut fieri concederem aut esset philosophi causam, cur quidque fieret, non 25
47 quaerere! Et eo quidem loco et Prognostica nostra pronuntiabas et genera herbarum, scanimoniam aristolochiamque radicem, quarum causam ignorares, vim et effectum
XXI videres. Dissimile totum ; nam et prognosticorum causas
persecuti sunt et Boëthus Stoicus, qui est a te nominatus, 30 et noster etiam Posidonius, et, si causae non reperiantur
nam pater... ignis — I, 19. en in zijn gedicht de consulatu
46. contra facta tua et contra voorteekens had genoemd en
scripta defendere —, omdat M. er aan geloofd had.
Cicero zelf augur was geweest


istarum rerum, res tarnen ipsae observari animadvertique potuerunt. Nattae vero statua aut aera legum de caelo tacta quid habent observatum ac vetustum? Pinarii Nattae nobiles; a nobilitate igitur periculum. Hoe tam 5 callide Iuppiter excogitavit! Romulus lactens fulmine ictus; urbi igitur periculum ostenditur, ei quam ille condidit. Quam scite per notas nos certiores facit Iuppiter! At eodem tempore signum Iovis conlocabatur, quo coniuratio indicabatur. Et tu scilicet mavis numine deorum id factum 10 quam casu arbitrari, et redemptor, qui columnam illam de Cotta et de Torquato conduxerat faciendam, non inertia aut inopia tardior fuit, sed a deis inmortalibus ad istam horam reservatus est. Non equidem plane despero 48 ista esse vera, sed nescio et discere a te volo. Nam cum 15 mihi quaedam casu viderentur sic evenire, ut praedicta essent a divinantibus, dixisti multa de casu, utVenerium iaci posse casu quattuor talis iactis, sed.quadringentis centum Venerios non posse casu consistere. Primum nescio, cur non possint, sed non pugno; abundas enim 20 similibus. Habes et respersionem pignientorum et rostrum suis ct alia permulta. Idem Carneadem fingere dicis de capite Panisci; quasi non potuerit id evenire casu et non in omni marmore necesse sit inesse vel Praxitelia capita!
Illa enim ipsa efficiuntur detractione, neque quicquam 25 illue adfertur a Praxitele; sed cum multa sunt detracta et ad liniamenta oris perventum est, tum intellegas illud, quod iam expolitum sit, intus fuisse. Potest igitur tale 49
47. ijuid habent observatum ac vetustum „wat is er in voor langdurige waarneming?" coniuratio. — Zio 4(5.
ad istam horam reservatus est. — Cic. Catil. III, 21 illud vero nonne ita praesens est ut nutu Iovis Optimi Maximi factum esse videatur, ut quum liodierno die mane per forum meo iussu et coniurati
et eorum indices in aedetn Concordiae ducerentur eo ipso tempore signum collocaretur f
48. ut (Venerium iaci posse) „bijvoorbeeld".
Venerium — worp van 1, 3, 4. 6, met 4 steenen, die elk die 4 nummers droegen en niet de nummers 2 en 5. Zie I, 23.


aliquid etiam sua sponte in lapicidinis Chiorum extitisse. Sed sit hoe fictum; quid? in nubibus numquam animadvertisti leonis forinam aut hippocentauri ? Potest igitur, quod modo negabas, veritatem casus imitari.
49b—69. Wonderen.
XXII Sed quoniain de extis et de fulgoribus satis est dispu- 5 tatum, ostenta restant, ut tota hciruspicina sit pertractata. Mulae partus prolatus est a te. Res mirabilis, propterea quia non saepe fit; sed si fieri non potuisset, facta non esset. Atque hoe contra omnia ostenta valeat, numquam, quod fieri non potuerit, esse factum; sin potuerit, non 10 esse mirandum. Causarum enini ignoratio in re nova mirationem facit; eadem ignorat'o si in rebus usitatis est, non miramur. Nam qui mulam peperisse miratur, is, quo modo equa pariat, aut omnino quae natura partum animantis faciat, ignorat. Sed quod crebro videt, non miratur, 15 etiamsi, cur fiat, nescit; quod ante non videt, id si evenit, ostentum esse censot. Utrum igitur cum concepit mula
50 an cum peperit, ostentum est? eonceptio contra naturain fortasse, sed partus prope necessarius.
XXIII Sed quid plura ? ortum videamus haruspicinae; sic 20 facilliine, quid habeat auctoritatis, iudicabimus. ïages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra araretur et sulcus altius esset impressus, extitisse repente et eum adfatus esse, qui arabat. Is autem Tages, ut in libris est Ltruscorum, puerili specie dicitur visus, sed senili fuisse 25 prudentia. Eius adspectu cum obstipuisset bubulcus clamo-
49. ostenta restant — zegt Cic., Volaterrae heeft Cicero hot
ofschoon 53 nog eens nune ad fabeltje van Tages ontleend. Na
ostenta veniamus. Deze onregel- een paar voorbeelden uit do
matigheid ligt aan de wijze Rom. historie komt dan weer
waarop Cic. zijn bronnen go- in 53 't aangekondigde thema,
bruikt. Hier is nog Posidonius 50. Tages. — Vgl. Ovid. Met.
bron, maar aan A. Caecina van XV, 553 vlgrg.


remque maiorem cum admiratione edidisset, concursum esse factum, totamque brevi tempore in eum locum Etruriam convenisse; turn illum plura locutum multis audientibus, qui omnia verba eius exceperint litterisque 5 mandarint; omnem autem orationem fuisse eam, qua haruspicinae disciplina contineretur; eam postea crevisse rebus novis cognoscendis et ad eadem illa piincipiiX referendis. Haec accepimus ab ipsis, haec seripta conservant,
hunc fontem habent disciplinae. Num ergo opus est ad 51 10 haec refellenda Carneade ? num Epicuro ? estne quisquam ita desipiens, qui credat exaratum esse, deum dicam an hominem? Si deum, cur se contra naturam in terram abdiderat, ut patefactus aratro lucein aspiceret? quid?
idem nonne poterat deus hominibus disciplinam superiore 15 e loco tradere? Si autem homo ille Tages fuit, quonam modo potuit terra oppressus vivere? unde porro dia potuit, quae docebat alios, ipse didicisse? Sed ego insipientior quam illi ipsi, qui ista credunt, qui quidem contra eos tam diu disputem.
20 Vetus autem illud Catonis admodum scitum est, qui XXIV mirari se aiebat, quod non rideret haruspex, haruspicem cum vidisset. Quota enim quaeque res evenit praedicta 52 ab istis ? aut, si evenit quippiam, quid adferri potest, cur non casu id evenerit? Eex Prusias. cum Hannibali apud 25 eum exsulanti depugnari placeret, negabat se audere, quod exta prohiberent. 'Ain tu?' inquit, «carunculae vitulinae mavis quam imperatori veteri credere?
Quid? ipse Caesar cum a summo haruspice moneretur, ne in Africam ante brumam transmitteret, nonne transmisit ?
51. ilhul Catonis — I, 24. a summo haruspice — „door
52. vex Prusias — Hannibfll den oppersten h.
was bij Antiochus van Syrië, nonne transmisit — eind 47 v. C.
toen do Romeinen dien vorst (ante brumam) stak Caesar naar
zijn uitlevering vroegen, waarop Africa over, waar zich de aan-
H. vluchtte naar Prusias, koning hangers van Pompeius hadden
van Bithynia. vereenigd.


quod ni fecisset, uno in loco omnes adversariorum copiae convenissent. Quid ego haruspicum responsa commemorem (possum equidem innumerabilia), quao aut nullos habuerint •X 53 ey.tus aut contrarios? Hoe civili bello, di inmortales!
quam multa luserunt! quae nobis in Graeciam Roma 0 responsa haruspicum missa suntl quae dicta Pompeio t etenim die admodum extis et ostentis movebatur. Non lubet commemorare, nee vero necesse est, tibi praesertim, qui interfuisti; vides tarnen oinnia fere contra, ac dicta XXV S'n,t' even'sse- Sed haec hactenus; nunc ad ostenta venianius. 10 54 Multa me—consule a me ipso scripta recitasti, multa ante Mars.cum bellum a Sisenna collecta attulisti, multa ante Lacedaemoniorum malam pugnam in Leuctricis a Callisthene commemorata dixisti; de quibus dicam equidem singulis, quoad videbitur; sed dicendum etiam est de 15 universis. Quae est enim ista a deis profecta significatio et quasi demmtiatio calamitatum? quid autem volunt di inmortales primum ea significantes, quae sine interpretibus non possinius intellegere, deinde ea, quae cavere nequeamus? At hoe ne homines quidem prpbi faciunt, ut amicis 20 inpendentis calamitates praedicant, quas illi effugere nullo modo possint, ut medici, quamquam intellegunt saepe, tarnen numquam aegris dicunt illo morbo eos esse monturos; omnis enim praedictio mali tum probatur, cum 55 adjjraedictionem cautio adiungitur. Quid igitur aut ostenta 25 aut eorum interpretes vel Lacedaemonios olim vel nuper nostros adiuverunt? quae si signa deorum putanda sunt cur tam obscura fuerunt? si_enim, ut intellegeremus, quid'
uno in loco... convenissent - 54. ante Mandcum bellum a
in c. abl. bij ww. van beweging, Sisenna collecta — I, 99.
zie I, 106 Aanra. in Leuctricis — coni. C F W
58. quam multa luserunt - Müller; codd. in Uuc'tris ra
„hoeveel hebben ze verzonnen." Aevxrp^ci is de titel van een
nobis in Graeciam . .. missa sunt, boek.
tijdens Cicero's verbanning in a Callisthene commemorata lliessalomca. 74


esset eventurum, aperte declarari oportebat, aut ne occulte quidem, si ea sciri nolebant.
lam vero coniectura omnis, in qua nititur divinatio, XXV ingeniis hominum in multas aut diversas aut etiam con5 trarias partis saepe diducitur. Ut enim in causis iudicialibus alia coniectura est accusatoris, alia defensoris et tamen utriusque credibilis, sic in omnibus iis rebus, quae coniectura investigari videntur, anceps reperitur oratio.
Quas autem res tum natura, tum casus adfert, non_num10 quam etiam errorem creat similitudo, magna stultitia est earum rerum deos facere effectores, causas rerum non quaerere. Tu vates Boeotios credis Lebadiae vidisse ex 56 gallorum gallinaceorum cantu victoriam esse Thebanorum,
quia galli victi silere solerent, canere victores. Hoe igitur 15 per gallinas Iuppiter tantae civitati signum dabat? An illae aves, nisi cum vicerunt, canere non solent? At tum canebant nee vicerant. Id enim est, inquies, ostentum. Magnum vero! quasi pisces, non galli cecinerint! Quod autem est tempus, quo illi non cantent, vel nocturnum 20 vel diurnum? Quodsi victores alacritate et quasi laetitia ad canendum excitantur, potuit accidisse alia quoque laetitia, qua ad cantum moverentur. Democritus quidem 57 optimis verbis causam explicat, cur ante lucem galli canant; depulso enim de peetore et in omne corpus diviso 25 et initificato cibo cantus edere quiete satiatos; qui quidem 's i 1 e n t i o n o c t i s', ut ait Ennius,
....favjent faucibus russis Cantü plausuque premünt alas.
Cum igitur hoe animal tam sit canorum sua sponte, quid
55. anceps ... oratio — „dubbel- kraaiden ze. Daarom moesten zinnigheid". wel de Thebanen hebben over-
56. Lebadiae ... gallorum galli- wonnen.
naceorum cantu — Zie I, 74. De 67. favent cantu — canunt.
bedoeling van het volgende Waarschijnlijk behoort ook nog
is: De hanen hadden niet ge- silentio noctis tot dit fragm. van
wonnen bij 't vechten en toch Ennius (XXII Ribbeek).


ƒ
^ in menti/m venit Callistheni dicere deos gallis signum dedisse cantandi, cum id vel natura vel casus efficere potuisset ?
XXVII
gg Sanguine pluisse senatui nuntiatum est, Atratuni etiam fluvium fluxisse sanguine, deorum sudasse simulacra. Num 5 censes his nuntiis Thalen aut Anaxagoran aut quemquam physicum crediturum fuisse? nee enim sanguis nee sudor nisi e corpore. Sed et decoloratio quaedain ex aliqua contagione terrena maxime potest sanguini similis esse, et uinor adlapsus extrinsecus, ut in tect^riis videmus 10 austro, sudorem videtur imitari. Atque liaec in bello plura et maiora videntur timentibus, eadem non tam animadvertuntur in pace; accedit illud etiam, quod in metu et periculo cum creduntur facilius, tum finguntur 59 inpunius. Nos autem ita leves atque inconsiderati sumus, 15 ut, si mures corroserint aliquid, quorum est opus hóe unuru, monstrum putemus? Ante vero Marsicum bellum quod clipeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosissent maximum id portentum haruspices esse dixerunt; quasi vero quicquam intersit, mures diem noctem aliquid 20 rodentes scuta an eribra corroserint! Nam si ista sequimur,
58. Anaxagoran — Anaxagoras 496—428 uit Clazomenae,woonde in Athene, waar hij vriendschap sloot met Pericles, Euripides en Thuoydides. Hij werd verbannen, omdat hij de goden verloochende en is te Lampsacus gestorven. A. nam oneindig veel onveranderlijke grondstoffen aan, waarvan nu eens deze dan die op den voorgrond treedt: Vandaar de verandering in de waal-nemingen. Bovendien nam hij een denkstof met bijzondere eigenschappen aan: do vovg, die denkt en zich boweegt naar een doel, enkelvoudig is, al¬
machtig en alwetend. Enkelvoudig in dien zin dat hij qualitatief gelijk is, dus homogeen. Do vovg is deelbaar, en feitelijk ook verdeeld en in verschillende dingen in ongelijke mate aanwozig. Hij is een element in de natuur. Als Anaxagoras geen gewone verklaring kan geven, dient de vovg als verklaring: bij alle doelmatigo bewegingen en inrichtingen en bij 't geven van den eersten stoot aan do beweging. De waarneming vertrouwde hij niet, maar alleen het zuivere denkon.


quod Platonis Politian nuper apud me mures corroserunt,
de re publica debui pertiniescere, aut, si Epicuri de voluptate liber rosus esset, putarem annonam in macello
cariorem fore. XXVIII
5 An vero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa gQ aut ex pecude aut ex homine nata dicuntur ? quorum omnium, ne sim longior, una ratio est. Quicquid enim oritur, qualecumque est, causam habeat a natura necesse est, ut, etiamsi praeter consuetudinem extiterit, praeter 10 naturam tamen non possit existere. Causam igitur investigato in re nova atque admirabili, si poteris ; si nullam reperies, illud tamen exploratum habeto, nihil fieri potuisse sine causa, eumque terrorem, quem tibi rei novitas attulerit,
naturae ratione depellito. Ita te nee terrae fremitus nee caeli 15 discessus nee lapideus aut sanguineus imber nee traiectio stellae nee faces visae terrebunt. Quorum omnium causas si G1 a Chrysippo quaeram, ipse ille divinationis auctor numquam illa dieet facta fortuito naturalemque rationem omnium reddet; nihil enim fieri sine causa potest; nee 20 quicquam fit, quod fieri non potest; nee, si id fa^tum estj-quod potuit fieri, portentum debet videri; nulla igitur portenta sunt. Nam si, quod raro fit, id portentum putandum est, sapientcm esse portentum est; saepius enim mulam peperisse arbitror quam sapientem 25 fuisse. Illa igitur ratio__ concluditur: nee id, quod non potuerit fieri, factum umquam esse, nee, quod potuerit, id portentum esse; ita omnino nullum esse portentum.
Quod etiam coniector quidam et interpres portentorum 62 non inscite respondisse dicitur ei, qui quondam ad eurn 30 rettulisset quasi ostentum, quod anguis domi vectem circumiectus fuisset: 'Tum esset', inquit, 'ostentum,
00. ex pecude aut ex homine 62. Pseudo-Fronto bij Koil nata. — Vgl. de n. d. II, 14. Gr. L. VII, p. 520 ondorscheidt terrae fremitus. — Zie I, 35. aldus: „ostentum is al wat ongoraeli discessus — „weerlicht", woon is, bijv. als aarde, lucht traiectio stellae. — Vgl. I, 02. cf water in brand staat, een
9


si anguem vectis circumplica visset.' Hoe ille responso satis aperte declaravit nihil habendum esse, quod fieri posset, ostentum.
XXIX C. Gracchus ad M. Pomponiuni scripsit duobus anguibus _ domi conprehensis haruspices a patre convocatos. Qui 5 inagis anguibus quam laeertis, quam muribus? Quia sunt liaec cotidiana, angues non item : quasi vero referat, quod fieri potest, quatn id saepe fiat. l^go tarnen miror, si emissio feminae anguis mortem adferebat Ti. Graccho, emissio autem maris anguis erat mortifera Corneliae, cur 10 alteram utrani emiserit; nihil enim scribit respondisse haruspices, si neuter anguis emissus esset, quid esset futurum. At mors insecuta Gracchum est. Causa quidem, credo, aliqua morbi gravioris, non emissione serpentis; neque enini tanta est infelicitas haruspicum, ut 11e casu 15 quidem umquain fiat, quod futurum illg esse dixerint.
(13 Nam illud mirarer, si crederem, quod apud Homerum Calchantem dixisti ex passerum numero belli Troiani annos auguratum; de cuius coniectura sic apud Homerum, ut nos otiosi convertimus, loquitur Agamemnon: 20
Ferte, viri, et duros animo tolerate labores, Auguris ut nostri Calchantis fata queamus Scire ratosne habeant an vanos pectoris orsus. Namque om nes me mor i porten tum men te
[r e t e n t a n t,
Qui non funestis liquerunt lumina fatis. 25 Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis,
portenlum duurt langer cn wijst op de toekomst, een monstrum is tegen de natuur, bijv. een minotaurus, prodigium is een voorbode van naderend onheil."
ad M. 1'omponiunt. — Dit is de vader van Cic.'s vriend T. Poinponius Atticus.
alteram utram. — W;uiro 111 Cic. 't vrouwlijke hier gebruikt, blijkt niet.
63. illud mirarer nl. 't gebeurde met Ti. Gracchus.
Agamemnon. — Hom. II. II, 209 spreekt Odysseus. reg. 1 ferte — „volhardt".


Quae Priamo cladcm et Troiae pestemque ferebant, Nos ci reu 111 latices gelid os fumantibus aris Auri_jjeris di vo m placantcs 11 u 111 ina tau r is Sub platano umbrifera, fons unde emanat aquaï, 5 Vidiraus inmani specie tortuque draconem Terribile 111, Iovis ut pulsu penetraret ab ara; Qui platani ia ranio foliorum tegmine saeptos Cor ripui t pullos; quos cum consumeret oc to, Nona super treraulo genetrix clangore vulabat; loCui ferus inmani laniavit vis eer a morsu.
Hunc, ubi tam teneros vo 1 ucris matremque 64
[p e r e m i t,
Qui 1 uci_ediderat, genitor Saturnius idem Abdidit et duro formavit tegmine saxi.
Nos a u t e 111 t i ra i d i s t a 111 e s 111 i r a b i 1 e monstrum 15 V i d i m u s in m e d i i s d i v o m versarier aris. Tum Calchas liaec est fidenti voce locutus: 'Quidnam torpentes subito obstipuistis Acliivi? Nobis haec portenta deum dedit ipse creator Tarda et sera nimis, sed fania ac laude perenni. 20 N a m q u o t avis t a e t r o m a c t a t a s d e n te v i d e t i s, Tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos; Quae decurao cadet et poena satiabit Achivos'. Edidit haec Calchas; quae iara niatura videtis.
Quae tandem ista auguratio est ex passeribus annorum potius 65 25 quam aut mensjóum aut dierum ? Cur autem de passerculis coniecturam facit, in quibus nullum erat monstrum, de dracone silet, qui, id quod fieri non potuit, lapideus dicitur factus? postrenio quid siniile habet passer annis? Naaide angue illo, qui Sullae apparuit immolanti, utrumque memini, 30 et Sullam, cum in expeditionem educturus esset, immolavisse, et anguem ab ara extitisse, eoque die reai prae-
reg. ö ut (pulsu penetraret) — „alsof'.
04. rog. 21 exanelabimus —
exanclare is 1°. uitputten, 2°. vordragen, 3°. uitgieten, 4°. te boven komen. Gr. i^aviXelv „ scheppen".


XXXI c,are esse gestam non haruspicis consilio, sed imperatoris.
66 Atque haec ostentorum genera mirabile nihil habent; quae cum facta sunt, tum ad coniecturam aliqua interpretatione revocantur, ut illa tritici grana in os pueri Midae r> congesta aut apes, quas dixisti in labris Platonis consedisse pueri, non tam mirabilia sint quam coniecta belle; quae tarnen vel ipsa falsa esse vel ea, quae praedicta sunt, fortuito cecidisse potuerunt. De ipso Eoflcio potest illud quidem esse falsum, ut circumligatus fuerit angui, 10 sed ut in cunis fuerit anguis, non tam est mirum, in Solonio praesertim, ubi ad focuni angues nundinari solent. Nam quod haruspices responderint nihil illo clarius, nihil nobilius fore, miror deos immortales histrioni futuro
67 claritatem ostendisse, nullam ostendisse Africano. Atque 15 etiam a te Flamjniana ostenta collecta sunt: quod ipse
et equus eius repente conciderit; non sane mirabile hoe quidem! quod evelli primi hastati signum non potuerit; timide fortasse signifer evellebat, quod fidenter infixerat. Nam Dionysii equus quid attulit admirationis, quod 20 emersit e flumine quodque habuit apes in iuba? Sed quia brevi tempore regnare coepit, quod acciderat casu, j vim habuit ostenti. At Lacedaemoniis in Herculis fano anna sonuerunt, eiusdemque dei Tliebis valvae clausac subito se aperuerunt, eaque scuta, quae fuerant sublime 25 fixa, sunt liumi inventa. Horum cum fieri nihil potuerit XXII s'ne a'i<ï110 motu, quid est. cur divinitus ea potius quam
68 casu facta esse dicamus? At in Lysandri statuae capite Delplns extitit corona ex asperis herbis, et quidem subita. Itane? censes ante coronam herbae extitisse, quam con- 30
«fi. nundinari — „marktdag 07. sublime wordt meest voor
houden , comisch voor „zich sublimiler gobruikt. 't Is „hoog
ophouden . UaMvo. . aan don wand" tgov.'t volgende
Africano d. i. P. Corn. Scipio humi.
Africanus maior, consul 206. 08. coronam herbae — «en
Hij was het, die in 202 Hannibal genitief waar men c. ex herba
bij Zama versloeg. 0f graminea verwacht.


ceptum esse seinen? herbam autem asp_cram credo avium (ongestu, non humano satu; iam, quicquid in capite est, id coronae siniile videri potest. Nam quod eodem tempore stellas aureas Castoris et Pollucis Delphis positas dccidisse,
5 neque eas usquam repertas esse dixisti, fiirum id niagis factum quam deorum videtur. Simiae vero Dodonaeae 69 " e improbitatem historiis Graecis mandatam esse demiror.
Quid minus mirum quam illam monstruosissimam bestiam urnam evertisse, sortes dissupavisse ? Et negant historici 10 Lacedaemoniis ullum ostentum hoe tristius accidisse! Nam üla praedicta Veifyitium, si lacus Albanus redundasset X1 isque in mare fluxisset, Romam perituram; si repressus
osset, Vejos ita aqua Albana deducta ad utilitatem
agri suburbani, non ad arcem urbemque retinendam. At 15 paulo post audita vox est monentis, ut providerent,
ne a Gallis Roma caperetur; ex eo Aio Loquenti £ "/ aram in nova via consecratam. Quid ergo? Aius iste Loquens, cum eum nemo norat, et~"aiebat et loquebatur et ex eo nomen invenit; posteaquam et sedem 20 et aram et nomen invenit, obmutuit? Quod idem dici de Moneta potest; a qua praeterquam de sue plena ]
quid umquam moniti sumus?
70—84. Auspiciën.
Satis multa de ostentis; auspicia restant et sortes eae, * qX1ÏI quae ducuntur, non illae, quae vaticinatione funduntur,
25 quae oracla verius d/cimus; de quibus tum dicemus, cum ad naturalem divinationem venerimus. Restat etiam de Chaldaeis ; sed primum auspicia videamus. Difficilis auguri locus ad contra dicendum. Marso fortasse, sed Romano
69. do lacune na Vetos vult Veios,quidnifuerintirritaf ita enz.
Christ aan: omni ex parte rata
extiterunt? num minus Roma a 70. atujuri. — Zie I, 105.
Gallis capta est? Dr. Brakman leest Marso. — Zie I, 132.


facillimus. Non enim suillus ii nos augures, qui avium reüquorumve signorum observatione futura dicanius. Et tarnen credo Komulum, qui urbem auspicato condidit, habuisse opinionem esse in providendis rebus augurandi scientiani (errabat enini multis in rebus antiquitas), quam 5 vel usu iam vel doctrina vel vetustate immutatam videmus; retinetur autem et ad opinionem vulgi et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurium, 71 collegii auctoritas. Nec_vero non omni supplicio digni I . Claudius L. Iunius consules, qui contra auspicia 10 navigaverunt; parenduin enim religioni fuit nee patrius mos tam contumaciter repudiandus. Iure igitur alter populi iudicio damnatus est, alter mortem sibi ipse conscivit. ilaminius non paruit auspiciis, itaque periit cum exercitu. At anno post Paulus paruit; num minus cecidit in Canncnsi 15 pugna cum exercitu? Etenim, ut sint auspicia, quae nulla sunt, liaec certe, quibus utimur, sive tripudio sive de caelo, simulacra sunt auspiciorum, auspicia nullo modo.
XXXIV q. fabi, te mihi in Auspicio esse volo ; respondet: aud1vi.
Hic apud maiores nostros adhibebatur peritus, nunc qui- 20 £ lubet. Peritum aut/m esse necesse est eum, qui, silentium
quid sit, intellegat; id enim silentium dicimus in t2 auspiciis, quod omni vitio caret. Hoe intellegere perfecti auguris est; illi autem, qui in auspicium adhibotur, cum ita imperavit is, qui auspicatur: dicito, si silentium esse 25 videbituk, n£e suspicit nee circumspicit; statim respondet silentium esse videri. Tum ille: dicito, si pascentur. — Pascuntue. — Quae aves? aut ubi? Attulit,
non enim ... dicamus. — De Ogulnia (300) negen, sedert
augures vroegen de goden niet Sulla vijftien.
naar de toekomst, maar of zo 71. Paulus — L. Aemilius
toestemden in de plannen der Paulus, bij Cannae (216) tegen
Romeinsche magistraten. Hannibal gesneuveld.
collegi auctomtas. - Er waren Q. Fabi. — fictief persoon, oorspronkelijk 3 augures, onder vitio caret — vitium heet elke
Ser. Tullius vier, sedert de lex stoornis der auspiciën.


inquit, in cuvea jnillos is, qui ex co ipso noniinatur pullarius. Haec sunt igitur aves internuntiae lovis! quac pascantur necne, quid refert ? Nihil ad auspicia; scd quia, cum pascuntur, necesse est aliquid ex ore cadere et terram 5 pavire (terripavium primo, post terripudium dictum est; hoe quidem iam tripudium dicitur) — cum igitur offa cecidit ex ore pulli, turn auspicanti tripudium solistimum nuntiatur. Ergo hoe auspicium divini quicquam habero ^XV potest, quod tan^ sit coactum et expressum ? Quo anti10 quissimos augures non esse usos argumento est, quod decretum collegii vetus habemus omnem avem tripudium facere posse. Tum igitur esget auspicium (si modo esset /#* ej liberum) se ostendisse; tum avis illa videri posset interpres et satelles lovis; nunc vero inclusa in cavea et 20 fame enecta si in offam pultis invadit, et si aliquid ex eius ore cecidit, hoe tu auspicium aut hoe modo Romulum auspicari solitum putas? lam de caelo servare non ipsos 74 censes solitos, qui auspicabantur ? Nunc imperant pullario;
ille renuntiat. Fulmen sinistrum auspicium optimum habe25 mus ad omnis res praeterquam ad comitia; quod quidem institutum rei publicae causa est, ut comitiorum vel in iudieiis populi vel in iure lcgum vel in creandis magistratibus principes civitatis essent interjjretes. At Ti. Gracchi TV. httens Scipio et Figulus consules, cum augures ïudicassent 30 eos vitio creatos esse, magistratu se abdicaverunt. Quis negat augurum disciplinam esse? divinationem nego. At haruspices divini; quos cum Ti. Gracchus propter mortem repentinam eius, qui in praerogativa referenda
72. haec sunt igitur aves. — Scipio Nasica Corculum (zoon Thoresen doet uitkomen, dat van P. Corn. Scipio Nasica Op-
haec als nom. plur. fem. wel timus) en C. Marcius Figulus.
opvallend is en slechts steunt Vgl. de nat. deor. II, 10.
op één hoofdhandschrift. in praerogativa referenda „bij
tripudium solistimum. — Zie het opgeven van de stem der
I, 28 Aanm. centuria, die het eerst stemde
74. Scipio et Figulus consules. — in de comitia centuriata".
In 162 waren consuls P. Corn,


subito concidisset, in scnatum introduxisset, non iustuni 75 rogatorem fuisse dixerunt. Primum vide, ne in eum dixerint, qui rogator centuriae fuisset; is enim erat mortuus; id autem sine divinatione coniectura poterant dicere. Deinde fortasse casu, qui nullo modo est ex hoe genere tollendus. Quid 5 enim scire Etrusci haruspices aut de tabernaculo recte capto aut de ponierii iure potuerunt? Equidem adsentior C. Marcello potius quam App. Claudio, qui ambo mei collegae fuerunt, existimoque ius augurum, etsi divinationis opinione principio constitutum sit, tarnen postea rei public-ae 10 XXXVI causa conservatum ac retentum.
70 Sed de hoe loco plura in aliis, nunc hactenus. Externa enim auguria, quae sunt non tam artificiosa quam superstitiosa, videamus. Omnibus fere avibus utuntur, nos admodum paucis; aha illis simstra sunt, aha nostris. 15 Solebat ex me Deiotarus percontari nostri augurii disciplinam, ego ex illo sui. Di immortales! quantum differebat! ut quaedam essent etiam contraria. Atque ille iis semper utebatur, nos, nisi dum a populo auspicia accej)ta habemus, quam multum iis utimur? Bellicam rem administrari maiores 20 nostri nisi auspicato noluerunt; quam inulti anni sunt, cum bella a proconsulibus et a propraetoribus administrantur, 77 qui auspicia non habent! Itaque nee amnis transeunt
rogatorem — Cic. laat met collegio veslro (d. w. z. van Cicero,
opzet comitiorum weg, om in Atticus spreekt) inter Marcellum
het midden te laten, of de pre- et Appium, optimos augures mayna
sident is bedoeld dan wel de dissensio ...cum alteri (sc. Mar-
verzamelaar der stemmen, ro- cello) placeat auspicia ista ad
gator centuriae praerogativae. utilitatem esse rei publicae corn-
75. quid enim. — Vgl. de nat. posita, alteri disciplina vestra
deor. II, 11; de div. I, 33. quasi divinari.
C. Marcello ... App. Claudio. — 76. sinistra „onheilspellend".
De eerste wordt in deVerrinae nos — nl. Romuni.
geroemd om zijn gedrag als 77. nee amnis transeunt men
propraetor van Sicilië in 79; behoorde als priester of magi-
hij werd in 50 consul. De laatste straat dan auspicia perenmia waar
wordt met Marcellus door Cic. te nemen. Vgl. de nat. deor.
genoemd de legg. II, 82 est in II, 9: sed neglegentia nobilitatis


nuspicato ncc tripudio auspicantur. Ubi ergo aviuni divinatio? quae, quoniam ab iis, qui auspieia nulla habent, bella administrantur, ad urbanas res retenta videtur,
a bellicis esse sublata. Nam ex acurninibus quidem, quod 5 totum auspicium militare est, iam M. Marcellus ille' quinquiens consul totum omisit, idem imperator, idem augur optimus. Et quidem ille dicebat, si quando rem agere vellet, ne impediretur auspiciis, lectica operta facere iter se solere. Huic simile est, quod nos augures praecipimus, 10 ne iuges auspicium obveniat, ut iumenta iubeant diiungere!
Quid est aliud nolle moneri a Iove nisi efficere, ut aut 78 ne fieri possit auspicium aut, si fiat, videri?
Nam illud admodum ridiculum, quod negas Deiotarum XXXVII/r" auspiciorum, quae sibi ad Pompeium proficiscenti facta 15 sint, paenitere, quod fidem secutus amicitiamque populi Romani functus sit officio; antiquiorem enim sibi fuisse laudem et gloriam quam regnum et possessiones suas.
Credo equidem, sed hoe nihil ad auspieia; nee enim ei cornix canere potuit recte eum facere, quod populi 20 Romani libertatem defendere pararet; ipse hoe sentiebat,
sicuti sensit. Aves eventus significant aut adversos aut 79 secundos; virtutis auspiciis video esse usum Deiotarum,
augur ii disciplina omissa veritas ex acurninibus (1. w. z. electri-
autptciorum spreta est, species sche vonken aan de spitsen der
tantum retenta, itac/ue maximae lansen.
reipublicae salus continetur, nullis M. Marcellus — M. Claudius
auspiciis administrantur, nulla Marcellus was consul in 222,
peren,nia servantur, nulla ex acu- 215, 214, 210, 208 v. C., behaalde
minibus, nulla cum viri vocantur, een ovorwinning op Hannibal
ex quo in procinctu testamenta bij Nola, 216, veroverde in 212
perierunt. Dit schijnt op Cato Syracuse, werd overwonnen en
terug te gaan; zie div. I, 28: gedood door Hannibal bij Venu-
multa auguria, multa auspieia, sia in 208.
quod Cato ille sapiens queritur, iuges auspicium — iuges is
neglegentia collegii amissa plane nominativus. Dit voortoeken is
et deserta sunt nihil (ere quondam er, ala iunctum iumentutn stercus
maiores rei nisi auspicato ne pri- facit. Servius ad Aen. III, 537.
vatim (juidem yerebatur.


quae vetat spectare fortunam, dum praestetur üdes. Aves vero si prosperos evcntus ostendcrunt, certe fefellerunt.
Fugit e proelio cum Pompcio; grave tempus! Discessit ah eo; luctuosa res! Caesarem eodem tempore hostcni et hospitem vidit; quid hoe tristius? Is cum ei Trocmorum 5 tetrarchian eripuisset et adseculae suo Pergameno nescio cui dedisset eidemque detraxisset Armeniam a senatu datam, cumque ab co magnificentissimo liospitio acceptus esset, spoliatum reliquit et hospitem et regem. Sed labor longius; ad propositum revertar. Si eventa quaerimus, 10 quae exquiruntur avibus, nullo modo prospera Deiotaro;
sin officia, a virtute ipsius, non ab auspiciis petita sunt.
XXXVIII • ... . 1
gQ Omitte igitur lituum Eomuli, quem in maximo incendio 7 Je
negas potuisse comburi; contemne cotem Atti Navii. Nihil X ? ï*
debèt esse in philosophia commenticiis fabellis loei; illud 15
erat philosophi potius, totius augurii prinium naturam
ipsam videre, deinde inventionem, deinde constantiam.
Quae est igitur natura, quae volucris huc et illue passim
vagantis efficiat ut significent aliquid et tum vetent agere,
, 79. vetat spectare fortunam, dum 80. illud erat philosophi potius,
praestetur fides, vgl. Ilias XII, totius augurii primum naturam
213 etg olcDvdg apioioc; dftvveod-ai ipsam videre, deinde inventionem
jicqI ndtptjs (Hector spreekt tot deinde constantiam: Zie do n. d.
Polydamas, die mot ongunstige III, 11 unde porro ista divinatio?
voorspellingen uit vogelvlucht quis invenit fissum iecorisf quis
rekening houdt). comicis cantum notaviti (/nis sor-
fugit e proelio nl. Pharsalico. tin? quibus ego credo.... sed qui
hostem et hospitem vidit. — In ista intellecta sint a philosophis
47 toen Caesar van Aegypte uit debeo discere en de div. 11,28—33,
optrok tegen Pharnaces van 33—38, 38—42,44—45t> (= c. 20),
Pontus. — Deze rhetorische 50b (= c. 23), 85—87.
figuur heet antithese. volucris efficiat... ut significent.
Trocmorum tetrarchian ... ad- Een Grieksche constructie, pro-
seculae suo Pergameno nescio cui lepsis of anticipatio; het onder-
dedissel vgl. Hirt. b. Al. 78 ilithra- werp van den bijzin (ut signi-
dati Pergameno tetrarchiam Callo- ficent enz.) is geplaatst in den
graecorum iure genlis et cognatione hoofdzin en afhankelijk gemaakt
adiudicavit occupatam el possessam van het hoofdwerkwoord (efficiat)
paucis ante annis a Deiotaro. in den hoofdzin.


tum iubeant aut cantu aut volatu ? cur autcm aliis a laeva, aliis a dextra datum est avibus ut ratum auspicium facerc possint ? Quo modo autem haec aut quando aut a quibus inventa dicemus? Etrusci tamcn liabent cxaratum 5 puerum auctorem disciplinae suae; nos quem? Attumne Navium? At aliquot annis antiquior Eomulus et Remus, ambo augures, ut accepimus. An Pisidarum aut Cilicum aut Phrygum ista inventa dicemus? Placet igitur humanitatis expertis habere divinitatis auctores ?
10 At om nes reges, populi, nationes utuntur auspiciis. Quasi vero quicquam sit tam valde quarn nihil sapere vulgare, aut quasi tibi ipsi in iudicando placeat multitudo! Quotus quisque est, qui voluptatem neget essebonum? plerique etiam summum bonum dicunt. Num igitur corum 15 frequentia Stoici de sententia deterrentur ? aut num plerisque in rebus sequitur eorum auctoritatem multitudo ? Quid mirum igitur, si in auspiciis et in omni divinatione inbecilli animi superstitiosa ista concipiant, verum dispicere non possint? Quae autem est inter augures conveniens et 82 20 coniuncta constantia? Ad nostri augurii consuetudinem dixit Ennius:
Tum tonuit laevum bene tempestato serena.
At Homericus Aiax apud Achillem querens de ferocitate rroianorum nescio quid hoe modo nuntiat:
2d Prospera Iuppiter his dextris fulgoribus edit.
Ita nobis sinistra videntur, Graiis et barbaris dextra meliora. Quamquam liaud ignoro, quae bona sint, sinistra
m
puerum nl. Tagem. Zie II, 50. door Vergilius Aen. IX, 680 de
divinitatis, hier 't zelfde als parte serena intonuit laevum. divinatio, gebruikt om een woord- Ita nobis sinistra videntur, Graiis
| speling te maken: humanitat is et barbaris dextra meüora .zoo
jemdigt evenzoo. schijnt ons het linksehe, den
tum tonuU laevum bene Grieken en barbaren'trechtsche
tempestate serena. - Dit vers uit gunstiger". De Grieken stonden
Ennius' Annalen is nagevolgd met het gelaat naar het Noorden,


nos dicere, etiamsi dextra sint; scd certe nostri sinistrum nominaverunt externique dextrum, quia plerumque id
83 melius videbatur. Haec quanta dissensio est! Quid ? quod aliis avibus utuntur, aliis signis, aliter observant, alia respondent, non necesse est fateri partim borum errore 5 susceptum esse, partim superstitione, multa fallendo?
XL Atque his superstitionibus non dubitasti etiam omina adiungero. Acmiliaƒ Paulo Persam perisse, quod pater omen accepit; Caecilia se sororis filiae sedes suas tradere. lam illa: Favete linguis et praerogativam, 10 omen comitiorum. Hoe est ipsum esse contra se copiosum et disertum. Quando enim ista observans quieto et libero animo esse poteris, ut ad rem gerendam non superstitionem habeas, sed rationem ducem ? Itane ? si quis aliquid ex sua re atque ex suo sermone dixerit et 15 eius verbum aliquod apte ceciderit ad id, quod ages aut cogitabis, ea res tibi aut timorem adferet aut alacritatem?
84 Cum M. Crassus exercitum Brundisii inponeret, quidam in portu caricas Cauno advectas vendens Cauneas clamitabat. Dicamus, si placet, monitum ab eo Crassum, 20 caveret ne iret; non fuisse periturum, si omini paruisset. Quae si suscipiamus, pedis offensio nobis et abruptio corrigiae et stornumenta erunt observanda.
85—87. Loten.
XLI
gg Sortes restant et Chaldaei, ut ad vates veniamus et ad somnia. Dicendum igitur putas de sortibus? Quid 25 enim sors est? Idem prope modum, quod micare, quod
de Romeinen met den blik naar of vijgen uit Caunus in Carië,
't Zuiden gekeerd, zoodat de oost- maar door Cic. aangeduid als
kant (do lichtzijde dus) beiden voorteeken: eau n'eas = cave ne
gunstig leek; wat Cic. ontging, eas „wacht u te gaan".
83. Aemilia I'aulo Persam )>er-
iisse nl. dixit. 85. micare. — Een spel door
84. Cauneas — door den koop- twee personen gespeeld; zij man bedoeld als Cauneas caricas steken om beurten herhaaldelijk


talos iacere, quod tesseras, quibus in rebus temeritas et casus, non ratio nee consilium valet. Tota res est inventa fallaciis aut ad quaestum aut ad superstitionem aut ad errorem. Atque ut in haruspicina fecimus, sic videamus, clarissi5 marum sortiuni quae tradatur inventio. Nunierium Suffustium Praenestinorum monunienta declarant, honestum hominem et nobilem, somniis crebris, ad extremuni etiam minacibus cum iuberetur certo in loco silicem caedere, perterntum visis irridentibus suis civibus id agere coepisse; 10 itaque perfracto saxo sortis erupisse in robore insculptas' priscaruin litterarum notis. Is est hodie loens saeptus religiose propter Iovis pueri, qui lactens cum Iunone Fortunae in gremio sedens mammam adpetens castissime colitur a matribus. Eodemque tempore in eo loco, ubi 86 15 Fortunae mine est aedes, mei ex olea fluxisse dicunt, liaruspicesque dixisse summa nobilitate illas sortis futuras, eorumque iussu ex illa olea arcam esse factam, eoqué conditas sortis, quae hodie Fortunae monitu tolluntur. Quid igitur in his potest esse certi, quae Fortunae monitu 20 pueri manu miscentur atque ducuntur? quo modo autem ïstae positae in illo loco? quis robur illud cecidit, dolavit, inscripsit ? Nihil est, inquiunt, quod deus efficere non
een of moor vingers snel op, daar was voorgesteld met 2 terwijl telkens de ander onmid- kinders aan de borst, meende dellijk daarna evenveel vingers men later, toon de oorspronkein de hoogte moet steken; nog lijke bedoeling was vergeten, in Italië als „la morra" bekend, dat hot Iuppiter en Iuno waren'
talos iacere. _ Zie I, 23 en De tempel lag op de helling II, 48 met Aanm. — Gr. <5<j- van een berg; van den voet TQd)aXoi. t0t de halve hoogte strekten
tesseras - tesserae zijn onzo zich voorgebouwen uit, terrasdobbolsteenen Gr. v.v.)oi. vormig opklimmend. Door die
86. fortunae.. .aedes — For- voorgebouwen stijgende tot de tuna Praenestina of F. Iovis puer halve helling van den berg primigenia (w. i. puer = füia) was afgelegd, bereikte men was de dochter van Iuppiter den tempel. Hij bevat nog en werd door de huismoeders thans hot grootste mozaiek der aangeroepen. Omdat For tuna wereld.


possit. Utinam sapientis Stoicos effecisset, ne onmia cum superstitiosa sollicitudine et niiseria crederent! Sed hoe quidetn genus divinationis vita iaui communis explosit,
fani pulchritudo et vetustas Praenestinarum etiam nunc retinet sortium nomen, atque id in volgus. ^ ®
87 Quis enim m^istratus aut quia vir inlustrior utitur sortibus? eeterls vero in locis sortes plane refnxerunt.
Quod Óarneadem Clitomachus scribit dicere solitum, nusquam se fortunatiorem quam Praeneste vidisse Fortunam.
Ergo hoe divinationis genus omittamus. 10
sy.i/-,. s * , . . /i
87b—yy. öterrenwicneiary.
XLII Ad Chaldaeorum monstra veniamus; de quibus Eudoxus, Platonis auditor, in astrologia iudicio doctissimorum hominum facile princeps, sic opinatur, id quod scriptum reliquit, Chaldaeis in praedictione et in notatione cuiusque
88 vitae ex natali die minime esse credendum. Nominat 15 etiam Panaetius, qui unus e Stoicis astrologorum praedicta reiecit, Anchialum et Cassandrum, summos astrologos illius aetatis, qua erat ipse, cum in ceteris astrologiao partibus excellerent, hoe praedictionis genere non usos. Scylax Halicarnassius, familiaris Panaetii, excellens in 20 astrologia idemque in regenda sua civitate princeps,
89 totum hoe Chaldaicum praedfeendi genus repudiavit. Sed ut ratione utamur omissis testibus, sic isti disputant, qui haec Chaldaeorum natalicia praedicta defendunt. Vim quandam esse aiunt signifero in orbe, qui Graece Ccodiaxóg 2o
87. Clitomachus — uit Carthago van Arcliytas (een Pythngoreer)
afkomstig, leerling van Carne- en Plato, leefde in t midden
ades en "heftig bestrijder van der vierde eeuw.
de Stoa. Hij was Cicero's hoofd- 88. Anchialum ct Cassandrum —
bron voor het tweede boek van overigens onbekend.
de div. en leefde in 't midden Scylax Halicarnassius — oven-
der tweede eeuw. . gens onbekend.
Eudoxus — uit Cnidus, leerling


—v- v - v
dicitur, talem, ut eius orbis una quaeque pars alia alio modo moveat inmutetque caelum, perinde ut quaeque stellae in his finitiniisque partibus sint quoque tempore, eamque vim varie moveri ab iis sideribus, quae vocantur 5 errantia; cum autem in eam ipsam partem orbis venerint, in qua sit ortus eius, qui nascatur, aut in eam, quae coniunctuin aliquid liabeat aut consentiens, ea triangula illi et quadrata nominant. Etenim cum f tempore anni tempestatumque caeli conversiones commutationesque 10 tantae fiant accessu stellarum et recessu. cumque ea vi solis efficiantur, quae videmus, non veri simile solum, sed etiam verum esse censent perinde, utcumque temperatus sit aër, ita pueros orientis animari atque formari, ex eoque ingenia, mores, animum, corpus, actionem vitae, 15 casus cuiusque eventusque fingi. O delirationem incredi- qq bilem! non enim omnis error stultitia dicenda est. Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit aliquid, ut praedicere possint dumtaxat, qualis quisque natura et ad quam quisque maxime rem aptus futurus sit; cetera, quae 20 profiteantur, negat ullo modo posse sciri; etenim geminorum formas esse similis, vitam atque fortunam plerumque disparem. Procles et Eurysthenes, Lacedaemoniorum reges,
89. ea triangula et quadrata De Chaldaeën dachten, dat do
nominant. Men denke zich de hemellichamen het klimaat en
aarde in't midden van de hemel- dit de geboren persoon influen-
bol. Langs een groote cirkel ceerde. Do teekens dicht bij hot
daarvan ligt de dierenriem, bewuste sterrenbeeld, in ons
Wordt nu iemand geboren onder geval hierboven de Kreeft, had-
hot sterrebeeld do kreeft, dan den ook invloed volgens hen
zal oen planeet in coniunctio (in finilimis partibus).
staan, als hij de lijn, die dit tempore anni — Hottinger
sterrenbeeld met de geboorte- temporum anni.
plaats verbindt, passeert of door- !)0. Diogenes Stoicus. — Zie 1,0
snijdt en in oppositie, als hij aan mot Aanra.
den anderen kant der aarde is Procles et Eurysthenes — tweemaal- in do zolfdo lijn, dus bij lingon, zoons van den Heraclide 180° verschil; 120° verschil is Aristodemus.
triangula en 90° is (juadrata.
i


91 gemini fratres fucrunt. At ii noc totidem armos vixerunt; anno enim Procli vita brevior fuit, multunique is fratri ïeiuni gestarum gloria praestitit. At ego id ipsum, quod vir optimus, Diogenes, Chaldaeis quasi quadam praevaricatione concedit, nego posse intellegi. Etenim cum, ut 5 ipsi dicunt, ortus nascentium luna nioderetur, eaque animadvertant et notent sidera natalicia Chaldaei, quaecumque lunae iuncta videantur, oculorum fallacissimo sensu iudicant ea, quae ratione atque animo videre debebant. Docet enim ratio mathematicorum, quam istis notam esse oportebat, io quanta humilitate luna feratur terram paene contingens, quantum absit a proxima Mercurii stella, multo autem longius a Veneris, deinde alio intervallo distet a sole, cuius lumine conlustrari putatur; reliqua vero tria intervalla infinita et inmensa, a sole ad Martis, inde ad Iovis, 15 ab eo ad Saturni stellam, inde «ad caelum ipsum, quod 92 extremum atque ultimum mundi est. Quae potest igitur contagio ex infinito paene intervallo pertinere ad lunam vel potius ad terram ?
XI'IV Quid ? cum dicunt, id quod iis dicere necesse est, omiiis 20 omnium ortus, quicumque gignantur in omni terra, quae incolatur, eosdem esse, eadeinque omnibus, qui eodem statu caeli et stellarum nati sint, accidere necesse esse, nonne eius modi sunt, ut ne caeli quidem naturam intei pretes istos caeli nosse appareat? Cum enim illi 25 orbes, qui caelum quasi medium dividunt et aspectum nosti uni definiunt, qui a Graecis ÓQl^ovzes nominantur, a nobis linientes rectissime nominari possunt, varietateni maxiniani habeant aliique in aliis locis sint, necesse est oitus occasusque siderum non fieri eodem tempore 30 93 apud omnis. Quodsi eorum vi caelum modo hoe, modo
91. Procli genitivus. velg dutioag xa&daep "Aqxiovqov
92. orbes ... .. . finien- v.u.1 Kvva /,!/ y.aru zbv ai'növ les Sex. Einp. adv. Math. yjtirvov rotg êv navü xAtfiari V, 83: Kal 8ti zovfr' othiog tyjt xarmxovtji (pccii-fij&ai cUA.' cUAoig jtQÓÓTjAov ix 10V xal rovg dnAa- -/.ai' uXXov.


illo modo teniperatur, qui potest eadem vis esse nascentium, cum caeli tanta sit dissimilitudo ? In his locis, quae nos incolimus, post solstitium Canicula exoritur, et quidem aliquot diebus, at apud Troglodytas, ut scribitur, 5 ante solstitium, ut, si iam concedamus aliquid vim caelestem ad eos, qui in terra gignuntur, pertinere, confitendum sit illis eos, qui nascuntur eodem tempore, posse in dissimilis incidere naturas propter caeli dissimilitudinem; quod minime illis placet; volunt enim illi omnis eodem 10 tempore ortos, qui ubique sint nati, eadem condicione nasci. Sed quae tanta dementia est, ut in maximis motibus mutationibusque caeli nihil intersit, qui ventus, qui imber, quae tempestas ubique sit? quarum rerum in proximis locis tantae dissimilitudines saepe sunt, 15 ut alia Tusculi, alia Romae eveniat saepe tempestas; quod, qui navigant, maxime animadvertunt, cum in flectendis promunturiis ventorum mutationes maxumas saepe sentiunt. Haec igitur cum sit tum serenitas, tum perturbatio caeli, estne sanorum hominum hoe ad nascen20 tium ortus pertinere non dicere [quod non certe pertinet], illud nescio quid tenue, quod sentiri nullo modo, intellegi autem vix potest, quae a luna ceterisque sideribus caeli temperatio fiat, dicere ad puerorum ortus pertinere ? Quid ? quod non intellegunt seminum vim, quae ad gignendum 25 procreandumque plurimum valeat, funditus tolli, mediocris erroris est? Quis enim non videt et formas et mores et plerosque status ac motus effingere a parentibus liberos? quod non contingeret, si haec non vis et natura gignentium efficeret, sed temperatio lunae caelique moderatio. Quid? 95 30 quod uno et eodem temporis puncto nati dissimilis et naturas et vitas et casus habent, parumne declarat nihil ad agendam vitara nascendi tempus pertinere? nisi forte
93. apud Troglodytas, ut scri- nihil interesse existimetur.
bitur — Herod. IV, 183, Strabo motus effingere a parentibus XVI, 1, p. 819. liberos. — Vgl. §58 umor sudorem
94. ut... nihil intersit — ut... videtur imitari.
10


putamus neminem eodem tempore ipso et eonceptum et natum, quo Africanum. Num quis igitur talis fait?
Yi VT * ^
9(j Quid? illudne dubium est, quin multi, cum ita nati essent, ut quaedam contra naturam depravata haberent, restituerentur et corrigerentur ab natura, cum se ipsa 5 revocasset, aut arte atque medicina? ut, quorum linguae sic inhaererent, ut loqui non possent, eae scalpello resectae liberarentur. Multi etiam naturae vitium meditatione atque exercitatione sustulerunt, ut Demosthenem scribit Phalereus, cum rho dicere nequiret, exercitatione fecisse, ut 10 planissime diceret. Quodsi haec astro ingenerata et tradita essent, nulla res ea mutare posset. Quid ? dissimilitudo locorum nonne dissimilis hominum procreationes habet? quas quidem percurrere oratione facile est, quid inter Indos et Persas, Aethiopas et Syros differat corporibus, 15 97 animis, ut incredibilis varietas dissimilitudoque sit. Ex quo intellegitur plus terrarum situs quam lunae tactus ad nascendum valere. Nam quod aiunt quadringenta Septuaginta milia annorum in periclitandis experiundisque pueris, quicumque essent nati, Babylonios posuisse, fallunt; si 20 enim esset factitatum, non esset desitum; neminem autem habemus auctorem, qui id aut fieri dicat aut factum sciat.
XLVII Videsne me non ea dicere, quae Carneades, sed ea, quae princeps Stoicorum Panaetius dixerit? Ego autem etiam haec requiro: omnesne, nui Cannensi pugna jceffideruit., 25 uno astro fuerint; exitus quidem omnium unus et idein,
96. Phalereus — d. i. Demetrius 97. in periclitandis experiundisPhalereus n.1. uit Phaleron haven que pueris n.1. door den sterrenvan Atheno, overvleugeld door stand op 't oogenblik der gede Piraeus. Hij leefde tijdens boorte te vergelijken met het Alexander den Grooten en was karaktor en do lotgevallen van een leerling van Theophrastus; het individu, dat toen geonder Cassander was hij stadhou- boron was.
der van Athene (318-807) en werd Cannensi pugna — bij Cannae later verdreven door Antigonus ' werden meer dan 70.000 Ro-
en Demetrius Poliorcetes. Hij meinen gedood.
stierf te Alexandrië in 284 v. C.


fuit. Quid? qui ingenio atque animo singulares, num astro quoque uno? quod enim tempus, quo non innurnerabiles nascantur? at certe similis nemo Homeri. Et, si 98 ad rem pertinet, quo modo caelo adfecto conpositisque 5 sideribus quodque animal oriatur, valeat id necesse est non in hominibus solum, verum in bestiis etiam; quo quid potest dici absurdius? L. quidem Tarutius Firmanus,
familiaris noster, in primis Chaldaicis rationibus eruditus,
urbis etiam nostrae natalem diem repetebat ab iis Parilibus,
10 quibus eam a Romulo conditam accepimus, Romamque,
in iugo cum esset luna, natam esse dicebat nee eius fata canere dubitabat. O vim maximam erroris! Etiamne urbis 99 natalis dies ad vim stellarum et lunae pertinebat? Fac in puero referre, ex qua adfectione caeli primum spirituni 15 duxerit; num hoe in latere aut in caemento, ex quibus urbs effecta est, potuit valere? Sed quid plura? cotidie refelluntur. Quam multa ego Pompeio, quam multa Crasso,
quam multa huic ipsi Caesari a Chaldaeis dicta mernini,
neminem eorum nisi senectute^ nisi domi, nisi cum claritate 20 esse moriturum! ut mihi permirum videatur quemquani exstare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedicta cotidie videat re et eventis refelli. ^
■ t-v Ji
V t 'h+sjk {A* - X. v
^ 100. Over orakels en droom en in 't algemeen.
Restant duo divinandi genera, quae habere dicimur a natura, non ab arte, vaticinandi et somniandi; de quibus,
25 Quinte, inquam, si placet, disseramus. Mihi vero, inquit,
placet; his enim, quae adhuc disputasti, prorsus adsentior,
astro quoque uno — eig. „van in iugo — in het teeken „de
één geboortester", een abl. qual. weegschaal" (Libra) vgl. Solin.
98. Parilibus. — Den 21en c. 1 Romulus fundamenta muro-
1 April werd te Rome het herders- rum iecit Iove in piscilms, Luna
feest Palilia of Parilia gevierd, in libra constitutis.
ter eere van Pales.


et, vere ut loquar, quamquam tua me oratio confirmavit, tarnen etiam mea sponte nimis superstitiosam de divinatione Stoicorum sententiam iudicabam; haec me Peripateticorum ratio magis movebat et veteris Dicaearchi et eius, qui nunc floret, Cratippi, qui censent esse 111 mentibus hominum 5 tamquam oraclum aliquod, ex quo futura praesentiant, si aut furore divino incitatus animus aut somno relaxatus solute moveatur ac libere. His de geueribus quid sentias et quibus ea rationibus infirmes, audire sane velim.
101—118. Orakels.
Quae cum ille dixisset, tum ego rursus quasi ab alio 10 principio sum exorus dicere: Non ignoro, inquam, Quinte, te semper, ita sensisse, ut de ceteris divinandi generibus dubitares, ista duo, furoris et somnii, quae a libera men te fluere viderentur, probares. Dicam igitur, de istis ipsis duobus generibus mihi quid videatur, si prius et (Stoicorum 15 conclusio__rationis et Cratippi nostri quid valeat, videro. Dixisti enim et Chrysippum et Diogenem et Antipatrum concludere hoe modo: 'Si sunt di neque ante declarant hominibus, quae futura sint, aut non diligunt homines aut, quid eventurum sit, ig- 20 norant aut existumant nihil interesse horainium scire, quid sit futurum, aut non censent esse suae maiestatis praesignificare hominibus, quae sunt futura, aut ea ne ipsi quidem di 102 significare possunt; at neque non diligunt 25 nos (sunt enim benefici generique hominum amici) neque ignorant ea, quae ab ipsi constituta et designata sunt; neque nostra nihil interest scire ea, quae futura sunt, (erinius enim cautiores, si sciemus) neque hoe alienum 30 ducunt maiestate sua (nihil est enim praestantius) neque non possunt futura praenoscere;


non igitur di sunt nee significant nobis futura; sunt autem di; significant ergo; et non, si significant futura, nullas dant vias nobis ad significationum scientiam (frustra enim signiöficarent) nee, si dant vias, non est divinatio; est igitur divinatio.' O acutos homines! quam paucis 103 verbis confectum negotium putant! ea sumunt ad concludendum, quorum iis nihil conceditur. Conclusio autem rationis ea probanda est, in qua ex rebus non dubiis id, 10 quod dubitatur, efficitur.
Videsne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere L solent Stoici, quem ad modum, quod in natura rerum om_ne esse dicimus, id infinitum esse concluserit? 'Quod finitum est', inquit, 'habet extremum.' Quis hoe 15 non dederit? 'Quod autem habet extremum, id cernitur ex alio extrinsecus.' Hoe quoque est concedendum. 'At, quod omne est, id non cernitur ex alio extrinsecus.' Ne hoe quidem negarf potest. 'Nihil igitur cum habeat extremum, infinitum 20sit necesse est'. Videsne, ut ad rem dubiam a con- 104 cessis rebus pervenerit? Hoe vos dialectici non facitis, nee solum ea non sumitis ad concludendum, quae ab omnibus concedantur, sed ea sumitis, quibus concessis nihilo magis efficiatur, quod velitis. Primum enim hoe 25 sumitis: Si sunt di, benefici in homines sunt.'
Quis hoe vobis dabit? Epicurusne? qui negat quicquam deos nee alieni curare nee sui; an noster Ennius ? qui niagno plausu loquitur adsentiente populo:
Ego deuin genus ésse semper dixi et dicam
[c a é 1 i t u m,
30 Séd eos non curiire opinor, quid agat humanüm
[genus.
104. dialectici — d. w. z. de Melanippa IV, 316 Vahlen. — Stoïcijnen, vgl. de n. d. I, 70 en 89. Vgl. Cic. de nat. deor. 111,32,79, E<jo ... genus — fr. uit Ennius' de div. I, 132.


Et quidem, cur sic opinetur, rationem subicit; sed nihil est necesse dicere, quae sequuntur; tantum sat est intellegi id sumere istos pro certo, quod dubium controversumque 1(^ sit. Sequitur porro, nihil deos ignorare, quod omnia sint ab iis constituta. Hic vero quanta pugna est 5 doctissimorum hominum negantium esse liaec a dis inmortalibus constituta! At nostra interest scire ea, quae eventura sunt. Magnus Dicaearchi liber est nescire ea melius esse quam scire. Negant id esse alienum maiestate deorum. Scilicet casas omnium introspicere, ut videant, quid cuique 10 106 conducat. 'Neque non possunt futura praenoscere.' Negant posse ii, quibus non placet esse certum, quid futurum sit. Videsne igitur, quae dubia sint, ea sumi pro certis atque concessis? Deinde contorquent et ita concludunt: 'Non igitur et sunt di nee signi- 15 ficant futura'; id enim iam perfectum arbitrantur. Deinde adsumunt: 'Sunt aut/m di', quod ipsum non ab omnibus conceditur. 'Significant ergo.' Ne id quidem sequitur; possunt enim non significare et tarnen esse di. 'Nee, si significant, non dant vias aliquas 20 ad scientiam significationis.' At id quoque potest, ut non dent homini, ipsi habeant; cur enim Tuscis potius quam Romanis darent? 'Nee, si dant vias, nulla est divinatio.' Fac dare deos, quod absurdum est; quid refert, si accipere non possumus? Extremum est: 25 'Est igitur divinatio.' Sit extremum, effejjtum tarnen
106. contorquent — contorquere concluduntur contortius „deze con-
bet. eigenlijk een projectiel in clusie wordt te snel getrokken",
een snelle draaiende beweging waarop volgt sed latius aliquando
brengen bijv. Vergil. Aen.II,51 dicenda sunt. In de divin. 11,41
hastam. Overdrachtelijk zegt Cic. zegt (Jic. ita enim, cum magis
Tuscul. III, c. 26 § 63 (Aeschines) properant concludere solent. Wo
quam rhetorice, quam copiose verba kunnen dus ook hier vertalen:
contorquet (n.1. tegen Demos- „ze trekken vervolgens snel een thenes); daar is 't dus „hij slingert conclusie op de volgende wijze",
zijn woorden (als spiesen)" id quoque potest — hier is en ibid. III, c. 10 § 22 haec potest = pote est = het is mogelijk.


non est; ex falsis enim, ut ab ipsis didicimus, verum effici non potest. Iacet igitur tota conclusio.
Veniamus nunc ad optumum virum, familiarem nostrum, Cratippum. 'Si sine oculis', inquit, 'non potest 5 exstare officium et munus oculorum, possunt autem aliquando oculi non fungi suo munere, qui vel se mei ita est usus oculis, ut vera eerneret, is habet sensum oculorum vera cernentium. Item igitur, si sine divinatione non 10 potest officium et munus divinationis exstare, potest autem, cum quis divinationem habeat, errare aliquando nee vera cernere, satis est ad confirmandam divinationem seniel aliquid ita esse divinatum, nihil ut fortuito cecidisse 15 videatur; sunt autem eius generis innumerabilia; esse igitur divinationem confitendum est.' Festive et breviter; sed cum bis sumpsit, quod voluit, etiamsi faciles nos ad concedendum habuerit, id tarnen, quod adsumit, concedi nullo modo potest. 'Si', 108 20 inquit, 'aliquando oculi peccent, tarnen, quia recte aliquando viderun t, inest in iis vis videndi; item, si quis semel aliquid in divinatione dispexerit, is, etiam cum peccet, tarnen existi mandus sit habere vim divinandi.' Vide, LUI 25 quaeso, Cratippe noster, quijm sint ista similia; nam mihi non videntur. Oculi enim vera cernentes utuntur natura atque sensu, animi, si quando vel vaticinando vel somniando vera vidorunt, usi sunt fortuna atque casu; nisi forte concessuros tibi existimas eos, qui somnia pro somniis 30 habent, si quando aliquod somnium verum evaserit, non id fortuito accidisse. Sed demus tibi istas duas sumptiones (ea quae Atfp/taza appellant dialectici, sed nos Latine loqui malimus), adsumptio tarnen (quam nyóoArjipiv iidem vocant) non dabitur. Adsumit autem Cratippus hoe modo:
107. si sine oculis .... Zie I, 71.


109 'Sunt autem innumerabiles praesensiones non fortuitae.' At ego dico nullam (vide, quanla sit con-
I troversia); iam adsumptione non concessa nulla conclusio t est. A^ impudentes sumus, qui, cum tam perspicuum sit, non concedamus. Quid est perspicuum? 'Multa vera', 5 inquit, 'evadere'. Quid, quod multo plura falsa?Nonne ipsa varietas, quae est propria fortunae, fortunam esse docet? Deinde, si tua ista conclusio, Cratippe, vera est (tecum enim mihi res est), non intellegis eadem uti posse et haruspices et fulguratores et interpretes ostentorum et 10 augures et sortilegos et Chaldaeos? quorum generum nullum est, ex quo non aliquid, sicut praedictum sit, evaserit. Ergo aut ea quoque genera divinandi sunt, quae tu rectissime inprobas, aut, si ea non sunt, non intellego, cur haec duo sint, quae relincjuis.Qua ergo ratione haec 15
LIV inducis' ea(lem illa possunt esse, quae tollis.
110 Qu'd habet auctoritatis furor iste, quem divinum vocatis, ut, quae sapiens non videat, ea videat insanus, et is, qui humanos sensus amiserit, divinos adsecutus sit ? Sibyllae versus observamus, quos illa furens fudisse 20 dicitur. Quorum interpres nuper falsa quadam hominum fama dicturus in senatu putabatur eum, quem re vera regem habebamus, appellandum quoque esse regem, si salvi esse vellemus. Hoe si est in libris. in quem hominem
et in quod tempus est? callide enim, qui illa composuit, 25 perfecit, ut, quodcumque accidisset, praedictum videretur
111 hominum et temporum definitione sublata. Adhibuit etiam latebram obscuritatis, ut iidem versus alias in aliam rem posse accommodari viderentur. Non esse autem illud carmen furentis cum ïpsum poëma declarat (est enim 30
10». varietas — „onzekerheid". 110. quid.. . auctoritatis — „wat voor waarborg".
sapiens. — Zie I, 85 niet Aanm. quorum interpres — Suet. Caes. 79: quin etiam varia fama per-
crebru.it... proximo senatu L. Cotlam quindecim virutn sententiam dicturum : ut, quoniam libris fatalibas conlineretur, Part/ios nisi a re ge non posse vinei, Caesar rex appellaretur.


niagis artis et diligentiae quam incitationis et motus), um vero ea, quae dxQoanXk dicitur, cum deinceps ex primis primi cuiusqne versus litteris aliquid conectitur, ut in quibusdam Ennianis: q. ennivs fecit. Id certe magis 5 est attenti animi quam furentis. Atque in Sibyllinis 112 ex primo versu cuiusque sententiae primis litteris illius sententiae carmen omne praetex,tur. Hoe scriptoris est, non furentis, adhibentis diligentiam, non insani. Quam ob rem Sibyllam quidem 10 sepositani et conditam hdbeamus, ut, id quod proditum est a maionbus, iniussu senatus ne legantur quidem libri valeantque ad deponendas potius quam ad suscipiendas relig'ones; cum antistitibus agamus, ut quidvis potius ex
hbrls (luam regem proferant, quem Romae posthac 15 nee di nee homines esse patientur.
At multi saepe vera vaticinati, ut Cassandra: Ly
Iamque mari magno...
eademque paulo post:
Eheu videte ...
20 Num igitur me cogis etiam fabulis credere? quae delee- 113
dilin Z r'ne -7 -d 'T1' VgI' wordt het heele «edicht
• . . ' ClL haec <l"ae het eerste vers van eikespreuk
< o me accusatio tnea, non af met de eerste letters v.in dio
ponus quam defensio est existi- spreuk voorzien", maar men
mnn , e finib. IV, 76 eam quae neemt dan carmen = 't heele ge-
commum» appellatur prudentia. dicht, en sententia = de spreuk
ex primis prtmi cuiusque versus waarvoor het dient. De plaats'
litteris. — De handschriften heb- is corrupt zoodat een goede
bon « primi versus litteris en de vertaling bezwaarlijk is.
eenvoudigste verandering ex ad deponendas potius quam ad
primis versuum litteris is van suscipiendas religicnes... „liever
avisius. ilullers tekst biedt godsdiensten af te schaffen dan
een comectuur van Christ, m. i. in te voeren". Anders spreekt
minder verkieslijk. Cic. n> 148 Spreekt
112. atque in Sibyllinis .. . prae- iamque mari magno. — Ziel 67. ^en kan vertalen: eheu videte. — Vgl. I 114'
»en bij de Sibyllijnsche verzen


tationis habeant, quantum voles, verbis sententiis, numeris cantibus adiuventur ; auctoritatem quidem nullam debemus nee fidem commenticiis rebus adiungere. Eodemque modo nee ego Publicio nescio cui nee IJarciis vatibus nee Apollinis opertis credendum existimo; quorum partim 5 ficta aperte, partim effutita temere numquam ne mediocri 114 quidem cuiquam, non modo prudenti probata sunt. Quid ? inqnies, remex ille de classe Coponii nonne ea praedixit, quae facta sunt? Ille vero, et ea quidem, quae omnes eo tempore ne acciderent timebamus. Castra enim in 10 Thessalia castris conlata audiebamus, videbaturque nobis exercitus Caesaris et audaciae plus habere, quippe qui patriae bellum intulisset, et roboris propter vetustatem; casum autem proelii nemo nostrum erat quin timeret, sed, ita ut constantibus hominibus par erat, non aperte. 15 Ille autem Graecus, quid mirum, si magnitudine timoris, ut plerumque fit, a constantia atque a inente atque a se • ipse discessit? qua perturbatione animi, quae, sanus cum esset, timebat ne evenirent, ea demens eventura esse dicebat. Utrum tandem, per deos atque homines! magis 20 veri simile est vesanum remigem an aliquem nostrum, qui ibi tum eramus, me, Catonem, Varronem, Coponium ipsum, consilia deorum inmortalium perspicere potuisse? jjrj Sed iam ad te venio,
Ó sancte Apollo, qui ümbilicum cértum 25
[terrarum óbsi/les, Ünde superstitiósa primum saéva evasit vóx fera.
Tuis enim oraculis Chrysippus totum volumen inplevit partim falsis, ut ego opinor, partim casu veris, ut fit in omni oratione saepissime, partim flexiloquis et obscuris, ut interpres egeat interprete et sors ipsa ad sortes 30
referenda sit, partim ambiguis, et quae ad dialecticum
•
113. Apollinis opertis. — Zie 1,115. dichter van die verzen is on115. O Sancte Apollo. — De bekend.


deferendae sint. Nam cum illa sors edita est opulentissimo regi Asiae:
Croesus Halyn penetrans magnam pervertet
[opum vim,
hostium vim se perversurum putavit, pervertit autem 5 suam. Utrum igitur eoruin accidisset, verum oraclum 116 fuisset. Cur autem hoe eredam umquam editum Croeso? aut Herodotum cur veraciorem ducam Ennio ? Num minus ille potuit de Croeso quam de Pyrrho fingere Ennius?
Quis enim est, qui credat Apollinis ex oraculo Pyrrho 10 esse responsum:
Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse?
Primum Latine Apollo numquam locutus est; deinde ista sors inaudita Graecis est; praeterea Pyrrhi temporibus ■ ïam Apollo versus facere desierat; postremo, quainquam 15 semper fuit, ut apud Ennium est,
stolidum genus Aeacidarum, Bellipotentes sunt magis quam sapientipotentes,
tamen liane amphiboliam versus intellegere potuisset, 'vincere te Romanos' nihilo magis in se quam in 20 Romanos valere; nam illa amphibolia, quae Croesum decepit, vel Chrysippum potuisset fallere, haec vero ne Epicurum quidem. Sed, quod caput est, cur isto modo™ iam oracla Delphis non eduntur non modo nostra aetate, sed iam i^u, iam ut nihil possit esse contemptius? Hoe 25 loco cum urguentur, evanuisse aiunt vetustate vim loei eius, unde anhelitus ille terrae fieret, quo Pythia mente incitata oracla ederet. De vino aut salsamento putes loqui,
Croesus Halyn penetrans maynam pervertet opum vim. — Vgl. Suidass. v. Ao^lag: KQotaog"AXfv diaflag peydArjv *ataAvoei.
lift. de Pyrrho — Pyrrhus,
koning van Epirus, die 282—276 oorlog voerde met de Romeinen was een afstammeling van Aeacus, zoon van Iuppiter, vandaar: Aeacida.


quae evanescunt vetustate; de vi loei agitur, neque solui» naturali, sed etiani divina ; quae quo tandem modo evanuit? Vetustate, inquies. Quae vetustas est, quae vim divinam conficere possit? quid tam divinum autem quam adflatus e terra mentem ita movens, ut eam providam rerum 5 futurarum efficiat? ut ea non modo cernat multo ante, sed etiani numero versuque pronuntiet. Quando ista vis autem evanuit? an postquam liomines minus creduli esse
118 coeperunt? Demosthenes quidem, qui abhinc aunos prope trecentos fuit, iam tum rpiXmTtl^eiv Pythiam dicebat, id 10 est quasi cum Philippo facere. Hoe autem eo spectabat, ut eam a Philippo corruptam diceret; ex quo licet existimare in aliis quoque oraculis Delphicis aliquid non sinceri fuisse. Sed nescio quo modo isti philosophi superstitiosi et paene fanatici quidvis malle videntur quam se non 15 ineptos. Evanuisse mavultis et extinctum esse id, quod si umquam fuisset, certe aeternum esset, quam ea, quae ; non sunt credenda, non credere. j
119—148. Droom en.
Similis est error in somniis; quorum quidem defensio repetita quam longe est! Divinos animos censent esse 20 nostros, eosque esse tractos extrinsecus, animorumque consencientium multitudine conpletum esse mundum; hac igitur mentis et ipsius divinitate et coniunctione cum externis mentibus cerni, quae sint futura. Contrahi autem aninium Zeno et quasi labi putat atque concidere, id 25 ipsum esse dormire. Iam Pythagoras et Plato, locupletissimi auctores, quo in somnis certiora videamus, praeparatos quodam cultu atque victu proficisci ad dormienduni iubent; faba quidem Pythagorei utique abstinere, quasi vero eo cibo mens, non venter infletur. Sed nescio quo 30
118. quidvis ... ineptos. — rZe dan dat ze zelf niet dwaas zijn . schijnen liever alles te willen 11®- Zeno. — Zie 1,6 en Aanm.


modo nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab aliquo philosophoruni. Utrum igitur censemus dormientium 120 animos per seile ipsos in somniando moveri an, ut Deniocritus censet, externa et adventicia visione pulsari? Sive 5 enim sic est sive illo modo, videri possunt permulta somniantibus falsa pro veris. Nam et navigantibus moveri videntur oa, quae stant, et quodam obtutu oculorum duo pro uno lucernae lumina. Quid dicam, insanis, quid ebriis quam multa falsa videantur? Quodsi eius modi visis cre10 dendum non est, cur somniis credatur, nescio. Nam tam licet de his erroribus, si velis, quam de somniis disputare, ut ea, quae stant, si moveri videantur, terrae motum significare dicas aut repentinam aliquam fugam, gemino autem lucernae lumine declarari dissensionem ac seditionem 15 [moveri]. lam ex insanorum aut ebriorum visis innumera- " bilia coniectura trahi possunt, quae futura videantur....
Quis est enim, qui totum diem iaculans non aliquando conliniet? Totas noctes somniamus, neque ulla est fere, qua non dormiamus, et miramur aliquando id, quod som20 niarimus, evadere? Quid est tam incertum quam talorum iactus? tarnen nemo est, quin saepe iactans Vengrium iaciat aliquando, non numquam etiam iterum ac tertium. Num igitur, ut inepti, Veneris id inpulsu fieri malumus quam casu dicere? Quodsi ceteris temporibus falsis visis 25 credendum non est, non video, quid praecipui somnus liabeat, in quo valeant falsa pro veris. Quodsi ita natura 122 paratuni esset, ut ea dormientes agerent, quae somniarent, alligandi omnes essent, qui cubitum irent; maiores enim quam ulli insani efficerent motus somniantes. Quodsi 30 insanorum visis fides non est habenda, quia falsa sunt, cur credatur somniantium visis, quae multo etiam perturbatiora sunt, non intellego; an quod insani sua visa coniectori non narrant, narrant, qui somniaverunt ? Quaero
121. videantur.. . quis. — In somniantibus vera videantur ? de lacune vult Christ in in quo = ut in eo.
quid igitur mirum est si quae


etiam, si velim scribere quid aut legere aut canere vel voce vel fidibus aut geometricum quiddam aut physicum aut dialecticum explicare, somniumne exspectandum sit an ars adhibenda; sine qua nihil earum rerum nee fieri nee expediri potest. Atqui, ne si navigare quidem velim, 5 ita gubernem, ut somniaverim; praesens enim poena sit. 123 Qui igitur convenit aegros a coniectore somniorum potius quam a medico petere medicinam ? An Aesculapius, an Serapis potest nobis praescribere per somnum curationem valetudinis, Neptunus gubernantibus non potest? et si sine 10 medico medicinam dabit Minerva, Musae scribendi, legendi, ceterarum artium scientiam somniantibus non dabunt? At si curatio daretur valetudinis, haec quoque, quae dixi, darentur; quae quoniam non dantur, medicina non datur; qua sublata tollitur omnis auctoritas somniorum. 15
,24 Sed haec [quoque] in promptu fuerint; nunc interiora videamus. At enim divina vis quaedam consulens nobis somniorum significationes facit, aut coniectore» ex quadam convenientia et coniunctione naturae, quam vocant av/ijid&eiav, quid cuique rei conveniat [ex somniis], et quid 20 quamque rem sequatur, intellegunt, aut eorum neutrum est, sed quaedam observatio constans atque diuturna est, cum quid visum secundum quietem sit, quid evenire et quid sequi soleat. Primum igitur intellegendum est nullam vim esse divinam effectricem somniorum. Atque illud 2.> quidem perspicuum est, nulla visa somniorum proficisci a numine deorum; nostra enim causa di id facerent, ut 125 providere futura possemus. Quotus igitur est quisque,
123. medicinam — „genezing". Vgl. I, 24 en 112 met Aanm.
Aesculapius — god van de geneeskunde, zoon van Apollo.
Serapis — een Egyptische godheid veel vereerd door Romeinen en Grieken. In zijn tempel te Canöbus zochten
zieken heil door incubatio.
medicinam dabit Minerva — in Attica werd 'Axhjva vyieia vereerd.
124. ov/Ajid&etuv — d. i. het natuurlijke samentoeffen van zekere gobeurtenissen in verschillende deelen van do wereld.


qui somniis pareat, qui intellegat, qui meminerit? quam multi vero, qui contemnant eamque superstitionem inbecilli animi atque anilis putent! Quid est igitur, cur his hominibus consulens deus somniis moneat eos, qui illa non modo 5 cura, sed ne memoria quidem digna ducant? Nee enim ignorare deus potest, qua mente quisque sit, nee frustra ac sine causa quid facere dignuin deo est, quod abhQfret etiam ab hominis constantia. Ita, si pleraque somnia aut ignorantur aut negleguntur, aut nescit hoe deus aut frustra 10 somniorum significatione utitur; et horum neutrum in deum cadit; nihil igitur a deo somniis significari fatendum est.
Illud etiam requiro, cur, si deus ista visa nobis providendi causa dat, non vigilantibus potius det quam dormientihus.
Sive enim externus et adventicius pulsus animos dormien15 tium commovet, sive per se ipsi animi moventur, sive quae causa alia est, cur secundum quietem aliquid videre, audire, agere videamur, eadem causa vigilantibus esse poterat; idque si nostra causa di secundum quietem facerent, vigilantibus idem facerent, praesertim cum Chry20 sippus Academicos refellens permulto clariora et certiora esse dicat, quae vigilantibus videantur, quam quae somniantibus. Fuit igitur divina beneficentia dignius, cum consulerent nobis, clariora visa dare vigilanti quam obscuriora per somnum. Quod quoniam non fit, somnia divina putanda 25 non sunt. lam vero quid opus est circuinitione et anfractu, 127 ut sit utendum interpretibus somniorum potius, quam derecto deus, siquidem nobis consulebat, 'Hoe facito, hóe ne feceris' diceret idque visum vigilanti potius quam dormienti daret?
30 lam vero quis dicere audeat vera omnia esse somnia ?LXII 'Aliquot somnia vera', inquit Ennius, 'sed omnia noelium necesse est'. Quae est tandum ista distinctio ? & quae vera, quae falsa habet? et, si vera a deo mittuntur,
127. aliguot... necesse est. — Uit welk stuk van Ennius dit is weet men niet.


falsa unde nascuntur? nam si ea quoque divina quid
Iltl r°?r" '* q—
visa divina T f IM'"Wlbn5 visi« «oncitare? sin ver. vim d.vma snnt falsa .„tem et inania hmnana, „„»« „t
f. «•»»«»- »• hoe dens, hoe n.tnr.Teeri, ,
„p: :i»qZd *i" ** n.gads, ::z:5
128 tendl' 1, 7,°"""° nega,i'' h°C <*»>«-
tendum est. Naturam autem eam dico, qua numauam
rz Taf "■ °eitoti™« " — «» vaeun, pT,"
potest inddfr COrP°r,S °M mM,bris uli «""i1»'» ■«
a-IZ'izizzt:' i,,cert* - ^
"esserit », t ' """ reru"1' 1°" vigilans
Sdnm ' .r', ' ; """"" mirabiles
aha vera ' S'U"' Tclee i « alia falsa,
aha vera, qua nota internoscantur, scire sane velim Si
LXIII Dulla 6St' qu,d ,stos interpretes audiamus? sin quaep'iam 129 est, aveo aud.re, quae sit; sed haerebunt. Venit enim hm
rerum omn°ne'n' "T * pr°babilius> deosne inmortalis, on Zm exeellentis, concursare dreun
omnium mortahum, qu, ub.que sunt, non modo lectos on verum et.am grabatos et, cum stertentem aliquem viderint' ob,Cere „s v.sa quaedam tortuosa et obscura, qüae |
rn:; :t,°, conieciorem «»■»"-
do^i i f :r zzzt* <i"°d, vi8i;°°s ***
tur" Utru™ philosophia dignius as
ZZZ uStUperStitir ,i8ta ^pretari an"expldoné
naturae. ut, S1 iam fier, possit vera coniectura somniorum
amen .st, qui profitentur, eam faeerc non possint ex
autem' tui ne™ ^ ind°Ct,SSimo ®enere constant. Stoici
130 posse Cl rv qUe™qUam nisi «genten, divipum esse 30 1^0 posse. Chrysippus quidem divinationem definit his verbis:
128. insistens wordt door aqita- un„nt, t x <»
^c7,„a_omschre:en.
Honen i definU^- Stof'^X "^'Yl*" ** *'*» *
II, P- 170 en D Vas 7 ' fiiov „lvóvlü)t>i
P " P' 183 fiavtixdv M wl T& £% ^


vim cognoscentem et videntem et explicantem signa, quae a dis hominibus portendantur; officium autem esse eius praenoscere, dei erga homines mente qua sint quidque significent. quem ad modumque 5 ea procurentur atque expientur. Idemque somniorum coniectionem definit hoe modo: esse vim cernentem et explanantem, quae a dis hominibus significentur in somnis. Quid ergo? ad haec mediocri opus est prudentia an et ingenio praestanti et eruditione per10 fecta? Talem autem cognovimus neminem. Vide igitur, jgj ne etiamsi divinationem tibi esse concessero, quod numquam faciam, neminem tarnen divinum reperire possimus. Qualis autem ista mens est deorum, si neque ea nobis significant in somnis, quae ipsi per nos intellegamus, 15 neque ea, quorum interpretes habere possimus? similes enim sunt dei, si ea nobis obiciunt, quorum nee seientiam neque explanatorem habeamus, tamquam si Poeni aut Hispani in senatu nostro loquerentur sine interprete. lam 132 vero quo pertinent obscuritates et aenigmata somniorum ? 20 intellegi enim a nobis di veile debebant ea, quae nostra causa nos monerent. Quid ? poëta nemo, nemo physicus obscurus? Ille vero nimis etiam obscurus Euphorion; at 133 non Homerus. Uter igitur melior? Valde Heraclitus
7ieQï cttizbv, zó ze óvctQOKQitinöv neum, een stad in Aeolis, waar
xaï zö oloivoav.oTiiY.bv xal eï ziva een schoone tempel en een
iiXXa zovzoig éozï jra(>aJzA./joiov. orakel van Apollo was (Pausan.
vim cernentem eet. — tlvai I, 217, Strabo XIII, 3 p. 618)
zi]v ftavtix))v q>aaiv i.icaz>\ur-L' en X, 50 voert Vergilius dien-
&e(oprjfiatiKijv otjpteiiov zwv drzó zelfden Gallus ten tooneele zeg-
9ewv ij Sai/AÓvcov ngdg &v»qó>- gende: ibo et Chalcidiro quae sunt
izivov piov ovvzeivóvzwv. mihi condita versucarminapastoris
133. Euphorion leefde ongeveor Siculi modulaboravena. Euphorion
200 v. C. Zijn gedichten zijn in wasnl inChalcisgeboren,zieCic.
't Latijn vertaald door Corn. Tusc. III» ^5 cantoris Euphorionis. Gallus, den vriend van Vergilius, Haraclitus beroemd philo9oof t
die in de 6de ecloga reg. 64 Gallus uit Ephesus, geb. 500 v. C. om
te midden van het koor der zijn onduidelijkheid bijgenaamd
Muzen laat zingen over Gry- <5 oy.oceivóg „de duistere".
11


obscurus, minime Democritus. Num igitur coriferendi? Mea_causa me mones, quod non intellegain'? Quid me igitur mones ? ut si quis medicus aegroto imperet, ut sumat
Terrigenam, herbigradam, domiportam,
[sanguine cassam,
potius quam hominum more cocleam diceret. Nam 5 Pacuvianus Amphio
Quadrupés tardigrada, agréstis, humilis, aspera, Capité brevi, cervice anguina, aspectti truci, Evisjeerata, in anima, cum animali sono
cum dixisset obscurius, tum Attici respondent: io
Non intellegimus, nisi si aperte dixeris.
At ille uno verbo: Tesjtudo. Non potueras lioc igitur ft principio, citharista, dicere?
134 Defert ad comectorem quidam somniasse se ovum pendere ex fascea lecti sui cubicularis (est hoe in Chrysippi libro 15 somnium); respondit coniector thensaurum defossum esse sub lecto. Fodit, invenit auri aliquantum, idque circum-
t im Pacuvianus Amphio — evenals 115 nam cum illa sors enz. en 120 nam el navigantibus wordt nam gebruikt om een voorbeeld in te leiden; het kan met „bijvoorbeeld" worden vertaald. — Over Pacuvius zie I, 131 Aanm. — Amphion en zijn broer Zethus, tweelingen, zoons van Zeus en Antiope, werden op den berg Cithaeron te vondeling gelegd. Amphion trok later op tegen Thebe om de eer van zijn moeder te wreken, die gehuwd was met Lycus, koning van Thebe. A. nam Thebe in; daarna versterkte hij het. Door zijn snarenspel betooverd daal¬
den de steenen van zelf van den Chitaeron af en voegden zich uit eigen beweging samen tot een muur. Bij de inneming van Thebe had de sterke Zethus meegeholpen, maar bij X>n muurbouw was zijn ruwe kracht niet van zooveel nut wegens de toovermacht van de lier, door Hermes aan Amphion geschonken.
cum animali sono. Het geluid werd met tot snaren gebruikte darmen van do schildpad voortgebracht.
Attici — men leze met Bothe atlice „hoffelijk".


datum argento, misit coniectori, quantulum visum est de argento. Turn ille: 'Nihilne', inquit, 'de vitello?' id enim ei ex ovo videbatur aurum declarasse, reliquum argentum. Nemone igitur umquam alius ovura somniavit?
5 cur ergo hic nescio qui thensaurum solus invenit ? quam multi inopes digni praesidio deorum nullo somnio ad thensaurum reperiendum admonentur! Quam autem ob causam tam est obscure admonitus, ut ex ovo nasceretur thensauri similitudo, potius quain aperte thensaurum quae10 rere iuberetur, sicut aperte Simonides vetitus est navigare?
Ergo obscura somnia minime consentanea maiestati deorum. 135
Ad aperta et clara veniamus, quale est de illo interfecto LXVI a caupone Megaris, quale de Simonide, qui ab eo, quein humarat, vetitus est navigare, quale etiam de Alexandro, 15 quod a te praeteritum esse miror, Quinte. Cum Ptolomaeus, familiaris eius, in proelio telo venenato ictus esset eoque vulnere summo cum dolore moreretur, Alexander adsidens somno est consopitus. Tuin secundum quietem visus ei dicitur draco is, quem mater Olympias alebat, 20 radiculam ore ferre et simul dicere, quo illa loei nasceretur (neque is longe aberat ab eo loco), eius autem esse vim tantam, ut Ptolomaeum facile sanaret. Cum Alexander cxperrectus narrasset amicis somnium, emissi sunt, qui illam radiculam quaererent; qua inventa et Ptolomaeus 25 sanatus dicitur et multi milites, qui erant eodem genere teli vulnerati. Multa etiam sunt a te ex historiis prolata 136 somnia, matris Phalaridis, Cyri superioris, matris Dionysii,
Poeni Hamilcaris, Hannibalis, P. Decii; pervulgatum iam illud de praesule, C. Gracchi etiam et recens Caeciliae, 30 Baliarici filiae, somnium. Sed haec externa ob eamque causam ignota nobis sunt, non nulla etiam ficta fortasse.
Quis enim auctor istorum? De nostris somniis quid habemus dicere? tu de emerso me et equo ad ripam,
135. Ptolomaeus - nl. Pt. Lagi een 136. quis enim auctor istorum — van Alexanders veldheeren, die „wie staat voor de waarhoid later Aegypte's heerscher werd. ervan in".


ego de Mario cum fascibus laureatis me in suum deduci LXVII iubente monumentum. Omnium somniorum, Quinte, una ratio est; quae, per deos inmortalis! videamus ne nostra
137 superstitione et depravatione superetur. Quem enim tu Marium visum a me putas? Speciem, credo, eius et 5 imaginem, ut Democrito videtur. Unde profectam imaginem? a corporibus enim solidis et a certis figuris vult fluere imagines; quod igitur Marii corpus erat? Ex eo, inquit, quod fuerat. Ista igitur me imago Marii in campum Atinatem persequebatur ? — Plena sunt imaginum omnia; 10 nnlla enim species cogitari potest nisi pulsu imaginum. —
138 Quid ergo ? istae imagines ita nobis dicto audientes sunt, ut, simul atque velimus, accurrant? etiamne earum rerum, quae nullae sunt'? quae est enim forma tam invisitata, tam nulla, quam non sibi ipse fingere animus possit? ut, 15 quae numquam vidimus, ea tarnen informata habeamus,
139 oppidorum situs, hominum figuras. Num igitur, cum aut muros Babylonis aut Homeri faciem cogito, imago illorum me aliqua pellit ? Omnia igitur, quae volumus, nota nobis esse possunt; nihil est enim, de quo cogitare nequeamus; 20 nullae ergo imagines obrepunt in animos dormientium extrinsecus, nee omnino fluunt ullae, nee cognovi quemquam, qui maiore auctoritate nihil diceret. Animorum est
ea vis eaque natura, ut vigeant vigilantes nullo adventicio pulsu, sed suo motu incredibili quadam celeritate. Hi cum 25 sustinentur membris et corpore et sensibus, omnia certiora cernunt, cogitant, sentiunt. Cum autem haec subtracta sunt desertusque animus languore corporis, tum agitatur ipse per sese. Itaque in eo et formae versantur et actiones,
140 et multa audiri, multa dici videntur. Haec scilicet in 30 inbecillo remissoque animo multa omnibus modis confusa
et variata versantur, maxumeque reliquiae rerum earum
137. pulsu imaginum — de 138. tam nulla — „zoo onmo-
eïStoAa van Democritus en Epi- gelijk".
curus, door Lucretius simulacra 139. fluunt — i. e. effluunt e
genoemd. corporibus (Hottinger).


moventur in animis et agitantur, de quibus vigilantes aut cogitavimus aut egimus, ut mihi temporibus illis multum in animo Marius versabatur recordanti, quam ille gravem suum casum magno animo, quam constanti tulisset. Hanc 5 credo causam de illo somniandi f'uisse. Tibi autem de me LXVIII cum sollicitudine cogitanti subito sum visus emersus e flumine. Inerant enim in utriusque nostrum animis vigilantium cogitationum vestigia. At quaedam adiuncta sunt, ut mihi de monumento Marii, tibi, quod equus, in quo 10 ego vehebar, mecum una demersus rursus apparuit. An 141 tu censes ullam anum tam deliram futuram fuisse, ut somniis crederet, nisi ista casu non numquam forte temere concurrerent ? Alexandro draco loqui visus est. Potest omnino hoe esse falsum, potest verum; sed utrum est, 15 non est mirabile ; non enim audivit ille draconem loquentem,
sed est visus audire, et quidem, quo maius sit, cum radicem ore teneret, locutus est. Sed nihil est magnum somnianti. Quaero autjöm, cur Alexandro tam inlustre somnium, tam certum, nee huic eidem alias, nee multa 20 ceteris; mihi quidem praeter hoe Marianum nihil sano,
quod meminerim. Frustra igitur consumptae tot noctes tam longa in aetate. Nunc quidem propter intermissionem 142 forensis operae et lucubrationes detraxi et meridiationes addidi, quibus uti antea non solebam, nee tam multum 25 dormiens ullo somnio sum admonitus, tantis praesertim de rebus, nee mihi magis umquam videor, quam cum aut in foro magistratus aut in curia senatum video, somniare.
140. de quibus vigilantes aut cogitavimus aut egimus. De bedoeling is de quibus .... cogitavimus aut quae egimus. — Quue moet uit de quibus aangevuld worden.
vigilantium is geen attribuut van het volgende cogitationum. Men construeere vestigia cogitationum (nostrum) vigilantium
„sporon der gedachten van ons toen wij waakten." Kühner vertaalt „Spuren dor wachenden Gedanken", maar een „wakende gedachte" is toch een onmogelijkheid.
141. concurrerent „to gelijk voorvielen".
142. nee mihi... somniare. — Cicero doelt op de politiek..


LXIX Etenim (ex divisione hoe secundum est) qnae est continuatio coniunctioque naturae, quam, ut dixi, vocant avfina&eiav, eius, modi, ut thensaurus ex ovo intellegi debeat ? Nam medici ex quibusdam rebus et advenientis et crescentis morbos intellegunt, non nullas etiam valetudinis 5 signilicationes, ut hoe ipsum, pleni enectine simus, ex quodam genere somniorum intellegi posse dicunt. Thensaurus vero et hereditas et honos et victoria et multa generis eiusdem qua cum somniis naturali cognatione 143 iunguntur? Dicitur quidam, cum in somnis complexu io Venerio iungeretur, ealculos eiecisse. Video sympathian; visum est enim tale obiectum dormienti, ut id, quod evemt, naturae vis, non opinio erroris effecerit. Quae igitur natura obtulit illam specicm Simonidi, a qua vetaretur navigare? aut quid naturae copulatum habuit Alcibiadis quod scribitur ±5 somnium? qui paulo ante interitum visus est in somnis amicae esse amictus amiculo. Is cum esset proiectus inhumatus ab omnibusque desertus iaceret, amica corpus eius texit suo pallio. Ergo hoe inerat in rebus futuris et causas naturalis habebat, an, et ut videretur et ut eveniret, 20 casus effecit?
14* Quid? ipsorum interpretum coniecturae nonne magis ingenia declarant eorum quam vim consensumque naturae ? Cursor ad Olympia proficisci cogitans visus est in somnis curru quadrigarum vehi. Mane ad coniectorem. At ille: 25 'Vinces', inquit; 'id enim celeritas significat et vis equorum'. Post idem ad Autiphontem. Is autcin. 'Vincare', inquit, 'necesse est; an non intellegis quattuor ante te cucurrisse?' Ecce ahus cursor
143. Alcibiadis... somnium. — bazus op last van Lysandor,
Na den val van Athene, 404, Spartaansch veldheer, overrom-
vertoefde A. bij Pharnabazus, peld en gedood, 46 jaar oud. satraap van Phrygië om later inerat in rebus futuris „was
naar het Perzische hof te gaan. voorbestemd".
Maar te Melissa werd hij 's nachts 144. Olympia n. pl. ra OJ.vn-
door huurlingen van Pharna- ma nl. legd.


(atque horum somniorum et talium plenus est Chrysippi liber, plenus Antipatri) — sed ad cursorem redeo: Ad interpretem detulit aquilam se in soninis visum esse factum. At ille: 'Vicisti; ista enim avi volat 5 nu 11a vehementius.' Huic eidem Antiplio: 'Baro',
inquit, 'victum te esse non vides? ista enim avis insectans alias avis et agitans semper ipsa postrema est'. Parere quaedam matrona cupiens 145 dubitans, essetne praegnans, visa est in quiete obsignatam 10 habere naturam. Rettulit. Negavit eam, quoniam obsignata fuisset, coneipere potuisse. At alter praegnantem esse dixit; nam inane obsignari nihil solere. Quae est ars coniectoris eludentis ingenio? an ea, quae dixi, et mnumerabilia, quae conlecta habent Stoici, quicquam significant 15 nisi acuraen hominum ex similitudine aliqua coniecturain modo huc, modo illue ducentium? Medici signa quaedam habent ex venis et spiritu aegroti nndtisque ex ahis futura praesentiunt; gubernatores cuin exsultantis lolligmes viderunt aut delphinos se in portuin conicientes, tempe2o statem significari putant. Haec ratione explicari et ad naturam revocari facile possunt, ea vero, quae paulo ante
dixi, nullo modo. LXXI
At enim observatio diuturna (haec enim pars una restat) 14g notandis rebus fecit artem. Ain tandem ? somnia observari 25 possunt? quonam modo? sunt enim innumerabiles varietates. Nihil tam praepostere, tam incondite, tam monstruose cogitari potest, quod non possimus somniare; quo modo igitur haec infinita et semper nova aut memoria conplecti aut observando notare possumus? Astrologi motus erran30 tium stellarum notaveiunt; inventus est enim ordo in lis stellis, qui non putabatur. Cedo tandem, qui sit ordo aut quae concursatio somniorum; quo modo autein distingui possunt vera somnia a falsis? cum eadem et aliis aliter evadant et isdem non semper eodem modo; ut mihi
145. ars coniectoris eludentis ingenio — nl. homines.


mirum videatur, cum mendaci homini ne verum quidem dicenti credere soleamus, quo modo isti, si somniuni verum evasit aliquod, non ex multis potius uni fidem derogent quam ex uno innumerabilia confirment.
147 Si igitur neque deus est effector somniorum neque 5 naturae societas ulla cum somniis neque observatione inveniri potuit scientia, effectum est, ut nihil prorsus somniis tribuendum sit, praesertim cum illi ipsi, qui ea vident, nihil divinent, ii, qui interpretantur, coniecturam adhibeant, non naturam, casus autem innumerabilibus 10 paene saeculis in omnibus plura mirabilia quam in somniorum visis effecerit, neque coniectura, quae in varias partis duci possit, non numquam etiam in contrarias,
148 (lu'C(luarn sit incertius. Explodatur igitur haec quoque somniorum divinatio pariter cum ceteris. Nam, ut vere 15 loquamur, superstitio fusa per gentis oppressit omnium fere animos atque hominum inbecillitatem occupavit. Quod
et in iis libris dictum est, qui sunt de natura deorum, et hac disputatione id maxime egimus. Multum enim et nobismet ipsis et nostris profuturi videbamur, si eam 20 funditus sustulissemus.
148b—slot. Verdediging der religio.
Nee vero (id enim diligenter intellegi volo) superstitione tollenda religio tollitur. Nam et maiorum instituta tueri sacris caerimoniisque retinendis sapientis est, et esse praestantem aliquam aeternamque naturam, et eam suspi- 25 ciendam admirandamque hominum generi pulchritudo 149 mundi ordoque reruin caelestium cogit confiteri. Quam
148. id maxime egimus — id van den godsdienst vgl. de nat. ago „ik ben er op uit", „ik doe deor. I, 1, 2, 61, 63, 77; III, 4 mijn best". en 15, de div. II, 70. Zie ook
de Inleiding.
148b. Voor Cicero's opvatting


ob rem, ut religio propaganda etiam est, quae est iuncta cum cognitione naturae, sic superstitionis stirpes omnes eligendae. Instat enim et urget et, quo te cumque verteris, persequitur, sive tu vatem sive tu omen audieris, sive 5 immolaris sive avem aspexeris, si Chaldaeum, si haruspicem videris, si fulserit, si tonuerit, si tactum aliquid erit de caelo, si ostenti simile natuin factumve quippiam; quorum necesse est plerumque aliquid eveniat, ut numquam liceat quieta mente consistere. Perfugium videtur omnium 150 10 laborum et sollicitudinum esse somnus. At ex eo ipso plurimae curae metusque nascuntur; qui quidem ipsi per se minus valerent et magis contemnerentur, nisi somniorum patrocinium philosophi suscepissent, nee ii quidem contemptissimi, sed in primis acuti et consequentia et repug15 nantia videntes, qui prope iam absoluti et perfecti putantur. Quorum licentiae nisi Carneades restitisset, haud scio an soli iam philosphi iudicarentur. Cum quibus omnis fere nobis disceptatio contentioque est, non quod eos maxime contemnamus, sed quod videntur acutissime sententias 20 suas prudentissimeque defendere. Cum autem proprium sit Academiae iudicium suum nullum interponere, ea probare, quae simillima veri videantur, conferre causas
149. eligendae. Cic. Tusc. III, 84 hae sunt illae fibrae stirpiwn, quas initio dixi, persequendae et omnes vel eligendae neumquam ulla possit existere en 83 (stirpes) quae ipso trunco everso omnes eligendae sunt.
150. philosophi — nl. Stoïci.
Academiae — Cicero bedoelt
de nieuwere Academie waarvan Carneades (I, 6 Aanm.) de grondlegger was. Zij achtte zintuigen en rede boide onbetrouwbaar en twijfelde aan alles. Voor haar bestond geen zeker weten, ze meende, dat men hoogstens
't voor en tegen van elk ding kan nagaan en de waarheid benaderen.
iudicium suum nullum interponere. Vgl. de nat. deor. I, 1 principium philosopliiae esse inscientiam, Aristot. Met. 1, 2 5ia tö (pevyciv Tijv ayvoiav ècpiZoaó<ftjoav, de n. d. I, 11 haec in philosophia ratio contra omnia disserendi nullamque rem aperte iudicandi, profecta a Soera te, repetita ab Arcesila, confirmata a Carneade usque ad nostram viguit aetatem. Vgl. de fato § 4.


et, quid in quamque sentcntiam dici possit, expromere, nulla adhibita sua auctoritate iudicium audientium relinquere integrum ac liborum, tenebimus liane consuetudinem a Socrate traditam eaque inter nos, si tibi, Quinte frater, placebit, quam saepissime uteinur. Mihi vero, inquit ille, nibil potest esse iucundius. Quae cum essent dicta, surreximus.


INDEX NOMINUM.
Academia I, 5, 7, 22, 87; II, 150.
Academicus II, 1, 12(5.
Accius I, 43.
Achilles I, 65; II, 82.
Aehivus I, 24, 29; II, 64.
Aeacida II, 116.
Acgyptius I, 2, 93; II, 22, 28.
Aemilia II, 83.
Aeneas I, 43.
Aeolia I, 3.
Aequiinaelium II, 39.
Aesculapius II, 123.
Aesopus I, 80.
Aethiopes II, 96.
Aetna II, 43.
Africa II, 52.
Africanus I, 36; II, 66, 95. Againemnon I, 29; II, 63. Agathocles I, 50.
Aiax II, 82.
Aius Loquens I, 101; II, 69. Albanus I, 18, 100; II, 69. Alcibiades II, 143.
Alexander (Magnus) I, 47, 121;
II, 135, 141.
Alexander (tyrannus Pherarum)
1, 53.
Allobroges I, 21.
Amphiaraüs I, 88.
Amphilochus I, 88.
Ampliio II, 133.
Ampsancti I, 79.
Anaxagoras II, 58.
Anaximander I, 112.
Anchialus II, 88.
Andromaclia I, 23.
Antipater I, 6, 39, 84, 123; II, 35,
101, 144.
Antiphon I, 39, 116; II, 144. Apollo I, 37, 42, 66, 81, 96, 98, 115, 122; II, 38, 113, 115, 116. Appius I, 29, 30, 132.
Appius Caeeus I, 29.
: Apulia I, 97.
Arabs I, 92, 94.
Aratea II, 14.
Arcades I, 57.
Archias I, 79.
Areopagitao I, 54.
Argivi I, 37, 88.
Argolicus II, 63.
Aristoteles I, 53, 81; II, 3, 4,128. Arius pagus I, 54.
Armenia II, 79.
Arretium I, 77.
Asia I, 3, 47, 58, 88; II, 115. Assyrii I, 2.
Astyages I, 112.
Ateius I, 29, 30.
Atellanius II, 25.
Atheniensis I, 37, 75, 95, 111, 122.
Atinas I, 59; II, 137.
Atratus I, 98; II, 58.
Atticus II, 3, 133.
Aulis II, 63.
Aurelius II, 47.
Aventinus I, 107.


Babyion I, 36, 47; II, 139. Babylonius I, 6, 93; II, 97. Bacchus I, 80.
Bacis I, 34.
Balearicus I, 4; II, 136. Boeotius I, 34, 74; II, 56, Boëthus I, 13; II, 47.
Brennus I, 81.
Brundusium II, 84.
Brutus I, 42; II, 4.
Caeeilia I, 4, 99, 104; II, 83,136. Caosar I, 27, 119; II, 23, 24,36,
37, 52, 79, 99, 114.
Calchas I, 72, 87; II, 63, 64. Callanus I, 47, 65.
Callisthenes I, 74; II, 54, 57. Canieula I, 130; II, 93. Cannensis II, 71, 97. Capitolinus I, 19; II, 45. Capitolium I, 98; II, 46.
Capua I, 98.
Caria I, 91, 94.
Carneades I, 7, 12, 23, 62, 109;
II, 9, 48, 51, 87, 97, 150. Cassander II, 88.
Cassandra I, 67, 85, 89; II, 112. Castor I, 75, 99; II, 68.
Cato I, 24, 68; II, 114.
Cato maior I, 28, 51.
Cato (liber Ciceronis) II, 3. Caucasus I, 36.
Cauneus II, 84.
Caunus II, 84.
Centaurus I, 98.
Ceus I, 130.
Chaldaeus I, 2, 91; II, 70, 85,
87, 89. 91, 99, 109, 149. Chaldaïcus II, 88, 98.
Chius I, 23, II, 49.
Chryses I, 131.
Chrysippus 1,6,37,39,84:11,35,61, 101, 115, 116,126,130,134,144.
Cilices I, 2, 25, 92, 94; II, 80. Cilicia I, 88.
App. Claudius I, 105; II, 75. P. Claudius, I, 29; II, 20, 71. Cleanthes I, 6.
Clitomachus II, 87.
Clutidae I, 91.
Coelius I, 48, 49, 55, 56, 78. Colophonius I, 5.
Consolatio II, 3, 22.
Coponius I, 68; II, 114. Cornolia II, 62.
A. Cornelius I, 51.
Corn. Culleolus I, 4.
Corinthius I, 37, 89.
C. Cotta (Aurelius) I, 8. L. Cotta (Aurelius) I, 19; 11,47. Cous I, 23.
M. Crassus I, 29, 30; II, 22, 24,
84, 99.
P. Crassus II, 22.
Cratippus I, 5, 70, 71,113; II, 100
101, 107, 108, 109.
Cros I, 34.
Crito 1, 52, 123.
Croesus 1,37,121; II, 48, 115,116. Curaae I, 98.
Cyclops II, 43.
Cyprius I, 53.
Cyprus I, 53.
Cyrus maior I, 46; II, 136. Cyrus minor I, 52, 122.
Dareus I, 121.
Decius I, 51; II, 136.
Deiotarus I, 26; II, 20, 76, 78, 79. Delium I, 123.
Delphi I, 75, 79, 95; II, 68,117. Delphicus I, 81, 96: II, 118. Democriteus II, 32.
Democritus I, 5, 80,87,131; II, 30,
57, 120, 133, 137.
Demosthenes II, 96, 118.


Diana I, 47; II, 38.
Dicaearchus I, 5,113; II, 100,105. Dinon I, 46.
Diogenes I, 6, 84; II, 90, 91,101.
Dionysius I, 39, 73; II, 67, 136. Divitiacus I, 90.
Dodona I, 95; II, 68.
Dodonaeus I, 3, 76; II, 68. Druidae I, 90.
Dyrrhachium I, 68.
Elis I, 91.
Elius II, 28.
Ennius I, 23, 40, 88, 107, 132;
II, 57, 82, 104, 111, 116, 127. Ephesius I, 47.
Epicureus I, 5, 62, 87, 99, 109;
II, 39, 59.
Epicurus I, 5, 62, 87, 109; 11,40,
51, 59, 103, 104, 116. Epimenides I, 34.
Etruria I, 3, 35, 92; II, 11, 50. Etrusci I, 20, 72, 93; II, 28, 42,
50, 75, 80.
Eudemus I, 53.
Eudoxus II, 87.
Euphorion II, 133.
Euphrates II, 22, 24.
Eurydica I, 40.
Eurysthenes II, 90.
Q. Fabius II, 71.
Fabius Pictor I, 43, 55.
Faunus I, 101, 114.
Figulus II, 74.
Firmanus II, 98.
Flaccus I, 104.
Flaminianus II, 66.
Flaminius I, 77; II, 21, 71. Fortuna I, 85, 86, 87.
Galeotae I, 39.
Gallia I, 78, 90.
Gallicus I, 81.
Gallus I, 69, 81, 100.
Gellius I, 55.
Ti. Gracchus (pater) I, 33, 36;
II, 62. 74.
Ti Gracchus (filius) I, 56. C. Gracchus I, 36,56; 11,62,136. Graecia I, 3, 39, 68, 88; II, 53. Graecus I, 1, 40, 43, 49, 88, 90, 125; II, 5, 12, 25, 34, 69, 89, 92, 114, 116.
Graius I, 17, 82.
Haeduus I, 90.
Halicarnassius II, 88.
Halys II, 115.
Hamilcar I, 50; II, 136.
Hammon I, 3, 95.
Hannibal I, 48,49,77; II, 52,136.
Hector I, 65.
Hecuba I, 42.
Helenus I, 89.
Heraclides Ponticus I, 46, 130. Heraciitus II, 133.
Hercules I, 47, 54, 74; II, 67. Herodotus I, 121; II, 116. Hirpini I, 79.
Hispanus II, 131.
Homericus I, 52, 65 ; II, 82. Homerus I, 87, 88; II, 25, 63,
87, 97, 113, 133, 139. Hortonsius (liber) II, 1.
Iamidae I, 91.
Ilium I, 24, 87.
Index I, 54.
Indus I, 47; II, 96.
Ionia I, 3.
Isiacus I, 132.
Italia I, 3, 78.
Julius I, 4.
I Junius I, 29; II, 20, 71.


Juno II, 85; J. Lacinia I, 48; J. Moneta I, 101 (II, 69); J. Hospita I, 4, 99.
Juppiter I, 12, 16, 17, 20, 21, 49, 76, 77, 85, 106; II, 25, 42, 44, 46, 47, 56, 63, 72, 73, 78, 82, 85, 91.
Labienus I, 68.
Laeedaemonius I, 37, 74, 75, 76, 95, 96, 112, 114; II, 54, 55, 67, 69, 90.
Laclies I, 123.
Lacinius I, 48.
Lanuvinus I, 79.
Latinus I, 18, 51, 55; II, 4, 11, 108, 116.
Lobadia I, 74; II, 36.
Leo I, 121.
Leontinus I, 73.
Leuctricus I, 74, 75; II, 54. Ligus I, 78.
Lucilius I, 9.
Lyceum I, 8, 22 (Lyeium) II, 8. Lycurgus I, 96.
Lycus I, 25.
Lydius I, 19.
Lysander I, 75, 96; II, 68.
Macedo I, 121.
Macedonia I, 53.
C. Marcellus II, 75. M. Marcellus II, 14, 77.
Marcius I, 89, 115; II, 113. Marianus II, 141.
Marius I, 59, 106; II, 136, 137, 140.
Mars I, 85, II, 91.
Marsicus I, 99; II, 54, 59. Marsius I, 99.
Marsus I, 132; II, 70.
Martia (lupa) I, 20.
Martialis I, 104.
Mavors I, 20.
Megara I, 57; II, 135.
Mercurius I, 46; II, 91.
Metellus I, 104; II, 136.
Midas I, 78; II, 66.
Milesius I, 111.
Minerva II, 123.
Molossus I, 76.
Moneta I, 101; II, 69.
Mopsus I, 87.
Musa II, 123.
Natta I, 19; II, 45, 47.
Navius I, 31, 32; II, 80. Neptunus I, 13; II, 123.
Nola I, 72.
Nolanus I, 72.
Nonae I, 90.
Numerius Suffustius II, 85.
Octavianus I, 4.
Olympia II, 144.
Olympias I, 47; II, 135. Olympus I, 19; II, 45.
Pacuvianus I, 131; II, 133. Pacuvius I, 24.
Palatium I, 30, 101.
Pamphylia I, 2, 25.
Panaetius I, 6, 12; II, 88, 97. Paniscus I, 23; II, 48.
Parilia II, 98.
Pasiphaë I, 96.
Pasiteles I, 79.
Paulus I, 103; II, 71, 83. Peloponnesus I, 91.
Pergamenus II, 79.
Pergamus I, 42.
Peripateticus I, 5, 72, 87; II, 3, 100.
Persa (canis) I; 103; II, 83. Persa I, 46, 90, 91, 121; II, 96. Perses I, 103.


Persica I, 46.
Phaedrus I, 80.
Phalaris I, 46; II, 135.
Phalereus II, 96.
Pharsalius I, 58.
Pherae I, 53.
Pherecydes I, 112.
Pherecydeus II, 31.
Philippus II, 118.
Philistus I, 39, 73.
Phoebus I, 18.
Phrygius I, 114.
Phryx I, 78, 92; II, 80.
Phthia I, 52.
Pietas I, 98.
Pinarius II, 47.
Pisida 1, 2, 25, 92, 105; li, 80. Pisidia I, 94.
Plato I, 1, 46, 52, 60, 61, 62, 78,
80; II, 3, 6, 59, 66, 87, H9Plutonia I, 79.
Poenus 1,50; 11,20,28,181,136. Politia II, 59.
Pollux I, 75, 98; II, 68. Polyidus I, 89.
Pompeia curii II, 23.
Pompeius I, 24, 27; II, 22, 23,
24, 53, 78, 79, 99.
Pomponius II, 62.
Posidonius I, 6, 64, 125, 130; II,
35, 47.
Postumius I, 72.
Praeneste II, 87.
Praenestinus II, 85, 86. Praxiteles II, 48.
Praxiteleus II, 48.
Priamus I, 42, 66, 85, 89; II.
22, 63.
Privernas I, 96.
Procles II, 90, 91.
Prognostica I, 13; II, 47. Prusias II, 52.
Ptolomaeus II, 135.
Publicius I, 115; II, 113.
Punicus I, 77; II, 20, 21.
Pyrrhus II, 116.
Pythagoras I, 5, 87, 112; II, 119. Phythagoreï I, 62, 101; II, 119. Pythia I, 38, 79, 81; II, 11', 118. Pythicus I, 37.
Pythius I, 3, 37.
Quintus I, 8, 10, 11, 132; II, 8, 13, 100, 135, 136, 150.
Remora I, 107.
Eemus I, 107; II, 45, 80.
Rhodius I, 64, 68, 69.
Roma I, 98, 100, 101,107; II, 53,
69, 94, 98, 112.
Romanus I, 1, 20, 25, 27, 29,55, 97, 100; II, 5, 20, 21, 70, 78, 106, 116.
Romulus I, 3, 30, 105, 107,108;
II, 45, 47, 70, 73, 80.
Rosoius I, 79; II, 66.
Rutilius I, 4.
Saguntum I, 49.
Salii I, 30.
Sallustius I, 59.
Salus I, 105.
Samnis I, 72.
Sarpedon II, 25.
Saturnius II, 64.
Saturnus I, 85; II, 91.
Scipio II, 74.
.Scopas I, 23.
Scylax II, 88.
Serapis II, 123.
Sibylla I, 34, 79, 97, 98; II, 110, 112.
Sibyllinus I, 4; II, 112.
Sicilia I, 3, 53.
Siculi I, 50.
Silenus I, 49.
Simonides 1,56; II, 134,135,143.


Sisenna I, 99; II, 54. Thebae n 6?
Socrates I, 5. 60,62,87,122,123; Thebanus I, 74; II, 56.
' ,.50' T Theophrastus II. 3, 4.
srrri 5) 62, i2, ^_lia, . ■ II; 114.
Solonium I, 79; II, 66. TiberilTie'; II 45
Sophocles I 54. Tiresias I, 88; II, 9.
oranus I, 105. Torquatus I, 19; II, 47.
Sosp,ta I, 4, 99. Trasimennus II, 21
Spartiatae I, 76. Trocmi „ ?9
tZorTii 119, Troglodytes II, 93.
tl \ 77' Troia I, 42, 64.
— s.V'S' 10' 13' 56' 72' Troianus l' 72; II, 63, 82.
„ ' ' ' ' 21, 24, 33, Trophonius I, 74
39, 40, 44, 47, 81, 86, 88, 90, Tullius (Ser.) I, i2l
97, 100, 101, 103, 129, 145. Tusculanus II, 2.
U a ' 72' Tusculum I, 98; II 94
bummanus I, 16. Tuscug n '
Syracosn I, 39.
Syraeusae I, 50, 53. Umbria I, 92, 94
Syracusani I, 50. Urania I, 17.
Syria I, 91.
Syrus II, 96. Valerius I, 51.
Varro I, 68; II, 114.
Tages II, 50, 51. Veiens I, 100; II, 69.
Tarquiniensis II, 50. Veii I, 100; II, 69.
Tarquinius (Priscus) I, 31, 32. Venerius I, 23; II, 48, 121, 143.
Tarquinius (Superbus) I, 43. Venus I, 23, 85; II, 91, 121.
Tarutius II, 98. Vesta I, 101.
Tegeata I, 37. Vestalis I, 40.
Telmessis I, 94. Victoria I, 98.
Telmesus I, 91
Tertia I, 103. Xenophanes I, 5, 87.
Teucer I, 80. Xenophon I, 52, 53, 122.
Thales I, lil; li, 58. | Zeno j, 5, 6. 119


Bij den Uitgever G. F. THÉONVILLE te Leiden, zijn ver®
BIBLIOTHECA BATAVA I Scriptorum Graecorum et RomanoB
cu r antibus n
K. KUIPER, J. S. SPEYER, J. v. WAGENINGElM
I. Phaedri Fabulae Aesopiae. Recensuit J. S. SpeyerH
II. Q. Curti Rufi Historiarum Alexandri Magni MaceH donis Libri qui supersunt. Edidit P. H. DamsteH
III. Lysiae Orationes in quibus etiam amatoria <■ Platone servata cum fragmentis, brevi adnotationfB instructa, scholarum in usum edidit H. vanB Herwerden . I
IV. P. Corneli TacitÏ Hiatoriae cum fragmentis etl supplementis. Accedunt dnae tabulae topografiliicae.l Recsasuit J. v. d. Vliet . . . . , 
V. Desiderii Erasmi Roterodami Colloquia familiaria. Florilegium in usum gymnasiorum composuit N. J. Singels 
VI. Sophoclis Tragoediae, brevi adnotatione critica instructae. Scholarum in usum edidit K. Kuiper. | Pars I. Aiacem Electram Oedipodem Regein Antigonam continens 
VII. KEBHTOS niNAS Cebetis Tabula. Recensuit J. van Wageningen. Met aanteekeningen . . .
VIII. Sophoclis Tragoediae, brevi adnotatione critica instructae. Scholarum in usum edidit Konradus Kuiper. Pars altera. Oedipodem Coloneum Trachinias Philoctetem Continens *
IX. C. Suetoni Tranquilli de vita Caesarum libri vin, recensuit Leo Preud'homine 
X. Plato. Quinque dialogi Platonici. Euthyphro, Apologia Socratis, Crito, Phaedo, Protagoras. Recensuit H. van Herwerden 


Sisenna I, 99; H, 54,
Socrates I, 5. «0,62,87,122,123
II, 150.
Socraticus I, 5. 52, 122.
Solon I, 111.
Solonium I, 79; II, 66. Sophocles I. 54.
Soranus I, 105.
Sospita I, 4, 99.
Spartiatae I, 7(5.
Spurinna I, 119.
Stator I. 77.
Stoïeus I, 6, 7, 8, 10, 13, 50, 72, 8", 118; II, 8, 19, 21, 24 , 33, 39, 40, 44, 47, 81, 86, 88, 90. 97, 100, 101, 103, 129, 145. Sulla I, 72; II, 65.
Summanus I, 16.
Syracosii I, 39.
Syracusae I, 50, 53.
Syracusani I, 50.
Syria I, 91.
Syrus II, 96.
Tapes II, 50, 51.
Tarquiniensis II, 50.
Tarquinius (Priseus) I, 31. 32.
Tarquinius (Superbus) I, 43.
Tarutius II, 98.
Tegeata I, 37.
Telmessis I, 94.
Telmesus I, 91.
Tertia I. 103.
Teuoer I, 80.
Thales I, 111: II, 5&
Thebae I, 74; II. 67. ; ' Thebanus I, 74; II, 56. Theophrastus II, 3, 4.
Thessalia I, 53; II, II4. Tliyrrenus I, 19.
Tiberis I, 16; II, 45.
Tiresias I, 88; II, 9. Torquatus I, 19; II, 47. Trasimennus II, 21.
Trocmi II, 79.
Troglodytes II, 93.
Troia I. 42, 64.
Troianus I, 72; II, 63, 82. Trophonius I, 74.
Tullius (Ser.) I, 121. Tusculanus II, 2.
Tuseulum I, 98; II, 94.
Tuscus II, 106.
Umbria I, 92, 94.
Urania I, 17.
Valerius I, 51.
Varro I, 68; II, 114,
Veiens I, 100; II, 69.
Veii I, 100; II, 69.
Venorius I, 23; II, 48, 121, 143.
Venus 1, 23, 85; II, 91, 121.
Vesta I, 101.
Vestalis I, 40.
Victoria I, 98.
Xenophanes I, 5, 87.
Xenophon I, 52, 53. 122.
Zeno I. 5, 6; II, 119.


Bij den Uitgever 6. F. THÉONVILLE te Leiden, zijn ver^B
BIBLIOTHECA BATAVA Scriptorum Graecorum et RomanoB
cu r antibus '
K. KUIPER, J. S. SPEYER, J. v. WAGENINGE®
I. Phaedri Fabulaf. Aesopiae. Recensuit J. S. Speyeiw^ II. Q. Cubti Ki fi Historiaruin Alexandri Magni MaceB donis Libri qui supersunt. Edidit P. H. bauisteH
III. Lysiae Orationes in quibus etiam amatoria « Platone servata cum fragmentis, brevi adnotationefl instructa, scholarum in usum edidit II. viniH
Herwerden I
IV. P. Cornkli Taciti Historiae cum fragmentis et.H supplement is. Accedunt duae tabulae topographicae.1 Recensuit J. v. tl. A liet . . . . , I
V. Desiderii Erasmi Roterodami Colloquia familiaria. I Florilegium in usum gymnasiorum composuit I
N. J. Singels I
VI. Sophoclis Tragoediae, brevi adnotatione critica I instructae. Scholarum in usum edidit K. Kuiper. I Pars I. Aiaceni Electram Oedipodem Regem Anti- | gonain continens '
VII. KEBHTOS IITNAE Cebetis Tabula. Recensuit J. van Wageiiingeii. Met aanteekeningen . . .
VIII. Sophoclis Tragoediae, brevi adnotatione critica instructae. Scholarum in usum edidit Konradus Kuiper. Pars altera. Oedipodem Coloneum Trachinias Pliiloctetem Continens 
IX. C. Suetoni Tranquilli de vita Caesarum libri vin,
recensuit Leo Preud'hoinme 
X. Plato. Quinque dialogi Platonici. Euthyphro, Apologia Socratis, Crito, Phaedo, Protagoras. Recensuit 11. van Herwerden