en eindelijk moeien toestaan, dat deze in Capua opgenomen werden. Men verhaalt verder, dat de Etruscen in het jaar 420 v. C. door de Samnieten vermoord zijn. waarna deze zich van de stad met haar omtrek meester maakten; al kan dit verhaal geene aanspraak maken op geloofwaardigheid, toch is het zeker, dat ook in het binnenland van Campanië een Sabellisch volk den heerschenden stam uitmaakte.
Wij kunnen de Italiaansche volken niet verder volgen op hunne zwerftochten, welke wij onzen lezers slechts in ruwe omtrekken voor den geest riepen. Slechts de belangrijkste dezer stammen hebben op de geschiedenis deiwereld een krachtigen invloed uitgeoefend; hunne zeden moeten wij dus met korte woorden schetsen, voordat wij tot de geschiedenis van Rome overgaan.
Het belangrijkste en merkwaardigste der Italiaansche volken waren de Etruscen. Hun gunstig gelegen land bood hun reeds vroeg eene geschikte gelegenheid aan om zich op scheepvaart, handel en nijverheid toe te leggen. In Etrurië ontstond eene veelzijdige beschaving, er vormden zich gemeenten met bepaalde staatkundige instellingen, doch de ontwikkeling des volks werd spoedig gestuit; het ontbrak den Etruscen namelijk aan een nijveren burgerstand; zij werden overheerscht door een machtigen priesterstand van adellijken bloede, die hel volk in onkunde en bijgeloof liet voortleven.
l)e adel vormde eene afzonderlijke, scherp van hel volk afgescheiden kaste. De Lucumonen, zoo werden de leden dier kaste genoemd, waren 1e gelijker tijd de regenten en de priesters der Etruscen; zij alleen waren vrij. zij alleen voerden het bewind, zij heerschten over een volk van lijfeigene landbouwers. Voor het volk was de arbeid, voor den adel het genot. Alle sterrenkundige en natuurkundige kennis, waarop ook de eeredienst der godheden berustte, waren uitsluitend in het bezit van den priesterlijken adel.
Den oorsprong van den Etruscischen godsdienst hebben we — volgens de sage — te zoeken in de overleveringen van een uit de aarde opgerezen dwerg, Tages genaamd, die den Etruscen voor onheugelijke tijden leerde, uit de ingewanden der offerdieren, uit den bliksem, en uit de vlucht der vogels den wil der goden op te maken en de toekomst te voorspellen. Waarzeggerij en wichelarij maakten het belangrijkste geheim van den priesterstand uit, die dit zorgvuldig in oude boeken bewaarde. Deze oude boeken werden geacht van Tages afkomstig te zijn en hielden zoowel omtrent de godsdienstplechtigheden als omtrent het eigenaardig staatsrecht der natie de noodige bepalingen in.
De godsdienstleer der Etruscen gelijkt in meer dan één opzicht op die der Grieken. De Elruscische, den bliksem slingerende koning der goden Jupiter is de Grieksche Zeus. de beschermgodin der steden en vrouwen Juno is de Grieksche Hera; desgelijks vertoonen Minerva en Pallas Athene en ook de overige Elruscische en Grieksche godheden eene onloochenbare overeenkomst, hoewel de Etruscen behalve de Grieksche nog bijzondere vaderlandsche godheden aanbaden, b. v. Silvanus, den in de dennenwouden vereerden boschgod en andere. Deze reeks van Elruscische goden omvatte twaalf hoogere, naamlooze godheden, die in geheimzinnig duister werkten, en twaalf andere goden, den godenraad, die de orde in het heelal in stand hielden en de menschelijke lotgevallen bestuurden Iielangrijk is het den Etruscen uitsluitend eigen geloof aan de Penaten, familie- en staatsgoden, en aan de Lares, schutsgoden van huis en stad. Ook de onderwereld der Grieken was den Etruscen niet onbekend, het was in hunne voorstelling eene wereld der verschrikking. waarin de schimmen der afgestorvenen (manes) zich ophielden.
Over het geheel droeg het godsdienstig geloof der Etruscen een somber phantastisch karakter; aan de offeranden waren groote plechtigheden verbonden; ook menschenotl'ers werden niet zelden aan de goden gebracht. Van groot gewicht voor de geschiedenis was de belangrijke plaats, welke de waarzeggerij in den Etruscischen godsdienst innam. Men onderscheidde verschillende soorten van voorspellingen; bij de auguriën voorspelde men de toekomst uit



de vlucht of het geschreeuw der vogels; de waarzegger, augur, koos eene plek, waar hij een vrij uitzicht had (lemplujn), en wees met zijn kromstaf de hemelstreek aan, uit welke de vlucht der vogels heil of onheil voorspelde. Tot deze soort van waarzeggerij behoorde ook het ondervragen van hel noodlot, door acht te geven op de wijze, waarop heilige hoenders hun voer oppikten, welke kunst alle edelen verstaan moesten. De Tulguriën bestonden in hel gadeslaan van bliksemstralen, waaruit de raadsbesluiten der goden werden opgemaakt; plaatsen, die door den bliksem getroffen werden, gingen voor bijzonder heilig door. De auspiciën bestonden in voorzeggingen, uit het trillen van de ingewanden der offerdieren opgemaakt; zij, die zich hiermede onledig hielden, droegen den naam van haruspices.
Door het uitsluitend bezit van alle godsdienstige geheimnissen handhaafde de priesterlijke adel der Etruscen zijne inacht over het volk, dat slechts eene werktuiglijk in beweging gebrachte massa uitmaakte. In elke stad berustte het bewind in handen van de gezamenlijke leden van den adelstand, elke stad maakte een staat op zich zelf uit, terwijl een groot aantal kleinere vlekken aan de grootere steden onderworpen was.
De adel verkoos uit zijn midden den koning, die in oorlogstijd het leger aanvoerde, in vredestijd de vergadering vari dën adel leidde en bij alle feesten en offerplechtigheden hel voorzitterschap bekleedde. Hij was tevens de opperste rechter; een purperen kleed, een gouden kroon, een schepter met het beeld van een adelaar versierd, een cirulische zetel en lictoren — dienaren der gerechtigheid, die een bundel staven met eene bijl droegen — duidden de waardigheid des konings aan en deze kenteekenen der koninklijke waardigheid zijn later door de Romeinen overgenomen.
Twaalf steden vormden den Etruscischen statenbond; in het algemeen was twaalf bij de Etruscen het heilige getal bij uitnemendheid. De band, die de twaalf steden aan elkander heclitte, was in lateren tijd niet zeer nauw; wel werd jaarlijks eene bondsvergadering gehouden en een hoofd van den bond — eigenlijk een bondspriester — gekozen; bij het aanvaarden van eene gemeenschappelijke onderneming verkoos men ook een bondsveldheer, maar slechts zelden sloegen al de steden de handen tot bereiking van hetzelfde doel ineen.
Het Etruscisch verbond diende voornamelijk om geschillen en binnenlandsche oorlogen tusschen de verschillende staten te voorkomen; bij buitenlandsche oorlogen was aan de alzonderlijke steden volle vrijheid gelaten om zich al of niet aan de overige aan te sluiten, en zelfs bij oorlogen, door den bond gevoerd. onttrokken meermalen sommige steden zich aan den strijd.
Reeds in overoude tijden dreven de Etruscen, door hunne voortreffelijke kusten daartoe in staat gesteld, een levendigen zeehandel. Zij voerden koper, ijzer en zilver uit en werden wakkere kooplieden; doch nog meer dan door hunne handelsondernemingen werden zij door hunne roofzucht op de zee gelokt. De Tyrrheners waren de schrik der koopvaarders; door hunne wreedheid maakten zij zich eeuwen achtereen op de westelijke zeeën berucht. Een staat, die een vrijen burgerstand mist, kan op den duur niet bloeien. De roofzuchtige Etruscische adel gaf zich reeds spoedig aan liet onbeteugeld genot van de buitgemaakte schatten over. Al beleefden landbouw, handel en nijverheid in Etrurië een tijdperk van grooten bloei, ten laatste moesten zij wel in verval geraken. Het slaafsche volk bezat geen prikkel tot krachtige werkzaamheid; de verwijfdheid van den adel nam hand over hand toe, de staat begon steeds sterker te kwijnen. Reeds in de dagen, waarin Rome het eerst zijne kracht begon te ontwikkelen, hadden de Etruriërs zich zelf overleefd.
Alleen in de allervroegste tijden bestond er in Etrurië eene hooge beschaving; hiervan getuigen de indrukwekkende bouwwerken, die wij gedeeltelijk uit (Ie verhalen van oude geschiedschrijvers kennen, en van welke ook nog eenige puinhoopen over zijn. Een hoogst merkwaardig gedenkteeken van



Elruscische bouwkunst zijn de Philistijnsche grachten, de overblijfsels van reusachtige kanalen, waardoor de overstroomingen van den Po onschadelijk gemaakt, de moerassen in vruchtbaar bouwland herschapen werden.
Aan den mond van den Po treft men sporen aan van kolossale aarden dijken, ten einde den omtrek tegen de overstroomingen der rivier te beveiligen. De ruinen van Volatterrae, het tegenwoordige Vollerra, vertoonen ons nog heden muren, uit reusachtige steenblokken samengesteld, die aan de Cyclopenmuren van Griekenland doen denken. Dergelijke overblijfselen zijn ook op verschillende andere plaatsen bewaard gebleven. Zeer beroemd was in de oudheid het grafteeken van koning Porsenna, hetwelk, naar men verhaalt, uit vijf pyramiden ter boogie van 150 voet bestond.
Ook van de Elruscische kunst zijn ons gedenkteekenen bewaard gebleven. Wij zien uit de nog overgebleven schilderijen en beeldhouwwerken, dat de Efruscen wel veel aanleg voor eene nauwkeurige uitvoering en een juisten vorm bezaten, maar dat het hun aan alle geniale verheffing, aan alle waarlijk aesthetische opvatting ontbrak.
De Etruscen hebben op de ontwikkeling van het Romeinsche volk een niet onbelangrijken invloed uitgeoefend, al was die dan ook niet zoo groot als men vroeger wel meende. Het jongste geschiedkundig onderzoek heeft geleerd. dat de vroegere voorstelling, alsof de Etruscen een bestandddeel van het Romeinsche volk uitgemaakt hadden, onjuist is. Aan den anderen kant is het niet te ontkennen, dat de Romeinen veel van de Etruscische zeden hebben overgenomen. De haruspices te Rome waren altijd Etruscen, de wichelarij was aan den Etruscischen godsdienst ontleend. Ook de leekenen der koninklijke waardigheid gingen — gelijk we boven reeds opmerkten — van de Etruscen op de Romeinen over; de luisterrijke triomftochten der Romeinsche veldheeren behoorden oorspronkelijk bij de Etruscen te huis, gelijk ook de muziek der Romeinen van hen afkomstig was. Zangers en tooneelspelers kwamen altijd uit Etrurië. Ook in lateren tijd was de Elruscische taal in het oog der aanzienlijke Romeinen van zooveel belang, dat zij hunne zonen daarin lieten onderwijzen.
Een nog sterkeren invloed dan de Etruscen oefenden de Sabijnen op de vrijheidlievende bergvolken, die een lak van den Umbrisch-Samnielischen stam uitmaakten, op de Romeinen uit. De Sabijnen vormden in al hunne zeden en gewoonten de sterkst mogelijke tegenstelling met de Efruscen. Al stond ook bij hen eene aristocratie aan het hoofd des volks, toch was dit aan den adel volstrekt niet slaafs onderworpen en ging het onder den druk der heerschende kasfe niet half zoo diep gebogen als in Etrurië.
Het geheele volk, edelen zoowel als vrije boeren, hield zich rnet landbouw en veeteelt bezig; ook de edelen bebouwden hun akker met eigen hand. Mot deze hoofdbezigheid des volks stonden de nationale feesten in het nauwste verband, ook de godsdienstige plechtigheden werkten mede om vlijt en nauwgezetheid in het bebouwen van den grond als den duren plicht van eiken burger te doen beschouwen. Het gevolg hiervan was, dat de landbouw een hoogen trap van bloei bereikte, en dat alle streken van het uitnemend bebouwde land hare bevolking snel zagen toenemen. Al de bewoners leefden verstrooid in een (al van dorpen, steden waren er bijna niet, alleen enkele versterkte plaatsen, waar men bij een vijandelijken inval een toevluchtsoord kon vinden. De zeden des volks waren zoo rein, dat de uitdrukking Sabijnsche deugd bij de Romeinen later tot een spreekwoord is geworden.
Bijzondere opmerking verdient de wijze, waarop de huwelijken gesloten werden. De jongelingen en maagden kwamen bijeen; de jonge mannen, die als de voortreffelijkste bekend stonden, verkregen het recht om zich uit de huwbare maagden eene vrouw te kiezen. Vervolgens werden de overgebleven meisjes verdeeld onder hen. die zich bij hel onderzoek niet onderscheiden hadden. Het huwen op jeugdigen leeftijd had een snellen aanwas der bevol-



kin" ten "gevolge, het ontstaan van overbevolking voorkwam men door de boven reeds medegedeelde instelling der heilige lente. Weienschap en kunst bloeiden bij de eenvoudige landbouwers niet, wij treilen bij ben geen spoor van de reusachtige bouwwerken aan, waardoor de Etruscen zich onderscheidden.
De Italiaansche volksstam, die voor de geschiedenis van Rome de belaii"riikste van allen zou worden, omdat hij de eigenlijke kern der Romeinsche natfe vormen zou, was die der Latijnen; zij bewoonden hel landschap Latium. dat kleine, ten westen door de zee bespoelde gebied, hetwelk ten noorden door den Tiber begrensd werd en zich ten zuiden tot aan bet Volsciscbe „ebergtr uitstrekte, terwijl ten oosten de bergen der Sabijnen en Aequers
zijne grenzen vormden.
De Latijnen waren insgelijks een landbouwend volk. In de dagen van Rome's stichting hadden zij reeds een vrij hoogen trap van beschaving bereikt. Zij woonden in een groot aantal steden, die op bergen en heuvels aangelegd en wel versterkt waren. Elke stad vormde een kleinen staat, aan welks hoofd een koning stond, die met medewerking van een raad der ouden en van eene volksvergadering regeerde.
De Latijnsche steden hadden zich tot een verbond vereenigd, aan welks hoofd Alba Longa stond. Hier werd eenmaal 'sjaars bij de bron van Ferenlina de plechtige Rondsvergadering gehouden. De koning van Alba Longa was opperhoofd en veldheer van het verbond.
TWAALFDE HOOFDSTUK.
l)e oudste legenden omtrent Rome. Afkomst der Romeinen van Aeneas Numitor en Amulius. Romulus en Remus. Stichting van Rome. Remus vermoord. De Sabijnsche maagdenroof. Oorlog met de Sabijnen. De legende van Tarpeja. De oudste staatsregeling van Rome Dood van Romulus. Numa Pompilius. Zijne vreedzame regeering. Regeling van het priesterschap.
De oudste geschiedenis van Rome is geheel in het duister der sage gehuld. Van al de bijzonderheden, die ons verhaald worden omtrent de stichting der later zoo reusachtige stad, zelfs van die, welke de geschiedenis der Romeinsche koningen bevat, rust geene enkele op historischen grond; al ligl misschien in de sage eene geschiedkundige kern verborgen, het is ons toch onmogelijk, die los te maken van den bolster van sprookjes en overleveringen, waarin zij gehuld is. Legende en geschiedenis zijn hier zoo tot een ondeelbaar geheel te zamen gegroeid, dat elke poging om tot de waarheid door te dringen, vruchteloos is. Toch is dezelfde overlevering voor den geschiedvorscher van het hoogste belang: de Romeinen zelf beschouwden die als zuivere historie, hunne redenaars beriepen zich op haar in de volksvergaderingen. hunne kunstenaars vereeuwigden de helden der sage in hunne uitstekendste scheppingen, hunne dichters voelden zich lot vurige geestdrift ontvonkt door de herinnering van dat in tooverglans gehuld verleden.
Latere Romeinsche schrijvers hebben de ongelukkige poging gewaagd om aan de schoone sagen met geweld eene andere beteekenis op te dringen, en de geschiedkundige kern daaruit aan het licht Ie brengen. In de schatting des volks echter bleef de oorspronkelijke overlevering zijn dierbaarst nationaal eigendom; bet bleef daaraan trouw geloof slaan en ook wij willen ons aan



de voortbrengselen van de verbeeldingskracht der Ouden verkwikken, zonder eene vruchtelooze poging tot een critische schifting te wagen.
De sage verhaalt dan:
In overouden tijd regeerde koning Janus over het land aan den Tiber, toen op zekeren tijd een vreemdeling, Saturnus genaamd, op een schip den stroom kwam afvaren. Van hem leerden <Te bewoners het eerst den landbouw en alle kunsten des vredes. door hem werden zij het eerst met eene echt menschelijke leefwijze bekend gemaakt. De dankbare koning deelde zijne heerschappij met den vreemdeling, die aan den linkeroever van den Tiber zijne woning opsloeg, terwijl Janus aan den rechteroever woonde. Beiden legeerden in rust en vrede gemeenschappelijk over het volk, dat hoogst gelukkig leefde, totdat Saturnus. na zooveel geluk en zegen verspreid te hebben, ten laatste eensklaps verdween. Janus en Saturnus werden beiden door liet nageslacht als goddelijke wezens vereerd.
Twee menschengeslachten gingen voorbij; Faunus, een kleinzoon van Saturnus, regeerde als koning, toen uit Palantion in Arcadië een tweede vreemdeling van de zeezijde aankwam, die zich met zijne reisgenooten aan den Tiber nederzette. Het was een Griek, Euander genaamd. Deze bracht bel volk de kennis van alle kunsten des vredes aan; hem dankte het de schrijfkunst. Hij zette zich op eene rotsachtige hoogte aan den oever van den Tiber neder, en deze werd, naar het vroegere vaderland van den vreemdeling, de Palatijnsche heuvel genaamd. In de dagen van Euander kwam ook Ileracles, door de Romeinen Hercules genoemd, bij den mond van den Tiber aan, toen hij de runderen van Geryones naar Eurystheus bracht. (Zie Dl. I. blz. 2(i7). Hij verloste bij deze gelegenheid het volk van eene verschrikkelijke landplaag, dooiden vuurspuwenden reus Cacus, die den omtrek verwoestte, te verslaan.
Belangrijker en van grooter beteekenis voor de historie dan deze sagen is eene andere, waarvan Aeneas, de zoon van Aphrodite. den held uitmaakt. Na de verovering van Troje — zoo luidt zij — kwam Aeneas, door de goden geleid, met zijne Penaten naar Latium. Koning Latinus, die hier regeerde, nam den Trojaanschen held, op bevel der goden, gastvrij op en gaf hem zelfs zijne dochter Lavinia tot vrouw. Aeneas stichtte de stad Lavinium. Met krachtige hand verdedigde hij het land der Latijnen tegen buitenlandsche vijanden, totdat bij eindelijk in één dezer gevechten sneuvelde. Hij liet het rijk. dat hij van Latinus geërfd had, aan zijnen zoon Ascanius 11a.
Deze stichtte aan het Albaansche meer eene nieuwe stad. Alba Longa. en regeerde hier tol aan zijn dood. Doch zijn zoon Iulus moest voor Silvius, een later geboren zoon van Aeneas, zwichten. De nakomelingen van Silvius regeerden in Alba Longa vier eeuwen lang. De sage van Aeneas bezit daarom een bijzonder gewicht, dewijl de Romeinen in lateren tijd zich met fierheid de afstammelingen der Trojanen noemden. Zij hechtten zooveel aan hunne rrojaansche afkomst, dal zij bij verschillende gelegenheden zich bij uitstek vriendelijk betoonden jegens zulke volken, die gezegd werden van denzelfden stam te zijn als zij.
Een nakomeling van Silvius was koning Numitor van Alba Longa; deze werd door zijn jongeren broeder Amulius van den troon gedrongen; Amulius schonk den onttroonden koning het leven en de vrijheid, doch ten einde zich de koninklijke waardigheid te verzekeren, bracht hij den eenigen zoon van zijn broeder om, terwijl hij diens dochter, Rhea Silvia, dwong om zich ouder de priesteressen van Vesta te laten opnemen. Deze priesteressen moesten de gelofte afleggen dat zij ongehuwd zouden blijven; hierdoor meende Amulius dus zich zelf en zijne toekomstige nakomelingschap het bezit van den troon te verzekeren.
Op zekeren dag ging Rhea Silvia naar het heilige woud. om voor den tempeldienst versch water uit eene bron te scheppen. Zij kwam later dan gewoonlijk, de zon daalde reeds onder den gezichteinder, eer zij haar werk



volbracht had Daar kwam uit hel bosch een wolf te voorschijn: in haar anast vluchtte de priesleres in een hol: hier werd zij verrast door den krijgsgod Mars den Griekschen Ares). die de sidderende maagd met geweld dwong om hare gelofte van kuischheid Ie verbreken Spoedig kwamen de gevolgen van dien ongelukkigen nacht aan het licht. Tevergeefs bezwoer Rhea Silvia hare onschuld, de godin Vesta eischte, dat zij gestraft zou worden, want in den oogenblik, waarin Rhea twee krachtige knapen ter wereld bracht onttrok in den tempel het beeld der godin zich aan de oogen, het altaar beefde het heilige vuur dat daarop brandde, werd uitgebluscht. Amulius gaf bevel om de misdadige vrouw in de rivier den Anio te verdrinken.
Ook de beide knapen zouden het lot der moeder deelen; in een trog werden zij in deu stroom geworpen, die hen naar den Tiber afvoerde. De Tiber was toen ver buiten zijne oevers getreden, zoodat zijne wateren tot aan de met bosschen begroeide heuvelen reikten. De stroom voerde den tros met de beide knaapjes naar een wilden vijgeboom; de trog bleef aan den wortel van dezen boom hangen en kantelde om. Lene dorstige wolvin kwam naar den stroom om te drinken, zij hoorde liet gekerm der kinderen en erbarmde zich over de hulpeloozen. Voorzichtig droeg zij de knaapjes in haar nabijgelegen hol, hier legde zij hen op een hoop blaren neer, dien zij bij elkander krabde en zoogde de godenkinderen als eene teederininnende moeder Spoedig hadden de krachtige jongens niet meer genoeg aan de melk van het dier- doch nu kwam de heilige vogel van Mars, de specht, aanvliegen en bracht hun het noodige voedsel aan. Ook de overige vogels van het woud vol-'den hem. ze zweefden hoven de zuigelingen en joegen met hunne vleugels de lastige vlieden we" Zóó vond Faustulus, een herder der koninklijke kudden, de beide knapen. Hij verjoeg de wolvin, nam de kinderen mede en bracht die naar zijne vrouw Acca Larentia, die medelijden met de hulpelooze schepseltjes had en ben met hare twaalf zonen opvoedde.
Op den Palaliinsclien berg bouwden de tweelingen hunne strooliutten, waarin zij tot flinke jongelingen opgroeiden. Romulus en Remus werden zij "enaamd. liet koninklijke en hel goddelijke bloed, dat in hunne aderen vloeide deed hen boven alle overige herders uitmunten. In den strijd tegen ,le roofdieren waren zij altijd 'le dappersten, tegenover een elk verdedigden zij hunne rechten; zij werden de aanvoerders der overige herders.
Doch met hunne kracht wies ook hun overmoed. Aan hel hoofd hunner makkers ondernamen zij menigen rooftocht, waarna zij den buit met hunne vrienden deelden. Hierdoor wekten zij den haat op der herders van den onttroonden koning Numitor, die op den Aventijnschen berg hunne kudden weidden Het gelukte hun, Remus door list gevangen te nemen: als roover werd hij voor Numitor gesleept om zijn vonnis te ontvangen.
Toen Numitor den schoonen jongeling 111 het gelaat zag. werd luj geIrollen door eene bijzondere gelijkenis, hij dacht aan zijne kleinzonen, welke Vmulius eens in de rivier had laten werpen, llij vroeg den jongeling naar zijne lotgevallen en begon, nadat hij die vernomen had, te vermoeden dal door de hulp der goden zijne kleinzoons 111 het leven waren gespaard, tauslulus werd geroepen en deelde den grijsaard mee, dal luj zijne kleinzoons terugvonden had *); Romulus en Remus moesten thans naar Numitor terugkeeren; aan het hoofd hunner makkers beproefden zij het onrecht hun grootvader aangedaan, te wreken; zij bestormden de stad van Amulius, doodden den overweldiger en riepen Numitor weder tot koning van Al ba Longa uit.
De levenslustige en naar roem dorstende jongelingen konden liet niet
») Het zal wel onnoodig zijn, te wijzen op de groote overeenkomst tusschen de verhalen betreffende de jengd van Romulus en Remus en die van Cyrus. (Zie Dl. I, blz. 191 ) Opmerkelijk is het, dit dezelfde sftgen en sprookjes by de meest verschillende volken worden aangetroffen.



lan^ N liun groolvader uithouden. Numitor gaf hun als bewijs van dankbaarheid een groot stuk land aan den Tiber in eigendom en vergunde bun. op de plaats, waar de wolvin hen aan den oever gevonden had, eene stad te bouwen. Met hunne vroegere vrienden en makkers (rokken Romulus en Remus naar den Tiber, maar eer zij noch een aanvang met bouwen gemaakt hadden, brak er tusschen de broeders een heftige twist uit: elk van beiden wilde de nieuwe stad stichten, haar zijn eigen naam geven en binnen bare muren bet bewind voeren. Dewijl de broeders het niet eens konden worden, besloten zij de beslissing aan de goden over te laten. Romulus ging naar den Palatijnschen berg, Reinus naar een anderen heuvel, hier wachtten beiden af, wien hunner de goden het eerst een gunstig teeken zouden geven. Een geheele dag en de daarop volgende nacht verliepen, aan geen van beiden gaven de goden een blijk van hunne gunst, toen Remus eensklaps zes gieren aanschouwde, die van het noorden naar het zuiden vlogen. Dit was een teeken der godheid! Onmiddellijk daarop kwam eene vlucht van 12 gieren, die Romulus het eerst zag. Elk der broeders beweerde thans, dat de goden te zijnen gunste beslist hadden. Remus, dewijl hij het eerst liet teeken ontvangen had, Romulus, omdat bij een grooter aantal vogels had gezien. Ook de aanhangers der broeders mengden zich in den twist, ook zij verdeelden zich in twee partijen, liet kwam tot een strijd, waarin Remus en zijne vrienden werden overwonnen. Romulus, de overwinnaar, werd de stichter en koning van de nieuwe slad.
Aan den linkeroever van den Tiber, ongeveer drie Duitsche mijlen van den mond dezer rivier, op den Palatijnschen berg, een der zeven heuvelen, waarover zich later liet ontzaglijke Rome uitbreiden zou, legde hij den grond voor de toekomstige wereldstad. De oude Italiaansche steden werden in den regel op bergen gebouwd, dewijl de natuur zelf hier de versterking begunstigde. De Palatijnsche heuvel was dus voor het stichten van eene stad bijzonder geschikt, het was slechts noodig. dien aan zijn voet meteen muur en borstwering te omringen, ten einde de versterking te voltooien.
Naar oud gebruik trok Romulus met een ploeg, die met een witten stier en eene witte koe bespannen was, eene voor, die de plaats moest aanduiden waar de muur verrijzen zou; zorgvuldig gaf hij er op acht. dat bij het ploegen alle kluiten binnenwaarts vielen. Over de geheele lengte der getrokken voor werd de nieuwe stad met een muur, eene borstwering en eene gracht ingesloten. In den beginne was dit ongetwijfeld eene armzalige versterking, zoodat Remus, die nog altijd een wrok tegen zijn broeder koesterde, daarover kon springen; hij deed dit om Romulus te beschimpen en deze werd daarover zoo boos. dat bij zijn broeder doodde.
De stad was gesticht. Volgens de meest gebruikelijke tijdrekening, die van Varro, neemt men aan, dat dit op den 21en April 753 v. C. heeft plaats gehad.
De eerste bulten der kolonisten verrezen, Romulus regeerde over zijne vroegere vrienden en makkers als koning; hij legde zich toe op de uitbreiding van zijn rijk; derhalve was zijn klein aantal vrienden niet genoegzaam om zijne nieuwe stad te bevolken, en hij vond lot bereiking van dit doel een ander middel uit. Hij opende, namelijk, te Rome eene vrijplaats, waar alle ballingen der naburige volken, allen, die zich aan moord of aan roof schuldig gemaakt hadden en uit hun land gevlucht waren, gastvrij werden opgenomen; zelfs weggeloopen slaven waren welkom. Een ruw volk verzamelde zich rondom Romulus, allen ongehuwde mannen; dezen waren niet in staat voor de uitbreiding der bevolking der stad in de toekomst te zorgen, dewijl het hun aan vrouwen ontbrak. Tevergeefs wendden zij zich tot de naburige volken, tevergeefs poogde Romulus met hen verdragen te sluiten om voor zijne onderdanen vrouwen te verkrijgen, zijne voorstellen werden op smadelijken toon afgewezen. Noch de Sabijnen, noch de Latijnen wilden aan de woeste roovers hunne



dochters Ier vrouw geven. »Hij moest maar, zoo werd aan Romulus geantwoord, >ook eene vrijplaats voor vrouwen oprichten, gelijk hij dat voor mannen had gedaan."
Romulus besloot zich door list en geweld te verschaffen wat hem op zijn verzoek niet werd toegestaan. Ter eere van Neptunus (Poseidon, richtte luj een offerfeest aan, waarop hij zijne naburen uitnoodigde. Met hunne vrouwen en dochters stroomden uit de naburige steden en dorpen der Sabijnen de gasten van alle zijden toe. Zonder zich te sloren aan de wetten der gastvrijheid gaf Romulus onder de spelen eensklaps den zijnen een teeken: de jonge Romeinen wierpen zich op de jonkvrouwen, elk hunner greep een meisje en droeg die als buit naai zijne woning weg.
Door een killen schrik aangegrepen stoof de menigte uiteen, de gasten ijlden naar hunne woning terug, doch de Romeinen juichten over hunne welgeslaagde list en dwongen de geroofde jonkvrouwen om hunne echtge-
nooten te worden. .
In den ganschen omtrek waren alle naburen diep verontwaardigd over deze daad van vermetel geweld; in alle steden werd het besluit genomen om de roovers te straffen, maar het kwam niet tot een gemeenschappelijken aanval en hierom zegevierden de makkers van Romulus over hunne vijanden, 111 de eerste plaats over de bewoners van de Lalijnsche stad Caenina, die in een treffen in hel open veld werden verslagen; Romulus doodde den vijandelijken veldheer Acro, beroofde hem op liet slagveld zelf van zijne wapenrusting en wijdde deze aan Jupiter als den besten buit loe (Spolia Opima). Slechts tweemaal is het nog in de geheele Romeinsche geschiedenis voorgekomen, dat op dezelfde wijze de eene veldheer den ander op het slagveld met eigen hand doodde en hem de wapenen ontnam.
Twee andere Latijnsche steden deelden in het lot van Caenina; de striju tegen de Sabijnen werd daarentegen voor de Romeinen gevaarlijk.
Koning Titus Tatius rukte met een sterk leger tegen Rome op. £ijne macht overtrof die der Romeinen in zulke mate, dat Romulus niet in staat was den Sabijnen in hel open veld het hoofd te bieden, hij moest zich in de stad terugtrekken, die reeds uitnemend goed versterkt was. Ook de Capitolijnsche berg, die slechts door een moeras van den Palatinus gescheiden was, droeg toen reeds eene vesting.
Titus Tatius wist door middel van omkooping dit versterkte punt 111 handen te krijgen. Tarpeja, de schoone dochter van den bevelhebber, werd door prachtige gouden armbanden en halsketens omgekocht, om voor den vijand eene poort te openen. Uit verraad moest zij met den dood boeten, de Romeinen overstelpten haar met zoovele gouden versierselen, dat zij ondei
dien last stikte *). .. ,
Steeds verder drongen de Sabijnen voorwaarts, reeds bestormden zij ue stad zelf, die met den ondergang bedreigd werd. De goden zelf namen aan den strijd over bet lot van Rome deel. Juno, de oude vijandin der Trojanen, was nog altijd even ongunstig jegens Tiel geslacht van Aeneas gezind; zij wilde ook de Romeinen aan hunne vijanden in handen leveren en opende daarom eene poort der stad, welke door geene menschehjke macht weer gesloten kon worden. Doch Janus stond den Romeinen bij: luj deed eene kokende bron uit den grond ontspringen, liet heete water dreef de aanvallers teiug.
Steeds bloediger werd de strijd, tevergeefs spande Romulus met de zijnen
*) Nog heden ten dage leeft, gelijk Niebuhr in zijne Romeinsche geschiedenis ons verhaalt, het aandenken van Tarpeja in de volkssagen der Romeinen voort. De schoone jonkvrouw zit door toovermacht in eene diepe bron geketend, met gouden versierselen overdekt. Moeilijk is het den weg naar beneden te vinden, slechts zelden heeft een vermetelde knaap haar aanschouwd. Zoo werd de oude sage eeuwen lang voortgeplant en is tot eene nieuwe volksoverlevering geworden.
Streckfcss. II. ®



om slechts even stil te staan hij de wijze, waarop hij, naar luid der overlevering, de stad Gabii onderwierp. Nadat hij langen tijd al zijne krachten had ingespannen om deze stad te veroveren, nam hij eindelijk eene list te baat. Zijn zoon Sextus verscheen binnen Gabii als vluchteling en beklaagde zich bij de burgers over de mishandelingen, hem door zijn vader aangedaan; hij verklaarde daarbij, dat hij uit vrees voor zijn leven de vlucht had moeten nemen, dewijl de dwingelandij des konings alle perken te buiten ging. Welwillend werd hij in Gabii opgenomen, weldra had hij zich het vertrouwen der burgerij weten te verwerven; hij ontving het bevel over eene krijgsbende, aan wier hoofd hij meer dan éen voordeel behaalde op de Romeinen, die dooi Tarquinius Superbus steeds met opzet in kleiner aantal tegen zijn zoon afgezonden werden, zoodat deze wel overwinnen moest. Het vertrouwen, door°de burgers van Gabii in Sextus Tarquinius gesteld, werd hierdoor nog vaster. Zijn invloed groeide met den dag aan. eindelijk werd hij zelfs lot opperbevelhebber benoemd. Nauwelijks was hij met deze waardigheid bekleed, of hij zond zijn vader een bode met de vraag, wat hij nu moest doen om Gabii aan de macht van Rome te onderwerpen.
Tarquinius Superbus vertrouwde den bode niet, hij gaf dezen geen mondeling antwoord; terwijl hij, langs een veld met maankoppen heen en weer wandelend, het bericht aanboorde, sloeg hij schijnbaar in gedachten verzonken die maankoppen, welke hel hoogst boven de andere uitstaken, met zijn stok af en zond hierop den bode terug, zonder verder een woord te spreken. De bode verhaalde vol verbazing aan Sextus, boe vreemd de koning zich bedragen had. Doch de zoon verstond opperbest de bedoeling van zijn vader; bij moest de aanzienlijkste en meest geachte burgers der stad uit den weg ruimen, op die wijze Gabii weerloos maken en de dus overmeesterde prooi zijn vader in handen leveren. . Dit deed hij.
Deze legende is daarom merkwaardig, dewijl zij klaarblijkelijk aan het Grieksche verhaal van Herodotus ontleend is. Onze lezers zullen zich berinneren, op welke wijze Zopvrus zich eens toegang tot Babyion wist te verschaffen. Op dezelfde wijze won Sextus het vertrouwen der bewoners van Gabii. Zoo stemt ook bet afslaan der maankoppen volkomen overeen met hel antwoord, eens door Thrasybulus aan Periander gegeven. Deze beide Grieksche legenden zijn ongetwijfeld in de Romeinsche overlevering tot één geheel vereenigd; historisch is alleen het feit. dat Gabii door middel van een verdrag in handen der Romeinen overging. Bij het sluiten van het verdrag werd eene koe geofferd en op hare huid, die over een houten schild werd getrokken, werd de oorkonde van het verdrag geschreven. Nog in de dagen van Augustus was het schild met zijn overoud schrift aanwezig.
Nadat de _Latnnen onderworpen en in het Romeinsche volk opgenomen waren, hadden de Romeinen met de^cdscnn een hardnekkigen strijd te voeren, waarin Tarquinius Superbus zich insgèTIjk"S grooten roem als veldheer verwierf
veroverde eene der belangrijkste steden der Volscen, Suessa Pometia, en legde op hun grondgebied twee volkplantingen aan.
De rijke buit, die de vrucht van deze overwinningen was, werd door hem besteed tot het stichten van prachtige bouwkunstige werken; hij verbeterde het cloakenstelsel en voltooide den door zijn vader begonnen tempel van Jupiter op bet Capitool, welken hij door Etruscische meesters bouwen en met schitterende pracht versieren liet. Men zegt, dal hij in dezen tempel een in Etrurië vervaardigd aarden standbeeld van Jupiter, het eerste "odenbeeld in Rome, liet plaatsen. Om deze plannen ten uitvoer te leggen dwon» bij bet volk tot harden slavenarbeid.
In weerwil van al de veroveringen, door Tarquinius Superbus behaald, was hij toch doodelijk gehaat, niet alleen bij de lagere volksklasse, maar vooral bij de patriciërs, die hij van allen invloed op het staatsbestuur beroofd had. Zelfs in zijne eigene familie telde hij vijanden, want ook zij werd door hem



onderdrukt. Een zijner zwagers., die een aanzienlijk vermogen bezat, liet hij vermoonjen, om zoo zijn erfgenaam le worden: een der zonen van dien zwager deelde"Tn hetzelfde lot; diens tweeden zoon Lucius Junius Brutus, spaarde hij alleen, dewijl deze jonge mankten einde aan de "vervolging <Tês konings te ontsnappen, zich hield alsof hij zwak van hoofd was. Hij weid hierom niutu>.
de domkop, bijgenaamd.
Brutus speelde zijne 10I met zulk een goeden uitslag, dat Tarquinius volstrekt niet bang voor hem was, maar hem zelfs een lioogen eeiepost opdroeg, door hem tot overste zijner [lijfwacht te benoemen. Maar deze maatregel strekte hem ten verderve! Brutus zou het voornaamste werktuig voor den ondergang van den dwingeland worden.
Bij de algemeene ontevredenheid des volks was er slechts eene geringe aanleiding noodig om een openlijken opstand tegen den gehaten koning te doen uitbreken. De zoon van Tarquinius, Sextus, die in Gabii zoo wreed en willekeurig geregeerd had, deed dien uitbarsten. Juist belegerde de koning de versterkte plaats Ardea in Latiuin. De belegering - verhaalt Livius duurde lang. Sextus zocht zich derhalve met zijne vrienden en bloedverwanten door vroolijke feesten te verstrooien. Nadat de jonge mannen op zekeren lijd hij ecu drinkgelag zich aan eene uitbundige vroolijkheid overgegeven hadden, kwam het gesprek op hunne vrouwen; een elk roemde de zijne. Er ontstond twist, toen eindelijk een der gasten, Lucius Tanjuinius Collatinus, een hloedverwant des konings, in het midden bracht, dat alle woorden vei der oveibodig waren, dewijl inen immers binnen weinige uren kon weten, welke vrouw de voortreffelijkste was. «Wanneer er jeugdige kracht in ons is.' zoo riep bij zijnen vrienden toe, «waarom stijgen wij dan niet te paard en overtuigen ons met eigen oog, waarmede onze vrouwen zich thans bezig houden ?
De door den wijn opgewonden mannen namen dit voorstel gretig aan en renden met lossen teugel naar Bome. Met het vallen van de schemering kwamen zij hier aan; vervolgens reden zij verder naar Collatia waar Lucretia. de echtgenoot van Tarquinius Collatinus woonde. Deze trollen zij niet, gelijk de schoondochters des konings, bij een wel voorzienen maaltijd en in \roolijk gezelschap aan, maar laat iu den nacht vonden zij haar in den kring liarei slavinnen, over wie zij toezicht hield, terwijl zij zelf bezig was met wol te spinnen.
Lucretia, de schoone en kuisehe echtgenoot, droeg den eereprijs boven al de overige vrouwen weg. Zegevierend noodigde de gelukkige Collatinus de koningszonen uit, om den nacht in zijn huis door te brengen; ze werden dooi Lucretia vriendelijk ontvangen en keerden den volgenden morgen naar de legerplaats terug, vol van den lof der schoone Lucretia. Doch in de borst van Sextus Tarquinius was de snoode begeerte ontgloeid om de kuisehe gade van zijn bloedverwant de zijne te noemen.
Weinige dagen daarna kwam Sextus, slechts door een man vergezeld, te Collatia. Lucretia, die niets kwaads vermoedde, ontving haar aanverwant vriendelijk en geleidde hein na alloop van den maaltijd naar het voor de gasten bestemde vertrek. Toen in huis alles stil was, toen alle slaven en slavinnen in diepen slaap gedompeld waren, drong Sextus eensklaps met uit"etogen zwaard hel slaapvertrek van Lucretia binnen. Hij drukte haar de linkerhand op de borst, hield haar het flikkerend zwaard voor en sprak: «Stil, Lucretia, ik ben Sextus Tarquinius. Gij zijt een kind des doods, indien '"ij liet minste geluid geeft." Hierop bekende hij haar zijn hartstocht, hij bad en smeekte, bij dreigde haar te gelijk, maar Lucretia bleef standvastig; zelfs de vrees voor den dood was niet in staat om hare deugd aan liet wankelen te brengen. Opnieuw dreigde Sextus haar, dat zij niet alleen den dood, maat ook de diepste vernedering ondergaan zou: hij zou, namelijk, nadat hij baaigedood had, het naakte lijk van een geworgden slaaf naast haar leggen, opdat men het gerucht zou verspreiden, dat hij haar op schandelijk overspel betrapt en daarom sedood had. Door deze bedreiging bereikte Sextus eindelijk zijn
9*



doel. Fier op de schandelijke zegepraal, door hem behaald, keerde hij den volgenden morgen naar de legerplaats terug.
Terstond zond Lucretia boden naar Home en naar de legerplaats; zij verzocht haar vader en haar man dringend om. elk door een vertrouwd vriend vergezeld, tot haar te komen, dewijl er iets vreeselijks gebeurd was. De vader van Lucretia. Spurius Lucretius. kwam met Publius Valerius, Collatinus volgde insgelijks de roepstem zijner vrouw, hij werd door Lucius Junius Brutus vergezeld. Zij vonden Lucretia diep bedroefd in haar slaapvertrek zitten. Bij de aankomst van hare geliefden brak zij in tranen uit, en toen haar man haar vroeg, ot alles wel was. antwoordde zij weenend: »IToe zou het eene vrouw goed gaan, die hare kuischheid verloren heeft? Mijn lichaam is ontwijd, maar mijn hart is rein; hiervan zal mijn dood het bewijs leveren. Maar gij, belooft mij mei woord en handdruk, dat gij het geweld, mij aangedaan, straften zult. Sextus Tarquinius is het, die, als een vijand in plaats van als een vriend zich gedragend, mij in den laatsten nacht met geweld onteerd heeft."
De mannen poogden de ongelukkige te troosten; zij verklaarden, dat zij onschuldig was. dewijl zij geen voornemen had gekoesterd om te zondigen. »Ik spreek mij zelf wel van de zonde, maar niet van de straf vrij," luidde haar antwoord. «Nooit zal in het vervolg eene onkuische vrouw leven en zich op Lucretia kunnen beroepen." Met deze woorden stiet zij zich een dolk, dien zij onder haar kleed verborgen had, in bet hart en stortte dood ter aarde.
Haar echtgenoot en haar vader wierpen zich in wanhoop op het lijk, doch Brutus trok den van bloed druipenden dolk uit de wond, hield dien in de hoogte en sprak: »Bij dit bloed, het kuischte, dat ooit door de aderen eener vrouw vloeide, voordat het door de misdaad van een koningszoon verontreinigd was, zweer ik — en ik roep de goden tot getuigen van mijn eed aan, — dat ik, Lucius Junius, van nu af den tyran met zijne vervloekte vrouw en geheel zijn gebroed te vuur en te zwaard en met alle kracht vervolgen zal, en dat ik noch hen, noch iemand, wie het ook zij, in het vervolg als koning zal dulden." Hierop gaf hij den dolk eerst aan Collatinus, vervolgens aan Lucretius en \ alerius en liet hij ook hen dien eed herhalen. Hij, die tot heden door allen als zwak van hoofd met minachting behandeld was, werd thans door de vergaderde mannen wegens zijne stoutmoedige taal als aanvoerder erkend. Zij droegen het lijk van Lucretia naar het Forum en klaagden den koningszoon wegens de gepleegde schanddaad bij het volk aan.
Brutus spoorde de mannen aan om naar de wapens te grijpen en hem te volgen. De poorten van Collatia werden gesloten en bewaakt, opdat niemand aan Tarquinius Superbus het gebeurde zou kunnen berichten; vervolgens trokken de overige gewapenden, door Brutus aangevoerd, naar Rome. Ook hier verwekte de afschuwelijke daad een algemeen afgrijzen; uit alle deelen der stad stroomde liet volk naar het Forum, toen een heraut hun gebood, zich tot Brutus, den bevelhebber der lijfwacht, te begeven.
In gloeiende bewoordingen schetste Brutus den Bomeinen de ondragelijke dwingelandij van Tarquinius Superbus en zijne zonen. Hij herinnerde hun den schandelijken moord, op Servius Tullius gepleegd, en riep de goden om wraak aan. Een volksbesluit, waarbij de koning afgezet en met vrouw en kinderen voor altijd uit Bome verbannen werd. was het gevolg van zijne rede.
Aan het hoofd van een hoop gewapenden snelde Brutus naar de legerplaats van Ardea. De koningin Tullia maakte van de verwarring gebruik om uit Bome te vluchten, overal zonden mannen en vrouwen haar op haar weg de vreeselijkste verwenschingen achterna.
Het bericht van het voorgevallene bereikte Tarquinius Superbus in de legerplaats. Hij keerde in aller ijl naar Rome terug, maar vond de poorten gesloten: men zeide hem aan, dat bij verbannen was. In dien tusschentijd was Brutus in de legerplaats aangekomen en met geestdrift als de bevrijder der hoofdstad begroet. De soldaten verdreven de zonen des konings, twee



liunner volgden hun vader. Sextus Tarquinius begaf zich naar Gabii, doch werd hier door de burgers gedood. Zoo werd het koningschap te Rome a geschaft. nadat Lucius Tarquinius Superbus van 534 tot 510 v. C. geregeerd had.
V IJ F T I E N D E HOOFDSTUK.
Het familieleven der oude Romeinen. Hechten en verplichtingen van den vader des gezins. De cliënten. De vaderlijke rechten des konings. De senaat. De volksvergaderingen. De tnsschenkoning. Dc plebejers. De volksgodsdienst. De eerste ondervraging van het Delphische orakel. De Sybillijnsche boeken Godsdienstplechtigheden der Romeinen. Dc plaats, door de priesters ingenomen.
De geschiedenis der Romeinsche koningen, gelijk wij die in de laatste hoofdstukken volgens de uitvoerige beschrijving tier oude gesclnedschnjverb mededeelden, draagt overal den stempel van haar onhistorisch karakter. Bij eiken voetstap stuiten wij op onwaarschijnlijkheden, ja onmogelijkheden, idie ons geen twijfel meer overlaten omtrent de vraag of wij werkelijke geschiedenis, dan wel legenden voor ons hebben; de overeenkomst met de Gneksche legende strekt daarbij ten bewijze, dal de Romeinsche eersl in lateren tijd ontstaan is.
Wel ligt ongetwijfeld aan meer dan ééne legende een historisch feit ten grondslag, maar de werkelijke geschiedenis is door de latere verdichting zoo opgesmukt, dat zij nergens met volkomen juistheid opgespoord kan worden. Ondanks dit alles heeft toch ook de legende den onderzoeker van latei tijd overvloedige bijdragen lot de kennis van de vroegste tijdperken der geschiedenis van Rome geleverd, zij heeft hem in staat gesteld om een blik te werpen in den gang dei ontwikkeling van hel Romeinsche volk. Door die oveilevering te vergelijken met de zekere gebeurtenissen uil lateren tijd, komt lnj tol het maken van gevolgtrekkingen, die hem in staat stellen om zich ook van het alleroudste, in de nevelen der legende gehulde tijdperk althans eemge
voo''Al"weten wij "ook niet juist, wanneer en onder welke omstandigheden de Romeinsche staat geslicht is. toch stelt het familieleven der Romeinen hetwelk nog in latere tijden zijn eigenaardig karakter bewaard had, ons 111 tle "elcenheid om gevolgtrekkingen te maken, die licht verspreiden over de vroegste ontwikkeling van het staatkundig leven en die, daar wg iier den grondslag van de latere staatsinstellingen aantreffen, ook voor die lateie tijdperken van het hoogste belang zijn. 
In het Romeinsche gezin heerschte de vader, pater famihas. metonbepeikl •■ezag- zijne vrouw, zijne kinderen, zelfs zijne volwassen en gehuwde zonen en hunne kinderen moesten zonder tegenspraak zijn wil gehoorzamen. JIij was de heer en meester der familie; alles wat binnen zijn huis woonde, was onderworpen aan zijn wil. kon tegenover hem geen rechten .wn gelden. Ilij oefende over de leden van het gezin eene rechterlijke macht uit, zijne kinderen waren evenals zijne slaven, zijn eigendom; luj mocht hen naar wil ekeui verkoopen. Niet de wet stelde hem hierin eenige perken, maar alleen d( gewoonte welke den vader bij zijne rechten ook plichten oplegde, en den ma. dit zijne kinderen verwaarloosde, hun eene slechte opvoeding gaf of hen benadeeld
door zijn vermogen te verkwisten, aan de verachting zijner medeburgers prijs gal.
De gewoonte eischte ook. dat ,1e man zijne echtgenoot als huisvrouw zou eeren,



«lat zij vrij was van allen slavenarbeid, b. v. koren malen en koken, dal zij als huismoeder hel beslier voerde, het opzicht over de slavinnen uitoefende en het huis in orde hield. Doch de wet verleende den heer des huizes onbeperkte macht over haar; hij mocht haar zelfs aan lijf en leven stratlen. Hetzelfde recht bezat de vader des gezins ook ten aanzien van zijne slaven.
Tot het huisgezin behoorden behalve de familie ook de cliënten; zij waren geene slaven, maar hoorigen, grootendeels ontslagen knechten, wien hun heer eene soort van vrijheid geschonken had, of vluchtelingen uit hun land, die in dat huis eene schuilplaats gezocht en zich onder de bescherming van den patroon gesteld hadden. De cliënten waren wel vrij, maar stonden toch in eene afhankelijke betrekking tot den heer des huizes; tegenover den staat bezaten zij geene rechten; zelfs hun recht om naar welgevallen hun vermogen te besturen was beperkt, want de patroon mocht in zekere gegeven omstandigheden zich hun vermogen óf geheel óf gedeeltelijk toeëigenen.
De Romeinsche staat bestond oorspronkelijk uit den kring der patres familias, der patriciërs (zonen der patres), zij alleen bezaten het volle burgerrecht. De familiën sloten zich overeenkomstig hare verwantschap in grooter groepen aaneen, tien of williclit dertig harer vormden een geslacht, elke tien geslachten eene curie, elke tien curiën een stam.
De oude bevolking van Rome bestond uit de drie stammen der Rainnes, Tities en Luceres, de staat berustte dus eigenlijk op de familie, die den grondslag der Romeinsche maatschappij uitmaakte, gelijk ook het staatsrecht op het familierecht was gebouwd.
De patres kozen voor hel bestuur der gemeenschappelijke aangelegenheden een bestuurder, rex of koning genaamd; dezen beschouwden zij als den vader des volks, als het hoofd van het groote gezin van den staat; hem droegen zij de volle vaderlijke macht over zijne onderdanen op.
De koning verkreeg al zoo zijn recht op de regeering niet door geboorte, maar alleen door de vrije opdracht, door de keus der burgers. Doch zoodra hij eenmaal gekozen was, bezat hij zijne waardigheid zijn leven lang, dan was hij onbeperkt gebieder, almachtig zoowel in vredes- als in oorlogstijd. Hij alleen mocht in het openbaar het woord tot de burgers richten, de schatkist van den staat was aan zijn beheer toevertrouwd, hij bezat het recht om zijne onderdanen te straflen, gelijk een vader dit zijne kinderen doet.
Natuurlijk was hem alleen ook de rechtspraak toevertrouwd; hij kon die laak óf zelf volvoeren óf aan een door hem benoemd beambte opdragen. Hij legde straffen op, waartoe ook stokslagen bij eenig vergrijp in den krijgsdienst behoorden, hij beschikte met onbeperkte macht over leven en dood. Waar hij een doodvonnis had uitgesproken, mocht de veroordeelde alleen mei zijne toestemming een beroep doen op de genade des volks; hij had zelfs het recht om een burger van de vrijheid Ie berooven en hem buitenslands als slaaf te doen verkoopen; het was hem daarenboven vergund naar eigen goedvinden een oorlog met de naburen te beginnen, waarin hij de natuurlijke aanvoerder, de opperbevelhebber des volks was.
De koninklijke macht werd door geene enkele wetsbepaling beperkt, zij was onbegrensd, gelijk de macht des vaders over zijne zonen, alleen de gewoonte schreef haar hier en ginds eenige perken voor.
De gewoonte vorderde, dat de vader bij gewichtige aangelegenheden de naaste bloedverwanten en vrienden te zamen riep, om met hen te raadplegen doch hij was niet aan dien raad gebonden, hij moest dien alleen aanhooren. Zoo ook de koning. De raad der oudsten, de senaat, stond hein ter zijde; de koning riep hem bijeen, wanneer liet hem goeddacht, en legde hem zijne vragen voor; geen raadsheer mocht ongevraagd zijn gevoelen uitspreken, gelijk de senaat niet op eigen gezag bijeenkomen mocht. Zoo had de senaat volgens de letter der wet slechts eene ondergeschikte beteekenis, maar inderdaad werd het als een misbruik van de koninklijke macht beschouwd, wanneer bij ge-



wichtige zaken de senaat niet werd bijeengeroepen. Aan Tarquinius Superbus werd dit misbruik als het scherpst verwijt voor de voeten geworpen, dat hem eindelijk zijn troon kosten zou.
Ook de volksvergaderingen, de vergaderingen van alle patres, van hoeveel "ewicht zij ook voor de ontwikkeling van het staatkundig leven waren, rustten niet op een wettelijken grondslag. Zij mochten alleen door den koning worden bijeengeroepen; zij hadden geen recht om vrij te beraadslagen of te stemmen; hunne eenige roeping was, op een voorstel van den koning ja of neen te ze™en. Zelfs dit ja of neen bleef, uit een wettelijk oogpunt beschouwd, zonder eenige uitwerking, wanneer de koning zich daaraan niet wilde storen, maar inderdaad was het beslissend. Hoe toch had de koning zich van de bereidvaardige medewerking des volks tot een oorlog kunnen verzekeren, wanneer hij niet vooraf de toestemming der volksvergadering verkregen had. De burgers moesten immers de wapens opvatten en de overwinning bevechten. Op een koninklijk bevel, door dwang genoodzaakt, zouden zij het zeker niet gedaan hebben, alleen het besluit der volksvergadering kon den koning de zekerheid verschaffen, dat hij in den oorlog op zijn leger rekenen kon. bvenzoo kon de koning moeilijk wetten van eenig belang uitvaardigen, zonder de volksvergadering geraadpleegd te hebben, indien hij niet bij de uitvoering op groote zwarigheden wilde stuiten. Wanneer een misdadiger zich beriep op het recht des volks om genade te verleenen, was het voor den koning eene gewaagde zaak, hem dit te beletten. Zoo schonk dus de gewoonte, zonder dat de wet hiervan iets bepaalde, aan de volksvergadering eene gewichtige beteekenis en zulk een gewicht bezat bij minder belangrijke zaken ook bet gevoelen van den senaat, hetwelk de koning toch moeilijk onopgemerkt kon voorbijgaan. De oude gewoonte trad in de plaats van het recht. Evenals elke vader des gezins behield de koning zijne macht zoolang Inj leefde; na zijn dood verviel deze weer aan het volk. Dit benoemde eeu tusschenkoning. die het bewind voerde, totdat er eene behoorlijke keuze was uitgebracht, herst werd er in den senaat eene voorloopige keus gedaan, welke door den tijdelijken koning aan de goedkeuring van het volk werd onderworpen. Hierop volgde een tweede senaatsbesluit, waarover het volk insgelijks stemde, totdat eindelijk de keuze van een koning bekrachtigd was en de nieuw benoemde met even onbeperkte macht als zijn voorganger regeerde. Hierin lag voor het volk eene nieuwe bron van macht; in de volkskeus was de kiem der toekomstige republikeinsche staatsregeling verscholen.
Dit was iu het algemeen de oorspronkelijke, op het familieleven gegronde staatsregeling van het oude Rome lot aan de hervorming, die aan koning Servius Tullius toegeschreven wordt; een absoluut koningschap, door de keus des volks in het leven geroepen, alleen beperkt door de gewoonte, niet door de wet. Wat zijne rechten betreft, bleef het koningschap over het algemeen na die hervorming onveranderd: het werd van geen enkel voorrecht beioofd, die hervorming bracht slechts verandering in de indeeling des volks, door eene klasse van de bevolking te Rome, welke later ontslaan was, in het organisme van den slaat op te nemen. Van de cliënten, de hoorigen, waren in verloop van tijd velen geheel vrij geworden; zij hadden een eigen haard en een eigen huisgezin gevormd. Hierdoor was eene volksklasse ontstaan, welke tusschen de patriciërs en de cliënten in stond, de menigte, het plebs, de plebejers werden zij genoemd. Zij werd vermeerderd door den toevloed van vreemdelingen, die zich te Rome vestigden, want het recht om zich in den jeugdigen staat neer te zetten werd inet groote vrijgevigheid verleend aan een elk, die het wenschte; aan vrijgelaten slaven, aan alle vreemdelingen die met opoffering van het burgerrecht hunner vaderstad naar Rome verhuisden, zelfs aan zulke burgers van bevriende staten, die hunne betrekking tot hun voormalig vaderland wenschten te blijven voortzetten.
Door de veroveringstochten der Romeinen tegen de Latijnsche steden



werd hel aantal der plebejers nog vermeerderd, vele Latijnen verhuisden na de verovering van hunne steden naar Rome. Hier werden zij wel tot Romeinsche burgers verklaard, maar niet onder de patriciërs opgenomen, in de volksvergaderingen mochten zij niet meestemmen en evenmin eenig openbaar ambt bekleeden. Zij droegen den naam van Romeinsche burgers, zonder de daaraan verbonden rechten te bezitten, inderdaad waren zij Romeinsche onderdanen. geene Romeinsche burgers geworden.
Het kon niet uitblijven of de menigte der plebejers moest in verloop van tijd een gewichtigen invloed op de staatszaken uitoefenen, ook voordat zij daartoe het recht verkregen had. Dit had des te eerder plaats, naarmate velen onder de plebejers rijke en aanzienlijke mannen waren, patriciërs der onderworpen Latijnsche steden, mannen van oudadellijke afkomst en groot aanzien, die nog in het bezit waren van uitgestrekte landerijen.
De plebejers hadden geen deel aan het staatsbestuur, maar zij waren ook niet verplicht 0111 de wapenen voor den staat te voeren; gelijk alle rechten alleen den patriciërs toekwamen, zoo hadden deze uok alleen voor de weerbaarheid des lands te zorgen.
De menigvuldige oorlogen dunden het aantal der patriciërs, terwijl dat der plebejers onophoudelijk aangroeide. De hervorming van Servius Tullius had in den grond der zaak len doel, aan dezen verkeerden toestand een einde te maken en de plebejers tot den krijgsdienst te verplichten. Eigenlijke rechten verleende deze hervorming hun niet. Toch deed zij hare werking gedurende vele eeuwen gevoelen, daar zij den plebejers eene wettige plaats in den staal aanwees. Daar de plebejers soldaten moesten worden, werden zij ongetwijfeld ook officieren, centurions en oorlogstribunen. Het bewustzijn, dat zij plichten jegens den staat te vervullen hadden, wekte, gelijk van zelf spreekt, in hen ook den wensch naar het bezit van daaraan geëvenredigde rechten. De latere pogingen der plebejers om zich eene volkomen vrijheid te verwerven, werden alzoo door de hervorming van Servius Tullius voorbereid en uitgelokt.
Een hoogst belangrijken invloed oefende de volksgodsdienst der Romeinen op de ontwikkeling van hun staatkundig leven uit. Ook ten aanzien van dit punt is uit de allervroegste tijden schier geen enkel bericht tot ons gekomen, en alles wat wij doen kunnen is uit het bekende tot het onbekende te besluiten. Doch op die wijze komen wij vaak tot verrassende uitkomsten.
Het is nauwelijks aan twijfel onderhevig, dat de Romeinen in den allervroegsten tijd een natuurgodsdienst hadden; dat zij. hoewel dan ook onder bepaalde namen, de natuurkrachten aanbaden, en dat hieruit de voorstelling van hunne godheden als persoonlijke wezens zich eerst later ontwikkelde. Hiervoor pleit ook de standvastige gewoonte des volks om bepaalde verschijnselen uit het dagelijksche leven, menschelijke eigenschappen en deugden zich als personen te denken en die als godheden te vereeren. Zoo had het volk zijne goden van den schrik, den angst, den wellust, de trouw, de eer, de kuischbeid, enz. Dat in den allervroegsten tijd de goden nog niet als persoonlijke wezens in menschelijke gedaante vereerd werden, blijkt uit de wijze waarop zij werden aangebeden. Zoo vermeldden wij reeds, dat Jupiter Terminalis in de gedaante van een grenssteen vereerd werd. Tarquinius Superbus liet, gelijk onze lezers zich herinneren, het eerste standbeeld voor Jupiter oprichten; hierin drukte hij slechts het volksgeloof uit, hetwelk reeds tot eene vereering van persoonlijke godheden was overgegaan.
De aanraking, waarin de Romeinen met de Grieken kwamen, droeg hiertoe ongetwijfeld in groote male het hare bij. De Grieksche goden gingen allengs in den Romeinschen volksgodsdienst over, maar daarmede niet de hoog dichterlijke godsdienstige denkbeelden, waardoor de Grieken zich boven andere volken onderscheidden. De Romeinen ontvingen wel de uiterlijke voorstelling van de godheden, doch zonder zich te kunnen indenken in het onzichtbare geestelijk



leven, waarvan die godheden de zichtbare iiitdrukking waren. Dit laatste was uitsluitend aan het llelleensche karakter eigen.
Wanneer de Romeinen het eerst Grieksche godheden m hun godsdienst hebben opgenomen, weten wij niet; toch is het boven allen twijfel verheven, dat dit reeds zeer vroeg onder de regeering der koningen moet hebben plaats gehad. Livius verhaalt, dat de laatste Romeinsche koning door ongunstige voorteekenen voor het lot. dat hem boven het hoofd hing, gewaarschuwd is. Uit een houten zuil kroop een slang te voorschijn, en joeg het volk zulk een schrik aan, dat het in het koninklijk paleis vluchtte. Tarquinius Superbus werd zelf door bange bekommering aangegrepen; hij ondervroeg Etruscische zieners en ontving van dezen de bevestiging van zijn vermoeden, dat zijn huis door een groot gevaar bedreigd werd. Hij koos twee van zijne zonen uit, die over de onbekende zee naai' het onbekende land moesten zeilen, om de'uitspraak van den Delphischen god in te roepen. Junius Brutus, hun bloedverwant, werd hun als reisgenoot meegegeven, doch meer opdat de jongelingen zich niet hem, die voor zwak van geest doorging, zouden kunnen vermaken, dan wel opdat hij hun tol steun dienen zou.
Brutus nam een gouden staf en sloot dien in een uitgeholden vlierstok, op die wijze wilde hij den god een geschenk aanbieden, hetwelk een verborgen zinnebeeld van zijn eigen, in een onaanzienlijk hulsel wonenden geesl was. Welk antwoord de Pythia aan de zonen des konings op hunne vraag naar het lot huns vaders gegeven heeft, verhaalt ons Livius niet. Wel deelt bij ons mede, dat de koningszonen bet orakel gevraagd hebben, wie \an hen koning over Bome worden zou. En uit de diepte der grot klonk het antwoord hun te gemoet: »De hoogste macht te Rome zal hij bekleeden, die van u, o jongelingen, het eerst zijne moeder kussen zal.
Met vroolijken spoed snelden de zonen des konings huiswaarts, om overeenkomstig de uitspraak van het orakel te handelen. Doch Lucius Junius Brutus verstond die beter dan de trotsche Tarquinii. Zoodra hij op Bomeinscli grondgebied teruggekomen was, hield hij zich alsof bij uitgleed, bij viel ter aarde en kuste haar, de gemeenschappelijke moeder van alle stervelingen; bij werd dan ook in plaats van de Tarquinii met de heerschappij over Bome bekleed.
Het verhaal van Livius plaatst alzoo de eerste ondervraging van het Delphische orakel, de rechtstreeksche aanraking met den Griekschen godsdienst van de zijde der Bomeinen, in de dagen van den laatsten koning. Uit denzelfden of' uit een weinig lateren lijd dagteekenen ook de Sibyllijnsche boeken. Sibylla, de beroemde waarzegster uit Cumae in Campanië, had die in Grieksche verzen geschreven; zij zelf of eene door haai' afgezonden oude vrouw bood de boeken den koning voor een ongehoorden prijs te koop. Toen Tarquinius dil aanbod afsloeg, wierp zij eerst drie, en vervolgens nog eenmaal drie der boeken in het vuur en eindelijk moest de koning toch besluiten, de overgebleven boeken voor den oorspionkelijken prijs aan te koopen. Hij stelde ze ondei toezicht van twee mannen. Later werd het aantal dezer bewaarders \ermeerderd en de boeken dienden als orakels om de lotgevallen van den staat uit te vorschen.
De Grieksche godheden, met haar friscli en krachtig leven, hare menschelijke neigingen en aandoeningen en hare op dichterlijke wijze ingekleede lotgevallen, werden bij de ernstige Bomeinen, die zich met geheel hunne ziel aan het werkelijke leven wijdden, lot koude, doode begrippen. Het ontbrak den godsdienst der Bomeinen aan alle poëzie; bij was nuchter en droog, de godsdienst droeg bij hen geheel het karakter van een verdrag tusschen de godheid en den mensch. De Romeinen dienden de goden opdat deze op hunne beurt hen zouden dienen.
Elke god had een recht op bepaalde offers en andere plechtigheden, liet volk vervulde deze verplichtingen stiptelijk en de godsdienst ontaardde daardoor in een lastigen en geesteloozen vormendienst, die ons de gebruiken der Indiërs en Egyptenaars in het geheugen roept. Dit eigenaardig karakter van den



Romeinschen godsdienst treedt op zeer aanschouwelijke wijze aan het licht (n de voorschriften, waaraan de hoogste opperpriester, de Hamen dialis, onderworpen was en die ons uit eene geloofwaardige bron zijn overgeleverd. Hij mocht nooit op een paard rijden, nooit een strijdvaardig leger zien, het was hem verboden een doorboorden ring te dragen; alleen heilig vuur mocht uit zijn huis gedragen worden, elke geboeide, die zijne woning betrad, was vrij. In het gansche gewaad des priesters mocht geen knoop zijn; het was hem verboden, rauw vleesch, eene geit, klimop of een boon aan te raken of zelfs maar den naam dezer voorwerpen te noemen. Onder den blooten hemel mocht hij zijn priesterlijken hoed niet afzetten, en wanneer hij stierf mocht liij dien niet op het hoofd houden. Het was hem niet vergund, ooit drie dagen aehtereen in een vreemd bed te slapen.
Een even lastig ceremonieel werd bij de auspiciën in acht genomen. Wanneer men aan den hemel een auspicium houden zou, werd met de grootste zorg de plaats daartoe gekozen. Het was voorts van het grootste belang, dat geene toevallige omstandigheid stoornis bracht in de heilige handeling, het diepste stilzwijgen moest daarbij in acht worden genomen. Wanneer de stoel van den augur wankelde of wanneer deze den kromstaf vallen liet, was daardoor de heilige handeling afgebroken. Met een aantal voorzorgsmaatregelen en voorgeschreven gebruiken werd vervolgens de hemelstreek aangeduid, waaruit het teeken verwacht werd.
De augur moest zich daarbij van de volgende formule bedienen:
«Mijn heilig gebied en zijne grenzen zullen zoo zijn, als ik ze op verstaanbare wijze met mijne tong noemen zal. Die oude boom. hij moge dan zijn welke hij wil. dien ik mij bewust ben te noemen, zal het gebied en de grenzen ter linkerzijde bepalen; gindsche oude boom, hij moge dan zijn welke hij wil, dien ik mij bewust ben te noemen, zal het gebied en de grenzen ter rechterzijde bepalen. Daar lusschen trek ik de grenzen van mijne heilige ruimte door lijnen, door den blik van mijn oog, door innerlijke aanschouwing, gelijk ik mij daarvan volkomen bewust ben." *)
Met dezelfde angstvalligheid, waarvan de omslachtigheid dezer formule getuigt, werden alle volgende ceremoniën in acht genomen. Waren deze naar eisch volbracht, dan had de mensch zijn plicht gedaan en de goden waren gehouden, zich nu ook aan de teekenen te binden. Ja. zij waren daaraan zelfs gebonden, wanneer de augur, hetzij bij vergissing of zelfs met opzet, ten onrechte een gunstig teeken aan het volk had aangekondigd. Zij mochten in dal geval wel den dwalenden of bedriegelijken augur straffen, maar tegenover het volk hadden zij geen recht om in strijd te handelen met het eenmaal gegeven gunstig teeken'.
Door deze opvalling van den godsdienst als een verdrag tusschen god en den mensch, verkregen de auspiciën voor den staat eene belangrijkheid, welke zij bij de Grieken nooit hadden bezeten. Hoewel ook deze bij bijzondere gelegenheden de goden ondervroegen, toch riepen zij slechts den raad der godheid in, en uit de teekenen aan den hemel poogden zij den wil der goden uit te vorschen; de Romeinen daarentegen hielden geene volksvergadering, nooit trok een veldheer ten strijde, geen staatsdienaar aanvaardde zijn ambt, niets belangrijks, in één woord, werd ondernomen, zonder de auspiciën te raadplegen. Het ontvangen antwoord gold niet zoo zeer als eene inlichting omtrent den wil der goden, het auspicium werd gehouden om de goden door het vervullen van de hoogst lastige plechtigheden eenigermate tot hel verleenen van hunne toestemming te dwingen, hierom moest men daarbij met angstvallige oplettendheid te werk gaan, hieruit alleen werd de verplichting deigodheid tot het geven van een gunstig antwoord geboren.
Het vloeit uit den aard der zaak voort, dat de priesters, die alleen het
*) Geschiedenis van Rome door Dr. Carl Peter.



lastige ceremonieel nauwkeurig kenden en daardoor alleen in staal waren om den menscli met de goden in betrekking te brengen een veel grooteren invloed bij de Romeinen moesten uitoefenen, dan zij ooit bij de Grieken hadden Dezelen. Ondanks deze belangrijke plaats, door ben ingenomen, konden de priesters liet toch nooit zoo ver brengen dat zij als de eenige tusschenpersonen lusschen de goden en menscben beschouwd werden. Het gezond \erstand des volks kon zulk een dwangjuk niet dulden. In alle tijdperken der geschiedenis hebben de Romeinen zich ook rechtstreeks, zonder tusschenkomsl der priesters, tot hunne godheden gewend.
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
De consuls. De offerkoninzen. De quaestors. Ue eerste tijd der republiek. Samenzwering der Patriciërs. Terechtstelling van de zonen van Brutus. Brutus dood. Valerius Publicola Porsenna voor Rome. Horatius Cocles. Mucius Scaevola. Cloelia. He republiek in gevaar. Komst van Appius Cla.idius te Rome. De dictatuur. Slag bij het meer Regillus. Begin van den strijd tussehen de patriciërs en plebejers. Verhouding tusschen "schuldeischers en schuldenaars. Het volk wijkt voor de eerste maal naar den heiligen berg. De fabel van Menenius Agrippa. De volkstribunen. Conolanus.
Het eerste tijdperk der Romeinsche republiek behoort, evenzeer als dat van het koningschap, tot het gebied der legende Maar deze nadert thans meer eu meer tot de geschiedenis; al zijn dan ook de verbalen, door latere geschiedschrijvers omtrent dien tijd ons meegedeeld, aan heldenzangen en mondelinge overleveringen ontleend, toch dragen zij een geschiedkundig karakter
Na den val van Tarquinius Superbus werd de koninklijke waardigheid le Rome wel in naam, maar niet metterdaad afgeschaft; in de plaats van den éénen voor zijn gansche leven verkozen koning waren er twee^ die slechts voor den tijd van één jaar benoemd werden en den naam van consuls droegen. De patriciërs hadden de omwenteling in het leven geroepen, zij poogden daarvan dus in bun voordeel partij te trekken; aan het volk, den plebejers stonden zij slechts zooveel rechten toe, als zij. door den nood gedrongen, wel toestaan moesten Zij brachten het door Tarquinius Superbus verminderde getal der senatoren weer op 300, terwijl zij uit de plebejische ridders nieuwe senatoren benoemden. De consuls echter bleven in het bezit van de koninklijke macht, zelfs van de teekenen der koninklijke waardigheid; slechts eenige onbeduidende voorrechten werden hun ontnomen. , • •,
Voor het brengen van zekere offeranden bleef de titel van koning in zwans- een offerkoning moest de daaraan verbonden plechtigheden volbrengen, maar 'een bepaalden staatkundigen invloed bezat deze met; lnj stond onder het toezicht van den opperpriester en ten einde dezen koning builen alle mogelijkheid te stellen om ooit in de staatkundige aangelegenheden des volks in te ^rijpen was het bekleeden van een staatsambt hem verboden. Het beheer van de staatskas werd insgelijks van het ambt der consuls gescheiden en opgedragen aan twee quaestoren; doch de keus dezer quaestoren was aan de ionsuls toevertrouwd, zoodat deze een onbepaalden invloed op die
beambten uitoefenden. .
Ten aanzien van alle overige punten was de macht der consuls\olkomen aan die der koningen gelijk. Het eenige onderscheid bestond daarin dat de koninklijke macht thans tusschen twee mannen verdeeld was, terwijl vroeger



een enkel persoon daarmede was bekleed, en dat de consuls verplicht waren om op hun tijd af te treden en zich door andere personen te doen vervangen.
Hierdoor hadden de patriciërs zich feitelijk van de hoogste macht in den staat meester gemaakt. Rome was van nu af eene adellijke republiek. De eerste consuls waren de bevrijders van de stad: Lucius Junius Brutus en Lucius Tarquinius Collatinus.
Reeds gedurende de eerste jaren van haar bestaan bad de jeugdige republiek meer dan één zwaren strijd te voeren, zoowel met binnenlandsclie als met buitenlandsche vijanden. Livius verhaalt, dat de hurgeis onte\reden waren, dewijl één der consuls tot het verbannen koninklijke geslacht behoorde. Zij staken eerst in kleine, vervolgens in grooter groepen de hoofden bijeen en zeiden, dat het den Tarquiniërs niet mogelijk was als ambtelooze burgers te leven, dat hun naam alleen voor de vrijheid gevaarlijk was.
Weldra deelde deze stemming zich aan de geheele burgerij mede en ook Brutus bemerkte, dat er onder het volk eene zekere gisting bestond. Hij riep de volksvergadering bijeen. Met ernstige, manlijke taal richtte hij het woord tot het volk, terwijl hij zonder omwegen den volkswensch uitsprak; hij wendde zich, namelijk, tot zijn medeconsul en smeekte dezen, dat hij vrijwillig het consulaat neerleggen en Rome verlaten zou, om de burgerij van hare bekommering te ontheffen. «Verlos de burgers van eene wellicht ijdele vrees!" riep hij hem toe, »zij gelooven nu eenmaal, dat alleen met het Tarquinische geslacht de koninklijke waardigheid voor goed uit Rome zal verbannen worden."
Tarquinius Collatinus was eerst zeer verbaasd over zulk een onverwacht voorstel; doch toen de burgers de woorden van Brutus bevestigden, toen ook zijn schoonvader Spurius Lucretius hem daarom smeekte, besloot hij, zich naar bet algemeen geuit verlangen te schikken; hij legde zijn ambt neder en vertrok met zijn geheele vermogen naar Lavinium.
Het volk bepaalde overeenkomstig een senaatsbesluit en op voorstel van Brutus, dat alle leden van het geslacht der Tarquiniërs ten eeuwigen dage uit Rome zouden verbannen zijn. Overeenkomstig Brutus' wensch werd Publius Valerius, die hem bij het verdrijven van den koning zoo trouw ter zijde had
gestaan, tot consul gekozen.
De vrede was voor een oogenblik weer hersteld, doch met groote bekommering sloegen de Romeinen den blik op hunne nabillen, want zij waien overtuigd, dat de Tarquiniërs met de hulp van buitenlandsche vijanden zouden trachten zich opnieuw7 van den troon meester te maken. Doch nog ge\aailijker dan zulk een aanval van buiten was eene samenzwering, welke in den boezem der stad zelf gesmeed werd. .
Onder de jonge patriciërs waren er velen, die aan de vroolijke drinkgelagen van des konings zonen hadden deelgenomen. Zij waren ontevreden over de° verbanning van hunne vrienden. «Vroeger," zoo spraken zij, »was het met de zaken Ie Rome veel beter gesteld dan nu. De koning was een mensch, die wel boos worden maar ook vergiffenis schenken kon, bij wien men genade en verschooning vond, doch de wetten zijn doove, levenlooze dingen, wel voordeelig voor de zwakken maar niet voor de machtigen.
De trotsche zonen der patriciërs waren verstoord, dewijl voortaan de wet binnen Rome heerschen zou en toen kort hierop gezanten van Tarquinius Superbus te Rome verschenen, om de teruggave van de goederen der Tarquiniërs te verzoeken, maakten de jonge patriciërs van deze gelegenheid gebiuik om met de gezanten eene samenzwering op het touw te zetten; zij overlegden met hen, boe men den koning liet best bij nacht heimelijk in de stad zou kunnen terugvoeren. De zonen der aanzienlijkste burgers .-zelfs die van den consul Brutus, waren in de samenzwering gewikkeld.
In eene nachtelijke bijeenkomst kwamen de jongelingen tot bet besluit om aan de gezanten, die naar den koning zouden terugkeeren, een brief voor Tarquinius mee te geven. Een slaaf beluisterde hen. snelde naar Brutus en



deelde hem liet voorgevallene mee. Onmiddellijk verlieten de consuls hunne woningen, de gezanten en de saamgezworenen werden gevangen genomen de brief aan den verdreven koning werd gevonden. De consuls lieten de verraders in boeien slaan, maar de gezanten ongestraft vertrekken, ten einde geen ïnbreuk te maken op het volkenrecht. Was het vroeger onzeker geweest, welk antwoord de senaat zou geven op de vraag, of de koninklijke goederen aan Tarnuinius teruggegeven zouden worden, thans werd dit punt ten nadeeledes koning beslist. Be goederen werden aan de burgers ter plundering overgegeven" terwijl een gedeelte daarvan, de akker, die tusschen de stad en den Tiber lag, aan Mars gewijd en voortaan het veld van Mars (campus Martius
genaamd werd. , , ■
Nadat de bezittingen des konmgs geplunderd waren werd gericht o\ei
de verraders gehouden: de consuls veroordeelden hen ter dood. Wel was net eene hoogst pijnlijke taak voor Lucius Junius Brutus het doodvonnis over ziine eigen zonen uit te spreken, maar hij deinsde daarvoor niet terug en woonde°zelf de terechtstelling bij. Terwijl het volk er over jammerde, dat de zonen van Rome's bevrijder als slachtoffers van de wreede wet moesten vallen staarde Brutus met koelen, ernstigen blik op de veroordeelden. Noor ziine oogen ontkleedden de lictoren de aan den paal gebonden jongehngen, "eeselden hen en hieuwen hun het hoofd al. Geene enkele trek op het gelaat des consuls verried, dat zijn hart van droefheid over liet lot der zijnen ineenkromp. Be trouwe slaaf, die de samenzwering aan het licht gebracht en daardoor de stad gered had, ontving lol belooning de vrijheid en het burgerrecht.
Toen Tarnuinius Superbus bericht ontving van den afloop der samenzwerm", ontstak hij in toorn en wraakzucht tegen de slad; hij wendde zich om ondersteuning tot de Etruscische steden, in de eerste plaats tot Veji en Tarquinii, de stad, waaruit zijn geslacht afkomstig was. Beide sleden beloofden hem hare hulp. 
Twee ler,ers rukten op Rome aan, om den koning weer op den troon te plaatsen. Aan de grenzen van het Romeinsche grondgebied stiet het leger der Etruscen op dat der Romeinen, hetwelk door de beide consuls werd aangevoerd. Be Etruscische ruiterij stond onder bevel van Aruns Tarquinius. Toen deze uit de verte den door lictoren omringden consul herkende, nep hij in toorn ontvlamd: »Baar is de man, die ons uit ons vaderland verbannen en in ellende gestort heeft; goden, wrekers der koningen, helpt ons!' Hierop gaf hij zijn paard de sporen en rende regelrecht op den consul toe. Brutus ontweek hem niet, maar snelde integendeel, van strijdlust blakend, zijn vijand te «emoet Met zulk eene woede stormden beiden op elkander los, dat geen hunner aan verdediging dacht; met de lans doorboorden zij elkander van weerszijden, beiden stortten stervend van het paard.
Nu ontbrandde het gevecht ook tusschen de beide legers; het werd mei afwisselend geluk gevoerd. Aan beide zijden behaalde de rechtervleugel de overwinning, terwijl de linker geslagen werd, en toen de nacht daalde, had -'een der beide legers gezegepraald. Bocli de godheid zelf — zoo verhaalt de legende — kende aan de Romeinen den prijs der overwinning toe. In de stilte van den nacht weerklonk uit hel Arsische woud. in welks nabijheid de strijd gevoerd was, de geduchte stem van Silvanus, die den Romeinen de overwinning toeschreef. Boor een doodelijken schrik aangegrepen trokken de Etruscen af; toen het dag was geworden, was nergens meereen vijand te zien Be consul Valerius verzamelde de buitgemaakte wapenen en keerde 111 zegepraal naar Rome terug. Zijn amblgenool Brutus liet hij met de grootste statie begraven. Het volk betreurde den bevrijder der stad, de vrouwen beweenden0 hem als een vader gedurende een vol jaar, dewijl hij de eer der kuische Lucretia gewroken had. Valerius droeg met aanstonds zorg voor hel. benoemen van een tweeden consul. Dit kwam liet volk verdacht voor en toen hij daarna zelfs een woonhuis op een berg bouwde, meenden de burgers,



dal hij zicli in eene onneembare sterkte nestelen wilde, om van daar uit op de wijze der koningen te regeeren. Zoodra de in omloop zijnde geruchten Valerius ter oore kwamen, riep hij het volk bijeen; de lictoren moesten hunne pijlbundels naar beneden houden om aan de vergadering een teeken van eerbied te geven; hierop nam Valerius na stilte te hebben geboden, het woord. Hij prees Brutus gelukkig, dewijl deze den dood gevonden had, voordat zijn roem door den nijd was verdonkerd; hij beklaagde zich bitter over de onrechtvaardige verdenking, welke de Romeinen omtrent hem, den gezworen vijand der koningen, koesterden, dat hij zelf naar den troon zou staan. »Van zulk eene kleinigheid, dat ik mijn huis op een berg bouw, hangt mijn goede naam bij u af," riep bij vol droefheid uit, »op zulk een zwakken grond rust uw vertrouwen in mij, dat het bij u meer afdoet waar ik ben, dan wie ik ben! Neen! Quiriten, het huis van Publius Valerius zal uwe vrijheid niet in den weg staan!"
Hij voegde de daad bij het woord. Het halfvoltooide huis werd afgebroken en aan den voet van den berg gebouwd; vervolgens stelde de consul nieuwe wetten voor, die hem van elke verdenking, dat hij naar de koninklijke waardigheid stond, moesten zuiveren. Hij wenschte bepaald te zien. dat een ieder die zich tot koning wilde verheffen* voortaan ter dood zou worden veroordeeld en dat van de vonnissen van alle staatsbeambten een beroep op het volk zou worden veroorloofd, De voorstellen van Valerius werden tot wet verheven; zij waren in het oog der Romeinen van zooveel gewicht, dal hij, die ze had uitgedacht, den eernaam Publicola, »de volksvriend", ontving.
Nadat Valerius zonder een ambtgenoot te hebben, deze wetten ingevoerd had, belegde hij eene vergadering tot het doen van eene keuze; een tweede consul werd benoemd en daarmee was elke wensch des volks vervuld.
Tarquinius, zoo verhaalt ons Livius verder, had na het mislukken zijner eerste poging den moed niet opgegeven. Hij wendde zich tot den Etruscischen koning Porsenna, die te Clusium regeerde, en bestormde dezen met dringende beden om hem bij te staan. Hij hield den koning voor, dat hij evenals Porsenna een afstammeling der Etruscen was, die denzelfden naam voerde en hetzelfde bloed door zijne aderen voelde stroomen. en dat Porsenna dus niet mocht dulden, dat hij als balling sterven zou. Hij waarschuwde den Etruscischen vorst voor de in zwang komende gewoonte om koningen af te zetten, hij vroeg hem, of een koning zulk eene handelwijze straffeloos mocht aanzien of dan niet de koninklijke waardigheid overal afgeschaft en het hoogste met het laagste gelijk gesteld zou worden, daar de vrijheid steeds den burgers dierbaar was.
Porsenna gaf eindelijk aan die aanzoeken gehoor. Met een sterk leger rukte hij tegen Rome op; de schrik ging hem vooruit, zoo beroemd was zijn naam als veldheer. De patriciërs duchtten niet alleen den buitenlandschen vijand, zij waren ook bevreesd voor hunne eigen medeburgers, de plebejers. Hierom behandelde de senaat den burgerstand in dien lijd vriendelijker dan ooit Hij zorgde er voor, dat de levensmiddelen goedkoop waren, hij ontsloeg de plebejers van tollen en belastingen; de rijke patriciërs moesten de handen ineenslaan om de staatsuitgaven te dekken. Door zulke middelen bereikte de senaat zijn doel; niemand dacht te Rome er aan, den vrede ten koste deivrijheid te koopen.
Toen de Etruscen in de nabijheid der stad kwamen, trokken de boeren zich van het platte land achter de muren terug, een gedeelte van Rome werd door deze muren, een ander deel door den Tiber beschermd; alleen over de paalbrug kon men de stad binnendringen, maar op dit punt was liet gevaar dan ook uitermate dreigend. De Janiculus, de berg aan den rechter Tiberoever, werd door de Etruscen overmeesterd, reeds rukte de vijand tegen de brug op, reeds was hij bijna met de vluchtende Romeinen in de stad binnengedrongen, toen een dapper man, Horatius Cocles, hen tegenhield. Hij



plaatste zich in den weg zijner vluchtende vrienden, hij spoorde hen aan om de brug af te breken en beloofde hun, alleen, voor zoover één man hiertoe in staat was, den voorwaartsdringenden vijand het hoofd te bieden.
Aan den ingang van de brug streed hij met onverschrokken heldenmoed; slechts twee dappere jongelingen, Spurius Lartius en Titus Herminius hieven hem ter zijde. Met hunne hulp gelukte het hem, den eersten, onstuimigsten aanval der Etruscen af te slaan en daarmee het dreigendst gevaar af te wenden. De vluchtelingen braken inmiddels de brug af, slechts een klein gedeelte was daarvan nog over; thans riepen de Romeinen hem toe, dat hij op zijne eigen veiligheid bedacht moest zijn; maar Horatius Cocles wilde zich niet terugtrekken, voordat hij zijn heldenstuk geheel volbracht had; hij drong zijne beide vrienden naar achteren en bleef alleen den strijd voortzetten. I)e pijlen, die als eene hagelbui rondom hem snorden, ving hij op zijn omhoog geheven schild op en eerst toen de brug achter hem krakend in elkander stortte, toen het vreugdegejuich der Romeinen over het ijlings volbrachte werk hem het bewijs leverde, dat Rome gered was, eerst toen riep hij juichend den stroomgod aan: »Neem deze wapens, neem mij genadig in uw schoot op! Met zijne volle, zware wapenrusting sprong hij in den Tiber en zwom naar Rome over.
Tevergeefs zochten de Etruscen hem met hunne pijlen te doorboren. Livius noemt deze daad een waagstuk, dat bij het nageslacht meer roem dan geloof vinden zou. liet dankbare volk richtte voor zijn redder een standbeeld op de markt op en overlaadde hem met eerbewijzen.
Nadat de eerste bestorming was afgeslagen, ging Porsenna lot de belegering van de stad over. In weerwil van een gelukkigen uitval der Romeinen bleef deze nauw ingesloten. Het graan werd met eiken dag duurder, weldra ontbrak het bijna geheel en al en de Etruscische vorst had alle reden om te hopen, dat hij na korten tijd Rome veroveren zou. Op zekeren dag verscheen een stoutmoedig jongeling uit een aanzienlijk geslacht, Gajus Mucius, die later den eernaam Scaevola (linkerhand) ontving, voor den senaat, en verklaarde, dat hij van plan was zich naar de vijandelijke legerplaats te begeven, ten einde den koning, den gevaarlijksten vijand van Rome, om te brengen. De patres keurden het moedige voorstel goed. Gajus Mucius aanvaardde onmiddellijk zijn tocht; slechts met een dolk gewapend, dien bij onder zijn kleed verborgen had. sloop hij bet kamp en de tent des konings binnen.
Naast den koning zat diens schrijver, die juist bezig was met het betalen van de soldij der krijgslieden. Gajus Mucius kende Porsenna niet; twee even prachtig gekleede mannen zaten in de koninklijke tent, tot den eenen wendden de soldaten zich het meest, dezen hield hij dus voor den koning, dezen stiet hij dan ook met zijn dolk neer, waarna bij zich met zijn van bloed druipend wapen een weg door de verschrikte menigte baande; doch op het angstgeschreeuw, dat alom opsteeg, liepen de Etruscische soldaten toe. de koninklijke trawanten vervolgden den vluchteling, grepen hem, ontwapenden hem en sleepten hem voor des konings rechterstoel.
In plaats van verschrikt te zijn ging Mucius met dreigende blikken het lot, dat hem boven bet hoofd hing, te geinoet. Op des konings vraag, wie hij was, antwoordde hij: »Ik ben een Romeinsch burger, mijn naam is Mucius, als vijand wilde ik mijn vijand dooden, maar ik bezit niet minder den moed om te sterven dan om iemand te vermoorden, want op manlijke wijze te handelen en op manlijke wijze te lijden, dat is Romeinsch. Ik ben niet de eenige, die u naar het leven staat, velen streven met mij naar dezelfde eer; dat is de oorlog, dien wij — jonge Romeinen — u verklaren. Gij hebt geen leger, geen veldslag te duchten, op u alleen en altijd weer op u alleen zal het door een onzer worden gemunt!"
Deze ernstige en moedige taal vertoornde den koning, terwijl het gevaar, waardoor hij zich bedreigd wist, hem schrik aanjoeg. Hij wilde wat meer van de samenzwering weten, welke te Rome tegen hem gesmeed was, maar



Gajus Mucius weigerde alle verdere inlichting- De koning poogde den moed van den jongeling te fnuiken, hij liet een vuur ontsteken en dreigde daarmede den Romein, wanneer hij niet spoedig vertelde wat hij wist.
»Zie," hernam Mucius, »hoe weinig waarde zij, die grooten roem tot doel van hun streven kiezen, aan hun lichaam hechten!" Met deze woorden hield hij zijne rechterhand in een bekken met vuur, hetwelk daar tot het brengen van een oller geplaatst was; zonder een spier van zijn gelaat te vertrekken, liet hij de vlammen zijn vleesch verteren, met de grootste koelbloedigheid stond hij de vreeselijke pijnen door.
Van bewondering buiten zich zelf sprong de koning van zijn zetel op, hij riep zijne mannen, om den jongeling van het altaar weg te sleepen. «Keer naar uwe stad terug!" riep hij den Romein toe, »ik zou aan uw heldenmoed de schoonste lauweren toewenschen, wanneer die in dienst van mijn vaderland werd ten toon gespreid!"
Mucius bleef, nadat het leven hem geschonken was, even kalm als vroeger. «Dewijl gij heldenmoed weet te eeren," spiak hij tot den koning. >zod zult gij ter oorzake van uwe weldaad dat van mij te weten komen, wat gij door uwe bedreigingen mij nooit zoudt hebben afgeperst. Met mij hebben 300 der edelste Romeinsche jongelingen zich onder eede verbonden om u te dooden. Op mij viel het lot het eerst, de anderen zullen mij op hunne beurt volgen, totdat uw noodlot vervuld is."
Na deze woorden keerde Gajus Mucius naar Rome terug; naar aanleiding van het verlies van zijne rechterhand werd hem den eernaam Scaevola geschonken.
Porsenna was door deze stoute daad zóó verschrikt, dat hij geen lust gevoelde om nog langer tegen Rome te strijden; hij zond gezanten naar de belegerden, om hun vredesvoorstellen te doen; tevergeefs echter drongen deze op de herstelling van het koninklijk geslacht aan; de Romeinen verklaarden zich wel bereid om den Etruscischen koning de veroverde landerijen van Veji terug te geven en daarenboven gijzelaars in zijne handen te stellen, maar de Tarquiniërs in hunne vroegere macht te herstellen, dat weigerden zij bepaald.
Met deze vredesvoorwaarden nam ook Porsenna genoegen; na de gijzelaars, tien jongelingen en tien maagden, in ontvangst te hebben genomen, verliet hij het Romeinsche grondgebied. Eene dier maagden, Cloelia, die zich onder de gijzelaars bevond, tintilde van een even vermetelen moed als de Romeinsche krijgslieden. Toen de Etruscen hunne legerplaats eens in de nabijheid van den rivieroever hadden opgeslagen, wist zij de wacht te verschalken ; zij wierp zich in den stroom, de overige jonkvrouwen volgden haar voorbeeld, allen bereikten zwemmend den overkant, hoewel de vijand dit door een hagelbui van pijlen en werpspietsen trachtte te beletten. Doch de Romeinsche senaat verklaarde, dat de Romeinen geen recht hadden om hel onderpand des vredes achter te houden, zij zonden de jonkvrouwen weer naar Porsenna, die edelmoedig genoeg was om haar de vrijheid te schenken. Cloelia's daad werd vereeuwigd door een ruiterstandbeeld, dat de Romeinen voor haar oprichtten; Mucius Scaevola ontving van het dankbare volk eene uitgestrektheid gronds ten geschenke, die later de Mucische weide werd genoemd.
Nadat Porsenna den oorlog tegen de Romeinen opgegeven had, zond hij zijn zoon Aruns met een deel zijner troepen af om Aricia te belegeren, doch deze veldtocht liep treurig af: een groot deel van het Etruscische leger sneuvelde, slechts een klein gedeelte daarvan was in staat om vluchtend Rome te bereiken. Hier werden de Etruscen liefderijk opgenomen en in de huizen der burgers ingekwartierd. Nadat hunne wonden genezen waren, keerden slechts enkelen hunner naar hun vaderland terug, de meesten bleven te Rome en ontvingen daar tot woonplaats eene straat, die van dezen tijd af de Tuscische straat heette.
Nog eens beproefde Porsenna de Romeinen over te halen om Tarquinius op den troon te herstellen. Ook thans ontving bij een afwijzend antwoord.



de Romeinen verzekerden hem, dat zij besloten hadden, eerder voor een vijand dan voor den koning de poorten te openen, dat met den laatsten dag der vrijheid ook de laatste dag voor de stad zelf zon aanbreken. Zulk een moed boezemde den Etruscischen koning achting in; hij verklaarde zich ongezind om langer de Tarquiniërs te ondersteunen. Thans gat' hij ook de overige gijzelaars, die zich nog in zijne handen bevonden, terug; Tarquinius was genoodzaakt om hem te verlaten en begaf zich naar zijn schoonzoon Mamilius Octavius te Tusculnm.
De schoone legenden, ons door Livius verhaald, zijn wel hoogdichterlijk, en werden wel door de latere Romeinen voor echte geschiedenis gehouden, maar missen toch allen historischen grond. De geschiedenis weet niets van Cocles, van Scaevola, van Cloelia, niets van den gelukkigen uitslag van den oorlog tegjn Porsenna; hoogst waarschijnlijk leden integendeel de Romeinen zware nederlagen; zij verloren hun grondgebied op den rechteroever van den Tiber en moesten niet alleen gijzelaars geven, maar zelfs hunne wapenen uitleveren. Het juk der Etruscen hebben zij ongetwijfeld eerst afgeschud, toen Aruns, de zoon van Porsenna. door de Latijnen bij Aricia geslagen was.
In plaats van eene overwinning der Romeinen, ons door de legende meegedeeld. aanschouwen wij dus de nederlaag der jeugdige republiek. Deze daalde in de eerste jaren van haar bestaan steeds dieper en dieper van den trap van macht, welke de staat in den laatsten lijd der koningen bezeten had; zij had niet alleen het grootste deel van haar grondgebied verloren, maar ook haar aanzien was zoo verminderd, dat al de naburige volken in opstand durfden komen, om de stad, wier juk zij niet dan met weerzin gedragen hadden, te bestrijden.
Moesten in den eersten tijd de Latijnen zich nog van dien strijd onthouden, daar zij door den oorlog met de Etruscen niet minder verzwakt waren dan Rome zelf. de Sabijnen daarentegen begonnen den aanval. Wij weten niets naders van dezen oorlog, waaromtrent ons slechts twee merkwaardige voorvallen meegedeeld worden, namelijk, de verhuizing van een talrijk Sabijnsch geslacht naar Rome en de invoering van de dictatuur.
Attus Clausus, die van nu af den naam Appius Claudius aannam , verliet ten gevolge van staatkundige oneenigheden zijne vaderstad en zette zich met zijnen talrijken clientenstoet te Rome neder. Hij werd met blijdschap ontvangen en met landerijen aan de overzijde van den Tiber begiftigd; een nieuwe tribus, de Claudische, dankte aan hem haar ontstaan. Appius Claudius werd de stamvader van een beroemd adellijk geslacht, hetwelk zich ten allen tijde door zijne heerschzucht en zijn trots onderscheiden heeft.
Het dreigend gevaar, waarin de Sabijnsche oorlog de Romeinen bracht, riep eene nieuwe instelling in den boezem der republiek in liet leven. He! scheen bedenkelijk, in zulk een ernstigen oorlog de uitvoerende macht te verdeelen, daarom werd een dictator benoemd, die boven alle verantwoordelijkheid verheven was en van wiens uitspraak geen beroep op het volk werd toegelaten; hij werd met de volle koninklijke macht hekleed, alleen onder deze beperking, dat hij na verloop van hoogstens zes maanden zijn ambt moest neerleggen.
De dictator werd door den senaat gekozen; een der consuls moest naliet houden der auspiciën zijn naam aan het volk bekend maken, hierop werd de gedane keus iu de vergaderingen der curiën bekrachtigd. De eerste Romeinsche dictator was Titus Lartius; hem werd evenals den lateren dictatoren een magister equitum, een bevelhebber der ruiterij, ter zijde gesteld, die toen ter tijde door den senaat, doch later door het volk benoemd werd en omtrent wiens bevoegdheid ons niets naders bekend is.
De benoeming van den eersten dictator was uitsluitend het gevolg van den oorlog; in latere tijden had de dictatuur nog een ander doel; de patriciërs misbruikten die instelling om aan de adellijke partij in haar strijd tegen het volk kracht bij te zetten. De eerste dictator beantwoordde, naar wij vernemen,
Streckfuss. II. 10



~
aan het doel, waarmede hij benoemd was; hij behaalde de zegepraal in den Sabijnschen oorlog. Tot dusver was de vrede met de Lalijnsche steden niet verstoord; doch toen de Latijnen zich hersteld hadden van de verliezen, in den Etruscischen oorlog geleden, meenden zij sterk genoeg te zijn om thans insgelijks van hunne zijde aanvallenderwijze te werk te gaan. Zij sloten een verbond met de Volscen. De verdreven koning Tarquinius Superbus aanschouwde met blijdschap het ontbranden van dezen oorlog; hij hoopte daardoor op den Romeinschen troon hersteld Ie zullen worden. Met zijn schoonzoon Oclavius Mamilius en zijne zonen, aan wie zich Romeinsche ballingen aansloten, voegde hij zich bij de Latijnen, om mei hen tegen Rome op te trekken.
Opnieuw scheen het gevaar zóó dreigend, dat men tot de benoeming van een dictator, Aulus Postumius, overging. Dezen gelukte het, den vijand tot een slag te dwingen, voordat de Lalijnen en Volscen hunne strijdkrachten vereenigd hadden; het slagveld was bij het meer Regillus, in de nabijheid van Tusculum, gelegen. De Romeinen behaalden eene schitterende zegepraal, twee zonen en de schoonzoon van Tarquinius sneuvelden.
Den ouden koning ontzonk, nadat hij al zijne zonen in den strijd tegen Rome had zien vallen, de moed tot het ondernemen van verdere pogingen om den verloren troon te heroveren. Hij bracht zijne laatste levensjaren bij den tyran Aristodemus van Cumae door; men verhaalt, dat hij als een grijsaard van meer dan 90 jaren in Campanië gestorven is.
De overwinning bij het meer Regillus verschafte den Romeinen den vrede met de Latijnen, welke zelfs in het jaar 493 door een aanvallend en verdedigend verbond gevolgd werd. Hoe diep echter de macht van den staat gezonken was, blijkt uit de omstandigheid, dat de grondslag van dit verbond niet de opperheerschappij van Rome, maar eene volkomen gelijkheid van rechten en plichten der beide partijen was.
De oorlog met de overige naburige volken duurde inmiddels voort, de deuren van den Janustempel bleven onafgebroken geopend, want de Sabijnen, de Volscen en de Aequi brachten beurtelings het jeugdig gemeenebes. in gevaar. Doch nog ernstiger dan door buitenlandsche vijanden werd de staat door innerlijke tweespalt bedreigd.
Zoolang koning Tarquinius Superbus leefde waren de patriciërs er op uit geweest het volk mei de afschaffing van de koninklijke waardigheid te verzoenen door zich zacht en voorkomend te gedragen. Zij vreesden hunne regeering drukkend te maken, want lichtelijk konden dan de tot weerstand geprikkelde plebejers den verdreven koning terugroepen, om in vereeniging met hem zich op de trotsche patriciërs te wreken. Doch thans was Tarquinius dood; hij had geene zonen, geen enkelen erfgenaam nagelaten, die de minste aanspraak op de koninklijke waardigheid kon doen gelden. De patriciërs achtten het daarom niet langer noodig, zich te matigen, zij konden onbekommerd van hunne macht in den staat partij trekken om aan hunne natuurlijke neiging tot dwingelandij bot te vieren.
Zoolang een koning aan het hoofd van den staat gestaan had, waren patriciërs en plebejers hem evenzeer onderdanig geweest; de koning regeerde, het volk gehoorzaamde! Wel was de koning zelf een patriciër, evenals de consuls, doch daar hij het oppergezag voor zijn leven bezat, kon hij zich van de patriciërs onafhankelijk gevoelen en wanneer dezen somtijds weigerden zijne bevelen te gehoorzamen, dan zocht hij natuurlijkerwijze zijn steun bij het volk.
Geheel anders stonden de consuls tegenover de patriciërs; door dezen verkozen, slechts voor een jaar met het oppergezag bekleed, konden zij zich niet buiten hun eigen stand plaatsen, het gevoel van gemeenschap met den adel moest in hun binnenste steeds sterker zijn dan hun trots op hunne tijdelijke macht. De adel koos natuurlijk uit zijn midden slechts de zoodanigen tot het hoogste staatsambt, van wie hij wist, dat zij den adel in het bezit zijner voorrechten zouden handhaven; had hij zich een enkele maal in zijne keus bedrogen



dan stond aan de zijde van den eenen, vrijzinnigen consul een tweede, die alle pogingen van den eerste deed schipbreuk lijden. Ondersteund door de priesters, die met een geest van teugelloozen adeltrots bezield waren, kon hij zonder moeite elke poging van den vrijzinnigen consul ten gunste der plebejers verijdelen.
Met de invoering van de republiek was de macht der patriciërs van alle banden ontslagen en deze ontaardde langzamerhand in eene drukkende regeering van den adel. Met onverbiddelijke gestrengheid hielden de patriciërs aan al hunne voorrechten vast, zij bleven een nauw aaneengesloten, vijandig tegen de plebejers overstaande stand, die zich ook nooit met de laaggeborenen vermengen kon. daar echtverbintenissen tusschen patriciërs en plebejers voor de wet niet geldig waren. Voor de patriciërs alleen stonden de belangrijkste staatsambten open, uit bun boezem kwamen de priesters voort, zij voerden de heerschappij zoowel op staatkundig als op godsdienstig gebied.
Hadden zij, gelijk zij alleen in den staat voorrechten bezaten, zoo ook alleen den last der burgerplichten gedragen, dan zou hunne heerschappij ongetwijfeld wel van langeren duur zijn geweest. Doch dit was volstrekt niet het geval, de lastigste plichten waren den plebejers opgelegd. Wel moest ook de adel belasting betalen, doch hij werd hierdoor veel minder gevoelig getroffen dan het overige volk.
Een ieder moest eene zekere belasting betalen in verhouding tot zijne onroerende bezittingen; doch de schulden, die wellicht op dezen eigendom drukten, werden niet in aanmerking genomen. Hierdoor ontstond eene vreeselijke ellende onder de arme grondeigenaars, dezen waren meermalen genoodzaakt om aan de rijken — en de grootste rijkdom bevond zich in handen der patriciërs — hunne landerijen tot onderpand te geven terwijl zij. in weerwil hiervan, toch de belastingen moesten voldoen. Dit was nog niet alles! Dewijl de adel de macht in handen had, gebruikte hij die, om de plichten, die er op hem rustten, van zijn hals te schuiven. Hij hield van zijn kant op met het betalen van die gelden, welke hij voor het. gebruik der staatslanderijen verschuldigd was. Hierdoor namen de staatsinkomsten af. eene verhooging van de grondbelasting was daarvan het gevolg en deze drukte, gelijk van zelf spreekt, met dubbele zwaarte op de plebejers.
Ten gevolge van de door Servius Tullius ingevoerde hervorming was de krijgsdienst een op allen gelijkelijk drukkende last geworden; voor de patriciërs lag hierin niets drukkends, zij grepen gaarne naar de wapens, daar de slaven voor hen immers de velden bearbeidden. De plebejers daarentegen moesten huis en hof verlaten om voor den staat te vechten, terwijl de belastingen gedurende dien lijd evenals vroeger ingevorderd werden. Geen wonder, dat vele plebejers geheel te gronde werden gericht door de oorlogen, die elkander sedert de vestiging van de republiek onophoudelijk opvolgden. Ten einde hunne belastingen te kunnen betalen, waren zij gedwongen om geld tegen hooge rente te leenen. Tot wie anders konden zij zich wenden dan tot de patriciërs, die alleen kapitalen in klinkende munt bezaten? Zij moesten acht tot twaalf percent betalen en was hun dit niet mogelijk, dan werden de renten bij het kapitaal gevoegd en van deze som andermaal rente geëischt. Hierdoor groeide de schuld met eene ongeloofelijke snelheid aan, spoedig verslond zij de geheele bezitting van den schuldenaar en thans kon de patricische schuldeischer met al de gestrengheid, welke de wet hem veroorloofde, tegen dezen te werk gaan.
De Romeinsche wetten, die de betrekking tusschen schuldeischer en schuldenaar regelden, gaven hen daartoe een geducht wapen in handen. De schuldenaar, die zijne verplichtingen niet kon nakomen, mocht door den schuldeischer tot slaaf gemaakt worden. Hij werd voor het gericht gedaagd; bleek de eisch werkelijk gegrond, dan was de schuldeischer gerechtigd om den schuldenaar tot verantwoording te roepen; gedurende dezen tijd bleef hij nog
in het genot zijner burgerlijke rechten, doch wanneer hij na verloop van
10*



dertig dagen niet betaalde, was hij geheel aan de macht van den schuldeischer prijs gegeven. Hij werd geboeid met kluisters, die niet meer dan vijftien pond mochten wegen en bleef zestig dagen lang gevangen; gelukte het hem ook binnen dit tijdsverloop niet, zijn schuldeischer tevreden te stellen, dan mocht deze hem als slaaf verkoopen, ja hem zelfs om het leven brengen.
De barbaarsche wet bepaalde voorts, dat. wanneer er meer dan één schuldeischer was, allen gezamenlijk het recht hadden om den schuldenaar in stukken te houwen en dat niemand zou vervolgd worden, omdat hij te veel of te weinig van het lichaam afgehouwen had. Wel deelt ons de geschiedenis geen enkel voorbeeld mede, dat deze laatste wetsbepaling uitgevoerd is, wel werd de hardheid van de wet door de gewoonte verzacht, doch de patriciërs hadden toch de banden vrij genoeg. Hunne huizen geleken op groote gijzelingsgebouwen ; met ketenen beladen, tot harden arbeid gedwongen plebejers kwijnden daar van ellende weg, dewijl zij ten gevolge van de onmogelijkheid, waarin zij zich bevonden om hunne geldelijke verplichtingen na le komen, tot slaven waren vernederd.
Hadden de patriciërs zich vroeger zachtmoedig jegens hunne schuldenaars gedragen, na den slag bij het meer Regillus verloren zij alle matiging uit het oog. Zonder deernis pasten zij de gestrenge wetten toe. Met eiken dag groeide het getal der door de onafgebroken oorlogen verarmde plebejers aan, die door de patriciërs tot slavenarbeid gedwongen werden. Was het vreemd, dat het volk morde, dat de plebejers geen lust meer hadden om de wapens te voeren, tot verdediging van een staat, die hen aan de willekeur des adels prijs gaf?
Toen op zekeren tijd weder een oorlog met de Volscen dreigde, kwam de algemeene ontevredenheid, gelijk Livius verhaalt, voor het eerst tot eene uitbarsting. Een oud man zocht een toevlucht bij bel op het Forum vergaderde volk. Vuile lompen bedekten ternauwernood zijn lichaam, dat tot een geraamte was uitgeteerd; haren en baard hingen hem haveloos rondom hel hoofd; hij was in één woord, een sprekend toonbeeld van de vreeselijkste ellende. Het volk herkende hem in weerwil van dit alles; men verhaalde dal hij een dapper krijgsman, een centurio, geweest was, die zich in den oorlog door menig dappere daad beroemd had gemaakt, gelijk hij ook de lilteekenen van eervolle wonden op zijne borst hun toonde.
Toen men hem vroeg, wat de oorzaak was van zijne ellende, sprak hij de in groolen getale te zaniengestroomde menigte toe, hij deelde haar mede, dat bij in den Sabijnschen oorlog verarmd was; zijne akkers waren verwoest, zoodat bij niet bad kunnen oogsten; de vijand had zijne hoeve verbrand, zijn vee weggedreven, hem van alles beroofd; ondanks dit alles was met onverbiddelijke gestrengheid de belasting van hem gevorderd. Toen had hij schulden moeten maken, door rente en rente op rente waren deze zóó opgeloopen, dat zij zijn geheele vermogen hadden verslonden; hierop was hij door de schuldeischers niet alleen tot slaaf gemaakt, maar naar de folterkamer gesleept; zoo sprekend toonde hij hun zijn door geeselslagen ontvleesden rug.
Een kreet van woede was het antwoord des volks. Van liet Forum verbreidde het rumoer zich door de geheele stad; uit de huizen der patriciërs stormden die plebejers naar buiten, welke zich daar ter oorzake van schuld bevonden; zij smeekten het volk om hulp. Tevergeefs poogden de consuls Publius Servilius en Appius Claudius de rust te herstellen, de plebejers eischten, dat de senaat zou worden samengeroepen.
De senaat kwam eindelijk bijeen en hield eene onstuimige zitting. De consuls zelf waren het niet eens. Appius Claudius, de trotsche patriciër, verlangde, dat men met strengheid te werk zou gaan, Servilius daarentegen wilde door zachte middelen den storm in de gemoederen doen bedaren. Een deel der senatoren schaarde zich aan de zijde van den eenen, een ander gedeelte aan de zijde van den tweeden consul.



Te midden van deze algemeene opschudding verschenen Latijnsche ruiters te Rome met liet bericht, dat de Volscen mei een leger in aantocht waren, om de stad te belegeren. Deze lijding veroorzaakte in den senaat een hevigen schrik, de plebejers hieven daarentegen een luid gejuich aan; de goden, zeiden ze, wilden zelf den overmoed der patriciërs strailen. /ij verklaarden, dat zij niet naar de wapens zouden grijpen, zoolang zij alleen in de gevaren van den oorlog en niet in de belooningen der overwinnaars mochten deelen, de patriciërs moesten nu alleefci maar strijden.
In dit gevaarlijk tijdsgewricht behield die partij in den senaat, welke de wenschen der plebejers wilde inwilligen, de overhand. De consul Servilius wist een besluit door te drijven, dal een Romeinseh burger gedurende den oorlog niet in slavernij mocht worden gehouden, wanneer hij zich 111 de gelederen van de verdedigers des vaderlands liet opnemen, en dat de goederen van een soldaat, die in de legerplaats was, niet in beslag genomen ot \erkocht mochten worden. .
Zoodra dit besluit afgekondigd was, lieten allen, die om schuld 111 slavernij zuchtten, zich terstond in het leger inlijven; zij maakten een gioot aantal uit en gedroegen zich. volgens bet verhaal van Livius, zeer dapper; niemand overtrof hen in den Volscischen oorlog in dienstijver en heldenmoed.
Het volk had zich door ijdele woorden laten paaien; want dit bleken de beloften van den consul geweest te zijn, nadat de oorlog zegevierend ten einde was gebracht. Met hel gevaar verdween ook de toegevendheid der patriciërs, Appius Claudius ging na den oorlog wreeder dan ooit tegen de schuldenaars te werk en Servilius was te zwak om zijne beloften, in strijd met liet gevoelen der in den senaat bovendrijvende partij, te kunnen vervullen.
Mei eiken dag werden de plebejers vaster overtuigd, dat zij zonder strijd met de patriciërs geen recht zouden verkrijgen, zij sloten zich derhalve te nauwer aan elkander aan. Geheime vereenigingen vormden zich en hielden onder begunstiging van de nachtelijke duisternis hare samenkomsten; welgestelde grondeigenaars plaatsten zich aan het hoofd van het arme volk en beloofden hun bijstand. In die nachtelijke bijeenkomsten beraadslaagde men over de slappen, die hel volk tegenover den machtigen adel kon doen. De onrust duurde voort, het volk weigeide in een nieuwen oorlog anderinaa , onder de wapenen te komen en de patriciërs besloten daarom, de geheele macht in den staat aan één man loe te vertrouwen, opdat deze de balsturige volksmenigte in toom houden zou. Zij verkozen opnieuw een dictator, den broeder van den beroemden Publicola, Manius Yalerius.
De nieuwe dictator behoorde tot die weinige edelen, die geneigd waren om den toestand der plebejers te verbeteren, het volk kende hem, het vertrouwde op zijne rechtschapenheid en gehoorzaamde hem bereidvaardig, toen het door hem onder de wapenen geroepen werd. Tot belooning hiervoor herhaalde hij de beloften van Servilius. . .
Rome werd in die dagen door de Sabijnen en Aequi ernstig bedreigd; de staat zou tegen zijne vijanden niet opgewassen zijn geweest, wanneer de binnenlandsche tweespalt voortgeduurd had. Door Manius Yalerius werd de eendracht hersteld en het gevolg hiervan waren schitterende overwinningen. In triumf kon de dictator, na het ten einde brengen van den oorlog, de stad binnentrekken. Thans ware het de plicht der patriciërs geweest, althans eenige toegevendheid te loonen, de beloften, door Manius Valenus bij net aanvaarden zijner dictatuur gedaan, te vervullen en het lot der schuldenaars te verzachten. Doch dit geschiedde niet. Met hun ouden minachtenden trots wezen de patriciërs elk voorstel van den dictator af en deze zag zich hieidoor genoodzaakt om zijn ambt neder te leggen, ten einde niet als een woordbrekei tegenover liet volk te staan. Hij voorspelde zijnen standgenooten, dat zy eens zwaar voor hunne hardnekkigheid zouden boeten.
Nog hadden de plebejers de wapenen niet neergelegd, de legioenen waren



nog bijeen, toen het bericht van de herhaalde trouwbreuk der patriciërs hun Ier oore kwam. In de nachtelijke samenkomsten was sinds lang het besluit genomen om. zoo noodig, de daad bij het woord te voegen; thans was de tijd tot handelen daar. De gewapende plebejers trokken gezamenlijk naar den heiligen berg. welke drie Romeinsche mijlen. 3000 schreden, van de stad verwijderd en op den anderen oever van den Anio gelegen was; hier verschansten zij zich, zij verkozen zich een aanvoerder en verklaarden, dat zij eene nieuwe stad wilden stichten.
Wat zou er van Rome worden, wanneer de plebejers hun besluit ten uitvoer brachten? De patriciërs zagen zich dan wel in het bezit van eene onbeperkte macht, maar zij hadden geen volk, waarover zij konden regeeren. Zelfs de heftigste tegenstanders der plebejers, de hooghartigste edelen moesten thans inzien, dat wanneer de stad in twee vijandelijke legerkampen verdeeld werd, haar ondergang onvermijdelijk was, daar zij van alle zijden door vijandige volken bedreigd werd.
De senaat besloot, afgevaardigden naar de plebejers te zenden en met hen over de voorwaarden, waarop zij terug wilden keeren, te onderhandelen. Tot hoofd van het gezantschap benoemde men een aanzienlijk man, Menenius Agrippa, die bij liet volk geliefd was, dewijl hij tot de in den senaat opgenomen plebejers behoorde. Menenius Agrippa werd door het gewapende volk als gezant ontvangen. Naar het verhaal van Livius volvoerde hij de hem opgedragen taak: hij bracht de opgeruide volksmenigte tot rust door het verhalen van een fabel. »In den tijd," zoo sprak hij tot het vergaderde volk. «toen de menschelijke ledematen nog niet tot één ondeelbaar geheel verbonden waren, toen nog elk afzonderlijk lid zijn eigen wil en zijne eigen taal bezat, waren de overige ledematen boos op de maag, dewijl deze niets deed dan het voedsel verteren, dat zij ten koste van vegl zorg en zwaren arbeid moesten aanbrengen. Zij verbonden zich onder eede. dat de handen geene spijs meer naar den mond brengen, de mond geen voedsel meer aannemen, de tanden niets meer vermalen zouden; zij wilden de maag door honger gedwee maken en zij voerden hun plan ook uit. Maar terwijl zij dit deden teerden de ledematen, even als het gansche lichaam, geheel en al uit, het bleek, dat ook de maag niet werkeloos was, dat ook dit lichaamsdeel zijne diensten bewees, dat het niet alleen gevoed werd maar evenzeer voedsel schonk, dat het, dooide gelijkmatige verdeeling van het bloed in de aderen, aan alle deelen des lichaams leven en kracht terugschonk."
Menenius Agrippa toonde door deze fabel aan, dal ook de binnenlandsche onlusten het lichaam van den staat verwoestten, dal de verbittering van de plebejers tegen de patriciërs gelijk stond met de verbittering van de ledematen tegen de maag. Met zijne fabel, zegt Livius, bracht hij een volslagen ommekeer in de gemoederen te weeg, hij maakte hen tot verzoening geneigd, doch eerst nadat de patriciërs op eenige belangrijke punten de wenschen der plebejers hadden ingewilligd: de schulden der onvermogenden moesten gedelgd, de nog in slavernij zuchtende plebejers vrijgelaten worden.
Ten einde den geheelen stand in het vervolg tegen al te zware onderdrukking te beveiligen, werd een nieuw ambt, dat der volkstribunen, in het leven geroepen. Hierdoor verkregen de plebejers een werkzaam aandeel aan het bestuur van den staat; zij werden vertegenwoordigd door de twee jaarlijks aftredende volkstribunen, die in den aanvang nog door de centuriën gekozen en door de curiën in hun ambt bevestigd werden; later evenwel benoemden de afzonderlijke vergaderingen der plebejers, de comitia tributa, de tribunen, wier aantal in later tijd tot vijf en zelfs tot tien verhoogd werd.
De taak der tribunen was, het volk tegen willekeurige maatregelen van de zijde des adels te beveiligen; hiertoe hadden zij het recht om tegen de benoeming van alle ambtenaren, behalve ten tijde eener dictatuur, zich te verzetten, door hun »Veto" (ik verbied hel) uit te spreken en zulk eene keuze op die wijze



te vernietigen. Opdat zij dit recht ongehinderd zouden kunnen uitoefenen, was hun persoon gedurende den lijd dat zij hun ambt bekleedden (een jaar) onschendbaar. Ten einde steeds gereed te zijn om het volk te beschermen, moesten zij zich steeds te Rome ophouden; nooit mochten zij zich verder dan eene (Romeinsche) mijl van de stad verwijderen, de deuren hunner woning moesten steeds openstaan, opdat een ieder te allen tijd tot hen de toevlucht zou kunnen nemen.
Was aanvankelijk de macht der tribunen ook niet groot, toch groeide zij in de partijtwisten der volgende jaren spoedig aan; zelfs tegen de besluiten van den senaat durfden zij hun Veto overstellen, zij hadden het recht om de zittingen der senatoren bij te wonen, hoewel natuurlijk zonder stemrecht; zij daagden die patriciërs, die op het een of ander recht des volks inbreuk gemaakt hadden, voor de rechtbank der plebejers, voor de tribusvergaderingen, waarin zij het voorzitterschap bekleedden en waarin, dewijl hier de stemming hoofdelijk plaats had en de meerderheid der stemmen besliste, de plebejers de overhand hadden.
Ten gevolge van dit alles waren de tribunen, al werden zij in den beginne ook door de patriciërs verkozen, toch de natuurlijke aanvoerders der plebejers. Hun werden de aediles toegevoegd, die de zaken van ondergeschikt belang te beheeren hadden en den tribunen in alles ter zijde moesten staan.
Deze benoeming van de volkstribunen maakte voorloopig een einde aan den strijd, tusschen de patriciërs en plebejers om de oppermacht in den staat gevoerd, een strijd, die echter spoedig genoeg opnieuw zou ontbranden.
Het is eene opmerking, wier juistheid door elk tijdperk der geschiedenis bevestigd wordt, dat waar een enkele stand in den staat de macht in handen heelt, hij steeds er op uit is daarvan in zijn voordeel partij te trekken, dat hij wel in oogenblikken van gevaar zich bereid toont om groote offers te brengen, maar dat hij, zoodra het gevaar voorbij is, zijne beloften vergeet en de heiligste verbintenissen schendt, om opnieuw de vrijheid te onderdrukken. De waarheid van deze opmerking zou ook het Romeinsche volk spoedig genoeg bij ondervinding leeren kennen.
Reeds weinige jaren na het herstel van den vrede poogden de patriciërs gebruik te maken van een oogenblikkelijken nood des volks om hel ainbt van tribuun weer af te schaffen. In het jaar 491 heerschte in Rome een vreeselijke hongersnood, naar alle zijden werden schepen uitgezonden om graan te halen; hoewel deze vaartuigen niet dan met veel moeite hun last konden volvoeren, kwam er toch eindelijk een rijke voorraad van Sicilië aan. Thans was het mogelijk den nood des volks geheel te lenigen; doch nu trad in den senaat een jong patriciër op, die zich reeds grooten roem had verworven en wiens woord daarom op zijne standgenooten grooten invloed uitoefende.
Gajus Marcius was een der dapperste Romeinen. In een oorlog tegen de Volsceu had hij de vijandelijke hoofdstad Corioli veroverd en hierom den eernaam Coriolanus ontvangen; hij was de meest verbitterde vijand der plebejers, de ijverigste voorvechter van de rechten des adels. Thans achtte hij den tijd gekomen om zich op de voorwerpen van zijn haat te wreken, hij drong er op aan dat de senaat het koren dan alleen onder het volk uitdeelen zou, wanneer de plebejers afstand wilden doen van de voorrechten, welke zij den patriciërs door den nood hadden afgedwongen. Het gerucht van dit voorstel ging als een loopend vuur Rome door. Het volk geraakte in de hevigste spanning, het eischte van de tribunen de handhaving van zijn recht en deze namen krachtige maatregelen. Zij ontboden Coriolanus voor het gericht der tribus-comitiën. De overmoedige patriciër weigerde te gehoorzamen, bij beschimpte de tribunen. Doch dezen stonden op hun stuk; Coriolanus werd door de rechtbank der plebejers schuldig verklaard. Ofschoon zijne aanhangers noch beden, noch bedreigingen spaarden, moest hij Rome als balling verlaten: zulk eene hoogte had de macht des volks reeds bereikt.



Gloeiend van wraakzucht wendde Coriolanus zich tot den koning der Volscen en bood hem zijne diensten aan; hij werd mei open armen ontvangen en ten gevolge van zijn geduchten naam als krijgsman terstond aan het hoofd van een Volscisch leger geplaatst, dat tegen Rome oprukte. Coriolanus behaalde de ééue zegepraal na de andere. Hij onderwierp Je met Rome verbonden Lalijnsche steden en drong tot het grondgebied zijner vaderstad door. In de nabijheid der slad, bij de Cluilische gracht sloeg hij zijne legerplaats op, van hier uit verwoestte hij de landetijen der plebejers. Om te toonen, dat bij slechts tegen dezen krijg voerde, ontzag hij de akkers der patriciërs.
Tevergeefs poogde de senaat een leger tegen Coriolanus in het veld te brengen. De plebejers weigerden de wapenen op te vatten, zij wisten immers, dat Coriolanus in verstandhouding met de patriciërs stond, zij vreesden dat — wanneer zij de slad verlieten, — hunne vijanden daar binnen, volgens afspraak met bet vijandelijk legerhoofd, hen aanvallen zouden.
Rome scheen reddeloos verloren! Senaat en volk besloten eindelijk door middel van onderhandeling een eind aan den oorlog te maken. De plebejers ve.klaarden zich bereid om bet over Coriolanus uitgesproken banvonnis in te Irekken. Eenige aanzienlijke mannen werden naar het vijandelijke leger gezonden. om den overwinnaar dit besluit mede te deelen en hem tot den terugkeer uit te noodigen. Op trotschen toon antwoordde Coriolanus hun, dat hij wilde terugkeeren, wanneer alle uit Rome verbannen burgers teruggeroepen en den Volscen de bun vroeger ontroofde steden teruggegeven werden.
Zulk eene voorwaarde konden de Romeinen niet aannemen, de lijd van beraad van 33 dagen, hun door Coriolanus verleend, verstreek zonder vrucht. Tien der aanzienlijkste senatoren werden opnieuw als onderhandelaars naaide vijandelijke legerplaats gezonden, doch Coriolanus wees ben met minachting af. Ook toen de priesters der stad lot hem kwamen 0111 zijn weerbarstig gemoed zachter Ie stemmen bleef hij onwrikbaar.
De senaat zag nergens uilkomst. Nu besloten de vrouwen der stad. naar bet vijandelijke kamp te trekken, om door hare smeekgebeden den stuggen man Ie vermurwen. Onder haar bevonden zich Veturia. de grijze moeder van Coriolanus, en zijne vrouw Volumnia, die hare kinderen met zich nam. Coriolanus wees in den beginne de vrouwen met hardheid terug, doch toen een zijner volgelingen tol hem zeide: «Wanneer mijne oogen mij niet bedriegen, dan zijn -daar uwe moeder, uwe vrouw en uwe kinderen", (oen sprong hij ontroerd van zijne zitplaats op en snelde hij met uitgebreide armen zijne moeder Ie gemoet.
Doch Veturia trad toornig achteruit. «Laat mij weten", riep ze, «eer ik deze omhelzing aanneem; of ik tot mijn vijand of lot mijn zoon kom, of ik in uwe legerplaats uwe gevangene of uwe moeder ben? Moest ik daartoe den last van mijn lang leven lot in hoogen ouderdom voortsleepen, opdat ik u eerst als balling, daarna als vijand aanschouwen zou? Hoe kondet gij het land, waar gij hel leven zaagt, dat u tot heden gevoed heeft, verwoesten? Kwam het denkbeeld dan niet bij u op, toen Rome voor uwe voeten lag, dat achter die muren uw huis, uwe goden, uwe moeder, uwe vrouw en kinderen zich bevonden? Had ik u niet ter wereld gebracht, dan zou Rome niet belegerd zijn, bad ik geen zoon. dan zou ik vrij in een vrij vaderland zijn gestorven".
De toornige woorden zijner moeder, de smeekingen van zijne vrouw en kinderen, die hem om den hals vielen, het weenen der geheele schaar van vrouwen vermurwden eindelijk het stug gemoed van den trotschen man. Hij deed zijne dierbaren vertrekken, verlegde de legerplaats op grooten afstand van de slad, en voerde daarna zijne benden buiten hel Romeinsche grondgebied. Volgens het eene bericht is bij door de Volscen uit wraak vermoord, volgens het andere heeft hij zich zelf van het leven beroofd. De oudste geschiedschrijver van Rome, Fabius, verhaalt daarentegen, dat Coriolanus tot in hoogen ouderdom in ballingschap geleefd en zich als stokoude grijsaard meermalen beklaagd



heeft, dat voor eene grijze de verbanning uit zijne vaderstad de vreeselijkste straf was.
De geschiedenis van Coriolanus, gelijk wij haar onzen lezers medegedeeld hebben, behoort tot het gebied der legende: waarschijnlijk bevat zij eene historische kern; doch wat waarheid, wat latere verdichting is, kan niet meer worden uitgemaakt. Wij stellen in dit verhaal veel belang, omdat het dooide latere Romeinen aan hunne jongelingen meegedeeld werd, ten einde hun een voorbeeld van oud-Romeinsche deugd en echten moed voor oogen te stellen, een voorbeeld namelijk van den fleren moed der tribunen, die den iriachtigsten man van geheel Rome voor hun rechterstoel daagden, en van de edele gestrengheid der moeder, die haar zoon niet omarmen wilde, toen deze als vijand de stad naderde, en die daardoor diens overmoedigen trots wist te fnuiken.
ZEVENTIENDE HOOFDSTUK.
De oorlog met de Vejenten. De Fabii. De eerste akkerwet. Spurius Cassius Viscellinus. Genueius vermoord. Publiiis Volero en zijne wet. Appius Claudius. De pest te Home. Gajus Terentillus Arsa en zijne wetsvoordracht. De overmoed der patriciërs. Kaeso Quintius.
Al was Rome na den terugtocht van Coriolanus van een groot gevaar verlost, toch genoot de republiek geen rust, noch van binnen noch van buiten. I)e strijd tusschen de patriciërs en plebejers om het oppergezag in den staal duurde voort en ondermijnde de krachten des volks, zoodat dit gedurende de eerstvolgende jaren niet in staat was om in de onafgebroken oorlogen met de naburige volken lauweren te behalen. De belangrijkste dezer oorlogen werd tegen de Etruscische stad Yeji gevoerd en duurde bijna 12 jaren, van 485 tot 474 v. C.
De Vejenten waren voor de Romeinen zeer lastige naburen; nadat zij ineer dan eens in een treffen in het open veld geslagen waren, verwoestten zij op telkens herhaalde strooptochten het Romeinsche grondgebied. Tot een veldslag lieten zij zich niet meer verlokken. Zoodra bet Romeinsche leger legen hen oprukte, trokken zij naar Veji terug, om terstond weder op dezelfde wijze als vroeger te werk te gaan.
Aan zulk een stand van zaken moest een eind gemaakt worden. Een edel geslacht, dat der Fabii, bood zich hiertoe aan. De Fabii vormden een der meest beroemde adellijke geslachten van Rome; zij onderscheidden zich niet minder door hunne beproefde en schitterende dapperheid dan door den trotschen overmoed, waarmede zij de plebejers bij elke gelegenheid behandelden. Sinds onheugelijke tijden had een der beide consuls tot het uitgebreide geslacht der Fabii behoord. Hun aanbod om alleen den oorlog met de Vejenten ten einde te brengen, legde een nieuw getuigenis af voor hun onversaagden moed en werd door het volk dankbaar aangenomen.
In het jaar 479 rukten niet minder dan 306 krachtige mannen, die allen tot het geslacht der Fabii behoorden, de poort van Rome uit; slechts een, die nog niet in staat was om de wapens te dragen, bleef in de stad achter. Aan het hoofd hunner clienten trokken de Fabii door de rechlsche opening van de Carmentaalsche poort. In later tijd werd dit altijd voor een onheilspellend teeken gehouden, dewijl de Fabii langs dezen weg Rome verlaten hadden om den dood te gemoet te gaan.



De Fabii legerden zich bij eene kleine rivier, de Cremera, in de nabijheid van Veji, daar sloegen zij een versterkt kamp op en voerden langen tijd een gelukkigen oorlog, door het houden van strooptochten. Aan een eigenlijken slag stelden zij zich niet bloot; evenals de Vejenten zelf trokken zij na elk voorspoedig gevecht naar hunne legerplaats terug. Door middel van eene list werden zij eindelijk overrompeld.
Eene kudde, door de Vejenten met opzet in de nabijheid van de legerplaats gedreven. verlokte de Fabii tot een aanval. Bij het vangen van het vee moesten zij zich natuurlijk verstrooien en nu sprong het Vejentische leger eensklaps uit eene hinderlaag te voorschijn. De Romeinen werden omsingeld en zagen zich den terugtocht afgesneden; na den dappersten tegenstand geboden te hebben, bezweken zij allen voor de overmacht der vijanden; niet één hunner bleef in leven. Na den dood der Fabii duurde de oorlog nog eenige jaren voort; ten slotte, nadat de Romeinen in eenige veldslagen overwinnaars waren gebleven, maakte een 40jarige wapenstilstand daaraan een einde. De oorlogen met de overige omliggende volken werden intusschen onafgebroken voortgezet.
Van grooter belang voor de geschiedenis dan deze oorlogen, van welke wij over het geheel slechts weinig weten, was de strijd tusschen den adel en het volk, welke den staat langzamerhand meer en meer in eene democratische republiek herschiep. De naaste aanleiding daartoe gaf een strijd tusschen de plebejers en patriciërs over de landerijen van den staat, den ager publicusof, gelijk wij heden ten dage zouden zeggen, de staatsdomeinen van Rome.
Het was eene overoude gewoonte der Romeinen, bij gelukkig gevoerde oorlogen den overwonnen volksstammen een derde deel van hun grond te ontnemen en dit land tot den eigendom van den Romeinschen staat te verklaren. Deze staatslanderijen kwamen echter niet aan allen, die den oorlog gevoerd hadden, ten goede. Alleen de patriciërs trokken er voordeel van. Zij werden aan dezen en genen edele meestal tegen betaling van eene geringe pachtsom overgelaten; en ook deze som betaalden de patriciërs niet, zij beschouwden de domeinen bijna als hun eigendom; de hieruit voortvloeiende inkomsten waren dus ook voor den staat uiterst gering.
Bij zulk een stelsel van beheer der staatslanderijen brachten de onophoudelijke oorlogen den patriciërs het grootst mogelijke voordeel aan, dewijl zij hun rijkdom verhoogden, terwijl de plebejers alleen de lasten van den oorlog hadden te dragen.
Dit moest wel het misnoegen des volks gaande maken; een onbevooroordeeld patriciër, Spurius Cassius Viscellinus, die zich reeds in menig opzicht jegens den staat verdienstelijk gemaakt had, zag dit zeer goed in. Hij was reeds tweemalen consul geweest en had in zijn tweede consulaat het gewichtig verbond met de Latijnen gesloten. Hij was bij het volk geliefd, dewijl hij bij verschillende gelegenheden, onder anderen bij het heersclien van een hongersnood, de belangen der plebejers ernstig ter harte bad genomen. In het jaar 48P> v. C. diende hij bij den senaat een hoogst belangrijk wetsvoorstel in, om, namelijk, zoodra een oorlog met een gelukkigen uitslag bekroond was, niet alleen aan de plebejers, maar ook aan de Latijnsche bondgenooten aandeel in het gebruik der staatslanderijen te geven.
Dit voorstel, de eerste lex agraria of akkerwet, was in de schatting der patriciërs niets minder dan hoogverraad. Het ondermijnde de macht van den heerschenden stand, terwijl het die der plebejers verhoogde. Als één man stonden de patriciërs dan ook tegen hun afvalligen broeder op. Ofschoon de senaat het niet waagde, het wetsvoorstel rechtstreeks te verwerpen, beschuldigde hij toch den consul, dat deze het alleen ingediend had om zich de gunst van den grooten hoop te verwerven, dat het zijn doel was, met de hulp der plebejers zich van de koninklijke waardigheid meester te maken. Nadat Viscellinus in het jaar 485 zijn ambt als consul had neergelegd, werd hij als landverrader voor de comitia curiata aangeklaagd en ter dood veroordeeld. De



plebejers deden niets om hem te redden. Zij kenden den consul als een eerzuchtig man en sloegen daarom geloof aan de tegen hein ingebrachte beschuldigingen; zij waren hiertoe te eerder geneigd, daar Vicellinus ook de Latijnsche bondgenooten in het genot der landerijen wilde doen deelen. Uit nijd tegen de Latijnen zagen de plebejers het lijdelijk aan, dat hun trouwste vriend ter dood gebracht en dat zijn huis omvergehaald werd. Volgens eene overlevering voltrok de vader des veroordeelden, een der hooghartigste patriciërs, zelf de straf.
De patriciërs meenden, dat zij het vuur van den twist over het gebruik der staatsdomeinen met het bloed van Yiscellinus hadden uitgebluscht. maar deze twistvraag trad opnieuw op den voorgrond, om tot aan den ondergang der Romeinsche republiek toe telkens en telkens weer den staat te beroeren. De volkslribunen namen het wetsvoorstel over en herhaalden het van jaar tot jaar.
De tweespalt der partijen nam van nu af onophoudelijk toe zoowel op maatschappelijk als op staatkundig gebied. Het streven der plebejers naar volkomen gelijkheid van voorrechten voerde ben van den éénen krachtigen stap tot den anderen, terwijl de patriciërs alle middelen van list en geweld aanwendden om hunne oude voorrechten te handhaven. Boven alles stelden zij er prijs op, de tribunen, de vertegenwoordigers van de rechten der burgers, óf voor zich te Winnen 6f hun schrik aan te jagen. Tot bereiking van beide doeleinden bediende de gewetenlooze adel zich van de schandelijkste middelen.
De tribuscomitiën maakten den grondslag van de macht der plebejers uit. Daarom poogden de patriciërs deze lichamen van hun invloed te berooven; hiertoe verhinderden zij door middel van zulke plebejers, die van hen alhankelijk waren, het nemen van gewichtige besluiten, ja zij verschenen zelf in de vergaderingen en namen aan de stemming deel, zonder hiertoe gerechtigd te zijn. Het kon niet anders, of de wederzijdsche verbittering der beide standen moest in dezen onafgebroken strijd voortdurend toenemen, totdat zij eindelijk tot eene geweldige uitbarsting kwam.
In het jaar 473 daagde de tribuun Genucius, een doortastend en nauwgezet man, die zich noch omkoopen, noch door bedreigingen vrees aanjagen liet. de consuls van het afgeloopen jaar voor de rechtbank der tribuscomitiën, omdat zij de door den senaat beloofde verdeeling der landerijen van Viseellinus niet ten uitvoer gelegd hadden. Bij de stemming, die algemeen onder de plebejers heerschte, scheen de veroordeeling der aangeklaagden ontwijfelbaar zeker. Deze liepen hierom in rouwgewaad door de straten, bezochten de jonge patriciërs en hielden hun den treurigen toestand der consuls voor oogen, die voortaan nauwelijks iels anders dan de gehoorzame dienaars der tribunen zouden zijn, indien ze geen gevaar wilden loopen 0111 voor liet volksgericht gedaagd te worden. Niet meer de adel, maar de lagere volksklasse, heette het, had te Rome de teugels des bewinds in handen. _ _
Door zulke klachten in hevigen toorn ontstoken, kwamen de patriciërs heimelijk bijeen om te beraadslagen, welke stappen hun tegenover de vermetelheid des volks te doen stonden. De geweldigste maatregelen vonden den meesten bijval, en geene misdaad zoo goddeloos kon er uitgedacht worden, of er was iemand, die beloofde, haar te zullen uitvoeren.
De dag, waarop de consuls voor de rechtbank des volks moesten verschijnen, was aangebroken; de burgers waren in gespannen verwachting op het Forum bijeen, doch nog altijd liet de tribuun Genucius zich wachten Nadat de plebejers langen tijd geduld hadden geoefend, kwam zijn uitblijven hun eindelijk verdacht voor. Reeds meenden zij, dat ook hij zich door de adellijke partij vrees had laten aanjagen, reeds klaagden zij. dat de zaak des volks ook door hem verlaten en verraden was. Maar hunne aanklacht verstomde, toen eensklaps het gerucht tot hen doordrong, dat Genucius dood in zijne woning was gevonden.
Met een woesten kreet stool het volk uit elkaar, het snelde naar de woning van den tribuun en zag daar de vreeselijke tijding maar al te zeer



bevestigd: Genucius was door een sluipmoordenaar gedood. De onschendbaarheid, den tribuun door de wet gewaarborgd, had hem niet voor de wraak des adels kunnen beveiligen. In hunne opgewonden blijdschap beroemden de patriciërs zich luide op die schandelijke daad; door het inboezemen van vrees, zoo spraken zij openlijk, moest men de macht der tribunen beteugelen en bijna scheen bet alsof zij gelijk hadden, want geen tribuun waagde het, de machtige moordenaars tot verantwoording te roepen.
Onmiddellijk na deze schandelijke zegepraal wilden de consuls uit de plebejers eene lichting voor den krijgsdienst hellen; zonder tegenspraak te vinden zetten zij de zaak door, niemand durfde zich tegen de lictoren verzetten. Slechts een voormalig tribuun Publilius Volero, die vroeger centurio geweest was, kwam tegen het bevel in verzet. Hij riep de bescherming der tribunen in. doch dezen waren bevreesd voor de machtige patriciërs en de consuls geboden thans den lictoren, den weerspannige de kleederen van het lijf te scheuren en hunne roeden te gebruiken. Publilius Volero was de man niet om zich ongestraft te laten mishandelen, fier wendde hij zich lot het volk, en riep, terwijl hij de lictoren, die zich van hem meester wilden maken, inet kracht terugstiet, de plebejers om bescherming aan: »Te hulp, wapenbroeders! Wacht niet op de tribunen, zij hebben zelf uwe hulp van noode, zij zijn bang. dat zij door de patriciërs in hun bed vermoord zullen worden." Met die woorden wierp hij zich onder den dichten volkshoop. Hij vond bescherming. De woedende volksmenigte bereidde zich op tegenweer, alsof het een oorlog gold; de consuls waagden het niet, den geduchten storm liet hoofd te bieden; zij zagen de lictoren mishandeld, de roedenbundels verbroken, en moesten zelf van het Forum naar het raadhuis vluchten.
De senaat werd bijeengeroepen; in de hevigste spanning beraadslaagden de vaders over hetgeen er te doen stond. Eeuigen drongen aan op het nemen van strenge maatregelen, doch de meésten vreesden, daardoor het volk nog meer te zullen verbitteren. Zij lieten den tegenstand van Publilius Volero ongestraft, en daardoor kwam het thans niet tot een strijd tusschen de patriciërs en plebejers. Publilius Volero bad door zijne vermetele daad zulk een roem bij het volk verworven, dat bij bij de eerstvolgende keuze tot volkstribuun benoemd werd.
Algemeen verwachtten de patriciërs, dal hij thans zijne macht misbruiken zou, om de consuls van het vorige jaar te vervolgen, doch Publilius vergaf gaarne oin den wil van het algemeen belang de persoonlijke beleediging, hem aangedaan. 11 ij gebruikte zijne macht om een nieuwe wetsvoordracht in te dienen, die in het vervolg van het hoogste belang worden zou. Hij stelde aan het volk voor, dat voortaan de tribunen in de tribuscomitiën en dus door de plebejers zelf zouden gekozen worden.
Hiermede was den adel alle mogelijke aandeel aan de keuze van deze machtige volksbeambten ontnomen. Tevergeefs wendde bij zich tot de tribunen zelf; dezen lieten zich geen vrees aanjagen; het ingediende wetsvoorstel werd door hen goedgekeurd. Jaren achtereen duurde de strijd voort; de diensttijd van Volero was verstreken voordat hij zijn doel bereikt had, doch ook het volgend jaar werd hij weder benoemd. Thans moest de strijd eindelijk beslist worden. De patriciërs bereidden zich tot een ernstigen kamp voor, en verkozen daarom een man tot consul, op wiens onbuigzamen trots zij rekenen konden, Appius Claudius, die denzelfden naam droeg als zijn vader; tot ambtgenoot gaven zij hem Titus Quintius.
De beide consuls waren zeer verschillend van gemoedsaard en inzichten; Titus Quintius was zachtmoedig, verdraagzaam, een vriend der burgers, Appius Claudius was een trotsche edele, die het gemeene volk verachtte en haatte. Reeds in liet begin van het jaar werd de wet van Publilius dan ook opnieuw in behandeling gebracht; de tweede tribuun Laetorius vatte de zaak met ernst en veerkracht op.



Laetorius was een dapper krijgsman, die in meer dan een veldslag met roem gestreden had; een uitstekend redenaar was lnj niet. maar op zijne geestkracht en volharding konden de burgers zich gerust verlaten. Terwijl Volero in de volksvergadering alleen de wet verdedigde, kwam Laetorius. op onstuimigen toon met eene aanklacht tegen Appius Claudius \oor den dag. Hij beweerde, dat de patriciërs in dien man niet een consul maar een beul gekozen hadden, die geen ander doel kende dan den burgerstand te lol eren. Mij sprak onstuimig, doch opeens ontbraken hem de woorden, daar hij 111 het spreken niet bijzonder bedreven was. Plotseling brak lnj zijne rede af. ..Ouiriten!" — riep hij uit, »ik spreek wel is waar niet vloeiend, maar wat ik gezegd heb, dat doe ik; verschijnt dan morgen en ik zal voor uwe oogen
sterven of liet voorstel doorzetten. ,
Den volgenden morgen hielden de tribunen weer het redenaars0e»loL te bezet. De adel had er zich op voorbereid de wet te doen afstemmen, hij verscheen in grooten getale in de vergadering, ook de conMils waren tegenwoordig. Ernstig en vastberaden beval Laetorius, «lat ieder die met het recht had om mee te stemmen, zich verwijderen zou. De edelen g®'l0^!""dej 11 'j.
Laetorius was geenszins de man om met zich te laten spotten, hij e< terstond bevel, dat de rustverstoorders zouden gegrepen worden e" rlePde consul Appius Claudius weerstand bood, toen hij ze fs een du l'j tuien op den tribuun afzond, den bijstand der geheele vergadering in. Als 1 eenig man stond deze tegen den ionsul op, uit .Ie geheele stad stroomde het volk" in alles behalve vredelievende stemming naar liet Forum. H®,n/0.'l.t°t een bloedigen strijd gekomen zijn, wanneer niet de andere consul Quintiuh
zor" had gedragen, dat Appius Claudius door eenige vrienden werd weggevoerd wanneer hij niet de woedende menigte tot bedaren had gebracht door de belofte, dat de senaat zich naar den wil «les volks schikken zou.
Eene onstuimige zitting van den senaat volgde op de volksvergadering. De senatoren waren bevreesd; tevergeefs poogde Appius Uaudius hun moe» in te spreken; tevergeefs spoorde hij hen aan om het wetsvoorstel at t stemmen- de meerderheid der senatoren besliste tegen zijn gevoelen, Zïï"™ PuUilius Volero ging « ...el verkropte spu' ApP«»
Claudius de vlag strijken terwijl bij uitriep: »de staat wordt \ue.
X"' Van nu ^ wrden'de tribunen in «le Tribuscomitiën gekozen; men meent dat ook te dier tijde hun aantal met drie vermeerderd is. zoodat voortaan \ij volkstribunen voor «Ie rechten der plebejers moesten waken.
Toch was hiermee de vrede niet hersteld. Appius Claudius kon liet dtn plebejers maar niet vergeven, «lat zij gezegevierd hadden, roen kort cUuop een oorlog met de Volscen en Aeqiii uitbrak, misbruikte hij zijne onbepeikte macht als opperbevelhebber om den plebejischen soldaten doQr oninensc K^li^ke hardheid liet leven te verbitteren. Hij maakte zich zóó gehaat dat het cger hem gehoorzaamheid weigerde, dat het zich met opzet door «len \ij.nu liet verslaan. In ijlende vlucht trokken de Romeinen terug; slechts met moute gelukte het den consul, het verstrooide leger te herzamelen. Hij nam e«ne verschrikkelijke wraak; nadat hij in een bevriend land zijne legerp agpgpsla»en en zich dus tegen eiken vijandelijken aanval beveiligd had, liet lig n t gehSe le'er aantreden; hij verweet den soldaten, dal zij verraad jegens de krijgstucht0gepleegd en hunne vanen geschandvlekt hadden; \er\olgens liet lnj alle° soldaten, die op de vlucht hunne
deldraaers die hun vaandel misten en de hoofdlieden die de gelederen ver laten hadden, geeselen en onthoofden; van de overigen werd elke tiende ma
volgens het lot aan den beul overgeleverd. ... „ *nninsian.
De nederlaag van het door den dapperen en f^aren veldheer Appius aan gevoerde leger toonde met een onweersprekelijke klaarheid, 1 {J® >'J ;
m den boezem der Romeinen heerschende tweedracht was. Hoe gemakkelijk



iiel daarentegen zou vallen, de plebejers door hel inwilligen van hunne billijke wenschen en door eene zachte behandeling te verzoenen, ja tot groote dapperheid te ontvonken, bleek uit het voorbeeld van den tweeden consul Quintius, die zijne soldaten vriendelijk behandelde en met hen schitterende zegepralen op de Aequi bevocht.
Nadat de consuls hun ambt neergelegd hadden, werd Appius Claudius voor het volksgericht gedaagd. Als een echt Romeinsch patriciër verscheen lnj daar in zulk eene trotsche, uitdagende houding, alsof hij de aanklager en niet de aangeklaagde was. Ofschoon de geheele adel zich voor hem ijverig in de bres stelde, zou bij toch ongetwijfeld veroordeeld zijn geworden, had niet eene ziekte, nog voor het vellen van het vonnis, in de gevangenis een einde aan zijn leven gemaakt.
Eenige jaren verliepen er, zonder dat de strijd over de rechten der beide standen nader aan zijne beslissing werd gebracht; voortdurende oorlogen met de Volscen en Aequi hielden hel volk bezig, welks moed in het jaar 463 door eene zeer smartelijke beproeving, door eene met vreeselijke woede heerschende pest gefnuikt werd. De ziekte maaide aanzienlijken en geringen weg, de beide consuls werden haar slachtoffers, van de vijf volkstribunen stierven er drie, van de senatoren een vierde deel en in dezelfde verhouding werden ook de lagere standen geteisterd. Evenals bij de pest te Athene (zie Dl. I, blz. 856) werden ook te Rome alle banden van wet en recht losgesnoerd, zoolang de vreeselijke ziekte woedde. Toen zij eindelijk verdween, bleef toch zoowef bij het volk als bij den adel nog lang de verwildering, de verbastering van zeden bestaan, welke in dien lijd zich geopenbaard had.
De oude strijd werd thans weder opgevat en van heide zijden mei nog grooter verbittering gevoerd. Hij liep in de laatste jaren bovenal over de staatkundige rechten der plebejers, over de afschaffing van die welsbepalingen, welke beide standen zoo scherp van elkander scheidden, dat zij in zekeren zin konden beschouwd worden als twee verschillende volken, die dezelfde stad bewoonden.
Echtverbintenissen tusschen patriciërs en plebejers waren voor de wet niet geldig; kinderen, uit zulke huwelijken gesproten, werden niet als weüig beschouwd. De plebejers begrepen te recht, dat zij hierdoor zeer achteruitgezet werden. Doch nog lastiger en gevaarlijker was voor hen de verschillende rechtsbedeeling, waaronder zij en de patriciërs leefden. Bij alle twistpunten met de patriciërs waren zij onderworpen aan wetten, welke zij niet eens kenden, want de eersten beschouwden de kennis van het recht als hun uitsluitend \oorrech(; voor hen alleen waren de oude overleveringen en de ceremonieboeken, welke te Rome de bron van alle rechtskennis uitmaakten, toegankelijk. Zij alleen verkeerden met de goden door de auspiciën en offeranden; uit hen werden de senatoren en consuls gekozen; zij waren oppermachtig in de curiënvergaderingen, waarin de voor geheel het volk verbindende besluiten genomen werden, terwijl de besluiten der tribusvergaderingen, de plebicieten, eerst na bekrachtiging door den senaat en door de curiën kracht van wet bezaten.
Sinds de plebejers door de instelling van het ambt van volkstribuun eene bepaalde macht in den staat ontvangen hadden, moesten zij er natuurlijk op bedacht zijn die macht verder uit te breiden en aan te dringen op het uit den weg ruimen van de scheidsmuren, die hen van de patriciërs afzonderden. Bovenal moest het hun vurigste begeerte zijn, wetten vast te stellen, die voor beide standen geldig zouden zijn, opdat de patriciërs daardoor van alle gelegenheid tot misbruik van hunne macht beroofd zouden wezen. Slechts door eene geschrevene, algemeen bekende wetgeving zou men dit doel kunnen bereiken.
De tribuun Gajus Terentillus Arsa was de eerste, die in het jaar 462 met een wetsvoorstel in dien geest optrad: hij wilde, dat eene commissie door de plebejers benoemd zou worden, om voor de samenstelling van zulke



wetten te zorgen. De patriciërs begrepen zeer goed, welk eene verreikende strekkina dit voorstel bezat, zij spanden al hunne kracht in om de aanneming daarvan te verhinderen en zetten die worsteling gedurende tien jaren onafgebroken voort: de plebejers van hun kant weigerden meer dan eens, tegen buitenlandsche vijanden te strijden, terwijl de patriciërs geen midde van list of geweld ontzagen om hunne oude voorrechten te behouden. Evenals vroeger drongen zij zich in de tribusvergaderingen in; zoodra er eene stemming gehouden /.ou worden, weken zij niet van hunne plaats, ja zij poogden soms met geweld het opmaken van een besluit te verhinderen. Met de wapens in de vuist vielen zij de tribunen en het volk op het lijf. en verdreven zij hunne tegenstanders van het Forum, waarbij meer dan eens bloedige tooneelen voor welen.
Meer dan één vriend des volks werd, gelijk ons gemeld wordt, door het staal van een sluipmoordenaar uit den weg geruimd; alles was er den adel van Rome aan gelegen, zijne heerschappij door het voeren van een schrikbewind in stand te houden. Bij zulke geweldige maatregelen onderscheidde zich bovenal de zoon van Lucius Quintius Cincinnatus, welke laatste een hoog aanzienlijk man en bovendien zoowel om zijne rechtschapenheid en dapperheid als om zijn buitensporigen adeltrots bekend was.
Kaeso Quintius was het volkomen evenbeeld zijns vaders, tier op den ouden adel van zijn geslacht en op zijn lichaamskracht en dapperheid - hg had zich in alle oorlogen door heldendaden onderscheiden verzette hij zie 1 met geweld tegen het streven der plebejers naar meerderen invloed op het staatsbestuur; hij ging voor den besten spreker en den dappersten strijder in den staat door. Rondom hem schaarden zich de jonge edelen, die hem als, hun natuurlijken aanvoerder beschouwden; hij was het, die meermalen de tribunen van de markt verjoeg, die met zijne woeste benden de burgers op de vlucht dreef. Wie het waagde, hem in den weg te treden, moest met bebloeden kop en verscheurde kleederen afdeinzen. .
Wanneer zulk een toestand langer voortduurde, dan was liet zeker onmogelijk het voorstel van Gajus Terenlillus Arsa door te zetten. De tribunen waren ontmoedigd. Slechts één hunner. Aulus Virgmius, besloot de rechten des
volks te doen gelden: hij daagde Kaeso Quintius voor de rechtbank der plebejers.
De patriciërs wendden al hun invloed aan om hun lieveling aan eene veroordeeling te onttrekken; doch een voormalig tribuun, Marcus \olsciu» Pictor, trad met eene aanklacht legen hem op. Hij deelde aan het\olk mede. dat Kaeso Quintius in het jaar 463 den kranken broeder des aanklagers bij gelegenheid van een twist zoo met de vuist geslagen had. dat de gewonde kort daarop aan de gevolgen dier mishandeling was overleden
Het volk ontstak ten gevolge van deze mededeeling in zulk eene woede, dat het op staanden voet bloedige wraak wilde nemen; slechts met moeite gelukte het den vrienden des beschuldigden hem aan de handen der menigte Fe ontrukken en te verhinderen, dat hij in de gevangenis geworpen werd. Tien burgers stelden zich voor hem borg en betaalden te zamen een borgtocht van 3000 as. . •• -ii- !n
Kaeso Quintius onttrok zich aan eene veroordeeling door vrijwillig in ballingschap te gaan; zijn vader moest de borgstelling betalen en hiertoe bijna al zijne bezittingen verkoopen. Slechts eene afgelegen hut aan de overzijde van den Tiber en een klein stuk land bleven den trotschen patriciër over.



ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
Kome door Appius Herdonius overvallen. Cincinnatns. De tienmannen. I)e wet der tien tafelen. Dwingelandij van Appins Claudius en van de tienmannen. Nederlaag der tienmannen in den oorlog. Lncius Siecins vermoord Dood van Virginia. Het volk komt in opstand en wijkt voor de tweede maal naar den heiligen berg uit. Val der tienmannen. Hunne wetgeving.
I)e verbanning van Kaeso Quintius maakte de jonge edelen, die zich aan wet noch recht stoorden, een weinig voorzichtiger, zonder hen evenwel geheel te ontmoedigen. Zij gingen voort, zich in de vergaderingen der tribus in te dringen, zoo dikwijls als het tot eene stemming over het voorstel van Terentillus Arsa komen zou. Overigens gedroegen zij zich voorkomend jegens hel volk en zorgden wel, dat niemand hunner als de aanvoerder der overigen beschouwd kon worden, opdat niet één van allen aan de wraak der tribunen zou worden prijsgegeven. Meer dan een jaar verliep onder zulke kleingeestige twisten; de plebejers zagen zeer goed in, dat de adel vast besloten had, de oude staatsregeling te herstellen, zij verhaalden elkaar van eene geheime samenzwering onder de jonge patriciërs, aan wier hoofd de verbannen Kaeso Quintius stond: de tribunen zouden vermoord, alle vrijzinnige wetten afgeschaft worden. Het volk was dus op zijne hoede.
Op zekeren nacht in het jaar 460 weergalmde eensklaps door de straten van Rome de kreet: »Te wapen! De vijand is in de stad!" Een Sabijn. Appius Herdonius, had zich aan het hoofd van een hoop ballingen gesteld; het was hem gelukt, des nachts in de stad binnen te dringen en den burg te overrompelen. De bezetting was neergehouwen, slechts enkelen waren ontkomen en dezen riepen thans de burgers van Rome te wapen.
Groot was de schrik der burgerij, want niemand wist, wie de vijand was. Eerst den volgenden morgen konden de consuls maatregelen nemen om verdere aanvallen der ballingen af te slaan. Appius Herdonius liet den slaven de vrijheid aankondigen, hij spoorde het volk aan om hem niet als vijand te beschouwen; wilde het dit echter doen, dan zou hij de Volscen en Aequi te hulp roepen, om in vereeniging met hen Rome te veroveren.
De burgers verzamelden zich op het Forum. Toen de consuls hen opwekten om gewapenderhand den burg te bestormen, verklaarden zij zich bereid om ten strijde te trekken, wanneer de wetsvoordracht van Terentillus aangenomen werd. Eerst toen een der consuls, Publius Valerius Publicola, die als een vriend der plebejers bekend stond en evenals zijn geheele geslacht bij het volk geliefd was, verscheen en de Romeinen in gloeiende bewoordingen opwekte om hunne hoogste godheden, wier tempels zich op het Capitool in handen der vijanden bevonden, ter hulp te komen, toen werd de stemming kalmer, ofschoon de plebejers in hun eisch bleven volharden.
Den volgenden morgen naderde van Tusculum een leger tot herovering van het Capitool; weer verscheen Publicola in de volksvergadering; hij beloofde, dat na het heroveren van den burg de tribusvergaderingen niet langer door de patriciërs gestoord zouden worden en bewoog hierdoor eindelijk Tiet volk om den krijgseed af te leggen en zich tegen den binnengedrongen vijand ten



strijde Ie scharen. In vereeniging met de Tusculaners namen de Romeinen het Capitool stormenderhand in. het grootste deel der vijanden werd neergehouwen, de enkele gevangenen, die men maakte, werden ter dood gebracht.
In dezen bloedigen strijd was de consul Publicola, helaas! gesneuveld. Na zijn dood dachten de patriciërs niet langer aan de vervulling van de door hem afgelegde belofte; zij poogden integendeel hunne macht te versterken, door Lucius Quintius Cincinnatus, den grootsten vijand der plebejers, tol consul te verkiezen. Cincinnatus rechtvaardigde volkomen het vertrouwen, door zijne vrienden in hem gesteld. Hij wist de tribunen te dwingen om het voorstel van Terentillus voor het oogenblik op te geven. Maar slechts voor korten tijd; zij kwamen daarop terug, toen de gevaren, waarmede buitenlandsche vijanden Rome bedreigden, den plebejers nieuwe kracht bijzetten. De aanhoudende strijd met de Volscen en Aequi was niet altijd met gelukkigen uitsla" «evoerd. In het jaar 438 was het den laatsten zelfs gelukt, een Romeinsch leger T dat door een consul werd aangevoerd, geheel in te sluiten. Groote ontsteltenis heerschte te Rome. Slechts één man scheen door zijne dapperheid en zijne ondervinding in staal de republiek te redden, nl. Cincinnatus, die nadat hij zijn ambt als consul neergelegd had, weer als een eenvoudig landman op zijne kleine bezitting leefde. Tot hem zond de senaat boden, om hem lot hel aanvaarden van de dictatuur te bewegen.
De afgevaardigden troffen Cincinnatus in een eenvoudig en vuil werkpak aan, terwijl hij met den veldarbeid bezig was. Eerbiedig begroetten de gezanten den patriciër, en verzochten hem zijne toga, bet gewone kleed van alle Romeinen, aan te trekken, om de opdracht van den senaat te vernemen. Zoo spoedig mogelijk liet Cincinnatus door zijne vrouw zijn toga uit de hut halen, hij reinigde zich van stof en zweet en werd hierop door de gezanten als dictator begroet, terwijl zij hem niet alleen met zijne benoeming geluk wenschten, maar hem ook den hachelijken toestand van het leger voor oogen stelden en hem dringend verzochten naar Rome te gaan.
Een staatsschip lag voor Cincinnatus gereed om hem naar de overzijde der rivier te brengen. Hier werd hij door zijne zonen, zijne bloedverwanten, zijne vrienden en hot grootste deel der patriciërs verwelkomd en door een talrijken stoet, voorafgegaan door de lictoren, naar zijne woning geleid. Cincinnatus rechtvaardigde ook thans het in hem gestelde vertrouwen; door tijdige en krachtige maatregelen overwon hij den vijand en redde hij het ingesloten leger. Reeds na verloop van 16 dagen legde hij zijne dictatuur weer neder; hij had zijn doel bereikt en kon nu tot zijne eenvoudige, landelijke bezigheden terugkeeren. .
In den slrijd tegen de patriciërs verwierven de plebejers zich van nu at bijna elk jaar nieuwe voorrechten; in het jaar 457 ontvingen zij het recht om tien in plaats van vijf tribunen te kiezen; in dit jaar werd de Aventijnsche berg hun geheel afgestaan; in het jaar 454 zetten de tribunen liet zelfs door, • dat met de uitvoering van de Terentillische wet een begin gemaakt werd. hoewel onder belangrijke beperkingen. In plaats van eene plebejische, zou eene patricische commissie de nieuwe wetgeving voorbereiden. Drie patriciërs werden naar Athene gezonden, om daar de staatsregeling en de wetten van Solon met de sinds dien tijd daarin aangebrachte verbeteringen te bestudeeren en daaraan een voorbeeld voor de Romeinsche wetten te ontleenen.
Na twee jaren keerden de gezanten terug; thans kon men werkelijk tot de uitvoering van de Terentillische wet overgaan. Uit de patriciërs weiden door de centuriën tien mannen (deeemviri) voor een jaar gekozen, hun werd de taak opgedragen om de nieuwe wetten te ontwerpen, terwijl hun te gelijke!
tijd ook hel recht verleend werd om gedurende dat jaar naar goedvinden den staat te besturen. Alle overige ambten werden opgeheven; van de uitspraak der tienmannen werd geen beroep op bet volk toegelaten; geene volkstribunen mochten worden benoemd.
STRECKrUSS. II. 1 1



Met den meesten ijver sloegen de decemviri de hand aan het werk. Zij stelden de wetten op en lieten die op tien koperen tafelen graveeren, en ieder had het recht om ze nauwkeurig te onderzoeken, ten einde zijne bezwaren daartegen te kunnen inbrengen. Op zachte en rechtvaardige wijze voerden zij het bewind, om de tien dagen wisselden zij elkander als hoofd van het bestuur af. Hij, die tijdelijk aan bet hoofd van den staat stond, werd door twaalf lictoren begeleid, de overigen hadden elk slechts een dienaar. Zij legden zich in al hunne handelingen op de grootst mogelijke rechtvaardigheid en onpartijdigheid toe; toch kon men zich van de uitspraak van één hunner op de overigen beroepen.
De werkzaamste van allen was Appius Claudius, de zoon van dien Appius Claudius, die in het jaar 471 in de gevangenis gestorven was. Vroeger had bij zich, evenals zijn vader, trotsch en overmoedig gedragen, thans was hij eensklaps de warmste vriend des volks geworden. Geen der patriciërs sprak zóó vriendelijk met de plebejers, geen hunner was zoo voorkomend jegens hen als hij.
Appius Claudius had een veelomvattend plan gesmeed. Terwijl bij den schijn aannam van eene vrijzinnige wetgeving in het leven te roepen, was hij er op bedacht de vrijheid der plebejers voor altijd te vernietigen. De regeering der adellijke geslachten, gelijk die tot dusver bestaan had, voldeed hem niet; hij wilde aan het gemeenebest eene oligarchische staatsregeling schenken en de decemviri met eene onbeperkte macht bekleeden. Met dat doel poogde hij het volk voor zich te winnen.
Toen het ambtsjaar der decemviri verloopen was, verklaarden dezen dal de wetgeving met de 10 tafelen nog niet voltooid was; het volk toonde zich dus volgaarne bereid om nog eens voor een tweede jaar tien wetgevers te kiezen en bun de uitvoerende macht op te dragen. Appius Claudius wist door de beminnelijke wijze, waarop hij zich voordeed, door de volksgunst, welke hij zich verworven had. zulk een besluit uit te lokken. Zonder moeite gelukte het hem, deze tweede verkiezing aan zijn invloed te onderwerpen; hij bewerkte niet alleen dat hijzelf herkozen werd; ook de overige negen verkozenen, waartoe, naar men zegt, ook drie plebejers behoorden, waren zonder uitzondering mannen, die blindelings zijn wil gehoorzaamden. Al die voormalige tienmannen, van wier zijde hij tegenstand tegen zijne plannen duchtte, waren niet herbenoemd.
Nauwelijks had Appius Claudius zijn doel bereikt, of hij toonde terstond, wat zijn eigenlijk plan geweest was. De tienmannen verschenen van nu al in het openbaar, allen door 12 lictoren begeleid, die hen als een lijfwacht omringden. Sinds de dagen der koningen waren uit de roedenbundels der lictoren de bijlen verdwenen. Thans verschenen deze eensklaps weder daarin, tot een teeken, dat elke !,urger. die in een of ander opzicht den wil der machtigen durfde wederstaan, dit verzet met zijn leven zou boeten.
Hadden de decemviri gedurende het eerste jaar zacht en rechtvaardig geregeerd, thans voerden zij een schrikbewind; zij voegden aan de reeds bestaande wetgeving nog twee tafelen toe, welker wetten een geheel anderen geest ademden; zij verkrachtten het recht door willekeurige maatregelen en gedroegen zich even wreed als schraapzuchtig. Wee hem, die zich van het vonnis van een der decemviri op de overigen beriep: hij ontving slechts een strenger vonnis. De republikeinsche vrijheid werd in alle opzichten onderdrukt, er bestond geene volksvergadering meer. zelfs het gevoelen van den senaat werd niet meer ingewonnen.
De tienmannen veroorloofden zich de willekeurigste maatregelen; terwijl zij de patriciërs ontzagen, onderdrukten zij de plebejers en eigenden zij zich zonder schroom bun vermogen toe; vele aanzienlijke mannen werden gegeeseld, anderen onthoofd, terwijl op de terechtstelling de verbeurdverklaring van bet vermogen volgde. Deze op zoo schandelijke wijze geroofde goederen gebruikten de decemviri deels voor zich zelf, deels om daarmede de jonge hebzuchtige



edelen le beloonen, bij wie zij hun hechtsteu steun vonden. De jonge adel mocht in de grootst mogelijke ongebondenheid leven en ongestraft de wetten schenden; hoewel de algemeene vrijheid verloren was, bleven de edelen die in de volste mate genieten. . .
De 15e Mei van het jaar 449, de dag, waarop het ambtsjaar der decemviri verstreken was, naderde, doch men hoorde te Home niets van eene nieuwe verkiezing. De tienmannen dachten er niet aan, hun ambt neder te leggen. Appius Claudius wilde liet levenslang blijven bekleeden, aan het hoofd zijner medestanders wilde hij als tyran voortaan over Rome heerschen.
Dagelijks vergrootten de tienmannen, die zich thans noch aan wet, noch aan recht stoorden, de lijst hunner gruweldaden. Het volk moest dit alles lijdelijk aanzien, het had geene wettige middelen om zijn recht te handhaven, want er waren zelfs geene tribunen meer. Slechts eene omwenteling kon aan de dwingelandij een eind maken, doch hiertoe hadden de Romeinen,^ gelijk elk volk len allen lijde, eene bepaalde aanleiding van buiten noodig. Vroeger hadden zij zich meermalen tegen gewelddadige maatregelen van de zijde der patriciërs daardoor beveiligd, dat zij in geval van een oorlog weigerden, (jen krijgseed af te leggen en de wapens op te vatten. Ook van dit middel konden zij tegenover de decemviri geen gebruik maken.
Toen in het jaar 449 de Sabijnen plunderend in het Romeinsche grondgebied binnendrongen, toen ook de Aequi opnieuw met een leger naderden, riepen de decemviri na langen tijd voor de eerste maal den senaat weer te zamen. In die vergadering ging het onstuimig toe. Twee aanzienlijke patriciërs, Lucius Valerius Potilus en Marcus Horatius Rarbatus, traden moedig legen de dwingelanden op, zij verweten bun, dat zij op onwettige wijze hun ambt langer dan een jaar bekleed hadden, zij wekten de senatoren op om zich tegen de tyrannen met kracht te verzetten. Maar al hunne pogingen bleven vruchteloos; de groote meerderheid der patriciërs was deels te lat hartig om zich tegen de decemviri aan te kanten, deels lieten zij zich ook liever de grenzenlooze willekeur van een Appius Claudius, die hen begunstigde, W-elgevallen, dan de staatsregeling, die de plebejers tegen hunne overmacht beschermde, te herstellen. De decemviri waren bij deze mannen veel minder gehaat dan de volkstribunen.
De senaat besloot tot den oorlog. Het volk werd onder de wapenen geroepen en geen plebejer waagde het, zich aan den krijgsdienst te onttrekken; wie zou de wederspannigen ook tegen de wraak der tyrannen beveiligd hebben.'
Van de tienmannen trokken acht tegen den vijand op; drie voerden het leger aan, hetwelk tegen de Sabijnen werd afgezonden, terwijl de overige vijl tegen de Aequi oprukten. Appius Claudius en zijn trouwste vriend, Sptinus Oppius, bleven te Rome, om in de stad zelf bun willekeurig bewind voort te zetten.
Al kon men de plebejers ook dwingen om de wapenen op te vatten, geen maatregel van geweld was in staat om hen tot dapperheid te ontvonken; zij streden alleen om hun eigen leven te beschermen en lieten zich met opzet verslaan; beide légers leden tegenover den vijand eene zware nederlaag. De haat en verbittering tegen de decemviri groeide hierdoor natuurlijk met eiken dag aan; slechts door middel van het onbeschaamdst geweld konden de tyrannen zich in het bezit hunner macht handhaven, zij schroomden zells niet tol sluipmoord de toevlucht te nemen.
Een dappere plebejer, Lucius Siccius, die zich als krijgsman grooten roem verworven had, was in hun oog bijzonder gevaarlijk, dewijl bij mei vrijmoedige oprechtheid hunne onwettige handelingen berispte; hij had van eene nieuwe verhuizing des volks naar den heiligen berg. van eene met geweld door te drijven verkiezing der tribunen gesproken en zijne woorden waren door de soldaten met den meesten bijval ontvangen. In liet openbaar zulk een man aan te tasten, dit waagden de decemviri niet; zij namen tot schandelijk verraad hunne toevlucht.
11*



Lucius Siccius werd met eene kleine krijgsbende uitgezonden, om eene geschikte plaats tot het opslaan van een kamp te verkennen; in het geheim ontvingen zijne manschappen den last om hem onverhoeds op het lijf te vallen en neer te houwen. Dezen kwamen dit schandelijk bevel na. doch niet zonder zelf zware verliezen te lijden, want Lucius vededigde zich dapper; hij deed meer dan één moordenaar in het zand bijten, totdat hij eindelijk voor de overmacht bezweek. De moordenaars keerden naar de legerplaats terug en berichtten, overeenkomstig het bevel der decemviri, dal de vijand ben uit eene hinderlaag overvallen had en dat Siccius na zich dapper verdedigd te hebben met een aantal zijner makkers gesneuveld was. In den beginne geloofden de soldaten het sprookje, doch toen zij op het slagveld kwamen en daar geen enkel vijandelijk lijk ontdekten, toen zij zagen, dat Siccius in hel midden der door hem gedoode moordenaars lag. toen werd het hun duidelijk, welk een schandelijke moord hier gepleegd was. Vol verbittering brachten zij het lijk naar de legerplaats terug, zij wilden het zelfs naar Rome voeren, om hel aan het volk te vertoonen. Slechts met moeite gelukte het den tienmannen dit te voorkomen door den gesneuvelde met alle krijgseer te doen begraven. Deze euveldaad deed den haat tegen hen nog meer aangroeien; het gansche leger was zóó verbitterd, dat er slechts eene geringe aanleiding noodig was om het in opstand te brengen. Appius Claudius deed het oproer uitbarsten.
Hij had zijn wellustigen blik laten vallen op een beeldschoon meisje, op Virginia, de dochter van een aanzienlijk plebejer, Lucius Virginius. Terwijl de vader zich als aanvoerder van een cohort bij het leger bevond, viel de decemvir het meisje met schandelijke liefdesaanzoeken lastig, doch werd door de jonkvrouw, die met trouwe liefde aan haar verloofde, den voormaligen tribuun Icilius, gehecht was, met fierheid afgewezen. Met den vermetelen trots, aan zijn geslacht eigen, besloot Appius Claudius, de bekoorlijke Virginia ook tegen haar wil tot de zijne te maken. Een zijner cliënten, Marcus Claudius, moest hem daartoe behulpzaam zijn.
Toen Virginia op zekeren tijd op de marktplaats kwam. om de school, die zich daar bevond, te bezoeken, sprak Marcus Claudius haar aan, alsot ze zijne slavin ware. Ilij beweerde, dat zij de dochter van zijne slavin was en als zoodanig hem toebehoorde; hij gebood haar, hem te volgen, indien ze niet niet geweld wilde worden weggesleept. Virginia stond verstijfd van schrik, zij waagde het niet. tegenstand te bieden, maar hare voedster, die haar vergezelde, riep het volk te hulp. De plebejers verzamelden zich rondom het jonge meisje en toen de voedster hun verhaalde, dat Virginius haar vader en Icilius haar verloofde was, loen drongen de mannen zich rondom haar heen. om haar met bun lichaam te beschermen.
Marcus Claudius daagde het meisje voor het gericht; door het volk vergezeld, werd zij voor den rechterstoel van Appius Claudius gebracht. De aanklager. die mei den rechter een vertelseltje afgesproken had, beweerde, dat Virginia in zijn huis geboren, doch hem ontstolen was en dat de voedster, die den diefstal gepleegd had, het kind voor dat van Virginius had doen doorgaan. Hij bood aan. deze leugenachtige beweringen door getuigen te staven, en eischte, dat Virginia tol dien lijd hem als haar meester naar zijn huis volgen zou.
Tevergeefs beriepen de verdedigers van het meisje zich op de omstandigheid. dat haar vader Virginius zich bij het leger bevond; binnen twee dagen kon bij te Rome zijn. tot zoolang moest het proces uitgesteld en Virginia als eene vrije jonkvrouw beschouwd worden. Appius Claudius besliste als rechter, dat haar vader komen mocht, maar dat de aanklager daarom niet van zijne rechten mocht worden versloken, hel stond hem vrij het meisje mee te nemen, onder voorwaarde dat hij het voor het gericht stellen zou, zoodra de man, die beweerde haar vader te zijn, verscheen. Wel morden velen der omstanders over de onrechtvaardige uitspraak, wel gaven zij daaraan deze uitlegging, dat



Appius Claudius de jonkvrouw slechts iii hel huis van zijn cliënt wilde brengen, om haar daar te ontêeren, maar zij durfden toch geen tegenstand bieden. Slechts Publius Nurnitorius, de oom van het meisje, en Icilius, haar verloofde, die in aller ijl geroepen waren, verzetten zich tegen Appius. Toornig riep Icilius uit: »Ik ben bereid om de vrijheid mijner bruid met mijn leven te verdedigen". Hij zou ongetwijfeld zijn woord hebben gehouden. Het volk juichte den stoutmoedigen jongeling loe, een gevecht dreigde te ontbranden, doch zoo ver wilde Appius 'het nog niet laten komen. Hij verklaarde, dat het meisje tot den volgenden dag vrij mocht blijven. Was de vader in dien tijd niet verschenen, dan zou zij aan haar meester worden uitgeleverd.
In aller ijl zond Icilius boden naar het leger, om Virginius te halen, met lossen teugel joegen deze voort. Op hen volgden andere boden, welke Appius Claudius afgezonden had, met het bevel om aan Virginius geen verlof te verleenen. Zij kwamen te laat in het kamp aan, Virginius was reeds op weg naar Rome. Met het krieken van den dageraad trad hij zijn huis binnen en toen het dag geworden was voerde hij zelf in rouwgewaad zijne dochter naar de marktplaats voor het gericht.
Eene groote volksmenigte was bijeen, toen Appius Claudius den rechterstoel beklom; thans moest hij, meenden allen, den vader recht doen wedervaren. doch zonder zich aan recht of wel te bekreunen, wees hij Virginia als slavin aan zijn cliënt toe. In het eerste oogenblik stonden de aanwezigen roerloos van ontzetting over zulk eene afschuwelijke daad; eene diepe stilte lieersehte, doch toen Marcus Claudius door den kring der vrouwen wilde heendringen, om de jonkvrouw te grijpen, toen barstten dezen in een luid klaaggeschrei uit, toen riep Virginius, de gebalde vuist tegen Appius opheffend: «Niet aan u, Appius, aan Icilius heb ik mijne dochter verloofd; lot zijne echtgenoot, niet lot uw bijzit heb ik haar opgevoed; of deze lieden hier uwe schandelijke daad lijdelijk zullen aanzien weet ik niet, doch de mannen in de legerplaats, die de wapenen dragen, zullen haar, hoop ik, niet ongestraft laten .
De vrouwen drongen Marcus Claudius terug. De heraut gebood stilte. Appius Claudius geraakte bijna buiten zich zelf van woede over dezen nieuwen tegenstand legen zijne bevelen. Hij gebood den lictoren, het volk uit elkaar Ie drijven en plaats te maken, opdat de eigenaar der slavin haar zou kunnen grijpen. Zoo gevreesd had de tyran zijn naam gemaakt, dat de menigte verschrikt achteruit week. ..
Virginia stond eensklaps alleen, een weerlooze prooi harer vijanden. De vader, die nergens uitkomst zag. nam in wanhoop tot een laatst maar vreeselijk redmiddel de toevlucht. Schijnbaar kalm smeekte hij met \riendclijke woorden: "Vergeef het aan een bedroefden vader, Appius, zoo hij op tooinigen toon u heeft toegesproken, maar vergun mij, dat ik nog eens in tegenwoordigheid der jonkvrouw hier hare voedster ondervraag, hoe de zaak zich toegedragen heeft, opdat ik kalmer van hier ga, wanneer ik mij ten onrechte voor haar vader gehouden heb". Appius stond dit verzoek toe.
Virginius voerde zijne dochter ter zijde naar een der slachterswinkels, die op de markt stonden; eensklaps ontrukte hij een der slachters zijn scherp mes en stiet dit het schoone meisje in de borst met de woorden: «Mijne dochter, slechts op deze wijze kan ik u voor slavernij behoeden!" Woedend keerde hij zich tot Appius met den uitroep: »Op u, Appius, en op uw huis laad ik deze bloedschuld!" Met het bloedige mes baande hij zich een weg door de lictoren, die het bevel van Appius om hem te grijpen, niet kenden nakomen. Hij bereikte de poort en spoedde zich naar de legerplaats tot zijne
krijgsmakkers. ,
Icilius en Nurnitorius hieven het ontzielde lichaam van den grond op, zij toonden liet aan het volk en eene teugellooze woede maakte zich bij den aanblik van het bloedige lijk van de plebejers meester. Thans vreesden zij den tyran niet meer en toen deze niet eene bende jonge edelen tegen hen



oprukte, drongen zij hem en de lictoren terug; zij waren bereid om het uiterste te wagen. Eenige patriciërs, waaronder Lucius Valerius en Marcus Horatius. sloten zich bij het volk aan. Zij namen Icilius tegen den tyran in bescherming. Nog eens beproefde Appius Claudius, het volk toe te spreken, maar het geschreeuw der menigte verdoofde zijne stem, hij zag in, dat hij hier niets meer te hopen had; uit vrees voor zijn leven vluchtte hij in een huis, nabij de markt. Spurius Oppius, die hein te hulp wilde komen, werd insgelijks teruggedrongen en niets bleef den beiden decemviri meer over dan den senaat samen te roepen, om bij dezen bescherming te zoeken.
De patriciërs vreesden, dat er een volksopstand ontstaan zou, doch nog meer. dat Virginius oproerige bewegingen onder de soldaten zou veroorzaken. Zij zonden derhalve onmiddellijk eenige jonge patriciërs naar de legerplaats, met de boodschap aan de tienmannen, dat dezen alle middelen moesten aanwenden om het leger van een opstand terug te houden. De boden kwamen Ie laai. Virginius had reeds door het verhaal van Appius' euveldaad het eene leger in opstand gebracht, het volgde hem naar Rome en legerde zich op den Aventijnschen berg. Ook het tweede leger, dat diep verbitterd was over den moord van Lucius Siccius. ontving nauwelijks het bericht van het oproer hunner makkers, of het zeide insgelijks den decemviri de gehoorzaamheid op en trok naar den Aventinus.
Met geweld was thans niets meer legen de plebejers uit te richten; de senaat moest goed- of kwaadschiks tot onderhandelingen de toevlucht nemen; bij zond afgevaardigden naar den Aventijnschen berg. Doch deze werden afgewezen; het leger verklaarde, dat hel alleen met Lucius Valerius en Marcus Horatius wilde onderhandelen; hen —- en geene andere gezanten — moest de senaat zenden.
De patriciërs drongen bij Valerius en Horatius er op aan. dat dezen de onderhandelingen op zich zouden nemen, maar zij weigerden dit, zoolang niet de decemviri afstand gedaan hadden van de macht, welke zij zich wederrechtelijk hadden aangematigd. Zoover achtten de patriciërs de zaken echter nog niet gekomen. Doch weldra zouden zij inzien, dat zij moesten toegeven: de plebejers besloten, ten tweeden male naar den heiligen berg de wijk te nemen; niet hunne vrouwen en kinderen verlieten zij Rome.
De straten en het marktplein waren verlaten. De tienmannen en de senaat heerschten over eene ontvolkte stad. Thans moesten de patriciërs wel toegeven; de decemviri legden hun ambt neder, Valerius en Horatius begaven zich naar den heiligen berg, om de uitgewekenen tot terugkeer over te halen. Zij beloofden, dat het ambt van volkstribuun hersteld en dat voortaan van alle maatregelen een beroep op het volk toegestaan zou worden. Op deze voorwaarden werd de vrede gesloten, de plebejers keerden naai- Rome terug.
Een der eerste amblsdaden der nieuwe tribunen bestond hierin, dat zij Appius Claudius voor hel gericht daagden. Hij verscheen, door jonge edelen omringd; maar dezen waren niet langer in staat om hem te beschermen, de dienaar der tribunen greep hem, om hem naar de gevangenis te voeren. Thans kon Appius Claudius zich niet ontveinzen, dat zijne macht onherroepelijk vernietigd was; bij sidderde voor zijn leven. Hij. die met zulk een vermetelen Irots op liet volk had neergezien, zocht in het laatste oogenblik bescherming bij datzelfde volk, door zich van het vonnis der tribunen op de menigte te beroepen. Het was vergeefsch; hij werd in den kerker geworpen; hier sloeg hij de hand aan zijn eigen leven, om een smadelijken dood te ontgaan. Hetzelfde deed de deelgenoot zijner euveldaden, Spurius Oppius; de overige decemviri gingen vrijwillig iu ballingschap.
Zoo was er door den gelukkig geslaagden opstand der plebejers een einde gemaakt aan de dwingelandij der tienmannen; doch de wetten der twaalf tafelen, door hen uitgevaardigd, bleven in stand. Omtrent deze merkwaardige wetten bezitten wij, tot ons leedwezen, geene volledige berichten, ofschoon zij



den grondslag van geheel hel latere Romeinsche recht uitmaakten. Toch is ons daarvan het een en ander bekend. Zij strekten voornamelijk om een einde te maken aan de volkomen afzondering der patriciërs van de plebejers, gelijk die tot dusver bestaan had. Voortaan zouden de patriciërs niet. gelijk tol heden, uitsluitend voor een patricische, de plebejers daarentegen voor eene plebejische rechtbank te recht gesteld worden: het uitspreken van doodvonnissen zou in het vervolg alleen aan de centuriën-vergaderingen opgedragen worden. De comilia tributa ontvingen een geheel ander karakter, de patriciërs werden in de tribus opgenomen en daardoor stemgerechtigde leden der tribus-vergaderingen. Toch verloren dezen daarom haar plebejisch karakter niet. daar de besluiten hier bij hoofdelijke stemming genomen werden en de plebejers steeds de meerderheid hadden. Het overwicht, hetwelk de rijken en aanzienlijken tot hiertoe in de centuriën-vergaderingen bezeten hadden, werd waarschijnlijk insgelijks door de wetgeving der decemviri vernietigd.
Elke tribus moest voorlaan uil tien centuriën bestaan, twee van elke klasse, eene der ouderen en eene der jongeren. Alleen in den boezem der afzonderlijke tribus bezaten de hoogere standen nog een voorrecht, dewijl de rijke burgers, wier aantal veel geringer was dan dat der armen, te zamen afzonderlijke centuriën vormden. Zij oefenden dus door hunne stemmen een even grooten invloed uit als de veel talrijker arme burgers. De scheiding deiplebejers van de patriciërs, door de wet op de echtverbintenissen, bleef wel bij de wetgeving der decemviri nog voortbestaan, doch na korten tijd werd ook het verbod om gemengde huwelijken te sluiten opgeheven. Behalve deze veranderingen, door de decemviri in de staatsregeling aangebracht, bevatte de wet der 12 tafelen nog bepalingen omtrent het strafrecht, den eigendom, omtrent het gebruik van openbare wegen enz., die daarom vooral van belang waren, dat zij evenzeer voor plebejers als voor praticiërs golden.
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
Veranderingen in de wetgeving De wetsvoordracht van Canulqus. Krijg9tribunen met consulaire macht. De censoren. I)e hongersnood. Maelius vermoord. Aangloeiende macht der plebejers. De oorlog tegen Veji. De soldij ingevoerd. Aftapping van het Albaansehe meer. Marcus Furius Camillus. Verovering van Veji. Camillus en de schoolmeester van Falerii.
Na het herstel van den vrede werden te Rome de oude staatsambten weder ingevoerd; de consuls werden gekozen en het was voor de plebejei* geen gering voordeel, dat de keus op twee vrijzinnige mannen viel, op die beide patriciërs, die zich zoo dapper tegen Appius Claudius verzet hadden, namelijk Lucius Valerius en Marcus Horalius. Zij wisten den adel nog tol het verleenen van meer dan eene concessie over te halen. Eene der eerste bestond hierin, dat de quaestors niet langer door de consuls maar door bet volk in de tribusvergaderingen zouden gekozen worden.
De beide consuls riepen eene reeks van wetten in liet le\en. die alle eene voor de plebejers gunstige strekking hadden. De belangrijkste dezei wetten bepaalde, dat in het vervolg de besluiten der tribusvergaderingen verplichtend zouden zijn voor bet geheele volk. Hierdoor begonnen de tubuscomitiën eene werkdadige rol in het staatsleven der Romeinen te spelen. thans konden zij een zelfstandigen en krachtigen invloed daarop uitoefenen.



Eene andere lioogst belangrijke wel bepaalde, dat in het vervolg geen staatsbeambte meer benoemd zou worden, van wien geen beroep op het volk geoorloofd was; ook de macht der dictators was aan deze beperking onderworpen. en hij. die liet waagde iets anders voor le stellen, zou dit met zijn leven boeten. Door deze bepaling was de willekeurige heerschappij der dictators voor het vervolg onmogelijk gemaakt en wij zien daarom ook, dat van nu af de tribunen van de dictatuur geen gevaar meer voor de plebejers duchtten, dat zij in hachelijke tijden zelfs op de benoeming van een dictator aandrongen.
Al deze wetten, van hoeveel beteekenis zij ook mochten zijn, konden toch de slagboomen, welke de plebejers nog van de patriciërs scheidden, niet geheel uit den weg ruimen. Zoolang de echtverbintenissen tusschen de beide standen volgens de wet ongeldig waren, bleven de plebejers en patriciërs twee afgescheiden kasten; zoolang hel hoogste staatsambt, het consulaat, alleen voor patriciërs toegankelijk was, had de adel te Rome eigenlijk noch de macht in handen.
Het kon niet missen of de burgers zouden na de overwinningen, welke zij reeds behaald hadden, hunne wenschen verder uitstrekken; ten gevolge van het inwilligen van hunne eisclien beoogden zij niets minder dan eene volkomen staatkundige gelijkheid van beide standen. Zoolang dit doel niet bereikt was, kon er aan den inwendigen strijd geen einde komen.
In het jaar H'i trad de tribuun Gajus Canulejus op niet den eisch, dat eindelijk het verbod der gemengde huwelijken tusschen plebejers en patriciërs opgeheven zou worden. De overige negen tribunen breidden liet voorstel van Canulejus nog verder uit, zij begeerden, dat in het vervolg een der consuls tot de plebejers zou behooren.
Deze stoute stap der tribunen lokte den beftigsteii tegenstand van de zijde des adels uit. De consul Marcus Genucius hield in den senaat eene lange redevoering, waarin hij zich op den toon der diepste verontwaardiging uitliet over de aanmatigingen der laaggeboren burgers, die zich niet den adel gelijk wilden stellen. «Door de gemengde huwelijken," riep hij uil, »zou het reine bloed der edele geslachten verontreinigd en alle onderscheid van stand en geboorte uitgewischt worden. Zij, die uit «lil onreine, vermengde bloed geboren werden, zouden onmogelijk de auspiciën behoorlijk kunnen houden en buiten staat zijn de goden te naderen gelijk liet betaamde. Een vergrijp tegen goden en menschen zou het zijn, wanneer het hoogste en heiligste ambt in den staal ontwijd werd. door hel consulaal voor de plebejers toegankelijk te stellen. Nooit zouden de plebejers de heilige, aan het consulaat verbonden plichten zoo goed volbrengen als de mannen van adellijke geboorte, ja Jupiter zelf zou zulk eene heiligschennis straffen!"
Livius deell ons de pliantastische redevoering van den consul, die ons in een kort bestek mei al de vooroordeelen van den Romeinschen adel bekend maakt, en evenzeer het antwoord van Canulejus mede. Dit laatste is hoogst belangrijk 0111 de duidelijke en scherpzinnige wederlegging van al de schijngronden , waarmede de adel zijne aanspraken poogde te slaven.
»Zal de stad dan niet langer kunnen beslaan," riep hij uit, «wanneer het Romeinsche volk een onbeperkt stemrecht bezit, wanneer het de waardigheid van consul opdraagl aan hem, dien het vertrouwt, en ook den menschen van burgerlijke geboorte de hoop op den hoogsten eerepost niet ontneemt, in geval ze waardig zijn, die te bekleeden? Is hel dan mei den staat gedaan, wanneer een plebejer consul kan worden? Is dit dan hetzelfde als dat een slaat of vrijgelatene consul zou zijn? Gevoelt gij wel, hoe diep de patriciërs u verachten? Zoo ze konden, ze ontstalen u liet daglicht nog! Reeds dat gij adem haalt, dal gij spreekt, dat gij eene menschelijke gedaanle hebt, ergerl hen. Waarlijk, ofschoon de oorkonden en jaarboeken der opperpriesters voor ons ontoegankelijk zijn, we weten daarom toch wal alle vreemdelingen weten, dat de consuls slechts in de plaats der koningen getreden zijn. En waren



dan de koningen zelf allen patriciërs? Numa Pompilius was niet eens een Romein, hij kwam uit het land der Sabijnen; Lueius Tarquinius was een zoon van den Corinthiër Demaratus, Servius Tullius de zoon eener slavin. Te dier lijde werd geen geslacht, dat door heldenmoed uitblonk, versmaad! daardoor juist breidde de Romeinsche staat zich uit en thans zou de benoeming van een plebejer tot consul u tegen de borst stuiten, terwijl uwe voorvaderen het niet beneden zich achtten, vreemdelingen tot koning te verkiezen! Het Claudische geslacht hebben wij onder de patriciërs opgenomen, een vreemdeling zou dus consul kunnen worden terwijl een geboren Romein, wanneer hij tot den burgerstand behoort, de hoop op het consulaat afgesneden moet worden? Maar, antwoordt gij, sedert de verdrijving van de koningen was er toch geen consul uit den burgerstand. Wat bewijst dit? Mag nooit iels nieuws ingevoerd worden? Moet iels. dat waarlijk nuttig is, nooit geschieden, omdat het nog nooit gebeurd is? Wie kan er aan twijfelen, dat in eene voor de eeuwigheid gebouwde, in het oneindige zich uitbreidende stad nieuwe staatsambten en nieuwe priesterlijke betrekkingen, nieuwe rechten der geslachten en der bijzondere personen ontslaan zullen? Kan er eene grooter vernedering uitgedacht worden, een deel der burgerij aangedaan, dan zoo gij bet, alsot het onrein was, onwaardig acht om zich door echtverbintenissen met de patriciërs te vermengen? Wanneer uw adeldom hierdoor bevlekt wordt — welken de meesten uwer als nakomelingen der Albanen en Sabijnen niet door afkomst en geboorte, maar door opneming onder de patres ontvangen hebben, — kunt gij dien adeldom dan niet rein bewaren door uwe zusters en dochters te verbieden, door een huwelijk met een burger uit den adelstand uit te treden, of door zelf geene dochter eens plebejers tot vrouw te nemen? Geen burgerman zou eene adellijke jonkvrouw geweld aandoen, zulke daden der wellust zijn alleen den adel eigen. Niemand uwer zou door een der onzen met geweld lot een huwelijk gedwongen worden, maar dit door eene wet te verbieden is een smaad voor de plebejers. Even goed zoudt gij kunnen bepalen, dat geen burgerman de nabuur van een edelman zijn, dat hij niet in dezelfde straat met hein loopen, aan denzelfden maaltijd met hem aanzitten, op dezelfde markt met hem staan mag. Zoo wij door huwelijksverbintenissen ons met u wenschen Ie verzwageren, het is alleen, dewijl wij door u als menschen, als uwe medeburgers wenschen beschouwd te worden. Wien eindelijk komt de hoogste macht toe, aan het Romeinsche volk of aan u? Het moet aan het Romeinsche volk vrijstaan, eene wet uit te vaardigen wanneer het dit goed vindt, en zoo roep ik dan u, o consuls, toe: voor uwe oorlogen wil de burgerstand u volgaarne zijne diensten leenen, wanneer gij, door toe te slaan, dat plebejers met patriciërs huwen, dezen staal eindelijk tot één ondeelbaar geheel maakt, wanneer gij de eereposten ook voor de burgers openstelt. Doch indien iemand zich hiertegen verzet, spreekt dan zoo veel gij wilt over oorlogen, niemand zal naar de wapenen grijpen, niemand zal strijden voor trotsche meesters, met wie bij noch als burger de eereposlen in den staat deelen, noch als mensch zich door een huwelijk verbinden mag."
De door Canulejus aangevoerde gronden waren zoo onwederlegbaar, dat de patriciërs hetzij goed-, hetzij kwaadschiks wel moesten toegeven, al konden zij ook niet besluiten alle eischen des volks in te willigen. Het verbod omtrent het sluiten van huwelijken werd opgeheven, doch in plaats van toe te staan, dat een der consuls uit de plebejers zoude gekozen worden, riepen zij eene nieuwe instelling in het leven. Er werd, namelijk, bepaald, dat er voortaan, in plaats van consuls, krijgstribunen met de macht van consuls bekleed *) — tribuni militum consulari poteslale — verkozen zouden worden en dat dil ambt ook voor plebejers zou openstaan.
*) Kortheidshalve noem ik deze mannen krijgstribunen. Daar het ambt in het jaar 366



Hel consulaat zelf was op die wijze het uitsluitend voorrecht van den stand der patriciërs gebleven. Al stond de macht der genoemde krijgstribunen ook met die der consuls gelijk, zij genoten toch niet dezelfde eer. Alle koninklijke eerbewijzen, waarmede de consuls omringd waren, vielen bij de eerstgenoemden weg. Daarenboven gebood de wet niet, dat zulke krijgstribunen gekozen moesten worden, zij bepaalde alleen, dat zij gekozen konden worden, en de patriciërs konden dus van elke gunstige gelegenheid gebruik maken, om in hunne plaats consuls te benoemen. Doch in elk geval hadden zij afstand gedaan van een hunner voorrechten en zij bewerkten hierdoor, dat ook de plebejers niet in verzet kwamen, toen zij in hun eigen belang een nieuw staatsambt, dat der censoren, in het leven riepen. De censoren moesten zorgen voor de indeeling der burgers in klassen en in de plaatselijke tribus *). Zij moesten de belastingen uitschrijven, zij beheerden de geldmiddelen van den staat, bielden toezicht over de openbare bouwwerken, en — hetgeen misschien in later tijden bet gewichtigste deel van hunne laak was — zij spanden de vierschaar over zulke daden, die wel niet door de letter der wel verboden, doch volgens de begrippen van dien tijd onzedelijk waren. Zij hadden van nu af bet recht om daarvoor straffen op te leggen: berispingen waren de zachtste straffen, doch zij konden de burgers ook van een hoogere tot een lagere tribus doen afdalen; ze konden senatoren uit den senaat verwijderen, den ridders bun paard ontnemen, de burgers uil de tribus uitsluiten en hun daarenboven eene zwaarder belasting opleggen.
De landelijke tribus werden als aanzienlijker beschouwd dan de vier stedelijke, dewijl in deze laatste de vrijgelatenen en armen zich bevonden; de burgers uit de landelijke tribus konden dus tot straf voor eenig misdrijf in de stedelijke tribus overgebracht, de burgers der laatstgenoemde geheel uil de tribus uitgesloten worden.
Het ambt der censoren was — gelijk onze lezers zien — hoogst belangrijk; door ben werden de naamlijsten der burgers volgens de klassen en tribus opgemaakt; van hen hing dus de samenstelling van de cenluriën- en tribuscomitiën af. Was hierdoor het voordeel, door de plebejers behaald, dat ook zij tot krijgstribunen met consulaire macht verkozen konden worden, ongetwijfeld zeer beperkt, — toch hadden zij altijd een belangrijken stap voorwaarts gedaan, al hadden de voordeelen, door hen hunnen tegenstanders afgedwongen, ook meer eene theoretische dan eene praclische waarde. Zij hadden wel eene wet uitgevaardigd, doch deze trad daarom nog niet in werking, want wij zien, dat in de eerstvolgende jaren weder consuls verkozen werden en dat, zelfs wanneer in hunne plaats krijgstribunen werden benoemd, deze toch tot den stand der patriciërs behoorden.
De burgers verzeilen zich hiertegen niet. Zij waren door het inwilligen van hunne eischen bevredigd en eerst toen de adel zich opnieuw overmoedig, heerschzuchtig en willekeurig gedroeg, werden ook zij gedwongen om den strijd voor hunne rechten te hernieuwen.
In het jaar ÜO heerschte er binnen Rome, ten gevolge van misgewas, een vreeselijke hongersnood. Het was zeer moeielijk koren aan te voeren en ofschoon een bijzonder beambte, Lucius Minucius, aangesteld werd, om te zorgen, dat alle burgers genoeg koren ontvingen ten einde hun honger te stillen, gehikte dit hem toch niet.
Wat de staatsbeambte niet vermocht, dat deed een rijk plebejer, Spurius
weer afgeschaft werd, denke de lezer, wanneer later de naam krijgstribuongebezigd wordt, aan een gewoon krijgstribuun, die onder den consul stond in plaats van den consul te vervangen.
*) De schatting van het Komeinsche volk had — gelijk we reeds zeiden — op het veld van Mars plaats; de burgers verschenen daar gewapend en deden onder eede opgave van den staat huns vermogens Deden zij eene valsche aangifte, dan verloren zij hunne vrijheid en hunne bezittingen. Volgens dezen maatstaf moesten de censoren de registers der belastingschuldigen en der klassen, centuriën en tribus vaststellen.



Maelius op eigen gezag en kosten; hij kocht groote hoeveelheden koren op en verdeelde dit. hetzij om niet, hetzij tegen lagen prys onder de armen; hierdoor maakte hij zich bij het volk geliefden bij den adel gevreesd
Met wantrouwen zagen de Patriciërs het aan, hoe Maelius met ellun dag in de gunst des volks hooger steeg. Hoe licht kon liet dezen in liet hoof, komen, de hieruit voortvloeiende macht te misbruiken. Toen ook in het volgende jaar 439 de hongersnood voortduurde en Maelius voortging met de armen te spijzigen, trad Minucius eensklaps voor den senaat op met de aanklacht. dat Maelius in zijn huis wapenen verzameld had, dat de plebejers daar nachtelijke bijeenkomsten hielden en "> het geheim samenspanden om hun beschermer de koninklijke waardigheid op te dragen.
De senaat wist niets beter te doen tot afwending van zulk een gevaar, dan een dictator te benoemen. Zijne keus viel op den meer dan tachtigjarigen grijsaard Lucius Quintius Cincinnalus, die tot beden in de strengste afzondering geleefd had, dewijl hij zich met vereenigen kon met de voorrechten, den laa-^eboren burgers in de ure des gevaars verleend.
Cincinnalus nam de dictatuur aan- Hij luid besloten door een geweldigen maatregel alle gevaar af te wenden, hetwdk den staat van den kant van Maelius bedreigen kon. Hij benoemde Gajus Servilius Abala tot zijn magistei equitum, bezette op zekeren nacht met gewapenden het Forum het den volgenden morgen het volk te zamen roepen en gaf, terwijl hij zelf op den rechterstoel plaats nam, zijn magister equitum bevel om Maelius voor zijn zetel te brengen. De plebejer was niet onkundig van de aanklacht, die tegen hem ingebracht zou worden, hij had alle reden om van de zijde van Cincinnalus voor een partijdig vonnis beducht te z>jn en stelde zich dus onder bescherming des volks. Servilius Abala rukte aan het hoofd van eene gewapende bende jongelingen, die allen tot patricische geslachten behoorden tegen het volk op, baande zich een weg door de menigte en zoo gelukte het hem. Maelius te grijpen, doch in plaats van hem in hechtenis te nemen, vermoordde hij hem. Hij deelde den dictator mede wat hij verricht had met de vvooiden. dat de oproerling zijn verdiend loon had ontvangen.
Cincinnalus prees hem en riep uit: »Gij hebt welgedaan, uvv heldenmoed beeft de vrijheid van den staal gered." De dictator ging m z.jne lage wraakzucht jegens Maelius zoo ver. dat hij het huis van den vermoorde onder de voet liet halen, terwijl ter eere van den lagen aanklager Minucius een stand-
Deze daad van geweld moest wel onder het volk een ernstig misnoegen doeu ontstaan, hetwelk alleen door nieuwe inwilligingen van de zijde der patriciërs kon gestild worden. In het jaar 434 werd eene wet uitgevaardigd, welke de macht der censors zeer bepeikte dooi de bepaling, dat slechts om de 5 jaren censors zouden benoemd worden, die hun ambt /2 jaar zouden bekleeden, zoodat dienvolgens hunne plaatsen gedurende 3/2 jaar onbezet blijven zouden. Van nog meer gewicht was de maatregel, waarbij het „etal der quaestoren in hel jaar 421 op vier gebracht werd. Den quaestoren was — gelijk wij reeds meedeelden, — het beheer van de staatskas toevertrouwd. In liet jaar 409 werden voor de eerste maal drie plebejers tot quaestoren benoemd; dit voorval was daarom zoo belangrijk dewijl hel de gewoonte was uil de quaestoren den senaat aan te vullen. Deze overwinning werd in he jaar 400 door eene nog grootere zegepraal der plebejeis gevolgd, toen werd voor de eerste maal één hunner lot krijgstnbuun met consulaire macht benoemd. Van nu af aan werden bijna jaarlijks eenige van deze hooge overheidspersonen uit de plebejers verkozen. Na een bijna vijfenvijftigjarigen strijd hadden zij zich ten slotte werkelijk in het bezit der hun toegezegde
voorrechten gesteld. . . . . . ,,
De partnlwisten, waarvan wij liier onzen lezers een vluchtig overzicht
schonken, waren niet - evenals de vroegere - eene ramp voor den slaat.



Zij strekten integendeel om het Romeinsche volk kracht bij te zetten, daar zij het staatkundig leven wakker hielden en het volk daardoor voor verwijfdheid behoedden.
Zoolang vóór de tweede uitwijking naar den heiligen berg de adel en de burgerij met het zwaard in de vuist tegenover elkander stonden, kon de republiek niet tot macht en welvaart geraken. Doch toen de inwendige tweespalt verdwenen was en men alleen langs wettigen weg over de rechten der beide standen streed, ontwikkelde de staat een nieuw, veerkrachtig leven. Beide standen wedijverden inet elkaar om zich in den oorlog tegen buitenlandsche vijanden door dapperheid te onderscheiden.
Reeds de consuls Marcus Horatius en Lucius Valerius waren in staat om schitterende overwinningen op de Sabijnen , Volscen en Aequi te behalen en zoo zien we tegen het einde van de vijlde eeuw v. C. de Romeinsche macht over een aanzienlijk grondgebied uitgebreid. In het oosten strekte zij zich tot over het midden van het schiereiland, tot aan hel meer Fucinus, in het zuiden over liet grootste deel van Latium uit. Alleen in het noorden verhinderden de naburige oorlogszuchtige steden der Etruscen de verdere uitbreiding van Rome's macht, docli ook zij moesten eindelijk voor de dapperheid der Romeinen zwichten.
Hoogst belangrijk is de oorlog tegen de machtige stad Veji, waarvan de geschiedenis door de legende in groote male is opgesierd. Deze krijg had, met korte tusschenpoozen ten gevolge van een wapenstilstand, reeds vele jaren geduurd, toen de Romeinen eindelijk besloten, al hunne strijdkrachten aan te wenden om daaraan een eind te maken. Veji was omsloten door een hoogen ringmuur, die — naar men zegt — een omtrek van eeiie geographische mijl had. Door korte zomerveldtochten, waai toe men zich tol dusver bepaald had, kon zulk eene vesting niet veroverd worden; slechts door middel van eene regelmatige belegering, al moest die dan ook vele maanden duren, kon dit doel worden bereikt.
Tot dusver hadden de burgers zonder vergoeding in den krijg gediend, hetwelk bij den korten duur der veldtochten mogelijk geweest was. Doch wanneer de arme plebejers thans maanden lang onder de wapenen moesten blijven, behoorde de staat noodzakelijk voor hun onderhoud te zorgen; het verleenen van soldij aan hel voetvolk was daarvan hel onvermijdelijk gevolg, terwijl de rijke ridders ook in een langdurigen oorlog wel op eigen kosten de wapenen konden voeren.
De oorlog tegen Veji duurde, wanneer wij de overlevering mogen gelooven, tien jaren, van 405 tot 396 v. C. In den eersten tijd weifelde de krijgskans; de Romeinen leden meer dan ééne nederlaag, totdat eene voorspelling hen tot de uiterste krachtsinspanning aanvuurde.
In het jaar 398 bereikte de waterstand in het Albaansche meer zulk eene hoogte, dat het op het punt stond buiten zijne oevers te treden. Dit was in het oog der Romeinen een natuurwonder, hetwelk ongetwijfeld eene gewichtige beteekenis had, want zij meenden in elk verschijnsel der natuur eene waarschuwing der goden te moeten aanschouwen. Bij alle gelegenheden waren zij gewoon om hunne toevlucht te nemen tot de Etruscische wichelaars, doch dit was vanwege den oorlog thans onmogelijk. Groot was de bezorgdheid, hierdoor binnen Rome veroorzaakt, totdat men toevallig vernam, dat een Etruscische haruspex verklaard had, dat het lot van Veji van hel Albaansche meer afhing, dat de stad niet veroverd zou worden, voordat het water uil dit meer was afgeleid. De wichelaar, ten gevolge van eene koene list gevangen genomen, herhaalde zijne voorspelling. Hoe geloovig de Romeinen anders ook waren, thans twijfelden zij toch aan de woorden des Etruscers. Zij besloten, zich elders om raad te wenden, en ondervroegen den Delphischen god; de Pytliia bevestigde de woorden van den wichelaar. Wanneer het water van het meer langs verschillende kanalen uit het bekken wordt afgeleid — zoo



luidde het orakel — dan is Veji verloren; doch laat Rome in dat geval den Delpliischen god niet vergeten.
Met frisschen moed togen de Romeinen aan liet werk. om een gewrocht van waterbouwkunde in het leven te roepen, dat nog heden ten dage onze bewondering gaande maakt. Op eene diepte van 432 voet onder den rand des kraters, waarin liet Albaansche meer ligt, legden zij door de rotsen een kanaal aan, dat 4000 voet lang, zes voet diep en vier voet breed was. Aan het benedeneind van liet kanaal bouwden zij eene gewelfde kamer, die het water van het meer opnemen moest, hetwelk weder door vijf kleinere kanalen naar de vlakte afgevoerd werd.
In ongeloofelijk korten tijd was het werk voltooid; thans kon er omtrent het lot van Veji geen twijfel meer bestaan. Ten einde alle krachten van den staat tot dat doel aan te wenden, werd de beste en kundigste veldheer. Marcus Furius Camillus, tot dictator benoemd. Deze liet de vijandelijke stad terstond weder nauw insluiten en eene mijn graven, die onder de aarde door tot in de vesting voerde. Toen zij gereed was, daalde hij zelf aan het hoofd eener dappere schaar in den donkeren onderaardschen gang af en rukte langs dien weg op Veji aan, terwijl te gelijker tijd het leger van alle kanten een storm op de sterke muren der stad waagde.
De legende verhaalt, dat Camillus, toen hij zich onder den Junotempel bevond, op de plaals waar de mijn uitkwam, hoorde hoe een haruspex den koning der Vejenten aankondigde, dat Juno hem de overwinning schenken zou, die haar het olïerdier zou aanbieden. Op hetzelfde oogenblik sprong Camillus uit den onderaardschen gang te voorschijn, in een ommezien versloeg hij de Vejenten, met eigen hand ofïerde hij den stier en zoo verschafte hij den Romeinen de zegepraal.
Uit den tempel drong de moedige schaar de stad binnen; de Vejenten, te gelijk in hel front en in den rug aangevallen, werden overmand; Veji was veroverd. De inwoners werden tot slaven gemaakt. De Romeinen hadden een nieuw en sterk steunpunt voor hunne macht gewonnen.
Uit Capena en Falerii, twee andere Etruscische steden, waren hulptroepen naar Veji gezonden; bare inwoners moesten dus gestraft worden. Capena werd zonder slag of stoot ingenomen, doch Falerii bood tegenstand en reeds scheen het, dat ook deze stad eerst na eene langdurige belegering ingenomen zou kunnen worden, toen Camillus niet door zijne dapperheid, maar door zijne edelmoedigheid de overwinning behaalde.
De voornaamste inwoners van Falerii hadden de opvoeding van hunne zonen toevertrouwd aan een onderwijzer, die hen in vredestijd buiten de stad placht te leiden, om ben daar met spelen en lichaamsoefeningen bezig te houden. Dit deed hij ook thans. Onder allerlei spelen en gesprekken voerde hij de knapen verder dan gewoonlijk en eindelijk midden in de Romeinsche legerplaats. In de hoop dat hij eene ruime belooning ontvangen zou, trad hij de veldheerstent binnen en sprak: »Ik lever Falerii aan de Romeinen over, door deze knapen, wier vaders de aanzienlijksten der stad zijn, in hunne handen te stellen."
Op het vernemen van deze schandelijke woorden stoof Camillus woedend op. «Niet tot een volk of een veldheer vanuws gelijken zijt gij, schurk, met uw schurkachtig geschenk gekomen," riep hij uit. »Wel bestaattusschen ons en de Falisci geen door eenig menschelijk verdrag gesloten verbond, maar dat verbond, hetwelk de natuur zelf gesloten heeft, beslaat en zal blijven bestaan. Ook de oorlog legt zijne verplichtingen op, even goed als de vrede; wij willen de Falisci bestrijden met Romeinsche kunst, met dapperheid, schansen en wapenen, op deze wijze willen wij overwinnen, maar niet door eene ongehoorde euveldaad."
Camillus voegde de daad bij het woord. Hij beval, dal men den schelm ontkleeden en hem de handen op den rug binden zou. De knapen werden



geroepen; zij werden van roeden voorzien en ontvingen het verlof om den verrader met geeselslagen naar de stad terug te drijven. De knapen lieten zich dit niet tweemaal zeggen, en toen zij op deze wijze binnen Falerii kwamen, liep het volk te hoop om dit zonderlinge schouwspel te zien. De senaat kwam bijeen; al degenen, die vroeger als hun gevoelen hadden te kennen gegeven dat Falerii zich tot liet uiterste verdedigen moest, die den meest onverzoenlijken haat gekoesterd hadden, werden thans overwonnen door de edelmoedigheid van Camillus, toen zij het gebeurde uit den mond der knapen vernamen. Zij begeerden vrede, en deze werd hun door de Romeinen op gunstige voorwaarden toegestaan.
Op die wijze verhaalt Livius ons de verovering van Falerii. Doch we mogen niet. uit het oog verliezen, dat de Romeinen steeds er op uit waren om zulke edelmoedige daden van hunne uitstekende mannen te verhalen waarmede de werkelijkheid niet altijd in overeenstemming is.
Na de onderwerping van Falerii strekte het Romeinsche grondgebied zich ten noorden reeds over een groot deel van zuidelijk Etrurië uit. De macht der republiek was hierdoor binnen korten tijd sterk aangegroeid; de staat had dit voornamelijk aan den dapperen en bekwamen veldheer Camillus te danken.
Deze was trotsch op zijne overwinningen; toen hij na het eindigen van den veldtocht Rome binnentrok, reed hij op een met vier witte paarden bespannen wagen, eene eer, welke alleen aan Jupiter en aan den zonnegod toekwam. Kwetste hij reeds door deze aanmatiging hel volk, nog sterker deed hij dit door zijn eisch, dat elk soldaat het tiende deel van den gemaakten buit zou afslaan, om dit aan het 'orakel van Delphi te wijden. Hij had dit den god beloofd, maar verzuimd het leger te rechter lijd met zijne gelofte bekend te maken. Toen hij thans de tienden van den buit vorderde, hadden de meeste soldaten den geheelen buit als hun eigendom beschouwd en voor een gedeelte reeds verkwist. Later kwam hij zelfs voor den dag mei den eisch. dat ook het tiende deel der waarde van hel veroverde grondgebied den Delphischen god geschonken zou worden. Hierdoor werd het noodig, eene buitengewone belasting van de burgers te hellen en dit veroorzaakte zulk eene verbittering tegen den overwinnaar onder het volk, dat Camillus beschuldigd werd, dat hij den buit van Veji op oneerlijke wijze verduisterd had. Hij kon zich niet ontveinzen, dat zijne veroordeeling onfeilbaar zeker was, hierom verliet hij Rome en ging vrijwillig in ballingschap. Toen hij der ondankbare stad het laatste vaarwel toeriep, bad hij den goden, dat zij zijne medeburgers zouden straffen, opdat deze den balling zouden terugwenschen. Zijn wensch zou spoedig genoeg worden vervuld.
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
De Galliërs en hunne zwerftochten. Het gevecht bij Clusium. De eerste Gallische oorlog. Slag aan de Allia. De Galliërs te Kome. Camillus tot dictator benoemd. De ganzen van het Capitool. Marcus Manlius. Brennus. Vae victis! Camillus, Rome's redder. Herbouw van de stad. Oorlogeu met de naburige volken Nood der plebejers ten gevolge van hunne schulden Marcus Manlius ter dood gebracht. De Licinische wetten. De praetoren. Het ontstaan van nieuwe partijen te Home.
Uit West-Europa waren barbaarsche volksstammen, de Kelten of Galliërs, over de Alpen getrokken en hadden zich in Noord-Italië neergezet. Het waren ruwe, oorlogszuchtige herdersvolken, die ook in de vruchtbare vlakten van



den Po de veeteelt en bovenal liet fokken van zwijnen boven den landbouw verkozen. Dooi- eene onweerstaanbare neiging tot zwerftochten bezield, zonder dat zij bij machte waren om een welgeordenden staat te vormen, trokken de Galliërs roovend en plunderend van land tot land. Zij kenden geene andere orde dan de krijgstucht, alleen in den oorlog bewezen zij hunnen aanvoerders eene onbepaalde gehoorzaamheid.
In hel oog der Ilalfaansche volken waren de Galliërs reeds door hun uiterlijk geduchte vijanden. Terwijl de Romeinen en Grieken gewoon waren het hoofd en de bovenlip te scheren, droegen de Kelten lang, ruig hoofdhaar en lange snorbaarden. Zij hulden hunne reusachtige lichamen in bonte, bestikte kleederen; als sieraad droegen zij een breeden, gouden ring om den hals. Doch wanneer zij ten strijde togen wierpen zij hunne kleederen af en streden zij naakt zonder helm, alleen beschermd door een reusachtig schild. Hunne wapenen bestonden uit een lang zwaard, uil een dolk en eene lans, die alle rijkelijk met goud versierd waren
Volgens de legende, door Livius ons medegedeeld, had de oude koning Ambiatus twee groole krijgsbenden uit de gouw der Bilurigen afgezonden, de eene oost-, de andere zuidwaarts. De laatste beklom onder aanvoering van Bellovesus den kleinen St. Bernard en drong in het Po-dal door, waar zij de stad Mediolanum (Milaan) stichtte; hierop volgde een tweede stam, die Brixia Brescia) en Verona stichtte en thans trokken de Galliërs onafgebroken de Alpen óver naar bet schoone en vruchtbare land, om den Etruscen de ééne plaats na de andere te ontweldigen, totdat zij den geheelen linker Po-oever bezet hadden. Vervolgens drongen zij ook op den rechteroever steeds dieper en dieper door, zoodat de Etruscen en Umbriërs steeds verder teruggedrongen werden. Een Gallische stam, de Bojers, vestigde zich in de tegenwoordige Romagna; eindelijk kwamen ook de Senonen, een nieuwe groote Keltische stam, die zich aan de kusten der Adriatische zee van Riinini tot Ancona nederzette. Met al de vroeger behaalde voordeelen nog niet tevreden, drongen de Galliërs ook in het eigenlijke Etrurië door en bedreigden zij de Etruscisclie stad Clusium. De Clusiners achtten zich tegen den machtigen vijand niet opgewassen; zij smeekten, als eenige uitkomst in den nood.de Romeinen om hulp.
Het kwam den Romeinen bedenkelijk voor, den Clusiners een leger ter hulp te zenden. Zij wilden beproeven, ot zij niet door middel van onderhandelingen hun doel konden bereiken en zonden dus de drie zonen van den Pontifex Maximus Marcus Fabius Ambustus met de Clusiners naar het Gallische kamp, om de vreemdelingen in naam der Romeinen tot den aftocht te bewegen.
De Fabii droegen aan de in het Gallische kamp vereenigde hoofdelingen hunne boodschap voor. "Wij hooren, wel is waar, den naam der Romeinen voor het eerst," antwoordden hun de Galliërs, »doch wij gelooven dat zij dappere mannen zijn, daar de Clusiners in hun nood hulp bij hen gezocht hebben. Wij versmaden den aangeboden vrede niet; wanneer de Clusiners ons, die gebrek aan land hebben, een deel hunner overbodige landerijen afstaan, willen wij vrede sluiten, anders niet." Op de vraag der Romeinen, met welk recht toch de Galliërs land van de rechtmatige eigenaars begeerden en met geweld dreigden, ja wat zij eigenlijk in Etrurië te maken hadden, hernamen de barbaren fier, dat zij in hunne wapenen de bewijzen van hun recht bij zich droegen, dat de wereld aan dappere mannen toebehoorde.
Dewijl de Clusiners zich niet tot eenigen afstand van grondgebied lieten bewegen, kwam het tot een gevecht. De drie Romeinsche gezanten lieten zich door hun strijdlust meesleepen, om tegen alle volkenrecht in daaraan deel te nemen; een hunner doodde zelfs een aanzienlijk Gallisch bevelhebber. Nauwelijks zagen de Galliërs dit, of zij braken bet gevecht af en zonden onmiddellijk oen gezantschap naar Rome. om de uitlevering der mannen te eischen. die. daar zij als gezanten aan den strijd deel hadden genomen, op de schandelijkste wijze het volkenrecht geschonden hadden.



Deze voldoening werd hun geweigerd, de Romeinen benoemden zelfs voor het jaar 390 de drie Fabii tot krijgstribunen. Om wraak te nemen voor zulk eene beleediging rukten de Galliërs tegen Rome op. Zonder een anderen volksstam te beoorlogen, trokken zij onophoudelijk op de Romeisehe grenzen aan. De trotsche Fabii verachtten den barbaarschen vijand zóó diep. dat zij het nauwelijks noodig achtten, maatregelen van tegenweer te nemen. De stad werd niet versterkt en toen zij aan het hoold van een leger den Galliërs te gemoet trokken, droegen zij niet eenmaal zorg dat zij ingeval van nood veilig konden terugtrekken.
Aan de Allia, een riviertje, dat in den Tiber uitloopt, op een afstand van niet meer dan drie geographische mijlen van de poorten van Rome, hadden de Galliërs zich gelegerd. Hier kwam het den 18cn Juli 390 tot een slag. Met onstuimig geweld, het bliksemend zwaard in de vuist, stortten de Galliërs zich als razenden op de Romeinen. Zij wierpen dezen bij den eersten schok overhoop en eer het tol een werkelijken slag kwam, was het Romeinsche leger reeds overwonnen.
In ordeloozë vlucht verstrooiden zich de krijgsbenden; het grootste deel hunner vluchtte over den Tiber naar Veji, het kleinste gedeelte keerde in aller ijl naar Rome terug. De Galliërs waren zelf verbaasd over hunne plotselinge zegepraal, die hun zoo weinig moeite gekost had. Langzaam trokken zij naar Rome, tegen den avond van den volgenden dag kwamen zij voor de stad aan; zij vonden deze geheel van verdedigers ontbloot en de poorten zelfs open. Toen het bericht van de geduchte nederlaag aan de Allia te Rome verbreid werd, maakte zich een onuitsprekelijke schrik van de geheele bevolking meester. De stad te verdedigen was eene volslagen onmogelijkheid; men had gebrek aan alles, vooral aan levensmiddelen. Men wilde ten minste het capitool redden, derwaarts trok al de weerbare manschap, de overige bevolking verspreidde zich in den omtrek. Slechts tachtig der oudste senatoren wilden hunne vaderstad niet verlaten, zij konden niet besluiten, haar ondergang te overleven. Gekleed in hun kostbaarst prachtgewaad plaatsten zij zich op hunne elpenbeenen zetels in de voorportalen hunner huizen, die voor het grootste deel op het Forum lagen, en wachtten hier den vijand af.
Eindelijk drongen de Galliërs de stad binnen; aanvankelijk gingen zij voorzichtig voorwaarts; elk oogenblik vreesden zij overvallen te zullen worden; doch toen zij alle straten doodsch en ledig vonden, drongen zij de verlaten huizen binnen om die uit te plunderen, vervolgens verzamelden zij zich opnieuw en rukten naar het Forum. Hier trof hen een zonderling schouwspel; zij ontwaarden die in de voorportalen hunner huizen zittende grijsaards, welke zij om hun kostbaar gewaad en om den ernst en de waardigheid hunner houding voor godenbeelden aanzagen. Een tijd lang staarden de Galliërs vol verbazing stilzwijgend de eerwaardige gedaanten aan, totdat een hunner aarzelend nadertrad en den langen witten baard van een der senatoren, Marcus Papirius, streelde. Een heftige slag, dien hij met den elpenbeenen staf des grijsaards op het hoofd ontving, leerde hem, dat hij geen levenloos godenbeeld voor zich had. In zijne woede sliet hij den grijsaard neder en nadat deze vermoord was werden ook de overigen, lot den laatste toe, gedood.
Thans verstrooiden de Galliërs zich door het overige gedeelte der stad; zij staken de huizen in brand, na die te hebben uitgeplunderd. Na eenige dagen poogden zij den burg stormenderhand te bemachtigen. Toen zij dapper werden afgeslagen, beslolen zij, het beleg om het Capitool le slaan; de honger zou eindelijk de verdedigers wel lol de overgave dwingen.
Terwijl de bezetting van hel Capitool allengs den geringen voorraad levensmiddelen verteerde, waren de Romeinen buiten de stad niet werkeloos. Camillus, die naar Ardea gevlucht was, wist het volk te bewegen om onder zijne aanvoering eene stroopende bende der Galliërs aan te tasten en het gelukte hem, de overwinning te behalen. Ook de Romeinen, die naar Veji gevlucht



waren, grepen nieuwen moed, nadal zij in meer dan een gevecht de Elruscen, die van de nederlagen der Romeinen partij wilden trekken om in opstand te komen, verslagen hadden. Eindelijk achtten zij zich zelfs opgewassen tegen het Gallische leger, dat het Capitool omsingeld hield, doch alleen wanneer de altijd zegevierende veldheer Camillus hen aanvoerde, wanneer deze uit de ballingschap teruggeroepen en als dictator aan het hoofd des legers geplaatst werd.
Het besluit daartoe kon slechts de senaat nemen, en deze was op het Capitool door de Galliërs ingesloten. Een stoutmoedig jongeling. Pontius Cominius, besloot, door |het leger der vijanden heen te dringen, om aan de in Veji verzamelde Romeinen het senaatsbesluit over te brengen. Hij zwom over den Tiber, beklom onder begunstiging der nachtelijke duisternis de Tarpejische rots, waar deze het steilst was en dus door de Galliërs niet werd bewaakt. Zoo kwam bij in het Capitool. De senaat benoemde Camillus tot dictator, de comitia curiala bekrachtigden het senaatsbesluit, Pontius Cominius verliet het Capitool langs denzelfden weg en bracht de blijde tijding naar Veji terug. Camillus werd geroepen, hij plaatste zich als dictator aan het hoofd van het leger.
Het wel gelukte waagstuk was bijna op het verderf der Romeinen uitgeloopen. De Galliërs hadden het spoor van den koenen jongeling ontdekt. Waar hij opgeklommen was, meenden ook zij te kunnen opklauteren. Op dezelfde plaats beklommen in zekeren nacht Gallische soldaten de rots; niemand bemerkte hen, geen hond blafte, de schildwachten waren ingeslapen, het Capitool was van alle bescherming verstoken, alleen de ganzen van Jnno waakten. In weerwil van het gebrek aan levensmiddelen hadden de Romeinen op het Capitool de heilige vogels toch verschoond, hiervoor bewezen deze dieren thans hunne dankbaarheid. Door hun hevig snateren wekten zij den patriciër Marcus Manlius; deze snelde naar de rots, reeds had een der Galliërs den top bereikt, Manlius wierp den barbaar met zijn schild achterover naar beneden, de overigen moesten insgelijks wijken. Thans maakte Manlius alarm; zijne krijgsmakkers kwamen opdagen; het Capitool was gered. Doch slechts voor een oogenblik, want de levensmiddelen waren bijna geheel en al verteerd. Zou de geheele bezetting niet verhongeren, dan moest zij zich overgeven. Men zond een bode naar het Gallische kamp, de onderhandelingen begonnen.
De Breunus of aanvoerder der Galliërs loonde zich bereid om vrede te sluiten, ook hem was het staken der vijandelijkheden niet ongevallig, want zijne legerbenden hadden veel geleden van de hitte en van besmettelijke ziekten. Wanneer men hem 1000 pond goud gaf, wilde hij Rome verlaten en deze voorwaarde werd door den Romeinschen krijgstribuun Quintus Sulpicius aangenomen. Hij bracht het goud, doch bij het wegen gebruikte de overmoedige aanvoerder der Galliërs eene onjuiste schaal. Toen Sulpicius zich daarover beklaagde, duwde de Galliër hem op hoonenden toon toe: »Vae victis!" »wee den overwonnenen!" Met dat woord wierp hij zijn zwaard met gordel en al nog op de schaal, waarop de gewichten stonden.
Sulpicius moest zich deze vernederende behandeling laten welgevallen. Doch op hetzelfde oogenblik verscheen Camillus aan het hoofd zijns legers, gereed om slag te leveren. Hij verklaarde de geheele overeenkomst voor nietig, daar hij alleen als dictator het recht bad om de onderhandelingen te voeren. Het kwam tot een slag, waarin de Galliërs het onderspit delfden, in overhaaste vlucht moesten zij de puinhoopen van Rome verlaten. Camillus vervolgde hen en bracht hun op den weg naar Gabii zulk eene beslissende, zulk eene bloedige nederlaag toe, dat niet één krijgsman uit de geduchte legermacht der Galliërs in het leven bleef, om aan zijne volksgenooten in den vreemde te verhalen, welke ramp hun leger getrotfen had.
Zóó luidt het verhaal, dat Livius ons van Rome's verovering dooi de Galliërs meedeelt, een verhaal, hetwelk door de Romeinen algemeen als waarheid aangenomen werd; want dezen geloofden gaarne alles wat den roem hunner voorvaderen kon verhoogen. Andere verstrooide berichten leeren ons
Streckfuss. II.



intussclien, dat ouk hier de legende haren invloed heeft doen gelden, dat Rome door de Galliërs veroverd en verwoest werd en dat alleen het aanbieden van eene aanzienlijke geldsom van den kant der Romeinen, wellicht ook het uitbreken van kwaadaardige ziekten in het Gallische leger de vijanden tot den aftocht genoopt heeft.
Rome lag in puin; het volk had weinig lust om zich op dezelfde plaats weer te vestigen; de meeste plebejers spraken den wensch uit om in Veji eene nieuwe stad te stichten. Tegen dit voornemen kwam Camillus krachtig in verzet: hij roemde de heerlijke ligging van Rome op zijne zeven heuvelen; hij spoorde het volk aan om dalgeen. waarvoor zij met zooveel roem gestreden hadden, ook verder te behouden. Een voorteeken. dat voor een wenk der goden gehouden werd, bevestigde zijne woorden. Het volk nam hel besluit dat Rome zou worden herbouwd. Terwijl, namelijk, in den senaat de onderhandelingen over dit punt gevoerd werden, trok eene krijgsbende over het Forum; de hoofdman riep zijnen soldaten toe: «Halt! hier willen we blijven!" Dat was een profetisch woord.
Nadat het besluit genomen was, ging men met zooveel overhaasting bij de uitvoering van dit plan te werk, dat men er niet aan dacht, breede, regelmatige straten te maken. De nieuwe stad werd een chaos van hoekige, nauwe, onregelmatige stegen.
Rome was gered, de stad verrees opnieuw uit hare puinhoopen; doch voordat zij geheel herbouwd was, grepen van alle kanten de naburige volken naar de wapenen, om den door den inval der Galliërs verzwakten staat te beoorlogen. Hoe diep in dien tijd de macht der Romeinen gezonken was, toont ons eene legende, wier geschiedkundige waarde buiten twijfel gering is, doch die ons evenwel groole belangstelling inboezemt, dewijl zij ons leert, dat de republiek ook na den aftocht der Galliërs nog incnigen zwaren kamp voor haar bestaan te voeren had.
Nauwelijks hadden de Galliërs — zoo luidt zij — het Romeinsche grondgebied verlaten, toen de bewoners van Fidenae en Ficulea, twee open landsteden, die onder de opperheerschappij der Romeinen stonden, oogenblikkelijk in opstand kwamen, om hunne vroegere overheerschers te overvallen. In ijlende vlucht verlieten de Romeinsche burgers de stad, waarheen zij ternauwernood waren teruggekeerd, en toen de aanvoerders der vijanden eischten, dat de Romeinen bun een zeker aantal jonkvrouwen uil de edelste geslachten zouden uitleveren, opdat deze hunne echtgenoolen zouden worden, ontzonk de moed den patriciërs zoo geheel, dat zij dien vernederenden eiscli niet durfden afslaan. Reeds stonden zij gereed om hunne dochters den steeds dichter aanrukkenden vijand prijs te geven, toen de list eener slavin hen uit den nood redde.
De senaat zond een aantal slavinnen in de sierlijke kleeding der patricische jonkvrouwen naar het vijandelijke kamp. Hier werd het huwelijksfeest met de edele Romeinsche maagden — daarvoor toch hielden de bedrogenen haar — terstond gevierd. Rij het prachtige, daarop volgende gastmaal geraakten de aanvoerders der vijanden beschonken. Nu gaf op eens éene der slavinnen het afgesproken teeken: de beschonkenen werden door hunne vrouwen op het huwelijksbed overvallen en vermoord.
Al behoort dit verhaal ook tot het rijk der verdichting, zeker is het dat de Volscen, Aeijui en Etruscen van den hachelijken toestand der gehate stad partij poogden te trekken om lichtbehaalde lauweren te plukken, en dat ook de Latijnsche bondgenooten blijken gaven van ontrouw. Tot Rome's geluk vereenigden de vijanden zich niet, zij voerden afzonderlijk oorlog en werden dan ook in de eerstvolgende jaren afzonderlijk verslagen.
Camillus, de groote veldheer, de dictators Titus Quintius Cincinnatus, Aulus Cornelius Cossus en anderen behaalden schitterende overwinningen en herstelden de heerschappij van Rome over de naburige volken.



Ook in eigen boezem hail de republiek in dezen tijd meer dan een Iiefligen kamp te verduren. Een groot deel der plebejers was door den inval der Galliërs in grooten nood geraakt. Hunne huizen in de stad waren verwoest, zij moesten die thans weer opbouwen, doch hiertoe waren kapitalen noodig, welke zij van de rijke patriciërs moesten leenen. De terugbetaling werd hun hoogst moeielijk, ja bijna onmogelijk gemaakt door de onafgebroken oorlogen, gedurende welke zij hunne landerijen niet konden bebouwen en zelfs genoodzaakt waren tot het betalen van drukkende belastingen. De hooge rentestandaard was oorzaak, dal die sommen spoedig tot eene buitensporige hoogte stegen; de ongelukkige schuldenaars werden slachtoffers van de altijd nog even strenge wetten op dit punt en spoedig — zoo verhaalt men — geleken de huizen der rijke patriciërs weer groote kerkers, waarin de om schuld gevangen plebejers versmachtten.
Bijna heeft het den schijn, alsof de patriciërs met opzet juist in dezen tijd hun rijkdom misbruikten om zoo mogelijk vele plebejers van zich afhankelijk te maken, en daardoor misschien weer in het bezit van hunne staalkundige voorrechten te geraken, welke zij in den loop der jaren verloren hadden.
Een der aanzienlijkste patriciërs, hij, wien Rome de redding van het Capilool dankte, Marcus Manlius Capitolinus was hoogst ontevreden over de houding van den adel; de latere, zeer partijdige geschiedschrijvers beweren, dat dit bij hem niet voortvloeide uit medelijden met de plebejers, wier partij hij gekozen had, maar alleen, dewijl hij zich als redder van het Capitool gekrenkt voelde, dat de eer der behaalde zegepralen alleen aan Camillus was te beurt gevallen. Naijver jegens zijn mededinger had hem — volgens hunne voorstelling — tot den vijand der patriciërs en den vriend der plebejers gemaakt.
In het jaar 38o, toen de nood dergenen, die voor hunne schuld gevangen zalen, tot het hoogste toppunt gestegen was, had een voorval plaats, hetwelk aan Marcus Manlius gelegenheid schonk om openlijk zijne ontevredenheid te doen blijken. Livius verhaalt, dat een oud krijgsbevelhebber, die om zijne dapperheid in het hoogste aanzien bij hel volk stond, als gevangene over het Forum naar het huis van zijn schuldeischer gevoerd werd.
Marcus Manlius kwam hem bij dien treurigen gang tegen en dewijl hij den braven krijgsman kende, bood hij terstond aan om de schuld voor hem te betalen. De bevrijde riep in de vervoering zijner dankbaarheid goden en menschen aan, om aan Manlius, den redder van den Romeinschen burgerstand, zijne weldaad te vergelden. Een volkshoop verzamelde zich rondom den krijgsman; deze liet aan de saamgevioeide menigte de lilteekenen der wonden zien, welke hij in den Vejentischen, den Gallischen en andere oorlogen ontvangen had. Hij verhaalde, dat, terwijl hij tegenover den vijand stond, zijn vermogen te gronde was gegaan; dat hij, hoewel hij door de buitensporig hooge renten het geleende kapitaal reeds eenige malen terugbetaald had, toch altijd dezelfde som was schuldig gebleven, zoodat de vreeselijke woeker hem eindelijk geheel in het verderf gestort had. »Dat ik thans vrij ben," riep hij uit, »dank ik alleen aan Marcus Manlius en hein wijd ik daarom voor altijd mijn bloed en mijn leven!"
Het volk juichte de woorden van den ouden krijgsman toe. Marcus Manlius werd van nu af de lieveling der arme plebejers en toen hij zijne weldadigheid niet tot dezen eenen man beperkte, toen hij zijne beste landerijen verkocht, om allengs 400 zijner medeburgers uit de harde gevangenschap van rijke patriciërs te verlossen, werd hij bijna afgodisch vereerd.
Zulk een man was in het oog der rijke patriciërs hoogst gevaarlijk. Men moest hem onschadelijk maken en hiertoe bestond er maar één middel, dat der verdachtmaking. Even als Spurius Maelius in zijnen tijd beschuldigd was, dat hij naar de koninklijke waardigheid streefde, zoo werd diezelfde aanklacht thans tegen Marcus Manlius ingebracht. Door zulk eene aanklacht werden de rijke plebejers, die reeds toen sterk lol de aristocratie overhelden,
12*



van hem vervreemd, de lagere volksklasse konden de patriciërs dan wel naar hunne hand zeiten. De dictator Aulus Cornelius Cossus beschouwde deze zaak als zoo belangrijk, dat hij een oorlog tegen de Volscen, waarin hij juist gewikkeld was, afbrak en naar Rome terugkeerde. Hij daagde Marcus Manlius voor zijn rechterstoel en beschuldigde hem, dat hij zich lasteringen tegen de patriciërs veroorloofd had. De aangeklaagde werd naar de gevangenis gevoerd.
Het volk was zoo ontmoedigd, dat het aan geen tegenstand dacht. Wel treurden de armen, wel trokken zij rouwkleederen aan, wel lieten zij haar en baard ordeloos groeien, wel verzamelden zij zich weeklagend voor de deuren der gevangenis, maar zij deden niets. Zou het volk op den duur rustig blijven? De senaat betwijfelde dit, hij vreesde eene uitbarsting der algemeene ontevredenheid te ongelegener tijd, want bij vernam, dut ouder hel voor de gevangenis verzamelde volk reeds meermalen stoutmoedige redenaars waren opgestaan, die de menigte aanspoorden om de deuren van den kerker met geweld open te breken en den vriend des volks te bevrijden. De senaat besloot daarom toe te geven en de gevangene werd ontslagen.
Door deze onverdiende gevangenschap werd de afkeer, welken Marcus Manlius jegens zijne adellijke standgenooten koesterde, nog meer versterkt. Wellicht dacht hij er thans werkelijk aan, in zijn voordeel van de volksgunst parlij te trekken; wellicht sprak hij zijne gezindheid thans meer onverholen dan vroeger uit, doch uit de berichten, die tot ons gekomen zijn, laat zich dit niet met zekerheid opmaken. Sommigen verhalen, dat Manlius met de hulp des volks het Capitool met gewapenden bezette. Livius daarentegen deelt alleen mede, dat Manlius toebereidselen tot een opstand gemaakt had, dat hij een voorraad van wapenen in zijn huis op hel Capitool bijeen had gebracht en daar nachtelijke bijeenkomsten met zijne partijgangers hield. Of echter ook dit verbaal niet aan overdrijving lijdt, of Marcus Manlius niet als het slachtoffer van den onredelijken haat der patriciërs gevallen is, mag voor het minst twijfelachtig heeten.
Volgens het vervolg van Livius' verhaal werd Manlius op het veld van Mars voor het gericht der centuriënvergadering gebracht. Fier trad hij voor zijne rechters. Terwijl bij wees naar het door hem geredde Capitool, verdedigde hij zich in wegsleepende taal en het volk had in het aangezicht van het Capitool den moed niet om den man te veroordeelen, die daar zulke groote dingen gedaan had.
Om deze reden werd in het Poetelinische woud eene tweede volksvergadering gehouden; waarschijnlijk was dit niet eene vergadering der centuriën, maar der curiën, d. i. eene vergadering des adels, welke zich hier wederrechtelijk tot rechter over den aangeklaagde opwierp.
Ditmaal verkreeg de senaat een vonnis gelijk hij het wenschte: Marcus Manlius werd ter dood veroordeeld. Op dezelfde plaats, waar hij door zijne heldendaad het Capitool gered bad, vond bij een vreeselijken dood; hij werd als schuldig aan hoogverraad van de Tarpejische rots geworpen.
Ook zijne nagedachtenis poogden zijne vijanden te schandvlekken. Zijn huis werd verwoest, terwijl zijne hoogadellijke bloedverwanten besloten, dal niemand uit hun geslacht voortaan meer den naam van den ter dood veroordeelden Marcus voeren zou.
In het jaar 384 was Marcus Manlius vermoord en het volk had den moord lijdelijk aangezien. Dit teeken van zwakheid maakte de patriciërs nog overmoediger en wreeder dan voorheen. De plebejers durfden geen weerstand bieden; hiervan was het gevolg dat de krijgstribunen bijna uitsluitend uit den boezem der patriciërs gekozen werden en ook op de keus der volkstribunen oefenden dezen zulk een invloed uit, dat in het collegie dezer plebejische beambten de meerderheid der leden zich steeds als gedienstige werktuigen van den hoogen adel gedroeg.
Nieuwe kracht ontving de beweging ten gunste der plebejers eerst weder in het jaar 376, door toedoen van twee flinke, aanzienlijke mannen. Gajus



Licinius Stolo en Lucius Sextius, die voor het volk optraden met nieuwe, hoogst belangrijke wetsvoordrachten, welke de vermeerdering van de macht der plebejers ten doel hadden.
De overlevering verhaalt ons, dat Gajus Licinius Stolo, die de dochter van een aanzienlijk patriciër tot vrouw had, door zijne echtgenoot tot het indienen van het door hem voorgedragen wetsvoorstel aangespoord werd. Deze vrouw had namelijk eens een bezoek gebracht bij liare zuster, die met een aanzienlijk patriciër, een der krijgstribunen, gehuwd was. Hier had zij met afgunstig oog de eerbewijzen aanschouwd, welke baar zwager ten deel vielen; haar trots werd hierdoor op zeer gevoelige wijze gekwetst. Van ditoogenblik af hield zij niet op haar echtgenoot met aanzoeken te bestormen, dat hij dezelfde eereblijken ook voor de plebejers verwerven zou.
Wat in dit verhaal waarheid, wat daarin verdichting zij, weten we niet. Gewoonlijk wordt het door de geschiedschrijvers om zijne onwaarschijnlijkheid geheel naar het gebied der fabelen verwezen. Dit komt ons echter vrij gewaagd voor, dewijl we meermalen in de gelegenheid zijn om op te merken, dal groote gebeurtenissen uit kleine, zelfs uit beuzelachtige oorzaken voortkomen. De eerzucht der vrouwen is in vroegere en latere tijden dikwijls de drijfveer voor de handelingen der mannen geweest. Het vervolg der geschiedenis zal ons daarvan meer dan één voorbeeld opleveren.
Al is het dus mogelijk, dat ook Licinius' vrouw den eersten stoot tot de belangrijke wetsvoordrachten van haar echtgenoot gegeven heeft, zeker is het, dat hij die jaren achtereen moedig verdedigde. De wetsvoorstellen, welke Licinius en Sextus indienden, toen /.ij in het jaar 376 v. C. tot volkstribunen verkozen werden, waren de volgende. Het eerste voorstel hield in, dat voortaan géene krijgstribunen met consulaire macht meer verkozen zouden worden, maar0 dat ten "minste één der consuls een plebejer moest zijn, terwijl de plebejers bovendien verkiesbaar zouden zijn als leden van het collegie dei orakelbewaarders, welks ledental tot. tien verhoogd zou worden. Volgens het tweede voorstel zou geen burger het recht hebben om meer dan 100 runderen en 500 schapen op de openbare weide te drijven; van de staatslanderijen zou niemand een grooter stuk dan S00 jugera (morgen) in bezit mogen nemen; de grondeigenaars zouden verplicht zijn om boven hunne voor den landbouw bestemde slaven een aan hunne menigte geëvenredigd aantal vrije arbeiders te gebruiken. Het derde wetsvoorstel bepaalde, dat door terugbetaling van de verschuldigde sommen bij bepaalde termijnen den schuldenaars eenige verlichting aangebracht zou worden, nooit zou het kapitaal door opeenhooping van renten bovenmate mogen aangroeien, want de reeds betaalde renten zouden van het kapitaal moeten worden afgetrokken.
Dit waren wetsvoordrachten van ver reikende strekking. Door het eerste voorstel werd den adel niet alleen het recht op het bekleeden van het consulaat ontroofd, hetwelk hij tot dusver zonder tegenspraak bezeten had, ook in de geestelijke ambten drongen de plebejers zich in, al eischten zij voorshands nog niet, onder de augurs en pontifices te worden opgenomen.
Door het tweede voorstel werd het grondbezit der rijken en machtigen beperkt. door het derde den armen schuldenaars gelegenheid gegeven om hunne schulden te betalen. Deze voorstellen hadden dus niet alleen eene staatkundige, maar ook eene maatschappelijke strekking; de aanneming daarvan stond in het oog der patriciërs met het verlies van hunne macht gelijk. De voorrechten, die hun verder nog overbleven, waren van weinig beteekenis en het liet zich' zelfs aanzien, dat binnen zeer korten tijd ook de rest der privilegiën des adels verdwijnen zou, indien eerst maar de toegang tot het consulaat voor de plebejers was opengesteld.
De adel bezigde dan ook alle mogelijke middelen om de aanneming van deze wetsvoordrachten te verhinderen; voornamelijk bouwde bij zijne hoop op de onderlinge oneenig'neid der plebejers. Reeds hadden zich in den boezem



des volks twee partijen gevormd. De lijken en aanzienlijkste grondeigenaars, die uit oud-adellijke Lalijnsche familiën afstamden, maakten een plebejischen adel uit, die met niet minder trots op de groote massa des volks, op de handwerkslieden, de vrijgelatenen en hunne nakomelingen, neerzagen, dan de patriciërs zelf dit deden.
Voor het eigenlijke volk was hel eene tamelijk onverschillige zaak of het ambt van consul voor de plebejers toegankelijk werd gesteld of niet, de groote menigte begeerde maatschappelijke hervormingen, de voorstellen van Licinius, welke hierop betrekking hadden, werden door haar met blijdschap begroet, maar van het recht op het consulaat zouden de proletariërs gaarne afstand gedaan hebben, dewijl zij zich toch nooit tot die hoogte konden verheffen. Voor de aanzienlijke plebejers daarentegen was juist dat gedeelte der wetgeving, hetwelk de opheffing van de privilegiën der patriciërs betrof, van het hoogste belang, dewijl het voor hen eene bron van macht en aanzien ontsloot.
Op dit verschil van inzicht onder de plebejers bouwden de patriciërs hunne berekening en het gelukte hun werkelijk, gedurende eene reeks van jaren op deze wijze de aanneming van de wetsvoorstellen te vertragen. Zij wisten een deel der volkstribunen voor zich te winnen en dewijl dezen het indienen van de voorstellen in de volksvergaderingen verhinderden, konden die voordrachten niet worden aangenomen.
Door middel van eene omwenteling zouden Licinius en Sextus, steunende op de groote massa des volks, wellicht spoedig hun doel bereikt hebben, maar zij verachtten zulk een middel; langs wettigen weg alleen wilden zij zegevieren, maar van de wet trokken zij dan ook zooveel mogelijk partij. Vijf jaren achtereen beletten zij de benoeming van krijgstribunen en alleen wanneer eenig gevaar van buiten Rome bedreigde, lieten zij hun tegenstand varen, ten einde het welzijn van den staat niet in de waagschaal te stellen. Bij het volk trachtten zij geestdrift voor de nieuwe wetgeving op te wekken, en dit gehikte hun in zulk eene mate. dat zij niet alleen zelf jaarlijks opnieuw tot volkstribunen verkozen werden, maar dat ook het getal der tribunen, die zich door de patriciërs als werktuigen lieten gebruiken, jaarlijks inkromp.
In het jaar 308 waren zij eindelijk zoover gevorderd, dat alle tribunen voor de wetsvoorstellen stemden en dat deze dus aan de stemming der tribus onderworpen konden worden; het benoemen van een dictator was het eenige redmiddel, dal den adel nog overbleef.
De oude Camillus werd tol die waardigheid benoemd, doch ook hij was niet bij machte om tegenover den krachtig zich openbarenden wil des volks iets uit te richten. Hij legde zijn ambt neder, toen hij zag dat hij niet tegen den stroom oproeien kon. Een tweede diclator was evenmin in staat om het volk van zijne eischen te doen afzien.
Thans meenden de patriciërs een nieuw middel te moeten aangrijpen. Zij fluisterden aan de laagste volksklasse in, dat zij bereid waren om de beide belangrijke voorstellen van maatschappelijke strekking aan te nemen, wanneer het eerste verworpen werd. Ook deze list mislukte, want op aansporing der aanzienlijke plebejers vatten Licinius en Sextus alle drie de wetten in een enkel voorstel samen. Zij wilden, dat het volk ze alle drie gezamenlijk aannemen of verwerpen zou.
In het jaar 367 moest de senaat eindelijk besluiten, de wetsvoordrachten goed te keuren. Toch gaf de adel den strijd daartegen niet op: toen Lucius Sextus tot consul gekozen werd, weigerden in de comitia curiata de patriciërs hunne toestemming. Dit was eene onbewimpelde oorlogsverklaring; thans meenden de plebejers in hun recht te zijn, wanneer zij naar de wapenen grepen; de burgeroorlog scheen onvermijdelijk. De oude Camillus maakte zich jegens den staat hoogst verdienstelijk, door de eendracht te herstellen; hij, die anders een onbezweken voorvechter van de belangen des adels was, ried tot toegevendheid, opdat de staat in den ongelukkigen strijd der partijen niet onder zou gaan.



Hoewel de patriciërs zwichtten, poogden zij ten minste te redden wat nog te redden was. Ten einde nog eenige voorrechten te behouden, knoopten zij aan hunne inwilliging de voorwaarde vast, dat voortaan de hoogste rechterlijke macht en de hoogere politie van het consulaat gescheiden zouden worden. Het ambt van praetor werd ingesteld; deze zou de hoogste rechterlijke overheidspersoon zijn, hij zou den beiden consuls ter zijde staan of liever in zekeren zin de derde consul zijn; hem begeleidden 6 lictoren, gelijk ook de consuls te zamen 12 lictoren onder hunne bevelen hadden. Hij zou, evenals de consuls, gekozen worden in de vergadering der curiën, na het houden van de auspiciën en bij hunne afwezigheid als hun plaatsvervanger opireden, terwijl hij eindelijk uit een patricisch geslacht afkomstig moest zijn. Tot uitoefening van de hoo"ere politie had men de curulische aedilitas ingesteld, een ambt, welks waarnemers geroepen waren om de openbare, van staatswege gehouden spelen te leiden, het toezicht te houden over alle openbare gebouwen en wegen,zoolang er geene censors waren, en over het marktwezen, de berbergen enz. een wakend oog te laten gaan en hier de orde te bewaren. Het nieuwe ambt der curulische aedilitas was oorspronkelijk insgelijks alleen voor patriciërs bestemd, doch reeds in liet daarop volgend jaar moesten dezen toegeven, dat het beurtelings door patriciërs en plebejers bekleed werd.
Na een tienjarigen strijd was thans de vrede tusschen de beide standen hersteld. Lucius Sextus, die zoo onvermoeid voor de rechten der plebejers gestreden had, was — gelijk we zooeven verhaalden — in het jaar 366 de eerste plebejische consul. Had Camillus door zijne toegevendheid het werk der verzoening krachtig bevorderd, met het inwijden van een tempel der Eendracht besloot hij op waardige wijze zijne roemvolle loopbaan; in het jaar 36;j sliert hij aan dt; pest, nadat hij zestig jaren lang zijn vaderland gediend had. Zevenmaal was hij krijgstribuun en vijfmaal dictator geweest. De Romeinen noemden hem om zijne groote verdiensten dikwijls den tweeden Romulus.
Nadat de toegang tot het consulaat voor de plebejers was opengesteld, bleven van de hoogste staatsambten alleen de praetuur. de censuur en het priesterschap in het bezit der patriciërs, maar ook van deze voorrechten zouden zij weldra afstand moeten doen. De strijd tegen alle privilegiën van het patriciaat duurde onafgebroken voort; nadat de plebejers zich van een deel daarvan meester gemaakt hadden, rustten zij niet, eer zij zich geheel met hunne bevoorrechte stadgenooten zagen gelijk gesteld. Toch verliep er nog menig jaar, eer zij dit doel bereikten, acht en twintig jaar, voordat de toegang tol het censorsambt voor hen ontsloten werd, 30 jaren voordat zij tot praetor konden benoemd worden en tot het jaar 300 v. C. duurde het, eer zij het recht tot het bekleeden van een priesterlijk ambt verkregen.
Hiermede was, gelijk van zelf spreekt, wel de strijd tusschen de beide standen, maar daarom nog niet de strijd tusschen het volk en den adel beslecht. De patriciërs behielden hun onbuigzamen trots, ook nadat zij de alleenheerschappij in den staat verloren hadden. Zij vormden van nu af eene partij, welke wij — om een woord uit onze dagen te bezigen — het best met de Jonkerpartij in Pruisen kunnen vergelijken. Onophoudelijk spanden zij hunne krachten in om den staat te beheerschen en het volk te onderdrukken. Aan hen sloot de plebejische adel zich aan, die, zoodra hij dezelfde rechten als de patriciërs verkregen had, veel meer met dezen dan met het eigenlijke volk overeenstemde.
De strijd der partijen nam hierdoor te Rome in den loop der tijden eene geheel andere gedaante aan; hij werd geheel van maatschappelijken aard. De oppositie zocht haar steun bij de geringere burgers, boeren en handwerkslieden, bij de vrijgelatenen en hunne nakomelingen, bij de gezamenlijke proletariërs in één woord, en keerde zich tegen die partij, welke voortaan de macht in handen had, tegen den adel zoowel van patricische als van plebejische afkomst.



EEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Het Komeinsche heldentijdvak. De zelfopoffering van Marciis Curtius. Oorlogen met de Galliërs Heldendaad van Titus Manlins Torquatus. Marcus Valerius Corvus. De Samnieten. De eerste Samnietisehe oorlog. Oorlog met de Latijnen. Manlins Torqnatns en zijn zoon. Zelfopoffering van Publius üecius Mus. Lot der overwonnen steden.
Al was de Licinische wetgeving ook niet in staat om üe tweespalt tusschen patriciërs en plebejers eensklaps te doen ophouden. toch had zij de bevestiging van de inwendige macht van den staat ten gevolge. Thans kon Rome al zijne macht tegenover zijne buitenlandsche vijanden ontwikkelen. Plebejers en patriciërs, niet langer door onderlingen naijver van elkaar verwijderd, konden wedijveren in pogingen om den roem en de macht der republiek tegenover buitenlandsche vijanden te handhaven en te vermeerderen.
Evenals dit bij elk volk en in ieder tijdperk het geval is, was de groote menigte des volks steeds geneigd om bij het uitbrengen van hare keus eenige voorliefde te betoonen voor adellijke geboorte, wanneer dat voorrecht met werkelijke verdiensten gepaard ging. De plebejers konden zich dus alleen tot de hoogste staatsambten verhellen, wanneer zij de patriciërs door scherpzinnigheid in de beraadslaging en door dapperheid in den oorlog in de schaduw stelden. Het natuurlijk gevolg der Licinische wetgeving was dus, dat mannen en jongelingen wedijverden, wie zich het meest door roemrijke daden onderscheiden zou, want de plebejers spanden van nu af al.hunne krachten in om de rechten, welke de wet hun toekende, ook waarlijk te genieten, terwijl de patriciërs van hun kant al hun best deden om zich in het bezit der hoogste eerambten te handhaven.
Deze onderlinge wedijver der beide standen van Rome's bevolking maakt het tijdperk, dat op de Licinische welgeving volgt, tot het schitterendste der Romeinsche historie. De geschiedenis heeft ons uit die dagen menigen trek van vaderlandslievende zelfopoflering, van strenge ingetogenheid, van republikeinsche belangeloosheid, van schitterende dapperheid bewaard.
Al is ook menig verhaal uit dezen heldentijd der Romeinen niet vrij van dichterlijke opsiering, al heeft ook de dankbare bewondering van het nageslacht meermalen de daden der helden in het kleed der verdichting gehuld, locli hebben deze verhalen veel grooter waarde dan de legenden uit vroegeren tijd en bijna overal kunnen wij reeds met zekerheid de geschiedkundige waarheid onder het gewaad der verdichting herkennen, al kunnen wij geschiedenis en legende niet volkomen van elkander scheiden.
Wij zullen dit ook niet beproeven, maar onzen lezers de schoone verhalen der ouden, die ze voor zuivere historie aanzagen, mededeelen, zonder ze door kritische operaties van hun bekoorlijk waas te berooven.
Reeds de dagen, die onmiddellijk op de Licinische wetgeving volgden, bieden ons een voorbeeld van zelfopoffering aan, hetwelk ons het fier en mannelijk karakter der patriciërs op het schoonst doet kennen.
Ten gevolge van eene aardbeving, zoo verhaalt men ons, opende zich



eensklaps op het Forum van Rome eene kloof van onpeilbare diepte. Alle pogingen der burgers om haar door het inwerpen van aarde te dempen waren vruchteloos. Het" volk wendde zich tol de goden en ontving van dezen ten antwoord, dat de kloof zich dan eerst sluiten zou, wanneer Rome zijne kostbaarste bezitting daarin wierp.
Wat was de kostbaarste bezitting der Romeinen? Langen tijd was men het hierover oneens, totdat eindelijk een dapper jongeling, de patriciër Marcus Curtius. den burgers toornig toeriep: «Weet gij dan niet. dat de wapenen en de heldenmoed der burgers Rome's kostbaarste bezitting zijn?" Ten einde te toonen, dat hij den wil der goden verstaan had, besloot hij, zijn leven voor zijn vaderland ten otter te brengen. Hij besteeg zijn schoonste strijdros, hing zijne beste wapenrusting om en rende zoo op de kloof toe. Terwijl hij de handen ter aanbidding van de goden in de hoogte hief. stortte hij zich in den afgrond.
De weenende vrouwen, de mannen, die stom waren van bewondering, wierpen hem hunne beste kleinoodiën achterna. De wil der goden was vervuld. De vreeselijke kloof sloot zich boven het lijk van Marcus Curtius.
De eerste oorlogen in den heldentijd golden deels de altijd onrustige Hernicers, die zonder slag of stoot overwonnen werden, deels de machtige Latijnsche stad Tibur, welke insgelijks onderworpen werd, deels de Galliërs. In Boven-Italië hadden zich aanhoudend nieuwe Gallische stammen neergezet. Die roofzieke benden drongen ook thans evenals vroeger naar het zuiden, zij trokken de gewesten van Middel-ïlalië door, overal het spoor van hunne verwoestende tochten achterlatende, en bedreigden eindelijk opnieuw Rome. welks burgers zich tot een bloedigen strijd gedwongen zagen.
In het jaar 361 had een Romeinsch leger zich aan de Ario tegenover de Galliërs neergeslagen; alleen de rivier scheidde de vijandelijke krijgsbenden. De strijd zou niet door een algemeenen slag, maar door een merkwaardig tweegevecht beslist worden. Op de brug. welke over den Anio lag. verscheen een Gallisch krijgsman van reusachtige gestalte; op hoonenden toon eischte hij, dat de dapperste Romein zich met hem meten zou, de uitslag van dat tweegevecht zou dan bewijzen, welk volk hel meest in den oorlog uitblonk.
l)e edelslen der Romeinsche jongelingen zwegen lang. Aan den éénen kant schaamden zij zich om hel tweegevecht te weigeren; aan den anderen kant durfden zij zich niet met den reusachtigen barbaar meten.
Een jong patriciër, Titus Manlius, uit het geslacht van dien Manlius* die eenmaal het Capitool gered had, meldde zich eindelijk bij den dictator aan en verklaarde zich bereid om het tweegevecht met den Galliër aan te gaan.
Titus Manlius bad onder den Romeinschen adel door eene fiere daad zijn naam reeds beroemd gemaakt. Zijn vader, de voormalige dictator Lucius Manlius. was wegens misbruik van macht door den volkstribuun Marcus Pomponius voor het gericht gedaagd. Onder andere beschuldigingen legde de tribuun hem ten laste, dat hij zijn zoon — een jongeling, op wien niemand eene aanmerking wist te maken — tot slavenarbeid vernederde, dat bij hem in het slavenverblijf opgesloten hield en dal alleen, dewijl hij niet vlot ter taal was.
Deze beschuldiging was maar al te gegrond, en het geheele volk hierom tegen den voormaligen dictator lioogsl verbitterd; alleen de jongeling zelf deelde in die verbittering niet. Hij sprong voor zijn vader in de bres. Bezield met dien patricischen trots, waardoor zijn geheele geslacht zich onderscheidde, begaf hij zich op een vroegen morgen, met den dolk onder zijn kleed verborgen, naar het huis van den tribuun, waar hij zich als Titus Manlius, den zoon van Lucius, liet aanmelden. Hij werd terstond bij Pomponius gebracht.
Op zijne verklaring, dat hij den tribuun onder vier oogen spreken moest, verwijderde deze zijne dienaren. Doch nauwelijks waren zij alleen, of Titus Manlius trok den dolk en dreigde den tribuun op staanden voet te doorsteken, wanneer deze niet onder eede beloofde, dat hij geene volksvergadering tot het aanklagen van Lucius Manlius meer bijeenroepen zou. De tribuun zag den



dolk voor zijne oogen flikkeren, hij vreesde, dal de vermetele jongeling zijn woord gestand zou doen en liet zich tot het atleggen van dien schandelijken eed overhalen.
Ofschoon dit waagstuk eene roekelooze schending van de wet moest heeten, verwierf de dader zich hierdoor toch de hoogste achting bij het volk. Men bewonderde den mishandelden zoon. die zich voor zijn vader in de bres stelde, en toen kort daarna de legioenen voor de eerste maal hunne krijgsoversten moesten kiezen, — die tot dusver door de veldheeren benoemd waren, — viel de keus onder anderen ook op Titus Manlius, ofschoon hij zich nog volstrekt geeue verdiensten, noch in oorlogs-, noch in vredestijd verworven had.
Door het tweegevecht met den Gallischen reus aan te nemen betoonde Titus Manlius tegenover den vijand denzelfden fieren moed, dien hij tegenover Pomponius had ten toon gespreid. De dictator nam dit aanbod met blijdschap aan. «Gezegend zij uw heldenmoed, uwe liefde voor vader en vaderland, Titus Manlius! Trek heen en toon met de hulp der goden, dat hij, die den naam van Romein draagt, ook onoverwinnelijk is." Zoo sprak de veldheer volgens Livius' verhaal tot den jongeling.
Titus Manlius werd door zijne makkers bij zijne uitrusting geholpen; hij nam slechts een eenvoudig schild en gordde een kort zwaard om, hetwelk men een Hispanisch zwaard noemde en dal bijzonder geschikt was voor een gevecht van man tegen man. Zoo gewapend en ten strijde gerust trad hij den barbaar te gemoet, die hem bespotte en de tong tegen hem uitstak, dewijl hij den kleinen Romein zonder moeite hoopte te overwinnen.
Beide legers schaarden zich rondom de strijders, om getuigen te zijn van den ongelijken kamp. De reusachtige Galliër in zijne schitterende, bonte kleeren en met zijne met goud versierde wapens scheen den eenvoudigen Romeinschen krijgsman ver in kracht te overtreffen. Maar weldra bleek het, dal de kalme moed van den Romein meer vermocht dan de woeste kracht van den Galliër.
Titus Manlius stiet met zijn schild dat van zijn vijand terug, drong den barbaar dicht op het lijf en, terwijl deze met groote beweging zijn geducht zwaard zonder eenig gevolg de lucht deed doorklieven, dreef de Romein hem zijn wapen in het onderlijf. De Galliër stortte doodelijk gewond ter aarde. Zonder het lichaam van den gesneuvelde verder te mishandelen, nam de overwinnaar hem slechts de halsketen af en hing het met bloed bespalte sieraad als zegeleeken om zijn eigen hals. Juichend haalden de Romeinen hun makker in. onder gelukwenschen en loftuitingen voerden zij hem door het kamp naar den dictator; de bijnaam Torquatus, ketendrager, dien hij en zijne nakomelingen van nu af voerden, werd hem bij deze gelegenheid geschonken.
Dit gevecht besliste het lot des oorlogs. De Galliërs waren door den dood van hun dappersten strijder zoo verslagen, dat zij des nachts hunne legerplaats verlieten en aftrokken. Een dergelijk tweegevecht maakte twaalf jaren later, toen de Galliërs opnieuw bij een hunner rooftochten tegenover de Romeinen stonden, een einde aan den krijg.
Op het Pomptinisch grondgebied lagen de beide vijandelijke legers, eene gunstige gelegenheid afwachtende om een gevecht te leveren.
Ook thans trad weer een Galliër, die zich zoowel door zijne lichaamsgrootte als door zijne wapenrusting onderscheidde, naar voren; hij sloeg met zijne speer op zijn schild en daagde een der Romeinen uit om zich met hem te meten.
Marcus Valerius, een jong krijgstribuun, achtte zich niet minder dan Titus Manlius zulk eene eere waardig. Nadat hij de toestemming van den consul verkregen had, ging hij den Galliër te gemoet. De goden zelf boden den Romein bij dezen strijd hunne hulp aan. Op het oogenblik, dat de kampioenen handgemeen werden, kwam eensklaps eene raaf aanvliegen, die



zich op den helm van Valerius nederzette. Ten hoogste verblijd zag de jonge krijgsman daarin een van den hemel geschonken voorteeken. Gedurende het gansche gevecht bleef de raaf dezelfde plaats innemen; zij verhief zich zelfs op hare vleugelen, pikte den vijand met haar snavel in het aangezicht en in de oogen en wondde hem met hare klauwen.
De Galliër, door den aanblik van het woedende dier verschrikt, vergat met schemerend oog en duizelend hoofd voor een oogenblik zich te verdedigen; in een ommezien was hij door Valerius gedood, hierop verhief de raaf zich in de lucht en vloog oostwaarts heen. Tot dusver hadden de beide legers den zonderlingen strijd zwijgend aanschouwd; doch toen Valerius den gesneuvelden Galliër van zijne wapenrusting wilde berooven, konden de makkers van den verslagene zich niet langer bedwingen. Zij snelden op het lijk toe, ook de Romeinen kwamen tot ondersteuning van Valerius opdagen en zoo ontbrandde er om het lijk een strijd, waaruit zich een bloedige slag ontspon.
De consul Lucius Furius Camillus, de zoon van den beroemden veldheer, riep den Romeinen toe, dat zij het voorbeeld van Valerius moesten volgen *). Op zijn bevel wierpen de krijgers zich met waren heldenmoed op den vijand. De goden streden aan hunne zijde; na een kort en bloedig gevecht gingen de Galliërs op de vlucht en verstrooiden zij zich in het land der Volscen, vervolgens wendden zij zich naar Apulië. Zoo groot waren de verliezen, door hen geleden, dat bet veertig jaren duurde, eer zij zich weder in een gevecht met de Romeinen inlieten.
Het zou ons te ver voeren, indien wij al de oorlogen, welke de Romeinen in dien tijd met de naburige volken voerden, hier breedvoerig wilden verhalen. Uit een geschiedkundig oogpunt zijn zij daarenboven weinig belangrijk. Daarom volsta bier de vermelding, dat de Romeinen overal de zegepraal behaalden, dat zij allengs hunne macht noordwaarts over de zuidelijke deelen van Etrurië en zuidwaarts tot aan Campanië uitbreidden.
Tot eene belangrijker worsteling gaf eerst de botsing met de krijgshaftige en dappere Samnieten aanleiding, met wie de Romeinen bijna tachtig jaren lang een oorlog voerden, die slechts nu en dan voor korten tijd afgebroken werd.
De Samnieten, een dapper, aan den stam der Sabijnep verwant bergvolk, bewoonden een uitgestrekt grondgebied. Zoowel in dit opzicht als ten aanzien van het getal hunner krijgslieden stonden zij ver boven de Romeinen. Zij hadden hunne macht over Reneden-Italië uitgebreid e 1 waren zelfs tot de kuststreken doorgedrongen. Zóó hadden zij ook in het joar 424 de Etruscische kolonie Capua onderworpen. Geheel Campanië bad eindelijk voor hunne wapenen moeten bukken, in onafgebroken oorlogen hadden zij de Grieksche zeesteden van Reneden-Ilalië meestal zegevierend bestreden. De Samnieten waren zóó machtig, dat zij ongetwijfeld zonder slag of stoot de Romeinen en hunne Latijnsche bondgenooten zouden hebben onderworpen, wanneer zij zelf eensgezind waren geweest; doch dit was niet het geval. Slechts vier Samnietische stammen, de Caudiners, Herpiners, Pentrers en Frenlaners vormden eene soort van eedgenootschap.
Deze stammen waren aan de vroegere eenvoudige leefwijze hunner voorvaderen getrouw gebleven en ook van hunne onverschrokken dapperheid niet ontaard. De veroveraars van Capua daarentegen hadden zich in deze weelderige stad aan een verwijfde leefwijze gewend, zoodat zij in alle opzichten van hun stam vervreemd waren. Tusschen hen en de krijgshaftige Samnietische bergvolken bestond dus geene vriendschappelijke betrekking meer; de eersten vreesden zelfs, dat hunne dappere stamverwanten als veroveraars in het vrucht-
*) Marcus Valerius had zich door zijn heldenmoed hooge achting hij de Romeinen verworven. Ofschoon hij eerst drie en twintig jaar oud was, werd hij in het volgend jaar tot consul benoemd. Naar de raaf, die hem in den strijd beschermd had, ontving hij den bijnaam Corvu9.



bare grondgebied hunner stad zouden binnendringen. Voor zulk eene vrees hadden zij ook goede reden, want de Samnieten openbaarden duidelijk genoeg hun voornemen om opnieuw Campanië tot hel tooneel hunner krijgsbedrijven te maken, door Sidicinum, eene stad van noordelijk Campanië, te bedreigen.
De Sidiciners wendden zich om hulp tot de inwoners van Capua, en dewijl deze met recht duchtten, dat na de onderwerping van eerstgenoemde stad hun een dergelijk lot boven het hoofd hing, grepen zij naar de wapenen, om de gevraagde hulp te verleenen. Na een korten, rampspoedigen oorlog wanhoopten de inwoners van Capua aan een gelukkigen uitslag van den strijd; zij zonden een gezantschap naar Rome, ten einde met deze machtige stad een verbond te sluilen. De Romeinen weigerden, dewijl zij met de Samnieten zelf een verbond hadden aangegaan. Alleen dan konden zij Capua beschermen. zoo luidde hun antwoord aan de gezanten, wanneer de stad zich aan de Romeinen onderwierp. De burgers van Capua wilden liever onder de Romeinsche dan onder de Samnielische heerschappij staan: zij verklaarden zich lot onderwerping bereid.
Thans konden de Romeinen van de Samnieten eischen, dal dezen het grondgebied van Capua zouden ontruimen, en toen dit niet geschiedde, begon de oorlog in het jaar 343 v. C.
De consuls Marcus Valerius Corvus en Aulus Cornelius Cossus trokken aan het hoofd van twee legers naar hel zuiden. Valerius Corvus was dezelfde man. die niet de hulp der goden den Gallischen reus overwonnen had. Hoe jong hij ook was, bekleedde hij het ambt van consul reeds ten derden male. Hij had den naam van de voortreffelijkste, de dapperste veldheer te zijn en dat deze roem niet onverdiend was, bewees hij thans door eene schitterende overwinning, welke bij bij den berg Gaurus, in de nabijheid van Cumae, op de Samnieten behaalde.
Niet zoo gelukkig slreed zijn medeconsul, die eene groole strategische fout maakte, daar hij zich door den vijand diep in het gebergte lokken liet. Het Romeinsche leger werd in een eng dal dooi den vijand ingesloten, het was niet in staat verder voorwaarts te dringen; zelfs de terugtocht scheen hoogst gevaarlijk, daar de vijand rondom de hoogte bezet had. In dien hachelijken toesland bood de plebejische krijgstribuun Publius Decius Mus zich aan, om met opoflering van zijn eigen leven het leger te redden. Met IfiOO man bezette hij eene boogie, waar hij den vijand zoolang wilde bezighouden, totdat de consul bel leger teruggevoerd had. Deze 1600 man schenen reddeloos verloren, daar zij aan alle zijden door den overmachtigen vijand omringd waren. Decius voerde zijn heldenplan uil. Een ganschen dag streed hij tot aan den laten avond toe. Het Romeinsche leger was intusschen in de gelegenheid om zonder verlies terug te trekken. en in den nacht voltooide Decius zijn stout waagstuk, door zich met zijne soldalen insgelijks door den vijand heen te slaan en zich weer bij zijne krijgsmakkers aan te sluilen. Op zijn raad tastte de consul de Samnieten, die hierop niel voorbereid waren, onmiddellijk aan; eene schitterende zegepraal was hel gevolg van dezen overval. Aan Publius Decius Mus behoorde de eer van den dag.
Kort daarna sloeg Valerius Corvus bij Suessula de Samnieten opnieuw in een bloedig treilen. Men verhaalt dat niet minder dan 40,000 schilden der gesneuvelde en gevluchte vijanden op het slagveld door de Romeinen werden buit gemaakt.
In weerwil van deze schitterende wapenfeiten lieten de krijgshaftige Samnieten zich niet ontmoedigen. Met onbezweken volharding zetten zij den strijd voort en waarschijnlijk zouden er vele jaren verloopen zijn, eer er een vrede tot stand gekomen ware, zoo niet de Romeinen zelf naar vrede hadden verlangd. Zij werden namelijk bedreigd met een opstand der Latijnsche bondgenooten, terwijl ook juist te dier tijde een deel der Romeinsche troepen om ons onbekende redenen in opstand kwam. Wel gelukte hel Valerius Corvus,



die tol dictator benoemd was, dezen ophand langs minnelijken weg te onderdrukken, maar de Romeinen verkozen toch, nadat de oorlog nog eenigen tijd geduurd had, in het jaar 341 een vrede te sluiten, waarby zij Capua behielden, terwijl de Samnieten de handen vrij kregen om den oorlog tegen de Sidiciners voort te zetten.
De Latijnen waren sinds lang de opperheerschappij der Romeinen moede. De machtige republiek beschouwde de Latijnsche steden niet meer als vrije bondgenooten, maar als onderdanen. Zulk eene verhouding kon niet langer voortduren; zelfstandig grepen de Latijnen naar de wapens om in vereeniging met de Sidiciners, de Canipaniërs, de Yolscen en Auruncers de Romeinen te bestrijden. Te gelijker tijd echter zonden zij een gezantschap naar Rome, om volle gelijkheid van rechten te eischen. Rome zou de hoofdstad van Latium blijven, docli de Latijnen zouden in den vereenigden staat het onbeperkte burgerrecht genieten en de eene helft van den senaat benevens een der consuls uit hun midden verkiezen.
Toen de Latijnsche gezant Lucius Annius deze eischen in den Romeinschen senaat uitsprak, gevoelden de Romeinen zich op de grievendste wijze in hun trots gekwetst. De consul Titus Manlius Torquatus sprong in den hevigsten toorn op, hij riep uit, dat, wanneer de senaat zich zulk eene vernedering liet welgevallen, hij dan eiken Latijn, dien hij in de curie aantrof, met eigen hand nederstooten zou.
De woorden van den dapperen consul misten hunne uitwerking op de senatoren niet. De eisch der Latijnen werd afgeslagen en de goden zelf openbaarden op dit besluit hunne goedkeuring, want Jupiter verkondigde in donder en storm zijn wil. Toen de gezant Annius het raadhuis verliet, viel hij van de trappen, zoodat hij dood of althans bewusteloos weggedragen moest worden.
In den aanvang van het jaar 340 was met het afslaan van den eisch der Latijnen de oorlog verklaard. Du twee uilstekendsle helden der Romeinen, Titus Manlius Torquatus en Publius Decius Mus, die als consuls aan het hoofd der republiek stonden, trokken met hun leger naar Campanië; hier, aan den voet van den Vesuvius, zou de eerste slag geleverd worden. De consuls ontveinsden zich al het hachelijke van den toestand niet. want niet alleen de Latijnen, maar ook de met hen verbonden Volscen, de Campaniërs, die het verbond met Rome moede waren geworden, en de Sidiciners stonden vijandig tegen de Romeinen over. De hoogste voorzichtigheid moest dus worden in aclit genomen en de consuls hadden daarom het bevel uitgevaardigd, dat geen Romein een afzonderlijk gevecht met den vijand mocht aangaan; zij vreesden namelijk, dat zij op die wijze vroeger dan hun wenschelijk toescheen tot het leveren van een slag zouden genoopt worden.
In weerwil van dit bevel liet de zoon des consuls, Manlius, zich toch verleiden om bij het doen van eene vei kenning het gebod zijns vaders te overtreden. Door een hem bekenden Latijn tot een tweegevecht uitgedaagd, doodde hij zijn vijand, keerde met de buitgemaakte wapenrusting en door zijne juichende krijgsmakkers begeleid in triumf naar de legerplaats terug en legde den behaalden buit in de veldheerstent aan de voeten van zijn vader neder. Streng en koud keerde Manlius Torquatus zijn zoon den rug toe en gaf terstond bevel dat het leger aan zou treden. «Dewijl gij, Titus Manlius", zoo sprak hij voor het front des legers zijn zoon toe, »noch het bevel der consuls gehoorzaamd, noch het gezag uws vaders geëerbiedigd en tegen ons verbod en buiten het gelid een gevecht met den vijand aangegaan hebt; dewijl gij de krijgstucht, welke tot heden de bron van Rome's overwicht in den strijd heeft uitgemaakt, geschonden en mij in de noodzakelijkheid gebracht hebt om óf den slaat óf mijne geliefden te verzaken, zoo zal ik u tot een treurig, maar voor het vervolg heilzaam voorbeeld stellen. Wel pleit mijne natuurlijke liefde tot mijne kinderen, wel pleit dit bewijs uwer dapperheid, die zich door het bedriegelijk droombeeld der eer begoochelen liet, in uw voordeel; doch dewijl



de bevelen der consuls, ingeval gij ongestraft bleefl, voor altoos krachteloos zouden zijn, zoo zult gij zelf niet weigeren, indien althans een droppel van mijn bloed door uwe aderen vloeit, de krijgstucht, welke door uwe schuld geschonden is, door uwe straf te herstellen. Ga, lictor, bind hem aan den paal!"
Met killen schrik hoorden de Romeinsche krijgslieden het vreeselijk bevel aan. Allen zwegen. Met diepe droefheid aanschouwden zij het, hoe de lictor in hunne tegenwoordigheid den dapperen jongeling het hoofd afhieuw. Toen het bloed uil den romp stroomde, ging er uit de gelederen der soldaten een luid klaaggeschrei op; zij verwenschten den consul, zij bedekten het lijk des jongelings met de buitgemaakte wapenrusting, droegen het op de eervolste wijze ten grave en verbrandden het op den brandstapel even buiten de legerplaats. Van nu af werden, gelijk Livius ons verhaalt, voorbeelden van hardvochtigheid, uit gehechtheid aan de wet geboren, Manlische bevelen genoemd.
De vreeselijke straf, door Manlius aan zijn zoon voltrokken, droeg hare vruchten; met de stiptste gehoorzaamheid volgden van nu af de soldaten elk bevel der legerhoofden op.
Had de patriciër Manlius Torquatus door het ter dood brengen van zijn zoon aan het leger een schitterend voorbeeld van zelfopofferende vaderlandsliefde gegeven, de plebejer Decius Mus gedroeg zich niet minder edel. Ten einde den Romeinen de zegepraal te verschaffen, bracht hij vrijwillig zijn leven ten offer. Volgens de overlevering hadden de beide consuls te gelijk gedroomd, dat in den slag, die geleverd zou worden, dat leger de overwinning behalen zou, welks aanvoerder als offer aan de onderaardsche goden zou vallen. De consuls deden elkander dus de gelofte, dat hij, wiens benden in het gevecht het eerst zouden wijken, als olfer vallen zou.
Dit lot trof den consul Decius; hij riep derhalve den opperpriester en eischte van dezen, dat hij hem ten dood zou wijden. Op de gebruikelijke wijze werd Decius aan de goden der onderwereld gewijd. Nu slingerde hij zich op zijn paard en sprong midden onder de vijanden. Als eene bovenaardsche verschijning, die van den hemel gezonden was, ten zoen voor den toorn der goden, om hel verderf van het hoofd der zijnen af te wenden en op den vijand over te brengen, werd hij door de Latijnen beschouwd. Hunne gelederen raakten in verwarring, overal weken en sidderden de soldaten, totdat de moedige veldheer eindelijk, door lallooze speren doorboord, nederstortte.
De ontmoedigde vijanden durfden niet langer tegenstand bieden, toen de Romeinen zich met onbeteugelde woede op hen wierpen. Na een bloedigen strijd was de slag ten voordeele van Rome beslist, nauwelijks een vierde deel der Latijnen ontkwam aan de slachting.
Na eene tweede overwinning, door de Romeinen kort daarna behaald, spatte het Latijnsche bondgenootschap uiteen, zijne macht was gebroken. Nog twee jaren duurde de oorlog voort, docli toen waren de Latijnen ook geheel overwonnen; een deel hunner werd gedwongen zich op Romeinsch grondgebied neer te zetten. De overigen bleven aan Rome's macht onderworpen en een dergelijk lot trof de Hernicers, Aequi en Volscen, die van nu af onder den titel van bondgenooten van de republiek afhankelijk waren; zij moesten het oppergezag der Romeinen erkennen, hulptroepen in den oorlog leveren en schatting betalen. De behandeling, door de bondgenooten ondergaan, was, evenals hunne rechten, zeer verschillend. Eenige steden, zooals Aricia, Pedum en andere ontvingen het zoogenaamde Latijnsche recht; hare inwoners waren bevoegd, wanneer zij, na zekere voorwaarden vervuld te hebben, zich naar Rome begaven en daar hunne namen op de lijsten der Romeinsche burgers lieten plaatsen, in de comitia mee te stemmen. Deze steden hadden een zelfstandig bestuur en mochten hare eigene overheidspersonen kiezen. Andere steden werden tot municipia vernederd; deze hadden wel insgelijks een zelfstandig staatsbestuur, maar hare inwoners waren in den regel van het volledige



Romeinsche burgerrecht verstoken; ze mochten zich te Home nederzetten en hadden dan alle plichten van een Romeinsch burger te vervullen, gelijk zij ook in de voorrechten der burgers deelden, doch zij bezaten geen kiesrecht en konden evenmin tot openbare ambten benoemd worden. In de municipia was meestal aan een Romeinsch prefect de taak opgedragen om recht te spreken volgens de Romeinsche wetten; in dat geval werden die municipia praefecturen genaamd *).
Andere steden werden tot volkplantingen gemaakt. De Romeinsche koloniën onderscheidden zich van de Grieksche in dit opzicht, dat ze geene nieuwgestichte, maar oude sleden waren, waarheen de Romeinen een zeker aantal hunner burgers èn als bezetting èn als kiem eener nieuwe burgerij overbrachten. De kolonisten ontvingen het derde gedeelte van het geheele grondgebied van zulk eene stad; meestal werden zij uit de arme burgers van Rome gekozen. Wanneer zij naar Rome terugkeerden, ontvingen zij hun volle burgerrecht terug. Voor het overige was het bestuur der koloniën geheel op de leest van dat der municipia geschoeid. Hare aanzienlijkste burgers waren steeds in den senaat tegenwoordig, om daar de rechten der volkplantingen te handhaven. De koloniën waren geheel van de hoofdstad afhankelijk en door haar belang op het nauwst daarmede verbonden.
Ten einde voor het vervolg het vormen van een hondgenootschap der Latijnsche steden onmogelijk te maken, werd aan hare inwoners het recht om huwelijken tusschen de burgers van verschillende steden te sluiten en om in eene andere stad dan die hunner inwoning eigendom te verwerven, ontnomen. Hierdoor stond elke stad op zich zelf en was de eene zoowel als de andere geheel onderworpen aan Rome's oppermacht.
TWEE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Tweede Samnietische oorlog. Lucius Papirius Cursor en Quintns I'abius Rullianus. De list van Pontins. De Romeinen in de Caudinische passen. De raad van Herennius. Vernedering door het Romeinsche leger ondergaan. Nieuwe krijgstoerustingen. Trouweloosheid der Romeinen. l)e oorlog met de Etruscen. Overwinning door de Romeinen behaald. Einde van den oorlog. Derde Samnietische oorlog. Heldendood van den tweeden Decius Mus. Pontius ter dood gebracht Manius Curius Dentatus. De Sabijnsche oorlog. Publius Cornelius Dolabella en zijne gevechten met de Etruscen en Galliërs.
De vrede tusschen de Romeinen en Samnieten kon niet van langen duur zijn. Beide volken streefden naar hel bezit der opperheerschappij in Italië, beide waren aanhoudend strijdvaardig en eene aanleiding, die den oorlog opnieuw ontbranden deed. zou zich niet laten wachten. De stichting van eene Romeinsche volkplanting te Fregellae, eene Volscische, vroeger door de Samnieten verwoeste stad, die tot eene Romeinsche grensvesting bestemd was, gepaard met een twist tusschen de Romeinen en de met de Samnieten verbonden stad Palaeopolis, de zusterstad van Neapolis, welke later hiermede geheel samensmolt, was de vonk, die in het jaar 326 de sinds lang opeengehoopte brandstof ontvlammen deed.
De dikwijls weinig geloofwaardige bijzonderheden van dezen krijg behooren
*) Op dit punt heerscht onder de geschiedvorschers nog groot verschil van gevoelen.



in eene bijzondere geschiedenis der Romeinen te huis. Wij moeien ons bepalen lot hel mededeelen van de belangrijkste gebeurtenissen, vooral van die, waaruit wij het karakter van het Romeinsche volk in dien tijd het besl kunnen leeren kennen.
Ten einde den oorlog zoo krachtig mogelijk te kunnen voeren, hadden de Romeinen de dictatuur opgedragen aan een veldheer van beproefde bekwaamheid en heldenmoed, aan den patriciër Lucius Papirius Cursor.
Papirius behoorde geheel en al tol het ras der oude patriciërs. Hij was een echt Romein, streng tot overdrijvens toe, een vriend van oude gewoonten, die elke nieuwigheid met wantrouwen beschouwde. Zoowel van zich zelf als van allen die hem omringden, eischte hij de grootst mogelijke krachtsinspanning; in den oorlog was hij zoowel bij de gemeene soldaten als bij de aanvoerders op de meest onbepaalde en slipte gehoorzaamheid gesteld. Meer dan éene anekdote is van hem bewaard, waarin zijn karakter duidelijk aan hel licht komt. Toen de ridders op zekeren tijd, nadat zij zich door dappere daden onderscheiden hadden, hem verzochten, dat hij wat minder streng op hel waarnemen van hun dienst lelten zou, antwoordde hij hun: «Welaan, dal zal geschieden; gij zuil voorlaan niet langer verplicht zijn uwen paarden den hals te streelen, als gij afstijgt."
Een andermaal ontbood bij den praetor van Praeneste voor zich, dewijl deze in den strijd zijn plicht niet naar behooren gedaan had. De lictor, die in de nabijheid stond, ontving van Papirius bevel zijne bijl gereed te houden. De praetor dacht niet anders dan dal het doodvonnis onverwijld aan hem voltrokken zou worden. Sidderend stond hij voor den machtigen man. Doch deze zeide heel bedaard tot den lictor: »Houw dezen wortel hier af, die mij hindert." Vervolgens keerde hij zwijgend den praetor den rug toe, nadat hij hem als eenige straf een oogenblik van doodsangst had laten doorleven.
Een man van geheel anderen stempel dan de dictator was diens magister equilum, de door hem benoemde bevelhebber der ruiterij Quintus Fabius Rullianus, een dapper en eerzuchtig jong man, die maar al te geneigd was om de banden, door overoude gewoonte hem aangelegd, te verscheuren en met al de onberadenheid van het genie zijn eigen weg te gaan.
Het Romeinsche leger lag in Neapolis, terwijl de vijand niet ver van de stad zijn kamp opgeslagen had. Papirius Cursor achtte zich verplicht naar Rome terug te keeren, ten einde daar de priesters Ie ondervragen, dewijl ongunstige voorteekens een ongelukkigen alloop van den oorlog voorspelden. Rij'zijn vertrek gebood hij zijn magister equilum, gedurende zijne afwezigheid zich in geen geval met een gevecht in te laten.
Dat was een lastig verbod voor den jongen, eerzuchtigen krijgsman, en toen nu de Samnieten hem beschimpten, dewijl zij waanden dat zij toch geen aanval behoefden te duchten, liet hij zich verleiden tot het leveren van een slag. Hij behaalde eene schitterende overwinning.
Fabius kende den dictator zeer goed. Hij wist, dat deze om de behaalde zegepraal de ongehoorzaamheid van zijn onderbevelhebber niet door de vingers zou zien. Daarom zond hij in aller ijl het bericht van de behaalde overwinning niet aan den dictator zelf, maar aan den senaat, terwijl hij te gelijker tijd er op bedacht was het leger, hetwelk hij met zulk een gelukkigen uitslag aangevoerd had, voor zich te winnen, ten einde in zijne soldaten een steun tegenover den strengen opperbevelhebber te bezitten.
Hij had zich niet bedrogen. Toen Papirius het bericht van den tegen zijn wil geleverden slag ontving, snelde hij terstond naar het kamp terug en riep hier het leger samen. Volgens Livius' verhaal liet hij eerst door een heraut stilte gebieden; vervolgens gebood hij den bevelhebber der ruiterij, voor zijn rechterstoel te verschijnen. »Heb ik u niet verboden, u in mijne afwezigheid met den vijand in te laten?" beet de dictator hem toe. »Gij hebt, met mijn bevel spottend, bij onzekere voorteekens, in strijd met de



gewoonte, met de tucht der voorvaderen en met den wenk der goden, het "ewaaod den vijand Ie bestrijden. Treed nader, lictor! Met tooi nig gelaat beval bij den lictor, dat hij den magister equitum ontkleeden en de roeden om hem te oeeselen. zoowel als de bijl om hem Ie onthoofden, gereed houden zou.
Fabius riep de bescherming der soldaten in. Reeds grepen de lictoren hem aan reeds rukten zij aan zijn gewaad, loen hij zich eensklaps losscheurde en bij de soldaten eene schuilplaats zocht. Dezen smeekten nu eens 111 de hevigste spanning den dictator, dat hij hun geliefden aanvoerder sparen zou, dan weer sloegen zij een dreigenden toon aan. »Met hem , verklaarden zij, «worden ook wij zeil veroordeeld". .
De spanning was zoo groot, dal in het leger een oproer dreigde uil te barsten. Ook de onderbevelhebbers wendden zich tot den dictator en waar schuwden hem. dat hij het niet tot het uiterste moest laten komen. Maar alle smeekingen en redeneeringen waren vruchteloos. Papirius Cursor bleet op zijn stuk staan en hij zou zijn voornemen zeker volvoerd hebben, wanneer de soldaten hun overste niet in hunne bescherming hadden genomen en hem bij zijne vlucht de behulpzame hand hadden geboden.
Fabius verliet heimelijk de legerplaats en begaf zich naar Rome. Op raad van zijn vader Marcus Fabius, die reeds driemaal consul en eens ook dictator was geweest, riep hij den senaat bijeen en beklaagde hij zich over de wreedheid van den dictator. Doch terwijl hij nog sprak hoorde men eensklaps het gedruiscli. door de lictoren veroorzaakt, die onder de menigte plaats maakten
voor den dictator. „ ....
Papirius Cursor was den vluchteling achternagesneld. Nauwelijks was hij in den senaat binnengetreden, of hij beval den lictoren, fabius te grijpen. Tevergeefs poogden de senatoren zijn toorn te stillen, de vader van fabius was alleen in staat zijn zoon te redden, door een beroep op liet volk te doen. »lk daag u", riep hij den dictator toe, «die u boven de uitspraak van uw leger, boven de uitspraak van den senaat verheft, voor dezen rechter, den eenigen, wiens macht boven uwe dictatuur verheven is!
Hij spoedde zich met zijn zoon uit het raadhuis naar de volksvergauei ing en smeekte de burgers op dringenden toon, dat ze zijn zoon, den met roem gekroonden overwinnaar, tegen de woede des dictators zouden beschermen. Nog altijd bleef Papirius Cursor onvermurwbaar. Hij herinnerde het volk. noe noodzakelijk de krijgstucht voor het leger was; was zij eenmaa stratleloos overtreden, dan zou in het vervolg geen gemeen soldaat zijn hoofdman, geen hoofdman den krijgstribuun, geen krijgstribuun den onderbevelhebber, geen overste der ruiterij den dictator gehoorzamen. »Op uwe hoofden, volkstribunen!" sprak hij ernstig en met nadruk, «laad ik de gevolgen, welke uil het verachten van de krijgstucht door Quintus Fabius zullen voortvloeien .
De tribunen verkeerden in groole verlegenheid; zij wisten niet, ot zij zien naar het rechtmatig verlangen van den dictator dan wel naar den wensch des volks zouden schikken, hetwelk voor Fabius partij trok; ook zij namen hunne toevlucht tot smeekingen en toen nu ook het volk niet op de uitoefening van zijn recht staan bleef, maar evenzeer om genade vroeg, toen fabius zelt en zijn vader zich aan de voeten des dictators wierpen, toen gebood Papirius Cursor stilte en sprak: «Heil u, Romeinen, de krijgstucht heeft gezegevierd. Quintus Fabius wordt niet vrijgesproken, maar ik schenk hem, nadat Inj als schuldige veroordeeld is, aan het Romeinsche volk terug, hetwelk dooi ?meeken, en niet op grond van eenig vermeend recht voor hem inde bres springt . Met deze verklaring verliet hij de volksvergadering, met blijdschap door den senaat, met nog levendiger toejuiching door liet volk begroet.
Livius verhaalt, dat na deze uitspraak de krijgstucht nog beter in acht genomen werd dan na de treurige terechtstelling van den jongen Manlius.
Nadat Papirius Cursor naar het leger teruggekeerd was, behaalde Inj op de Samnieten spoedig eene overwinning, welke dezen dwong om den vrede
Stkkckfuss. I]. ^



af te smeeken. De senaat stond dit verzoek echter niet toe. Slechts een wapenstilstand voor den tijd van een jaar werd gesloten. Terstond hierop ontbrandde de oorlog opnieuw; Quintus Fabius Rullianus, die lot consul verkozen was, voerde dien met zeer gelukkigen uitslag.
Hoe dikwijls de Samnieten ook geslagen waren, toch verloren zij nooit den moed; zij zetten den strijd voor hunne vrijheid met onwrikbare volharding voort. In het jaar 321 hadden zij het geluk een veldheer aan hun hoofd te zien, die hen met evenveel beleid als heldenmoed aanvoerde. Gajus Pontius, de zoon van Herennius, behaalde weldra eene schitterende overwinning Door eene lijn gesponnen list wist hij de consuls Spurius Postumius en Titus \iturius te verschalken; hij bracht hen namelijk in den waan, dat hij de belangrijke Apulische stad Luceria belegerde, terwijl zijn leger inderdaad bij de Samnielische stad Caudium stond.
Hij had alle mogelijke voorzorgen genomen, opdat de consuls niets van zijne nabijheid zouden bespeuren; tien zijner soldaten zond hij achtereenvolgens als herders verkleed uit, met het bevel zich door de Romeinen te lalen°"evangen nemen. Allen verhaalden eenstemmig, dat de geheele Samnietische krijgsmacht voor Luceria in Apulië lag en dat deze stad zich weldra zou moeten overgeven.
Het was voor de Romeinen van het hoogste belang, Luceria te ontzetten. De consuls snelden de stad derhalve te hulp en kozen daartoe den naasten weg, dien, welke door de Caudinisclie bergpassen voerde, en waarde Romeinen reeds eenmaal in dreigend gevaar hadden verkeerd (zie blz. I88i.
Volgens de beschrijving van Livius bestond de weg, welken de Romeinen moesten volgen, uit twee nauwe, diepe, dichtbegroeide passen, die door eene rechts en links voortloopende bergketen met elkaar verbonden waren. Tusschen deze beide bergketens lag in hel midden eene vlakte van tamelijke uitgestrektheid. Om die vlakte te bereiken, moest men den voorsten pas dóórtrekken en dan ót langs denzelfden weg terugkeeren, óf, indien men verder wilde gaan, door den tweeden, nog smaller en lastiger pas voorwaarts dringen.
Toen de Romeinen langs den eersten hollen weg in de vlakte waren afgedaald, en nu op den volgenden bergpas aanrukten, zagen zij dezen door eene versperring ontoegankelijk gemaakt; geduchte rotsblokken vulden den weg. Nauwelijks begrepen zij, dat hier eene list des vijands in het spel was, of zij ontdekten op de omliggende hoogten gewapende mannen. In aller ijl wilden zij terugkeeren, doch thans zagen zij zich ook den toegang tot den eersten pas door eene ijlings opgeworpen versperring en door gewapenden ontzegd.
Zij waren gevangen, gelijk een vogel in een knip, en met ontzetting zagen de consuls dat het leger verloren was. De schrik verlamde de leden der anders zoo dappere mannen, want uit deze gevangenis voerde geen enkele weg. De soldalen waren niet in staat de steile bergen te beklimmen, en met een handvol volks konden de Samnieten de beide passen tegen een geheel leger verdedigen. Slechts ééne kans op redding bestond er; men moest met de vijanden in onderhandeling treden. Pontius had zijn doel spoediger en meer volkomen bereikt dan hij zelf zich had durven voorstellen. Hij hield met zijne onderbevelhebbers een krijgsraad, maar het onverwachte van het door hen behaalde voordeel bracht hen in verwarring, men besloot dus, dal Pontius zijn wijzen vader, den ouden Herennius, door middel van een brief vragen zou, wat dezen den Samnieten aanried.
Herennius had zich sedert lang van het oorlogstooneel teruggetrokken; doch zijne helderheid van geest en scherpzinnigheid waren niet verzwakt. Hij gaf den bode, door zijn zoon hem toegezonden, den raad, dat Pontius de Romeinen moest laten aftrekken zonder hun één haar te krenken. Zulk een raad kwam den bevelhebber zóó vreemd voor, dat deze denzelfden bode nog eens naar zijn vader zond. Thans ried de grijsaard aan, alle Romeinen tot



d(Mi laatsteu iiihii toe neer te houwen. De Samnieten wisten deze heide, elkandi-i zoo geheel tegensprekende antwoorden niet te rijmen. Zij verzochten Ilerennius dus, in persoon den krijgsraad bij te wonen. Dit geschiedde. Thans verklaarde de oude man, dat zij door liet volgen van zijn eerste voorstel, hetwelk hij voor het beste hield, voor altijd vrede en vriendschap met de Romeinen, het machtigste volk van den omtrek, zouden sluiten. Wilden de Samnieten dit echter niet, dan moesten zij het tweede voorstel aannemen. Hierdoor toch zouden de Romeinen zóó verzwakt worden, dat meer dan één menschenleeftiju zou voorbijgaan, eer zij weder aan een oorlog konden denken, hen middelweg bestond er niet; in elk ander geval zouden de Romeinen niet rusten, voordat zij voor de geleden nederlaag wraak genomen hadden.
Pontius kon niet besluiten den raad zijns vaders op te volgen. loen de Romeinen zich lot hem wendden, om met hem over den vrede te onderhandelen, eischte hij, dat zij zich bij een plechtig bezworen verdrag verbinden zouden om alle plaatsen, welke zij op de Samnieten veroverd hadden, weer te ontruimen en voor het vervolg een onafgebroken en billijken vrede te bewaren. 000 ridders moesten als gijzelaars voor liet bewaren van den vrede aan Pontius worden uitgeleverd, het gansche leger moest de wapens nederleggen en als overwonnen onder liet juk doorgaan, om zóó naar Home letug te Wee re n.
De consuls, die in persoon de onderhandelingen met Pontius voerden, moesten deze voorwaarden, hoe vernederend ook, wel aannemen, indien zij niet het gelieele leger aan vernietiging wilden prijsgeven. Toen de Romeinsche soldaten vernamen, welk lot hen wachtte, geraakten zij van woede buiten zich zelf; ter nauwernood konden de consuls zich tegen hunne mishandeling beveiligen. Eindelijk was het noodlottige uur der vernedering daar. De Romeinen moesten ongewapend, met één enkel kleed aan het Jijt, het dal verlaten. De gijzelaars werden in handen der overwinnaars gesteld, den consuls werd het veldheersgewaad uitgetrokken; halt naakt moesten zij het eerst onder het smadelijke juk doorgaan. De legioenen volgden hen. In het rond stonden de gewapende vijanden, die de overwonnenen hoonden en bespotten. Eenigen dezer laatsten, die meteen vergramden blik de overwinnaars aankeken, moesten deze vermetelheid met den dood boeten. Het onteerde leger keeide naar Capua terug, waar het door de bondgenooten op de vriendelijkste wijze werd ontvangen. Zij zonden den consuls nieuwe onderscheidiiigsteekenen en bovendien levensmiddelen in overvloed voor de soldaten. Rij den intocht in Capua ging de gansche senaat aan hel hoofd des volks het leger te gemoet. Toch waren al deze vriendschapsblijken niet in staat den Romeinen een enkel vriendelijk woord le ontlokken. Zij konden niet eens bewerken, dat de vernederden de oogen opsloegen; zoo diep schaamden dezen zich over hunne nederlaag. Toen zij den tocht naar Rome vervolgden, deden de edelen van Capua hen tot aan de grenzen van Campanië uitgeleide; in de diepste stilte bewoog de lange stoet zich voorwaarts. De Capuanen meenden, dat de tiere Romeinsche geest bij de overwonnenen uitgebluscht was, dat zij met hunne wapenen ook den moed hadden verloren, ja dat de Samnieten voor altijd de overwinning behaald hadden, door de Romeinen van hun zelfvertrouwen en hun heldenmoed te berooven Gingen zij niet daarheen, alsof zij op hun nek noir liet juk droegen, waaronder zij doorgetrokken waren? — Slechts een van Capua's inwoners wierp een scherper blik in de toekomst; hij zag in het zwijgen en de neergeslagen blikken der Romeinen slechts een blijk van hun inwendigen wrok, dien zij spoedig genoeg aan de Samnieten zouden koelen. De uitkomst zou bewijzen, dal hij juist had gezien.
Het bericht van de vernedering, door het leger ondergaan, was spoedig tot Rome doorgedrongen en verwekte onder het volk eene heftige beroeung. Zonder dat vanwege de overheid eenig bevel was uitgevaardigd, trokken de burgers rouwkleederen aan; de winkels op de markt werden gesloten, de rechts-
° 13*



zaken werden geschorst, mannen en vrouwen legden alle versierselen af. Mei huivering verbeidde men de terugkomst des legers.
Toen de soldaten voor Rome aankwamen, trokken zij in den laten avond de stad binnen; zij durfden zich niet in het openbaar vertoonen, maar verborgen zich in hunne huizen; niet één hunner zette den volgenden dag een voet op de markt of op de straat. Ook de consuls trokken zich in hunne woning terug, zij onthielden zich van alle staatszaken en legden hun ambt neder. In hunne plaats werden de beide beproefde veldheeren Quintius Publilius Philo en Lucius Papirius Cursor verkozen.
De consuls riepen den senaat bijeen, ten einde eene beslissing te nemen omtrent het Caudinisch verdrag. Publilius riep in de eerste plaats den voormaligen consul op 0111 het woord te voeren: «Spurius Postumius, spreek!" Met denzelfden blik waarmee hij onder het juk doorgegaan was, zoo verhaalt ons Livius, stond deze op. »Ik weet wel, consuls", — sprak hij — «dat het eene schande en geene eer voor mij is, dat ik het eerst opgeroepen word om te spreken, ik moet hier het woord voeren niet als senator, maar als de man, die zoowel van het ongeluk, in den oorlog ons overkomen, als van den smadelijken vrede, door ons gesloten, de schuld dragen moet. Ik zie van alle verdediging af; doch het verdrag, door mij aangegaan, is krachteloos; want. daar het zonder toestemming des volks gesloten werd, is liet Romeinsche volk daaraan niet gebonden; de Samnieten hebben uit kracht dier overeenkomst niets te vorderen dan onze lichamen. Levert ons door de felialen (verbondspriesters naakt en geboeid uit, laat het volk door ons ontslagen worden van de verplichting, die wij het opgelegd hebben, opdat niets, noch van goddelijke, noch van menschelijke zijde, ons verhindere om opnieuw een rechtvaardigen oorlog te beginnen".
Nadat hij zoo gesproken en bovendien den raad gegeven had om terstond een leger op de been te brengen, waren alle senatoren met de grootst mogelijke bewondering en het diepste medelijden vervuld; zwijgend namen ze zijn voorstel aan. Slechts twee volkstribunen waagden het, in verzet te komen; zij beweerden, dat hel volk door het uitleveren van de consuls niet van zijne verplichting ontslagen werd; alleen wanneer liet gansche leger zich opnieuw gevangen gaf, kon het verdrag ontbonden worden. Dit beroep op een boven allen twijfel verheven rechtsregel werd door den senaat in den wind geslagen. Het voorstel van Postumius werd goedgekeurd, het besluit tot het voortzetten van den oorlog genomen.
liet geheele volk was met zulk een haat en verontwaardiging bezield, dat in ongeloofelijk korten tijd een leger bijeen was. Met de grootste bereidwilligheid schaarden de burgers zich in de gelederen. Dezelfde soldaten, die op schandelijke wijze overwonnen waren, vormden nieuwe legioenen, ten einde voor de ondergane vernedering wraak te nemen. Het leger rukte naar Caudium op; vooraan trokken de bondspriesters. Toen zij aan de poort der stad kwamen, lieten zij hen, die zich voor den vrede borg hadden gesteld, ontkleeden en hun de handen op den rug binden. De gerechtsdienaar, die Postumius binden moest, legde, uit eerbied voor diens vroegere waardigheid, den knoop slechts zeer los. «Trek den strik stevig aan," riep Postumius, «opdat de uitlevering naar recht moge geschieden."
Met de gebondenen verscheen de bondspriester voor de vergadering der Samnieten. Hij sprak lot Pontius: «Dewijl deze mannen zonder machtiging des Romeinschen volks zich voor het sluiten van een verbond borg gesteld en daardoor eene schuld op zich geladen hebben, zoo lever ik hen aan u uil, opdat het Romeinsche volk van alle deelgenootschap aan deze schandelijke misdaad onlslagen worde." Postumius, die zich zelf tot eiken prijs opofferen en den Romeinen eene gelegenheid tot het voeren van een rechtvaardigen oorlog verschaffen wilde, gaf' na deze woorden den bondspriester een stool met de knie, zoo hard als hij maar kon. Hierop riep hij met luider stem:



«Thans ben ik niet meer een Romein, maar een Samnietische slaaf; gene is «en gezant; tegen het volkenrecht in heb ik mij aan den bondsjjnester der Romeinen vergrepen; des te rechtvaardiger zal dus de oorlog zijn!
Met eenvoud en waardigheid beantwoordde Pontius deze verkrachting, van alle recht en billijkheid. Hij nam de uitlevering der borgen met aan. Hii eischte dat óf de Romeinen zich aan hel verdrag zouden houden, of da alles wat inmiddels geschied was. ongedaan zou gemaakt worden. Hij| bood aan den Romeinschen legioenen, wanneer deze naar den pas terug wilden keeren. de wapenen terug te geven. Reviel het gesloten verdrag den Romeinen nipi <lan zou alles teruggebracht worden tot dien toestand, waarin het zich voor' dien tijd had bevolen; dan konden de Romeinen den oorlog voortzetten of niet, gelijk ze zouden goedvinden. Verkozen zij echter ooilo0 te voeren, dan zouden de goden beslissen en dezen zouden wel niet gelooven, dat Postumius als een Samniet den Romeinschen gezant beleedigd en daardoor den oorlog gerechtvaardigd had.
«Schaamt gij u niet," riep hij den Romeinen toe «met zulk eene bespotting van het heiligste voor den dag te komen, schaamt gij u mejt. dat bejaarde mannen en gewezen consuls uitvluchten v?or hunne wooidlruk uitdenken waarvan een knaap de nietigheid zou inzien? Ga. lictor, neem den Romeinen hunne boeien al. niemand belette hen weg te gaan, wanneer •/ii willen " Re Romeinen moesten hunne borgen terugnemen. .
„Zoo keerden dezen dan," zegt Livius, «nadat zij ten minste voor zich zelf en misschien ook voor den senaat hun woord gestand hadden gedaan, onaedeerd van Caudium naar de Romeinsche legerplaats terug.
P Dit verbreken van het verdrag was eene onbeschaamde verkrach lm,, van het recht, welke in een nog schandelijker licht verschijnt, dewijl dt Romeinen daaraan nog een wettigen vorm trachtten te ge\en. Datzelfde spotten met gesloten verbintenissen, datzelfde huichelachtige streven om rerkrachtin" van het recht door het schijnbaar m acht nemen van wettelijke vormen °le bemantelen zullen wij 111 het vervolg der geschiedenis nog meermalen al* een karaktertrek der Romeinen aantreden.
De krii"skans begunstigt, helaas! niet altijd hem. die het recht aan zijne ziide heet! anders had hel thans den Samnieten moeten getrouw blijven; wii dit was niet het "eval. De beide consuls (Juintus Puohhus Philo en & "Sta. M den gelukkigen ..itól.g; t M. ver-
„venii! zelfe de Apulische stad Luceria; daér gelukle hel liem. de gevang Romeinsche gijzelaars in handen te krijgen en 111 vrijheid te stellen. Ondei de muren van Luceria versloeg hij een Samnietisch leger; de gevangen Samnietische bezetting dezer stad liet hij onder liet juk doorgaan, als \eigeldin0 voor de vernedering, welke de Romeinsche soldaten in den Caudimschen pas. onder-aan hadden. Ook in het volgende jaar begunstigde het geluk de Romeinsche wapenen; de Samnieten zagen zich in het jaar 318 gedrongen to het sluiten van een wapenstilstand, die hun op het verlies van bijna geheel
^"'in ^"'iaar 316 begon de oorlog opnieuw. Hij werd eerst met afwisselend "el uk gevoerd, totdat de krijgskans zich ten slotte voor de Romeinen verklaarde In dezen tijd begonnen ook de overige naburige volken het hoofd e'en Rome op te steken. Zij besloten, opnieuw naar de wapenen tegrupen. ..m de verdere uitbreiding van de macht dezer gevaarlijke stad te verhinderen. De Etruscen. die tot .lusver door de Galliërs meermalen in het nauw waren .rphracht en dus niet aan een oorlog tegen de Romeinen hadden kunnen denken 'werden thans voor hunne eigene onafhankelijkheid beducht en grepen in het jaar 311 insgelijks naar de wapenen. Rijna alle Etruscische steden namen deel aan den krijg, zij belegerden Sutrium, de grensvesting der Ro• n ,iP /iidi» van Etrurië. Na meer dan een onbeslist gevecht werd
in' "het jaar 310 "(Juintus Fabius tegen hen atgezonden, die hen bij Sutrium
d



wel overwon, maar zonder dal deze zegepraal beslissend inochl heeten. Fabius nam dus bet kloek besluit om door het Ciminiscbe woud, op bet tegenwoordige gebergte van Viterbo gelegen, belwelk tot nu loe het onafhankelijke deel van Elrurië van het Romeinsche grondgebied gescheiden bad, heen te dringen en in het land der Elruscen te vallen, ten einde daardoor den vijand lot hel opbreken van bet beleg van Sutrium te noodzaken.
Dit was een stout waagstuk, want het Ciminiscbe woud had, gelijk Livius zegt, veel overeenkomst met de woeste Germaansche wouden. Zoo ontoegankelijk, zoo huiveringwekkend was het, dat zelfs geen koopman de woeste bergpaden nog betreden bad. Geen ander veldheer dan de koene Fabius zou het gewaagd hebben, in zulk een onbekend bergwoud door te dringen, te meer daar de nederlaag bij Caudium nog verseh in aller geheugen lag. Maar Quintus Fabius Rullianus liet zich niet afschrikken door de bezwaren, aan zulk een tocht verbonden. Hij voerde zijn leger door hel woeste gebergle en behaalde bij Perusia zulk eene schitterende overwinning op de verraste Etruscen, dat drie hoofdsleden van Elrurië om vrede moeslen smeeken. Deze werd hun voor een tijd van 30 jaren toegestaan. Deze overwinning was van te meer gewicht, dewijl daardoor den Samnieten de gelegenheid ontnomen was om zich met de Etruscen Ie vereenigen. In weerwil van dit alles bleef de toesland van Rome gevaarlijk genoeg, dewijl de Samnielen juist in die dagen eene overwinning óp een Romeinsch consul hadden behaald en dewijl de oorlog met de overige Etruscische steden voortduurde. De senaal meende in dil hachelijk tijdsgewricht Papirius Cursor tot dictator te moeten benoemen, doch hij duchtte den naijver van Fabius, die, sinds Papirius hem ter dood veroordeeld bad, de vijand van den grooten veldheer gebleven was. Er werd eene boodschap aan Fabius gezonden, opdat deze zelf Papirius tol dictator benoemen zou. Zwijgend en mei neergeslagen blik ontving Fabius de gezanten, het was voor hem eene zware laak. den last van den senaat Ie volvoeren, hij gal daarom den gezanten geen antwoord, maar gedurende den nacht kwam bij tot een besluit; bij benoemde zijn vijand tol dictator. Toen de gezanten hem den volgenden morgen hun dank betuigden, liet bij hen even zwijgend vertrekken als bij hen ontvangen had. Met verloochening van zich zelf had bij de wet gehoorzaamd. Had hij zich hierdoor reeds eene groofe verdienste jegens den slaat verworven, niet minder verdienstelijk maakte hij zich door eene luisterrijke zegepraal, welke bij in het jaar 309 bij hel Vadimonische meer op de Etruscen bevocht, die met al de kracht der wanhoop slreden. Hij bracht hun zulk eene beslissende nederlaag loe, dat hunne macht voor altijd gefnuikt was.
Ook Papirius Cursor rechtvaardigde bet in hem gesteld vertrouwen. In den volgenden veldtocht, den laatsten, waarin zijn naam voorkomt, versloeg bij de Samnieten in het jaar 309 bij Longulae.
Van nu af had bet krijgsgeluk de zijde der Samnielen geheel verlaten, zij leden nederlaag op nederlaag. Ook van de overige omliggende volken, de Umbriërs, Marsers, Hernicers, Aequi, die de wapenen tegen Rome hadden opgevat, werd het éene voor, het andere na geslagen. Zoo moesten de Samnielen eindelijk, nadat in hel jaar 305 zelfs hunne hoofdstad Rovianum door de Romeinen stormenderhand veroverd was. in het jaar 30i vrede en bondgenoolschap met de Romeinen sluiten. De lot dusver met de Samnielen verbonden Marsers, Peligners en Marruciners moeslen insgelijks een verbond met Rome aangaan, volgens hetwelk de republiek de beschikking over hunne krijgsbenden ontving. De Aequi en Hernicers ontvingen het lagere burgerrecht, dat wil zeggen, ze moesten de plichten en lasten, die op de Romeinen rustten, helpen torsen, zonder in hunne rechten Ie deelen.
Zes jaren duurde de vrede met de Samnieten. De Romeinen maakten van dien tijd gebruik om hunne macht in Middel-Italië op hechte grondslagen te vestigen, door het slichten van militaire koloniën. Zonder veel moeite



oelukte het hun, eene reeks van versterkte plaatsen te slichten want de Tegenstand, door eenige kleinere Italiaansche volksstammen geboden, was
^oedjfgt" (,ik jaar werd Rome's maclit geduchter. De Samnieten zagen in, dat zij niet langer de handen werkeloos in den schoot mochten laten rusten, indien zij niet ten slotte gelieel alleen wilden staan. Toen in het jaar 2. ■ ,1e Etruscen andermaal opstonden, ten einde eene nieuwe poging tot herwinning van hunne vrijheid te wagen, trachtten ook zij van die gebeurtenis party te trekken Zij tastten de met Rome verbonden Lucaniers aan en dwongen Len tot het sluiten van een verbond. Tevergeefs eischten de Romeinen hen op om Lucanië te ontruimen; de Romeinsche gezanten werden met eens in het land toegelaten, ze zouden ongetwijfeld door het verbitterde volk mishandeld zijn. Zoo begon in het jaar 298 de derde Samnietisehe oorlog. De belangrijkste voorvallen van dezen krijg hadden m het jaar 295[Pj"®'8- JJ5 Sammeten gevoelden, dat zij. zoo ze aan hunne eigen kracit wmd^ o er«elaten voor de Romeinsche wapenen moesten zwichten. Hierom trachtten zij zich voor alle dingen met de Etruscen te vereenigen. Zij wisten de Lmbrische volken tot een bondgenootschap over te halen en ook l |>; ,a traden te gelijk weer als vijanden tegen Rome op. Bleven de« vo keu tegen Rome vereenigd, dan werd deze stad door een ernsüg ^aar bedreigd, a . de inspanning van alle krachten kon den staat nog redden. De uitsteken)Jste veldheeren werden tot consuls verkozen: Quintus tabius Ru!hanus en d plebejer Publius Decius Mus, de zoon van den beroemden vader, die tenzelfden naam had gedragen en die zich in den slag bij den Vesuvius voor
ziin vaderland opgeolïerd had. , .. .. „
De Samnieten hadden een leger naar Etrurië gezonden en op die wij de vereeniging hunner strijdkrachten met die der Etruscen, Umbners en Galliërs tot stand gebracht. Thans was den Romeinen alles daaraan gde„ , dat zii aan deze gevaarlijke vereeniging van hunne vijanden een eind maakten. Een Romeinsch "leger deed met dit doel een inval in Et rune enverwoeste het land; hierdoor werden de Etruscen en Umbners genoopt om zich van de Galliërs en Samnieten te scheiden. Tegenover deze vijanden zou een lioo (treilen bii Sentinum in Umbrië over het lot des oorlogs beslissen.
Nog altijd was het gevaar dreigend genoeg, want het vereemgde leger der Galliërs en Samnieten overtrof de krijgsmacht, door de beide consu s aangevoerd, zeer verre in sterkte. Het kwam tot een slag. Fabius stond tegenover de Samnieten, Decius tegenover de Galliërs. Met onstuimig gewe i tastte de laatste den vijand aan, doch toen deze strijdwagens in het \eld voerden, welke de Romeinen toen nog niet kenden, begonnen de Romeinsche ruiters 'te wijken en hun voorbeeld werd weldra door de legioenen gevolgd. De slag scheen verloren. In dat oogenblik van het nijpendst gevaar dacht Decius "aan zijn vader. Evenals deze besloot hij. den heldendood te sterven, len einde het krijgsgeluk weer tot de Romeinsche wapenen te doen neigen. Ilii liet zich aan de onderaardsche godheden wijden, juist op dezelfde wijze, waarop zijn vader dit vroeger gedaan had; bij wierp zich te midden der vijanden, en bracht dood en verderf in hunne gelederen.
De heldendood van den aanvoerder, die spoedig dooi de Gallische speren doodelijk getrotlen werd, bezielde de Romeinen met nieuwe ®*stdnlft. Zij hervatten den strijd en daar ook Fabius nog op hetzelfde oogenblik hulp zond. dewiil de Samnieten voor de opdringende benden des consuls weken, werden ook de Galliërs teruggedreven. De vijandelijke legerplaats viel den Ro-
meinDe Tlagawasngewonnen. Bijna het geheele leger der Samnieten was vernietigd, slechts een hoopje van 4000 man keerde naar Samnium terug. De Etruscen en Umbriërs werden nog in hetzelfde jaar in meer dan een trel en geslagen en onschadelijk gemaakt. Een deel hunner, de burgers der steile



Volsinii. Arretium en Perusia sloten in liet jaar 294 een 40jarigen wapenstilstand; de overige steden in het westen van Etrurië zetten den oorlog alleen voort, doch belangrijk was hij niet.
Nog was de moed der Samnieten niet uitgehluscht. Met onbeschrijfelijke volharding zetten zij den strijd voort en het is waarschijnlijk, ofschoon de berichten, die voor ons bewaard zijn, op dit punt niet door duidelijkheid uitmunten, dat zij niet altijd het onderspit delfden. Eerst in het jaar 293 versloeg Liicius Papirius Cursor, de zoon van den beroemden veldheer van dien naam, ben bij Aquilonia in een grooten slag; in het volgende jaar 292 daarentegen brachten zij den consul Quintus Fabius Maximus Gurges, den zoon van den dapperen Rullianus, eene gevoelige nederlaag toe.
De senaat was over deze nederlaag zóó verstoord, dat hij den consul op weinig eervolle wijze van zijn ambt wilde ontzetten; alleen aan de verdiensten en beden van zijn vader had Gurges het te danken, dat deze schande hem bespaard bleef. Rullianus vergezelde in persoon zijn zoon in het veld, om hem als raadsman ter zijde te staan; met zijne hulp gelukte het dan ook den consul, in een grooten slag de Samnieten te verslaan. Tot hun ongeluk viel hun voortreffelijke veldheer Ponlius in de banden der Romeinen, hij werd naar Rome gevoerd om den triomf zijner vijanden op te luisteren. Pontius, die eenmaal aan het Romeinsche leger het leven geschonken had, ontving daarvoor thans zijn loon. Zoolang hij leefde was hij iu het oog der Romeinen gevaarlijk; zij lieten hem daarom in de gevangenis ter dood brengen. Door deze laaghartige wreedheid bezoedelden zij den roem, dien zij door hunne heldendaden hadden verworven.
De kracht der Samnieten was gebroken, nadat zij van hun besten aanvoerder beroofd waren. Wij vernemen niets meer van belangrijke gevechten en in het jaar 290 werd door bet sluiten van een vredesverdrag aan den derden Samnietischen oorlog een einde gemaakt. In hetzelfde jaar werden de Sabijnen, die in opstand kwamen toen liet veel te laat was, door de Romeinen zonder slag of stoot ten onder gebracht. Het vroeger zoo krijgshaftige volk bezat niet meer zijne oude kracht. De consul Manius Curius Dentatus drong verwoestend in liet land der Sabijnen door, versloeg hunne verstrooide legerbenden en veroverde, gelijk hij zelf verklaarde, zooveel land, dat het onmogelijk zou zijn geweest om het te bevolken, wanneer hij niet te gelijk zoovele gevangenen gemaakt had, terwijl het getal zijner gevangenen aan den anderen kant zoo groot was. dat zij hadden moeten verhongeren, wanneer hij niet zooveel land veroverd had. De overwinnaar onderscheidde zich bij dezen veldtocht door eene schitterende belangeloosheid. Toen de senaat hem vijftig morgen van het veroverde land als belooning schenken wou, nam bij er slechts zeven aan, evenals ieder ander Romeinsch burger. Den gezanten der Sabijnen, die hem eene groote hoeveelheid goud toezonden, ten einde gunstige vredesvoorwaarden te verwerven, antwoordde hij: «Meldt aan uw volk, dat Curius Dentatus zich noch door geld, noch door wapenen overwinnen laat, dat hij het als een grooter geluk beschouwt, over rijke menschen te heerschen dan zelf rijk te zijn".
Verbaasd gingen de gezanten heen, zij konden niet begrijpen, dat de groote man, die van een houten bord zijn eenvoudig maal nuttigde, toen zij zijn schamele woning binnentraden, ieder geschenk afsloeg.
Na hunne overwinning op de Sabijnen streden de Romeinen nog jaren lang tegen de steden van westelijk Etrurië en tegen de Galliërs. Eene zware nederlaag, die zij in 't jaar 284 bij Arretium in een strijd tegen de laatsten leden, werd door den consul Publius Cornelius Dolabella door een strooptocht naar t land der Senonen gewroken; alle mannen, die hij gevangen nam, werden vermoord, de vrouwen en kinderen in slavernij weggevoerd en het land op de vreeselijkste wijze verwoest. Uit het land der Senonen keerde Dolabella naar Etrurië terug, alwaar hij in twee slagen over de verbonden vijanden



zegevierde en de Etruscen in het jaar 280 tot den vrede dwong. De Romeinen stonden hunnen vijanden gunstige voorwaarden toe omdat ^nne we^zaamheid, gelijk wij aanstonds zullen zien, op een ander tooneel veraseht vverd. Reeds in het jaar 282 was de strijd tegen de Gall.ers geeindigd; de Rommnsche wapenen hadden hun zooveel ontzag ingeboezemd, dat hun in de en veertig jaren de lust niet bekroop, om opnieuw met zulk een sla„\aaidig
UjallDe1"trijdtlm ^'hïziwènïil, nadat die in het noorden geëindigd was, van des te meer beteekenis worden en aan Rome eindelijk, na vele wisselingen van de krijgskans, de heerschappij over geheel Middel- en Zuid-ltalie verzekeren.
DRIE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
De steden van Groot-Griekenland. Tarente. Vredebreuk der Tarentijnen. Beleed,ging, den Romeinschen gezant te Tarente aangedaan Verbond der Tarentijnen met koning Pyrrhus van Epirus. Pyrrhus voor Rome. Appins Clandius Caesns in den senaat Belangeloosheid en moed va» Fabricius Slag bij Asenlum. Nederlaag van Pyrrbns b.j Beneventum. Zijn terugkeer naar Griekenland. Rome meesteres van Italië.
Met de Grieksche steden in Reneden-Italië ging liet evenals het met het mopderlind zelf "eftaan was. Daar, evenals hier, was het oorspronkelijk zoo krachtige volk o°ntzenuwd. In de voortdurende oorlogen, die zij onder elkander "met de volken van Italië of met de tvrannen van Syracuse voerden, hadden de bloeiende Grieksche koloniën hare krachten verspild, terwijl zij te gelijk door binnenlandse!..' onlusten bare macht naarbuitenv.M'brenl.adden, evenals de burgers van bet moederland achtten ook die van Gioo -Griekenland S beneden zich. de wapenen op te vatten, wanneer bet de verdediging hunner vrijheid gold; zij riepen vreemde hulp in en namen huurlingen in dienst, in nlaats van zelf de wapenen voor hun vaderland aan te gorden.
P De ri kste en machtigste stad op het vasteland van Zuid-Itahe was Tarente. De Tarentijnen hadden eene aanzienlijke vloot onder' bun bevelUhun handel bad groote schatten in de stad opeengestapeld; maar met den rijkdom waren ook de weelde en liet zedenbederf binnengeslopen. Ondanks hunne democratische staatsregeling hadden de Tarentijnen de kracht verloren om zich staande te houden tegen de Lucaniërs en Rruttiërs, een woest en roofziek volk, dat uil samengeraapte benden van huurlingen en weggeloopen slaven Jiestond Zij hadden derhalve in Griekenland hulp gezocht, eerst in het jaar 34o>b j den Snarlaanschen koning Arcbidamus III. den zoon van den beroemden Agesilaus, die in hun dienst zeven jaar lang de Lucaniërs beoorloogde, vervolgens bij koning Alexander I van Epirus. die verscheiden krijgstochten ondernam en in
„Pn sirii.1 tenen de Lucaniërs sneuvelde. .
Ook den Spartaan Cleonymus hadden de Tarentijen tegen de Lucaniërs te huli) "eroepen Met 5000 Grieksche huurlingen had Inj de wapenen voor Tarente -evoer.1 en de Lucaniërs tot den vrede gedwongen daarna echter had lui den krigon zijn eigen band voortgezet en de rijke Grieksche stad Metapontum veroverd; na nog menigen avontuurlijken tocht te hebben ondernomen was
Gleonvmus weer naar Griekenland teruggekeerd.
De op bun rijkdom en hunne macht trotsche Tarentijnen zagen met leede ootzende macht der Romeinen van dag tot dag aangroeien; reeds t.jdens de Samnietische oorlogen hadden zij in 't geheim tegen Jom® «amengespannen, hoewel het nog niet tot een openbaren oorlog was gekomen. Eerst toen d



omV°l.nln r Thurii'. door de Lucaniërs wreed onderdrukt, den Romeinen om hulp roegen en in liet Romeinsche verbond werden opgenomen kwam het gevaar om insgelijks met Rome in botsing te geraken zóó nabij dal d™
S " TriVe !| .een ierl,0nd te8en ,le ,lo,np'»e'1 101 «^nd zochten te nnb i c wm' (,l"!r de Lucaniërs en Rruttiërs zeer in 't nauw gebracht
Fabr ^..!amn|!e f" ll0°f(l Weer °P-maai'de Romeinsche consul Caius' abi eins schoot spoedig met een leger toe, ontzette Thurii en behaalde ook
bid wp^Tn' i" belangrijke voordeelen. Nadat hij de bevrijde stad verlaten . ' 1 ',en aanvang van hel jaar 2*1 eene Romeinsche vloot van tien SC liepen naar Thurii afgezonden, om de stad. zoo noodig. tegen verdere afvallen der Lucaniërs te beschermen.
vor,i,.?ng8Veier. hvi!ll'"1 ■ïaren vroeger was er tusschen Rome en Tarente een rdiag gesloten, krachtens hetwelk den Romeinschen schepen de toegan<* tot
£*F1 l Tartn,f °"tze8d was- Dit verdrag was al sedert lang in vertelsinlr!!! 00 , , V (le Romenien bij het afzenden van hunne vloot" volde «L.3 vflan<lellJl{heden tegen Tarente in den zin; zij meenden nog altijd met
schenen °Ph V<"'', ?ai\ T'16 #>• *>odat de bevelhebbers der Rome sche schepen onbezorgd .n de haven van Tarente het anker uitwierpen.
wil.1 1 1 .weri1 het feesl van Dio"ysus gevierd, waarbij liet altijd ,e" '.",ge ,n vrooll'|k ,<l(olnD- Plato. die zestig jaar vroeger Tarente
eerd H. • ^ !*• feeSl de ^h,!el" slad a's in een roesve!-
Keerde. Het volk bevond zich juist 111 den schouwburg, toen de Romeinsche
manPeT "'i liel anker lielen vallen- Eensklaps staat een aanzienlijk
roent' het een «'oodelijken haal toedroeg, van zijne zitplaats op
roept het vroeger verdrag in het geheugen des volks terug en verklaart dal dit dooi de aankomst der Romeinsche schepen geschonden is. Door zijne onen he/'v |^e|sPrekent|heid weet bij alle gemoederen in vuur en vlam te zetten volksm- "1 , ,'m p'e"1;lkk.(,|lJ <. de door den wijn buitendien reeds opgewonden
stoSn de voH, zmm8e ,,aad, '-wegen. Onder gejuich en ^schreeuw
stormen de volksdrommen naar de haven, springen in de gereed lijmende
pfleien en eer nog de Romeinen kunnen gissen, dat men eene vijandige "laad gen hen in den zin beeft, zien ze zich door de woedende menigte"aan^ean 1 , me' moeite gelukt het hun, vijf schepen te redden; van de ™!1! '? ! 7 v,er 1,1 ('en grond geboord en één genomen; de ger,-uF„i iU°i 1 . vermoord, deels als slaven weggevoerd. Dat na deze vredebreuk de oorlog met Rome binnen kort zou uitbarsten, daarvan waren ! aJ ti' IJ'IK'" Tar aI le zeer overtuigd; zij zonden daarom spoedig een le"er naar Thurii en dwongen deze stad lot de overgave. D«» Romeinsche bezettfn"
J ?wak om zich staande te houden, alle Romeinschgezinden werden uii inurii verjaagd.
De tijding van al deze gebeurtenissen wekte in Rome een hevige verl" e"n?, °P. maar het oogenblik voor een oorlog was op dat tijdstip, naar
vltP mï8 r! s,aa,sl"'den. nog niet gekomen, want nog altijd duurde de eete met de Elruscen voort. Eene beleediging als die, welke de Tarentijnen 56„!f aangedaan, ongestraft te laten, dat gedoogde de Romeinsche >ts niet, er werd dus een gezantschap naar Tarente afgezonden, om billijke voldoening te eischen. "mijne
Nauwelijks was Lucius Postumius, de woordvoerder van het gezanlschan larenle aangekomen, of hij werd door het lichtzinnige volk met beleedigmgen en bespotting begroet; waar hij zich vertoonde, lachte men hem wegens rSin "m ,PuPe|en 'oga. Uit, en toen hij tot het volk het woord «entte, werd hij door potsenmakers wegens zijne slechte uitspraak van het Sfo ™ i"! een'8e l'ia'fonten. die hij maakte, uitgejouwd; een hunner was g' / _ "j de purperen toga van den Romein bevuilde, terwijl de uitgelaten menigte daarom lachte en jiiiclile. Toen verhief Lucius Postumin<s zijne stem en donderde het volk in de ooreu: «Lacht nu, zoo lang gij no|



lachen kunt- gij zuil lang treuren, dit kleed zal in stroomen van uw bloed afgewassen worden!" Met deze woorden ging hij lieen; de gezantei
>tlllNu' waThet' bes,uit tot den krijg genomen, weldra zou hij ontvlammen. De bijzonderheden er van zijn door latere geschiedschrijvers ovenloedi„ met anekdoten opgesmukt want de legende is in den laatsten tijd harer heerschappij werkzamer geweest dan ooit te voren; al kunnen ook de bijzonderheden der
krijgsbedrijven, die wij onzen lezers zullen mededeelen, geeneonvoorwaardelijke
aansoraak maken op geloofwaardigheid, in zijne grondtrekken is het geschiedverhaal toch zuivot historisch, en de kleine, wellicht verdichte opsieringen zijn in overeenstemming met liet karakter van dien tijd en hebben in zoo\ei
gesch^edkundig^waarde^ai in hetjaar281 de Romeinsche consul Lucius
Aemilius Barbula. die aan het hoofd van een leger was opgetrokken, voldoening voor den hoon, den gezant van Rome aangedaan, doch hij moest onverrichter Lkè teruskeeren De burgers van Tarente wilden den krijg en riepen Pyrrhus, konin" van Epirus, te hulp. Het gezantschap, .lat zij naar dezen vorst zonden. brachT hem onder liet oog. hoe gemakkelijk de overwinning, hoe gtool buit zou zijn daar alle Italiaansche volken een wrok voedden tegen Rome. zoodat hij op de ondersteuning der Samnieten, Lucaniers en van alle misnoegde
volken van Zuid-Italië kon staat maken. hprpj,i. hPi npzant-
ïot avontuurlijke ondernemingen was Pyrrhus altijd I e.edhit ,Deza
schap trof hem juist aan op een tijdstip toen hem ^J'^^oe^nha naar de Macedonische koningskroon te dingen; nu was Itahe, waar hij e nieuw koninkrijk wilde vestigen, het doelwit van zijn stieven, tn daai zijne tegenstanders, om hem inaar kwijt te raken, hem met troepen ondersteunden,
beloofde hij den Tarentijnen zijne hulp. „ Mi)o naar
Al aanstonds zond hij 3000 Epiroten onder den \el theer Milo naar Tarente die de zegevierend voortrukkende Romeinen noodzaakte om hun plan.
Je Ttf jaar StwZ PvKs zelf aan het hoofd van eene talrijke vloot van meer dan 20.000 man voetvolk, van 3000 ruiters en \an twintig oSten den Tarentijnen te hulp. Terstond bij zijne aankomst nam hij zelf
'le leDeeTarentijnen!)6diè"slechls op een bondgenoot gerekend hadden, kwamen
bedroaen uit daar Pyrrhus hen als zijne onderdanen behandelde; hij liet alle uitsnanninasplaatsen der stad sluiten en noodzaakte de burgers de wapenen Öd Fe vaZ ^ zich in den wapenhandel te oefenen, onverschillig of zij wilden of niet Epiroten bezetten de poorten der stad, de aanzienlijkste mannen uit Tarente werden door Pvrrhus als gijzelaars voor de trouw der stad gevaneen "enomen Tegenover Rome nam de koning met aanstonds eene vyandige hoüd n- aan ja', h j liet zelfs den consul Publius Valer,us Leymus d.e n.el
fB * fisarar t rsaï iSiiasr1vï -a xxnaz
ta «lïï fie ffierer. door te br.-kcn. Allem .„n den ongewone» •lanblik zijner olifanten, welke den Romeinschen soldaten nog geheel vreemd waren> _ men noemde ze in Italië nog langen tijd daarna Lucanische ossen



De Romei"" h"jj™ ■»' «*» >•»
PyfThuf; do°' de tehaalde zege aangevuurd, zette zijn toclil met snoed
en r,u iT ger ze"s t<!ge" Hom,; °P- De volken van Beneden-
ópnieuwnSn ZZe ïflPbend®n-■ ^ "«men S'eüg deze gelegenheid waar o.n
van de machtig Ttll dl! V'! T' J ae,"este' °P eeni8e mÜ'en afstands van ue machtige stad, sloeg de koning zijn kamp op; van hier zond liii ziin
Su»™7u ' °T- "'",ls «kSlarinde «T
Stollen ni R vredesvoorslagen, gelijk een overwinnaar die pleegt te ?riëk"rl, itali iK': "J. 61S ltC "letS mi,1,ler dan de vrijverklaring van alle de Samn£aa,^iërïdBnrurüërf eS" ^ ,>,aa,Sen 8aM
zijne^weUnrekendhlirf Ti "r bereiki"S van "J" oogmerk, noch den invloed een als iet ïïrLn r' ?" Va" ,el. g0,ud sParen- Uoch z°owe! het Griekenland w l.ii '"i1 lever«eefs 1(1 het werk; geheel anders dan in
s st-xLsing^.""**r* "r"**"1 • * * **■" *—
voeren' lemo»rhefn aanvanke,iJk *Qne vleiende taal hem tol zijn doel te zullen gevaar' daT^me T tSe?a|or had biJ reeils '0| '■¥* overgehaald. Met
vredesvoorslag mpf iSf!8 ,' ^ waarl«k glüo1 ^noeg o.n hen eiken * ,8 'net '0lde liat>den te doen aangrijpen. Meer dan eene senaatsP, gehouden, een groot deel der senatoren helde lot de vredespartij over, hoewel een bepaald besluit nog niet genomen was, toen op XrenÏÏ
insfTn 'X °.r fPPi"S ClaudiÏV die, 2ich vve8ens blindheid en ziekte sinds rinpipn i staatszaken onttrokken had. zich naar de raadzaal liet draden
verre ! i ver,i*Bron.,.waardl8ing r'ep hij den senatoren toe: ..Heb ik tol dusht v 'n!J"ir ?°gen be,reurd- ,hans schenkt dit mij stof lot vreugde
Ie LZ" HnWelnn°0f 'C 'K0"1 uwe moedelooze c» 'aW laai & n , . ' J drong aan op het nemen van het manmoedig besluit dat
Sten hadaa" vredesonderhantlelin8en zou denken, voordat Pyrrhus Italië
den van 'sell-inml de'i.blin,len geaard werd opgevolgd. De senatoren bloosantwoord i.. 7 ' Clneas wer'l uit de stad weggezonden, om zijn vorst een strookle Tnen'hlPh" I. ,f "?el tlcn vvensch van Appius Claudius noe.r ie'vinden J J- kl! ,teru«kwam' W1S' '"J nauwelijks woorden geSi ,!! l°nTe bewondering voor de Romeinen uil te drukken; de Men v Ve' laa, !IJ' ,sc'1.?e" ',em wel eene vergadering van koningen te zijn. • f11 voegde de daad bij het woord; als uit den grond kwamen de Ro-
"ebrarhf lifron-nl°°fSe^"J'n' 11)(| k"Jg ,le Elruscen was juist ten einde naar r de.-C0ns,ul Levinus bad een nieuw leger verzameld, waarmede lui naai Campanie (rok en Pyrrhus in den rug aanviel.
• , f. vülling zag eensklaps in plaats van het verslagen leger eene drie- tol
•êr£Sele1manh? !" hL'' veld s,aa"- »Vecl" ik 'la» 'net de Hydrar riep ld vej^asd uit. Hij begreep wel. dat er aan een aanval op Rome niet te denken
' \!I vnKri 6 naai' CamPaniê 'erug. waar bij zijn leger liet overwinteren. worT r, ' er eene k°rte verpoozing, waarin opnieuw onderhandelingen v.-i £| a?ng i100'!1'. e"1waar1,)iJ Pyrrhus gelegenheid zou hebben om den tieren f." n' , . edele belangeloosheid van Romeinsche burgers Ie leeren kennen. ..... rabncms Luscinus werd als afgezant tot den koning gezonden
hem wiendelHk SSa h fvan8en''" Ie onderhandelen. Pyrrhus ontving •/ n« n l nJ 'm or (iI,leas reeds veel van dien Romein van
zijne onkreukbare trouw en onbaatzuchtigheid verhaald, nu kon hij zeil daar-
an de pioef nemen. Hij bood Fabricius een prachtig geschenk aan zonder ij eenige voorwaarde, hoe ook genaamd, te voegen, doch de Romein



««.* .lil zonder ziel» een oogenblik te bedenken, van de hand. Eene zon, , ,u . M,n Pvrrhus wanneer wij op eene zeer Ie betwijfelen anekV 'i " kunnen aPnan om zich van de onverschrokkenheid van den Romein-
„„'«kUen. IK--1 r.W
ï,f 3 JZXZ
* 'Tt ZESti» i«To;^iT,if, «m} m
»»r <■ *»
«er™,&l.6eiï Jè'aX, dïtf»ó?ï'»°om«in«n koe» wde. door 4, ondervinding, dio hij opnieu» opdeed. niel weinig "J1"® '"p^Jridf, Ï!
ïïfe™v8eiïmdisJ iSkn.'JuT'sEindenlijCirls.«Umn.<1»'«""["I
rb st
was - naar men verhaalt — de uitroep des koning,, d e ui• ««kbaa
- tir^rpK/Sp rs fesstsu-*» »-
eigen .Innen - V 'kU'." afï.TJSfÜt
SES S ^UkrkB.Zdïl.kca-d« hcanc mr-
Cll''"ueSvé°«h«eple l.ij zijn geheele leger, op ci-ne kleine taellmg na, die
"ü "a^"4ï? v; 'fd ?rirjs«
SL "'»»d°en Wijde «., .oen de
rssts-
IIPMIiiii
Tlianc vva«i <1«* YTPPS VOOP (16 0llldnt6ll 1HJ Ut nUIHclUatii Jo



w r -y " ""'«vu xvumc.
iïrXjrr- °P Men af; 700 maakten ziJ de olifanten woedend zoodat i I" liet leger van Pyrrlius onlslond wanorde, de konins der Enirolpn wer,l
mlnei ovei f. T Z**001"» Tarenle achtergelaten, die zich aan Je rÏ
amnieten, Biuüiërs en Lucaniërs gaven zich in het har '>75 m>pr ook de nog niet onderworpen Grieksche steden in Beneden-ItalifïoSLVoor
MftarE
ï ', ;a" ^ zultldlJke grens van het tegenwoordige Lombardiie tol aan de stiaat van Messina strekte zich liet gebied der republiek uit- de <t<
slagen van Rome's wereldheerschappij waren gelegd. 8
VIER EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Stand der p^e» binnen Rome gedurende dit tijdperk. De Publilische wetten De oetehsche wet. De marktpartij Appius Claudius Caecus, de grondlegger van de Romeinsehe democratie. De derde uitwijking „aar den heiligen berg. Blik op de Romeinsehe staatoegehng. De Romeinsehe priesterstand. Invloed van de Grieken op de Romemen. Eenvoud,ge leefwijze der Romeinen. Landbouw, handel en nijverheid
Ro'm e" "iT Cn' ) crachtl"g van de dichters en kunstenaars. Geschiedschrijvers der Romemen. De school. De krijgskunst en de herinrichting. J
niet ondChit'
Iwhnn ,Yan de beroemde veldheeren en dictators uit het heldentijdvak behooren er bijna evenveel tot de plebejers als tot de patriciërs. heldenUjdvak Ue plebejische dictator Quintus Publilius Philo had reeds in bet har «q
tZJrT Jda;:"rijkfi wet,en de achten van zijn stand opnieuw^beveS en vermeerderd Deze wetten bepaalden, dat de door de comitia tribuU^ 2™
verseLp]heid overeenkomstig de reeds vroeger vastgestelde, maar weder°in vergetelheid geraakte bepaling, volkomen geldig zouden zijn; ook zou de goed"



keurin" der comitia curiata voor de besluiten der coinitia centuriata niet meer noodig zijn en eindelijk werd er nog vastgesteld, dat telkens een der censoren
- ܣ STTh. uilvaardigen van deze in Mi. 326 Irof
de patricische en rijke plebejische edelen een J,arde J°°r
van de wel op de schuldvorderingen; het schandelijk gedrag \<ui een iijku
natriciër af er naar het verhaal van Livius, aanleiding toe.
Lucius Papirius had een jongeling, Gajus Publl'ius'^hdd^van den die zijn vader gemaakt had. in hechtenis oeinomen.
ionceliii" had de onnatuurlijke lusten van den schuldeischei opgewekt. 1 ËSS WliliuT Zijne schandelijke voorstellen
wijzen en elke bedreiging verachtte liet Papinus hem ontkl eeden en-pase . De mishandelde jongeling stormde de straat op, nep ' " ' Zlllk
haalde de schandelijke behandeling, hem aangedaan, en i rac ht daaidoo » k eene opgewondenheid teweeg, dat de consuls en de senaat moesten besluiten,
het gevangen zetten voor schulden bij de wet at te .
Niemand mocht, zoo verhaalt Livius. anders dan ter ooizake \an eent misdaad, vóór den dag, waarop de straf inging, in hechtenis tot
ook zou voortaan het vermogen van den schuldenaar, met zijn persoon, t hor" strekken voor de betaling der geldsommen, die men hem geleend bad. Deze weT naar Gajus Poetelius, die haar voorstelde, de Poetelische genaamd, erlangde nooit die strenge toepassing, die men haar in denibe^nnehad "even: immers, wij vinden nog ten tijde van de keizers voorbeelden menschen die wegens gemaakte schuld in hechtenis werden genomen.
Niet zoozeer de plebejers als wel de minder gegoede burgers werden door de Poetelische wet ontheven van eene drukkende zorg: want dere laatslen be"ormen reeds eene partij in den staat te vormen, terwijl de groote volk massa zich tegen den adel, hetzij van plebejischen, hetzij van patricischen oor spron" aankantte. De marktpartij, aldus genoemd naar het lorum, waar zj hare vergaderingen hield, scheidde zich van de partij der grondbezitters af. Het eigenlijke volk kwam allengs tot het volle bewustzijn van zijne rechten, het wilde deel aan de regeering en een vrij stemrecht hebben hetwelk lot dusverre uitsluitend het eigendom der grondbezitters was geweest; ook diong bet on de toelating tot de hoogste eereposten aan.
Nu eerst namen de democratische woelingen 111 Rome een aan\an want de strijd tusschen de plebejers eu de patriciërs was slechts een strijd geweest van den eenen stand tegen den anderen, waarbij de groote \oilksmassa buiten spel was gebleven. Appius Claudius, ) de blinde grijsaard, die zich naar den senaat liet dragen, om door zijne indrukwekkende en beSuTÜ.™"n schandelijken vrede" me! Pjrrhns ie ve.rkomen gal, vreemd ••enoeg, de eerste aanleiding lot het ontstaan van de marktpartij. r Claudius was namelijk de echte spruit uiteen trotsch,patricisch„eslac , hij za« met eene even groote minachting op de plebejers als op de gioote volksineni"te neer; de plebejische edelen waren in zijn oog niets meer dan koon- of handwerkslieden, dan vrijverklaarden of hunne nakomelingen, die voor een deel door handel en nijverheid aanzienlijke rijkdommen hadden verworven.
In den strijd tusschen de patriciërs en plebejers was Claudius de ij\ engste tegenstander van deze laatsten Jeweest;nadat zij echter gezegevierd en vormen gelijkheid van rechten met de patriciërs verkregen hadden, zag hij de nooü zakelijkheid niet in om het eigenlijke volk bij ben achter te stellen, lnj maakte dus in het jaar 312 van de macht, die lnj als censor bezat, onbruik om liet getal leden van den senaat aan te vullen met burgers uit de laaS^' klasse onder welke zich zelfs afstammelingen van vrijgelaten slaven bevonden.
Zulk eene stoute nieuwigheid in democratischen zin maakte de hew„ste
*) Later kreeg hij wegens zijn blindheid den bijnaam van Caecus.



gramschap van den gezamenlijken adel gaande. Plebejers, patriciërs en senatoren kwamen in verzet; in vereemging met de consuls wilden zij de nieuwbenoemde senatoren niet erkennen.
. API)llls Cla"iJl,lls liet zicl' daardoor niet afschrikken, hij ging zelfs in hel volgende jaai, 311 nog een stap verder: om aan het volk het slemrerht te verschaften, nam lnj alweer zijn censorambt te baat; hij liet de burgers uit de lagere klasse in de verschillende tribus en — naar gelang van hunne bezittingen — ook in de centuriën opnemen. Hij was dus de eerste die inbreuk maakte op het tot dusver gehuldigd beginsel, dat alleen het bezit van grondeigendom staatkundige rechten schonk. Voor deze en nog andere eldaden, die lnj den slaat bewees, zooals het doen verrijzen van gebouwen ten algemeenen nutte, werd hij door liet volk vergood, hetwelk hem zoo krachtig ondersteunde, dat lnj. frots den tegenstand des adels, zijn ambt langer dan de bij de wet bepaalde achüien maanden bekleedde.
De democratische partij, onder den naam van marktpartij te Rome gevormd, maakte van bare nieuwe macht een goed gebruik; wij lezen, dat zekeie Cnejus Havius, een voormalig schrijver en kleinzoon van een vrijgelatene zich in het jaar 304 lot de waardigheid van aedil wist te verhellen.
i.i , J,uit (lun^baarheid voor de hem door hel volk bewezen gunst een ambtskalender tot dusver het uilsluitend geheim der adellijke priesterschap en waarschijnlijk ook eene opgave der ingewikkelde formulen, die men bij elk rechtsgeding Ie volgen had, in het licht gaf. J
Rezwaailijk zou iels den (rots van den adel meer hebben kunnen kwetsen dan de verkiezing van een verachten vrijgelalene. De jonge edellieden kwamen overeen om den gehalen aedil al de diepte van hunne verachting le doen ondervinden; deze echter betaalde hen met dezelfde munt en beantwoordde al hun pogingen met minachting en trots. Eens, zoo verhaalt Livius, toen hij zijn zieken ambtgenoot een bezoek bracht, vond hij een kring van jonge edellieden om het ziekbed geschaard; geen van allen, alsof het afgesproken was stond op, oin hem eene plaats in Ie ruimen, waarop Flavius zijn ambtszetel het halen en van deze eereplaats met minachling op zijn woedende vijanden nettzag, wiei verontwaardiging door de hooghartigheid van den aedil dei mate weid opgewekt, dal ,1e meesten hunne gouden ringen en riddersieraden aflegden ten teeken van rouw over liet verval van het adellijk ambt. Niets scheen den edelen gevaarlijker toe dan de klimmende macht van de marktpartijhierom waren zij er vooral op bedacht, aan haar invloed bijtijds paal en perk' te stellen: het stemrecht, eenmaal toegestaan, kon den burgers niet zonder reden opnieuw ontnomen worden, hoewel er pogingen in het werk werden gesteld, om liet door belemmerende voorwaarden te beperken.
Quintus Fabtus Rullianus wist als censor reeds in hel jaar 301 een uitweg te vinden; bij bracht alle arme burgers, die pas het stemrecht ontvangen hun' invloed ' aanz,e,,lijke stedelijke tribus en beperkte daardoor
Tol belooning voor dezen maatregel gaf de dankbare adel aan Fabius en zijn geheelegeslacht den bijnaam van Maximus, een eerelitel, dien -een veldheer door de stoutste wapenfeilen ooit had kunnen verwerven.
Plebejers en patriciërs hadden nu een gemeenschappelijke.! 'binnenlandschen vijand; de laatsten konden dus met anders doen dan eindelijk ook den plebejers den toegang tot de priesterlijke ambten open stellen; hiermede deden zij alzoo afstand van^hun laatste voorrecht. In weerwil van dit alles kwam het in het lot een hevigen strijd lusschen de beide standen, die lot eene derde uilwijkmg naar den heiligen berg aanleiding gaf; de zware schuldenlast, waaronder het volk gebukt ging, gaf biertoe aanleiding.
Omtrent de bijzonderheden van dezen strijd weet men niets met zekerheid, waarschijnlijk werd hij niet zoozeer tusschen de plebejers en patriciërs als wel tusschen den rijken adel en de armere plebejers in vereeniging met



de lagere volksklasse gevoerd. I)e dictalor Quintus Horlensius wist een vergelijk tot stand Ie brengen, waarbij bepaald werd, dal de Publilische wetten weer in baar vorige kracht zonden hersteld worden.
De geschiedenis der Romeinsche staatsregeling was hiermede voorloopig geëindigd. Reeds bij eene oppervlakkige beschouwing valt het verschil in vorm tnsschen haar en de staatsregeling, die de patriciërs na de verdrijving der koningen aan de republiek gegeven hadden, in het oog; wat den eigenlijken inhoud betreft, was de verandering veel geringer, wanneer wij het verschil in stand tusschen de plebejers en patriciërs wegdenken en den adel als één geheel beschouwen.
Wij zien, dat nog altijd dezelfde geest van vroeger de Romeinsche wetgeving bezielt; het streven naar vooruitgang bad de betrekking, waarin hel individu tot don staat stond, niet opgeheven, de verkregen vrijheden golden niet het individu, maar de kaste, den stand, waartoe hij behoorde. Dit maakt het wezen uit van het verschil tusschen de ontwikkeling der vrijheid bij de Grieken en bij de Romeinen,
Terwijl in Griekenland en bovenal te Athene de onbeperkte vrijheid van eiken mensch in het bijzonder, in één woord de hoogste ontwikkeling der individualiteit gehuldigd werd, is dit beginsel aan de Romeinsche staatsinrichting geheel vreemd; te Rome is de burger niets dan een nauwelijks merkbaar deel van het groote geheel, de persoonlijke vrijheid is hier van zoo weinig beteekenis, dat patriciërs uit de voornaamste geslachten slechts in de vrijheden van den bevoorrechten stand deelen. Hoewel eenige uitstekende mannen door hun invloed op de ontwikkeling van een enkel tijdperk den stempel van hun eigenaardig karakter wisten te drukken, was niemand hunner in slaat zich tot de hoogte te verheffen, waarop Pericles en Alcibiades te Athene stonden.
Deed in de hoofdstad van Attica de dood van een Pericles het staatsgebouw op zijne grondslagen waggelen, liet overlijden van een Camillus ging onopgemerkt voorbij en een ander trad in de plaats van den gestorvene. Evenals de zoon slaats aan het gezag van zijn vader was onderworpen, — deze betrekking bleef, hoewel eenigszins verzacht, voortduren, — zoo was ook ieder burger, krachtens de wet, eene onbepaalde gehoorzaamheid aan den staat verschuldigd.
De overheidspersonen bezaten, binnen de grenzen van bun werkkring, eene onbeperkte macht. Hadden de koningen vroeger alle gezag in hun persoon vereenigd, thans berustte dit bij verschillende beambten van den staat.
Zoo waren de censoren de natuurlijke voogden van bet geheele volk. zoowel van de lagere volksklasse, als van de rijke plebejers en de aanzienlijke patriciërs; geheel naar willekeur spraken zij straffen uit over degenen, die in hun oog niet de wet, maar de voorschriften der zedenleer overtreden hadden; zoo werd in liet jaar 27'i Publius Cornelius Rufinus van de lijst der senatoren geschrapt, alléén omdat hij zilveren tafelgereedschap ter waarde van omstreeks 53,000 gulden bezat en daardoor inbreuk bad gemaakt op de voorvaderlijke eenvoudigheid van zeden; ook zij. die in het bebouwen van bun eigen grond nalatig waren, hadden de strengste straffen te duchten.
Niet minder willekeurig gingen de beambten der politie te werk; hunne uitspraken hadden een onbepaald gezag, dat niet beperkt werd door de persoonlijke rechten der burgers, maar alleen door den korten duur van de ambtsbediening der aedilen. Dit gebrek aan persoonlijke vrijheid is een eigenaardig kenmerk van het oude Rome. Het individu had slechts waarde als lid van den geheelen staat, de burger was er trotsch op, voor zijn vaderland te leven en het was hem eene eer, daaraan zijn leven ten offer te brengen. Geen tijdperk der geschiedenis was rijker aan voorbeelden van heldhaftige zelfopoffering ter wille van den staat dan het Romeinsche heldentijdvak.
De ontwikkeling der persoonlijke vrijheid was zelfs in de meest bewogen tijden van partijkamp uiterst gering. Zij bepaalde zich tot de verzachting van
Streckfuss. II. 14



het schuldrecht, dat altijd nog streng genoeg was gebleven, tot de vergunning om vereenigingen te vormen, tot de bepaling, dat de huisheer meester zou zijn in zijn eigen huis en daarin nooit zou mogen gevangen genomen worden.
Tegen de uitspraken der magistraten gaven de wetten den burger hoegenaamd geene bescherming aan de band, alléén het beroep, dat men op hel volk kon doen, verzekerde hem legen de willekeur der overheidspersonen.
Vormde reeds dit gebrek aan persoonlijke vrijheid een groot onderscheid tusschen de republikeinsche regeering te Rome en die in Griekenland, nog een ander belangrijker verschil bestond daarin, dat een eigenlijke priesterstand, die in Rome in het hoogst aanzien stond, in Griekenland geheel gemist werd. Een priesterstand, waarin aanvankelijk uitsluitend patriciërs, later ook aanzienlijke plebejers werden opgenomen, die langen tijd in het bezit van de rechtsgeleerdheid bleef, en bij iedere politieke daad, bij iederen veldslag, bij iedere keuze, zoowel in oorlogs- als in vredestijd, geraadpleegd werd, moest wel hij het strenge godsdienstige geloof des volks eene geduchte machl ontwikkelen en den schadelijksten invloed uitoefenen.
Het zou bij den gewichtigen invloed, dien de godsdienst op het staalkundig leven uitoefende, niet onbelangrijk zijn, de geschiedenis van de ontwikkeling der godsdienstige begrippen in het tijdvak, dat wij behandelen, na te gaan. maar helaas, daartoe ontbreken ons de bronnen; alléén dit weten wij, dat de vereering van Grieksche goden te Rome hoe langer zoo meer veld won.
De invloed der Hellenen op den godsdienst deed zich merkbaar genoeg voelen, hoewel wij de opname dier Grieksche elementen niet stap voor stap kunnen aanwijzen; dal die invloed zich al zeer vroeg heefl doen gelden, blijkt ons ten duidelijkste uil het bouwen van tempels voor Grieksche goden, uit de gezantschappen, die naar het orakel van Delphi gezonden werden, en uit vele volkssagen, die eene Grieksche afkomst verraden.
Hoe meer de Romeinen bij hunne oorlogen in het zuiden met de sleden der Grieksche koloniën in aanraking kwamen, des te meer drong ook de Grieksche geest onder hen door. Te Rome maakten de voorvaderlijke gewoonten voor Grieksche zeden plaats. Op het voorbeeld der Hellenen richtte men standbeelden op voor verdienstelijke mannen; gebruikte men vroeger de maaltijden zittende, nu strekle men zich daarbij op rustbedden uit. Rij de openbare spelen werden de overwinnaars in den wedstrijd met palmtakken gekroond, hij drinkgelagen verkoos men een tafelkoning, wiens bevelen door de dischgenooten stip! moesten worden opgevolgd, ook waren de reizangen, die men te Rome hoorde weergalmen, van de Grieken overgenomen.
De kennis van de Grieksche taal was voor de staatslieden een vereischte. De Romeinsche gezant Lucius Poslumius kon Ie Tarente, ofschoon hij die taal nog niet geheel machtig was, zonder tolk voor de volksvergadering optreden, en Gineas hield in den senaat, eene rede in de Grieksche laai, die de senatoren zeer goed verstonden. De oude geschiedschrijvers voeren deze voorbeelden aan, niet als eene bijzonderheid, maar als iets, dat van zelf sprak; naar hun oordeel was het een vereischte, dat de Romeinsche legerhoofden en staatslieden Grieksch konden spreken en verstaan.
In weerwil van dien invloed der Grieken hadden de Romeinen tol op den tijd, waarloe wij nu genaderd zijn, hun oorspronkelijken eenvoud niet verloochend, zelfs de aanzienlijke edelen leefden nog als eenvoudige burgers. Scherp geteekend wordt dit tijdvak in dit opzicht door het verhaal, dat de SaLiijnsche gezanten den met zooveel lauweren gekroonden Manius Curius Dentatus op eene houten bank hij het vuur vonden zitten, juist bezig een maal knollen te koken.
De latere wereldstad Rome had, nu ze nog in hare wording verkeerde, geheel het aanzien van een armzalig dorp; de huizen waren van ellendige planken daken voorzien, de stralen voor het grootste deel ongeplaveid; eerst nadat de oorlogen tegen Pyrrhus geëindigd waren, sloop eene verbazende



weelde en een natuurlijk daarmee gepaard zedenbederf Rome binnen. In het heldentijdvak stelden de censoren alles in liet werk. om het volk vrij te houden van allen vreemden invloed; niet dit doel werden aan de politiewetten tal van nieuwe bepalingen toegevoegd. Alle maatregelen der censoren zouden nochtans vruchteloos gebleven zijn, wanneer de Romeinen een volk waren geweest, dat zich inet de borst op handel en nijverheid toelegde. Dit was echter het geval niet.
De landbouw was en bleef de hoofdbezigheid der Romeinen; vandaar, dat de grondeigenaars zoolang, in' liet uitsluitend bezit van hel stemrecht bleven; vandaar ook, dal zich binnen Rome zoo moeilijk een middelstand, uit handwerks- en kooplieden bestaande, kon vormen. Dit was ook wel gedeeltelijk daaraan te wijten, dat de ambachten en de kleinhandel voornamelijk door slaven en vrijgelatenen werden uitgeoefend.
Het gezamenlijke kapitaal was in handen van de groote adellijke grondbezitters, die zich natuurlijk ook van den groothandel hadden meester gemaakt. Zij hadden een groot aantal slaven in hun dienst, wier arbeid, voor zoover bij niet lot bebouwing van den akker diende, tot het verrichten van kleinere beroepsbezigheden werd gebruikt; zoo waren de slaven handwerkslieden en handelaars van hunne heeren, die echter al zeer spoedig begrepen, dat eene onderneming geene voordeelen kan afwerpen, wanneer de belangen van hem, die de zaak drijll, daarin niet betrokken zijn; hierom schonken zij hunnen slaven de vrijheid onder voorwaarde, dat hun een goed deel, dikwijls de helft van de winst zou uitgekeerd worden.
Hierdoor hielden zij de zaak altijd in handen, daar de koop- en handwerkslieden ook na hunne vrijlating geheel van hen afhankelijk bleven. Slechts weinige vrijgelatenen wisten zich door hunne talenten te verheffen en rijkdommen te verkrijgen, het meerendeel echter bleef altijd aan de groote kapitalisten slaafs onderworpen.
De Romeiusche handel was gedurende den heldentijd van weinig beteekenis, hetgeen daaruit blijkt, dat men eerst in het jaar 2(19 binnen Rome zilveren munten begon te slaan, terwijl men zich vóór dien tijd met eene koperen munt beholpen had. die de ruiling zeer belemmerde. De voornaamste zilveren munt was de denarius, die met omstreeks acht stuivers van onze munt gelijk stond, ofschoon men gewoonlijk rekende bij sestertiën, van welke er vier op een denarius gingen.
Geheel in overeenstemming met de eenvoudige leefwijze der Romeinen gedurende het heldentijdperk waren de geringe vorderingen, die de Romeinen in kunst en wetenschap maakten. Wij merkten reeds op, dat de stad, die in het bezit was van eene zoo groote macht, bijna het aanzien had van een dorp; ternauwernood waren er enkele groote en prachtige gebouwen te vinden. Eerst omstreeks het einde van het tijdperk, waarmede wij ons tot dusverre hebben bezig gehouden, begon zich eene Romeinsche architectuur te vormen, die zich door het bezigen van zware gewelven onderscheidde, ofschoon zij ook in het vervolg minder door oorspronkelijkheid en sierlijkheid, dan door stevigheid en reusachtige afmetingen uitblonk.
Zij hield zich bovenal bezig met het slichten van werken van algemeen nut; zoo verwierf zich Appius Claudius Caecus gedurende den tijd, dat bij het ambt van censor bekleedde, eene onsterfelijke verdienste door het leggen van een prachtigen kunstweg naar Capua, die naar hem den naam van Appischen weg kreeg, en door het aanleggen van een reusachtige waterleiding. De beeldhouw- en schilderkunst konden bij het zoo weinig dichterlijk gestemde volk niet lot een hoogen trap van bloei geraken. Er zijn dan ook slechts weinige van hare scheppingen voor ons bewaard; maar deze verloonen ons een edelen eenvoud, geheel overeenkomstig het karakter der Romeinen. Het belangrijkste beeld is eene bronzen wolvin, die nog heden het sieraad van het Capitool uitmaakt.
14*



Van de dichtkunst der Romeinen in den heldentijd welen wij even weinig als van de andere kunsten. Aan dichters ontbrak het inlusschen niet. Zangers gingen van huis tot huis en hieven onder begeleiding van fluitspel hunneliederen aan; zij stonden echter niet gelijk de Grieksche zangers, in hooge achting bij het volk; veeleer rustte de geestdoodende vloek der minachting op hen en op allen, die hunne kunst voor geld vertoonden, als koordedansers., dichters, muzikanten en potsenmakers, die allen onbevoegd waren om 111 de legioenen te dienen en hunne stem in de volksvergadering uit te brengen, ja die, in één woord, der algemeene verachting prijs gegeven waren. Voor hetgeen zij goeds voortbrachten werden zij met goud en wijn, voor het slechte met stokslagen betaald! De stedelijke ambtenaren hadden te allen tijde het recht om die verachte menschen tot lichamelijke tuchtiging ot opsluiting te veroordeelen.
De dichters en tooneelspelers van dien tijd behoorden dus tot de laagste volksklasse, waarop alléén dergelijke stratlen konden toegepast worden; er kan dus van eene poëtische letterkunde geen sprake zijn; liet ontbreekt ook aan eene proza-literatuur, ja zelfs aan een eigenlijk geschiedverhaal. Alleen de lijsten der beambten, die door de priesters bijgehouden en slechts met enkele aanteekeningen van de merkwaardigste gebeurtenissen verrijkt werden, hebben met de mondelinge overlevering tot grondslag gediend voor het latere geschiedverhaal, dat daarom met zooveel sagen opgevuld is.
Dit is zeer merkwaardig, want wij vinden opgeteekend, dat reeds in vroegeren tijd het Romeinsche volk met de kunst van schrijven bekend was, dal er zelfs scholen waren, waar naast de Lalijnsche schrijfmeesters (litteratores) ook Grieksche taalgeleerden (grammatici) den knapen onderwijs gaven. Evenals bij de Grieken zou ook hier de roede als een doeltreffend middel lot bevordering van het onderricht niet gespaard zijn geworden.
De school in den goeden ouden lijd stelde het zich slechts ten doel, der jeugd onderwijs Ie geven in de allereerste beginselen, bovenal van de taalkunde; eene verdere wetenschappelijke vorming was zelfs voor de Romeinsche edelen niet noodig. Het doel van de opvoeding was niet, de knapen tol geleerden, maar lot slaafs- en krijgslieden Ie vormen; zij gingen mede naaiden senaat, waar zij aandachtig toeluisterden en voorbereid werden om eenmaal de plaatsen van hunne vaders in Ie nemen; als jongelingen namen zij dienst in het leger, om in de aanhoudende oorlogen voor het vaderland Ie strijden.
De oorlog was hel eigenlijke levenselement van de Romeinen, vandaar die voortgaande ontwikkeling en hooge volkomenheid, waardoor bet krijgswezen zich bij hen reeds in den heldentijd kenmerkt. Toen Pyrrhus, die in de Grieksche en Macedonische krijgskunst zeer ervaren was, en van wiens veldheerstalenten eens Antigonus zoo boog opgaf, voor het eerst den Romeinen slag geleverd had, moest hij als overwinnaar de getuigenis herhalen, die hij reeds voor den aanvang van den slag bij de monstering van de Romeinsche slagorde had afgelegd, dat namelijk de wijze van oorlog voeren der barbaren, met dien naam werden de Romeinen nog altijd door de Grieken bestempeld, naar zijne meening volstrekt niet barbaarsch was.
Jiaar men wil zou Camillus zich door de hervorming van de oude legerorganisatie de grootste verdiensten verworven hebben, hoewel het waarschijnlijk is, dat eerst na afloop van de oorlogen legen Pyrrhus de veranderingen in het krijgswezen, die reeds tijdens de oorlogen met de Galliërs ter sprake waren gebracht, volkomen haar beslag kregen.
De oude Romeinsche slagorde had veel overeenkomst mei de Macedonische phalanx; zij wierp den vijand niet zoozeer door persoonlijke dapperheid, maar bovenal door de vereeniging der krachten van de gansche massa overhoop. Hierdoor werd echter eene zekere traagheid van beweging veroorzaakt, waarvan zich de Romeinen in hel heldentijdvak door een volledige hervorming van de legerinrichting vrijmaakten.



De dichte opeenhooping van krijgslieden werd afgeschaft; ieder kreeg ruimte "enoeg om in den strijd het zwaard met gemak te kunnen hanteeren.
Aan leder legioen werden drie liniën zwaargewapenden toegevoegd, iedere linie werd door twee krygstribunen, één aan den rechter- en één aan den linkervleugel, aangevoerd. De liniën werd elk in vijftien, een legioen in vijf en veerti,T manipeleti ingedeeld; ieder manipel bestond uit twee centuriën, die door "de centurionen aangevoerd werden. Alléén de achterste der drie liniën. die der triarii, was van eene zware stootlans voorzien, terwijl de hastati en principes, de manschappen der beide voorste liniën, gewapend waren met eene eigenaardige werpspies, pilum genaamd, eene soort van speer, die iets meer dan vier ellen lang. van een veelzijdig puntig ijzer voorzien en stool- en werpwapen te gelijk was. Ieder krijgsman bad twee pila. die onder het voorwaarts rukken op een afstand van tien tot twintig pas naar den
vijand werden geslingerd. .
Buitendien waren de krijgslieden gewapend met zoogenaamde Hispanische zwaarden, die kort van lemmer en zoowel tol stooten als houwen geschikt waren, terwijl zij zich tegen den aanval des vijands beschutten door een geboden vierhoekig schild, dat drie voet breed en vier voet hoog was en uit dubbele planken bestond, die met een ossenhuid waren overtrokken en welker randen met metaal beslagen en van metalen knoppen voorzien waren.
Het legioen werd op de volgende wijze in slagorde gesteld: de manipelen stonden met een front van tien man in linie, niet dicht naast elkaar, maar zoo, dat er tusschen hen eene ruimte overbleef, even groot als die, welke door een manipel werd ingenomen; deze open ruimte werd door de manipelen der volgende linie.gedekt. De eerste linie opende den strijd, de tweede moest in de vrije ruimte avanceeren, ingeval de eerste tot wijken werd gebracht, de derde, die der triarii, die uit de oudste en beproefdste strijders bestond, viel eerst dan aan. wanneer ook de tweede teruggedrongen was. Behalve de zwaargewapenden der drie eerste liniën waren er aan ieder legioen nog twee liniën lichtgewapenden toegevoegd, de rorarii en accensi, wier wapenen bestonden uit lichte werpspiesen en slingers; bij den aanvang van 't gevecht drongen zij door de tusschenruimte der liniën voorwaarts, om den vijand uit te tarten en in verwarring te brengen, terwijl zij na het verrichten van hunne taak even spoedig terugtrokken. Overigens bevond zich bij ieder legioen nog eene afdeeling ruiterij, waarschijnlijk twee- of drie man sterk.
Een vluchtige blik op deze legerorganisatie doet ons zien, dat zij zoowel op vlugheid van beweging, als op krachtdadigen tegenstand berekend was, waarin °de Romeinen dan ook meesters waren. Hunne krijgslieden moesten een strenge krijgsschool doorloopen, de recruten werden eerst bij de lichtgewapenden0 ingedeeld, daarna kwamen zij in de eerste en tweede linie, totdat zij eindelijk als geoefende veteranen onder de triarii opgenomen werden.
Het Romeinsche leger legde evenveel geschiktheid aan den dag in den strijd van man tegen man als in hel gevecht op een afstand; het betoonde evenveel dapperheid bij den aanval als bij de verdediging. Dit laatste punt werd nooit veronachtzaamd; zoo dikwijls een Romeinsch leger ergens in het veld overnachtte, werd altijd eene versterkte legerplaats opgeslagen. Deze aan het overdrevene grenzende voorzichtigheid schenkt ons een juisten blik in het karakter der Romeinen, die aan een menigmaal in vermetelheid ontaardenden heldenmoed de uiterste bedaardheid en de koelbloedigste berekening paarden.
De ruiterij bad in het Romeinsche leger het minst te beteekenen; de Romeinen rekenden er op, dat hunne bondgenooten, die mede ten strijde moesten trekken, in dit wapen sterker waren dan zij zelf.



VIJF EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Geschiedenis van de stad Carthago. Hare betrekking tot hare koloniën. Akkerbouw en handel van Carthago. De scheepvaart. Ontwikkeling van het staatsbestuur. De geroesia. I)e snffeten. De -honderd en vier." De volksvergadering. Het Carthaagsche leger. De koloniën in Spanje en op Sicilië. Strijd tnsschen de Grieken en Carthagers op Sicilië. Hannibal voor Selinus. Het bloedgericht van Himera. Hermocrates te Syracuse. Dionysius. Belegering en val van Agrigentum. Dionysius in de volksvergadering. Zijne verkiezing tot veldheer.
De Romeinen heerschten over het vasteland van Italië; zij waren slechts door eene nauwe zeeëngte van het heerlijke eiland Sicilië gescheiden. Kon het dus wel anders, of zij moesten op een zoo schoon land hegeerige blikken werpen? Een staat, die eenmaal het pad der verovering betredenheefl, wordt rusteloos daarop voortgejaagd; nadat de Romeinen met de wapenen in de vuist liet gebied van Latium hadden overschreden, was stilstand op dien weg voor hen onmogelijk geworden.
Sicilië lag dus nu aan de beurt; het eiland was immers niets dan eene voortzetting van Italië: de nauwe straat vormde geen natuurlijke grens. Het was slechts de vraag, wanneer de strijd tusschen de Romeinen en de beheerschers van het rijke eiland, de Grieken en Carthagers, een aanvang zou nemen. De oneenigheid, die tusschen dezen heerschte, bood daartoe spoedig genoeg gelegenheid aan en deed een veeljarigen krijg tusschen de machtige Phoenicisehe koloniestad Carthago en de opkomende wereldstad Rome ontbranden, welke met de schitterende zegepraal van Rome zou eindigen.
Voordat wij onzen lezers de geschiedenis van deze oorlogen verhalen, moeten wij op de ontwikkeling van Carthago en de geschiedenis van Sicilië een blik achterwaarts werpen.
Uil de kleine Tyrische kolonie op de noordkust van Afrika had zich in den loop der eeuwen een machtige staat ontwikkeld. De gunstige ligging van Carthago in een rijk en vruchtbaar land en het bezit van een voortretlelijke haven, die van Tunis, maakten de stad even geschikt voor den akkerbouw als voor den handel; schielijk was dan ook haar opkomst en terwijl het moederland in den strijd met de Assyrische en Perzische veroveraars allengs in verval geraakte, nam de kolonie steeds in macht toe, door zich van de erfenis van Tyrus en Sidon, de aan de kusten van Afrika, Spanje en Sicilië gelegen koloniën, meester te maken.
De voornaamste en rijkste Tyrische familiën verlieten het land, nadat Alexander de Groole Tyrus veroverd had, en trokken naar Carthago, werwaarts zij ook hare rijkdommen overbrachten. Zoo was het verval der moeder de oorzaak van de opkomst der dochter.
Volgens de berichten der Romeinen, die men echter veilig voor overdreven mag houden, was Carthago aangegroeid tot eene stad van 700,000 inwoners, met een omvang van vijf geografische mijlen; van de woestijn van Tripoli tot aan den Allantischen oceaan strekte zich hare heerschappij uit; bijna drie-



honderd koloniën waren aan de machtige hoofdstad onderworpen, welker vloot de westelijke zeeën beheerschte.
Op het voorbeeld van Phoenicië hielden de Carthagers hunne koloniën in volstrekte afhankelijkheid. Deze vormden niet, gelijk de Grieksche volkplantingen, afzonderlijke staten, zij bezaten niet eens, gelijk de Romeinsche, eene zekere zelfstandigheid, maar waren aan de hoofdstad, die een streng bewind over baar voerde, in den volsten zin van bet woord, onderdanig. In de Afrikaansche landen, die door geweld van wapenen waren ten onder gebracht, werden aan bet volk schattingen opgelegd, ook moest het de Carthagers in bun oorlogen met manschappen ondersteunen; de vrije Lybische boeren werden lot Fellahs verlaagd, die aan hunne heeren het vierde deel van de vruchten, die de grond opbracht, moesten afslaan en aan de recruteering onderworpen waren; de Phoenicische volkplantingen werden niet veel beter behandeld, zij werden, ten einde elke poging lot opstand te voorkomen, genoodzaakt, hare muren omver te halen, belastingen te betalen en hulptroepen aan Carthago te leveren. Alléén de stad Ulica behield, ten minste in schijn, bare zelfstandigheid en stond met Carthago in een nauw verbond.
Akkerbouw en handel, twee takken van welvaart, waarop de Phoemciërs zich met bet beste gevolg hadden toegelegd, hadden binnen Carthago onnoemelijke schatten doen samenvloeien. De bloeiende landstreek rondom de staddie voortreffelijk bebouwd werd, had geheel het aanzien van een grooten, prachtigen tuin. Bij de Carthagers was reeds in den vroegsten tijd de akkerbouw als een tak van wetenschap beoefend; omstreeks vijfhonderd jaar v. Chr. had de Carthager Mago een werk over den landbouw geschreven, zoo uitstekend, dat de Romeinsche senaat '<-00 jaren later bevel gaf. bet in t Latijn te vertalen, om ook de Romeinen op de hoogte van de landbouwkundige wetenschap te brengen. Van meer gewicht nog voor den rijkdom der stad dan de akkerbouw was de handel; Carthago was de stapelplaats voor de voortbrengselen uit het binnenland van Afrika, als stofgoud, ivoor en andere kostbare waren, waarvan de Carthagers de Europeesche landen voorzagen.
Een hunner voornaamste handelsartikelen waren de negerslaven. De Afrikaansche slavenhandel was uitsluitend in bun bezit. Uil de zilvermijnen van hunne Spaansche koloniën vloeiden hun rijke schatten van dat edele metaal toe, hetwelk zij op hunne beurt in omloop brachten.
De Carthaagsche handelsschepen doorkruisten de verst verwijderde zeeën en muntten door bun voortrellelijken bouw zells boven die der Giieken uit, te Carthago werden het eerst vijfdekkers gebouwd, die in weerwil \an hunne grootte voortreffelijke zeilers waren. De roeiers, die de galeien nooit verlieten, waren staatsslaven, die uitnemend geoefend werden; de bevelhebbers waren de uitstekendste zeelieden ter wereld.
De staatsregeling had zich in de rijke handelsstad op eene zeer eigenaardige wijze ontwikkeld. Het koningschap was reeds vroeg afgeschaft; eene oligarchische staatsregeling, op zeer zonderlinge wijze met democratische elementen vermengd, was er voor in de plaats gekomen.
De raad der ouden, de geroesia, was met de leiding der regeeringszaken belast; de senaat bestond uit acht en twintig mannen, die jaarlijks door de burgerij uit de leden der geroesia gekozen werden en uit twee sufleten, die ins'^lijks werden benoemd, en wier macht met die der Spartaanschekoningen kan vergeleken worden. De raad was heiast met de staatszaken, benoemde veldheeren in den krijg, want dit ambt was den sutïeten oorspronkelijk niet opgedragen, en voegde bun een zeker aantal raadsleden toe, uit wier midden altijd de onderbevelhebber moest gekozen worden.
De koningen of sufleten waren zeer beperkt in hun gezag, hun voornaamste taak was de uitoefening der hoogste rechterlijke waardigheid; als veldheeren hadden zij bijna het gezag van de Romeinsche dictators, bij hunne terugkomst echter moesten zij eene nauwkeurige rekenschap afleggen voor



eene eigenaardige rechtbank van onderzoek, liet gericht der «honderd en vier", het voornaamste bolwerk der oligarchie.
De «honderd en vier" hadden het recht om zoowel de veldheeren, als de sutleten en de leden der geroesia na het neerleggen van hun ambt ter verantwoording te roepen; menigmaal gebeurde het, dal zij iemand op de wreedste wijze met den dood straften; de veldheer, die in den krijg ongelukkig geweest was en zijn leger verloren had, kon bijna met zekerheid op een doodvonnis rekenen. In deze vergadering der «honderd en vier" lag het zwaartepunt der geheele staatsmacht. Al hadden deze rechters, of liever, deze inquisitoren geene uitvoerende macht, de controle die zij uitoefenden, was zoo groot, dat alle overige Carthaagsche overheidspersonen hunne uitspraak eerbiedigden.
Er bestond te Carthago nog eene volksvergadering, die slechts een zeer geringen invloed had en alleen dan werd geraadpleegd, wanneer de geroesia het goedkeurde of wanneer hare leden het niet eens konden worden; wel werden de veldheeren in de volksvergadering benoemd, maar eerst, nadat de geroesia het over de keuze eens was, zoodat dit raadplegen van liet volk eigenlijk maar een vorm was.
Natuurlijk scheen het den rijken kooplieden en reeders, den gegoeden bezitters van plantages, die zich te Carthago van het bestuur hadden meester gemaakt, zeer gevaarlijk toe, de groote menigte een grooler invloed op hel staatsbestuur toe te staan; want deze bestond bijna uitsluitend uit de laagste klassen der maatschappij, uit saamgeraapt gespuis, matrozen, ontslagen huurlingen enz., daar een eigenlijke nijvere middelstand van handwerkslieden te Carthago ten eenenmale ontbrak; de talrijke slaven vervingen de handwerkslieden. Boeren waren er evenmin, want de veldarbeid werd op groote landhoeven aan slaven overgelaten. Men had grondbezitters, die er 20,000 in hun dienst hadden.
Dat Carthago het, in weerwil van het ontbreken van een middelstand, tot zulk eene hoogte kon brengen, werd veroorzaakt door den uiterst gunstigen financieelen toestand der stad; de schattingen der onderdanen waren zóo groot, dat zij met de inkomsten van de tollen, zelfs in de drukkendste oorlogstijden, toereikend waren 0111 alle uitgaven van den staat te dekken, zoodat het niet noodig was, den burgers eene belasting op te leggen Hieruit kan men tevens opmaken, hoe zwaar die schattingen op de onderdanen moesten drukken, daar het oorlog voeren voor Carthago, uithoofde van de huurtroepen, die men in dienst moest nemen, altijd eene hoogst kostbare zaak was.
De aanvoerders in het leger waren altijd voorname Carthagers, overigens treffen wij slechts nu en dan onder de lagere rangen dappere zonen der stad aan, bij voorbeeld bij de zoogenaamde heilige schaar. Dit behoorde echter tot de uitzonderingen, want de rijke kooplieden en reeders hadden liever hun geld dan hun bloed voor het vaderland veil en ook de Phoenicische koloniën, die hulp moesten verleenen, kochten lielst hunne verplichting met geld af, zoodat het gros van het Carthaagsche leger deels uit inwoners der onderworpen provinciën, deels uit huurlingen bestond.
De Lybiërs, wier recruten een goed voetvolk leverden, maakten de kern der Carthaagsche krijgsmacht uit; de lichte Numidische ruiterij was in hare soort zoo uitmuntend, dat zij door geen ander volk overtroffen werd.
Ook de onderworpen volken van de Spaansche kusten en eilanden leverden flinke soldaten; de slingeraars van de Balearische eilanden waren inzonderheid beroemd.
Al die manschappen moesten bezoldigd worden, hoewel niet zoo ruim als de in het buitenland aangeworven huurtroepen, waarmede de Carthagers in tijd van nood hun leger zoo sterk konden maken, als het hun goed dacht.
Door zulk een talrijk leger en eene voortreffelijke vloot hielden de Carthagers hunne uitgestrekte koloniën in bedwang; de voornaamste nederzetting in Spanje was Gades (Cadix), welke stad waarschijnlijk niet onmiddellijk onder



Selinus door de Carthagers ingenomen.
ile schatplichtige steden behoorde, maar toch onder Carthago's hegemonie stond; buitendien bezaten de Carthagers op de kust van Spanje nog eene menigte kleine koloniën en in het binnenland bel beheer over de zilvermijnen; de kusten van het tegenwoordige Andalusië en Granada stonden ook onder hunne heerschappij. Verdet waren zij echter niet doorgedrongen, daar er hun minder aan gelegen was, in het bezit van uitgestrekte landen te geraken, dan wel veilige ligplaatsen voor hunne schepen op te zoeken en de rijke opbrengst der zilvermijnen aan zich te trekken; eene taak, die moeilijk genoeg te vervullen was, daar zoowel de inwoners als de Gallische stammen, die Spanje bevolkt hadden, somtijds den hardnekkigsten tegenstand boden.
De Balearische eilanden waren wegens hunne gunstige ligging voor de visscherij reeds vroeger door de Carthagers in bezit genomen, eveneens hadden zij zich op Sardinië gevestigd; doch hunne heerschappij bepaalde zich ook hier tot de kustlanden, waar zij versterkte plaatsen hadden aangelegd, terwijl de inboorlingen in het binnenland hunne onafhankelijkheid wisten te handhaven.
De voornaamste Phoenicische koloniën, die Carthago's opperheerschappij hadden erkend, lagen op het eiland Sicilië; terwijl de Grieken de giootere oostelijke helft van liet eiland gekoloniseerd hadden, waren de Phoeniciërs in het bezit gebleven van de west- en noordwestkust, zij waren ook meester van de kleinere eilanden in de nabijheid en onderhielden daardoor eene onafgebroken gemeenschap met de stad Carthago.
Reeds vroeger hadden Carthagers en Grieken om de heerschappij over Sicilië een heiligen strijd gevoerd; onze lezers zullen zich herinneren, dat Gelo van Syracuse het groote Carthaagsche leger bij Himera verslagen en vernietigd luid en dat in dien liloedigen slag de Ca.'thaagsche veldheer Hamilcar was gesneuveld.
Lte nederlaag bij Himera benam den Carthagers voor langen tijd den lust om zich met het machtige Syracuse om het bezit van Sicilië te meten. Gedurende zeventig jaar bemoeiden zij zich niet met de twisten van de sleden op Sicilië. Eersl nadat Syracuse, hoewel ten koste van groote opofferingen, in de hardnekkige oorlogen tegen de Atheners gezegevierd had, kwam hun het oogenblik gunslig voor 0111 opnieuw een inval in Sicilië te wagen. De onbesliste strijd tusschen de steden Selinus en Segesta gaf hun daartoe eene geschikte gelegenheid aan de hand.
Evenals vroeger wendde Segesta zich ook nu tot Carthago om hulp, welk verzoek met alle bereidvaardigheid werd ingewilligd. Hannibal, een kleinzoon van den bij Himera gesneuvelden Hamilcar, was juist eerste sutleet en brandde van begeerte, om de nederlaag en den dood van zijn grootvader te wreken. De hulptroepen werden uit de onderworpen provinciën samengetrokken en met talrijke huurbenden versterkt. Met een leger van meer dan 100,000 man, een mengelmoes van krijgslieden uit alle natiën, trok Hannibal in bet voorjaar van 409 v. Chr. naar Sicilië tegen Selinus op. Hij liet de stad insluiten. Zij bood hem dapperen tegenstand; verscheiden dagen achtereen sloegen de burgers iederen storm met heldenmoed af; zij hoopten op ontzet van de overige Grieksche steden op het eiland, vooral van Syracuse, maar de verwachte hulp daagde niet zoo spoedig op als de inwoners van Selinus wenschten.
Hannibal spaarde zijne huurbenden niet. Het kwam er maar op aan, zoo spoedig mogelijk te overwinnen. Niettegenstaande de grachten reeds opgevuld waren met de lijken van zijne verslagen krijgslieden, liet hij telkens verschè scharen tot den storm aanrukken en daardoor gelukte het hem, Selinus in te nemen, eer nog de Grieksche hulptroepen te hulp konden snellen.
Door alle tijden der geschiedenis heen hebben de stormenderhand ingenomen sleden een treurig lot ondervonden; ook dat van Selinus was zoo gruwelijk, dat zelfs de Grieken, die aan het zien van bloedlooneelen van allerlei soort gewoon waren, er over ontzet stonden. Diodorus verhaalt:



«Toen nu de stad veroverd werd, hoorde men hij de Grieken weeklachten en geween, hij de vreemdelingen een woest vreugdegejuich opgaan. De eersten zagen in bange verwachting het treurig lot te gemoet, dat hen dreigde; de laatsten wekten in het trotsche vertrouwen op hun geluk elkanders moordlust op. De inwoners van Selinus kwamen op de markt hijeen en allen, die het waagden zich daar te vertoonen, vonden al vechtende den dood. De vreemdelingen verstrooiden zich door de geheele stad en plunderden de huizen, die overvloedig met allerlei voorraad opgevuld waren. De menschen, die men in de huizen vond, werden óf mede verbrand, óf op straat gesleurd en zonder onderscheid van geslacht of ouderdom omgebracht: kinderen, zuigelingen, vrouwen en grijsaards werden meedoogenloos vermoord. Naar vaderlandsch gebruik werden de lijken bovendien nog verminkt. Sommigen hadden afgehouwen handen op eene rij om hun licbaain gehangen, anderen liepen rond met lansen en speren, waarop hoofden gestoken waren. Wanneer zij echter vrouwen vonden, die met haar kinderen in de tempels de wijk hadden genomen, riepen zij, dat men die niet moest dooden. maar genade schenken, niet omdat zij medelijden hadden met de ongelukkigen, maar uit vrees, dat de vrouwen, wanneer haar het uitzicht op redding ontnomen was, de tempels zouden in brand steken, waardoor de kostbare wijgeschenken hun ontgaan zouden. Verre overtroffen deze barbaren de andere volken iu ruwheid. Elders schonk men dengenen, die iu de tempels een toevluchtsoord gezocht hadden, het leven, om zich niet tegen de godheid te bezondigen; de Carthagers daarentegen verschoonden hunne vijanden, om de tempels der goden te kunnen berooven. Het plunderen duurde tot in den nacht; de huizen werden deels verbrand, deels omvergehaald. 10.000 menschen lagen levenloos op de straten, bovendien had men ineer dan 5000 gevangenen bijeengebracht."
Van Selinus trok Hannibat dwars over het eiland in eene noordoostelijke richting naar Himera; hij wilde hier een overwinningsfeest vieren, ten einde de nagedachtenis aan de nederlaag van zijn grootvader uit te wisschen.
De val van Selinus had de Grieken op Sicilië met schrik vervuld; zij zonden spoedig 4000 man hulptroepen onder aanvoering van Diodes uil Syracuse tol redding van de stad Himera; op tijding echter, dat eene sterke Carthaagsche vloot in aantocht was, bekroop Diocles de vrees, dat deze het op Syracuse zelf zou kunnen toeleggen en bij gaf zijnen manschappen bevel tot den terugtocht. Een gedeelte der inwoners van Himera nam de wijk op schepen van Syracuse, terwijl een ander deel zich in de belegerde stad staande hield en baar manmoedig verdedigde. Intusschen kon dit kleine aantal hel op den duur tegen zulk eene sterke overmacht niet uithouden. Himera viel dus na een dapperen strijd even spoedig als Selinus den vijand in handen.
De verdedigers van deze stad trol een nog treuriger lot dan de inwoners van Selinus. Nadat de Carlhagers het moorden moede geworden waren, gal Hannibal bevel de inwoners gevangen te nemen; de vrouwen en kinderen verdeelde hij onder zijn soldaten, de mannen, ten getale van 3000, liet hij naar dezelfde plaats brengen, waar eens Hamilcar gesneuveld was; daar werden zij onder de wreedste folteringen ter dood gebracht, als een olïer voor de goden, eene wraakneming voor Hamilcar! De stad Himera werd met den grond gelijk gemaakt.
Hannibal bad door deze gruwelijke daad zijn dorst naar wraak gelescht. hij keerde naar Carthago terug en werd als een met lauweren bekroond overwinnaar ontvangen; zijne wreedheid, zoo geheel in overeenstemming met het Semietische volkskarakter, deed hem de bewondering van zijne slaingenooten verwerven.
Te Syracuse waren middelerwijl gebeurtenissen voorgevallen, die de gewichtigste gevolgen na zich sleepten. Gedurende de belegering door de Atheners had zich Hermocrates, de dappere aristocraat, de algemeene liefde van het volk weten waardig te maken, dat na de overwinning aan hem het bevel



opdroeg over de vloot, die bestemd was om Athene in de oostelijke wateren te bestrijden. Men had zich van dien bekwamen veldheer schitterende overwinningen beloofd, maar hij stelde al die schoone verwachtingen te leur, hij was ongelukkig in den strijd, en de democratische partij, aan welker hoofd Diodes stond, won daardoor in macht; het gelukte haar niet alleen, de staatsregeling nog meer dan tot dusverre in democratischen zin te wijzigen, zij wist ook te bewerken, dat Hermocrates van het opperbevel ontzet en lot ballingschap veroordeeld werd. .
Hermocrates onderwierp zich wel is waar aan het vonnis, krachtens hetwelk hij van zijn bevelhebberschap ontzet werd, maar om er zich later weer op gewelddadige wijze van meester te maken. Hij kreeg van den Perzischen satraap Pharnabasus aanzienlijke geldsommen, waarvoor hij huurtroepen in dienst nam. aan welker hoofd hij naar Sicilië terugkeerde; hij kwam juist Ie Messina aan, toen Himera door de Carthagers was veroverd geworden. Door zijn terugtocht van Himera had Diocles in Syracuse veel van de volksgunst verloren, op grond hiervan koesterde Hermocrates de hoop, dat hij spoedig over zijn tegenstander zou triomfeeren. Hij rukte met zijne huurbenden tegen Syracuse op, doch vond de poorten gesloten en moest dus onverrichter zake terugtrekken. Hij richlte zich nu naar de plaats waar Selinus gestaan had, waar hij eene nieuwe stad bouwde. Hij verzamelde de verjaagde vluchtelingen rondom zich*, en spoedig stond hij aan het hoofd van een aanzienlijk leger, waarmede hij stoule strooptochten naar de Carlhaagsche koloniën ondernam 'en menige zegepraal op de erfvijanden der Grieken bevocht.
Zijn roem klom met den dag; hij rekende zich nu slerk genoeg om zich van de heerschappij over Syracuse meester te maken en werd in die hoop no" versterkt, daar hij rekenen kon op de ondersteuning van eene talrijke partij, die zoo machtig was, dat het haar was gelukt, de verbanning van
Diocles te bewerken.
De aanhangers van Hermocrates te Syracuse waren meestal jonge lieden, die, begeerig naar avonturen en krijgsbedrijven, onder aanvoering van dien dapperen veldheer eene schitterende rol hoopten te spelen. Onder hen muntte een jongeling uil. die toen reeds grooten krijgsroem en een belangrijken invloed bezat, hoewel hij nauwelijks drie en twintig jaren oud en van lage afkomst was. Hij heette Dionysius en was vroeger schrijver geweest.
Hermocrates wist in het geheim eene verbintenis met Dionysius en zijne overige aanhangers aan te gaan; er werd afgesproken, dat de veldheer aan het hoofd van zijn leger naar Syracuse zou trekken, waar hem door zijne vrienden eene der poorten zou geopend worden. Het plan, hoe voortreffelijk ook beraamd, mislukte. De overheid der stad was nog bijtijds van den beraamden overval verwiltigd en hoewel Hermocrates met 3000 man door de «eopende poort de stad was binnengedrongen, werd hij teruggeslagen; hij zelf sneuvelde in den strijd. Zijne vrienden werden gedeeltelijk verslagen ol ook. nadat de rust weder hersteld was, verbannen; slechls enkelen, en onder dezen ook Dionysius, hielden zich te Syracuse bij hunne bloedverwanten verborgen.
Ten gevolge van deze burgertwisten, het werk van Hermocrates, was de macht van Syracuse zeer verzwakt; het volk vertrouwde zich aan geen zijner leiders meer toe, het bleef ook na den dood van Hermocrates door inwendige partijschappen verdeeld en dat juist in een tijd. waarin samenwerking zoo hoogst noodzakelijk was, daar opnieuw bet gevaar van een inval der Carthagers dreigde.
De overwinning bij Himera had bij de Carthagers de begeerte naar veroveringen op Sicilië opgewekt; zij rustten dus weder een leger uit, waarvan zij het opperbevel aan Hannibal en zijn bloedverwant Himilco opdroegen. De rijke schatten van Carthago werden niet gespaard, het gelal der huurtroepen overtrof dat, waarmede Hannibal vroeger naar Sicilië getrokken was. Ditmaal was dè rijke stad Agrigentum op de zuidkust van Sicilië, welker gebied dicht bij dat van Selinus lag, het doel van den aanval.



Agrigentum had te dier tijde den hoogsten trap van bloei bereikt; naar men wil, bevatte de stad niet minder dan 800,000 inwoners; volgens een ander bericht bestond de mannelijke bevolking uit 200,000 zielen. Agrigentum was in eene vruchtbare landstreek gelegen en door handel rijk geworden; prachtige tempels en standbeelden prijkten binnen de muren der stad en maakten haar tot eene der prachtigste steden der Hellenen; zij was met sterke vestingwerken omringd, die, wanneer zij met beleid verdedigd werden, een langdurige belegering 'konden weerstaan.
In Mei van hel jaar 406 legerde de Carthaagsche krijgsmacht zich voor de muren van Agrigentum. Hannibal eischte de stad op en bood den burgers een verbond met Carthago aan. Dat voorstel werd evenwel afgeslagen, de sterke stad wilde van geene onderwerping ol verbond hooren, zij hoopte op ondersteuning van Syracuse en had buitendien hare strijdkrachten vermeerderd met een korps huurlingen, waarover de Spartaan Dexippus bevel voerde.
In den beginne scheen het krijgsgeluk den belegerden gunstig te zullen zijn. Hannibal, zoo luidt het verhaal, ontzag bij het maken van zijne belegeringswerken zelfs de heilige graven niet. Het Carthaagsche leger was juist bezig met het verwoesten der grafplaatsen, toen eensklaps een donderslag het werk deed staken, de schimmen der afgestorvenen kwamen uit de graven te voorschijn en jaagden den wachthebbenden krijgslieden nacht op nacht schrik aan; zelfs de goden toornden over de ontwijding van hunne heilige plaats, zij zonden eene pest in het Carthaagsche leger, waaraan vele krijgslieden en onder hen ook Hannibal stierven.
Himilco liet aanstonds aan de verwoesting der graven een eind maken. Om den toorn der goden tot zwijgen te brengen, offerde hij naar Carthaagsch gebruik een kind; nu waren de goden verzoend en de belegering nam voor de Carthagers een gunstiger keer. In weerwil daarvan zou het machtige Agrigentum niet bezweken zijn, wanneer de aanvoerders der bezettingstroepen eensgezind waren geweest, want na de aankomst van hulpbenden uit Syracuse was de bezetting dermate versterkt, dat er zelfs uitvallen gedaan werden, die met den besten uitslag werden bekroond. De huurtroepen echter pleegden verraad, de veldheeren waren onbekwaam en toen eindelijk eene transportvloot, uit Syracuse afgezonden om de stad van proviand te voorzien, door de Carthagers genomen werd, verklaarden de aanvoerders der huurtroepen, dat hel onmogelijk was de belegerde stad langer te houden.
De veldheeren besloten tot de overgave van Agrigentum. Alle inwoners werden buiten de muren gejaagd; alleen de grijsaards, de zieken en allen, die tegen een verren tocht niet bestand waren, bleven achter; de overige inwoners verlieten Agrigentum in December van het jaar 406, onder bescherming van de bezetting.
Met vreugdegejuich trokken de Carthagers den volgenden dag de ontruimde stad binnen; alle inwoners, die nog achtergebleven waren, zelfs zij. die in de tempels de wijk hadden genomen, werden gedood; de schatten van Agrigentum werden door de ruwe soldaten gedeeltelijk der verwoesting prijs gegeven, gedeeltelijk naar Carthago overgebracht.
De tijding van den val van Agrigentum bracht in Syracuse eene diepe neerslachtigheid te weeg. Na de terugkomst der veldheeren, werd er eene volksvergadering belegd, doch de geleden nederlaag en het gevaar, dat thans van de zijde der Carthagers dreigde, drukte zóo zwaar op alle gemoederen, dat in het eerst niemand het woord wilde opvatte. Eindelijk stond Dionysius op om te spreken. In heftige bewoordingen klaagde hij de legerhoofden aan en verweet hij hun, dat zij Agrigentum door verraad aan de Carthagers hadden overgegeven en dat zij dus oorzaak waren van de gevaren, die zich boven hel hoofd van het volk hadden saamgepakt. «Daar zitten de verraders!" riep hij uit. »Wilt gij op een wettig onderzoek en een rechterlijke uitspraak wachten? Neen, slaat oogenblikkelijk de handen aan hen en oefent zelf gerechtigheid!"



Zulk een eisch ging alle grenzen van recht en wet te buiten, de overheid kon dit niet lijdelijk aanzien, Dionysius kreeg als onruststoker eene terechtwijzing en werd in de volksvergadering zelf lot eene geldboete veroordeeld. De vrienden van den redenaar gaven luide hunne verontwaardiging te kennen; een onder hen, Plülistus, de geschiedschrijver, stond op en betaalde voor Dionysius de geldboete, terwijl bij te gelijker tijd onder de toejuiching van het volk en ten aanboore van een ieder verklaarde, dat bij in hel vervolg elke geldboete zou belalen, waarméde dergelijke overtredingen zouden gestralt worden; hij verzocht Dionysius voort Ie gaan. Deze gaf aan die uitnoodiging gehoor 'en verklaarde, dal het volk verraden was, niet alleen door de legerhoofden, maar ook door zijne overheden, door de rijke en voorname burgers, die als oligarchen eene lyrannieke heerschappij wilden voeren; dan alleen was er voor Syracuse redding mogelijk, wanneer aan het hoofd van den staat mannen uit het volk werden gesteld en geene personen, die alleen om hun rijkdom en stand gekozen werden.
De magistraat was zóó bevreesd voor het opgeruide volk. dat bij het niet waagde, den woedenden redenaar andermaal in de rede te vallen; Plato verhaalt ons. dat de verbittering van de geheele volksvergadering door het woord van Dionysius dermate was opgewekt, dat zij oogenblikkelijk tien van de legerhoofden zonder eenig onderzoek liet steenigen. Volgens de berichten van Diodorus, die veel waarschijnlijker luiden, werden de aanvoerders slechts afgezet en in hunne plaats een aantal andere veldheeren, onder welke ook Dionysius, benoemd. Hiermede was de grondslag gelegd tot de groote macht, welke Dionysius later bezat; bij. de aanhanger van den aristocratischen Hermocrates, w'as eensklaps in een hartstochtelijk demagoog veranderd. Steunende op de opgewondenheid van het volk. had hij zijne benoeming tot veldheer weten door te drijven. Hij had bet vaste besluit genomen zich van de heerschappij over Svracuse meester te maken, dit was voortaan liet levensdoel, waarnaar hij streefde, zonder ooit van den weg. die tot dit doel leidde, af te dwalen; stoutmoedig, listig, gewetenloos, zonder eenig gevoel voor recht ol menschelijkheid was Dionysius de rechte man, om door allerlei middelen tot de waardigheid van tiran te geraken.
Door listen en kuiperijen, waarin hij volleerd was, vorderde hij stap voor stap op den weg, die hem nader tot zijn doel kon voeren. Ten einde zich de ondersteuning eener trouw aan hem verknochte partij te verzekeren, wist bij te bewerken, dat liet volk alle ballingen terugriep; allen, die met Hermocrates hadden samengespannen om dezen op eene gewelddadige wijze de heerschappij over Syracuse op te dragen, die met haat en wraakzucht tegen de democratie vervuld waren, mochten nu naar hunne vaderstad terugkeeren: zij maakten in bet vervolg den machtigsten steun van Dionysius uit.
Al was het Dionysius gelukt, door den steun, dien hij bij het volk vond, zich van de heerschappij meester te maken, toch kon bij zich op die volksgunst niet verlaten, om zich in het bezit zijner macht te handhaven, want niets is wufter dan de groote menigte; in het leger moest bij zijn steun vinden, niet in de gewapende burgerij, maar in een leger van bezoldigde buurbenden. Dezelfde troepen, die onder Dexippus Agrigentum verdedigd en verraden hadden, gingen in dienst >an Syracuse over. Dionysius wist bet opperbevel machtig te worden; te dien einde begaf bij zich naar Gela, waaide buurbenden vertoefden, bier speelde bij dezelfde rol als te Syracuse. waarschuwde bet volk voor de rijken en aristocraten, betichtte dezen in eene openbare vergadering van verraad en bracht door zijn woord zulk eene verontwaardiging teweeg, dat de rijke oligarchen, die tot dusverre te Gela het roer in banden hadden gehad, door de volksvergadering veroordeeld en omgebracht werden. Dionysius, door zijne buurbenden gesteund, nam hun vermogen in beslag, gebruikte het om den krijgslieden de achterstallige soldij te betalen en hen daardoor op zijne zijde te krijgen; na hun, ten einde allen in zijn



dienst te houden, verdubbeling van soldij te hebben beloofd, keerde hij aan hunne spits naar Svracuse terug.
Maar Dionysius stond nog niet alleen aan het hoofd van hel leger; hij had medebevelhebbers, die hij echter door leugen en bedrog bij het volk van Syracuse verdacht wist te maken en zoo doende van de baan schoof. Het gelukte hem, door zijne heftige taal de volksmassa geheel lot zijne zijde over te halen, hij werd alléén tot veldheer benoemd en met onbepaalde macht bekleed. Ten einde zich des te beter in de hem opgedragen waardigheid te handhaven, gaf hij voor, dat men een gewelddadigen aanslag op zijn leven had gewaagd en verzocht hij de vergunning, om eene lijfwacht in dienst te nemen; ook hiermede nam het volk genoegen.
Zoo had zich Dionysius binnen enkele maanden tot tyran van Syracuse weten op te werpen. Zijn doel was bereikt: de vijf en twintigjarige jonge man was onbeperkt alleenheerscher geworden. De eenige taak, die hij voortaan te vervullen had, was. zich in het bezit van zijne heerschappij te handhaven; hij kweet zich daarvan met eene bewonderenswaardige geestkracht, maar te gelijk met eene verfoeilijke wreedheid en eene ondragelijke dwingelandij. Acht en dertig jaren lang, tot aan zijn dood toe, bleef Dionysius de gevreesde tyran van Syracuse.
ZES EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Dionysius I, tyran van Syracuse. Verraderlijke verstandhouding van Dionysius met de Carthagers De regeering van Dionysius zendt een gezantschap uit, om eene bruid voor hem te zoeken. Zijn bruiloft. De oorlog met de Carthagers. De opstand der Lybiërs. Dionysius in Zuid-Italië; wraak, door hem op de inwoners van Rhegium genomen. Dionysius als bevorderaar van wetenschap en kunst. ïlet huiselijke leven van deu tiran. Het zwaard van Damocles. De dood van Dionysius.
Dionysius I, de tyran van Syracuse. is een der meest belangwekkende karakters van de oude geschiedenis Hij is het toonbeeld van een tyran. Als zoodanig werd hij dan ook zoowel door zijne tijdgenooten, als door hunne naaste afstammelingen beschouwd. De oude geschiedschrijvers halen bij voorkeur zijn voorbeeld aan. wanneer zij het schrikbewind van een tyran willen schetsen; hem hadden Plato en Aristoteles voor oogen, toen zij hunne meesterlijke schilderingen van hel leven eens despoten schreven; de dichters der oudheid hebben de namen van hen, die als otters van zijne heerschzucht vielen, in hunne beste werken vereeuwigd en er veel toe bijgedragen, dat de geschiedenis van Dionysius met een groot aantal anekdoten is opgesmukt. Ook de groote Duitsche dichter Schiller heeft de oude legende van den tyran Dionysius in zijn «Burgschaft" tot een Duitsch volksgedicht gemaakt.
Ons bestek gedoogt niet, de geschiedenis van Dionysius in bijzonderheden te verhalen, wij zullen haar echter in algemeene trekken mededeelen, om onzen lezers een beeld van de heerschappij des tyrans te geven.
Nadat Dionysius te Leontini zijne lijfwacht op een geregelden voet had gebracht, trok hij aan haar hoofd, door zijn huurtroepen vergezeld, Syracuse binnen. Hij marcheerde terstond naar het sterkste gedeelte der stad, dat op bet eilandje Ortygia gelegen was en de haven bestreek; hier, op de acropolis van Syracuse, vestigde hij zijne legerplaats en van nu af trad hij onbeschaamd als alleenheerscher op.



Een groot deel van het volk zou den tyran gaarne tegenstand geboden hebben, maar zijn machtig leger, dal in Ortygia samengetrokken was, maakte iedere poging daartoe gevaarlijk en vruchteloos.. ..
Dionvsius riep nogmaals de volksvergadering bijeen; slechts zijne partijgangers verschenen, die zich zoo slaafs naar zijne wenschen schikten, dal zij Sp "zijn voorstel de rijkste en aanzienlijkste burgers van Syracuse helen veroordeelen en ombrengen, alleen, dewijl zij tegenstanders van Dionysius geweest waren. Om zich nauwer met de aristocratische partij te verbinden, "ins de jonge tyran tot de keuze van eene echtgenoot over: hij huwde de dochter van Hermocrates. terwijl hij zijne eigen zuster aan den broeder van den overleden aanvoerder van de partij des adels ten huwelijk gat.
Dionvsius had zijne verkiezing tot oppersten veldheer aan het gevaar te danken, 'waarmede de Carthagers Sicilië bedreigden. Het volk meende, dat het nu in de eerste plaats zijn streven zou zijn, den gevreesden vijand te vernietigen en op het voorbeeld van Gelo zijne heerschappij door een overwinning op den erfvijand van Sicilië op hechte grondslagen te vestigen.
In schijn schikte Dionysius zich naar den wensch van het volk; hij rukte met een sterk leger'op ter bescherming van de stad Gela, die zich dapper tegen de Carthagers verweerde; in het geheim echter onderhield hij uaai alle waarschijnlijkheid verstandhouding met den vijand. Hij wilde door Carthas» als heerscher over Syracuse erkend worden, daarvoor bracht luj de ongelukkige stad Gela ten ofler". Twintig dagen lang bleef luj bijna werkeloos in de nabijheid der stad liggen, toen liet hij het lot een treffen komen, maar hij werd verslagen; alle maatregelen door hem genomen, waren van dien aard, dal de strijd zulk een uitslag hebben moest. Nadat luj den slag verloren had, gaf hij de stad aan den vijand prijs, terwijl luj zelf naar
Syracuse terugkeerde. .
De woede van bet volk over de lafhartigheid van den tyran kende geene grenzen • een gedeelte der ridders was het leger reeds vooruitgesneld en bad in Syracuse een opstand bewerkt. De ongelukkige echtgenoot des tyrans werd uit haar huis gesleurd en zoo vreeselijk mishandeld, dat zij aan de gevolgen stierf of zich zelf om het leven bracht.
Dionysius bad ras een besluit genomen, hij spoedde zich met zijne bende huurlingen naar de stad; het gelukte hem, met het zwaard in de vuist haar binnen te dringen. Dooi' zijne moedige houding en doortastende maatregelen dempte hij het oproer, vervolgens sloot hij in hel jaar 4-05 met de Carthagers een schandelijken vrede, waarbij zij in het bezit bleven van liet derde gedeelte van >*eheel Sicilië, terwijl zij daarentegen Dionysius als beheerscher van Syracuse "erkenden. De vrede was, hoewel op schandelijke wijze, hersteld, de tyran maakte van dien tijd gebruik, om zich in het bezit van de heerschappij te bevestigen. De aanzienlijkste en rijkste mannen der stad werden, zoodra ze tot zijne tegenstanders behoorden, verbannen of omgebracht. Het eiland Ortvgia. waarop Dionysius zijn residentie koos, werd in eene vesting herschapen en door een nieuwen muur met liooge torens en andere voortreffelijke verdedigingswerken omringd, zoodal liet nu volkomen de stad en de haven bestreek. Meer binnenwaarts liet de tyran nog eene afzonderlijke citadel bouwen. die in de nabijheid van de haven gelegen was en waarvan de muren zoo gebouwd waren, dat slechts één schip telkens de haven kon binnenloopen waarin overigens voor zestig schepen ruimte was. Zoodoende had de tyran het eilandje in een onneembaren burg herschapen, die hem zoowel tegen aanvallen van het volk van Syracuse uil de buitenstad, als tegen iederen vijand, die een aanslag op Syracuse zou willen wagen, beveiligde.
Het kwam er nu maar op aan. de vesting met trouwe aanhangers te bezetten; te dien einde verdreet hij de toenmalige bewoners van het eiland, in wier plaats hij zijne huurlingen en vrijgelaten slaven stelde, op wier onbepaalde gehoorzaamheid hij staat kon maken; even willekeurig ging luj te werk



met de landerijen rondom de stad, die hij aan de wettige I, lam
verdeelde onder degenen die zich óf tot dusver vriendscha „s hem
betoond hadden of die hij op deze wijze voor zijne zaak - „ Ren
grondbezittersS 6n ' ^ Vri^!la!e" waren >rgers en
Het kon niet missen, of Dionysius moest zich «' illekeurmu
maatregelen onder de burgers van Syracuse eene menigl erok kenen-
een opstand van bet volk. die echter door den ty t en aeweld
onderdrukt werd, was er het gevolg van. Ten eind ere poEen
tot opstand te voorkomen, het hij den burgers de itnemen- een
weerloos volk kon door zijn huurtroepen gemakkelijk >" jnden worden
De tvran had binnen Syracuse zijne heerschappij ö maar hiermede
was zijne eerzucht nog niet bevredigd, hij wilde ook de „.erige Grieksche steden aan zijn gezag onderwerpen. Dit gelukte hem. deels door kracht van wapenen, deels ook door omkooping van de regeerende overheid.
.Naar nog grootere veroveringen haakte zijne eerzucht! Geheel Sicilië m ? iiaag L- !lloes,en b'J ziJ" gebied worden ingelijfd. Een
. " ' ™ach,|ge Carthagers vreesde hij niet en inet onvermoeiden
hJtarde'ïvtï , ier,eUlSeler' 101 de",kriJo' gemaakt. Hij versterkte en verbeterde de vloot en liet een onnoemelijken voorraad van mondbehoeften wapenen en belegeringswerktuigen naar Syracuse brengen; de vestingwerken der stad werden vernieuwd en een kolossale, steenen muur werd gebouwd die dienen moest om Syracuse tegen een onverwachten overval te beveiligen
Dionysius was verstandig genoeg, om iu te zien. dat hij, in gev°al Svracuse door de Cathagers belegerd werd. niet alleen in zijn leger, maar ook in het volk een wezenlijken steun moest vinden. Derhalve veranderde hij een<klaps van regeringssysteem; de wreedheden en onderdrukkingen, waaraan hij zich in het begin zijner regeering had schuldig gemaakt, werden gestaakt niemand werd meer ter dood gebracht of verbannen, hij betoonde zich vrien-
mTjhn n g'7 vergevensgezind. Hij verkeerde met de burgers als met zijns gelijken; ieder, die met een verzoek tot hem kwam, werd hij hem toegelaten en wanneer het maar eenigszins mogelijk was, werd het hem ingewilligd m,i ' l o f vergeet spoedig gebeurde zaken en laat zich door vriendelijkheid zachtheid van zijne regenten al zeer licht meesleepen. Ook de burgers
onlw'w'T f®! 0p <J"'" alS?ln«enel1 regel göene uitzondering; daar een oorlog egen Carthago zeer naar den zin van bet volk was. werden zij door
nh n °" i'r' er -'n ge(,rag van den tvran jegens ben had
plaats gehad nog eerder voor zijne zaak gewonnen; bereidwillig spanden zij op het woord van Dionysius, alle krachten lot bet bouwen der vestingmuren in. Mannen en vrouwen van alle standen werkten met ware geestdrift mede ij- Ze f le°!,e ,eei1 onvermoeiden ijver aan den dag; geheele dagen bracht bij bij de bouwlieden door bij deelde in alle moeiten en bezwaren en sloeg zeil als een daglooner de hand aan het werk. Zonder lijfwacht bezocht lm de arbeidende burgers hier zorgde hij. dat zij, wier krachten uitgeput waren
ri£W£l Wer n', g',ms Prikkel<Je bij den ijver der werklieden, door hun rijke belooningen te beloven.
Een ieder werkte als om strijd, zoodat de geheele muur in den korten tooid was "' °° "achten waren niet ongebruikt gelaten, vol¬
len einde met bet oog op den aanstaanden krijg tegen Carthago zijne macht nog meer te versterken, zocht Dionysius zich ook op het vasteland , "| ni' 'f• l)0llllde|ioolen te verwerven; bij vaardigde een gezantschap naar de stad Rhegium af. Zijne zaakgelastigden moesten eene jonkvrouw uit een aanzienlijk geslacht voor hem ten huwelijk vragen.
De Rheginers koesterden eene te diepe verachting voor den tvran. dan • lat zij aan zijn wensch bet oor zouden geleend hebben. Diodorus verbaalt.



dat zij openlijk verklaarden, dat zij hem de dochter van den beul ten huwelijk wilden geven; aan andere jonkvrouwen viel voor den despoot niet te denken. Dionysius vergat die beleediging niet, maar nain er later vreeselijk wraak over.
Wat hem in Rhegium mislukt was, beproefde hij nogmaals in de naburige stad Locri; ook bier kreeg Dionysius van een voornaam burger Aristides, nadat hij do hand van diens dochter gevraagd bad, het bescheid, dat hij hel meisje liever dood dan in de armen eens tyrans zou zien; uit wraak liet de smadelijk bejegende Dionysius de zonen van Aristides ombrengen.
Een ander burger van Locri, Xenetus, die niet den republikeinschen trots van Aristides bezat, nam het aanbod van Dionysius voor zijne dochter Doris aan. Een met gouden en zilveren sieraden rijk uitgedost oorlogsschip zeilde van Syracuse naar Locri, om de schoone bruid af te halen. Op denzelfden dag, waarop het prachtige schip weer naar Syracuse terugkeerde, bracht een met vier koninklijke schimmels bespannen en prachtig getooide wagen eene bevallige Syracusaansche jonkvrouw, Aristomache.de zuster van Dion, naar liet buis van Dionysius. Met beide bruiden vierde de tyran een schitterend bruiloftsfeest, waaraan alle burgers en krijgslieden der stad deel namen. Beide bruiden behandelde hij even vriendelijk, de eene was voortaan evenzeer zijne vrouw als de andere en beiden aten met hem aan denzelfden disch. De Syracusanen meenden, dal hij Aristomache meer dan Doris liefhad, bij liet het intusschen niet blijken, want beide vrouwen behandelde hij met evenveel goedheid.
Doris schonk hem later drie kinderen, van welke het oudste een zoon was, die zijn vader als Dionysius II in de waardigheid van tyran opvolgde.
Alle toebereidselen tot den krijg waren gemaakt, hulptroepen waren aangeworven en een machtig leger stond onder de wapenen. Voor het eerst na verloop van een langen tijd, hield Dionysius weer eene volksvergadering, waarin hij het volk bekend maakte, dat de oorlog met Carthago spoedig zou uitbarsten; wat bij verwacht had gebeurde: de burgers gaven door een luid gejuich hunne goedkeuring te kennen en besloten tot den krijg.
Het leger van Syracuse trok op tegen de Carthaagsche steden op Sicilië, nu kon het wraak nemen voor de wreedheid, waarmede de Carthagers de bevolking van Selinus, Himera en Agrigentum behandeld hadden. Het vijandelijk gebied werd deerlijk verwoest, de bewoners werden met vrouwen en kinderen meedoogenloos vermoord, alleen diegenen werden door de woedende krijgslieden gespaard, die wegens hunne lichaamskracht als slaven konden verkocht worden en zoodoende nog eenige winst konden opleveren. De Grieken hielden niet minder wreed huis, dan vroeger de Semieten.
Was in bet eerste jaar het krijgsgeluk den Syracusanen gunstig geweest, spoedig keerde de kans, toen Himilco aan het hootd van een machtig leger van meer dan 100,000 man op Sicilië verscheen. De steden, die de Carthagers verloren hadden, werden heroverd, de Carthaagsche vloot behaalde eene schitterende overwinning op die van Syracuse en Dionysius werd genoodzaakt naar zijne hoofdstad terug te keeren. De vijand volgde hem op den voet, sloeg het beleg voor de stad en bracht haar zeer in het nauw, terwijl de vloot van Himilco de haven blokkeerde.
De val van Dionysius scheen onvermijdelijk. Niet alleen het sterker leger der Carthagers, ook het volk in de stad, welks gunstige gezindheid jegens hem maar van korten duur was geweest, dreigde hem met een wissen ondergang. Den met lauweren gekroonden overwinnaar konden de burgers de dwingelandij, waaraan hij zich had schuldig gemaakt, vergeven, den oversvonneling echter niet.
Dionysius moest, wellicht tegen wil en dank, eene volksvergadering beleggen, waarin een aanzienlijk burger, met name Theodorus, optrad en den tyran in heftige bewoordingen aanviel. Theodorus schilderde met onloochenbaar ware kleuren zijn wreed en willekeurig bestuur, gaf den Syracusanen te verstaan,
Streckfuss. II. 15



dal die onderdrukkingen door geene zegepraal op den buitenlandschen vijand konden uitgewischt worden en noodigde dus de aanvoerders der Spartaansche huurtroepen uit, om liet volk in zijn opstand tegen den gehaten tyran bij le staan.
Het volk van Sparla had zoo menigmaal met grooten nadruk zijn at keer van alle tyrannie te kennen gegeven, dat Theodorus met zekerheid op de hulp der Spartanen rekende. Hij zag zich echter bitter teleurgesteld. De Spartaansche aanvoerders kozen partij voor Dionysius. De huurtroepen schaarden zich rondom hunne bevelhebbers, de volksvergadering ging uiteen en daarmede was het dreigend oproer gedempt.
Ook wat den buitenlandschen vijand betreft, was het geluk den tyran gunstig Eene vreeselijke pest brak in hel kamp der Carthagers uit, die even schrikkelijk woedde als vroeger te Athene in de dagen, waarin zij haar meeste otters eischte. Het Carthaagsche leger was in eene beperkte legerplaats opeengehoopt, juist bij het begin van den herfst, in welk jaargelijde men na een heeten zomer op Sicilië zoo licht voor elke ziekte bloot stond.
De inboorlingen, de aan een heet klimaat gewende Afrikanen, leden ontzettend in de koude nachten; de ziekte rukte zoovele offers weg, dat hel niet mogelijk was. de dooden ter aarde le bestellen. De onbegraven lijken van zoovele duizenden verspreidden nieuwe smetstof.
De krijgsmacht van Himilco was door die onverwachte ramp geheel terneergeslagen en ontmoedigd, de legerhoofden konden nu niet meer aanvallen, ja zouden niet eenmaal bij machte geweest zijn om zich tegen een aanval der belegerden te verdedigen. Dionysius wist met den tegenspoed zijns vijands zijn voordeel te doen, hij viel de Carthaagsche vloot aan en bel gelukte hem, haar in brand te steken.
Himilco had door het ongeluk, dat hein zoo onverwacht getroffen had, zijne bezonnenheid geheel verloren. Indien hij gewild had, had bij nog zeer goed met het grootste gedeelte van zijn leger kunnen terugtrekken, daar bijna geheel Sicilië nog in de macht der Carthagers was; ook was het verlies, dat liij door de pest en het verbranden van zijne vloot geleden had, wel groot, maar toch niet onherstelbaar. De schatten van Carthago hadden hem spoedig genoeg nieuwe huurbenden en eene nieuwe vloot kunnen verschaffen. In plaats van aan den terugtocht te denken, knoopte Himilco geheime onderhandelingen met Dionysius aan; voor 300 talenten wist hij van den tyran de vergunning te koopen om des nachts inet allen, die Carthagers van geboorte waren, af te trekken, terwijl het leger der huurlingen en de lichtingen uil de wingewesten aan de genade van Dionysius werden overgelaten. De door luinne aanvoerders verlaten krijgslieden werden met geringe moeite overmand, gevangen genomen en waarschijnlijk als slaven verkocht.
Toen Himilco te Carthago terugkwam, vond hij de stad in diepen rouw. Alle tempels waren gesloten, alle bezigheden gestaakt. Himilco zelf stelde zich als een wanhopige aan; in liet vuile gewaad van een slaaf ging hij de stad door en klaagde zich zelf als de oorzaak van alle jammeren aan, als een boeteling trad hij de tempels binnen, keerde daarna naar zijn buis terug, versperde hier de deuren en weinig dagen daarna was hij den hongerdood gestorven, dien hij vrijwillig gekozen had.
Het verlies van het leger op Sicilië bracht een opstand onder de Lybische onderdanen te weeg. De Lybische steden sloegen de handen ineen en brachten een leger van 120,000 man op de been, waarmede zij naar Tunis, eene stad. die niet ver van Carthago lag, oprukten. Zij hadden vast besloten, de hoofdstad zelf aan te tasten. Het scheen bijna, alsof in dien ongelukkigen tijd de machtige handelsstad haar ondergang nabij was, doch zij kwam opnieuw het gevaar te boven. De oneenigheid tusschen de aanvoerders van het oproerige leger verschafte den Carthagers de overwinning. De opstand werd gedempt en evenals vroeger trad Carthago als beheerscheres van Afrika uit het strijdperk te voorschijn.



Door deze overwinning had Dionysius le Syracuse zijne macht op zulke hechte grondslagen gevesligd, dal hij er nu aan kon denken, haar verder uit te breiden. Allereerst keerde hij zijne wapenen tegen de vrije steden van Sicilië, daarna breidde hij zijne veroveringen verder over hel eiland uit.
Dionysius wenschte zijne heerschappij ook buiten de grenzen van het eiland Sicilië uit te breiden. Het eerst lagen de Grieksche steden van Zuidrfatóë, waarop hij een begeerigen blik geslagen hield, aan de beurt.
De macht der steden in Groot-Griekenland was al sedert lang in verval, [n de voortdurende oorlogen tegen de roofzuchlige Samnieten en Lucaniërs konden zij zich ternauwernood tegenover die dappere naburen staande houden; toen Dionysius zich dus met de Lucaniërs verbond, viel het hem niet moeilijk de overwinning te behalen.
In de aan gevolgen rijke oorlogen met de steden van Zuid-Italië komen alle licht- en schaduwzijden van Dionysius' karakter sterk uit. Den Locriërs bewees hij zijne dankbaarheid, door het gebied der bevriende stad te vergrooten, jegens de meeste overige Grieksche steden gedroeg hij zich als een edelmoedig veroveraar; om zijn naam in Griekenland te vereeuwigen schonk hij eens, in strijd met de krijgswetten der Hellenen, aan een gevangen genomen leger van 10,000 man zonder eenig losgeld de vrijheid. Aan degehale stad Rhegium daarentegen koelde hij zijne wraak. Na een langdurigen strijd sloot hij voor den schijn met de inwoners vrede, alleen om hen in slaap te wiegen; zij moesten hem hunne oorlogsschepen uitleveren en nauwelijks was dit geschied, of Dyonysius was trouweloos genoeg om de stad opnieuw aan te tasten. Na eene korte belegering verwoestte hij haar en maakte hij alle inwoners tot slaven; alleen zij, die zich met de schatten, welke zij verborgen hadden, konden loskoopen, bleven in het bezit hunner vrijheid.
Phyton, den bevelhebber der stad, wien Dionysius een bijzonderen haal toedroeg, wachtte met al zijne bloedverwanten een nog treuriger lot. Vooreerst werd op bevel van den tvran Phyton's zoon verdronken, daarop werd hij zelf met ketenen aan een der hoogste belegeringswerktuigen vastgemaakt en aan de bespotting van het Syracusaansche leger prijs gegeven. In dien vreeselijken toestand werd hem op bevel van den tyran door een bode het bericht gebracht , dat Dionysius een oogenblik te voren zijn zoon had laten verdrinken.
"Hij is een dag vroeger gelukkig dan zijn vader," antwoordde Phyton kalm. Tot straf voor dit gezegde liet Dionysius hem door de stad rondvoeren, bij elke schrede werd hij door beulsknechts gegecseld en bespot, terwijl een heraut uitriep: «Ziet hier, Syracusanen, den man, die de inwoners van Rhegium tot den krijg heeft aangezet en daarvoor van Dionysius zijne straf ontvangt."
Phyton gaf bedaard ten antwoord, dat de tyran hem strafte, omdat hij geweigerd had, zijne vaderstad te verraden; hij nam gedurende de strafoefening zulk eene edele houding aan, dat zelfs de krijgslieden van Dionysius mei medelijden vervuld werden; zij gaven morrende te kennen, dat zij zulk eene smadelijke behandeling niet langer wilden dulden, zij dreigden zelfs in opstand te zullen komen en den gevangene te zullen bevrijden. Toen besloot Dionysius, een einde aan de folieringen te maken; Phyton en zijne geheele familie werden verdronken.
In Italië was het krijgsgeluk den tyran zoo gunstig, dat bij niet alleen een groot deel der Grieksche steden van het zuiden bemachtigde, maar dal hij zelfs over de Adriatische Zee stevende en verscheidene eilanden aan de Illyrische kust aan zijne heerschappij onderwierp. Niet zoo voorspoedig waren zijne wapenen in den krijg legen de Carthagers, die zich in zooverre van hun verlies hersteld hadden, dal zij den strijd om Sicilië konden voortzetten. Na herhaalde gevechten moest Dionysius er toe besluiten, hun al hunne vroegere bezittingen en buitendien Sicilië tot aan de rivier de Halykus — Selinus en een gedeelte van het gebied van Agrigentum — af te staan.
15*



Dionysius handhaafde zich tol aan zijn dood, in hel jaar 3H7. in de alleenheerschappij. Het oude Syracuse had aan hem het herleven van zijne macht en zijn luister Ie danken, niel alleen op staatkundig gebied, maar ook op dat van wetenschap en kunst, waarvan Dionysius een ijverig bevorderaar was.
Hij was zelf dichter en, naar heigeen ons verhaald wordt, trotscher op een welgelukt vers dan op eene behaalde zege. Hij stelde er zijn grootste eer in, door zijne Grieksche landgenooten als dichter te worden erkend, daarom zond hij eens een gezantschap naar de Olympische spelen, waar de beste en uitstekendste zangers zijne gedichten zouden voordragen. ten einde hem de bewondering der Hellenen Ie verwerven.
Diodorus verhaalt ons: «Bekoord door de uitmuntende voordracht deizangers, stroomde het volk bij 't begin der uitvoering samen; doch toen het begon te merken, hoe slecht de gedichten waren, lloot men Dionysius uit en behandelde den tyran met zulk eene verachting, dat sommigen liet zelfs waagden, de tapijten van de rijk versierde tent der gezanten stuk te scheuren.
De redenaar Lysias, die zich juist te Olympia bevond, spoorde het volk aan, om niel langer de tegenwoordigheid van liet gezantschap des goddeloozen dwingelands bij de heilige kampspelen te dulden, bij hield bij deze gelegenheid, zijne door geheel Griekenland beroemd geworden Olympische redevoering."
Dionysius had ook | verscheidene vierspannen, die door snelheid in hel loopen uitmuntten, naar de wedspelen te Olympia gezonden; bet toeval wilde, dat de wagens van den tyran, terwijl zij in volle vaart waren, alle uit de taan geraakten, tegen elkander stieten en in stukken vlogen. Het schip, dat de gezanten naar Syracuse terugbracht, werd onderweg door storm beloopen. Toen het scheepsvolk eindelijk gelukkig in de vaderstad aankwam, verklaarde het, dat de gedichten van den alleenheerscher zóó slecht waren uitgevallen, dat niet alleen de zangers, die ze hadden voorgedragen, maar zelfs de wagens en het schip er met schande waren afgekomen.
Zoodra Dionysius hoorde, hoe men met zijne gedichten den spot had gedreven, bliezen zijne vleiers hem in het oor, dal al het schoone eerst een voorwerp van nijd en later van bewondering is. Zijn dichtvuur werd er dus niel door uitgebluscht.
De bespotting, waaraan Dionysius te Olympia ten doel had gestaan, maakte hem zeer neerslachtig en boezemde hem nog meer menschenhaat in, dan hij te voren reeds koesterde. Later genoot hij de zelfvoldoening, dat bij een poëtischen wedstrijd te Athene eene zijner tragediën met den priis liekroond werd. ' ''
Dat Dionysius ook in de wijsbegeerte veel belang stelde, loont ons de betrekking waarin hij tot Plato stond. Maar ook jegens dien beroemden wijsgeer gedroeg hij zich eindelijk als een trouweloos tyran. daar bij, gelijk onze lezers zich zullen herinneren, bewerkte, dat Plato als slaaf verkocht en naar Aegina overgebracht werd.
Te midden van zijne koninklijke pracht voelde Dionysius zich uiterst ongelukkig; hij wantrouwde zijne getrouwste aanhangers, ja "zelfs zijne bloedverwanten. Zijn versterkte burg was van de stad geheel afgesloten, de ophaalbrug altijd opgetrokken. De wachters moesten er kennis van geven, wanneer iemand de burg naderde. Eiken nacht veranderde hij van slaapvertrek, niemand werd bij hem toegelaten, of hij moest, vóór bij zijne kamer binnentrad, zijn mantel tegen een anderen verwisselen, dien hij bij zijn binnenkomen voor de oogen van den tiran moest uitschudden, om dezen te overtuigen, dat hij geen verborgen wapenen bij zich droeg.
Het was, alsof Dionysius overal moordenaars bespeurde, geen barbier mocht hem den baard scheren, dit werk was aan een zijner dochters opgedragen, die hem, toen zij volwassen waren, ook vrees inboezemden, zoodat zij geen mes meer mochten gebruiken, maar zijn baard met gloeiende nole-



doppen moesten afschroeien. Uit vrees, dat zijn zoon hem de heerschappij zon betwisten, liel hij dezen onder de vrouwen van zijn paleis groot brengen en hem eene opvoeding geven, waardoor alle gedachten aan de alleenheerschappij verre van hem gehouden werden.
Iedere levensvreugde van den lyran werd door dit vreeselijk wantrouwen vergald. Dat hij zich in weerwil van den verheven rang, dien hij bekleedde, uitermate ongelukkig gevoelde, bewijst ons de bekende anecdote van hel zwaard van Damocles. Toen eens Damocles, een zijner gunstelingen, den tyran gelukkig noemde, omdat hem alles meeliep, schudde deze mismoedig het hoofd en liet hij den hoveling, om hem te bewijzen, hoe weinig gelukkig hij zich voelde, plaats nemen aan eene prachtige tafel, waarop de keurigste spijzen stonden opgedischt; de koninklijke dienaren moesten hem op zijn wenk bedienen, alsof hij de tyran zelf was; boven het hoofd van den hoveling echter hing aan een paardenhaar een puntig zwaard, welks val hem, ingeval liet hambrak, te midden van zijn genot, onvermijdelijk moest dooden. De kostbare maaltijd en het aan een paardenhaar opgehangen zwaard waren het getrouwe beeld van het dagelijksche leven des tyrans.
Den eersten gelukkigen dag na jaren van leed beleefde Dionysius, toen hij de tijding van zijne poëtische zegepraal te Athene ontving. Diodorus verhaalt, dat de tyran zoo uitermate verheugd was, dat hij den goden voor die boodschap een prachtig otter bracht en aanstonds groote gastmalen en drinkgelagen liet aanrichten, waarbij hij zijne vrienden koninklijk onthaalde.
Hij, die anders uiterst matig leefde, ging zich bij al de vreugde van hel feest te buiten en verviel ten gevolge daarvan in eene hevige ziekte, die zijn dood na zich sleepte. Naar Diodorus' meening was dit door het orakel voorzegd. De goden hadden Dionysius verkondigd, dat hij zou sterven, wanneer lijij de sterkeren overwon. Hij zelf was van meening, dat hiermede de Carthagers bedoeld- werden, waarom hij na behaalde overwinningen altijd terugtrok in plaats van den vijand te vervolgen, om niet over de sterkeren gezegepraald te hebben.
Ondanks alle listen, die hij in hel werk stelde, kon hij zich toch aan heigeen het noodlot over hem besloten had niet onttrekken. Te Athene werd hij, hoewel een slecht dichter, boven betere dichters met den prijs bekroond; zoo was dus het orakel vervuld, hij had de sterkeren overwonnen! De eersle ware levensvreugde van den lyran was de oorzaak van zijn dood.
ZEVEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Komst van Dionysius II aan de regeering. Dion. Zijne betrekking tot Plato en de Pythagoraeër9. Plato bij Dionysius. Verbanning van Dion Tyrannie van Dionysius. Dion sluit een verbond met de Carthagers Dion te Syracuse. Dood van Philistus. Dion en Heraclides. Syracuse bij nacht overvallen. Dion als tyran. Calippus en de moord op Dion gepleegd. Terugkeer van Dyonisius. Timoleon, de bevrijder van Corinthe en Syracuse. Dionysius wordt van zijne waardigheid ontzet. De tyran leeft als ambteloos burger te Corinthe.
Dionysius I had zijne heerschappij te Syracuse op zulke hechte grondslagen gevestigd, dat hij nog stervend zich er op beroemde, dat hij der stad een diamanten keten om de lendenen geslagen had. De uitkomst bevestigde aanvankelijk deze uitspraak, want zonder de minste tegenkanting van de zijde



iles volks volgde Dionysius II zijn vader op. De huurtroepen riepen hem eenparig tot alleenheerscher uit, de burgers waagden het niet, zich er te«en te verzetten.
Dionysius II was vijf en twintig jaar oud, toen hij de regeering aanvaardde. Zijn achterdochtige vader had hem zijne geheele jeugd in den bur° laten doorbrengen, ten einde hem zoodoende van de behandeling der staatszaken uit te sluiten. Hij zou zeker een bekwaam regent geworden zijn, wanneer hij eene meer zorgvuldige opvoeding genoten had, want hij bezat een goeden natuurlijken aanleg, een levendigen en bevattelijken geest en zin voor alles wat edel en schoon is; daar zijne opvoeding echter verwaarloosd was. had zijn karakter eene geheel andere richting genomen. Hij was zwak, ijdel. besluiteloos, traag in de uitvoering van zijne plannen en zeer geneigd om voorbijgaande luimen bot te vieren; daarbij bezat hij een onleschharen dorst naar roem.
Van de staatszaken had hij hoegenaamd geene kennis, daar hij zich nooit met de regeering bad mogen bemoeien. Van zijne vroegste jeugd af aan in de buitensporigste weelde opgevoed, had hij zich reeds als knaap aan zinnelijk genot overgegeven; in het onmatig gebruik van bedwelmende dranken kwam dit bijzonder sterk uil. In weerwil daarvan had de lust voor wetenschap en kunst hem niet begeven; hij voelde, dat er een geheimzinnige band bestond lusschen hem en de dichters en kunstenaars, die zoo menigmaal bij zijn kunstlievenden vader als gasten hadden aangezeten; het was de smaak voor de dichtkunst, die zijn hart voor edeler indrukken vatbaar maakle.
Het lijdt geen twijfel, dat Dionysius II bij het aanvaarden van de heerschappij, ten aanzien van het volk de beste bedoelingen koesterde. Hij wilde niet met wreede willekeur, maar met zachtheid regeeren en in de liefde der burgers zijn steun zoeken; derhalve belegde hij eene volksvergadering, waarin bij het volk van Syracuse betuigde, niets onbeproefd te zullen laten, om zich hunne achting en liefde te verwerven, Ten einde dit doel nog beter te bereiken, nam hij in alle zaken, die de regeering betroffen, raad en daad met den zwager zijns vaders, Dion, Aristomache's broeder, die zich tijdens hel bestuur van Dionysius I meermalen ten gunste van eene wettelijke regeering uitgelaten had.
Dion behoorde tol de weinige staatslieden te Syracuse, aan welke Dionysius zijn vertrouwen had geschonken, hij alleen dorst het wagen, den tyran rondborstig de waarheid te zeggen, eene vrijheid, waarvan hij meermalen gebruik maakte. Hij was de trouwste vriend en dienaar van den alleenheerscher, maar dit verhinderde hem niet, tevens een ijverig voorstander van de leerstellingen der Pythagoraeërs en een warm vriend van Plato te zijn; het was voornamelijk aan zijn invloed te danken, dat Syracuse de eer genoot, dezen wijsgeer binnen hare muren te zien.
Als Pythagoraeër was Dion een vijand zoowel van de democratie als van bet bestuur van tyrannen; het was zijn streven, te Syracuse een oligarchischen regeeringsvorm in het leven te roepen. Of hij reeds lijdens de troonsbeklimming van Dionysius II het plan koesterde om zich het vertrouwen van den jeugdigen vorst te verwerven tot bereiking van zelfzuchtige oogmerken, of hij voor zich zelf naar de heerschappij streefde, en slechts het gunstige oogenblik afwachtte, om zich van deze meester te maken is niet met zekerheid te bepalen. Bijna alle geschiedschrijvers ontkennen dit; op gezag van Plato en Plutarchus schrijven zij aan Dion de edelste oogmerken toe *).
*) üe meeste berichten aangaande Dion zijn wij verschuldigd aan Plutarchus en Plato •lie echter geen van heiden op onpartijdigheid aanspraak kunnen maken De eerste poo^t in zijne levensbeschrijving den held op een zoo hoog mogelijk standpunt te plaatsen, terwijl Plato zijn vnend tracht te rechtvaardigen en aan al zijne handelingen de beste beweegredenen toedicht De feiten der geschiedenis echter weerleggen dien buitensporigen lof en geven ons in het karakter van Dion zoowel licht- als donkere schaduwzijden te aanschouwen. Onze lezer» zullen in het vervolg van het geschiedverhaal gelegenheid hebben om zelf te oordeelen.



Als meest vertrouwde raadgever en dienaar van den nog jeugdigen Dionysius bezat Dion een grooten invloed, dien hij gebruikte, om den vorst mei de leerstellingen der Pytbagoraeërs bekend te maken en zijne geestdrift op te wekken voor de wijsbegeerte van Plato. zijn vriend zoowel op wijsgeerig als op staatkundig gebied. Met levendige kleuren schilderde bij voor het oog van Dionysius den roem, dien hij zou verwerven, wanneer hij zijne geduchte macht niet als een despoot, die op de vrees zijner onderdanen werkt, maar als een koning gebruikte, die door weldadige wetten zijn land bestuurt; hij deed hem opmerken, hoeveel aangenamer het is, als een koning met beperkte macht over dankbare burgers te regeeren, dan als tyran over slaven te gebieden.
De woorden van Dion vonden bij den jongen vorst ingang. Dionysius gevoelde het, dat zij een machtigen invloed op hem uitoefenden, het was voortaan zijn streven, zich te vormen naar het ideaal, dat Dion hem steeds voor oogen stelde, en toen deze hem bekend maakte met de wijsgeerige leerstellingen van Plato, ontvlamde de voor indrukken ontvankelijke geest van den jongen man in zulk eene geestdrift, dat Dionysius zijn vurigen wensch te kennen gaf om den beroemden wijsgeer persoonlijk te leeren kennen; hij zond verscheidene boden naar Athene, om Plato dringend tot een bezoek aan Syracuce uit te noodigen. .....
Aanvankelijk stond de wijsgeer in beraad, of hij aan die uitnoodiging wel gehoor zou geven; eindelijk besloot hij haar aan te nemen. Hij werd te Syracuse met de grootste onderscheiding ontvangen. Bij zijne aankomst stond er een koninklijke wagen voor hem gereed, die hem naar eene prachtig versierde woning voerde. Dionysius bracht den goden een dankoffer voor de gelukkige aankomst van den geëerden gast. Hij, die zich vroeger aan zwelgerij en dronkenschap had overgegeven, betoonde zijne achting voor de tegenwoordigheid des wijsgeers door eenvoud en matigheid bij zijne feestmalen in acht te nemen. Jegens eiken smeekeling gedroeg Je vorst zich welwillend en toegevend; bij de geringste staatszaken zelfs, deed hij met nauwgezetheid zijn plicht. Plato werd zijn geëerbiedigde leermeester, die hem voorloopig vooral in de meetkunde onderwees.
Zooals de vorst zingt, piepen gewoonlijk de hovelingen! Merkwaardig was het schouwspel, dat te dier tijde liet paleis te Syracuse opleverde. Alle vloeren waren met zand bestrooid, waarin driehoeken en andere figuren geteekend waren en de vleierij der hovelingen ging zoo ver, dat zij zich allen met de borst op de studie der meetkunde toelegden.
De omkeer, die er sedert het bezoek van den wijsgeer bij den vorst had plaats gegrepen, moest een ieder, die de Acropolis van Syracuse bezocht, oogenblikkelijk in het oog vallen; ook voor het volk bleef die verandering geen geheim. Dionysius kwam er 1111 openlijk voor uil. Jat hij van plan was om wetten voor het bestuur te ontwerpen en een verantwoordelijk koningschap in het leven te roepen. Toen eens, bij gelegenheid van een offerfeest, de heraut als naar gewoonte de goden aanriep met <fe woorden: »moge de alleenheerschappij des konings nog lang onwrikbaar gevestigd blijven, riep Dionysius hem toe: «Houd op. breng zulk een vloek niet over ons.
Hoe liefelijk zulk een woord in de ooren der Syracusaansche burgers mocht klinken, het was een onheilspellend en dreigend woord voor de aanhangers der tyrannie en voor al degenen, die met den absoluten regeenngsvorm ook hunne voordeelen zouden verliezen. Tot deze laatsten behoorde de geschiedschrijver Pliilistus, die er zoo krachtig toe had medegewerkt, om Dyonisius 1 op den troon te plaatsen.
Pliilistus had van zijn ouden vriend weinig dank genoten, want hij was door den achterdochtigen tyran verbannen; zoodra echter Dionysius II den troon beklommen had, riep deze hem ui', zijne ballingschap terug, waarop Philistus zich weder te Syracuse vestigde en te' de hoogste eereamhten werd bevorderd.



Niet zonder bezorgdheid zagen Philislus en zijne aanhangers, l.oe «rooien
, ,' " en ^'a.to °P het gemoed van den jeugdigen vorst uitoefenden • ine recht vreesden zij dat Oionysius door vrijzinnige maatregelen zijne mach i zon verzwakken en daardoor zijn eigen ondergang bewerken; zij wisten zeelied dat een koningschap zich Ie Syracuse alleen door geweld van wapenen staande houden kon. Ph.l.stus werd dus van dien tijd af aan de ijS" legenslander van Dion en Plato. °
Niemand bezat voor het oogenblik grooler invloed te Syracuse «laii de Alheensche wijsgeer. Dionysius had hem al zijne liefde en achting geschonken en het vaste besluit genomen om in alles overeenkomstig de leerstellingen van den wijsgeer te handelen. Eens kwam hij er rondborstig vooruit, dat hij hel plan koesterde zijn despotisme te Syracuse in een koningschap mei beperkte macht te veranderen, de door zijn vader verwoeste steden op Sicilië te lierbouwen en die met vrije Grieksche inwoners te bevolken.
nat antwoordde Plato? Hij zeide droogjes: «Doorloop eerst uw leercursus en laat voor dien tijd dat alles ongedaan."
De jonge vorst voelde zich beleedigd door den trots, die in dit antwoord «les wijsgeers doorstraalde. Hij. de alleenheerscher. werd als een schooljongen door Plato terecht gezet. Pliilistus en zijne vrienden maaklen zieli die icht verklaarbare gevoeligheid van Dionysius len nutte; daarenboven begon het den jongen man, die zich vroeger in zinnelijk genot had gebaad, moeilijk te vallen, een matig leven te leiden, zooals Plato verlangde. Philislus een aanhanger der wijsbegeerte van het zingenot, een volger van Aristinpus pree* diens leerstellingen aan en werd mei open ooren aangehoord
Het eerste gevolg hiervan was. dat de vriendschap lusschen Dion enden vorst allengs bekoelde, terwijl Pliilistus van zijn ka.il geen middel onbeproefd iet om hein zwart te maken en zijn val te bewerken, liet toeval wilde dal hij zijn wensch vervuld zag.
Carthago was Ie dier lijd mei Syracuse in oorlog, er werd echter van beide zijden niets van belang ondernomen.
Dion die bij de leiding der staatszaken zoo zelfstandig le werk «in«at lig slechts zelden den vorst raadpleegde, richtte een schrijven lolden Lar haagschen bevelhebber, waarin hij dezen uitnoodigde om. ingeval er vredesvoorslagen zouden gedaan worden, zich slechts tol hem te wendente\ens gaf hij hem de verzekering, dat hij er voor zou zorgen, dat zij in overweging werden genomen.
01 dal schrijven nog iets anders bevatte, of het misschien een bewijs van veiraderlijke versjandhouding met de Carlhagers opleverde, is niet met zekerheid bekend. Dion werd door Pliilistus en zijne vrienden met argusoogen le.spied: hel gelukte hun, den brief le onderscheppen. De tyran. wien zij hem overhandigden voelde zich er zoozeer door beleedigd. "dat hij Dion van hel hof verwijderde. ° J
Plato hield zich wel is waar nog eenigen tijd te Syracuse op en werd er vriendelijk behandeld, maar hij had zijn invloed verloren. Dionysius huldigde 111 het vervolg niet meer de beginselen der Platonische, maar der Urenaeische wijsbegeerte; desniettemin bleef hij. zelfs na het vertrek van Plato. eene geregelde briefwisseling mei zijn nog altijd hooggeachten leermeester onderhouden, die op dringende uilnoodiging van Dionysius aan Syracuse ze is een tweede bezoek bracht; maar de staatkundige invloed, dien Plato eenmaal aan liet hof bezeten had. was voor altijd verdwenen.
Daar Dionysius het bij de verwijdering van Dion beneden zich achtte den balling van zijne schatten te berooven en zich zelf daarmee le verrijken.' "''i~ , " in. "et volle^ bezit van zijn onmetelijk vermogen gebleven. Hij had zich daarmede naar Griekenland teruggetrokken.
Met koninklijke pracht reisde hij alle steden des lands rond, zijne ern.> ïge en waardige houding, maar ook zijn rijkdom verschaften hem overal



vrienden en invloed. Te Sparta genoot hij de onderscheiding van onder den adel des lands te worden opgenomen. Dionysius zag in hem een des te gevaarlijker tegenstander, naar mate de invloed des ballings klom. Plato stelde tevergeefs pogingen in het werk om de beide bloedverwanten met elkaar te verzoenen; Dion beloonde zich onverschillig en Dionysius onverzettelijk, zoodat de klove tnsschen beiden met iederen dag wijder werd. De afkeer, dien Dionysius jegens zijn vroegeren gunsteling koesterde, veranderde langzamerhand in haat. ja de tyran ging zoo ver, dat hij de goederen van Dion in beslag nam en eindelijk zelfs den band. waardoor hij met hem verbonden was, verscheurde.
Dion was. namelijk, met Arete. de halfzuster van Dionysius gehuwd. Deze echt werd door Dionysius ontbonden, die Arete noodzaakte om, in weerwil van haar verzet, met een zijner vrienden in het huwelijk te treden. Zulk eene handelwijs schreeuwde om wraak. Dion nam het vaste besluit, zich met de wapenen in de vuist een weg naar Sicilië te banen en Dionysius van den troon te stooten. Met eene kleine bende van 800 man beproefde krijgslieden. die hij in het jaar 357 uitrustte, wilde hij hel waagstuk ten uitvoer brengen. Wat zouden 800 man tegen het met diamanten ketenen omgorde rijk van Dionysius, tegen de talrijke huurtroepen, legen de sterke vloot? En toch. hoe schijnbaar onzinnig de onderneming ook was, stond de kans niet geheel hopeloos.
Na Dions verbanning was Philistus degene, die Dionysius als raadsman ter zijde stond en door wiens invloed het bestuur weer even wreed en tyranniek werd als te voren. Op het voorbeeld zijns vaders verbande Dionysius alle burgers, die hem maar eenigszins verdacht voorkwamen, een maatregel, waardoor weldra allen tegen hem in het harnas werden gejaagd. Daarbij kwam nog. dat de jonge vorst zijn tijd verkwistte door zich dag op dag aan onmatigheid en dronkenschap over te geven; een natuurlijk gevolg hiervan was, dat hij de regeeringszaken geheel uit het oog verloor en dat de Syracusanen hem hunne achting, die zijn vader in zoo hooge mate had genoten, ontzegden. Ook de huurbenden gaven hunne ontevredenheid te kennen. Dionysius I had. om zijne huurlingen in goede luim te houden, de burgers onbeschroomd van hunne goederen beroofd en zijne soldaten daarmee verrijkt. Dionysius II evenwel volgde dit voorbeeld niet, hij betaalde zijnen krijgslieden slechts het bedongen loon uit. Dion koesterde derhalve de hoop. dal hij zoowel de burgers van Syracuse, als het grootste deel der hulptroepen tol zijne partij zou zien overgaan. Bovendien had hij met de Carthagers. de gevaarlijkste vijanden der Grieken, een verbond gesloten. Vol hoop betrad hij dus den Siciliaanschen grond.
A\as dal verbond met de Carthagers nu eerst gesloten? Of koesterde de weerlooze, verbannen en mishandelde Dion. die door alle geschiedschrijvers wegens zijne trouw en edele geaardheid wordt geroemd, reeds vroeger hel plan om den tyran van den troon te stooten en er zich zelf op te plaatsen, en was het wellicht daarom, dat hij reeds vóór zijne verbanning met de Carthaagsche legerhoofden in betrekking had gestaan? De bronnen, die ons ten dienste staan, bewaren er het stilzwijgen over.
Met zijne 800 man en eenige vrienden der Platonische school, onder welke zich de Athener Calippus bevond, bij wien hij tijdens zijn verblijt te Athene zijn intrek had genomen, zeilde Dion naar Sicilië. Wat hij gehoopt had, geschiedde; het volk koos schier als één man zijne partij, de Carthagers trokken zich zijne zaak aan, binnen korten lijd stond hij aan het hoofd van een geducht leger. Hij sloeg zijne troepen voor de muren van Syracuse neer en trok na korten tijd, door zijn vriend Calippus vergezeld, de stad binnen, alwaar hij onder het vreugdegejuich der menigte als bevrijder werd begroet.
Alleen de vesting Ortvgia opende voor hem de poorten niet; zij was. namelijk, door de trouwe soldaten van Dionysius bezet.



Dion was in die dage» de afgod der bevolking van Syracuse; hij herstelde de democratische staatsregeling; alleen met dit doel was hij, volgens zijne eigen verzekering, te Syracuse gekomen, niet de minste zelfzuchtige drangreden had hem tol dezen stap geleid. Daarom benoemden dc Syracusanen hem vol blijdschap tot opperbevelhebber met onbeperkte macht.
Waar waren in dien lijd Dionysius en Philistus? Dionysius bevond zich te Locri. Op het bericht van de verheffing van Dion keerde hij in aller ijl naar Sicilië terug. Hij vond Syracuse reeds in de macht van zijne tegenstanders; alleen Ortygia was nog niet in de handen zijner vijanden gevallen en hier koos hij te midden zijner huurlingen verblijf. Philistus bevond zich op de vloot; op het ontvangen van het bericht, dat Dion een inval in Sicilië wilde beproeven, had hij een kruistocht ondernomen, ten einde de landin^ te belellen. doch het was hem niet gelukt, de schepen, waarop Dion en znne 800 man zich bevonden, op te vangen.
Ternauwernood was Dionysius te Syracuse aangekomen, of hij knoopte onderhandelingen met Dion en met het volk aan; terwijl deze nog hangende waren, deed hij met zijne huurlingen een uitval uit Ortygia, maar onder Dions krachtige aanvoering dreven de Syracusanen. hoewel eerst na zware verliezen geleden te hebben, hem op de vlucht en Dion had door deze zegepraal nieuwe lauweren gewonnen. Zijne macht groeide nog meer aan. toen Heraclides, een balling, me! twintig triëeren van den Peloponnesus aan kwam zeilen en in de haven van Syracuse het anker uitwierp. Thans bezat Dion ook eene vloot, die door de rijke burgerij binnen korten tijd versterkt werd. \\eldra waren zestig schepen strijdvaardig; Heraclides zocht daarmee Philistus op en bracht hem eene zware nederlaag toe. Het schip, waarop deze zich bevond, werd op het strand gejaagd en door den vijand overrompeld. Ten einde niet in de handen zijner vijanden te vallen, doorstak Philislus zich zelf. De wond was echter niet doodelijk, nog levend werd de acht en zeventigjarige grijsaard door de Syracusanen gegrepen en op de schandelijkste wijze mishandeld. De in woede ontstoken burgers rukten den stervende de kleeren van het lijf, folterden hem op allerlei wijze, sloegen hem het hoofd af en sleepten vervolgens het naakte, bloedende en verontreinigde lijk bij de voeten in zegepraal door de straten van Syracuse.
De dood van Philistus was een zware slag voor Dionysius, die in hem zijn Jrouwsten en bekwaamsten aanvoerder verloren had. Hij liet de hoop om zijne vroegere heerschappij te herwinnen geheel varen, gal het bevel over Ortygia aan zijn zoon Apollocrates over en trok zich in hel jaar 3a6 mei zijne schatten naar Locri in Dalië terug.
Dion had eene schitterende zegepraal behaald; de tyran was op de vluchl gedreven, de verovering van Ortygia was slechts eene kweslie van lijd. Thans had er in Dions gedrag een volslagen omkeer plaats. Hij, de bevrijder, die alleen gekomen was om de democratische staatregeling weder in te voeren, gedroeg zich thans heerschzuchlig, trotsch en hoogmoedig. Heraclides daarentegen werd de leider der democratische oppositie; in plaats van Dion werd hij thans de lieveling des volks.
De burgers van Syracuse spraken openlijk hun vermoeden uit. dat Dion. de nabestaande van Dionysius, zijn neef alleen ten val gebracht had, om zeli' tyran van Syracuse te worden. Elke handeling van den opperbevelhebber versterkte hen in deze meening, die door de geheime vrienden vandenvoortvluchtigen tyran met opzet meer en meer verbreid werd. Dions macht verminderde, terwijl die van Heraclides wies. Deze wist eindelijk bet volk te bewegen om nieuwe aanvoerders te kiezen. Dion werd niet herkozen; ne"en maanden na zijne aankomst te Syracuse verliet hij diep gekrenkt 'de slad en begaf hij zich naar Leontini. om daar den verderen loop der gebeurtenissen af te wachten.
Binnen Ortygia heerschle groote blijdschap, toen de huurbenden den aftochl



van Dion vernamen. Hun moed herleefde, de hoop op eene eindelijke zegepraal begon hun weer toe te lachen, want juist omstreeks dezen tijd werden hunne gelederen versterkt. Nypsius. een Neapolitaansch veldheer, werd hun door Dionysius met eene voortreffelijk uitgeruste vloot uit Locri toegezonden. Deze bracht 10,000 welgeoefende huurlingen en een aanzienlijken voorraad van levensmiddelen mee, welke binnen Ortygia reeds begonnen te ontbreken. Wel werd deze vloot gedurende het ontschepen van de troepen door Heraclides aangetast, wel leed zij zware verliezen, doch de soldaten bereikten toch de plaals van hunne bestemming en de levensmiddelen werden geborgen. De Syracusanen verkeerden in den waan, dat zij eene belangrijke overwinning behaald hadden, en gaven zich onbekommerd aan hunne blijdschap over: de aanvoerders vereenigden zich met de burgers aan een lustig drinkgelag. Van deze omstandigheid trok Nypsius, een bekwaam veldheer, partij; hij deed een nachtelijken uitval uit Ortygia, en zijne troepen hieuwen de deels slapende, deels beschonken schildwachten neder; toen de dag aanbrak, zagen de Syracusanen zich in hunne eigen stad aangegrepen. De troepen van Nypsius baanden zich met het zwaard in de vuist een weg naar de meest bevolkte wijken der stad, zij kenden slechts één doel, namelijk wraak te nemen en Ie rooven. Hierom drongen zij de huizen binnen en sleepten zij niet alleen de schatten der burgers, maar ook hunne vrouwen en kinderen naar Ortygia. Den geheelen dag duurde hel bloedvergieten en rooven voort: Syracuse scheen verloren. De aanhangers van Dion meenden, dat de stad slechts dan kon gered worden, wanneer de beproefde veldheer aan het hoofd van versche troepen terugkeerde. Zij zonden dus ruiters naar Leontini, om hem terug te roepen.
Tegen den avond kwamen de boden te Leontini aan. Zij gaven aan Dion eene beschrijving van de ellende, die binnen Syracuse heerschte, en smeekten hem onder tranen, dal hij terugkeeren zou. De veldheer was diep geschokt. hij sprak zijne soldalen toe en ofschoon deze weinig lust hadden om hunne krachten opnieuw aan de ondankbare stad — zoo noemden zij Syracuse — |e wijden, lieten zij zich toch door de krachtige taal van hun aanvoerder overreden. Zij gingen terstond naar Syracuse op marsch. Met het aanbreken van den dag bevond Dion zich ongeveer op eene mijl afstand van de stad; doch hier kwamen hem andere boden te gemoet. Nypsius had zijne troepen, nadat ze hunne roofzucht bot hadden gevierd, naar Ortygia teruggetrokken. Heraclides meende, dat hij zonder hulp een tweeden aanval I hoofd zou kunnen bieden, en omdat hij 't gevaarlijk achlle zijn tegenstander binnen Syracuse te ontvangen gaf hij hem van zijne meening kennis.
Dion hield halt, hij slond in twijfel of hij verder voorwaarts rukken zou of niet, doch spoedig werd aan zijne aarzeling een einde gemaakt. Nauwelijks waren de huurtroepen van Nypsius uitgerust, of deze gaf bevel tot een tweeden uitval. Opnieuw drongen de huurlingen, aan wilde dieren gelijk, in de stralen der stad door, weer roofden en plunderden zij nog onbarmhartiger dan vroeger; zij stelden zich niet langer met plunderen tevreden, maar wierpen brandende takkels in de huizen, nadat zij die hadden leeggeplunderd. De straten waren met de lijken der verslagenen bedekt, de vlammen grepen om zich heen en legden een deel der stad in de asch. De verschrikte burgers durfden nauwelijks meer strijden.
Thans zag ook Heraclides, die tot dusver dapper gestreden had en zeil gewond was, in. dat bij niet langer mocht aarzelen, de hulp van Dion in te roepen. Hij zond zijn eigen broeder als bode tol hem af met de dringende bede, dat Dion zijn marsch verhaasten mocht, dewijl het geringste verwijl den ondergang van Syracuse na zich sleepen kon.
Dion gaf oogenblikkelijk aan dit aanzoek gehoor, hij liet zijne soldaten in den stormpas voorwaarts rukken; weldra had hij de poort van Syracuse bereikt en drong hij de stad binnen. De huurlingen van Dionysius, die zich al plunderend door de stralen verstrooid hadden, werden eensklaos aangevallen



en teruggedreven; Dion behaalde eene schitterende zegepraal. Den volgenden morgen lagen een groot aantal vijanden gesneuveld in de straten der stad. de overigen hadden zich ontmoedigd naar Ortygia teruggetrokken.
I)ion was opnieuw meester van Syraeuse. Zijne bewonderaars rekenen net hem als eene groote verdienste toe. dat hij zijne macht niet gebruikte om zgn tegenstander Herachdes te vernietigen. Waarschijnlijk begreep hij zelf. dat dit hoogst gevaarlijk was, dewijl Heraclides de liefde van het volk in zoo nooge male bezat, dat in eene volksvergadering, die gehouden werd om nieuwe veldlieeren te verkiezen, het opperbevel ter zee hem opgedragen werd, ofschoon "J zelf nadrukkelijk had voorgesteld, Dion tot opperbevelhebber zoowel ter land als ter zee te benoemen. Dion moest zich met het bevel over het leger vergenoegen, doch dit werd hem dan ook met onbeperkte volmacht opgedragen en li ij was ten gevolge hiervan metterdaad dictator van Syraeuse.
Hij stond thans op het toppunt zijner macht; thans was voor hein liet oogenblik gekomen, om het bewijs te leveren, dat hij alleen naar Sicilië gekomen was 0111 aan het volk van Syraeuse de vrijheid te schenken. Doch uit deed hij niet; geene enkele zijner vroegere beloften hield hij, hij regeerde als tyran even trotsch en even streng, als Dionysius II ooit geregeerd had. ,'Jne vrienden en soldaten werden met geschenken overladen, voor het volk Ki'alftn-te^en {'eei' n'e,s' "et bolwerk der tyrannie, de vesting Ortygia. bleel 111 stand, ofschoon het volk eischte, dat zij geslecht zou worden, Hij bezette haar met zijne troepen, om van hieruit Syraeuse te beheerschen, gelijk de tyrannen vóór hem gedaan hadden.
Tevergeefs bracht Heraclides hiertegen ernstige vertoogen in: tevergeefs eischte hij. dal Ortygia in het belang der vrijheid geslecht zou worden. De edele Dion, de vrijheidsheld, de vriend en leerling van Plato. ontsloeg zich van den lastigen vermaner, door hem te laten vermoorden.
Deze schandelijke daad opende zelfs dien burgers, die tot heden nog op Dion vertrouwd hadden, de oogen; zij achtten het onmogelijk, uit de handen van den moordenaar de vrijheid te redden. Tevergeefs beproefde Dion. hel volk te bevredigen, door met zijn gansche leger de uitvaart van Heraclides bij te wonen; tevergeefs trachtte hij zijn misdrijf te verontschuldigen door de bewering, dat voor Syraeuse geen vrede mogelijk was, zoolang twee staatkundige mededingers, gelijk hij en Heraclides, tegenover elkander stonden. iNadat de nieuwe tyran zijne handen eenmaal met sluipmoord bezoedeld had. achtte geen der volksleiders zich meer veilig.
Dion toonde, dat hij van zins was om in alle opzichten het voorbeeld van Dionysius I te volgen. Hij moest zich thans geheel en al op zijne huurlingen verlaten en poogde dezen door eene ruime soldij en kostbare geschenken in eene goede luim te houden; zijne tegenstanders onder de burgerij, nu en dan zelfs zijne vrienden moesten de kosten dezer uilgaven dragen. De ontevredenheid werd binnen Syraeuse algemeen, de burgerij verafschuwde haar bevrijder als een tyran en zij zag in, dat zij slechts een gehaat bestuur voor eene nog dieper gehate regeering verruild had. Op den haat, dien alleen de klank van Dions naam thans opwekte, bouwde een man, die tot heden voor den trouwslen vriend van den tyran doorgegaan was. de Athener Calippus. zijne berekening. Hij hoopte, zich bij de Syracusanen macht en aanzien te verwerven, wanneer hij Dion ten val bracht. Dewijl bij diens meest vertrouwde vriend was, zag hij zich beter dan iemand in de gelegenheid om eene samenzwering tegen hem in het leven te roepen. Toen Dion bemerkte, dat er in het geheim een plan beraamd werd om hem te vermoorden, wendde hij zich tot Calippus zelf en droeg bij dezen den last op nasporingen te doen. ja zich zelfs onder het getal der samenzweerders te laten opnemen, om des te beter achter hunne plannen te komen.
Arete. de echtgenoot, en Aristomache, de zuster van Dion, die door Apollocrates in Ortygia waren achtergelaten, werden voor Calippus gewaar-



schuwd. Zij ontboden den gunsteling en beschuldigden hem zonder omwegen van verraad, maar hij wist zich van alle verdenking te zuiveren. Vrijwillig bood hij aan om in het heilige woud van Demeter en Persephone met den heiligsten en vreeselijksten eed. dien de godsdienst der Grieken voorschreef, zijne onschuld te bezweren. Hij deed het ook, terwijl hij eene brandende lakkei in de hand nam en het purperen kleed der godin aanraakte, hij deed het op hetzelfde oogenblik, waarin reeds alle maatregelen tot het plegen van den schandelijken moord genomen waren.
Weinige dagen later viel het leest der beide bovengenoemde godinnen in. Calippus had dien dag voor de uitvoering van het moordplan bepaald; alle versterkte punten waren door zijne aanhangers bezet. Dion, die geen deel nam aan het feest, bevond zich in zijne woning, toen eensklaps eene door Calippus omgekochte bende huurlingen het huis omsingelde. De soldaten waren ongewapend, want alleen op die wijze konden zij de hoop voeden tot Dion toegelaten te zullen worden. Het gelukte hun, de slaven, die de deur bewaakten, te overrompelen en in Dions vertrek door te dringen. Toen zij zich op den weerlooze wierpen en poogden hem te worgen, bood de sterke inan zulk een heiligen tegenstand, dat zij hun doel niet konden bereiken. Een hunner moest een kort zwaard gaan halen; met dit wapen werd eindelijk de tyran omgebracht.
Calippus maakte zich na Dions dood, in het jaar 3;i4, van de regeering meester, maar hij kon zich niet langer dan dertien maanden in het bewind handhaven. Nadat hij uit Syracuse verjaagd was, heerschte daar eene schromelijke verwarring. De eene tyran na den ander stond op; in de ongelukkige stad zou de orde nooit weer hersteld worden. In het jaar 346 maakte Dionysius gebruik van de zwakheid der stad, een noodzakelijk gevolg van de daar heerschende regeeringloosheid. Hij overviel haar onverhoeds en maakte zich andermaal van de vesting Ortygia meester. Tot dien tijd had hij zich te Locri opgehouden en daar op zulk eene wreede wijze geregeerd, dat de l.ocriërs bij zijn vertrek naar Syracuse eene geduchte wraak namen: zij vermoordden zijne achtergebleven vrouw en dochters.
Ook te Syracuse voerde Dionysius. nadat hij zich weer van de alleenheerschappij had meester gemaakt, hetzelfde willekeurig bewind. De aanzienlijkste burgers wendden zich derhalve tot den tyran der naburige stad Leonlini, lïicetas. en riepen zijne hulp in. Hicetas gaf aan hunne bede gehoor; hij deed een aanval op Syracuse en het gelukte hem. Dionysius uit een deel deistad te verdringen. Alleen Ortygia bleef nog in de macht van den geweldenaar. Terzelfder tijd echter werd de stad door een ander en nog grooter gevaar bedreigd. daar de Carthagers onder hun veldheer Mago een talrijk legeren eene sterke vloot hadden afgezonden, om Sicilië en in de eerste plaats Syracuse aan te tasten.
In dezen wanhopigen toestand wendden de aanzienlijkste burgers zich met liet verzoek om bijstand tot Corinthe, Syracuse's moederstad. De Corinthiërs verklaarden zich volgaarne tot het verleenen van hulp bereid, maar het was moeielijk een geschikten aanvoerder te vinden. De volkskeuze, of gelijk Diodorus verhaalt, de keus van den senaat viel op een uitstekenden aanvoerder, op Timoleon.
Timoleon. die lot een der aanzienlijkste geslachten van Corinthe behoorde, was reeds een man van rijpen leeftijd: hij was ongeveer vijftig jaren oud. "ij had zich een beroemden naam verworven, zoowel door zijne dapperheid in den oorlog, als door zijne vriendelijkheid jegens alle geringe burgers, door zijne vaderlandsliefde en zijn haat tegen de alleenheerschappij, waarvan hij door eene merkwaardige daad een aldoend bewijs had geleverd.
Zijn broeder Timoplianes, dien hij teeder liefhad, voor wien hij in een veldslag eens zijn leven had gewaagd, was door de burgers van Corinthe tot bevelhebber der acropolis benoemd. Timoplianes had van de hein verleende



maclit misbruik gemaakt, oui zich tot alleenheerscher te verhellen en hel meest willekeurig bewind over Corinthe te voeren. Tevergeefs poogde Timolèon door zijne smeekingen hem te bewegen om de wetten te eerbiedigen al zijne aanzoeken werden met verachting afgewezen. Thans besloot Timolèon tot het uiterste over te gaan. Door zijn zwager en eenige vertrouwde vrienden vergezeld ging hij nog eens lol zijn broeder, nog eenmaal smeekte hij hem van de tyrannie afstand te doen. Toen ook dilmaal al zijne beden vruchteloos bleven toen Timophanes hem onbeschaamd uitlachte, en verklaarde geen woon meer daarover te willen hooren, omhulde Timolèon zijn hoofd' Zijne vrienden daarentegen grepen hunne zwaarden; Timophanes werd door zijn eigen zwager en zijne meest vertrouwde vrienden in tegenwoordigheid en op
Sr i 'li11 ,Tl,niüleo" ;ermoord. Deze daad van geweld werd Ie Corinthe zee? verschillend beoordeeld. Verreweg de meeste burgers juichten om den dood van den tyran zij vereerden de moordenaars als voorvechters der vrijheid Anderen veroordeelden den broedermoord; lot het gelal dezer laatsten behoorde Demanste de moeder van Timolèon. Zij vervloekte haar schuldigen zoon J peigerde standvastig hem weer te zien, in weerwil van al zijn smeeken'
6,1 Tmóleon ,t\'T' 1b<^ken1wilde' hem 'M^ur voor den neus dicht. '
timolèon zeil had bitter berouw over zijne daad. Het leven had -ill».
waarde voor hem verloren; hij was van plan zich van kant te maken en ï nauwernood gelukte hel zijnen vrienden, hem van dit voornemen af te bren»en Vruchteloos waren daarentegen hunne pogingen om hem weer tot deelneming aan het staatkundig leven te bewegen: hij weigerde dit slandvasti» r
Twintig jaren achtereen leefde hij in de grootste afzondering; hij gaf zich geheel en al aan zijne zielesmart over. Zoo verhaalt ons Pluterchus doch volgens liet verhaal van Diodorus. dat vrij wat waarschijnlijker luidt 'waren er niet twintig jaren, maar was er slechts een korte tijd, sinds den dood van Timophanes verloopen, toen de gezanten van Syracuse te Corinthe aankwamen
No„ waren de gevoelens der burgerij verdeeld; terwijl de vijanden van Timolèon hem als broedermoorder veroordeelden, wilden zijne vrienden hem als bevryder gehuld gd «ien. De se,„at .„keerde l,ie,door "
lie d en greep de benoeming van Timolèon tol bevelhebber van het legerIje dat naar Syracuse gezonden zou worden met beide handen aan als een middel' om met eere uit dien neleligen toestand te geraken. middel
Hij spoorde Timolèon aan om het bevelhebberschap te aanvaarden- wanneer hij, in geval hij de overwinning behaalde, zich' edelmoedf" je4nl de Syracusanen gedroeg, dan zou men hem als een tyrannendooder beschouwen doch zoo hij de hem opgedragen macht lol zijn eigen voordeel misbruikte' dan zou hij als broedermoorder veroordeeld worden.
Heizij nu de senaat, hezij de stem des volks Timolèon tot aanvoerder van het naar Syracuse bestemde leger benoemde, zeker is het dat hem hel opperbevel over eene kleine bende vrijwilligers werd opgedragen die ,nS
fw °P c-'-T" "aar S-yracuse onder zeil ging. In hel
jaar 345 kwam Timolèon op Sicilië aan; hij bevond zich daar in een liaclielijken toestand, want Hicetas had met de Carthagers een verbond gesloten en •slechts na veel moeite, door aanwending van een fijn beraamde list wis hei daarom Timolèon gelukt, de Carthaagsche vloot te ontzeilen en op Sicilië te tanden. In weerwil van dit alles was hij, ten gevolge van het lid waar mede hij zijne troepen aanvoerde, niet onvoorspoedig in zijne ondernemin»hij ging naar Syracuse op marsch en drong de stad binnen. Van de vnf
andere tttü1 «» Hice^SetS



verklaarden zich dus eenparig voor Timoleon en ook Dionysius, die inzag, dat alle hoop op de heerschappij voor hem verloren was, besloot Ortygia liever aan Timoleon, dan aan de Carthagers in handen te leveren. In hel jaar ,'K3 sloot hij een verdrag met Timoleon, deze beloofde hem vrijen aftocht met zijne schatten en eene gastvrije ontvangst te Corinthe. In Griekenland zou Dionysius zijne overige dagen als ambteloos burger in vrede doorbrengen.
Eene galei nam den onttroonden tyran aan boord en bracht hem naar Corinthe. Hij was slechts in staat geweest een klein deel zijner bezittingen mee te nemen; niet als een rijk vorst, ternauwernood als een welgesteld burger kwam hij te Corinthe aan.
Een aantal anekdotes zijn verhaald, die betrekking hebben op het leven, dat Dionysius als ambteloos burger te Corinthe leidde. Aan den éénen kant verhaalt men, dat hij zich op schandelijke wijze aan zinlijke genietingen lieefl overgegeven, dat hij door de burgers van Corinthe veracht en bespot werd; volgens andere berichten daarentegen droeg hij zijn lot met wijsgeerige kalmte. Zijne liefde voor kunst en wetenschap bleef hem bij. De vroeger zoo machtige tyran poogde nu voor anderen nuttig te zijn, door eene school te openen. Meermalen ontving hij bezoeken van nieuwsgierigen, die zich dikwijls zeer onbescheiden toespelingen op zijne vroegere grootheid veroorloofden, doch die zulke scherpe en bittere antwoorden ontvingen, dat het vernuft en de tegenwoordigheid van geest van den onttroonden vorst hierin schitterend uitblonken. Toen op zekeren tijd een jonge kwast, volgens de gewoonte, vroeger aan het hof van Dionysius I in zwang, bij het binnentreden zijn mantel uitschudde, om te toonen. dat hij daaronder geen dolk verborgen had, zei Dionysius droogjes: «Schud u liever uit, wanneer gij weggaat." Hij wilde den kwast te kennen geven, dal hij wel voor dieven, maar niet voor moordenaars bevreesd was.
Dionysius bleef tot zijn dood te Corinthe wonen. Men verhaalt, dat hij gedurende zijne laatste levensjaren in behoeftige omstandigheden verkeerde en zich ten laatste weer aan zijne oude zonde, neiging tot dronkenschap, overgegeven heeft.
ACHT EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Het gezag der wet door Timoleon hersteld. Zegepraal, door Timoleon op de Carthagers behaald. Bevrijding der Grieksche steden op Sicilië; terechtstelling van de tyrannen. Laatste jaren en dood van Timoleon. Nieuwe oneenigheden binnen Syracuse. Agathocles. Bloedbad te Syracuse. Agathocles, tyran van Syracuse. Strijd met de Carthagers. Oorlog in Afrika. Trouweloosheid van Agathocles. Moord op Ophellas gepleegd. Bestorming van Utica. Het feest van Agathocles. Vlucht van Agathocles uit Afrika. Diodorus' verhaal omtrent Agathocles' wreedheid. Overwinningen, door hem op Sicilië behaald. Zijn dood. De Mamertijnen. Koning Pyrrhus te Syracuse. Hiëro, koning van Syracuse. Gezantschap der Mamertijnen te Rome. Verbond der Mamertijnen met de Romeinen.
Al had Timoleon door de overgave van Ortygia een belangrijk voordeel behaald, toch was zijn toestand nog zeer hachelijk, zoolang Hicetas en de Carthagers eensgezind bleven. Tot geluk voor Syracuse ontstond er weldra tweedracht tusschen deze bondgenooten. Mago, "de Carthaagsche veldheer, vertrouwde Hicelas niet; hij vreesde, dat deze, wanneer hij de kans daartoe schoon zag, tot Timoleons zijde zou overgaan en hij werd in dit vermoeden



versterkt door de opmerking, dat de soldalen van Timoleon en die van Hicetas op zeer vriendschappelijken voel niet elkander verkeerden, wanneer zij «een drenst hadden te verrichten. Beide legers bestonden uit Grieksche huurtroepen en dikwijls hielden de soldaten zich bezig met in eene moerassige laagte, die zich lusschen de beide legerplaatsen uitstrekte, alen te vangen, bij° welke bezigheid zij elkaar niet als vijanden beschouwden, maar zoo vriendschappelijk met elkander omgingen, dat men weinig zou vermoeden hen eerlang als strnders tegenover elkander te zien. De soldaten van Timoleon maakten van deze omstandigheid gebruik om de huurlingen van Hicetas legen de Cartha«ers op te zetten. Mago hield zich overtuigd, dat Hicetas, zelfs al wilde deze° trouw blijven, toch eindelijk door zijne manschappen zou gedwongen worden om zich met Timoleon te verzoenen, en in dat geval zou de toestand der CarIhageis zeer gevaarlijk worden. Hij besloot dus, ondanks de dringende beden van Hicetas. naar Afrika terug te keeren. Te Carthago aangekomen werd hij wegens zijn overhaasten terugtocht ter verantwoording geroepen; ten einde de schande eener terechtstelling te ontgaan, beroofde hij zich met eigen hand van het leven; toch werd zijn lijk aan het kruis gehecht. Na den aftocht der Carthagers kon Hicetas zich niet langer 111 zijne stelling handhaven. Svracuse was bevrijd; in ongeloofelijk korten tijd had Timoleon den hem opgedragen last vervuld. Niets bleette hem thans, even als Dion gedaan had, zich van de alleenheerschappij over de door hem geredde stad meester te ma'ken. Maar Timoleon was geen Dion! De heerschappij bezat voor hem geene aantrekkelijkheid; hij was te Syracuse gekomen om aan de volkplanting van Corinthe de vrijheid te brengen, niet om deze, uit schandelijke zelfzucht, weer te vernietigen.
Zijn eerste werk 11a den aftocht der vijanden was hel verwoesten van den burg Ortygia; onder vreugdegejuich leenden de Syracusanen de behulpzame hand om de reusachtige muren en torens omver te halen. In de plaats dezer gevaarten verrees een rechthuis. Op dezelfde plek, waar vroeger Dionysius I wreed en willekeurig geregeerd had, zou voortaan volgens vaste wetten recht gesproken worden.
Syracuse, de vroeger zoo rijke, bloeiende, dichtbevolkte stad was ten gevolge van den langdurigen oorlog geheel verarmd. Hare prachtige gebouwen lagen grootendeels in puin, een groot deel der burgers was voortvluchtig of verbannen. Timoleon moest dus, nadat liij zijn bevrijdingswerk volbracht had, al zijne krachten inspannen om de stad tot den vroegeren bloei teru« te brengen. Hij deed dit met onvermoeiden ijver. Uit Corinthe deed hij kolonisten overkomen, die zich in de ontvolkte stad vestigden; alle Syracusanen en Sicilianen, die onder de regeering der tyrannen in ballingschap gezonden waren, werden teruggeroepen; uit Italië en uit de Grieksche steden stroomden zij 111 groolen getale toe, om in hunne vaderstad het genot der vrijheid te smaken. Spoedig was Syracuse opnieuw het middelpunt van een bloeiend handelsverkeer. De verlaten landerijen werden onder de nieuw aangekomenen verdeeld, de oude democratische staatsregeling werd hersteld. Timoleon droe zorg, dat de wetten gehandhaafd werden en dat met de vrijheid ook de orde 111 de stad terugkeerde.
Doch te midden van deze krachtige werkzaamheid van vreedzamen aard moest bij zich ook ten strijde rusten, wan' weldra pakten zich nieuwe onweerswolken aan den gezichteinder samen. Te Carthago werd een sterk leer uitgerust. Onder de veldheeren Hasdrubal en Hamilcar zouden 70,000 man naar Sicilië gezonden worden: de Carthagers meenden nog altijd, dat zij «eheel Sicilië aan hunne macht konden onderwerpen. Met hoeveel ernst zij" juist loeu hunne toebereidselen maakten, blijkt uit de omstandigheid, dat een "root aantal aanzienlijke Carthagers zich bij het leger bevond, de zoogenaamde heilige schaar, 2a00 rijke burgers, die in eene prachtige wapenrusting te velde trokken.
De Carthaagsche vloot bracht het leger naar Sicilië over, het landde aaii de westzijde des eilands bij I.ilvbaeüin.



Syracuse spande al zijne krachten in om tegenover den gevaarlijken vijand een leger op de been te kunnen brengen. Zelfs de heerlijke kunstwerken deistad werden verkocht, want op de eene of andere wijze moest men zich «eld tot liet aanwerven van huurtroepen verschaffen. Het is een sprekend bewijs voor de verarming der vroeger zoo rijke stad. dat Timoleon met de uiterste krachtsinspanning, in weerwil van den verkoop dezer kostbare kunstgewrochten, niet meer dan 12.000 man in het veld brengen kon.
liet zijn nietig legertje trok hij de geduchte overmacht der Garlhagers te gemoet; bij de rivier de Crimissus kwam het in den zomer van het jaar 340 tot een beslissend treden.
De goden streden aan de zijde der Grieken. Een vreeselijke storm verhief zich. Terwijl het bliksemde en donderde dreef de orkaan de regenvlagen en geweldige hagelsteenen den Carthagers in het gelaat; de Grieken hadden geen last van het onweer, dat hen in den rug trof. doch hunne vijanden waren nauwelijks in staat een stap voorwaarts te doen. Toen de soldaten van Timoleon inet onbeteugelde woede zich op de Carthagers wierpen, verstrooiden dezen zich in eene ordelooze vlucht, zij werden in de Crimissus gedreven. De door den stortregen gezwollen stroom sleepte de vluchtelingen mee, de meesten hunner verdronken, slechts enkelen ontkwamen den dood.
Alleen de heilige schaar hield moedig stand; zij werd tot den laatsten man toe neergebouwen. Van het overige leger sneuvelden volgens Diodorus' misschien wel wat overdreven opgaven, 10,000 man, terwijl het aantal gevangenen 15,000 bedroeg; 1000 harnassen en meer dan 10,000 schilden werden naar Timoleons tent gebracht en door hem als wijgeschenk den goden opgedragen. De rijke buit, uit een groot aantal gouden en zilveren bekers en kostbare sieraden beslaande, maakte de belooning der dappere soldaten uit.
Toen liet bericht van deze smadelijke nederlaag Carthago bereikte, veroorzaakte het hier eene diepe neerslachtigheid; een nieuwe veldheer, Gisco, werd met een tweede leger naar Sicilië gezonden, maar deze had alleen in last vrede te sluiten. Nog in hetzelfde jaar kwam deze tot stand.
Carthago behield slechts dat gebied, hetwelk het oorspronkelijk op Sicilië had bezeten, en moest van alle heerschappij over de Grieksche steden afstand doen.
Al was de vrede gesloten, toch legde Timoleon de wapens niet neer. Gelijk hij aan Syracuse de vrijheid teruggeschonken had, zoo wilde hij haar ook aan de overige Grieksche steden op Sicilië brengen, daar de tyrannen afzetten en te gelijker tijd den Etruscischen zeeroovers, die den Siciliaanschen handel groote schade toebrachten en telkens de aan de kust gelegen plaatsen uitplunderden, eene gevoelige tuchtiging toedienen.
Dij den Etna had eene bende Campanische huurlingen zich genesteld, die van hunne legerplaats uit telkens strooptochten ondernamen in het binnenland van het eiland. Ook deze roovers moesten gestraft worden, wanneer Sicilië opnieuw tot macht en rijkdom geraken zou. Door schitterende wapenfeiten bereikte Timoleon zijn doel. De Etruscen werden van hunne schepen beroofd, de Campanische roovers uitgeroeid; de eene tyran na den anderen werd onttroond, de wreede dwingelanden ondergingen thans het lot. dat zij door hunne willekeurige regeering verdiend hadden.
Ilicetas, de tyran van Leontini, werd niet alleen zeil ter dood gebracht, maar ook zijne vrouw en zijne gebeele familie deelden in zijn lot. Ilippo, de tyran van Messana, die, nadat bij overwonnen was, zich door de vlucht wilde redden, werd gevangen genomen en naar Messana het tegenwoordige Messina teruggevoerd. Men leidde hem naar den schouwburg, die door eene dichte volksmenigte bezet was, en bracht hem hier ter dood. Het volk riep alle knapen uit de school, opdat zij in hel theater getuigen zouden zijn van het vreeselijk schouwspel; zoo moesten zij leeren, hoe een tyran gestraft werd.
Mamercus, de tyran van Catana, gaf zich op genade of ongenade aan Ti-
SriiECKrcss. II. jg



moleon over; hij verlangde alleen, dat Timoleon zich verbinden zou om hem vooi de volksvergadering van Syracuse te stellen, opdat deze zijn vonnis uitspreken zou. Hij meende, dat hij door zijne welsprekendheid in slaat zou zijn het volk tol genade te bewegen, doch zag zich in die verwachting bitter teleurgesteld. Niet dan morrend hoorde het volk van Syracuse hem aan. De blikken der burgers waren zoo dreigend, dat Mamercus zonder moeite gissen kon. welk lol hein wachtte. In zijne radeloosheid poogde hij zich zelf om hel leven te brengen, doch hij werd in de uitvoering van dat voornemen verhinderd en terstond uit de volksvergadering naar de strafplaats geleid.
Timoleon had. indien hij gewild had. dooi zijn invloed de bloedige terechtstelling van de tyrannen wel kunnen verhinderen, maar hij deed dit niet; hij liet het volk zijn gang gaan. Hij was zelf zulk een verbitterd vijand der tyrannen, dat bij het lot der onttroonde vorsten niet dan rechtvaardig achtte.
üe bevrijder van Sicilië stond thans op het toppunt zijner macht. Hel dankbare volk zou hem met blijdschap lot alleenheerscher gekozen hebben, maar limoleon bleef aan zijne beginselen getrouw. Nauwelijks had hij zijne laak volbracht of hij legde vrijwillig het opperbevel neder. Als ambteloos burger leefde bij nog driejaren in'de nabijheid van Syracuse op een schoon landgoed, hem door de Syracusanen geschonken, in den school zijner familie. Het volk vergoodde hem, en wanneer het in de eene of andere gewichtige aangelegenheid een besluit moest nemen, was Timoleon de man, wien men om raad vroeg. Hij gaf dien bereidwillig tot in de laatste dagen zijns levens toe.
Ofschoon hij het gezicht verloren had, verhinderde dit zware lijden hem toch met, aan het volk zijne zorg te blijven wijden, zoo dikwijls de omstandigheden dit noodzakelijk maakten. Bij elk belangrijk verschil van gevoelen omtrent staatkundige beginselen werd Timoleon naar Syracuse geroepen; op een door muildieren getrokken wagen bracht men hem naar het theater, hier spanden de burgers de trekdieren af en trokken hem zoo in het midden . ?n. ,^en schouwburg verzamelde menigte, die den grijzen held met luide toejuichingen ontving. Met eerbiedig stilzwijgen hoorde men zijne raadgevingen aan en nauwelijks had hij uitgesproken, of de vergadering verhief, door het opsteken der handen, liet door hem uitgebracht gevoelen tot een volksbesluit. Wanneer hij ten slotte weer afscheid nam, om naar zijn eenzaam landhuis terug te keeren, deed de menigte hem uitgeleide, terwijl zij hem op roerenden toon haar dank betuigde en den zegen der goden over den voortrefïelijken man inriep.
Te vroeg voor Syracuse, in het jaar 337, stierf Timoleon na eene lichte ongesteldheid. Op geheel Sicilië bracht zijn dood de diepste droefheid teweeg; van alle deelen des eilands stroomde het volk toe. om zijne uitvaart bij Ie wonen, die op staatskosten met de meeste pracht gevierd werd. De aanzienlijkste jongelingen der stad droegen de baar. waarop het lijk lag. Eene tallooze menigte van mannen en vrouwen volgde in feestgewaad en met kransen versierd al weenend den treurigen stoet. Over de plek, waar eens de burg van Dionysius gestaan had en waar thans het gerechtshof zich verhief, trok de trein naar de plaats, waar de kostbare brandstapel was opgericht.
Toen de vlammen omhoog kronkelden, riep een heraut het volgende: "Het volk van Syracuse viert op zijne kosten de uitvaart van dezen man, den Connthiër Timoleon, den zoon van Timodemus; het heeft besloten door alle volgende lijden heen met feestelijke wedspelen', van allerlei soort zijne nagedachtenis te eeren, dewijl hij den Grieken op Sicilië hunne vroegere staatsregeling en wetten teruggaf, nadat hij de tyrannen onttroond, den builenlandschen vijand verslagen en de grootste der diep vernederde steden weder opgericht had."
Tot aandenken aan Timoleon werd een gedenkteeken te Syracuse opgelicht, waaraan zich zuilengangen, waar de vrije Syracusanen konden bijeenkomen, benevens eene oefenplaats ten dienste der jeugd aansloten. Dit eereteeken werd het Timoleontion genoemd.



Tiinoleons dood was een zware slag voor Syracuse en voor geheel Sicilië. Nog was de democratische staatsregeling niet op hechten grondslag gevestigd; de geest der tweedracht, die slechts gesluimerd had, ontwaakte opnieuw, toen de bevrijder van Syracuse de oogen had gesloten. Hoe het kwam, dat reeds weinige jaren na het overlijden van den voort refïel ij ken man de Syracusanen wederom aan een despotisch bewind onderworpen waren, welen wij niet; wij vernemen slechts, dat een aantal machtige en invloedrijke mannen zich' aan liet hoofd van den staat plaatste, dat de oligarchie de democratie verving en dat de oligarchen, steunende op de hulp van huurtroepen, niet minder wreed regeerden dan vroeger de tyrannen gedaan hadden. De meer nauwkeurige berichten van Diodorus omtrent dit tijdperk zijn, helaas! verloren gegaan. Wij hooren wel van oorlogen, door Syracuse in Calabrië en op Sicilië gevoerd, doch zonder de bijzonderheden daarvan te vernemen.
Onder de Syracusaansche krijgslieden onderscheidde zich door zijne dapperheid, lichaamskracht en beleid een jong man van geringen stand, met name Agathocles. Hij was de zoon van Carcinus, een balling uit Rhegium, die zich te Syracuse had neergezet in de dagen, toen Timoleon nieuwe Grieksche kolonisten had uitgenoodigd om zich te Syracuse te vestigen en hun het burgerrecht verleend had.
Carcinus was van beroep pottebakker, waarin hij ook zijn zoon Agathocles opbracht, die tijdens zijns vaders komst te Syracuse ongeveer achttien jaren oud was. Agathocles was een woeste, roofzuchtige knaap, die zich in zijne jeugd door niets dan door vele schandelijke daden onderscheidde, maar hij was schoon, slank van gestalte en met reuzenkracht begaafd. Hierdoor trok hij de opmerkzaamheid van een rijk burger, met name Damas, tot zich.
Damas voorzag den jongeling ruimschoots van geld en maakte hem, toen hij zelf bekleed was met het opperbevel over een Syracusaansch leger, dat tegen Agrigentum was uitgerust, tot een zijner onderbevelhebbers. Door dapperheid in den strijd, door geschiktheid om het bevel te voeren, dooreene zekere ruwe en gemeenzame wijze om met de soldaten om te gaan, verwierf Agathocles zich spoedig een grooten naam en toen Damas korten tijd na dien veldtocht kinderloos stierf, schonk de rijke weduwe den schoonen jongen man hare hand. Door zijn rijkdom zag Agathocles zich te Syracuse eensklaps op een hoogst invloedrijk standpunt geplaatst; zijne eerzucht drong hem om naar het bezit van staatkundige macht te streven. Hij deed zich bij het volk als de verbitterdste vijand der oligarchische regeering, als een heftig democraat voor; maar hij trad te vroeg op, de oligarchen hadden nog eene te groote macht dan dat Agalhocles in staal zou zijn geweest haar aan het wankelen te brengen, hij moest uit Syracuse naar Italië vluchten. Hier leidde hij als hoofdman van eene bende huurtroepen een avontuurlijk leven, toldat de val der oligarchen hem vergunde, naar zijne woonplaats terug te keeren. Thans zag hij zijn macht en invloed binnen korlen tijd aangroeien, spoedig was hij hoogst gevaarlijk in het oog van den Corinthiër Acestorides, wien het volk Ier eere van Tiinoleons nagedachtenis het opperbevel had toevertrouwd. Acestorides vreesde zeer te recht, dat de listige intrigant Agathocles naar de alleenheerschappij dong. Hij moest zich van zulk een indringer ontslaan; toch waagde hij liet niet, Agathocles openlijk aan te klagen, dewijl deze bij bel volk zeer geliefd was; hij gaf hem dus eenvoudig bevel de stad te verlaten, waarop hij hem onderweg boden achterna zond. die hem onder begunstiging der nachtelijke duisternis moesten dooden.
Agathocles, die er de lucht van gekregen had, dat de veldheer iets tegen hem in het schild voerde, redde zijn leven door het aanwenden van eene list. Aan een zijner slaven, die van dezelfde gestalle was als hij, gaf hij bevel om zijne wapenrusting en zijne kleederen aan te trekken, hij gaf dezen man ook zijn eigen paard en volgde zelf in het pak van een bedelaar den stoet, terwijl zijn slaaf in de prachtige wapenrusting zijns meesters voortreed. Acestorides
16*



werd liet slachtoffer van deze lijngesponnen list; hij zond den gewaanden Agathocles zijne moordenaars achterna, die den slaaf in het donker dan ook vermoordden, maar den waren Agathocles ongemoeid lieten. Waarschijnlijk nam hij naar eene der Carthaagsche steden op Sicilië de vlucht, om daar bescherming en bijstand te vinden. Slechts voor een korten tijd waren de oligarchen uit Syracuse verdreven; spoedig zagen zij zich weer de gelegenheid geopend om terug te keeren en zich van liet bewind meester te maken. Door tusschenkomst van den Carthaagschen veldheer Hamilcar wist ook Agathocles zich opnieuw den toegang tot Syracuse te ontsluiten; hij werd met andere ballingen in zijne rechten hersteld.
In eene volksvergadering zwoer Agathocles, inet de ééne hand op hel altaar en de andere op het standbeeld der godin Demeter, een plechtigen eed, dat hij voortaan een goed burger van Syracuse en een gehoorzaam onderdaan van den staat zou zijn. Hij sprak schijnbaar zóó oprecht, dat de oligarchen hem geloofden, dat ook het volk hem vertrouwde en hem, op aanbeveling van Hamilcar, tot veldheer benoemde.
Nauwelijks zag Agathocles zich aan het hoofd eener hem trouw verknochte huurbende, ol hij deed deze in liet Timoleontion onder de wapenen komen; hierop riep hij twee leden van den senaat en een veertigtal oligarchen tot zich, onder voorwendsel dat hij met hen over dienstzaken spreken moest. Zoodra hij deze mannen in zijne macht had, wendde hij zich tot zijne soldaten en deelde hij hun mede. dat de oligarchen eene samenzwering tegen zijn leven hadden beraamd. Een kreet van woede, door de huurlingen geslaakt, leverde hem het bewijs, dat hij zich op hen kon verlaten en toen hij hun nu bevel gaf om de moordenaars op staanden voet neder te houwen en zich vervolgens naar Syracuse te begeven, ten einde daar alle senatoren van kant te maken; toen hij bij dit bevel liet verlof voegde om naar welgevallen in de stad te moorden en te plun \ren, toen stormden de huurtroepen met een kreet van helsche vreugde op de ongelukkige stad los, de senatoren werden met vele duizenden aanzienlijke en rijke burgers vermoord.
Syracuse was gedurende twee volle dagen de weerlooze prooi der wreede moordenaars. Als wilde dieren hielden deze huis. Zij doodden de mannen en verkrachtten de vrouwen. Eindelijk maakte Agathocles aan het bloedbad een einde. Enkele rijke burgers waren nog gespaard; deze liet hij gevangen nemen en een deel hunner, die hij als zijne vijanden beschouwde, vermoorden, terwijl hij de overigen in ballingschap zond. Meer dan 0000 Syracusanen werden na die jammertooneelen uit Syracuse verbannen, terwijl i-000 burgers vermoord waren. Onmiddellijk na hel bloedbad riep Agathocles eene volksvergadering bijeen; sidderend van vrees kwam het volk bij elkaar. Van de enkele meer gegoede burgers, die aan dood of ballingschap ontkomen waren, verscheen niemand; alleen de helle des volks was naar de vergaderplaats gestroomd. Agathocles begroette de vergadering met gelukwenschen over de op zoo schitterende wijze tot stand gebrachte omwenteling, waardoor de stad van de oligarchische tyrannen was gezuiverd; te gelijker tijd kondigde hij aan, dat het volk van Syracuse voortaan de grootst mogelijke vrijheid zou genieten. Ten bewijze van de oprechtheid dezer belofte, wierp hij den veldheersmantel af, met de verklaring, dat hij in het vervolg als een gewoon burger in den schoot des volks wilde leven. Hiermede echter waren zijne huurlingen niet gediend; zij hadden een aanvoerder noodig en eischten op onstuimigen toon, dat Agathocles zich opnieuw met het opperbevel belasten zou. In den beginne weigerde deze, eindelijk verklaarde hij er zich toe bereid, doch onder voorwaarde. dat hem eene volstrekte oppermacht zou geschonken worden, zonder dat hij óf door een senaat óf door naast hem aangestelde bevelhebbers in zijne vrijheid beperkt zou zijn. Dit geschiedde. De volksvergadering bekleedde hem onder algemeene toejuiching met eene onbeperkte macht.
Zoo maakte Agathocles, nauwelijks 22 jaren nadat Timoleon aan het



volk van Syracuse de vrijheid teruggeschonken had, zich van de alleenheerschappij meester. Hij liet ters'ond een bevel uitvaardigen, dat alle rooven en plunderen moest ophouden, en verklaarde dat hij in het vervolg zachtmoedig en rechtvaardig regeeren wilde. Ten einde zich de arme burgers tot vrienden Ie maken verdeelde hij landerijen; tegenover een ieder gedroeg hij zich vriendelijk en voorkomend, ja in onderscheiding van de vroegere tyrannen omringde hij zich niet met een lijfwacht, nam hij geen enkel uiterlijk teeken der vorstelijke waardigheid aan. Als een eenvoudig burger leefde hij te midden der burgerij en hij verwierf zich hierdoor de toegenegenheid des volks. Te gelijker tijd was het zijn streven, een sterk leger en eene talrijke vloot uit te rusten. Want zijne eerzucht stelde zich niet met het bewind over Syracuse alleen tevreden, hij wilde zijne macht ook over de overige steden van Sicilië uitbreiden.
Het geluk kroonde zijne ondernemingen, binnen korten tijd had hij een aantal kleine sleden aan zijne heerschappij onderworpen. De grootere steden van Sicilië zagen met heimelijken schrik, hoe snel de macht van Agathocles aangroeide. Te Agrigenturn, te Messana en te Gela hadden de Syracusaansche ballingen zich verzameld en spoorden de overheden dezer vrije steden aan om zich intijds met elkaar te verbinden. Hunne opwekking bleef niet zonder gevolg.
De drie verbonden steden zonden een afgevaardige naar Sparta, om daar een bekwamen aanvoerder in den oorlog tegen Agathocles te zoeken; zij hoopten, dat Sparta een tweeden Timoleon zenden zou. De Spartanen haastten zich om den wensch der Siciliaansclie steden te vervullen; zij zonden hun den zoon van hun eigen koning, een jongen losbol, Acrotatus genaamd, die slechts er op bedacht was om in zinnelijke uitspattingen zijne dagen te slijten. Daarenboven was hij een onbekwaam legerhoofd. Aan losbandige drinkgelagen, aan nuttelooze geschenken aan zijne gunstelingen verkwistte hij de voor den oorlog bestemde gelden, terwijl hij zich jegens de burgers hooghartig, willekeurig en zelfs wreed gedroeg. Weldra was de ontevredenheid algemeen en toen hij nu zelfs bij een drinkgelag den aanvoerder der Syracusaansche vluchtelingen vermoorden liet, stonden dezen als één man tegen hem op om den moord te wreken. Acrotatus moest zijn heil zoeken in de vlucht.
Deze oneenigheid in liet kamp der bondgenooten kwam Agjthocles uitnemend te stade, llamilcar, de Carthaagsche veldheer, was thans in de gelegenheid om vredesvoorslagen te doen; de steden werden wel voor vrij en onafhankelijk verklaard, doch zij moesten de opperheerschappij van Syracuse erkennen. llamilcar zag zich voor zijne tusschenkomst slecht beloond. Te Carthago werd hij over deze daad zwaar berispt, dewijl de overheden zeer goed inzagen, dat Agathocles ten slotte de gevaarlijkste vijand der Carthagers worden zou en dat het dus dom was, zijne macht te helpen uitbreiden.
De juistheid van dit oordeel werd door Agathocles' gedrag kort daarop duidelijk in het licht gesteld. Ilij versterkte zijn leger, bracht een onmetelijken voorraad van krijgsbehoeften te Syracuse bijéén en rustte zich in alle opzichten tot den veldtocht tegen Carthago' toe. Door onmenschelijke wreedheid, door het uit den weg ruimen van allen, die zich in de met hem bevriende steden vijandig jegens hem beloonden, wist de tyran zijne macht onophoudelijk uit te breiden.
in het jaar 311 kwam het eindelijk tot een ernstigen strijd tusschen Syracuse en Carthago. Hamilcar — niet de bevelhebber, die tot dusver hel bewind over Sicilië gevoerd had, maar een andere veldheer van denzelfden naam — bracht met eene vloot van 130 oorlogsschepen een leger van 14,000 man naar het eiland over; hier versterkte hij zijne krijgsmacht met die der Siciliaansclie bondgenooten, zoodat hij met 40.000 man voetvolk en 5000 ruiters den oorlog legen Agathocles beginnen kon. De zegepraal bleef aan de zijde der Carthagers; Agathocles werd in een bloedig treilen totaal verslagen; hel ontzag, vroeger door hem ingeboezemd, verdween; meer dan eene stad



kwam in opstand; hij moest naar Syracuse terugtrekken en zag zijn gebied thans tot deze enkele stad beperkt.
Zijn toestand scheen hopeloos; onmogelijk was liet voor hem, op den duur aan de met de overige Siciliaansche steden vereenigde Carthagers hel hoofd te bieden. In die omstandigheden vatte hij een grootseh, een even nieuw als stout en geniaal plan op: hij besloot, naar Afrika over te steken en de Carthagers op hun eigen grond aan te tasten.
Hij wist zeer goed, dat de Carthagers op een aanval in hun eigen land niet voorbereid waren; op den vruchtbaren bodem er van kon hij zonder moeite een leger onderhouden, daarbij hoopte hij ook de aan Carthago onderworpen stammen, die niet dan door den nood gedrongen den nek onder het juk der machtige stad gebogen hadden, in opstand te zullen brengen. Aan de uitvoering van zulk een plan stonden echter groote zwarigheden in den weg. De Carthagers beheerschten met hunne vloot de zee; de beraamde overtocht kon dus alleen plaats vinden, wanneer het plan volkomen geheim gehouden werd.
Agathocies rustte eene vloot uit, onder voorwendsel, dal hij daarmede eene stad op de Siciliaansche kust wilde aantasten, en bemande haar met zijne dapperste soldaten; te gelijk echter zorgde hij, dat zich onder de bemanning een lid van alle aanzienlijke geslachten van Syracuse bevond, die hem als gijzelaars voor de trouw der stad moesten dienen. Een groot aantal slaven, llinke, sterke mannen, werd in vrijheid gesteld en in de gelederen der krijgslieden opgenomen. Ten einde zich de noodige gelden te verschaffen, dwong de lyran alle welgestelde kooplieden om hem belangrijke sommen te leenen; van de gelden van alle minderjarigen maakte hij zich meester, onder voorwendsel, dat deze sommen onder zijn beheer het veiligst waren. De vrouwen moesten hare kostbaarste sieraden ten ofïer brengen, zelfs de tempels werden van hunne schatten beroofd, om het geld tot uitrusting van de vloot bijeen te brengen.
Al deze daden van roof en geweld deden den haat. door de nog eenigszins welvarende burgers der stad tegen den tvran gekoesterd, nog meer aangroeien. Agathocies wist dit, maar hij had besloten door eene nieuwe gruweldaad al zijne vijanden met één slag te vernietigen. Hij verklaarde in het openbaar, dat de belegering van Syracuse naar alle berekening lang zou duren, dat er eindelijk gebrek aan levensmiddelen zou ontslaan en dat hij dus aan allen, die niet, gelijk zijne soldaten, aan de vermoeinissen en ontberingen van den oorlog gewend waren, vergunning verleende om met al hun have en goed Syracuse te verlaten.
Yan dit verlof maakten KiOO vermogende burgers gebruik, doch nauwelijks hadden zij de stad verlaten, of zij werden door de huurlingen van den tyran vervolgd en neergehouwen. Agathocies verklaarde zich voor den erlgenaain van alle hunne goederen.
Na dezen moord was de tyran in staat zestig welbemande schepen uit te rusten; met deze vloot verliet hij Syracuse, waar hij zijn broeder Antander als bevelhebber achterliet. Het gelukte hem, de Carthagers te misleiden; door middel eener krijgslist wist hij hunne opmerkzaamheid op een ander punt te vestigen, terwijl hij zelf met zijne vloot koers zette naar Afrika.
De Carthaagsche schepen zetten hem wel na, doch ze konden hem niet meer inhalen. Hij bereikle gelukkig de Afrikaansche kust en ontscheepte ook zijne troepen na een kort gevecht met de hem vervolgende Carthagers.
Nadat Agathocies aan het strand eene veilige stelling ingenomen had, riep hij al zijne soldaten bijeen; bij deelde hun mede. dat hij aan de schutsgodinnen van Sicilië, Demeter en Persephone, beloofd had, dat hij aan haar, wanneer hij den overtocht zonder eenig ongeval mocht volbrengen, de schepen olleren zou. Met die woorden greep hij eene fakkel en stuk daarmede het admiraalschip in brand, juichend volgden de overige scheepsbevelhebbers zijn voorbeeld.



Onder het schetleien der trompetten en het gejuich der soldaten werd de geheele vloot verbrand.
Het was een stoute, doch geniale greep; thans hadden de krijgslieden slechts ééne keus: overwinnen of sterven. Agathocles voerde hen terstond door de welvarende en vruchtbare landstreek naar de naastbijgelegen Carthaagsche stad. Zonder veel moeite nam hij haar stormerhand in. daar de Afrikaansche steden door de Carthagers ontmanteld waren. De woeste benden vonden hier een onnoemlijken buil en trokken vervolgens op de stad Tunes los, die insgelijks bij den eersten storm bezweek. Hier sloeg Agathocles eene versterkte legerplaats op, want hij begreep zeer goed, dat hij een zwaren strijd met de Carthagers te voeren zou hebben.
Te Carthago werd in aller ijl een talrijk leger op de been gebracht; tot ongeluk voor de stad werd zij juist in dien tijd door burgertwisten verscheurd; twee invloedrijke familiën maakten beide aanspraak op de heerschappij en hierdoor konden de Carthagers niet tot eensgezindheid komen. In plaats van aan één bekwamen aanvoerder het opperbevel over het leger toe te vertrouwen, benoemden zij er twee, een uit elke der vijandige familiën, Hanno en Bomilcar; zoowel de een als de ander zou een leger van 40.000 man aanvoeren tegen de Syracusanen. die slechts 14.000 man sterk waren.
Waarschijnlijk zou de overmacht der Carthagers hun de zegepraal verschalt hebben, waarschijnlijk zou Agathocles met al zijne dapperheid, met al zijn veldheerstalent niet tegen een driemaal sterker leger opgewassen zijn geweest, indien het geluk hem niet begunstigd had. In het gevecht, dat weldra ontbrandde, sneuvelde Hanno en liet Bomilcar zich met opzet slaan; hij meende dat de nood, die ten gevolge van den verloren slag binnen Carthago ontstaan zou, liet volk wel zou dwingen om hem tot alleenheerscher le verheffen.
Agathocles behaalde eene schitterende zegepraal, liet geheele vijandelijke kamp viel hem in handen; hier vond hij een groot aantal handboeien, welke de Carthagers bestemd hadden om daarmede de gevangenen geboeid naar de hoofdstad te voeren, doch die thans door Agathocles tot hetzelfde doel voorde Carthaagsche gevangenen werden gebezigd.
Bomilcar keerde naar Carthago terug. De senaat durfde hem niet ter verantwoording roepen, hij wilde het vuur van den burgerkrijg niet binnen de muren der hoofdstad zelf ontsteken; Agathocles was thans in aller oog de gevaarlijkste vijand. In dezen tijd van nood brachten de Carthagers hun god Moloch die kinderoffers, waarvan wij vroeger reeds melding maakten; men verhaalt, dat toen niet minder dan 500 kinderen dien god ten offer zijn gebracht.
Terwijl Agalholes in Afrika zegevierend streed, hadden zijne troepen ook binnen Syracuse eene luisterrijke overwinning bevochten. Hamilcar, de Carthaagsche veldheer, die een deel van zijn leger naar Afrika had moeten zenden, werd bij een aanval op Syracuse niet alleen krachtig teruggeslagen, maar zelf gevangen genomen. Voor het begin van den slag was hem voorspeld, dat hij nog aan den avond van denzelfden dag te Syracuse den maaltijd gebruiken zou. Dit gebeurde ook, doch dewijl hij gehoopt had, Syracuse als overwinnaar binnen te trekken, werd hij als gevangene binnen hare muren gevoerd. Antander stelde hem in de handen der bloedverwanten van de gesneuvelde krijgslieden. De Carthaagsche veldheer werd geboeid door de straten der stad gesleept en vervolgens onder onuitsprekelijke folteringen door de wraakgierige burgers vermoord. Zijn hoofd werd van den romp gehouwen en als zegeteeken aan Agathocles naar Afrika overgezonden.
Al was de geheele landstreek rondom Carthago een lichte buit der Syracusanen geworden, toch zag Agathocles zeer goed in, dat hij nog op verre na geene veilige stelling in Afrika bezat, dewijl Carthago machtig genoeg was om nieuwe legers in de plaats van de verslagene in het veld te brengen. Wilde hij den oorlog met goeden uitslag voortzetten, dan had hij eene grootere



krijgsmacht noodig; hij wist zich die troepen door eene nieuwe daad van trouweloosheid te verschatten.
Hij zond namelijk gezanten naar Cyrene, waar een veldheer uit de school \an Alexander den Grooten, Opliellas, als onderkoning regeerde, en spoorde dezen man door zijne afgevaardigden dringend aan, om in vereeniging met Syracuse Carthago te veroveren. De gezanten beloofden, dat Opliellas in hel bezit der gemaakte veroveringen blijven zou, daar Agathoeles niets anders beoogde , dan de Cai thaagsche heerschappij op Sicilië voor altijd te vernietigen.
Opliellas, een dapper en eerzuchtig man, liet zich door deze uitnoodiging verlokken; binnen korten lijd bracht hij een leger van meer dan 10,000 man op de been, waarmee hij zich bij Agathoeles wilde aansluiten. Na een moeilijken maisch \au twee maanden kwam hij bij de legerplaals der Syracusanen aan. Agathoeles ontving hem met de warmste vriendschapsbetuigingen, de troepen van Opliellas werden met eene verkwistende gulheid onthaald en vervolgens naar de tenten geleid, om van de doorgestane vermoeinissen uitte rusten.
Nadat Agathoeles op deze wijze hel vertrouwen zijner bondgenooten verworven had. nep hij zijne meest verknochte huurlingen bijeen en deelde hun mede, dat Opliellas hem naar het leven stond. De lichtgeloovige soldalen waren buiten zich zelf van woede en verklaarden zich oogenblikkelijk bereid om hun aanvoerder tegen alle gevaar te beschermen. Ophellas werd met zijne aanzienlijkste bevelhebbers vermoord.
De lijding van den gepleegden moord verbreidde zich zeer spoedig door liet Cvrenaëische leger; al gevoelden deze soldaten, diep verontwaardigd over de trouweloosheid van den tyran, ook grooten lust om de wapens tegen hem op te \atten. ze begrepen toch, dat dit eene dwaasheid zou zijn, daar zij zich zonder aanvoerders in een vreemd land, te midden van vijanden bevonden. In dezen treurigen toestand restle hun geen andere uilkomst, dan in den dienst van Agathoeles over te gaan.
Indien de Carlhagers onmiddellijk na den op Ophellas gepleegden moord, zoolang de rust onder de troepen nog niet hersteld was, een aanval gewaagd hadden, dan zouden zij waarschijnlijk eene beslissende overwinning hebben behaald. Doch hel was een geluk voor Agathoeles, dat Carthago juist toen een jammerlijk tooneel van innerlijke tweespalt opleverde.
Bomilcar, de verraderlijke veldheer, had thans eindelijk het masker afgeworpen; aan het hoofd van 4000 hem blindelings gehoorzamende huurlingen en 500 burgers overviel hij de slad, om zich met geweld van de alleenheerschappij meester te maken; hij liet al zijne vijanden uit den weg ruimen. Aanvankelijk scheen het. dat zijn plan gelukken zou, maar de burgers van Carthago verloren in de algemeene verwarring den moed niet. van de daken begonnen zij zelfs den strijd tegen de troepen van Bomilcar; in andere deelen dei stad verzamelden zij zich en drongen met vereende krachten op den ujand aan. Na een langdurigen en hefligen slrijd behaalden zij eindelijk de overwinning. De partijgangers van Bomilcar legden de wapenen neer, terwijl hun aanvoerder gevangen genomen en op de marktplaats onder vreeselijke folieringen ter dood gebracht werd.
A\el was Carthago aan een dreigend gevaar ontsnapt, maar de gevolgen dezer samenzwering verlamden toch gedurende langen tijd de kracht der burgerij, zoodat deze buiten staat was tegen Agathoeles een nieuw leger in hel veld te brengen. De tyran daarentegen gevoelde zich sterker dan ooit, hij was zóó trotsch op de uitbreiding van zijne macht ten gevolge van de vereeniging van zijn leger met de troepen van Ophellas, dat hij het voorbeeld volgde, door de veldheeren van Alexander den Grooten, door Antigonus, Ptolemaeüs. Seleucus en Lysimachus hem gegeven: hij nam den titel van koning aan. Aan het hoold zijns legers rukte bij tegen Utica, na Carthago de belangrijkste stad van Noord-Afrika, op.
Utica, buiten Carthago de eenige stad in dil gedeelte van Afrika, die met



muren en vestingwerken omringd was, had steeds met de hoofdstad in zeer nauwe en vriendschappelijke betrekking geslaan. Wanneer Ulica werd ingenomen, zag Carthago een belangrijken steun liarer macht zich ontvallen. Met zulk eene ongeloolehjke snelheid trok Agathocles voorwaarts, dat het hem gelukte, 300 aanzienlijke burgers van Ulica op hunne landgoederen Bevangen Ie nemen.
Hierop zond hij herauten binnen de slad 0111 haar op te eischen, en toen dezen met een weigerend antwoord terugkwamen, maakte hij met het beleg een aanvang. Ten einde de verdediging der vijanden Ie verlammen, liet hij de gevangen genomen burgers van Ulica aan de bestormingswerktuigen vasthinden, zoodat de Uticensers genoodzaakt waren om óf van alle verdediging door middel van werpgeschut af te zien, öf hunne dierbaarste vrienden, hunne aanzienlijkste mannen te dooden. Zij kozen liet laatste en verweerden zich met den giootsten heldenmoed. Toch viel de slad eindelijk aan Agathocles in handen.
Onbeschrijfelijk ellendig was liet lot, thans aan Utica beschoren. De inwoners, gewapenden en ongewapenden, mannen en vrouwen werden zonder genade neergehouwen, de enkele gevangenen, die Agathocles gemaakt had. werden 11a hel einde van het gevecht nog groolendeels opgeknoopt.
Nadat Agathocles nog eenige andere voordeelen in Afrika behaald had.
'.1. 'I zijne heerschappij hier zoo sterk gevestigd, dal hij besloot naar sicilie terug te keeren. Het bevel over het Afrikaansche leger droeg hij aan zijn zoon Archagathus op.
Nauwelijks \\as hij op Silicië aangekomen, of hij behaalde hier nieuwe overwinningen; mét alleen veroverde liij meer dan eene vijandelijke stad, maar mei luilp \an Etruscische schepen sloeg hij zelfs de Carthaagsche vloot, die de naven van Syracuse versperde. Thans stond hij op het toppunt van zijn geluk; met deze laatste groole zegepraal begon zijn gesternte vooreen tijd Ie tanen.
Dinocrales, een aanzienlijk vluchteling uit Syracuse, had alle ballingen 0111 zich heen verzameld; nadat hel hem door onafgebroken krachlsinspanning gelukt was, de sleden op Sicilië opnieuw lol een bondgenootschap le vereenigen, trok hij aan het hoofd van een sterk leger legen Agalhooles op. De ternauwernood veroverde steden vielen weer van den Ivran af, de vijandelijke legermacht bedreigde zelfs Syracuse.
Terzelfder lijd kwamen uil Afrika zeer ongunstige tijdingen. Archagathus was me! bemind bij de huurlingen zijns vaders; hij bezat daarbij geen veldheerstalent en was dus ook niet opgewassen legen de bekwame aanvoerders, die dooi Larthago aan liet hoofd van een nieuw aangeworven leger geplaatst waren. Bij meer dan één treffen werd hij geslagen en eindelijk naar de slad linies teruggedrongen, waar hij door de Carthagers belegerd werd. Zijn loestand was allerhachelijkst.
Agalhocles besloot, iu aller ijl naar Afrika terug le keeren, 0111 daar zoo mogelijk het leger nog le redden. Vooraf echter moest hij zijne heerschappij over syracuse tegen alle gevaar beveiligen; tol bereiking van dit doel richtte iJ. ee" VI'ooh]k feest aan, waarop hij zich van al degenen ontdeed, die hem geduiende zijne afwezigheid wellicht gevaarlijk zouden kunnen worden. Diodoius geelt ons van Agathocles maatregelen de volgende beschrijving, die levens eene belangrijke bijdrage lot de kennis van hel karakter des tyrans bevat.
«Agalhocles, die alzoo binnen weinige dagen le land en Ier zee had gezegepraald, bracht offeranden aan de goden en hield prachtige feestmalen met zijne vrienden Bij zulke drinkgelagen stelde hij niet alleen alle aanspraak op vorstelijke eerbewijzen ter zijde, maar hij gedroeg zich zelfs nederiger dan gewone menschen. dewijl hij niet alleen door dezen kunstgreep de toegenegenheid van den grooten hoop trachtte te verwerven, maar daarenboven door de vergunning om vrijelijk over zijn persoon te spreken, welke hij hij de heersctiende opgewondenheid verleende, ieders gezindheid nauwkeurig leerde kennen, daar men gewoon is, onder den beker te zeggen wat men denkt.



Naardien hij echter van nature een spotvogel was en een groot talent bezat om anderen na te doen, zoo onthield hij zich ook in de volksvergaderingen niet van spotternijen ten koste der aanwezigen; anderen weer deed hij na, zoodat hel volk vaak in luid gelach uitbarstte, alsof het een pantoniimis! of een goochelaar voor zich had. Dewijl de volksmenigte zelf bij hem de plaats van lijfwacht bekleedde, begaf hij zich dikwijls geheel alleen te midden van het verzamelde volk. Bij het feest, waarvan wij spreken, vatte Agathocles een grooten gouden beker op en zeide, dat hij het beroep van pollebakker niet verlaten had, voordat hij geleerd had zulke kunstige drinkschalen op pottebakkerswijze te vervaardigen; want hij verloochende hel beroep niet, waarvoor hij was grootgebracht, maar beroemde zich integendeel daarop, met de verzekering, dat hij zich door eigen krachtsinspanning van den laagsten tot den hoogsten stand verheven had. Toen de inwoners eener door hem belegerde stad hem eens van de muren toeriepen: »Potlebakker, ovenstoker, wanneer zult gij aan uwe soldaten de soldij betalen?" antwoordde hij: »Wanneer ik deze stad veroverd heb". Nadat hij overigens ouder het schertsen bij het drinkgelag gemerkt had, wie zijner gasten afkeerig waren van de alleenheerschappij, noodigde hij dezen opnieuw met de hooghartigsten der Syracusanen, ten getale van 500, tot een afzonderlijken maaltijd uit; zij werden zonder dal zij liet wisten, door de dapperste krijgslieden van den tyran omringd en door dezen tot den laatsten man omgebracht. Agathocles toch vreesde, dat zij gedurende zijn tocht naar Afrika zijne heerschappij zouden vernietigen, door de ballingen, onder aanvoering van Oinocrates, Ier hulp te roepen. Nadat hij op deze wijze zijne heerschappij beveiligd had, zeilde hij de haven van Syracuse uit."
In Afrika aangekomen, bemerkte Agathocles spoedig, dat het geluk hem den rug toegekeerd had. Hij vond het leger in een toestand van volslagen ontbinding; de levensmiddelen waren verteerd, alle banden van orde en tucht verslapt. Alleen door eene luisterrijke zegepraal kon de koning den moed zijner soldaten weer opbeuren. Maar ook de poging hiertoe mislukte; hij werd door de Carthagers zóó totaal verslagen, dat hij nergens anders uitkomst zag dan in eene overhaaste vlucht. Hij achtte het niet. eens mogelijk met zijn leger te ontkomen, hij alleen kon de vlucht beproeven.
"ij aarzelde niet. Zonder te vragen, wat er van de soldaten worden zou, als deze van hun aanvoerder beroofd waren, liet hij hen trouweloos in den steek, ja ook zijne eigen zonen liet hij aan hun lot over. Slechts op de redding van zijn eigen leven bedacht, verliet hij op een donkeren, stormachtige!) Novemberdag de kust van Afrika en zeilde naar Sicilië terug. Woedend over dit jegens hen gepleegd verraad, vermoordden de soldaten de beide achtergebleven zonen des tyrans. Een deel hunner liep tot de Carthagers over. Een ander deel verdedigde hunne slad nog een lijd lang; eindelijk werden zij echter overwonnen en door de Carthagers als slaven verkocht. Zoo eindigde in het jaar 30G de Afrikaansche veldtocht, die onder zulke schitterende uitzichten begonnen was.
Met wrok en wrevel in het hart landde Agathocles aan de Siciliaansche kust. De rampspoed, door hem ondervonden, bluschte de laatste vonk van menschelijk gevoel bij hem uit. Was hij vroeger trouweloos en wreed geweest, wanneer hij daarin voordeel zag, thans kreeg hij smaak in bloedvergieten; hel was zijn lust, hen, die hij vermoordde, vooraf nog op de vreeselijkste wijze te folteren. Nauwelijks was hij op Sicilië aangekomen, of hij vierde aan zijne hartstochtelijke wreedheid den vollen teugel.
Bij Segesta, eene der met hem verbonden steden, was hij geland en hier begon iiij terstond zijn afschuwelijk werk. Hooren wij wal Diodorus ons verhaalt :
«Dewijl hij gebrek aan geld had, liet hij de welgestelde burgers uitnoodigen om het grootste deel van hunne bezittingen af te staan. De stad bevatte toen 10,000 inwoners. Toen vele burgers, over dit verzoek verstoord,



de hoofden bij elkaar staken, beschuldigde hij de inwoners van Segesta, dal zij vijandige gezindheden tegen hem koesterden en dompelde hij de stad in een poel van ellende. Hij liet namelijk de armen buiten de stad sleepen en aan de rivier de Scamander neerhouwen; hen echter, die voor bemiddeld doorgingen, noodzaakte hij door middel van de pijnbank om op te geven, hoeveel schatten een ieder te dier tijde juist bezat. Sommigen hunner legde hij op het rad, anderen liet hij aan stormwerktuigen binden en doorschieten, anderen weer liet hij de hielpees doorsnijden, ja om hen te eerder tot spreken te dwingen, deed hij hun nog veel vreeselijker smarten aan. Hij vond ook een nieuw strafwerktuig uit, niet ongelijk aan den stier van Phalaris; hij liet namelijk een metalen bed in den vorm van een menschelijk lichaam vervaardigen, dat aan alle zijden van beugels voorzien was; hierin plaatste hij hen, die gefolterd moesten worden en hij liet hen levend braden, waarbij het onderscheid tusschen dit werktuig en den stier daarin bestond, dat men hierbij zien kon, hoe de menschen onder de folteringen stierven. Bij eenige welgestelde vrouwen liet hij de enkels tusschen ijzeren tangen samenklemmen en verbrijzelen, aan anderen liet hij de borsten afsnijden. Terwijl de tyran op deze wijze zonder het minste inededoogen al het geld, dat zich in de stad bevond, trachtte op te sporen en zich ten gevolge van dit alles een onbeschrijfelijke angst van alle burgers meester maakte, verbrandden eenigen zich zelf met hunne huizen; anderen maakten door middel van den strop een eind aan hun leven. Zoo werd Segesta op dien ongeluksdag met de bloem zijner inwoners verdelgd. De jonkvrouwen en kinderen werden naar Italië overgebracht en daar aan de Bruttiërs verkocht. De stad behield niet eens haar naam, Agalhocles noemde haar Dicaeopolis en stond haar aan de overloopers tot woonplaats af. Toen hij hierop het bericht van den dood zijner zonen ontving, vatte hij een doodelijken haat op tegen allen, die in Alrika waren achtergebleven, en zond hij eenige zijner vrienden naar Syracuse tot zijn broeder Antander met het bevel, dat al de bloedverwanten van hen, die den veldtocht tegen Carthago medegemaakt hadden, omgebracht moesten worden. Toen deze den ontvangen last onmiddellijk volvoerde, had er een bloedbad plaats, dat alle vroegere schriktooneelen verre overtrof, want Antander liet niet slechts de broeders of vaders van hen die zich in Afrika bevonden, niet alleen hunne kinderen in den eersten bloei des levens ter dood brengen, maar ook hunne grootvaders en wederom de vaders van dezen, wanneer zij toevallig nog in leven waren, al waren ze ook ten gevolge van bun lioogen ouderdom van het gebruik hunner zintuigen schier geheel beroofd. Hetzelfde lot ondergingen zelfs zuigelingen, die nog op den arm werden gedragen en niet het minste denkbeeld hadden van hetgeen hen boven bel hoofd hing. Men voerde ook vrouwen ter dood. wanneer zij slechts door banden van bloed of betrekking in de verte aan hen, die in Afrika waren achtergebleven, verbonden waren, en in bet algemeen een ieder, wiens dood hun eenige smart veroorzaken kon. Toen nu de talrijke en bonte schaar naar de zee gevoerd werd, om haar slraf te ondergaan, en de beulen zich voor haar plaatsten, vernam men een verward geluid van weenen, smeeken en klagen, deels aangeheven door hen, die zonder genade gedood moesten worden, deels door hen, die met bet vreeselijk lot hunner medemenschen begaan en door bange vrees gekweld in dezelfde stemming verkeerden als zij. die vóór hen moesten sterven. Het vreeselijkste van alles was, dal. nadat zoovele menschen gedood en hunne lijken aan den oever geworpen waren, geen bloedverwant of vriend het waagde, één dier lijken te begraven, uil vrees dat bij zich daardoor als lid der familie verraden zou. Ten gevolge van het groot getal dergenen, die in de nabijheid der zee gedood werden, waren de golven over eene aanzienlijke uitgestrektheid met bloed vermengd, zoodat de zee zelf in een zichtbaar teeken de onuitsprekelijke ellende, door deze gruweldaad teweeggebracht, heinde en ver verkondigde."



Üour zulk eene wreedheid joeg Agathocles den Sicilianen opnieuw schrik aan. De hem vijandige steden sloten zich nauwer aan elkaar en streden, onder aanvoering van Dinocrates, met goed gevolg tegen den wreedaard. Agathocles begreep, dat hij niet te gelijker tijd met de Carthagers en met de Sicihaansche grooten oorlog kon voeren, hij sloot met de eersten daarom vrede, waarbij hij hun al hunne vroegere bezittingen op Sicilië teruggaf en zich daarvoor zelfs borg stelde. Hiervoor ontving hij eene aanzienlijke som in geld en een grooten voorraad koren tot onderhoud van zijn leger. Vervolgens keerde hij zich tegen de oproerige steden en behaalde hij op haar eene schitterende zegepraal.
Dinocrates, die hel leger der bondgenooten aanvoerde, werd, waarschijnlijk ten gevolge van verraad, door dezen veldheer zelf gepleegd, geheel verslagen. Zijn leger werd verstrooid. Een deel hunner — 4000 of volgens andere berichten 7000 man — gaf zich op voorwaarde van vrijen aftocht aan den overwinnaar over. Doch nauwelijks hadden de soldaten hunne wapens uitgeleverd, of Agathocles liet hen door zijn leger omsingelen en tot den laatsten man nederhouwen; waarschijnlijk geschiedde dit op verzjek van den verrader Dinocrates, die zich op deze wijze van de gevaarlijkste zijner vroegere aanhangers wilde ontslaan.
Terstond 11a den slag verzoende Dinocrates zich met Agathocles; de laatste, die anders gewoon was, al zijne vijanden en gevaarlijkste vrienden uit den weg te ruimen, sloot een verbond van vriendschap met Dinocrates. die voortaan zijn trouwste aanhanger bleef.
Door deze zegepraal zag Agathocles zich weer in het volle bezit der heerschappij over Syracuse hersteld, terwijl hij ook op Sicilië eene uitgestrekte macht bezat, liet behoort niet tot onze taak. hem stap voor stap op zijn verderen levensweg te volgen; zijne latere krijgsverrichtingen, zijne oorlogen met de Ilaliaansclie steden, met de Bruttiërs en met het eiland Corcyra hebben op den gang der wereldgeschiedenis geen belangrijken invloed uitgeoefend. \V ij kunnen dit alles dus niet in bijzonderheden verhalen en vermelden alleen, dat hij ook aan de Italiaansche kust meer dan ééne stad aan zijne heerschappij onderwierp en dat hij zijne macht door verbintenissen met buitenlandsche vorsten bevestigde. Zulk een verbond sloot hij met Demetrius Poliorcetes en met den jongen Pyrrhus van Epirus, wien hij zijne dochter Lanassa ter vrouw gaf. In het volle bezit van eene onbeperkte macht, van kracht en gezondheid, bereikte hij den hoogen leeftijd van tweeënzeventig jaren.
Ook als grijsaard hield hij zich nog met verreikende plannen bezig. Juist stond hij in het jaar 289 op het punt om een nieuwe expeditie naar Afrika uit te rusten, — 200 groote oorlogschepen zouden bemand worden, om opnieuw de Carthagers te bestrijden — toen de uitvoering van dit stoute plan verhinderd werd door eene ziekte, die den grijzen koning aantaste.
Agathocles bereidde zich tot sterven en bepaalde, dat zijn zoon Agathocles hem als regent opvolgen zou, doch deze wensch zou niet vervuld worden. De kleinzoon van den tyran, Archagathus, de zoon van den in Afrika vermoorden Archagathus, besloot den dood zijns vaders te wreken en zich zelf op den troon te plaatsen. Bij gelegenheid van een gastmaal vermoordde deze zijn oom, den jongen Agathocles, en eindelijk zond hij ook een moordenaar tegen zijn grootvader af. Maenon, een voormalig burger van Segesta, diende hem bereidvaardig als werktuig zijner wraak.
Maenon stond bij Agathocles in hooge gunst; dikwijls inoest bij den tyran aan tafel bedienen; bet vertrouwen, door zijn meester in hem gesteld, misbruikte hij om zijn plan uit te voeren. Diodorus verhaalt ons:
"De koning was gewoon, na den maaltijd altijd de tanden met een penneschacht te reinigen. Op zekeren tijd, terwijl hij van tafel opstond, vroeg hij Maenon om de penneschacht. Deze reikte hem eene met invretend vergil bestreken schacht toe. Zonder iets kwaads te vermoeden maakte de koning



tamelijk lang gebruik daarvan, en stak er overal mee tusschen het tandvleesch. Korten tijd daarop gevoelde hij aanhoudende pijnen, die met den dag heviger werden. Eindelijk werden de tanden aan alle zijden door een ongeneeslijk bederf aangetast. Toen hij den dood voelde naderen, hield hij eene volksvergadering. waarin hij aan Archagathus de schuld gat van deze schandelijke daad; hij spoorde het volk aan om den moordenaar te straffen en verklaarde, dat hij aan Syracuse de democratische staatsregeling teruggaf. Later werd de koning, toen hij in de laatste stuiptrekkingen lag, naar den brandstapel gebracht en verbrand, terwijl er nog leven in hem was, zonder dat hij het minste geluid kon voortbrengen, hetgeen een gevolg van dat soort van vergiftiging was. Zoo nam het leven van Agalhocles een einde, zijner misdaden waardig.'
Archagathus plukte geene vruchten van zijne schandelijke daad; dezelfde Maenon. die zijn grootvader vermoord had, vermoordde ook hem, in de hoop. zich van de heerschappij over Syracuse meester te zullen maken.
Na den dood van Agalhocles werd Sicilië opnieuw hel tooneel van rampzalige oorlogen. Te Syracuse verhieven de aanvoerders der huurbenden zich tot tyrannen, die echter bij de innerlijke tweedracht slechts gedurende korten tijd aan het bewind konden blijven. Ook in de overige sleden van het eiland lieerschte voortdurend tweespalt; nu stond hier, dan slond daar een tyran op, om spoedig weer van den troon gestoolen te worden.
L)e Carthagers zagen met welgevallen, hoe de Grieken op Sicilië elkaar bestreden; door listig gevoerde onderhandelingen bliezen zij het vuur der tweedracht aan. Verschrikkelijk was de toestand van het schoone, vruchtbare eiland. Op geheel Sicilië lieerschte eene teugellooze regeerihgloosheid; de huurbenden, die na den dood van Agalhocles op eigen gezag het roovershandwerk uitoefenden, verstoorden overal rust en veiligheid. De meeste dezer huurlingen waren afkomstig uit Campanië, de landstreek, waaruit de vorsten en steden, die huurbenden wenschten te vormen, voor het grootste deel hunne manschappen trokken. Deze troepen uil Campanië en Samnium onderscheidden zich zoowel door hunne dapperheid, als door hunne onmenschelijke wreedheid en hunne trouweloosheid. Agalhocles had hun een groot deel zijner overwinningen te danken, zij waren altijd zeer gedweeë werktuigen lot uitvoering van zijne gruweldaden geweest.
Omstreeks het jaar 284- bezette een deel der Campanische huurlingen, die vroeger in dienst van Agatliocles geweest waren, de stad Messana; zij doodden de burgers, tot wier bescherming zij gekomen waren, en verdeelden niet alleen de huizen, maar ook de vrouwen en kinderen hunner slachtoffers onder elkaar. Zij noemden zich voortaan Mamertijnen, mannen van Mars, den oorlogsgod. Gesteund door de sterkte hunner slad, boezemden zij door hunne macht weldra ontzag in en wisten zij het noordoostelijk deel van Sicilië aan hunne heerschappij te onderwerpen.
De Carthagers zagen dit alles met welgevallen; zij verleenden den Manierlijnen zelfs ondersteuning, want door middel dezer roovers konden zij hel besf beletten, dat Syracuse weer in het bezit van zijne vroegere macht geraakte. Tien jaren achtereen duurde deze toestand van volslagen regeeringloosheid op Sicilië voort, totdat de burgers van Syracuse eindelijk besloten, de hulp in Ie roepen van koning Pyrrlius van Êpirus, die juist toen in Italië oorlog voerde. Pyrrlius, den schoonzoon van Agalhocles, beschouwden zij als een redder in den nood.
De op avonturen beluste vorst gaf zonder dralen aan deze uitnoodiging gehoor en werd door de Syracusanen met luid vreugdegejuich ontvangen. In het eerst scheen liet, dat hij de hem opgedragen taak, het herstellen van de orde op Sicilië, vervullen zou. Binnen korten tijd bracht hij een talrijk leger op de been; op zijne aansporing sloten de aanzienlijkste steden van het eiland zich aan elkander aan; met gelukkigen uitslag slreed hij legen de Carthagers. die hij uil de meesle hunner steden verdreef. Zonder twijfel had Pyrrlius



zich op Sicilië een bloeiend rijk kunnen slichten, wanneer hij slechts in de verte bij machte was geweest om de vrucht zijner overwinningen te behouden. Maar nauwelijks zag bij zich in het bezit der macht, of hij nam eene weifelende houding aan en behandelde zelfs hen, die hem het trouwst gediend en hem de meeste gehechtheid beloond hadden, op de wreedste wijze. Eindelijk geraakte bij met alle aanzienlijke burgers van het eiland in twist, van de vroegere eendracht was weldra geen spoor meer over, de vroeger met hem bevriende sleden vielen van hem af en verbonden zich tegen hem, deels mei de Carlhagers, deels met de Mamertijnen.
Pvrrbus zag zijne spoedig opgekomen macht zich even spoedig weer ontzinken; in bet jaar 275, drie jaren na zijne aankomst op Sicilië, keerde hij naar Italië terug. Profetisch riep hij bij zijn vertrek uit: »Welk eene heerlijke kampplaats laat ik hier aan de Romeinen en Caithagers over!" Hij had de Romeinen leeren kennen en voorzag, dal bun de laak voorbehouden was om de Carlhagers van Sicilië le verdrijven.
De eerstvolgende jaren brachten nieuwe onrust, nieuwe burgertwisten aan. Onder zulke omstandigheden gelukte het den Carlhagers zonder groote krachtsinspanning al hunne vroegere bezittingen te heroveren. De burgers van Syracuse smachtten naar rust en vrede; zelfs een tyran zou hun welkom zijn, indien deze slechts de orde herstellen kwam. Een nakomeling van den beroemden Gelo, Hiëro genaamd, die zich als een flink krijgsman had onderscheiden, werd in het jaar 209 door het Syracusaansche leger tol opperbevelhebber verkozen en ofschoon hij zich met geweld van het bewind over de stad meester maakte, zag hij zich toch door de burgers met groote blijdschap als regent begroet, te meer dewijl hij hen zachtmoedig behandelde. Met kracht en klem wist bij zich in de regeering te handhaven; van de woeste huurlingen, die zoo menigmaal de rust van den staat verstoord hadden, ontdeed hij zich in een oorlog tegen de Mamertijnen, door hen bij een treffen aan den vijand in handen te leveren. Daarop riep hij de burgerij te wapen en vormde uit haar een leger. Nieuwe huurtroepen, door hem aangeworven, onderwierp hij volkomen aan zijn gezag. Zijn veldheerstalent verschafte hem meer dan ëéne zegepraal op de Mamertijnen; uit dankbaarheid hiervoor riepen de Syracusanen en hunne bondgenoolen hem lot koning uit.
De Mamertijnen, wien Hiëro zware verliezen had toegebracht, zaten thans deerlijk in het nauw en dat te meer, dewijl zij een machtigen bondgenoot verloren hadden- Tien jaren te voren hadden Campanische huurbenden, die door de Romeinen naar Rhegium, aan de overzijde van de straat van Messina, gezonden waren, om de burgers tegen Pyrrhus te beschermen, zich op trouwelooze wijze van de stad meester gemaakt. Evenals hunne vrienden te Messana, hadden de Campaniërs te Rhegium de burgers gedood en het bewind bemachtigd. Met de Mamertijnen sloten zij een eng verbond.
Zoolang de oorlog der Romeinen tegen Pyrrhus en Tarente duurde, was het den Romeinschen senaat niet mogelijk geweest, de trouweloosheid dezer huurlingen te straffen; doch in het jaar 271 veroverde een Romeinsch leger de stad Rhegium; de vroegere bewoners, die gevlucht waren, werden in het bezit van hunne goederen hersteld, de gevangen genomen huurlingen daarentegen tot den laatsten man ter dood gebracht.
Hierdoor zagen de Mamertijnen zich beroofd van een bondgenoot, die hen in den oorlog tegen de Svracusanen had kunnen bijstaan; thans bemerkten zij met schrik, dat Hiëro met de Carlhagers over een bondgenootschap onderhandelde, en het was zeer waarschijnlijk, dat zij voor de vereenigde strijdkrachten van Syracuse en Carthago zouden moeten bezwijken. Het lot, dat. hunne makkers te Rhegium getroffen had, hing ook hun boven het hoofd. Werd hunne stad door Hiëro ingenomen, dan wisten zij dat de dood door beulshanden hen wachtte. Slechts één middel bestond er voor hen om aan dit dreigend gevaar te ontkomen, namelijk zelf een verbond te sluiten, hetzij



met de Carthagers, hetzij met de Romeinen. Langen tijd twistten zij over de vraag, welk verbond de meeste voordeelen zou opleveren, doch eindelijk besloten zij, den Romeinen hunne vesting Messana, de beheerscheres der zeeëngte, aan te bieden. Hunne gezanten werden in den Romeinschen senaat toegelaten.
Lang duurden de beraadslagingen der senatoren; de gevoelens waren verdeeld; aan het aannemen van het voorstel der Mamertijnen was even veel gevaar als voordeel verbonden. Terwijl Rome aan den éénen kant met het bezit van Messana vasten voet op het vruchtbare, rijke Sicilië verkreeg, was bet aan den anderen kant te voorzien, dat om het bezit van dit eiland een hardnekkige strijd met de machtige stad Carthago ontvlammen zou. Daarenboven zou Rome door het sluiten van een verbond met de Mamertijnen zich aan groote trouweloosheid schuldig maken. Verkeerden de Romeinen niet in vrede en bondgenootschap zoowel met Syracuse als met Carthago? Waren de Mamertijnen niet trouwlooze, roofzieke huurlingen? Had Rome zelf niet voor korten tijd aan de te Rhegium gevangen genomen huurlingen een vreeselijk voorbeeld van wrekende gerechtigheid gesteld? En thans zou de republiek een verbond inet roovers en moordenaars sluiten!
De senatoren konden maar niet tot een besluit komen. Ofschoon de consuls aanrieden, de legioenen den Mamertijnen ter hulp te zenden, wilde de senaat toch zulk eene verachtelijke trouwbreuk niet op zijne eigen verantwoording nemen. Eindelijk werd bepaald, dat het volk in dezen zou beslissen. Dit besloot in het jaar 265, aan de wenschen der Mamertijnen gehoor te verleenen. Messana werd tot bondgenoot van Rome verklaard en daarmede was de eerste stap tot uitbreiding van Rome's heerschappij buiten de grenzen van het Italiaansche vasteland gedaan.
NEGEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Begin van den eersten Pmiischen oorlog. Vrede met Syracuse. De eerste Romeinsche oorlogsvloot. Vechtwijze der Romeinen ter zee. Zeeslag bij Mylae. Zeeslag bij Ecnomus. Landing der Romeinen in Afrika. Overwinningen door de Romeinen behaald. Vredesonderhandelingen. Raad van Xanthippus. Slag bij Tunes. Regulus gevangen genomen. Nederlaag van Publius Claudius Pulcher. Ifamilcar Barcas. Vaderlandsliefde der Romeinen. Slag bij de Aegatische eilanden. De vrede. Sicilië eene Romeinsche provincie.
Het besluit der Romeinen om de Mamertijnen als bondgenooten te erkennen was bijna eene openlijke oorlogsverklaring tegen koning Hiëro van Syracuse en tegen Carthago, waarmee zij tot dusver verbonden waren geweest. Toch schenen noch de Syracusanen, noch de Carthagers dien stap in dat licht te beschouwen. Hiëro zag er tegen op, zich in een strijd met liet machtige Rome in te laten en toen hem aangezegd werd, dat hij in het vervolg de Mamertijnen, als bondgenooten van Rome, met rust laten moest, schikte hij zich met de meeste bereidwilligheid naar den wil der Romeinen. Naar Carthago werden uit Rome gezanten gezonden en ook daar scheen het pas gesloten verbond niet bijzonder ongunstig te worden opgenomen. De Carthagers moesten zich eerst ten strijde rusten, eer zij een oorlog konden beginnen, en hoopten daarenboven, meer door list dan door openbaar geweld te zullen winnen.
In het voorjaar van 264 werd een Romeinsch leger onder aanvoering



van den krijgstribuun Gajus Glaudius naar Rliegium gezonden, om van daar naar Messana over te steken. Ilier ontving de tribuun eensklaps de onverwachte tijding, dal Hiëro met de Mamertijnen vrede gesloten had. Carthago had door zijne tusschenkomst den vrede tot stand gebracht; een Punisch *) garnizoen, onder het opperbevel van Hanno, lag reeds in den burg van Messana en eene Carthaagsche vloot in de haven De belegering van de stad was opgebroken, de Mamertijnen zelf dankten de Romeinen voor hunne hulp, dewijl zij die thans niet meer behoefden.
Doch zoo gemakkelijk liet Gajus Glaudius zich niet afschepen, hij zeilde naar Sicilië en verscheen voor Messana. Eene volksvergadering werd bijeengeroepen, waarin volgens den wensch van den Romein ook Hanno verscheen, ten einde, gelijk deze meende, onderhandelingen aan te knoopen. Gajus Glaudius echter, die vast besloten had, Messana tot eiken prijs aan de macht van Rome te onderwerpen, dacht niet aan vreedzame onderhandelingen. Op zijn bevel werd Ilanno gevangen genomen en Messana door de Romeinsche troepen bezet. Hetzij goed- of kwaadschiks, de Carthager, die zich overrompeld zag, moest voor de Romeinen het veld ruimen. De Carthaagsche soldaten verlieten Messana. Tot straf hiervoor werd Hanno hij zijn terugkeer in zijne vaderstad ter dood gebracht.
Nadat Rome op die wijze in het openbaar de vijandelijkheden had begonnen, kon er van vrede geen sprake meer zijn. Een ander veldheer, ook Hanno f> genaamd, ontving het opperbevel over een nieuw aangeworven leger en eene sterke vloot. Hij zette koers naar Messana en sloot de stad in. Ook koning Hiëro van Syracuse besloot, de wapenen op te vatten. De Romeinen rustten zich van hun kant met allen ernst lot den strijd. De consul Appius Claudius Gaudex bracht de Romeinsche legioenen naar Sicilië over, versloeg zijne vijanden in afzonderlijke gevechten en dwong hen om de belegering van Messana op te breken.
Gedurende het volgende jaar. 2f>3 v. Ghr., werd de oorlog door de Romeinen met goeden uitslag voortgezet, weldra was bijna geheel Sicilië aan hunne macht onderworpen. Hiëro van Syracuse, vreezende dat hij, ingeval hij den strijd niet staakte, de onafhankelijkheid zijner stad in gevaar zou brengen, liet allen tegenstand varen en sloot vrede met de Romeinen. Harde voorwaarden werden hem opgelegd. Hij moest eene oorlogsschatting betalen, als bondgenoot van Rome zijne hulp hij later te voeren oorlogen der republiek toezeggen en afstand doen van sleden, die vroeger aan Syracuse onderworpen, doch gedurende den oorlog verloren gegaan waren. Hiëro nam al deze voorwaarden aan. Hij bleef voortaan de trouwste bondgenoot van Rome, dat hem daarvoor een onafhankelijk bewind over Syracuse waarborgde.
De Carthagers moesten den oorlog nu alleen voortzetten. Agrigentum was het middelpunt, waarom de krijgsgebeurtenissen gedurende het eerstvolgend tijdperk zich bewogen. Hannibal, de Carthaagsche bevelhebber, verdedigde (Ie stad 7 maanden achtereen met de grootste dapperheid; toch moest hij zich eindelijk overgeven, nadat de Romeinen het Punische leger onder Hanno verslagen hadden. In het jaar 262 werd Agrigentum veroverd en geplunderd; 2'jÖ00 burgers werden <ioor de Romeinen als slaven verkocht.
Met Agrigentum bevond bijna geheel Sicilië zich in handen der Romeinen, alleen de versterkte Carthaagsche zeesteden werden nog door Hamilear, Hanno's opvolger, bezet gehouden en dapper verdedigd. Belangrijke gevechten werden er in den eerstvolgenden tijd niet meer op Sicilië geleverd, doch in plaats
*) De Romeinen noemden de Phoeniciërs Puniërs; vandaar ook de benaming Punische oorlogen.
+) De namen Hanno, Hamilear, Hannibal, enz. waren zeer gewoon ouder de aanzienlijke Carthagers; dewijl wij die dikwijls zonder eenige nadere aanwijzing aantreffen, is het moeilijk, de verschillende personen, welke die namen gedragen hebben, van elkander te onderscheiden.



daarvan zetten de Carthageis den oorlog op eene andere voor Rome zeer lastige wijze voort. Zij waren meesters van de zee en maakten van dit hun overwicht gebruik om met hunne kruisers de koopvaardijschepen van de Romeinen en hunne Italiaansche bondgenooten op te vangen en prijs te maken; op verschillende plaatsen van de Italiaansche kust landden de Carthaagscbe oorlogsschepen en legden den inwoners der Italiaansche steden eene bi andschatting op. De handel van Rome en zijne bondgenooten was geheel vernietiDd.
Tot dusver hadden de Romeinen er niet aan gedacht, zich van de heerschappij ter zee meester te maken. Wel bezaten de Romeinen eene vloot, maar deze bestond slechts uit kleine oorlogsschepen en uit de handelsmarine der bondgenooten. De kolossale Carthaagsche vijfdekkers kende men toen ter tijde te Rome nog niet. Zou de strijd met Carthago voortgezet woiden, dan moesten de Romeinen besluiten, dien ter zee tot eene beslissing te brengen, dan moesten zij hiertoe eene vloot in het leven roepen, die aan de Carthaagsche
'lU 'Set1 \v!a<aiUjkkbewonderenswaardige geestkracht sloegen de Romeinen de handen aan het werk. Een Carthaagsche vijfdekker, die toevalliger wijze aan de Italiaansche kust gestrand was, diende hun als model bij den bouw vai nieuwe schepen; twintig driedekkers en honderd vijfdekkers werdeninden loop van een jaar gebouwd en konden reeds in liet jaar 260 van stapel loopen. Om deze vloot te bemannen moesten de bondgenooten de noodige troepen leveren; als roeiers werden buitendien slaven en ook Romeinsche burgers der laagste klasse gebezigd. De bevelhebbers waren kapiteins der koopvaardijschepen, die in Romeinschen dienst werden genomen.
In den korten tijd van een jaar eene oorlogsvloot in het leven te roepen was reeds op zich zelf eene ongehoord stoute onderneming, doch clezevloot even voortreffelijk te maken als de Carthaagsche scheen eene volslagen^ onmogelijkheid. De bevelhebbers der Romeinsche vaartuigen, die tot dusver slechts aan het hoofd van eenvoudige handelsschepen gestaan hadden, waren natuurlijk niet zoo geoefend in het uitvoeren der vereischte manoeuvres als de oude beproefde Punische bevelhebbers. Dij de zeegevechten van dien tijd kwam het in de eerste plaats op liet snelle zeilen en het vlugge wenden (ter schepen aan. Het gevecht werd meestal beslist door liet 111 den grond boren van de vijandelijke schepen; met dit doel was de voorsteven van elk vaartu g met eene zware ijzeren sneb voorzien. Gedurende liet gevecht draaiden de vijandelijke schepen zoo lang om elkander heen, totdat het aan een dei beide vaartuigen gelukte, met de ijzeren sneb het scheepsboord van zijn tegenstander
te verbrijzelen en hem zoo te doen zinken. 
Een gevecht, waarbij twee schepen elkander aan boord klampten, kwam
slechts zelden voor. Hierom bevonden zich op de oor weinig soldaten. Een driedekker, die eene bemanning had van 2™ koppen, telde daaronder meestal niet meer dan 10 en een vijfdekker 20 soldaten, ter wiil de eerste 170, de tweede 300 roeiers aan boord had.
De consul Gajus Duïlius, die begreep dat Rome veel tijd zou noodifc hebben om de Carthagers in de kunst van manoeuvreeren te evenareni dacht een zeer "oed middel uit om in dit gebrek te voorzien. Aan den voorsteven dei' Romeinsche schepen werd eene brug aangebracht, die aan beide zijden van borstweringen voorzien was; deze bruggen waren zoobreed, dat t man er naast elkaar over konden gaan. en zoo ingericht dat zij zoowel aa voren als naar stuur- of bakboordzijde konden neergelaten worden Zoodia nu een vijandelijk schip op een Romeinsch vaartuig losging, om liet meteen it in den grond te boren, werd ,1e brug op het dek van den aanvaller
neergelaten; in haar val dreef zq eene zware ijzeren pin die onder aan de bru" aangebracht was. met geweld in het dek des v.jands in; onmidde lijk stormden de Romeinsche zeesoldaten op het vijandelijke vaartug-losenher begon nu een strijd volkomen gelijk aan een gevecht te land. Op die wijzl
SlRtCKf l'SS. 11.



waren de Romeinen, ten gevolge van hunne bedrevenheid in liet gevecht van man tegen man, in staat reeds bij eene eerste bestorming de vijandelijke .-diepen te veroveren. Met dit doel ontvingen de Romeinscbe drie- en vijfdekkers eene sterke bemanning, die tot 120 koppen per schip bedroeg.
B'J "jlae ontmoette Duilius de Cartliaagsche vloot onder Hannibal 130 schepen sterk. De zeeslag begon, Duilius behaalde eene schitterende'overwinning; meer dan 50 Punische schepen werden deels genomen, deels inden grond geboord Duilius was de eerste Romeinscbe veldheer, die ter zee eene overwinning behaalde; de dankbare republiek richtte daarom eene eerezuil voor hem op, van welke nog heden een gedeelte te Rome zichtbaar is AU eene bijzondere onderscheiding ontving hij verlol om zoo dikwijls als hij van een gastmaal naar huis terugkeerde, een fakkeldrager en een /luitspeler voor zich uit te doen gaan. F
Het eerste werk, dat thans den Romeinen te doen stond, was het ver-
i nJyeiLiI™ . Ca!',ha^ ,van ,(l(1 overige, in de nabijheid der llaliaatische kust 0eltgen eilanden. Gedurende de eerstvolgende jaren streden zij met goeden uitslag op Corsica en Sardinië. Ook op Sicilië was het krijgsgeluk over liet geheel aan hunne zijde, eene beslissende overwinning behaalden zij ecli er niet en met elk jaar werden de lasten des oorlogs drukkender, want ile handel van Rome en van de Romeinscbe bondgenooten werd onophoudelijk door de Cartliaagsche kruisers belemmerd. Om zoo mogelijk een eind aan den oorlog te maken, besloot de Romeinscbe senaat, den oorlog naar Afrika over te brengen en daar Carthago aan te tasten. Wat Agathocles had kunnen doen zou voor Rome niet te moeilijk zijn. De Romeinscbe legioenen zouden op den Afnkaanschen grond nieuwe lauweren plukken.
In het voorjaar van 250 stak eene Romeinscbe vloot van 330 groote schepen, die> vier legioenen onder de beide consuls Marcus Atilius Regulus en Lucius Manhus \olso aan boord had, naar Afrika over. Op de hoogte van Ecnomus ontmoette zij de Cartliaagsche vloot, die 350 zeilen sterk was i ■ ' froo,sle zee8evechten, die ooit geleverd zijn. nam een aanvang-' bijna /<) schepen met eene bemanning van meer dan 300,000 koppen aan roeiers ma rozen en soldaten, waren op dien dag handgemeen. De Romeinen behielden de overhand; al gelukte het hun ook niet. de Cartliaagsche vloot e vernietigen, zij baanden zich toch een weg naar Afrika. Zij landden in de baai van Clupea ontscheepten hun leger zonder eenige belemmering van de zijde hunner vijanden te ondervinden en sloegen eene versterkte legerplaats op.
erstond ging men tot den aanval op de Cartliaagsche steden over, ze^evieiend drongen de Romeinsche legioenen voorwaarts, nergens ontmoetten noemenswaai'd,gen tegenstand, binnen korten lijd hadden zij 20 (MM) gevangenen gemaakt. De overwinning was met zoo weinig moeite behaald dat de senaat liet onnoodig oordeelde, het geheele leger in Afrika te aten. Het grootste deel der vloot ontving bevel om met de helft van het leger en met de gevangenen naar Italië terug te keeren. Regulus bleef met iO schepen 15,000 man voetvolk en 500 ruiters in Afrika.
Beter dan Agathocles verstond Regulus de kunst om dein slavernij zuc itende onderdanen van Carthago in opstand te brengen; bijna zonder sla" of stoot gaven de meeste sleden zich aan hem over. De Numidiërs kwamen in opstand en plunderden met hunne ruiterbenden het Cartliaagsche grondgebied. Te Tunes sloeg Regulus zijne winterkwartieren op. met het plan om in het volgend voorjaar de hoofdstad zelf aan te tasten
Binnen Carthago heerschten angst en schrik. De burgerij, sedert lan» den oorlog moede, drong ernstig op liet sluiten van den vrede aan Er werden gezanten naar Regulus afgevaardigd, doch deze stelde de hardste voorwaarden Het bezit van geheel Sicilië en Sardinië moest opgegeven en Car, ° ,.lot fen.® afhankelijke bondsstad van Roine vernederd worden, terwijl bovendien de Carthagers niet langer eene eigen zeemacht mochten onderhouden.



maar zich moesten verbinden om de Romeinen in liuune oorlogen met schepen
en manschappen bij te staan.
De Romeinen eischlen veel meer dan de Carthagers konden toestaan, zoolang zij nog in staat waren een leger in het veld te brengen , zoolang mochten zij van hunne onafhankelijkheid geen afstand doen; zij besloten den
strijd tot bet uiterste voort te zetten.
fn dien benarden tijd hadden de Carthagers het geluk, \oor hunne hum benden een hoogst bekwamen bevelhebber, den Spartaan Xanthippus, te vinden Xanthippus liet zich eens in een gesprek ontvallen, dat de Carthagers niet door de Romeinen, maar door zich zelf verslagen waren. Toen di den senaat ter oore gekomen was, ontbood deze den bevelhebber der huurtroepen en vroeg hem wat bij met dat woord bedoeld had. Xanthippus verklaarde, dal de kracht van het Carthaagsche leger in zijne ruiterij en zijne olifanten gelegen was; dat de Carthagers tot heden altijd op een hoogst ongunstig terrein gevochten hadden, waar zij van hunne ruiters en olifanten volstrekt geen partij konden trekken, zoodat de uitslag van den strijd wel in het voordeel deiRomeinen moest zijn; dat men dus voortaan de vlakte tol tooneel van den
strijd moest kiezen. . . ,
De senaat was zoo diep van het gegronde dezer raadgeving overtuigd, «lat hij bet opperbevel over het leger aan Xanlhippus opdroeg; een nieuw leven ontwaakte in de borst der ontmoedigde soldaten die tot dusver door onbekwame veldheeren waren aangevoerd. Aan bet hoofd eener talrijke krijgsmacht, waarbij zich ook honderd olifanten bevonden, trok Xanthippus tegen de Romeinen op; hij legerde zich in eene uitgestrekte vlakte, waar hij de voortreffelijke Numidische ruiterij en de olifanten op de meest voordeelige wijze opstellen kon. Regulus, die met al den overmoed van een Romeinseb overwinnaar zijn vijand verachtte, trok met zijn leger Xanthippus te gemoel, in den waan dal ook thans, evenals bij vroegere gevechten, de overwinning hem niet ontgaan kon. In het jaar 255 kwam het bij lunes tol een treilen, dat voor de Romeinen allernoodlottigst was. Hun gansche leger werd in de pan cehakt. op 2000 man na, die zich door den vijand heensloegen en Clupea bereikten: Regulus zelf viel met 500 man den vijand in handen. De 2000 man, die ontkomen waren, verdedigden zich in Clupea zoo lang. totdat zij dooi eene Romeinsche vloot opgenomen en naar hun vaderland teruggevoerd werden.
Wel hadden de Romeinen, in plaats van die 2000 man van de Atrikaansche kust te verwijderen, daar een nieuw leger kunnen ontschepen, maar de ongelukkige alloop van den eersten veldtocht schrikte hen van zulk
eene onderneming af.
Door de behaalde zegepraal was Cartliago s macht hersteld. De oproerige Afrikaansche stammen werden binnen korten tijd opnieuw onder het juk "chrachl en voor hun opstand vreeselijk gestraft; in alle steden en dorpen, die zich aan den opstand hadden aangesloten, werden de aanzienlijkste mannen aan het kruis gehecht; meer dan 3000 ongelukkigen stierven dien verschnkkelijken dood. Het was alsof de Romeinsche wapenen 111 den eerst volgenden tijd onder den invloed van een ongelukkig gesternte verkeerden. ^°g 'n »el" zelfde jaar (25a v. Clir.) vernielde een storm eene vloot van 270 schepen; twee jaren later onderging eene vloot van 150 vaartuigen hetzelfde lot. Doch al deze rampen waren niet in staat de onwrikbare volharding van Rome te doen wankelen. Nauwelijks was de eene vloot vernietigd, of eene andere werd in liet leven geroepen. Zoowel de Romeinsche burgers als de Italiaansclie bondgenooten moesten hunne slaven afstaan, om de roeibanken te bezetten, de zeelieden der bondgenooten werden geprest, om als matrozen op de nieuw
gebouwde vaartuigen dienst te doen.
Op Sicilië werd de oorlog vele jaren achtereen gevoerd, zonder dat van beide zijden eenig belangrijk voordeel behaald werd. Eindelijk, lil liet jaai 250 v Chr., bevocht de Romeinsche veldheer Lucius Caecelius Metellus bij
17*



Panormus eene beslissende zegepraal, waarbij, naar men zegt, niet minden dan 20.000 vijandelijke soldaten sneuvelden. De langdurige oorlog had de krachten van Carthago dermate uitgeput, dat de burgerij der rijke handelsstad den strijd moede werd. Na den slag bij Panormus verscheen een Punisch gezantschap te Rome, om over het sluiten van den vrede of althans over eene uitwisseling van krijgsgevangenen te onderhandelen; aan het laatste punt lag den Carthagers bijzonder veel gelegen, daar een groot aantal hunner aanzienlijkste burgers krijgsgevangen was. Aan dit gezantschap knoopt de overlevering eene schoone legende vast, die tol verheerlijking strekt van de vaderlandsliefde van den in Carthago gevangen Regulus. Vele nieuwere geschiedschrijvers achten het beneden zich, de legenden der Romeinen, die geene geschiedkundige waarheid behelzen, te verhalen. De talentvolle onderzoeker op het gebied der Romeinsche geschiedenis, Mommsen, gaat zóó ver te verklaren:
•>De later tijd, die in den voorspoeden tegenspoed der voorvaderen slechts naar stofte voor schoolsche zedelessen zocht, heeft van Regulus de verpersoonlijking van den ongelukkigen, gelijk van Fabricius die van den behoefligen held gemaakt en eene menigte op eigen hand verzonnen anekdotes op zijn naam in omloop gebracht: wanstaltige opsieringen, die eene treurige tegenstelling vormen met de ernstige en eenvoudige historie."
Een wanstaltig versiersel is de legende zonder twijfel voor den geschiedvorscher, die geen ander doel van zijn streven kent, dan het dorre geraamte der geschiedenis uit de naakte feiten samen te stellen, maarzij is het volstrekt niet voor hem, die zich tracht te verplaatsen in den kring van denkbeelden en voorstellingen van een lang vervlogen tijdperk, wiens streven het is, met de Romeinen van die dagen te denken en te gevoelen. Juist de legende, die in den mond des volks ontstaan en voortgeplant is, stelt ons hiertoe het best in staat; in haar treedt de geest van het Romeinsche volk ons als het ware in tastbare vormen voor de oogen. De legende van Regulus vindt om die reden evenals vroegere legenden hier eene plaats.
Ze verhaalt ons dan het volgende: Toen de Carthagers hun gezantschap naar Rome afvaardigden, stonden zij aan Regulus toe, de gezanten te vergezellen, mits hij vooraf zijn woord verpandde, dat hij. ingeval de vrede niet tot stand kwam, in de gevangenschap terugkeeren zou. Rij zijne terugkomst te Rome weigerde Regulus zijne vrouw, zijne kinderen en zijne vrienden te ontmoeten, hij verklaarde, dat hij niet langer Regulus, zelfs niet langer een Romein, maar een Carthaagsch gevangene was.
Hij werd voor den senaat geroepen. Eer hij aan deze oproeping gehoor gaf, verzekerde hij zich van de toestemming der Carthaagsclie gezanten en trad daarop de vergadering der patres binnen. Op hunne vraag, of het naar zijn oordeel geraden was, een vredesverdrag te sluiten of den Carthagers eene uitwisseling van krijgsgevangenen toe te staan, verklaarde hij zich op den meest beslissenden toon daartegen. Hij verzekerde, dat Carthago den strijd eerder moede zou worden dan Rome, dat ook de uitwisseling der gevangenen niet raadzaam was, dewijl onder de Carthagers mannen zich bevonden, die hunne vaderstad in den oorlog groote diensten zouden bewijzen. Toen zijne bloedverwanten en vrienden hem met den meesten aandrang smeekten, dat hij niet naar Carthago terugkeeren zou, dewijl de wreede Puniërs hem uit wraak voor zijn vrijmoedig spreken in den senaat zonder twijfel zouden vermoorden, beriep hij zich eenvoudig op zijn gegeven woord.
Het vermoeden van Regulus' vrienden bleek maar al te gegrond. Toen hij te Carthago terugkeerde, werd hij op de vreeselijkste wijze ter dood gebracht. Sommigen verhalen, dat men hem de oogleden afgesneden en in dien toestand aan de brandende zonnestralen blootgesteld heeft, dat men hein dag noch nacht rust liet, totdat hij eindelijk door gemis van slaap en tengevolge van uitputting is bezweken. Anderen malden, dat hij in een kooi met puntige



spijkers opgesloten is. zoodat hij noch zich op den grond nederleggen noch J,„ 00(renblik tegen de wanden van zijn kerker leunen kon. No0 verhaalt de leende dat de weduwe van Regulus in vereen.ging met hare kinderen eene vreeselijke wraak genomen heeft, door eenige aanzienlijke Carthagers oP
M» jl-j-. b(. clll
boven spraken, tegenwoordig is geweest, een verdichtsel van is het historisch zeker, dat de Carthagers een gezantschap met den ast om over den vrede te onderhandelen, naar Home gezonden hebben, dat dit aanzoek werd afgewezen en dat de oorlog opnieuw ontbrandde, om weer Sturende vele jaren met de uiterste krachtsinspanning te worden gevoerd Telken, werden nieuwe vloten door «le Romeinen uitgerust en telkens gingen »
verloren De met Rome verbonden steden en de aan zee gelegen koloniën leden daarbij onuitsprekelijk: haar handel was geheel vernietigd, de L'cmam|ln| liarer koopvaardijschepen vond in den Romeinschen zeedienst baai on lei .ang Niet minder leden de Carthagers op hunne beurt; de krachten van beide state
dlief'hoofdtoonèel "van den oorlog bleef ook in deze jaren Sicilië; alleen ,1e beide versterkte steden Lilybaeüm en Drepanum waren nog 1 ( I1' van Carthago. Tevergeefs -panden de Romeinen hunne krachten in om deze punten te veroveren; al behaalden zij ook nu en dan ee.ng voordeel zy leden daarentegen ook meer dan éene nederlaag. Zoo werd 111 liet j overmoedi-e consul Publius Claudius Pulcher bij Drepanum geheel verslagen, STT^STSiu niet minder dan 93 schepen en 20.000 --n V o gen. (|e overlevering was hij vóór den slag gewaarschuwd, dat alle teekenen ongunstig waren, dat de heilige hoenders geweigerd hadden te vreten en dat dit dus een ongelukkigen uitslag van den strijd voorspelde. , , •
Publius Claudius Pulcher spotte met de goden. «Laat de "o?0™* /A" pen, als ze niet vreten willen," nep lnj woedend uit, terwij '" '' j lieren in zee te werpen. Hiervoor trol hem der goden rechtvaardige straf
Het was, alsof het ongeluk in dien tijd niet moede werd.'de le vervolgen. Kort na dien ramp ging eene pas uitgeruste vb; iLklacht dering van enkele vaartuigen, le gronde, en hiermede was Romeis kiacht uitgeput. De senaat besloot, geene nieuwe poging te wagen om den Cartha
«ers de heerschappij ter zee te betwisten. r„,i,nmra ,„„,0
Ook te land scheen de oorlog langzamerhand voor de Ca tha erscuie "unstiser wending te nemen, toen Hamilcar, Rarcas (de bliksem) bij0enaamd, C hit om™vel over het leger werd belast. Met een schitterend veldheerstalent bood hij den Romeinen bet hoofd. Nu bevocht hij henop ^ ici ihe, dan weer trok hij roovend en blakerend langs de Itahaansche kust. Tol: beslissenden slag liet hij het niet komen, terwijl hij 111 die kleine
■"WOCStS». - rampspoedige» oorlog
uitgeput; de Italiaansche zeesteden hadden zooveel geki t1 da 1e <J
scheen, van hare inwoners nog verder eenige kra;J^
l,e senaat *,s .moedeloos;.jij S'.S n 5Ü!.iSn
ïïilïfa"dien »",Sk Sl eeSapS «dele mannen, den slaal le rnMen.
Eene n^iwe Xot moest in het leven worden geroepen; de senaat kon en wilde die niet laten bouwen, de burgers van Rome deden het op eigen
k°SteTweeVo£rflTnrSpen me. eene bemanning van 60.000 koppen werden door hen uitgerust en vrijwillig aan den st^t aan^ .od,:.. vaderland,l,effle, >v,lker »ee,-g, m de g»SfiS
L)e consul baius luuuhis fain..^ »■■■ - * . ,
W .. H l Hf» M IIC
*,.J 0 
vloot tegen de Carthagers aan te voeren.



westen van Sicilië, ontmoette hij den 10™ Maart 241 de vijandelijke vloot,
v m.» h.a,n3nngi va" Han"°- . De, Carthaagsche zeemacht werd vernield, liman ' schepen werden in den grond gehoord, zeventig genomen en 10,000 gevangenen gemaakt. De Romeinen hechtten den ongelukkigen bevelneuner aan liet kruis.
„„,ia dit verlies was Carthago ten eenenmale uitgeput. Hamilcar Barcas ontving in last naar zijn beste weten te handelen en vredesonderhandelingen
wpr,l ,-n h°MP-n Jïn •0Cir 0? d0°!' ,e ze,,en- ,fl'J k°os den vrede, en deze werd m het jaar 241 eindelijk gesloten, nadat de oorlog 23 jaren achtereen
had gewoed. l)e Carthagers stonden a! hunne bezittingen op Sicilië aan Rome
a , zij leverden de Romeinsche gevangenen uit, betaalden eene oorlogsschatting
moesten daarenboven hunne eigen gevangenen loskoopen.
Sicilië was van nu af een Romeinsch wingewest, eene bezitting van het
Romeinsche volk. Romeinsche troepen bezetten het eiland, dat door Romein-
' h# Praetors..en proconsuls bestuurd werd; de steden en dorpen verloren het
«ni I>T n "J "n'1,e ,-"1( ,,Jr le verkeeren» hoewel hun onder de Romeinsche
vel V 1 ï,rn.n2elfSta" 'p MStUUr uerd ,oeges,aan. Het tiende deel van alle veld\ nichten en een tolgeld van alle in de havens uit- o( ingevoerde waren moest aan Rome worden voldaan.
ontvin™nh,Svr1nkele Sleden. V'".1'61 eiliin(I hadden ee" lol. Enkele harer
ME lr i!n Van, lj®Iastl"o en tienden, dewijl zij de Romeinen in den btnl -rlnn V ondmleund hadden. Messana werd in het Italiaansche hou Igenoobchap opgenomen. Syracuse bleef onder de regeering van koning
■ïwee'. 1 S7de 1 lanoen oorlog de trouwste vriend der Romeinen was „eweest, deze stad vormde een klein onafhankelijk koninkrijk.
dertigste hoofdstuk.
toestand van Carthago na den vrede. De opstand der huurtroepen. De Libysche oorlog-, I>e zeeroovers van Scodra. Demetrius van Pharos. Gevechten der Roine'inen met de Galhers. Gajus Flaminiu». Slag bij Telamon. Verdere overwinningen, door de Kolmanen behaald. Staatkundige oneenigheden te Carthago. Hanno de Groote en Hamilcar Barcas. De Spaansche volksstammen. De eed van Hannibal. Hamilcar Barcas m Spanje. Hasdrubal. Heerschappij der Carthagers in Spanje. Hannibal, zijne jeugd en karakter De Kome.nsehe gezanten in den Carthaagscben senaat. De verovering van öaguntum. l)e oorlogsverklaring.
Ii.n-.v "8 (>®rt'la8c? diep gebukt onder de gevolgen van den langen en on«e-
ramDen niet vól Jz", zw?re otters geëischt had, nog was de° maat zij.Ter
verademin c I.addên , de ja[en na den oorI°- die uitgeputte., staaf vfl! • I8, ,den m°eten aanbrengen, waren een tijdperk van dreigend bevaar. eischlen de zwaarste oirers. "iwy;iiu „e
«eheefuiM dï. "f'h" den Vr8de ^S,d? Carthaagsche schatkist zóó vrp,lp hrl8h? huurtroepen met geheel betaald konden worden. De
worcten voldaan ir0""? oflf? T' dai"' de sehal,inSen «an Rome moesten sche receenn" knn . on,Is,on(lef1 n,euwe ongelegenheden en de Carthaagi» L,.!f kon mmder dan ooit te voren aan hare verplichtingen ie«en«
■Ulacht waren D«..™an8cl»PPen. die van Sicilië naar Afrika over-
Peuiaclit waien, gaven openlijk aan hunne ontevredenheid lucht, zij dreigden



met oproer en toen de Carthagers een hunner aanzienlijkste mannen den veldheer Hanno den Grooten, tot hen zonden, om met hen te onderhandelen, werdeT 5 nog meer in hun verzet gestijfd, daar zij in plaats van het geld dat zij te vorderen hadden, slechts beloften ontvingen, verre beneden hetgeen hun naar recht en billijkheid toekwam. Openlijk slaken zij de vaan des opstands omhoog, zij rukten uit hunne legerplaats tegen Carthago op en legerden
Tevergeefs poogde de senaat door grooter concessies de huurbenden tot het neerleggen der wapenen te bewegen. Zoo werd een vroeger door hen zeer "eliefd veldheer Gisco tot hen gezonden: aanvankelijk scheen het. da zijne woorden bij hen ingang zouden vinden, maar spoedig veranderde de vredelievende stemming der soldaten. Twee hunner, een L I er, Hfathos. en
een weggeloopen slaaf uit Campanië, Spendius, die a » wisten
stand beducht waren voor hun leven, ingeval de vrede ler.teld ^erd wi ten
hunne kameraden door oproerige taal op te ruien. Gl^ eaJ«'J'e vergezelden, werden gevangen genomen; alle hoop op eene vreedzame \e effening van het geschil was hiermee vervlogen. 1lit„aall aan ,1.,
De oproerige huurlingen deden terstond eene oproeping ^
Libysche steden, om zich aan de beweging aan te sluiten De ^hagers
hadden zóó wreed onder de Lybiërs huisgehouden, (le K ,' " ^ i,n .... . . . 1 „ I v. k run .ra.'mnU was non zoo levendig, üdl
talrijke lerecnisie.ungeu, uou. a ° <lpn ,mMstad aan.
bevolking der onderworpen sieuen zich u.jm.. -r
)t. De Libvsche vrouwen gaven zonder aarzelen hare kostbaarste sieirade
de
slool
sloot. De Libyscne vrouwen gaven «unuc. «a.*... .. , ,
weg, om de 'soldij der huurtroepen te betalen; van stad jf^isnendiusen lot dorp breidde de opstand zich uit. Onder het opperbevel1 van, Spend u
Mathos vereenigden zich 70,00» gewapenue mannen u« " . ..
Een vreeseliike 001I02 — de huurlingen- of de Lybische krijg wordt j in de "eschiedenis genaamd — ontvlamde, en beroerde bijna vier jaren lang den Carthaagschen slaat, ütica. hetwelk in den beginne trouw geheven was en zich eerst later aan den opstand aansloot, werd bdegerd en Carthaeo van alle gemeenschap met liet vasteland afgesneden Niet dan met groote rno gelukte hel den rijken kooplieden der hoofdstad, een leger '
brengen. Hanno de Groote ontving het opperbevel, doch Inj w erd en eerst toen in zijne plaats Hamilcar Barcas tot bevelhebber benoemd was, gelukte het .lezen bekwamen veldheer eenige voordeelen e «ha .
Nieuwe rampen verbitterden echter spoedig de vreusj« ™ over
winningen van Hamilcar Barcas teweeggebracht. Ook op S ® ^
huurbenden tot opstand over. Dit belangrijke eiland ging voor C»tl«oO ver loren, van daar kon men geene nieuwe hujpm^deWi tot vooitzetin,, ™n^de oorlog zich verschalfen. De vloot leed schipbreuk, ook üüca viel al en „ing
tot den vijand over. , , , , vpr7Waui
Waren deze rampen reeds zwaar genoeg, nog meer door inwendige onlusten. Hanno legde in vereen.ging met zijne P^Ugejoten "eheime la<*en aan den voortreffelijken Hamilcar Baicas, ''V-'1 nayver was°vervuld. Hij moest als' tweede.bevelhebber onder doch dewijl hij niet dan met tegenzin zijn aanvoerder g^oorzaamde Mg ,1e huurtroepen zich in staat opnieuw voorwaarts te dringen en uni 0
/X'" stebeds8S'"er werd de strijd. De huurbenden voerden dien met afschuwelijke wÜheiï. Hamilcar had beproefd de ^I^^Seï^rd^a S over te halen om hunne wapenen neer Ie leggen , < < r ' o 1 , . j ( hem in het leven gespaard, hij vergunde hun zelfs, ^ar hun wde^tond ta c te keeren, wanneer zij beloofden, de wapenen niet weer UrmajOje
voeren. Doch de aanvoerders der huurlingen v » be-'onnen zij alle vijand; ten einde elke verzoening onmogelijk te maken beonnen zij
gevangenen, die zich in hunne macht bevonden, te vermoorde . l p



vZtlk7,00 Alm"er' en onder ,dezen Gisco. na het doorstaan van de
mTgSfké mum""86"' ,6r gebraChl' De CarthaSers be,aalden hen
Carthago verkeerde in een uiterst hachelijken toestand. Tevergeefs zas het naar bondgenooten om Zelfs tot de Romeinen wendden zij zich om hulp en bijna scheen het, dat deze geneigd waren om te vergeten dat zij zulk een angdurigen oorlog met de machtige stad gevoerd hadden, want zij verboden hunnen koopvaarders, den opstandelingen mondbehoeften en krijgsvoorraad ®f" '« voeren terwijl zij bovendien de Carthaagsche gevangenen, die nog voor
dee te Rome zich bevonden, zonder losgeld in vrijheid stelden. Toch waren die vriendelijke betuigingen en maatregelen der Romeinen niet zeer ernstig gemeend; want toen Hamilcar eenige Italiaansche schepen, die in weerwil van het verbod gemeenschap inet de opstandelingen onderhielden veroverde en hunne bemanning gevangen nam, drong ,1e senaat bij de Carthaagsche regeering op de invrijheidstelling van zijne onderdanen aan en hij wist zich Ie doen gehoorzamen.
De opstandelingen zelf geloofden niet aan de vijandige gezindheid dei Romeinen; de Sardinische huurbenden wendden zich zelfs met eene bede 0111 hulp tot de republiek. Zij waren namelijk in het jaar 23«> aangevallen dooi de bergbewoners van Sardinië, die steeds hunne onafhankelijkheid bewaard hadden, en gevoelden zich met in staat dezen liet hoofd te bieden. Hierom zonden zij gezanten naar Rome, om den Romeinen het eiland Sardinië op te dragen en hun aanbod werd niet van de hand gewezen. In weerwil van den \rede en van het bondgenootschap, dat er tusschen hen en de Carlhagers bestond, zonden de Romeinen, met verkrachting van alle volkenrecht, hunne troepen naar Sardinië en namen het eiland in bezit.
De senaat van Carthago moest dit voorshands 'stilzwijgend aanzien, want thans een oorlog tegen Rome te beginnen, terwijl men nog in zijn eigen land voor het behoud der hoofdstad strijden moest, was eene volslagen onmogelijkheid. Eerst nadat Hanno, die zoo ten onrechte de Groote bijgenaamd werd. van zijn post ontzet was en Hamilcar daardoor de handen ruim gekregen had, gelukte liet dezen, eene andere wending aan den strijd te geven, i adat hij de huurbenden gedwongen had 0111 het beleg van Carthago op te breken, sloot hij door juist uitgevoerde bewegingen hunne hoofdmacht ganscnehjk in; een deel der oproerlingen werd gevangen genomen en over de kling gejaagd; tegen een ander deel liet Hamilcar zijne olifanten los en deze vertrapten op een dag 40,000 man.
Van dit oogenblik af was de kracht van den opstand gebroken en eindelijk staagde Hamilcar er m, al de oproerige sleden weer tot onderwerping te brengen en zoo den vrede te herstellen. Nadat Caithago door het genie van zijn grooten veldheer in het bezit zijner heerschappij hersteld was (237 v. Chr) zond de regeering terstond gezanten naar Rome met den last op de teru-'ave van Sardinië aan te dringen. Thans voegden de Romeinen huichelarij bij geweld, smaad bij onrecht; zij verklaarden namelijk, dat de Carthagers door het nemen van de Komeinsche schepen den vrede verbroken hadden, en verklaarden hun uen oorlog. Carthago was thans volstrekt niet in staat een oorlog met de Romeinen te voeren. j\og waren de wonden niet geheeld, aan de vroeger zoo njke stad door langdurige en uitpuilende oorlogen toegebracht. De Puniërs smeekten om vrede en verwierven dien ook, doch op zeer vernederende voorwaaiden. voor de, zoo het heette, door hen moedwillig veroorzaakte krijasImrSi'i moesten zij aan Rome eene schadeloosstelling van 1200 talenten / J.oOO.OOO] betalen en zoowel van Sardinië als van Corsica afstand doen.
ponder slag ol stoot hadden de Romeinen zich van deze gewichtige eilanden meester gemaakt. Zij bepaalden zich echter, evenals de Carthagers vóór hen gedaan hadden tot het in bezit nemen van de kusten; tegen de oorspronkelijke bewoners in het binnenland van het eiland voerden zij wel onophoudelijk



oorlog, doch deze was eigenlijk niets anders dan een mensehenjacht Nvant de Romeinen beoosden daarbij niet liet gansche edand vooi goed aan zich te „""irlSaar Mm' Je o^lulkig. J»»r h.nJ.»
eene lan"duriae vervolging gevangen inboorlingen als slaven te verkoopei . Waren de drie groote eilanden Sicilië. Sardinië en Corsica thans inde. mach der Romeinen en beheerschten dezen de Tyrrheensche zee. ook de ^"atlS^ zee zou weldra geheel voor de Romeinsche schepen geopend worden, lot dusver was dit niet het geval; de scheepvaart was hier hoogst onvedig gewees^, ia door vermetele zeeroovers bijna geheel onmogelijk gemaakt. Ut Illyrtërs, Se de kusten van het tegenwoordige Illyrië en Dal,natie bewoonden leefden bijna uitsluitend van den zeeroof. Van de zwakheid van makende, hadden zij in den laatsten tijd de bewoners van Epirus en Acarnanië tot het sluiten van een bondgenootschap gedwongen en van 'toen af door kruisten hunne roofschepen de geheele Adr.aüsche zee Geen koopvaa der was voor hen veilig, meermalen landden zij aan de kusten van Grieken anu en Italië, om hunne vermetele strooptochten te ondernemen, zelfs eilanden van den Griekschen Archipel drongen zij dooi. , ,n
Tevergeefs hadden de Aetohërs en Achaeers hun best gedaan om aan
dezen zeeroof een einde te maken; ze werden d°f^ï?^|nriXS eXnd liiken zeesla" verslagen en moesten het aanzien dat deze zelf» liet rijke eiland
Corcyca Corfu) veroverden. Zoolang de Romeinen zich "ï"'CleUik aanSSn ter zee bekommerden, hadden zij de roover.jen der Illyueis t gk aan .z tn. doch toen de klachten der Italiaansclie schippers steeds luider en tatujkei werden, toen ook door meer dan ééne Grieksche stad, die ol|ferRd^R^ht sche bondgenooten was opgenomen, een aanzoek om hulp to R0™ ene werd, toen besloot de senaat, gezanten te zenden naar Scodra. 1Jet verhip van den Ulyrischen koning Agron. ten einde hem te verzoeken om aan schandelijke handelingen zijner onderdanen een einde ^
broeders Gajus en Lucius Coruncamus, brachten deze hoodschap^aan den konin" over. Agron antwoordde hun, dat de zeeroof volgens het Illyrische
landrecht een geoorloofd beroep was, dat hij dus niet het J'Bcht had om J'l te verbieden. De Romeinen hernamen op lieren toon, dat zij den lllyri^
dan een beter landrecht zouden komen schenken. Meldeze. "finTT beverlieten zij het koninklijk hof; tot straf hiervoor werden zij, volgens <te bt wering der Romeinen, op bevel des konings op de te,u^el« \^°^d; .
De Romeinen eischlen voldoening, bestaande in de \a
moordenaars; toen dit hun echter geweigerd werd zonden zij in de; enle 22') eene vloot van 200 schepen met eene afdeehng landingstroepen naar lllvrië Konin" Agron was gestorven. zijne gemalin Teuta, die voor haar onmon' digen zoon Pinnes het bewind voerde, poogde vruchteloos zich tegen de vijandelijke overmacht te verdedigen, zij werd door hare eigene bondgenooten ven-aden De Griek Demetrius van Pharos, een talentvol en ondernemend man, to dusver de invloedrijkste raadsman der vorstin liep tot de Romeinen> over en speelde de belangrijkste havens in hunne handen, zoodat Teta reeds tweede iaar van den oorlog gedwongen was om den vrede af te smeeken. voorwaarden, die haar gesteld werden, waren hard, maar zij moest die wel aannemen; het grootste deel van haar grondgebied werd haar ontnomen, ^°™e be" zette het gedeeltelijk zelf en stond het gedeeltelijk aan Demetrius van Pharos af. Teuta werd genoodzaakt tot het betalen van eene jaarlijksche schatting. De 111 vrische schepen mochten slechts binnen een bepaalden omtrek de zee bevaren en Corcyca, liet rijke eiland, werd in liet Romeinsche bondgenootschap opgenomen Zoo was de Adriatische Zee van de Illyrische zeeroovers gezuiverd de belangrijkste punten der kusten stonden onder toezicht van de Romemsche macht. De Grieken beschouwden de Romeinen als hunne ïedders uit a io durige ellende, en wisten niet, hoe zij hel best hunne dankbaaiheid zmiden betoonen. In alle Grieksche staten werd de Romeinsche naam met de diepste



vereering uitgesproken; de Romeinen zagen zich van nu af tot de Islhmische spelen toegelaten, zelfs de eer om in de Eleusinische mysteriën ingewijd te worden viel hun te beurt. D J
In Macedonië waar te dier tijde Antigonus Doson regeerde, was het volk niet zoo sterk met de Romeinen ingenomen, het had niet. zooals de Grieken, van de zeeroovenj der llynërs te lijden gehad. Antigonus Doson zag wel in, dat Rome een ge\aarhjke nabuur zou worden, doch was voor het oogenblik s,aat le's hoegenaamd tegen de machtige republiek te ondernemen, j- chts in het geheim poogde hij met Rome s vijanden verbintenissen aan te knoopen; de trouwelooze Demetrius van Pharos, die evenals hij Teuta verraden had ook de Romeinen verried, was terstond bereid om een verbond met hem te sluiten Doch voor dat dit eenig gevolg kon hebben, stierf Antigonus Doson in het jaar 220 v. Clir. en zijn opvolger Philippus. die nog een knaap was kon niet verhinderen, dat de consul Lucius Aemilius Paulus Demetrius van Pharos m het jaar 211) aantastte en den ontrouwen voormaligen bondgenoot uit zijn rijk verdreef. °
Nog schitterender overwinningen dan aan de oostelijke kusten der Adriatische zee hadden de Romeinen intusschen op het Italiaansche vasteland op de Galliërs behaald. Onze lezers zullen zich berinneren, dat Roven-Italië door Gallische volksstammen bewoond werd. Deze hadden zich sedert de nederlaag, in het jaar 282 hun toegebracht, rustig gedragen; de Romeinsche wapenen waien in hun oog veel te geducht, dan «lat zij lust zouden gevoeld hebben om zich met hen 111 nieuwe gevechten in te laten. Thans echter was de herinnering der vroegere oorlogsrampen gaande weg uitgewischt, een nieuw geslacht was opgestaan en dit ontzag zich niet om op Gallische wijze weer rooftochten in de italiaansche gewesten te ondernemen.
In het jaar 237 riepen eenige Gallische vorsten hunne stamgenooten van gene zijde der Alpen naar Italië, om met hen de Romeinen te bestrijden, ten groot leger trok tegen Ariminum op. doch tot geluk voor de Romeinen geraakten de Galliërs onderling in twist; in plaats van de Romeinen te bevechten streden zij met elkaar. Zoo liep de tocht tegen Rome op niets uit en de Romeinsche legioenen, die reeds te velde getogen waren, konden naar huis terugkeeren. In bet jaar 232 stelde de volkstribuun Gajus Flaminius. eene wet voor, volgens welke een deel van het grondgebied, hetwelk in net jaar 282 den Galliërs ontnomen, tot dusver als staatseigendom beschouwd en weder aan de Galliërs zelf tot weiden voor hun vee verpacht was, onder de behoeftige Romeinsche burgers verdeeld zou worden. Het doel van Flaminius was, door dit voorstel de volkspartij te Rome te versterken en juist daarom was de senaat er tegen. Hevige twisten werden er over dit punt gevoerd de eigen vader des tribuuns was de heftigste tegenstander van zijn zoon, dien hij eens, uit kracht van zijne vaderlijke macht, van het redenaarsgestoelte en uit de volksvergadering wegvoerde. In weerwil hiervan bleef de voorsteller op zijn stuk staan; de voordracht werd in de Comitia tributa aangenomen, tot de verdeeling dier landerijen werd besloten.
De Galliërs zagen zich ernstig bedreigd; zij vreesden, dat Rome thans aan val lenderwqze tegen hen te werk gaan en ook andere Gallische landerijen lot kolonisatie voor de Romeinsche burgers gebruiken zou. De Rojers, die aan deze zijde van den 1'idus (Po) en de Insubriërs, die aan den anderen kant der rivier, in den omtrek van het tegenwoordige Milaan woonden, de twee machtigste Gallische stammen in Roven-Italië, verbonden zich met elkaar tot een oorlog tegen de Romeinen en riepen de ondersteuning van hunne
stamgenooten aan gene zijde der Alpen in. In het jaar 225 zonden deze 
door den geschiedschrijver Polybius worden ze Gaesaten (lansknechten) "enoemd een leger naar Italië. In vereeniging met hen rukten de Rojers, Insubriërs en Tauriscen (een aan de zuidoostelijke helling der Alpen wonende volksstam) tegen Etrurië op. Een leger van 70,000 man, waarvan 50,000



man te voet en 20,000 óf te paard of op strijdwagens vochten trok de grenzen van Elrurië over. Twee Roineinsclie legers waren tegen de Gallieis in liet veld gebracht, doch deze namen een anderen weg dan de Romeinen verwacht hadden en drongen blakerend en plunderend tot Clusium, op drie dagmarschen afstand van Rome door. De bevolking van Rome bracht zich, toen zij de van de nadering der Galliërs vernam, den ongelukkigen slag aan de Allia °te binnen. Reeds zag zij in hare verbeelding de
nieuw voor de poort van Rome. Hoe groot de angst en schrik des vo ks was, blijkt hieruit, dat de senaat, om het bijgeloof der bevolkingte onUien en haar moed in te boezemen, tot een afgrijselijk schoüwspel de oe lucht nam Men verhaalde, dat door hel noodlot bepaald was, dat dt Romeinsche -rond Gallisch moest worden en dal de ondergang der sta. dus onvermijdelijk mocht heeten. Om de godspraak te vervullen en toch den staat te ïedden werden een Gallische man en eene Gallische vrouw levend op de markt te Rome begraven; daardoor werd immers de grond Gallisch. raiiiSr«
Alle hulpmiddelen van den slaat werden tot bestrijding van de Galliërs aangewend. De senaat gebood, dat er eene lijst opgemaakt zou worden van alle weerbare manschappen der Italiaansche bondgenoten; ui die> opgave blijkt, dal Rome reeds toen over eene aanzienlijke kon. In Beneden- en Middel-Italië konden me minder dan /OO 00 ma voetvolk en 70.000 ruiters onder de wapenen gebracht worden. In aller ij werd uit deze manschappen een legerkorps samengesteld en tegen de Galliërs afgezonden. Het werd geheel verslagen. Tot geluk voor de Romeinen maakten de Galliërs geen gebruik van de overwinning, maar trokken zij terug om den gemaakten buit in veiligheid te brengen. Dit z°u iun lukken. Twee Romeinsche legers tastten bij Telamon ,21.> dt Ga ieis , ,, lijktijdig in bet front en in den rug aan en dwongen hen tot een bef s^"den sla- Hoewel de Galliërs met eene bewonderenswaardige dapperheid streden, toch delfden zij het onderspit ten gevolge vanhunne gebrekkige wapening. Naar landsgebruik hadden de Gaesaten hunne kleederen afgeworpen; naakt slechts gedekt door een klein schild, dat op verre, na ^
om hun lichaam te beschermen, begaven zij zich in het gevecht. \Veldia werden zij door de werpspietsen der Romeinen zoo zeer ui de engte gedreven, dat /ij zich in blinde woede op den vijand wierpen. Velen hunner bleven op de plaats bij den eersten aanval, de overigen sloegen op de vlucht.
De Italiaansche Galliërs zetten den strijd nog wel een lijd langvoort maar ook zij moesten eindelijk zwichten, ook zij waren het slachtofler va hunne slechte wapening; hunne dunne, slechts tot houwen geschikte zwaarden bogen bij eiken slag krom. Zij konden die niet weer gebruiken, voordat zij ze tegen den grond gezel en met den voet recht gebogen hadden, terwijl de Romeinen den door hunne tegenstanders verloren tijd gebruikten om met hunne korte sterke, evenzeer tot houwen als tot stooten geschikte zwaarden den vijand aan te lasten.
Hoe dapper de Galliërs ook streden, weldra neigde de overwinning naar de zijde der Romeinen, en toen eindelijk ook hunne, ruiterij de"^'ld,1"(l1 flank viel. ontbonden de Gallische gelederen ziel. in eene ordelooze vlucht. 40 000 Gailiërs sneuvelden; 10,000 hunner werden gevangen genomen.
Na de zegepraal bij Telamon behaalden de Romeinen in de eerstvolgende jaren nog meer dan één belangrijk voordeel, onder aanvoenng vanG^us Flaminius Nepos, die intusschen consul was geworden van veldheer Marcus Claudius Marcellus en van Cnejus Cornehus Sapo. <Geheel Boven-Italië werd door de Romeinen veroverd en tot eene Romeinsdie provincie gemaakt. Om bet land voor altijd aan het oppergezag van Rome te onderwerpen, werden volgens Romeinsche gewoonte kolomen aangelegd, o a Mutina het tegenwoordige Modena, Placentia, thans Piacenza, en Cremona. Om'deze Gallische provincie met het eigenlijke Itahë te verbinden, werd een kunstweg, de via Flaminia, over de Apennijnen gelegd.



i ^°°i ^are" ® Romeinen ijverig bezig met allerlei maatregelen om zicli in iet bezit van het veroverde land te bevestigen, toen dit werk eensklaps afgebroken werd door het gevaar van een oorlog, die opnieuw met Carthago dreigde uit te barsten. °
Carthago was, na liet einde van den oorlog met de huurtroepen opnieuw het tooneel \an innerlijke tweespalt geweest. Reeds sedert lang was hier eene democratische partij ontstaan, die zich tegen de heerschende oligarchie aankantte en aan wier hoofd Hamilcar Barcas, de beroemde en verdienstelijke veldheer, stond. Gedurende den oorlog tegen de huurtroepen had de partij der viijzinnigen hare wenschen gesmoord; zoolang het er op aankwam den ijuitenlandschen vijand te bekampen, moest de stem der verdeeldheid zwijgen, -laar juist de uitkomst van den krijg had bewezen, dat de oligarchen niet in staat waren het bewind te voeren, dat zij niet eens kracht genoeg bezaten om in een buitenlandschen oorlog de Carthagers ter overwinning te leiden.
Hanno ue Groole was overal, waar hij ook verscheen, geslagen geworden; net hoofd der oligarchen had bewezen, volkomen ongeschikt te zijn, terwijl Hamilcar Uarcas den staat gered had. Alleen door den nood gedrongen had deze zijne toestemming gegeven tot den jammerlijken vrede, waarbij Sardinië en Corsica in handen der Romeinen waren overgegaan, dewijl Carthago toen te zeet uitgeput was om een nieuwen oorlog te beginnen. Maar terwijl hij tiet deed, had Inj 111 slille gezworen, voor geene oflers terug te zullen deinzen, om zijne vaderstad tot de vroegere macht terug te brengen, opdat zij eenmaal in staat zon zijn den ondervonden smaad en het geleden verlies op Home te wreken.
Als scherpzinnig staatsman zag Hamilcar dadelijk in, dat deze vrede eigenlijk niets meer was dan een wapenstilstand. Rome was in het bezit van Mcilie en dus alleen door eene smalle strook water van de Afrikaansche kust gescheiden. Kon men niet bij helder weder, zoo men scherpe oogen had, \an de Siciliaansche bergen de Afrikaansche kust ontdekken? De verovering van tsicihe moest de begeerte der Romeinen naar de viuchtbare vlakten van Caitliago aanhoudend prikkelen, en dat eerlang een nieuwe oorlog 't gevolg er van zou zijn was niet twijfelachtig. Dit alles begreep Hamilcar Barcas zeer goed en hierom spande hij al zijne krachten in om zijne vaderstad tot dezen strijd toe le rusten. In de eerste plaals achtte hij hiertoe eene staalkundige hervorming noodzakelijk. Wij weten weinig van die gebeurtenis en vernemen alleen dat de democratische partij de bovenhand behield; van de beide veldheeren, die aan het hoofd der krijgsmacht stonden, werd Hanno teruggeroepen. Hamilcar verkreeg het opperbevel over al de Afrikaansche roepen \oor een onbepaalden tijd en zonder dat hij van de regeering afhankelijk was. Zoo werd hij in zekeren zin met dictatoriale macht bekleed, dewijl alleen de volksvergadering het recht had om hem tot verantwoording le roepen en hem af te zetten.
Op de staatkundige hervorming moest die van het krijgswezen volgen.
. Carthaagsche luiurbeiiden waren te trouweloos dan dat Hamilcar bij een nieuwen oorlog tegen Rome zich op hen zou kunnen verlaten, zij betoonden hunne diensten alleen, wanneer hunne soldij slipt werd uitbetaald.
eze soldij verslond onnoemelijke sommen, die alleen voorhanden waren wanneer de handel bloeide, want de bevolking der stad was volstrekt niet geneigd zich otters voor den staat.le getroosten. De rijke kooplieden waren schraapzuchtig en gierig, zij rekenden er op dat het leger van den gemaakten ■ aanzienlijke sommen naar het vaderland zou overzenden, doch wilden volstrekt met door het belalen van eene belasting de onkosten van den oorlog helpen dragen.
Hamilcar zag zich tegenover deze karakterlooze bevolking in een moeiïjken toestand geplaatst, maar hij was een even scherpzinnig staatsman als uitstekend veldheer. Cato verklaarde een menschenleeftijd na Hamilcars dood dat geen koning waardig was om in één adem met Hamilcar Barcas genoemd



te worden Om het leger lot den oorlog legen Rome voor te bereiden, moest het door "elukkige gevechten opnieuw geoefend worden ; om der hoofdstad hare vroegere welvaart terug te schenken en zoo de middelen ot he.voeren vin den oorlog te verschatten, moesten voor de verloren handdelssteden op Sicilië olaServangsters worden gevonden. Hamilcar zocht die in Spanje waar le gelijker lijd de huurtroepen in een hardnekkigen veroveungsknjg etne
ZeC1' Spanje'C heldoor' 'de' nïSÏr^kïïSS' bedeelde land. welks mijn werken ,1e edele metalen in den handel brachten, was volkomen in staat het verlies vl Sicilië le vergoeden. Wel bezaten de Cartl.agers m Spanje reeds vele koloniën en rijke mijnen, doch in het binnenland waren zy nog niet doorge' Hamilcar koesterde daarom het plan om Spanje geheel aan de
('■irthW'Sche heerschappij te onderwerpen, len einde de rijke hulpbronnen van dit"land onbeperkt te doen vloeien, en zoo tot den toekomsligen ooi oB
mel Ï7iP*je ™dT-.e dier tijde behalve de Phoemcische en Gggie
kolonisten aan de kusten, de oorspronkehjke mwoners ,.le, Ilands fc Haute, mast dezen hadden Keltische stammen zich neergezet uit wier veimenDi met de Iberiërs een derde volksstam, de Keltibeners was gesproten.
De Kelten d e een groot deel der westkust en van het binnenland be„oonL »Sn een «veS slrijdbaar volk als hunne »ta,n™.en teden Romeinen zoo dikwijls de handen vol hadden gegever. vrede
waren een flink, krachtig ras; hoewel zij over
-tan Int «len oorlo" geneigd waren, wisten zij toch met waren neiueiiiuoeu den dood onder de oogen le zien, wanneer het de verdediging van bun vaderi ™t,i 7ptfs voor het «enie van een Hamilcar zou het eene onuitvoerbare
,ak «ie*i«nSe W c" onderopen. ...» *» **.»« * kande? hadden verenigd. doch het ws h«t ongeluk Keltiberiërs dat zij allen afzonderlijk streden, om ook at/onderlijn
wonnen te «ordem ^ ^ d om met het
le«er en de vloot naar Spanje te trekken; ten einde eiken tegenstand der Carthaagsche overheid te verijdelen, wendde hij voor. dat hij eenige vrij
stammen in het Westen wilde bestrijden. . . iimnihal
Eer hij bet vaderland verliet, riep hij zijn negenjarigen zoon Haniiibal
tol zich In zijne tegenwoordigheid bracht hij, gelijk Ilannibal u tiill zeil aan Antiochus koning van Syrië, verhaalde, de gebruikelijke olleranden. Nadat deze plechtigheden volbracht waren, verzocht Hamilcar a^e,^ vrienden zich te verwijderen en vroeg daarop zijn zoon of bij wel met nem n i-ir Snanie wilde gaan. Toen de knaap deze vraag vol blijdschap met ja
beantwoordde, greep zijn vader hem bij de ha.n.^ 'j^^èheel^ 'leven °lan"
raken en een plechtigen eed te zweeren, dal hij zijn gelieele teven ian0 o
de Romeinen en alles wat den Romeinschen naam droeg, een W -
moed en volharding den" 'strijd Syle Jf
Zijn gBK„galaie"enaTaar streed Hamilcar met schitterende dapperheid en met onvergelijkelijk veldheerstalent, totdat hij in het jaar 228 in een vclt'sl^r ee" roemvollen dood vond. Zijn schoonzoon Hasdrubal
en zette het door Hamilcar begonnen werk vooit. Zijne staalsmanswijsneiu voltooide de verovering van een Spaansch-Carthaagsch rijk, Nvaarvanlaimlcars dapperheid de grondsfagen had gelegd. In plaats van de enkele kleine ku.t-



sleden, die lot dusverre aan Carthago onderworpen waren, werd thans de geheele zuid- en westkust tot diep in het land Carthaagsch grondgebied Nieuwe steden werden gesticht. De belangrijkste was Nieuw-Carthago (Carthagena), dat de beste landingsplaats aan de zuidkust van Spanje beheerschte, en uit welks rijke, in de nabijheid gelegen zilvermijnen inen groote schatten trok. De landbouw leverde in het pas veroverde land heerlijke oogsten op; tot aan den Ebro toe werden de meeste sleden en dorpen van Carthago afhankelijk gemaakt en tot het belalen van eene schalling verplicht.
Binnen weinige jaren had het bezit van Spanje het verlies van Sicilië rijkelijk vergoed. De handel nam steeds in bloei toe. Hamilcar en Hasdrubal waren niet alleen in slaat het leger uit de opbrengsten van het veroverd grondgebied te bezoldigen, maar ook oin schatten naar Carthago over te zenden, die de burgerij met de verovering verzoenden. Daarenboven vormden zij een uitmuntend leger, dat zij door hel lichten van troepen onder de inwoners van Spanje aanhoudend met dappere krijgslieden vermeerderden. De bevolking van Carthago. die aanvankelijk weinig vertrouwen in de onderneming van Hamilcar had gesteld, werd met elk jaar meer daarmede ingenomen, en de jegens Rome gunstig gezinde oligarchische partij durfde niet den minsten vijandigen slap tegen de zegevierende veldheeren ondernemen.
Ook van de zijde van Rome geschiedde er aanvankelijk niets om aan Carthago's macht in Spanje perken te stellen. Aan den eenen kant waren de Romeinen geheel onbekend met den toestand in Spanje en konden zij dus de ver reikende gevolgen van hetgeen daar plaats vond niet terstond berekenen • aan den anderen kant echter werden zij ook door de Galliërs bezig gehouden en durfden zij zich daarom voorshands niet in een oorlog in Spanje wikkelen Doch loen de macht van Carthago zich hier aanhoudend uitbreidde, begon dé Romeinsche senaat daaromtrent toch eenige bezorgdheid te koesteren. Omstreeks het jaar 220 sloot hij met de twee Grieksche steden op de oostkust van Spanje met Saguntum (het tegenwoordige Murviedro, dicht bij Valencia) en Emporiaé (Ampurïas) een verbond, waartoe de Grieken te meer geneigd waren, naarmate zij ernstiger vreesden, ook een prooi der Carthaagsche veroveringszucht te zullen worden.
De senaat gaf aan Hasdrubal kennis van het sluiten van het verbond en voegde daarbij den eisch, dat de Carthaagsche veldheer zijne veroveringen niet over den Ebro zou uitstrekken. Hasdrubal, wien het boven alles "om de veiligheid der Spaansche bezittingen te doen was en die daarom een oorlo" met de Romeinen wilde vermijden, stemde hierin toe en hield zich trouw aan de met Rome gemaakte overeenkomst. Doch toen hij in het jaar 220 door een slaaf vermoord werd. kwam in zijne plaats een opperbevelhebber die met een gloeienden haat tegen de Romeinen bezield, niets vuriger wen«chté dan een oorlog tusschen Carthago en Rome en die al zijne krachten inspande om de voorstanders van den vrede te Carthago tot den krijg te noodzaken. Hel was Hannibal, de oudste zoon van Hamilcar, die door de bevelhebbers des legers tol veldheer gekozen was. Hannibal was, loen hij tot opperbevelhebber benoemd werd, een jong man van 2!) jaren (hij was in hel jaar 249 v. Chr. geboren), maar hij had reeds eene loopbaan achter zich. waarop hij een schal van ondervinding had opgedaan. Aan de zijde van zijn voortrefïelijken vader was hij tot soldaat opgegroeid, onder diens aanvoerin" had hij zijne eerste wapenfeiten verricht, voor zijne oogen had hij zijn vader in den slag zien vallen. Onder zijn zwager Hasdrubal was hij vervolgens bevelhebber der ruiterij geweest en in die betrekking had hij zich zoowel door zijne schitterende dapperheid als door zijn beleid in het aanvoeren zijner soldaten onderscheiden en bij hel leger bemind gemaakt.
Hannibal is een der meest belangwekkende gestalten der oude geschiedenis. De Romein Livius schetst op de volgende wijze zijn eerste optreden te midden der krijgslieden.



»De oude soldaten meenden, dal Hamilcar in den bloei der jeugd hun teruggeschonken was; zij merkten bij den jongeling denzelfden levendigen en vurigen blik, denzelfden vorm van gelaat, dezelfde trekken op. Doch weldra maakte Hannibal dat de naam zijns vaders zijne geringste aanbeveling was; nooit was een en dezelfde mensch meer geschikt om zich m de meest verschillende omstandigheden te bewegen, nooit verstond iemand te gelijker lijd zoo "oed de kunst van gehoorzamen en die van bevelen; daarom was het moeilijk, te zeggen of Hannibal bij het leger of bij den veldheer het meest «eliefd was. Hasdrubal stelde niemand liever dan hem aan het hoofd der Troepen, zoodra er tot eenige onderneming moed en volharding vereischt werden; de soldaten volgden op hunne beurt geen anderen aanvoerder met zooveel vertrouwen, met zooveel moed. - , -
Met de grootste onverschrokkenheid «begaf Hannibal zich in elk gevaar, met de grootste beradenheid gedroeg hij zich daarin; geen vermoeienissen konden zijn lichaam afmatten, niets was in slaat zijn geest neer te buigen. Met dezelfde volharding verdroeg hij hitte en koude, inet de geringste hoeveelheid spijs en drank was hij tevreden. Hij kon. zonder onderscheid, des daags of des nachts slapen, wanneer zijne bezigheden hem veroorloofden, rust te nemen. Hij had daartoe geene zachte legerstede noch eene diepe stilte noodig: dikwijls lag hij inet een korten veldheersmantel bedekt tusschen de wachten en posten der soldaten op den grond te slapen. Zijne kleeding was in geen enkel opzicht van die zijner makkers onderscheiden, alleen zijne wapens en paarden vielen in het oog. Hij was zoowel de beste ruiter als de meest onvermoeide voetganger. Steeds was hij de eerste in het gevecht, dat hij het laatst
van allen verliet." .
Deze uitstekende eigenschappen gingen echter volgens Livius met gioote gebreken gepaard, namelijk: eene onmenschelijke wreedheid en eene meer dan Punische trouweloosheid. Niets was in zijne oogen waar, niets heilig; lnj had "eene vrees voor de goden, geen eerbied voor den eed, geen geweten.
Wanneer Livius, hoe hoog hij het veldheerstalent van Hannibal waardeert, hem wreed en trouweloos noemt, dan mogen wij niet vergeten, dat dit oordeel door een verbitterd vijand wordt geveld. Bij het beoordeelen van den grooten man mogen wij onze tegenwoordige begrippen niet tol maatstaf nemen, we moeten de toenmalige toestanden, het toenmaals heerschende volkenrecht in aanmerking nemen; dan alleen is het ons mogelijk, rechtvaardig te zijn en zullen wij moeten toestemmen, dat Hannibal veel minder wreed en trouweloos was dan een der Romeinsche of Punische veldheeren van zijn lijd.
Mommsen (in zijne Romeinsche geschiedenis) schetst ons Hannibal in de
volgende treffende bewoordingen: ..
«Zijne tijdgenooten hebben gepoogd, allerlei smetten op zijn karakter te werpen: de Romeinen noemden hem wreed, de Carfhagers hebzuchtig. Het is zoo, hij haatte, zooals alleen Oostersche karakters kunnen haten, en een veldheer, wien nooit geld en levensmiddelen werden toegezonden, moest zich die wel op de eene of andere wijze verschaffen. Intusschen, al hebben boosheid. afgunst en laagheid ook zijne geschiedenis geschreven, toch zijn ze niet in staat «eweest het reine en grootsche beeld te verduisteren. Wanneer wij kwade praktijken, die zich zelf oordeelen, doorlaten, wanneer wij bovenal uitzonderen, wat dooi toedoen zijner onderbevelhebbers, met name door Hannibal Monomachos en Mago den Samniet in zijn naam verricht is treilen wii in de berichten omtrent hem niets aan, wat men in die omstandigheden en onder het toenmaals heerschende volkenrecht niet zou kunnen verwachten. Daarin stemmen zij allen overeen, dat hij op zeldzame wijze beradenheid en "eestdrift, voorzichtigheid en kloekheid met elkaar heeft weten te vereenigen. Eigenaardig is in hem de vindingrijke sluwheid, die een der grondtrekken van het Phoenicische karakter uitmaakt. Gaarne bewandelde lnj ongewone, hem alleen bekende wegen; met hinderlagen en krijgslisten van allerlei soort.



hield Iiij zich onafgebroken bezig, terwijl hij het karakter zijner tegenstanders met eene voorbeeldelooze zorgvuldigheid bestudeerde. Door een stelsel van
verspieding zonder weerga — zelfs te Rome had hij zijne vaste berichtgevers, 
hield hij zich altijd op de hoogte van des vijands plannen; meermalen zag men hem zeil in de eene of andere vermomming en met valsch haar op verkenning uitgaan. Van zijn veldheerstalent getuigt elke bladzijde van de geschiedenis dier dagen, van zijne bekwaamheid als staatsman gaf hij no« na het sluiten van den vrede met Rome schitterende bewijzen, zoowel door zijne hervorming van de Carthaagsche staatsregeling als door den voorbeeldeloozen invloed, dien hij als vluchteling in de kabinetten der oostersche monarchen uitoefende. Welk een overwicht hij op de menschen bezat bewijst zijn onbetwiste heerschappij over een leger, dat uit alle natiën en tongvallen was samengesteld en dat zelfs in de .meest benarde omstandigheden nooit te^en hem in opstand gekomen is. Hij was een groot man; waar hij ook verscheen, trok hij aller blikken tot zich."
Terstond na zijne benoeming tot opperbevelhebber in de lente van 220 besloot Hannibal, getrouw aan den eed, eenmaal door hem in handen zijns vaders afgelegd, den oorlog tegen Rome te beginnen. Het tijdstip, door hem gekozen, scheen hiertoe niet ongunstig; nog verkeerde Gallia Cisalpina in een staat van gisting, nog waren de Romeinen zeer ijverig bezig met het bevestigen van hunne heerschappij in het pas veroverde wingewest. Ook tusschen Rome en Macedonië dreigde een oorlog te zullen ontbranden, want Demetrius van 1 baros stond in nauwe verbintenis met den Macedonischen vorsl en deze kon zich niet langer ontveinzen dat de steeds verder rondom zich grijpende macht \an Rome ook voor Griekenland gevaarlijk werd.
Nu of nooit was het tijd om toe te slaan! Indien de Romeinen eerst m Italië en Griekenland hunne macht tegen eiken aanval beveiligd hadden,
zou men hen moeilijk kunnen verhinderen om van hun kant den oorlo<» naar Afrika tot voor de muren van Carthago over te brengen.
Hannibal maakte zijn leger marsclivaardig; door eenige rooftochten vulde nij zijne krijgskas. Het was zijn plan, uit Spanje te land naar Italië op te rukken, doch hij stuitte op tegenstand bij de regeering van Carthago.
De oligarchische partij aldaar heulde met de Romeinsche patriciërs, door wier hulp zij opnieuw de oppermacht in den staat hoopten te verwerven. Zij bezat nog altijd zulk een overwegenden invloed in den senaat, dat deze niet tot eene oorlogsverklaring te bewegen was. Hannibal besloot daarom, den senaat tot den oorlog te dwingen. Onder een nietig voorwendsel tastte h'J ln "6 lente van 219 het rijke Saguntum, de met Rome verbonden Grieksche volkplanting, aan.
Terstond vaardigden de Romeinen gezanten af, oin hem te waarschuwen dat liij zich van zulk eene vredebreuk had Ie onthouden. Hannibal weigerde de gezanten te ontvangen; zij begaven zich dus naar Carthago en eischtendaar het opbreken van het beleg en de uitlevering van den misdadigen veldheer.
Hanno, de oude vijand van Hamilcar, drong in den senaat met vuur op de inwilliging van den eisch der Romeinen aan; volgens Livius riep hij den Larlhaagschen senatoren toe, terwijl hij van de belegering van Saguntum sprak: »ïuet tegen Saguntum, tegen Carthago richt Hannibal tnans zijne belegeringswerktuigen, zijne torens op! Carthago's muren beukt hij met zijne stormrammen! Sagunlums puinhoopen zullen — o mocht mijne'voorspelling onwaarachtig blijken! — op onze hoofden nedervallen! Den oorlog, die mei de Saguntijnen begonnen is, zullen we met de Romeinen moeten"ten einde brengen. Zullen wij Hannibal dan uilleveren? hoor ik u vragen. Ik weet, dat gij aan mijn gevoelen omtrent hem weinig waarde hecht, omdat ik met' zijn vader in vijandschap leefde. En het is zoo, ik verheugde mij, toen llamilcar sneuvelde; ik verheugde mij, omdat we, zoo hij nog leefde, thans reeds oorlog met de Romeinen zouden hebben. Evenzoo haat en verafschuw



ik dezen jongeling, die de fakkel is waardoor een nieuwe oorlog wordt ontstoken. Men moet hem niet alleen uitleveren tot verzoening voor de gepleegde trouwbreuk, neen! indien niemand die uitlevering verlangde, dan moest men hem naar de uitersle punt van het zeestrand voeren en hem overbrengen naar eene plaats, van waar zijn naam niet langer in ons oor dringen en nooit meer de rust van den staat verstoren kan. Ik stem er voor, dat men terstond een gezantschap naar Rome zende om den senaat voldoening te schenken."
Al waren ook vele senatoren geneigd om zich naar Hanno s wensch te schikken, de meerderheid behoorde ditmaal toch tot de oorlogspartij. De senaat weigerde den Romeinen de verlangde voldoening; Hannibal zette de belegering van Saguntnm door.
Na eene verdediging, waarbij de Saguntijnen eene zóó schitterende dapperheid ten toon spreidden, als ooit door de burgers eener belegerde stad betoond is. moest de stad zich eindelijk overgeven. Zij had behouden kunnen worden, indien de Romeinen aan hun plicht als bondgenooten getrouw, haar te hulp waren gekomen en een leger tot haar ontzet afgezonden hadden. Maar zij lieten den kostelijken tijd ongebruikt en vergenoegden zich met liet zenden van een gezantschap, dat onverrichter zake terugkeerde, terwijl Hannibal met onvergelijkelijke kracht de belegering doorzette en eindelijk Saguntum stormerderhand veroverde. Een rijke buit, die na het ombrengen van de meeste manlijke inwoners vermeesterd werd, was het loon der overwinnaars. Hannibal zond een gedeelte daarvan naar Carthago en hierdoor werden de hebzuchtige kooplieden, die de bovendrijvende partij in den staat uitmaakten, zóó krijgszuchtig gestemd, dat van nu af niemand meer van verzoening met Rome wilde weten.
Nog eens verschenen na den ondergang van Saguntum Romeinsche gezanten te Carthago; nog eens eischten zij voldoening, de uitlevering van Hannibal en van die senatoren, die in de legerplaats des veldheers bij de bestorming tegenwoordig waren geweest. De senaat was echter volstrekt niet geneigd tot inwilliging van die eischen. Er werden lange onderhandelingen gevoerd. De Romeinsche gezant werd eindelijk die nuttelooze vertoogen moede; hij hiel zijn opperkleed in de hoogte, en riep, terwijl hij het te zamen greep en schudde: «Hier brengen wij u vrede of oorlog, neemt wat gij verkiest.' De senaat antwoordde uit de hoogte, dat hij hun mocht geven wat hij wilde. Nu ontplooide de Romein zijn opperkleed en liep: »Dan geef ik u den oorlog. Eenparig antwoordden hem de senatoren, dat zij het geschenk aannamen en den oorlog, gelijk zij dien aangenomen hadden, ook zouden voeren.
Zoo was in de lente van 218 die oorlog verklaard, welke in de geschiedenis den naam van tweeden Punischen oorlog ontvangen heefl.
STRE'-KFUSS. II.
18



EEN EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Hannibals toebereidselen tot den oorlog. De weg over land van Spanje naar Italië, Haunibals tocht over de Alpen. Tegenspoed door de Carthaagsche vloten ondervonden. Gevecht bij den Ticinus. Slag aan de Trebia. Hannibals krijgsplan. Zijn raarsch door de moerassen. Gajus Flaminius Nepos. Overwinning door Hannibal bij het Trasimenische meer behaald. De dictator Quintus Fabius Maximus Cunctator. Zijn stelsel vau dralen. De consuls Mercus Terentius Varro en Lucius Aemilius Paulus. Zware nederlaag der Romeinen bij Cannae.
Hannibal was door de verovering van Saguntum bijna een jaar lang in Spanje opgehouden en kon dus eerst in de lente van 218 er aan denken, den aanval tegen Rome zelf te beginnen. Hij had den winter te Cartliagena doorgebracht en daar alles voor den veldtocht van het volgende jaar voorbereid.
Als opperbevelhebber der geheele Carthaagsche krijgsmacht moest hij zorg dragen voor de verdediging van Afrika en Spanje, opdat niet gedurende zijne afwezigheid een Romeinsch leger met goed gevolg een inval in de Carthaagsche bezittingen zou kunnen doen. Hij kon beschikken over een leger van 120,000 man voetvolk en 10,000 ruiters, die deels voor Spanje, deels voor de Afrikaansche gewesten, deels voor den veldtocht tegen Rome gebezigd moesten worden. Hel was ditmaal geen eigenlijk huurleger; de manschappen bestonden bijna geheel, met een enkele uitzondering, uit Carthagers, Libyërs en Spanjaarden, die tot den krijgsdienst waren opgeroepen. Ten einde de trouw zijner soldaten op de proef te stellen gaf Hannibal den Spaanschen troepen gedurende den winter verlof; hij schonk hun hierdoor een bewijs van zijn vertrouwen en van zijne zekere hoop op overwinning, hetwelk een diepen indruk op de soldaten maakte.
Den Libyërs beloofde hij, dat zij, ingeval zij als overwinnaars uit Italië naar Afrika terugkeerden, in het bezit van het volle Carthaagsche burgerrecht zouden gesteld worden.
In het begin van het voorjaar verdeelde de veldheer zijne troepen op zulk eene wijze, dat zij, zelfs al waren zij tot opstand geneigd geweest, toch niet gevaarlijk konden worden. Naar het voorbeeld, door andere veroveraars gegeven, zond hij de Spaansche troepen naar Afrika, terwijl hij de Afrikaansche soldaten in Spanje achterliet. Ilel opperbevel in de Spaansche wingewesten droeg hij gedurende zijne afwezigheid aan zijn broeder Hasdrubal op.
Hannibal had besloten voor den aanstaanden oorlog geene otlers van de hoofdstad Carlhago te vragen. Slechts twee vloten moest hij afzenden, de eene naar de westkust van Italië, om die te verwoesten, en de andere naar Sicilië, ten einde dit eiland opnieuw aan de Punische heerschappij te onderwerpen. Beide vloten zouden den veldtocht ondersteunen, dien Hannibal in Italië stond te openen. Met de hoofdmacht wilde hij Italië binnenrukken, want hier alleen, niet op Sicilië, zooals de Carthagers vroeger gemeend hadden, kon Rome met goed gevolg bestreden worden.



Het meest geschikte punt van aanval op de Roineinsche macht bood Jjoord-Italië aan. Hier duurde nog altijd de strijd der Romeinen met de Kelten voort; bij het verschijnen van een Carlhaagsch leger zouden — naar Hannibals verwachting — de onderdrukte Galliërs als één man tegen de Romeinsche overheersching opstaan.
De voorzichtige veldheer had zich den winter te nutte gemaakt om geheime onderhandelaars naar Cisalpijnsch Gallië te zenden; deze waren niet de gunstigste berichten teruggekeerd. Zij hadden verdragen met de hoofden der Rojers en Insubriërs gesloten en van hen de belofte ontvangen, dat zij het Garthaagsche leger gidsen te gemoet zouden zenden. Zoodra de Carthagers den Italiaanschen grond betraden zouden deze beide volksstammen naar de wapenen grijpen.
Uit Noord-Italië kon Hannibal ook gemakkelijk in verbintenis treden met de Macedoniërs. Demetrius van Pharos was naar het Macedonische hol gevlucht en dit had aan Rome de uitlevering van den vluchteling geweigerd. Na dat voorval heerschte er bijna openbare vijandschap tusschen Rome en Macedonië en dienvolgens mocht Hannibal ook op een verbond met de Macedoniërs rekenen.
Doch welken weg naar Ralië zou hij inslaan? Zou hij zijn leger te land of ter zee derwaarts voeren? Meer dan waarschijnlijk heeft Hannibal niet geweten, welke schier onoverkomelijke zwarigheden hij op den weg te land te overwinnen zou hebben; in dien lijd toch bestonden er nog geene kaarten, men bad nog nooit de hoogte der borgen berekend, de gesteldheid van hel Alpengebergte was niet eens den Romeinen, veel minder dus den Carthagers nauwkeurig bekend. Hannibal wist alleen, dat de Galliërs herhaaldelijk over het gebergte in Ralië binnengedrongen waren, en wat de Gallische krijgslieden konden doen, daartoe waren zijne troepen ook in staat.
Het overvoeren van groole troepenmassa's op eene vloot was zeer gevaarlijk; de uitslag van zulk eene onderneming hing van wind en weder af, een enkele storm kon het uitstekende plan voor een veldtocht doen mislukken. Hannibal koos om deze redenen den weg over land.
Met het aanbreken van het gunstige jaargetij vereenigde hij zijn leger te Carthagena, ten getale van 90,000 man voetvolk, 12,000 ruiters en 37 olifanten. Met deze krijgsmacht trok hij in de lente van 218 den Ebro over, om zich door de nog niet onderworpen Spaansche gewesten tusschen den Ebro en de Pyreneën een weg te banen.
Hoogst waarschijnlijk zou hel Hannibal niet gelukt zijn, zijn stouten tocht te volbrengen, indien niet de Romeinen met eene onverklaarbare werkeloosbeid, wellicht in dwazen overmoed, met hunne toerustingen getalmd hadden. De zee lag voor hen open; binnen weinige dagen zouden zij in slaat geweest zijn een leger naar Spanje over te brengen en het land tusschen den Ebro en de Pyreneën te verdedigen; doch dit geschiedde niet.
De krijgstoerustingen der Romeinen werden met eene ongeloofelijke traagheid voortgezet. Wel had de consul Publius Cornelius Scipio bevel ontvangen om met eene vloot naar Spanje te zeilen, maar hij maakte volstrekt geen spoed mot de uitvoering.
Toen de Galliërs aan den Po te vroeg in opstand kwamen, liet bij liet leger, dat reeds op het punt stond om ingescheept te worden, tot onderdrukking van den opstand bezigen, terwijl bij nieuwe legioenen vormde, om die naar Spanje te zenden. Op die wijze gelukte bet Hannibal, de Spaansche gewesten als overwinnaar door te trekken, al was bet dan ook na menigen heiligen strijd, — waarbij hij schier het vierde gedeelte zijner geheele krijgsmacht verloor — en de Pyreneën te bereiken. \Y aren de Romeinen hunnen bondgenooten te hulp gekomen, dan zouden zij Hannibal zeker gedurende eenige maanden hebben opgehouden, de winter had in dat geval de passen der Alpen ontoegankelijk gemaakt, een jaar zou voor Hannibal verloren zijn
18*



gegaan en in dien tusschentijd had Rome een aanval op Carlhago kunnen doen. Doch niets van dit alles gebeurde, geene Romeinsche legermacht ondersteunde de pogingen der Spaansche bondgenooten om Hannibal te wederstaan.
Aan den voet der Pyreneën gekomen ontsloeg Hannibal een deel zijner minder geoefende troepen, om den soldaten te toonen, niet welk eene vastheid hij op de overwinning rekende.
liet bevel over eene andere legerafdeeling droeg hij aan zijn onderhevelhebber Hanno op, dien hij in het land tusschen den Ebro en de Pyreneën achterliet, om dit tegen een aanval van de zijde der Romeinen te beveiligen, en rukte toen met 50.000 man voetvolk en 9000 ruiters voorwaarts. Zonder moeite trok het leger het gebergte over. Ook op zijn tocht door zuidelijk Gallië ontmoette het niet het geringste oponthoud. Reeds vroeger bad Hannibal ook met de Keltische stammen in Gallië onderhandelingen aangeknoopt. Door geld en geschenken, of waar dit niet gelukte, door geweld van wapenen ba;tnde hij zich een weg; zonder ernstigen tegenstand ontmoet te hebben, kwam hij omstreeks het einde van Juli tegenover Avignon aan de Rhone aan. Hier echter scheen hem een heftige strijd te zullen wachten.
De consul Publius Cornelius Scipio was inmiddels uil Italië naar Spanje onder zeil gegaan. Toen hij op reis derwaarts te Massilia Marseille landde, vernam hij. dat hij Hannibal niet meer in Spanje aantreflen zou. Hij bleef dus in Gallië, maar ook hier verspilde hij door talmen den kostbaren tijd.
Toen Hannibal bij de Rhone aankwam, vond hij daar geen Romeinsch leger. In plaats van zoo spoedig mogelijk al zijne strijdkrachten bijeen te trekken, om den Carthagers den overtocht over den belangrijken stroom te betwisten, lag Scipio nog altoos werkeloos in Massilia, waar hij zijn tijd met het doen van verkenningen verspilde. Hannibal daarentegen begreep, dat hem alles gelegen was aan het spoedig voortzetten van zijn tocht; hij forceerde den overtocht over de Rhone en wierp de Galliërs, die hem wilden tegenhouden, terug. Toen Scipio eindelijk voorwaarts rukte, was het te laat: Hannibal was hem reeds drie dagmarschen vooruit.
Dat de Carthagers voornemens waren over de Alpen in Italië te dringen, was aan geen twijfel onderhevig. Doch aan de uitvoering van dit plan waren zooveel bezwaren verbonden, dat Scipio een goeden uitslag dier onderneming bijna onder de onmogelijkheden rangschikte. Het zou hem weinig moeite hebben gekost, zijn ganscbe leger naar Italië terug te voeren en Hannibal daar aan den voet der Alpen op te wachten; in dat geval zou hij zonder veel inspanning zijn door lange, vermoeiende inarschen en harde ontberingen uitgepuüen vijand verslagen hebben. Scipio was echter zoo zeker van de overwinning, dat hij alle voorzorgsmaatregelen verzuimde; hij voerde niet eens zijn geheele leger naar Italië, maar zond een deel daarvan onder bevel zijns broeders Cnejus Cornelius Scipio naar Spanje, terwijl bij zelf met eene handvol troepen terugkeerde,
Hannibal zette intusschen ongestoord zijn marsch naar de Alpen voort en werd door zijne krijgslieden met blijde geestdrift gevolgd. Langen lijd zijn de geleerden het oneens geweest omtrent den weg, waarlangs Hannibal de Alpen is overgetrokken; de jongste onderzoekingen hebben bet overtuigend bewijs geleverd, dat Hannibal over den kleinen St. Bernard in Italië binnen gedrongen is.
De marsch over de Alpen in een gevorderd seizoen — de Septembermaand was daar en reeds waren de hoogste passen met eene dikke sneeuwlaag bedekt — leverde voor Hannibals soldaten, die aan eene Afrikaansche hitte gewend waren, onuitsprekelijke bezwaren op. Te dier tijde waren de passen der Alpen niet door kunstwegen begaanbaar gemaakt, de muildieren waren ternauwernood in staat langs de glibberige paden zonder gevaar de bergen te bestijgen. Met zijne ruiters, die gewoon waren altijd in de vlakte zich te bewegen, met een legertrein, voor het onderhoud van zulk eene krijgsmacht



vereisclil. met zijne logge olifanten zelfs moest Hannibal door eene hem onbekende wildernis langs inel ijs en sneeuw bedekte hoogten voorwaarts trekken. Zijn leger werd onophoudelijk verontrust door barbaarsche volksstammen die de gebergten bewoonden, en op wie hij eerst eiken duim breed gronds met het zwaard in de vuist veroveren moest. Na ontelbare zwarigheden overwonnen en dagelijks verschillende gevechten geleverd te hebben, bereikte het Carthaagsche leger eindelijk het hoogste punt van den pas; het had voor dien tocht negen dagen besteed.
«Hier op eene door liooger rijzende bergketens beschutte hoogvlakte, die zich rondom een klein meer, de bron der Doria, uitstrekt en ongeveer twee en eene halve mijl in omtrek heeft, liet hij het leger uitrusten. Een geest van moedeloosheid had zich reeds in zekere mate van de gemoederen meester gemaakt.
De toenemende onbegaanbaarheid der wegen, liet afnemen der levensmiddelen, de eindelooze marschen, waarbij men onophoudelijk aan de aanvallen van een onzichtbaren of althans onbereikbaren vijand bloot stond, de sterk gedunde gelederen, de hopelooze toestand der afgedwaalden en gewonden, gevoegd bij de omstandigheid dat hel doel van den tocht in aller oog, behalve in dat van den veldheer en van hen die hem het naast omringden, eene hersenschim was, begonnen zelfs bij de Afrikaansche en Spaansche veteranen allen moed uit te blusschen.
Toch verloor de veldheer geen oogenblik zijn onwrikbaar zelfvertrouwen. Een groot getal der afged waalden voegde zich weer bij het leger, de met hen bevriende Galliërs waren in de nabijheid, het hoogste punt van hun wegwas bereikt, en liet voor de bergbestijgers zoo verkwikkend uitzicht op het afdalend pad geopend. Na eene korte rust maakte men zich met nieuwen moed voor de laatste en moeilijkste onderneming, het afdalen langs den pas gereed. Hel leger werd thans niet, of althans niet op eenigszins ernstige wijze door vijanden verontrust, maar hel gevorderde jaargetij — men was thans in de eerste helft van September — veroorzaakte bij het afdalen niet minder moeilijkheden, dan de aanvallen der Barbaren hun bij het beklimmen van de bergen opgeleverd hadden.
Op de steile en glibberige berghelling langs de oevers van de Doria. waar de versch gevallen sneeuw de paden deels bedekt, deels onbegaanbaar gemaakt had, verdwaalden menschen en dieren, velen gleden zelfs uit en stortten in den afgrond neer. Na het volbrengen van den eersten dagmarsch bereikte men een punt, waar over eene lengte van ongeveer 200 schreden de eene lawine na de andere van de steil overhangende rots neerstortte en waar in koude zomers de sneeuw hel geneele jaar door liggen blijft.
Het voetvolk kwam er gelukkig voorbij, maar de paarden en olifanten waren niet in staat de gladde ijsmassa's, die slechts met eene dunne laag versch gevallen sneeuw bedekt waren. te passeeren. De veldheer sloeg dus boven die gevaarlijke plek met den legertrein, de ruiterij en olifanten het bivouak op. Den volgenden dag begonnen de ruiters met inspanning van alle krachten een weg voor de paarden en lastdieren te graven, doch eerst na een arbeid van vier dagen, waarbij men elkaar onophoudelijk had afgelost, konden eindelijk de half verhongerde olifanten overgevoerd worden. Zoo was na een oponthoud van K dagen het gansche leger weer vereenigd en nadat men weder drie dagen gemarcheerd had door het steeds breeder en vruchtbaarder wordende dal der Doria. welks inwoners (de Salassers, een aan de fnsubriërs cynsbare volksstam) de Carthagers als hunne bondgenooten en bevrijders begroetten, kwam het leger omstreeks het midden van September in de vlakte van fvrea aan. Hier werden de uitgeputte troepen in verschillende dorpen ingekwartierd om zich door goede verpleging en eene rust van li dagen van de voorbeeldelooze vermoeienissen en ontberingen te herstellen *).
*) Uit Mommsens Romeinsche geschiedenis.



Het was voor Hannibal een groot geluk, dat deze rust niet door een aanval der Romeinen gestoord werd; zijne doodelijk vermoeide soldalen zouden waarschijnlijk niet in staat zijn geweest hun het hoofd te bieden. De vreeselijke vermoeienissen, aan den tocht over de Alpen verbonden, gepaard met de gevechten, die men in Gallië had moeten leveren, hadden van de 50,000 man voetvolk en 9000 ruiters, waarmee Hannibal uit Spanje gekomen was, meer dan de helft weggerukt; slechts 20,000 man voetvolk en 6000 ruiters hadden den Italiaanschen grond bereikt.
Toen de lijding, dat Hannibal reeds in Italië stond, Rome bereikte, moesl een geheel nieuw plan voor den 'veldtocht gevormd worden. Reeds was een leger onder den consul Tiberius Sempronius Longus op Sicilië vereenigd, om vandaar naar Afrika over te steken, doch hiervan kon thans geene sprake meer zijn. De consul ontving bevel om terstond naar hel noorden te trekken en hij kon dezen last des te lichter vervullen, daar men voor hel oogenblik van de Carlhaagsche violen niets had te vreezen; de eene was door een storm vernield, de andere had vergeefs gepoogd, Libybaeüm Ie overrompelen en was in een zeegevecht verslagen.
In Noord-Ilalië slond reeds een leger van twee legioenen, het had geene enkele poging gewaagd om Hannibal terstond na zijn overtocht over de Alpen aan te tasten; de veldheer meende niels beter Ie doen te hebben, dan de Galliërs in toom te houden, want de Bojers hadden een vruchteloozen opstand beproefd. Ten gevolge hiervan kon Hannibal ongestoord voorwaarts trekken; hij dwong de Keltische sleden en dorpen in hel noordelijk gedeelte van hel Po-dal om zich bij hem aan Ie sluilen.
De consul Publius Cornelius Scipio had zich intusschen naar het tooneel des oorlogs gespoed en het opperbevel over het leger in het noorden overgenomen. In de vlakle, die zich tusschen den Ticinus en de Sesia uitstrekt, niet ver van Vercelli, ontmoetten de Romeinen en Carlhagers elkander voor de eerste maal op hel Italiaansche vasteland.
Scipio liet zich door zijn strijdlust meesleepen om een slag aan Ie nemen, ofschoon zijne strijdkrachten veel geringer waren dan die van Hannibal. De Romeinen leden eene geduchte nederlaag. Scipio zelf werd gewond en zou verloren geweest zijn, want reeds omsingelden hem de vijandelijke ruiters, indien niet zijn zoon. de later zoo beroemd geworden veldheer, toen een 17jarig jongeling, zich aan het hoofd eener ruiterbende met onversaagden moed Ie midden der vijanden geworpen en zijn vader gered had.
De Romeinen moesten terugtrekken; Scipio gaf hiertoe bevel en liet zich niet lot het leveren van een tweeden slag verleiden, hoewel Hannibal dit vurig wenschte. Achter de Trebia, een stroom, die in dit jaargetij (December) eene niet onaanzienlijke breedte had, sloeg hij zijne versterkte legerplaats op en wachtte hij de legioenen af, waarmee de consul Tiberius Sempronius Longus tot zijne versterking in aantocht was.
Na de vereeniging dezer beide legercorpsen lelde de Romeinsche krijgsmacht meer dan 40.000 man. Hannibals leger was niet minder talrijk, wanl reeds hadden zich vele Gallische hulptroepen bij zijne krijgsbenden gevoegd. In ruiterij was bij zelfs sterker dan de Romeinen. Scipio waagde het niet. zich opnieuw in het open veld te meten met een vijand, wiens dapperheid hij had leeren kennén. Het kwam hem veel veiliger voor, rustig in de legerplaats te blijven. Daardoor zou Hannibal gedwongen worden om in het aangezicht van den vijand de winterkwartieren te betrekken. Werd de oorlog van langen duur, dan had men kans om de wankelmoedige Galliërs tot afval van Hannibal te bewegen. Zulk eene gedragslijn kwam echter volstrekt niet overeen met de wenschen van Tiberius Sempronius, die het opperbevel voerde, daar de gewonde Scipio hiertoe niet in slaat was.
Binnen weinige maanden was het ambtsjaar der consuls verstreken; vóór dien tijd wilde Tiberius door eene schitterende zegepraal zijn naam beroemd maken; hij besloot derhalve den strijd te wagen.



Hannibal, die omtrent liet karakter zijns tegenstanders nauwkeurig onderricht was, trok van des consuls eerzucht partij. In het gezicht des vijands liet hij de dorpen der Kelten, die den Romeinen trouw waren gebleven, op de gruwelijkste wijze verwoesten, om zoo den consul tot den strijd uit te tarten; hij nam daarenboven zijne maatregelen zoo, dat eene afdeeling Carthaagsche ruiterij door Romeinsche ruiters overwonnen werd, opdat des vijands overmoed hem nog meer tot den strijd geneigd zou maken.
Zijn opzet gelukte maar al te goed. Tiberius Sempronius liet zich tot het leveren van een slag verleiden en ook thans zegevierde Hannibal; weer werden de Romeinen geslagen, ofschoon zij met schitterende dapperheid streden.
Deze gebeurtenis had ten gevolge dat de Gallische stammen in geheel Boven-Ilalië in opstand kwamen, zoodat de Romeinen alleen in hunne vestingen Placentia en Creinona veilig waren. De consul Tiberius Sempronius moest naar Rome terugkeeren, terwijl Hannibal als overwinnaar de winterkwartieren in Gallia Cisalpina betrok. Zijn eerste werk was thans, den opstand tegen Rome te organiseeren en zijn leger met de dappere Gallische krijgslieden te versterken.
In het eerstvolgende voorjaar zou de oorlog opnieuw ontbranden. De beide nieuwe consuls, Gajus Flaminius Nepos en Cnejus Servilius Geminus, ontvingen het bevel over vier legioenen, waarmede zij de beide heirbanen dekten, die van Rome naar het noorden voerden. De ééne weg, die toen te Arretium eindigde, werd door Gajus Flaminius. de andere, die op Ariminum uitliep, dooi' Cnejus Servilius bezet.
Hannibal had het eerste gedeelte zijner vrijwillig aanvaarde taak vervuld: bij had de Romeinen in Italië zelf aangetast en bun het nauwelijks veroverde Cisalpijnsche Gallië weer ontrukt. Hier, zoo meenden de tegenstanders van den Carthager, zou deze zich nestelen om dit belangrijk gewest te behouden; doch Hannibal dacht in de verte daaraan niet. zijn plan was, alle Italiaansche volksstammen zonder onderscheid in opstand te brengen. Met dat doel moest hij er op uit zijn den oorlog steeds van het ééne gewest naar het andere over te brengen; het was niet geraden, dat hij gedurende langen tijd met zijn leger in eene en dezelfde provincie vertoefde, wanneer hij niet wilde uitwerken, dat het verblijf zijner troepen den inwoners tot last werd en hem vijanden in plaats van bondgenooten verschafte, want hij moest zich al vechtend tol het voortzetten van den oorlog in staat stellen. De landstreek, waarin hij gelegerd was, moest zijne troepen van de noodige levensmiddelen voorzien, hierom bleef hij ook zoo kort mogelijk in zijne winterkwartieren, ten einde den Galliërs, op wie hij buitendien niet vast vertrouwen kon. geen overlast aan te doen.
Hij had besloten, den oorlog naar het zuiden van Italië over te brengen. Eer hij derwaarts op marsch ging gaf hij bevel, dat alle gevangenen voor hem gebracht zouden worden. Hij liet de Romeinen van de overigen afzonderen en met slavenketenen kluisteren; de gevangenen, die tot Rome's bondgenooten in Italië behoorden, werden daarentegen door den overwinnaar zonder losgeld vrijgelaten; hij gaf hun te kennen, dat bij niet gekomen was om de steden van Italië te beoorlogen, maar alleen om hen van de Romeinsche overheersching te bevrijden, dat hij aan alle Italiaansche steden de vrijheid terugschenken en tot wraak over de door hen ondervonden verdrukking de Romeinen bestrijden kwam. De vrijgelaten gevangenen moesten hem tot herauten dienen, die overal den roem zijner edelmoedigheid verkondigden.
Nadat Hannibal op deze wijze had gepoogd, zich overal in Italië bondgenooten te verschaffen, brak hij, nog eer de winter geheel verstreken was, uit Gallië op, om over de Apennijnen in Etrurië door te dringen.
De groote heirbanen, die door de Romeinen bezet waren, vermijdende, daar hij zijne krachten niet in nuttelooze gevechten verspillen wou, koos hij een weg, die door de Romeinen niet bewaakt werd, dewijl dezen het niet



mogelijk achtten, dat een leger het wagen zou zóó vroeg in de lente door diepe moerassen te marcheeren. Doch zij kenden Hannibal nog niet, zij wisten niet, dat voor den onversaagden moed van dezen veldheer geen hinderpaal onoverkoomlijk was.
Zonder dralen rukte Hannibal over de Apennijnen naar Etrurië en zette door de moerassen van het Arno-dal zijn tocht voort. De moerassige laagten waren door de gesmolten sneeuw en den voorjaarsregen zóó diep onder water gezet, dat het Carthaagsche leger zelfs geen droge plek vinden kon om gedurende den nacht te bivouakkeeren. Wanneer de uitgeputte soldaten een oogenblik wilden uitrusten, moest de pakkage op een hoop gedragen worden, daarop genoten zij dan voor enkele uren rust.
Het was een vreeselijke weg! Vier dagen achtereen marcheerde het leger door hel water. De verpestende lucht der moerassen bracht zware ziekten te weeg, de troepen leden onuitsprekelijk. Hannibal zelf verloor een oog, een groot aanlal zijner soldaten, vooral de Galliërs, kwamen in de grondelooze poelen om, doch geen ongeval, hoe ook genaamd, was in staat den moed des veldheers uit te blusschen. Door de geestkracht van den bevelhebber aangevuurd, rukte het onvermoeid leger voorwaarts en bereikte het eindelijk Faesulae.
De consul Flaminius, die met zijn leger te Arretium stond, vernam met groote verbazing, dat het Hannibal gehikt was hem om le trekken, en dal de Carthagers hel land afliepen. Hannibal liet hem dit met opzet weten, om hem lot een gevecht uit le lokken, voordat hij zich met zijn ambtgenoot, die bij Ariminum slond, vereenigen kon.
Indien Flaminius een bedachtzaam veldheer geweest was, zou hij zijne vereeniging met het tweede legercorps afgewacht hebben, eer hij den aanval op de Carthagers ondernam, maar in dat geval ging de eer der overwinning voor hem verloren en deze was boven alles begeerlijk in zijn oog.
Gajus Flaminius Nepos was een invloedrijk partijhoofd te Rome geweest; de aristocraten, die bij steeds moedig bestreden had, waren hem vijandig gezind. Aarzelde hij Ihans een beslissenden slag le leveren, dan zouden zij hem ongetwijfeld het verwijt voor de voelen werpen, dal hij de verwoesting van Etrurië lijdelijk had aangezien. Hij besloot daarom, Hannibal aan te tasten, ofschoon zijne onderbevelhebbers, grootendeels mannen uil de adellijke geslachten van Rome, die hun aanvoerder wantrouwden, hunne afkeuring van dat plan te kennen gaven, hoewel meer dan één ongunstig voorteeken een ongelukkigen afloop voorspelde.
Toen hij te paard steeg, verhaal! Livius, zonk zijn ros eensklaps in elkaar, en wierp den consul ter aarde. De schrik sloeg den omstanders om het hart en toen hun bovendien nog bericht werd, dat een veldteeken niet uit den grond kon gerukt worden, hoezeer de vaandrig daartoe alle krachten ook inspande, toen morden zij, dewijl zij onder zulke ongunstige voorteekens een gevecht moesten aangaan.
Flaminius liet zich door het bijgeloof zijner onderbevelhebbers niet van zijn plan afbrengen, maar trok met versnelde marschen den vijand achterna. Dit was juist hetgeen Hannibal gehoopt had. Hij lokte de Romeinen op een slagveld, waar hij hen geheel vernietigen kon, namelijk in een dal, tusschen twee steile bergwanden gelegen, aan welks ingang het Trasimenische meer lag en dat aan de tegenovergestelde zijde door een hoogen heuvel gesloten was.
Met de kern zijns legers bezette Hannibal den weg, die uil hel dal voerde, zijne lichte troepen bestegen de bergen Ier weerszijde der vallei. ook de ruiterij werd aan beide zijden in eene hinderlaag opgesteld.
Hoogst onbedacht trok Flaminius het dal binnen. Een dichte morgennevel verborg den vijand voor zijn blik. Eerst toen Hannibal het teeken tot den aanval gaf, toen de Carthagers onverhoeds zich op de Romeinen wierpen, zag de consul in, welken misslag hij begaan had. Het Romeinsche leger werd in de pan gehakt, eer het bijna aan verdediging kon denken; ook Fla-



minius, die met onbezweken moed le midden der zijnen streed, sneuvelde in dit gevecht, dat in April, of — volgens de oude, onjuiste tijdrekening — den 23 Juni 217 plaats vond.
Eene afdeeling van (>000 man, die zich door de Carthagers heen geslagen had, moest zich toch den volgenden dag overgeven. Zoo was het Romeinsche lener vernietigd, deels gevangen, deels gedood, terwijl Hannibal niet meer dan 1500 man der Gallische hulptroepen verloren had. Weinige dagen daarna versloe" hij ook eene tweede Romeinsche krijgsbende. 4000 man sterk, die dooiden consul Servilius tot ondersteuning van zijn ambtgenoot afgezonden \yas.
Geheel Etrurië lag thans voor het Carthaagsche leger open. Hannibal kon, wanneer dit hem goeddacht, ongehinderd op Rome aantrekken, om de hoofdstad aan te tasten. De Romeinen verwachtten ook niets anders en waren op het uiterste voorbereid. De brug over den Tiber werd afgebroken en een nieuw leger tot verdediging der stad onder de wapenen gebracht; de muren werden, waar dit noodig was, hersteld, om aan eene belegering het hoofd te kunnen bieden. Evenals altijd in tijden van dreigend gevaar, werd ook nu de hoogste macht aan een dictator toevertrouwd. Men droeg dezen zoo hoogst gewichtigen post aan een bejaarden, wegens zijne onverstoorbare kalmte en zijne bedachtzaamheid bekenden man op. aan Quintus Fabius Maximus, die later den bijnaam van Cunctator, den draler, ontvangen heeft.
De vrees der Romeinen voor een aanval op hunne hoofdstad bleek intusschen ijdel. Hannibal dacht zelfs niet daaraan; hij wist, dat voor eene belegering van Rome zijne macht nog op verre na niet toereikend was. Om het leger, dat hem onder den consul Cnejus Servilius opwachtte, bekommerde hij zich volstrekt niet; zonder het aan te vallen, marcheerde hij naar Umbrië, trok dit gewest door en deed hierop een inval in hel grondgebied vanPicenum, dat met Romeinsche landhoeven bezet was, Hier vierden de Carthagers aan hunne moord- en plunderzucht den vollen teugel.
Aan de boorden der Adriatische zee staakte Hannibal zijn tocht, opdat zijne door de aanhoudende en zware marsehen uitgeputte soldaten een weinig rust zouden genieten. Dien tijd van verademing maakte hij zich tevens ten nutte om zijne Lybische soldaten in de Romeinsche wijze van oorlog voeren te oefenen; hij stelde hun daartoe de buitgemaakte Romeinsche wapenen ter hand. Tegelijk zond hij het bericht van zijne overwinningen naar Carthago over. Nadat zijne soldaten genoeg waren uitgerust, liet hij hen langs de kust naar Zuid-Italië marcheeren, waar hij bondgenooten hoopte te vinden onder de daar gevestigde volksstammen, die zoo lang moedig tegen de Romeinsche overmacht geslreden hadden maar door de Romeinen tot liet sluiten van een bondgenootschap waren gedwongen. Zij zouden, naar Hannibals meening, den overwinnaar der Romeinen met blijdschap begroeien en hunne strijdkrachten met de zijne vereenigen.
Maar die hoop bleek ijdel. Geene der Latijnsche en Sabellische sleden maakte een verbond met Hannibal. Zij sloten integendeel hare poorten, wan! het geloof aan Rome's macht was te sterk dan dat hel door de vluchtige voordeelen, die het Punische leger had behaald, aan het wankelen zou kunnen gebracht worden.
Toen Hannibal de vesting Luceria voorbij trok. aanschouwde hij voor het eerst weer aan zijne rechterhand de Romeinsche veldteekenen. De dictator Quintus Fabius Maximus had het leger van Servilius met de twee pas gevormde legioenen vereeriigd en zich aan het hoofd dier krijgsmacht naar het zuidelijk oorlogstooneel gespoed. Hij volgde bij zijn veldtocht een geheel ander plan dan zijne voorgangers. Hij had besloten, geen beslissenden slag te wagen; door het leveren van kleine gevechten wilde bij den vijand beletten, zich de noodige levensmiddelen te verschaffen, hem hierdoor le gelijkertijd afmatten en door zijne tegenwoordigheid de bondgenooten van afval van Rome terughouden. Aan dit plan getrouw volgde hij het Carthaagsche leger, zonder zich



ooit lol hel leveren van een slag te laten verleiden, hoe dikwijls Hannibal hem dien ook onder schijnbaar gunstige omstandigheden aanbood.
Hel Carthaagsche leger trok door Samnium naar Campanië; Fabius volgde den vijand op den voel en hield hem steeds in het oog. Zijne soldaten morden, zij verklaarden dat hun veldheer hen in de wolken voerde, dewijl hij geen moed had om op aarde te vechten; doch in weerwil van dit alles bleef Fabius rustig bij zijn eens gevormd plan. hij zag het lijdelijk aan, dat de Numidische ruiters het land afliepen, ja. alle listen door Hannibal aangewend, om hem eindelijk tot een slag te dwingen, waren vruchteloos.
Zelfs toen de Carthagers Capua bedreigden, liel hij zich niet tot een gevecht overhalen, hoewel hij van de trouw dier belangrijke stad volstrekt niet verzekerd was, daar de Romeinen hier vroeger met strengheid geregeerd hadden. Hannibal, die met deze omstandigheid bekend was, hoopte juist op grond daarvan in deze stad bondgenooten Ie zullen winnen. Doch ook hierin zag hij zich teleurgesteld; de Capuanen bleven aan het verbond mei Home trouw.
Eerst toen Hannibal naar Apulië wilde terugkeeren, zocht Fabius hem den weg af te snijden, door den pas van Casilinum (het tegenwoordige Capua) te bezetten. Hannibal verschafte zich door lisl een vrijen doortocht; gedurende den nacht liet hij door zijne lichtgewapende krijgslieden de hoogten bezetten, die onmiddellijk aan de heirbaan lagen, en eene groole kudde ossen met brandende rijsbundels aan de hoornen van achteren tegen den vijand injagen. De Romeinen, die den weg bezet hielden, meenden dat de Carthagers bij fakkellicht aftrokken en hen dus in den rug bedreigden; zij trokken terug en op de thans ontruimde heirbaan rukte Hannibal voorwaarts. Eerst den volgenden morgen vereenigde hij zich met zijne lichte troepen, die met goeden uitslag tegen de Romeinen streden.
Langs groote omwegen trok hij weder naar den omtrek van Luceria. Nergens had hij eenigen ernstigen tegenstand aangetroffen, maar loch — zijne hoop dal hij bondgenooten zou kunnen winnen, werd niel vervuld.
De winter naderde. In de vlakten van noordelijk Apulië besloot hij zijne legerplaats op te slaan. Vijf mijlen ten noorden van Luceria bij Gerunium legde bij een verschanst kamp aan, van waar zijne troepen het land afliepen 0111 wintervoorraad te verzamelen.
De Romeinsche legioenen waren de Carthagers gevolgd. Zij werden thans aangevoerd door den magister equitum Marcus Minucius Rufus, dewijl de dictator juist afwezig was. Marcus Minucius was een stoutmoedig, doortastend man, die zich reeds sinds lang ongunstig over de door den opperbevelhebber gevolgde wijze van oorlog voeren had uitgelaten. Hij maakte van diens afwezigheid gebruik om de Carthagers aan te tasten en het gelukte hem, in eenige gevechten de overwinning te behalen.
Toen het bericht dezer overwinningen Rome bereikte, brak hel misnoegen des volks over het dralen van Fabius openlijk los. Fabius was een hooghartig aristocraat, die zich door zijne staatkundige richting te Rome vele vijanden gemaakt had. Deze konden thans in de bijeenkomsten der burgers met een schijn van recht den dictator aanklagen, dat hij het lijdelijk had aangezien, hoe Hannibal de landen van Rome's bondgenooten straffeloos verwoest en in Apulië eene versterkte legerplaats betrokken had; ze wezen erop, dat Marcus Minucius Rufus door zijne overwinningen het bewijs had geleverd, dat de Carthagers niet onoverwinnelijk waren.
Het hoofd der democratische oppositie was de voormalige praetor Marcus Terentius Varro; deze eischte, dat het opperbevel tusschen den magister equitum en den dictator verdeeld zou worden. Zijn voorstel werd door de eigenaars der uitgeplunderde landgoederen zóó krachtig ondersteund, dat het door de volksvergadering werd aangenomen.
De uitkomst bewees bijna oogenblikkelijk, hoe ongelukkig dit besluit geweest was. Nauwelijks had Minucius hef bevel over de helft des legers



aanvaard, ol hij maakte van de hem opgedragen macht gebruik om terstond de Carthagers aan te tasten. Hannibal was hierop voorbereid; de vermetele veldheer viel in eene hinderlaag en zou met zijn gansche leger reddeloos verloren geweest zijn. indien niet Fabius door een snellen en krachtigen aanval hem gered had. Minucius bekende thans vol schaamte zijn ongelijk en stelde zich vrijwillig weer onder het opperbevel des dictators. Kort daarna was de tijd zijner dictatuur verstreken, daar Fabius volgens de bepaling der wet die waardigheid slechts zes maanden bekleeden mocht.
Quinlus Fabius Maximus Cunclator heell zich door zijn dralen een wereldberoemden naam verworven. De meeste oude geschiedschrijvers noemen hem den redder van Rome. Aan zijn talmen schrijven zij het toe, dat de Rome. nsche macht te dier tijde door Hannibal niet vernietigd is. De ongelukkige uitkomst van het treilen in het open veld hij de Trehia en bij hel Trasimenische meer en niet minder van den weldra te leveren slag hij Cannae schijnt hunne meening te bevestigen.
Nieuwere geschiedschrijvers daarentegen zijn van eene andere meening. Onder anderen zegt Mommsen in zijne Roineinsche geschiedenis:
»Haunibal had in dezen veldtocht alles verkregen wat door kracht van wapenen verkregen worden kon. Geene enkele zijner operatiën was óf door zijn onstuimigen, óf door zijn bedachtzamen tegenstander verijdeld, en zijne pogingen om zich de noodige levensmiddelen te verschaffen waren wel niet zonder moeite, maar toch over het geheel zóó goed geslaagd, dat het leger in het kamp bij Gerunium zonder het minste bezwaar den winter ten einde bracht. Niet de «draler" heeft Rome gered, maar het stevig gebouw van het Italiaansche bondgenootschap en wellicht niet minder de nationale haat der Westerlingen tegen den Phoeniciër."
De Romeinsche senaat besloot na het verstrijken van de dictatuur alle kraehten in te spannen om door één beslissenden slag een eind aan den oorlog te maken, die een steeds dreigender aanzien verkreeg. Er werd een leger onder de wapenen geroepen grooter dan eenige krijgsmacht, tot dusver door Rome vereenigd. Acht legioenen zouden tegen de Carthagers optrekken en vormden met de troepen der bondgenooten een leger, dat bijna tweemaal zoo sterk was als dat der Carthagers. Een ander legioen, onder den praetor Lucius Postumius. werd naar het Podal gezonden om de Galliërs opnieuw te onderwerpen. Men hoopte te Rome dat de strijd aan den Po de Galliërs, die onder Hannibals vanen dienden, verlokken zou om naar hun vaderland terug te keeren.
Wel had de senaat het opperbevel gaarne aan den ouden Quintus Fabius Maximus toevertrouwd en hem opnieuw tot dictator uitgeroepen, doch daaraan was in die dagen niet te denken. Het volk was verbitterd op den ouden draler, de senaat deelde niet in de gunst der menigte, de jonge democratie stak in Rome krachtiger dan ooit het hoofd op en vestigde hare blikken op Marcus Terentius Varro, die tot consul verkozen werd.
Slechts met moeite gelukte het den senaat, den overwinnaar van Demetrius van Pharos, Lucius Aemilius Paulus. tot tweeden consul te doen benoemen. Op Marcus Terentius Varro hebben alle geschiedschrijvers, wier doel het is, de democratie verdacht te maken en hare hoofden in een ongunstig daglicht te stellen, al hunne gal uitgestort. Mommsen noemt hem een onbekwaam man, die slechts door zijne verbitterde oppositie tegen den senaat en voornamelijk door het doordrijven van de verkiezing van Marcus Minucius lot ambtgenoot van den dictator Fabius Maximus bekend geworden is en die bij de groote menigte door niets ter wereld aanbevolen werd dan door zijne lage geboorte en zijne drieste onbeschaamdheid. In hoe ver zulke verwijten gegrond zijn kunnen wij niet bepalen, de historie levert daarvoor geen enkel gegeven op. Zij doet ons alleen zien, dal Varro in veldheerstalent tegen den geduchten Hannibal niet was opgewassen.
De oorlog was intusschen in Apulië opnieuw ontbrand. Hannibal had



nieuwe voordeelen behaald en zelfs den burg van Cannae. lot dusver hel hoofdmagazijn der Romeinen, veroverd.
In den aanvang van den zomer van 21f> kwamen de beide consuls o|i hel Apulische oorlogslooneel aan. Zij voerden na hunne vereeniging mei de daar geplaatste Iroepen 80,000 man voetvolk en 6000 ruiters aan, terwijl Hannibals krijgsmacht slechts uit 40,(KR) man voetvolk, doch daarentegen ook ui» 10,000 ruiters bestond.
In weerwil hiervan wenschte Ilannibal de Romeinen tot een veldslag te dwingen, in de eerste plaats, dewijl hij hoopte, in de uitgestrekte Apulische vlakte door de overmacht zijner ruiterij de zegepraal te behalen, in de tweede plaats omdat het. hem hoe langer zoo moeilijker viel, in het gezicht van een veel sterker vijand de noodige levensmiddelen voor zijn leger te verzamelen.
Juist om dezelfde redenen aarzelde Lucius Aemilius Patdus: hij wilde zoo veel mogelijk in de nabijheid van den vijand eene versterkte legerplaats bezet houden, hem daardoor dwingen om af te trekken en bet slagveld over te brengen naar een terrein, dat voor de ruiterij veel minder geschikt was. Paulus sloeg dus aan de rivier den Aufidus tegenover de Carthagers zijn kamp op.
Terentius Varro was van een ander gevoelen. Hij waande zich zeker van de overwinning op den veel zwakkeren vijand. In zijn oog was alle aarzeling lafheid; hij bad besloten zoo spoedig als bij maar kon op den vijand los te gaan. Toenmaals was bij de Romeinen nog de oude gewoonte in zwang, dat de beide consuls om den anderen dag beurtelings de beslissende stem in den krijgsraad hadden. Den 2™ Augustus 216 volgens de oude tijdrekening (volgens den juisten kalender op zekeren dag in de maand Juni) voerde Varro hel opperbevel.
ilannibal kende zijne beide tegenstanders, bij rekende op de onstuimige dapperheid van Varro en de uitkomst beschaamde zijne berekening niet. Toen bij den consul een slag aanbood, nam deze de uitdaging aan.
De Romeinen ondergingen bij Cannae de vreeselijkste nederlaag, welke hen nog ooit getrollen had. Volgens de opgave van Polybius sneuvelden op dien dag 70,000 man, waaronder ook de consul Aemilius Paulus. De meeste aanzienlijke Romeinsche bevelhebbers, een en twintig krijgstribunen en tachtig senatoren werden onder de dooden geteld. Men verhaalt, dat zulk een groot aantal ridders in dien slag gebleven is, dat Hannibal zich in slaat zag een geheelen hoop ringen — het eereteeken der ridders — als buit naar Carthago op te zenden. Ongeveer 10,000 Romeinen werden na afloop van den slag gevangen genomen. De consul Varro bereikte met slechts 70 ruiters de stad Venusia, ongeveer 3000 man voetvolk nam de vlucht naar de naburige steden.
TWEE EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Gevolgen van den slag bij Cannae. De Romeinen na de nederlaag. Hannibal op het toppunt van zijn geluk. Dood van koning Hiëro van Syracuse. Zijn opvolger Hieronymus. De Romeinsche bondgenooten. Gevechten door de Romeinen in Spanje geleverd. De Scipio's. De oorlog in Italië Claudius Marcellu9. Hannibals winterkwartier in het weelderige Capua. Hanno de Groote in den Carthaagschen senaat. Kleingeestige staatkunde der Carthagers.
Hannibal had na de schilferende overwinning zijne onderbevelhebbers rondom zich verzameld. Allen wenschten hem op blijden toon geluk, want in hunne schatting was de macht van Rome voor goed vernietigd. Een hunner, de aanvoerder der ruiterij Maharbal, spoorde den veldheer aan om



thans zijn leger onmiddellijk naar Rome te voeren, «opdat , sprak hij, »gij moogt weten wat gij met dezen slag gewonnen hebt. Binnen vijf dagen moet gij als overwinnaar op het Capitool maaltijd houden, ik zal met de ruiterij vooruit trekken en gij volgt met het overige leger, de Romeinen zullen dan eerder weten, dat gij gekomen zijt dan dat gij koinen zult.
Hoe verleidelijk dit voorstel voor den veldheer ook zijn mocht, lnj wees het toch van de hand. Hij prees den goeden wil van Maharbal, maar deinsde terug voor het uitvoeren van diens plannen »De goden geven aan één mensch niet alles," antwoordde Maharbal toornig, »gij weet wel te overwinnen, maar niet van de behaalde overwinning partij te trekken.
Livius voegt bij de mededeeling van dit gesprek de opmerking: men meent vrij algemeen dal dit uitstel van één dag de stad en het rijk gered heelt. Dit gevoelen, dat door vele andere geschiedschrijvers, gedeeld wordt, is echter onzes inziens minder juist: Hannibal was beter met de macht van Home bekend dan Maharbal en de geschiedschrijvers. Met een marsch naar Rome was de oorlog niet geëindigd. Nog bezat de machtige stad krijgers genoeg om zich tot het uiterste te verdedigen, elk burger was immers een geboren krijgsman. Alleen na eene langdurige belegering zou men misschien eene hoogst twijfelachtige zegepraal hebben kunnen behalen, doch hierop was Hannibal niet voorbereid. Eene beslissende overwinning kon hij alleen behalen langs denzelfden weg, dien hij betreden had, sinds hij in Italië was binnengedrongen: hij moest de weifelende bondgenooten van Rome tot zijne zijde overhalen. Bleven de Italiaansche stammen den Romeinen trouw, dan stelde hij zich bij een tocht naar Rome aan het dreigendst gevaar bloot, de vereenigde Sabijnen en Latijnen konden hem in den rug vallen, terwijl hij de belegerde stad voor zich had. Zulk een aanval kon den ondergang van het C.arthaagsche leger na zich sleepen. Aan zulk eeu gevaar mocht Hannibal zich niet bloot stellen. Veel beter was het, den oorlog op dezelfde vvijze vooit te zetten, waarop men dien begonnen had, en daardoor de Italiaansche volken eindelijk tot afval van Rome te bewegen. Gelukte hem dit, sloten ook de Latijnen zich bij de Carthagers aan, dan was Rome reddeloos verloren. Daarom zag Hannibal van een aanval op de stad zelf af.
Van Cannae trok hij naar Samnium en hier oogstte hij de schoonste vruchten van de behaalde overwinning; vele Samnielische steden achtten thans eindelijk den overwinnaar bij Cannae in staat Rome ten onder te brengen. Waren zij tot dusver meer beducht geweest voor de vijandschap der Romeinen dan voor die der Carthagers, nu durfden zij aan de stem van hun ouden haat legen Rome gehoor geven, ze sloten zich aan Hannibal aan. Mago, de broeder van den Carthaagschen veldheer, trok met een deel des legers naar Bruttium, ook hier verbonden vele steden zich met de Carthagers.
Hannibal zelf marcheerde met het hoofdleger naar Campanië, thans hoopte hij eindelijk Capua tot het aangaan van een verbond te dwingen. Hier poogde de aristocratische partij, welke door de Romeinen met berekende slimheid in den arm genomen was, tevergeefs het volk over te halen om aan Rome trouw te blijven; de Capuanen besloten, de zijde van Hannibal te kiezen en vaardigden gezanten naar hem af. De Carthaagsche veldheer vierde de belangrijkste zegepraal, die hij tot dusver behaald had, toen hij zonder slag of stoot de machtige hoofdstad van Campanië binnentrok. Met Capua gingen ook andere, in de nabijheid gelegen steden tol hem over.
De tijding van den slag bij Cannae had intusschen Rome bereikt en daar eene onbeschrijfelijke verslagenheid te weeg gebracht. Op de straten bewoog de volksmenigte zich in de hevigste spanning heen en weder. De vrouwen schreiden en klaagden, elk harer had een broeder, een echtgenoot of een zoon Ie betreuren. De mannen stonden radeloos in kleine groepen bij elkaar. In dat treurig tijdsgewricht betoonden de Romeinsche senatoren zich hunne liooge eereambten waardig. De Vaders kwamen tot eene ernstige beraadslaging bijeen.



Mei moed en geestkracht, met kalme beradenheid namen zij maatregelen, zoowel om het volk tot rust te brengen als zich opnieuw tot den strijd (oe te rusten. De ziel dier bijeenkomsten was de oude Quintiis Fabius Maximus Cunctator. Op zijn voorstel werden ruiters op de wegen naar Apulië uitgezonden, om tijding in te winnen ten aanzien van het lot des legers, omtrent hetwelk men slechts onzekere geruchten vernomen had. De senatoren moesten in persoon krachtig in het raderwerk van het staatsbestuur ingrijpen, dewijl van de eigenlijke staatsbeambten de meesten zich bij het leger bevonden.
Opdat het rumoer in de stad zou ophouden, werden de vrouwen van de straten verdreven, zelfs in de huizen mochten zij niet bij elkaar komen, want de tranen der weenenden bluschten den moed der mannen uit. Ook de burgerij ontving bevel om te huis te blijven, niemand mocht de stad verlaten, alle burgers moesten zich gereed houden om haar met het zwaard in de vuist te verdedigen.
Na eenige dagen van ondragelijke spanning kwam er van den consul Terenlius Varro een brief, die het bericht van het vreeselijk verlies, bij Cannae geleden, bevestigde. Varro deelde mede, dat hij zelf te Canusium hel overschot des legers, ongeveer 10,ÜU0 man ongeordende strijders, zooals Livius verhaalt, verzamelde.
Thans gaf de senaat de verschillende familiën bericht van de door haar geleden verliezen, doch opdat de rouw het volk niet van allen moed berooven zou, gebood hij te gelijker tijd, dat deze tot dertig dagen beperkt werd. Om het volk tot rust te brengen moest de senaat hel bijgeloof der groote menigte ontzien. Meer dan één ongunstig teeken had het ongeluk vooraf aangekondigd. Twee Vestaalsche maagden, Opimia en Floronia, waren overtuigd dat zij een ontuchtig leven geleid hadden; de eene was volgens de overoude gewoonte bij de Collinische poort levend begraven, de andere had door zelfmoord een eind aan haar leven gemaakt. Een priester, de boel van Floronia, was op bevel des opperpriesters zoo lang in het openbaar gegeeseld, tot hij onder de strafoefening den geest gaf. Dat de goden de onkuischheid der Vestaalsche maagden streng straffen zouden, hiervan waren de Romeinen overtuigd; de nederlaag bij Cannae werd dus door hen als een gevolg van die misdaad beschouwd. I)e senaat gaf hierom bevel, dat men de heilige boeken zou raadplegen over de vraag, op welke wijze de goden het best verzoend konden worden. Quintus Fabius 1'ictor, die later als de oudste Romeinsche geschiedschrijver zich beroemd maken zou, werd naar het orakel van Delphi gezonden om te onderzoeken, door welke middelen de goden bevredigd konden worden.
Terwijl hij op reis was, werden offeranden van allerlei aard, onder anderen ook menschenoffers, gebracht. Een Gallische man en vrouw, een Griek en eene Griekin liet men in een onderaardsch gewelf op de markt inmetselen.
Nadat de goden, naar de meening des volks, behoorlijk verzoend waren, begon men zich opnieuw lot den strijd toe te rusten en hierbij gingen alle standen, alle staalkundige partijen met eene waarlijk bewonderenswaardige eendracht te werk. Had de strijd der beginselen op staatkundig gebied, de twist tusschen de democratische en de aristocratische partij in de laatste jaren alle gemoederen in vlam gezet, thans sverdde strijd vergeten, want het gemeenschappelijke vaderland was in gevaar. Zoowel democraten als aristocraten lieten zonder aarzelen hunne partijschap varen, om de handen ineen te slaan. Aan den aristocratischen senaat liet hel volk vol vertrouwen de opperste leiding van den oorlog over, het stond toe, dal de senaat de bevelhebbers benoemde, het keurde goed, dat het opperbevel, tegen de tot dusver heerschende gewoonte in, langer dan den bepaalden tijd aan denzelfden man werd toevertrouwd en alleen voor den vorm werd hiervoor de toestemming der comitiën voorbehouden. De senaat toonde zich ook op zijne beurt zulk een vertrouwen waardig, daar ook hij zich boven alle partijschap verhief.
Toen de democratische consul Varro, een der weinige aanvoerders, die



den slag bij Cannae overleefd hadden, naar Rome terugkeerde, ontvingen de senatoren hem aan de poort en dankten zij hem, dewijl hij aan de redding van het vaderland niet wanhoopte. Deze dankbetuiging was een treilend bewijs voor de lolïelijke verzoening, die tusschea de partijen was tot stand gekomen *). Een klein deel der aan de slachting bij Cannae ontkomen soldaten had zich onder aanvoering van twee krijgstribnnen, van Appius Claudius en Publius Cornelius Scipio (den jongeling, die zich door de redding van zijn vader hij den Ticinus reeds beroemd gemaakt had te Canusium verzameld. Ouder de vluchtelingen bevonden zich vele aanzienlijke jonge Romeinen; deze wanhoopten na de vreeselijke nederlaag, welke het leger oudergaan had, aan hel behoud der stad en wenschten althans hun leven en hunne vrijheid te redden, door zoo spoedig mogelijk uit Italië te vluchten. Tegen dit denkbeeld kwam de stoutmoedige Scipio met den meeslen nadruk op. De jonge edelen, die van dit plan zwanger gingen, dreigde hij op staanden voet te doorsteken, indien zij niet den eed herhaalden, door hem openlijk afgelegd, dat hij den Romeinschen staal nooit zou verlaten. Even doodelijk geschrikt, zoo verhaalt ons Livius, alsof zij den overwinnaar Hannibal voor zich zagen, legden allen den eed af en beloofden zij aan Scipio stipte gehoorzaamheid.
De consul Yarro voerde ook de overige geredde manschappen naar het legertje bij Canusium; ook anderen, die vermist waren geweest, voegden zich van tijd tot tijd hierbij, zoodat eindelijk twee legioenen gevormd konden worden. De senaat besloot, dat zij tot straf voor hunne vlucht voortaan zonder soldij in den krijg zouden dienen, hetwelk als eene groote schande werd beschouwd. Varro zelf werd door een bekwamen aanvoerder, door den praetor Marcus Claudius Marcellus vervangen.
De staat spande al zijne krachten in om het leger zoo veel mogelijk te versterken. Alle weerbare mannen werden onder de wapenen geroepen; zelfs de jongelingen, die nauwelijks den kinderleeftijd ontwassen waren, moesten te velde trekken. Zij, die om schulden tol slaven gemaakt waren, zelfs misdadigers, die in de gevangenis zaten, en 8000 slaven, door den staat aangekocht? werden gewapend. Met dit doel nam men uil de tempels de kostbare, vroeger op den vijand veroverde wapens weg. De senaat werd vollalli<T gemaakt uit de burgers van Rome, die de plaats der gesneuvelde
senatoren vervingen. „
Weldra zagen de Romeinen hun moed en hun zelfvertrouwen 111 zulk eene mate teruggekeerd, dat zij zelfs bet aanbod van Hannibal om hunne krijgsgevangenen los te koopen met fierheid afsloegen. De senaat wilde door deze weigering toonen, dat hij niet aan vrede, maar alleen aan de kiachtige voortzetting van den oorlog dacht; door zijne liere houding wilde hij den dreigenden afval der bondgenooten voorkomen.
°Alle krachten van Rome werden tot den hardnekkigsteu tegenstand ingespannen. Alleen hierdoor was de stad nog te redden , want de eene jobstijding voI«de op de andere; dagelijks kwamen nieuwe berichten omtrent den afval van° Italiaansche bondgenooten aan. Om de maat des onheils vol te meten, werd ook het legioen, dat onder Lucius Postumius naar Gallië gezonden was, vernietigd; hel viel in eene hinderlaag en werd met zijn veldheer door de
Galliërs" in de pan gehakt. .
Hannibal stond op het toppunt van zijn geluk, llians mocht hij terecht de fiere hoop koesteren, dat hij Rome's macht in Italië geheel vernietigen zou. Al zijne plannen schenen te gelukken, alle oude vijanden van Rome stonden op. om wraak te nemen vooi het onrecht hun vroeger aangedaan.
Demetrius van Pharos, die zich in Macedonië aan het hof te Pella op-
*) Dat Varro zich in den sla? bij Cannae niet zoo laf en slecht gedragen heeft als dit in vele geschiedkundige \verken beweerd wordt, daarvan getuigt de ontvangst van den consul door den senaat. Varro had ongelukkig maar eervol gestreden.



hield, wist thans den weifelenden koning Philippus tot een hondgenootschap met Carlhago te bewegen, door den vorst te beloven, dal hij zijne eigen, hem door de Romeinen ontroofde bezittingen in Illyrië aan Macedonië afstaan zou; daarvoor verklaarde Philippus zich bereid om landingstroepen naar de oostkust van Italië te zenden.
Ook op Sicilië vond Carlhago een nieuwen bondgenoot. De oude koning Hiëro, die, zoolang als de oorlog tusschen de Romeinen en Carthagers niet uitgebroken was, gepoogd had, beide staten te vriend te houden, door gedurende den vrede koren naar Afrika te zenden, om de Carthagers in den strijd legen hunne oproerige huurtroepen bij te staan, kon toch. toen de tweede Punische oorlog begon, zijne onzijdigheid niet langer bewaren en had zich met onverbrekelijke trouw aan Rome aangesloten. Het was daarom voor de Romeinen een harde slag, toen hij in den herfst van 210 na eene vier en vijftigjarige regeering sliert'. Hij liet een vijftienjarigen kleinzoon, Hieronymus, na, dien hij onder het toezicht van vijftien voogden gesteld had. Het volk van Syracuse was diep bedroefd over den dood des ouden konings. die zijnen onderdanen niet alleen eene jarenlange rust geschonken, maar ook den staal opnieuw tot een trap van grooten bloei verheven had; het vreesde met recht, dat zijn jeugdige opvolger niet in staal zou zijn in zulk een hachelijk tijdsgewricht de teugels des bewinds te voeren. Onder de voogden van den jongen koning ontstond weldra oneenigheid; een deel hunner heulde met de Carthagers, terwijl de anderen het bondgenootschap met Rome in stand wilden houden. Het gevoelen der eersten behield de overhand. Zij wisten zich het vertrouwen des konings in groote mate te verwerven en verklaarden den knaap mondig, om alleen te kunnen regeeren. Zij bleven zijne vertrouwelingen of liever de eigenlijke regenten, want Hieronymus bekommerde zich weinig om het bewind; hij leefde alleen voor het genot, aan de koninklijke waardigheid verbonden, voor overdadige zinlijke genietingen, voor pronk en praal, zonder den arbeid, daaraan verbonden, te willen volbrengen. Hij wa s hoogmoedig, wellustig en wreed; reeds weinige maanden na den aanvang zijner regeering was hij bij het volk van Syracuse niet minder gehaat dan een der vroegere tyrannen.
Nog was het niet uitgemaakt, of de Carthaagsche dan wel de Romeinsche partij aan het hof zegevieren zou. Een zekere Thraso was de invloedrijkste dier staalsdienaren, die het bondgenootschap mei Rome in stand wilden houden. Door eene schandelijke list brachten zijne vijanden hem ten val.
Er was eene samenzwering tegen het leven van den jongen tyran ontdekt; een der medeplichtigen. Theodatus, werd gegrepen, doch de overigen kwam men niet op het spoor. Theodatus werd op de pijnbank gelegd en bekende zijne eigen schold, doch verzweeg de namen zijner medeplichtigen; eerst toen de vreeselijke folteiingen hem dwongen om ten minste iels Ie zeggen, noemde hij mannen, die den koning het naast omringden, zooals ze hem toevallig invielen, en onder deze ook Thraso. Ofschoon niemand aan de onschuld van Thraso twijfelde, wisten zijne vijanden den tyran toch te bewegen om het bevel tot zijne terechtstelling uit Ie vaardigen.
Nadat Thraso uit den weg was geruimd was het overwicht aan de zijde der Carthaagschgezinde partij. Terstond werden gezanten naar Ilannibal gezonden. Deze vaardigde op zijne beurt twee geboren Carthagers, doch die door hun grootvader uit Syracuse afstamden, flippocrates en Epicydes, tot koning Hieronymus af; een verbond werd gesloten en daardoor bevestigd, dat de twee Carthagers als raadslieden en vrienden des konings aan het hof van Syracuse bleven.
De Romeinsche praetor Appius Claudius, die op Sicilië het bevel voerde, hoorde nauwelijks van de onderhandelingen tusschen de Syracusanen en Ilannibal, of hij zond onmiddellijk boden lot Hieronymus, om het vroeger met Hiëro gesloten verbond tusschen Rome en Syracuse te vernieuwen. Hieronymus ontving hen op weinig eervolle wijze; spottend vroeg hij hun, hoe het



den Romeinen bij Cannae gegaan was; hij verklaarde hun, dat de gezanten van Hannibal hem zulke ongeloofelijke dingen verhaald hadden, dat hij eerst nadat hij wist wat al of niet waarheid was, bepalen kon, aan welke van beide partijen hij zicli met de hoop op goed gevolg kon aansluiten. De over zulk een hoon diep verontwaardigde Romeinen vertrokken, zonder zich met verdere onderhandelingen in te laten.
Hieronymus zette thans de onderhandelingen met den Carlhaagschen senaat in allen ernst voort. Als belooning voor zijne trouw eischte hij in de eerste plaats dat het eiland Sicilië tot aan de rivier de Himera hem zou afgestaan worden, wanneer de Romeinen verdreven zouden zijn; toen de Carthagers dezen eisch zonder aarzelen inwilligden, stelde hij zijne vorderingen nog hooger, hij begeerde, dat geheel Sicilië aan zijne macht onderworpen zou worden. Ook dit stonden de Carthagers toe, wien alles aan het verbond met Syracuse gelegen was; waarschijnlijk meenden zij, met echt-Punische trouw, dat het hun, wanneer de Romeinen maar eerst overwonnen waren, niet moeilijk vallen zou, den jongen koning Sicilië weer te ontrukken.
Het verbond met Syracuse was eene groote aanwinst voor Hannibal, want de Romeinsche zee- en landmacht werd daardoor op een nieuw oorlogstooneel bezig gehouden.
Het Romeinsche eedgenootschap was voor een groot deel ontbonden. Een groot aantal der Apulische en Lucanische steden, geheele landstreken der Rrultiërs en Samnieten, Capua en vele Campanische steden waren van Rome afgevallen. Van grooten invloed op het toekomstig lot des oorlogs was het daarentegen, dat de Grieken van Zuid-Italië den Romeinen trouw bleven. Al ontnamen waarschijnlijk de Romeinsche bezettingen aan meer dan ééne stad de lust om tot de Carthagers over te gaan, nog sterker werkte in dit opzicht de haat, welken de Hellenen van oudsher tegen de Phoeniciërs gekoesterd hadden. Vele Grieksche steden, met name Neapolis, boden aan Hannibals aanvallen moedig het hoofd. Regium, Tburii, Metapontum en Tarente lieten zich niet tot afval van Rome bewegen; Croton en Locri werden hiertoe eindelijk door geweld van wapenen gedwongen en als veroverde steden behandeld.
Nog trouwer dan de Grieken hielden de Latijnen het verbond met Rome in stand; zij beschouwden zich ten gevolge van de voorrechten hun boven de overige Italiaansche volken verleend, als Romeinen; de door de Latijnen bezette steden van Zuid-Italië bleven aan Rome onwrikbaar getrouw en onder de steden van Middel-Italië was er niet ééne Latijnsche stad, die een verbond met de Carthagers sloot. Deze trouw der Grieken en Latijnen was het eerste lichtpunt, dat Rome in de donkere dagen van den tweeden Punischen oorlog ontdekken kon. Van geen minder belang was het intusschen, dat de Romeinen ook in Spanje gelukkig streden en daardoor Hasdrubal, den broeder van Hannibal, beletten om met een leger tot ondersteuning van den veldheer naar Italië te trekken.
Cnejus Scipio was op bevel zijns broeders, nadat Hannibal de Rhone overgetrokken was, in het jaar 218 naar Spanje gezeild en had daar in het land tusschen de Pyrenaeën en den Ebro meer dan eene overwinning op Ilanno, Hannibals onderbevelhebber, behaald. Zelfs was het hem gelukt, de Carthaagsche vloot bij den mond van den Ebro te verslaan, en toen nu ook zijn broeder Publius Scipio met een versterking van 8000 man hem te hulp kwam, waren de beide broeders den Ebro overgetrokken en tot Saguntum doorgedrongen.
Het krijgsgeluk begunstigde nu de ééne, dan de andere partij, maar over het geheel bleven de Romeinen overwinnaars. In het jaar 216 waagde Hasdrubal, nadat hij versterkingen uit Carthago ontvangen had, eene poging om het bevel zijns broeders uit te voeren. Hij rukte met zijn leger op, met het plan om langs den zelfden weg, dien Hannibal gekozen had, in Italië door te dringen. De beide Scipio's versloegen hem echter ongeveer in denzelfden tijd.
STRZCKrUSS. II. 2 9



waarin de Romeinen bij Cannae overwonnen werden, en beletten hem den overtocht over den Ebro. ...
Steeds vriendelijker lachte het geluk den Romeinen toe. De Keltiberiërs en meer andere Spaansche stammen kozen de zijde der overwinnaars en streden in hun leger tegen de Carthagers. Rome's macht was thans op het Spaansche oorlogstooncel zoozeer aangegroeid, dat Hasdrubal van alle verdere pogingen om in Italië door te dringen af moest zien. Uil Spanje kon Hannibal dus geene hulp verwachten.
Deze veldheer had wel na den slag bij Cannae in Italië vele bondgenooten gewonnen, docli zeer spoedig zou hij de treurige ondervinding opdoen, dat zijne bondgenooten hem nauwelijks met minder wantrouwen beschouwden dan waarmee zij vroeger de Romeinen hadden aangezien, dat hij in den oorlog niet op eene krachtige ondersteuning van hunne zijde rekenen kon. De Samnieten lieten, evenals de steden van Campanië, hem duidelijk genoeg gevoelen, dat zij zich slechts met tegenzin aan hem aangesloten hadden, en meermalen noodzaakten zij hem tot het nemen van strenge maatregelen, wanneer hij iets van hen verlangde. Te Capua moest hij den aanvoerder der adellijke partij. Decius Magius. gevangen nemen en naar Carthago laten voeren, omdat deze hardnekkig aan het verbond met Rome vasthield, zelfs nadat Hannibal Capua reeds had ingenomen.
De edelen van Capua konden thans bet volk opmerkzaam maken op de vrijheid en onafhankelijkheid, door het bondgenootschap met Carthago hunne stad aangebracht, zij konden er op wijzen, dat Hannibal niet minder willekeurig regeerde dan de Romeinen. Zulke voorbeelden van gestrengheid hadden ten gevolge, dat het verbond met Carthago bij de steden van Zuid-Italië gehaat werd; nauwelijks hadden zij het gesloten, of zij waren reeds weer geneigd om het te verbreken. Alleen vrees voor de wraak der Romeinen hield haar van afval van Carthago terug.
Al was Hannibal meester van zuidelijk Italië, toch gevoelde hij zeil. dat zijne heerschappij niet op vaste grondslagen rustte. Zijne macht was veel te klein om tot Rome en de Latijnsche steden van Middel-Italië door te dringen, hij gebood slechts over 40,000 man, vermeerderd met de onzekere hulp", door zijne bondgenooten hem verschaft. Hij moest zich dus voorloopig bepaien tot de verdediging van Zuid-Italië en ook deze taak bleek zwaar genoeg, want de Romeinen bewezen terstond na den slag bij Cannae, dat zij besloten hadden, den oorlog voortaan met de uiterste krachtsinspanning door te zetten.
Thans droegen zij niet, gelijk vroeger, het opperbevel aan onbekwame veldheeren op; maar zij stelden integendeel de beste en bekwaamste aanvoerders aan het hoofd hunner legers. Het vermolmde stelsel, volgens hetwelk hel opperbevel aanhoudend van den een op den anderen overging, werd afgeschaft; waar het noodig was bekleedden de bevelhebbers hunne posten gedurende langeren tijd.
Hannibal had den Romeinen geleerd, dat zij noch door talmen, noch door een plotselingen aanval de overwinning op hem konden behalen. De Romeinsche veldheeren lieten zich daarom voortaan dan alleen tot den strijd verlokken, wanneer zij gegronde hoop op de zegepraal mochten koesteren, maar dan sloegen zij ook vastberaden en krachtig toe. Claudius Mercellus. die reeds in de Gallische veldtochten en op Sicilië tegen Hannibal zegevierend gestreden had, een even bekwaam als dapper legerhoofd, was de ziel van den oorlog. Hij verzamelde in Apulië de Romeinsche legioenen, trok daarmede naar Campanië, om daar te redden wat nog te redden was, en slaagde er in. eene bezetting in de belangrijke havenplaats Neapolis te werpen, eer Hannibal zich van haar meester maken kon. Ook Cumae en Nuceria bleven aan Rome getrouw.
Te Nola verzette het jegens de Carthagers gunstig gezinde volk zich tegen de adeMijke partij, die het verbond met Rome in stand wilde houden. Eer



nog het volk zijn haan kon doen koning kraaien, bereikte Claudius Marcellus de stad, hij handhaafde zich met goed gevolg in haar bezit tegenover de Car'hagers, ja het gelukte hem zelfs bij een uitval Hannibal met gioot verl;es terug te drijven. Deze eerste nederlaag, welke Hannibal in Italië onderging, was eene zaak van groote beteekenis, want zij bewees, dat de gevreesde man niet onoverwinnelijk was en bezielde de Romeinsche soldaten met nieuwen moed en nieuwe veerkracht,
Al bezweek in Campanië ook meer dan éene stad voor de Carthaagsche wapenen, toch gelukte het den Romeinen, den oorlog in dit landschap tot aan den winter slepende te houden; zij verwierven zich zelfs onder de Campaniërs meer vrienden dan zij ooit gehad hadden, want Hannihal liet zich verleiden om de steden, welke tot dusver de zijde van Rome gehouden hadden, nadat hij ze veroverd had, zwaar te straffen. De aanzienlijkste inwoners werden door hem ter dood gebracht; deze wreedheid vergolden de Campaniërs den Carthagers met een doodelijken haat.
De winter viel in; Hannibal betrok te Capua de winterkwartieren. In deze weelderige stad gaven de troepen, die sints drie jaren geen tijd van verademing gekend hadden, zich aan de losbandigste leefwijze over. Zij werden ontzenuwd ten gevolge der genietingen, die hun door de burgers van Capua met kwistige hand werden aangeboden. In de armen der schoone lichtekooien vergaten zij de ontberingen van den oorlog, en al heeft het verblijf te Capua ook niet, gelijk later van meer dan eene zijde beweerd is, het leger van Hannibal zóó geheel bedorven, dat hij met die troepen nauwelijks meer éene overwinning behalen kon, ongetwijfeld heeft het niet weinig er toe bijgedragen om de banden der krijgstucht te verslappen en de soldaten tot losbandige genietingen te verleiden.
In het begin van het jaar 215 voerden drie uitstekende veldheeren hel opperbevel over de Romeinsche legers; de beide consuls Tiberius Sempronius Gracchus en de oude Quintus Fabius Maximus met den proconsul Claudius Marcellus. De drie legers hadden tot taak, Capua te omsingelen, ten einde elk oogenblik tegenover de Carthagers, wanneer deze hunne winterkwartieren verlieten, slagvaardig te zijn. In Apulië stond bij Luceria een vierde onder den praetor Marcus Valerius; hel moest de oostkust tegen de Macedoniërs beschermen en te gelijker tijd de bondgenooten der Carthagers door aanhoudende schermutselingen afmatten en hun door het opleggen van brandschattingen schade berokkenen.
Hannibal werd door de klachten, welke .zijne bondgenooten in Apulië tot hem richtten, bewogen om zijne troepen daar heen te voeren. Vooraf zocht hij zijn meest geduchten tegenstander, Claudius Marcellus, te overwinnen, doch deze bracht in plaats daarvan bij Nola den Carthagers eene nederlaag toe. Zonder die smet te kunnen uitwisschen moest Hannibal naar Apulië trekken; Tiberius Gracchus volgde hem, terwijl de beide andere legers in Campanië achterbleven en zich gereed maakten om Capua te belegeren.
Hannibal zag zeer goed in, dat hij in weerwil van de tot dusver behaalde, schijnbaar zoo schitterende overwinningen eigenlijk toch weinig gewonnen had, dat hij van zijn doelwit, het vernietigen van Rome's macht in Italië, nog ver verwijderd was. Hij kon dit alleen bereiken, wanneer hij óf' uit Carthago, óf uit Spanje ondersteuning ontving, wanneer zijne bondgenooten te Syracuse en in Macedonië hunne troepen naar Italië voerden, om in vereeniging met hem den strijd voort te zetten. Zoolang dit niet geschiedde, moest hij eene verdedigende houding aannemen, mocht hij van zijn kant de Romeinsche hoofdmacht niet aantasten.
De strijd in Italië treedt gedurende het eerstvolgend tijdperk op den achtergrond; het (ot des oorlogs werd in andere streken beslist.
Te Carthago had het bericht der overwinning bij Cannae groote blijdschap verwekt. Mago, Hannibals broeder, bracht het in den senaat. Om het
19*



gewicht der behaalde overwinning aanschouwelijk te maken, liet hij op het plein voor het Raadhuis de buitgemaakte gouden ridderringen op een hoop werpen; ze vulden, volgens Livius' verhaal, een kop óf, volgens andere berichten, 3'/i kop. Mago drong er op aan, dat de senaat zoo spoedig mogelijk manschappen, geld en koren naar Italië zenden zou, opdat Hannibal van de behaalde zegepraal zoo goed mogelijk partij zou kunnen trekken. Hanno, de oude vijand van Hamilcar en Hannibal, waarschuwde den senaat voor zulk een stap; door ijverzucht gedreven poogde bij de lauweren van den zegevierenden veldheer te bezoedelen, de beteekenis der bij Cannae behaalde overwinning te verkleinen. »Wat is er aan van deze tijding eener behaalde zegepraal?" riep hij den senaat toe. «Hannibal bericht ons: ik heb de vijandelijke legers verslagen — zendt mij troepen! Wat anders zoudt gij verlangen, Hannibal; wanneer gij overwonnen waart? Ik heb twee vijandelijke legerplaatsen veroverd, natuurlijk vol geld, vol levensmiddelen — geeft mij koren en geld! Wat zoudt ge nog meer kunnen verlangen, wanneer gij overwonnen uit uwe legerplaats verdreven, van alles beroofd waart? Aan overwinnaars iets toe te zenden is in mijn oog overbodig, en bedriegt Hannibal ons met valsche berichten en ijdele verwachtingen, dan slem ik nog veel krachtiger er legen, dat hem iets, hoe ook genaamd, toegezonden worde."
De ellendige kleingeestige staatkunde van Hanno vond in den senaat van Carthago maar al te veel weerklank. De uit handelaars bestaande en met een geest van bekrompen geldzucht bezielde adel was nooit bereid tot het brengen van offers voor een grootsch en verheven doel; hij vergenoegde zich met een legertje van 4000 man onder Bomilcar naar Italië te zenden.
Rome dankt zijne redding in dien benarden lijd niet minder aan de kleingeestige en achterdochtige staatkunde van Hanno en aan de hebzuchtige, bekrompen zuinigheid van den Carthaagschen senaat als aan de edelmoedigheid en zelfopoffering van zijne eigen burgers.
In Spanje behaalden de Scipio's in het jaar 21a nieuwe voordeelen; zij drongen ver aan de andere zijde van den Ebro voorwaarts en bevochten in Andalusië, in het hart van het Carthaagsche grondgebied, schitterende zegepralen; uit Spanje had Hannibal dus geene hulp te verwachten. Evenmin kon hij van Sicilië hulp verwachten, waar de Romeinsche legioenen in het noord-oostelijk deel des eilands aan de Carthagers en aan koning Ilieronymus dapper het hoofd boden. Het was een groot ongeluk voor Carthago, dat koning Hieronymus omstreeks het eind van dit jaar of het begin van het jaar 214 vermoord werd.
Ook op Sardinië vervloog de hoop der Carlhagers, om zich weer van dil eiland meester te maken, geheel in rook. Sardinië zou voor Carthago van het hoogste belang geweest zijn als eene rustplaats tusschen Spanje en Italië. Eene Carthaagsche krijgsbende, die op het eiland geland was, werd door den Romeinschen veldheer Titus Manlius Torqualus tot den laatslen man in de pan gehakt.
Alleen op Macedonië mocht Hannibal dus nog eenige hoop vestigen, doch ook hier was de fortuin hem niet gunstig. Het sluiten van een bondgenootschap werd van maand tot maand vertraagd; koning Philippus kon maarniet tot een besluit komen en hel geluk begunstigde de Romeinen in groote mate. De Macedonische gezanten, te dezer zake naar Hannibal afgevaardigd, werden op de terugreis door Romeinsche oorlogsschepen opgevangen en in hechtenis genomen. Hierdoor ontvingen de Romeinen een overzicht van al de tusschen Hannibal en de Macedoniërs gevoerde onderhandelingen. Zij waren in staat de belangrijke stad Brundisium met hunne vloot te beveiligen en zich zelfs, wanneer Philippus den oorlog aan Rome verklaren mocht, tot een inval in Macedonië toe te rusten. Toen het jaar 215 ten einde liep, hadden de Carthagers in Italië niets gewonnen, doch wel op ieder ander oorlogstooneel veel verloren. Het dreigendst gevaar was voor Rome voorbij , het Romeinsche volk herademde en wierp weder een blik vol moed en hoop in de toekomst.



DRIE EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
De oorlog op Sicilië. Belegering van Svracuse. Philippus van Macedonië l)e oorlog der bondgenooten. Philippus' weifelende staatkunde. De Macedonische oorlog. De oorlog in Spanje. Zegepraal en dood der beide Scipio's. Gajus Marcius. Gajus Claudius Nero. List van Hasdrubal Barcas. Publius Cornelius Scipio, zijne benoeming tot opperbevelhebber, zijn karakter Bestorming van Carthagena. Zachtmoedigheid van Scipio tegenover de Spanjaarden. Slag bij Baecula. Tocht van Hasdrubal Barcas naar Italië.
Evenals in het jaar 215 vielen ook in de volgende jaren de gewichtigste gebeurtenissen van den oorlog niet op het vasteland van Italië voor. De krijg bestond hier groolendeels in het veroveren van vestingen en het ondernemen van strooptochten, die echter niet van een beslissenden aard waren. Hannibal kon met zijne geringe hulpmiddelen geene groote voordeelen behalen, hij moest wachten totdat hij van zijne bondgenooten uit den vreemde krachtdadige hulp ontving. Wij moeten dus, eer wij Hannibal op zijne verdere loch'en volgen, de uitkomst van den strijd op Sicilië, in Spanje en in Griekenland meedeelen.
De oorlog op Sicilië nam het eerst van alle eene voor Rome gunstige wending. Nadat koning Hieronymus vermoord geworden was, kwam een deel der burgerij van Syracuse in opstand, om het verbond met de Carthagers te verbreken en dat met de Romeinen te herstellen.
Marcus Marcellus was door de Romeinen naar Sicilië gezonden; vele Syracusanen wilden voor den beroemden Romeinschen veldheer de poorten openen, terwijl eene andere partij op het voortzetten van den oorlog aandrong.
Rinnen Syracuse heerschte eene onuitsprekelijke verwarring, een deel des volks eischte de wederinvoering van de democratie, een ander deel wenschte den ledigen troon op nieuw bezet te zien. De aanvoerders der huurtroepen waren de gebieders van de stad. Te midden van deze algemeene verwarring wisten de twee gezanten van Hannibal, Ilippocrates en Epicydes, de pogingen lot herstelling van het verbond met Rome te verijdelen. Hunne bemoeiingen werden met een goeden uitslag bekroond, dewijl de Romeinen zelf door de wreede straffen, welke zij aan de vroeger van hen afgevallen Siciliaansche sleden oplegden, der burgerij vrees inboezemden. Vele Romeinsche overloopers hingen van de vreeselijke wraakoefening der Romeinen zulke huiveringwekkende tafereelen op, dat de Carthaagsche partij spoedig de overhand verkreeg. De Romeinschgezinde hoofden der burgerij werden vermoord, Hippoerates en Epicydes regeerden de stad. Marcus Marcellus moest de hoop opgeven om Syracuse door middel van een verdrag in zijne macht te krijgen; hij ging tol de belegering van de stad over. Omtrent die gebeurtenis worden ons ongelooflijke dingen verhaald; de beroemde wiskunstenaar Archimedes (zie blz. 86) wendde, gelijk wij reeds vroeger verhaalden, al de hulpmiddelen zijner kunst aan om de pogingen der Romeinen te verijdelen. Hij vond de vernuftigste werktuigen uil. IJzeren handen, die aan reusachtige hefboomen bevestigd en op de muren geplaatst waren, grepen de vijandelijke schepen aan, hieven die in de hoogte en lieten ze dan weer met zulk eene kracht neerploffen, dat de vaartuigen versplinterd werden; ook de vijandelijke soldaten werden



één voor één door de ijzeren handen van Archimedes gegrepen en in de hoogte geslingerd. Door kunslige werktuigen werden kolossale steen- en loodmassa's op de schepen en belegeringswerktuigen der Romeinen' geslingerd, om die te verpletteren. In de muren werden voor het eerst, volgens Archimedes' uitvinding, schietgaten gemaakt, opdat de belegerden de vijanden met pijlen en steenen zouden kunnen dooden, zonder zelf aan eenig gevaar blootgesteld te zijn.
Na eene belegering van acht maanden moest Marcellus, die niets uitgericht had, zich er toe bepalen om de stad te water en te land in te sluiten.
Intusschen was een leger onder Himilco uit Carthago naar Sicilië gezonden, hetwelk gelukkig op het eiland landde en Agrigentum bezette. Hippocrates trok aan het hoofd van een leger uit Syracuse en vereenigde zich met de Garthagers.
Marcellus bevond zich in een bachelijken toestand. Hij moest Syracuse blijven insluiten en toch elk oogenblik op een aanval der vijandelijke legers voorbereid zijn. In weerwil hiervan gelukte het hem, met hulp van versterkingen, zich staande te houden. In het jaar 212 nam hij zelfs gedurende een nachtelijk feest een deel der voorsteden van Syracuse in.
Tevergeefs grepen Himilco en Hippocrates, ondersteund door een aanval der Carthaagsche vloot, de Romeinen aan. Zij werden teruggeslagen en alles wat zij thans van hunne zijde konden doen, was een versterkt kamp voor Syracuse opslaan, doch ook deze onderneming mislukte. Eene pestaardige ziekte brak ten gevolge der ongezonde moeraslucht onder de Phoeniciërs uit. terwijl bet leger van Marcellus in de gezonde voorsteden van Syracuse van de ziekte verschoond bleef. Hippocrates, Himilco en vele bevelhebbers des legers werden met de meeste Afrikanen door de pest weggerukt. Het leger verliep eindelijk geheel en al. zonder eenig voordeel behaald te hebben.
Ten gevolge van deze ongelukkige gebeurtenissen was de stemming der Syracusanen ten gunste der Romeinen veranderd; het grootste deel der burgerij wenschte thans de overgave van de stad; doch de aanvoerders der huurtroepen verwekten een oproer onder de soldaten, waarin opnieuw de hoofden der burgerij vermoord werden. Doch deze gebeurtenis kon slechts voor een korten lijd de beslissing van het lot der stad vertragen. Marcellus, die zich met een der huurtroepen-aanvoerders en met een deel der burgerij in verbintenis gesteld had, wist te bewerken, dat voor hem in den herfst van 212 de poorten geopend werden; als overwinnaar trok hij de belegerde stad binnen.
Al rieden de omstandigheden Marcellus ook tot zachtheid, toch paste bij de krijgswet in al bare gestrengheid toe; de rijke handelsstad werd geplunderd, vele burgers werden door de woedende soldaten vermoord, onder hen bevond zich ook tot grooten spijt van den Romeinschen veldheer (gelijk we reeds vroeger verhaalden) de beroemde wiskunstenaar Archimedes.
Marcellus liet uit Syracuse de kostbare kunstgewrochten naar Rome voeren, waar zij in eene verzameling bijeen werden gebracht en voortaan volgden de Romeinen bij hunne talrijke veroveringen dezelfde gedragslijn. Uit alle veroverde steden werden de schatten der kunst naar hunne hoofdstad overgebracht. Rome werd hierdoor het middelpunt van antieke kunstgewrochten, zonder dat de Romeinen zelf eenigen aanleg voor de kunst bezaten.
De oorlog op Sicilië werd nog langen tijd voortgezet. In het binnenste des lands hield een dapper Carthaagsch bevelhebber, de Numidiër Mutines, zich krachtig staande en behaalde in meer dan ééne schermutseling schitterende voordeelen. Zelfs tegen Marcellus streed hij niet ongelukkig en hij zou den Romeinen nog menig jaar de handen vol gegeven hebben, indien de Carthagers zelf zijne werkzaamheid niet verlamd hadden. Mulines werd van het bevel over zijne lichte ruiterij ontzet en ging ten gevolge daarvan tot de Romeinen over, die nu ook van Agrigentum zich meester maakten. Hanno, de Carthaagsche veldheer, moest van Sicilië vluchten. De Romeinen waren van nu



af weer in het ongestoord bezit van het geheele eiland en Hannibal moest alle hoop opgeven om van hier eenigen bijstand te ontvangen. Evenmin zon die hem van de zijde der Macedoniërs worden verleend.
Wel had Philippus van Macedonië aan den oorlog in Italië eene beslissende wending kunnen geven, indien hel hem maar mogelijk was geweest in Griekenland den vrede te bewaren en een hecht verbond der Grieksche staten mei de Macedoniërs tot stand te brengen. De jonge koning was door de natuur mei een gelukkigen aanleg begiftigd; hij was dapper, schoon, beminnelijk en scheen juist de geschikte man te zijn om in zulk een moeilijken tijd het bewind te voeren. Jammer echter, dat hij reeds vroeg door slechte raadslieden en makkers bedorven was; bij al zijne persoonlijke dapperheid ontbrak hem toch de volhardende stoutmoedigheid, de voor geene hinderpalen terugdeinzende geestkracht, die alleen in staat zijn duurzame voordeden te behalen. Na de overwinning was hij dikwijls wreed, zoodat hij zich daardoor gehaat maakte; aan slechte raadslieden gaf hij maar al te gewillig gehoor en hierdoor werd hij, vooral sedert de arglistige en trouwelooze Demelrius van Pharos een sterken invloed op hem verkreeg, tot eene weifelende, voor zijn land zeer nadeelige staatkunde verleid.
Na den slag bij Sellasia (zie blz. 68) was Macedonië weer in het bezit der opperheerschappij over Griekenland geraakt. Philippus verstond echter de kunst niet om zich op dat hooge standpunt te handhaven; hij wist zelfs den vrede niel te bewaren. Reeds kort na den aanvang zijner regeering, in het jaar 220, brak een nieuwe oorlog uit, die Griekenland voor het grootste deel verwoestte; deze krijg werd door de roofzuchtige Aetoliërs tegen het Achaeisch verbond gevoerd en heeft in de geschiedenis den naam van de Aetolischen of Bondgenootenkrijg ontvangen.
Philippus bestreed met groote dapperheid en met goed gevolg de Aetoliërs, tegen w ie de Achaeërs onder de zwakke aanvoering van Aratus zich niet konden verdedigen. Nadat de Macedonische vorst op een sloutmoedigen rooftocht de hoofdstad der Aetoliërs, Thermum, veroverd en geplunderd had, sloot hij in het jaar 217 op aanraden van Demetrius van Pharos met hen vrede.
Thans had hij, gelijk Hannibal dan ook hoopte, zich openlijk met de Carthagers kunnen verbinden. Een groot deel der Hellenen wenschte dit, want de scherpzinnigsten onder hen begonnen Rome's macht te duchten. Maar Philippus kon nog altijd niet tot een vast besluit komen, hij bleef aarzelen en (oen hij eindelijk tot den oorlog tegen Rome besloot, voerde hij dien zonder de minste veerkracht. Hij durfde geene landing in Beneden-Italie ondernemen, terwijl hij toch alleen op deze wijze, alleen door aan Hannibal openlijk de krachtigst mogelijke ondersteuning te schenken, den Romeinen afbreuk had kunnen doen. Wel rustte hij zich tot eene landing toe, wel liet hij een aantal lichte schepen bouwen, om zijn leger naar Italië over te voeren, maar het plan werd niet ten uitvoer gelegd; hij miste den moed om aan de sinds hel jaar 215 bij Brundisium vereenigde Romeinsche vloot den strijd aan te bieden en besloot daarom, de Romeinsche bezittingen in Epirus aan te tasten. Daarmede ontbrandde de oorlog in het jaar 214.
Eene Romeinsche legerafdeeling trok naar Epirus en streed gelukkig tegen den koning, die, ofschoon hij in zijn eigen land was aangevallen, zich toch niet tot een krachtig doorzetten van den oorlog vermannen kon. De Romeinen wisten hun tijd beter te gebruiken. De veldheer Laevinius, de bevelhebber der vloot, bracht een verbond der Grieksche stalen, die sinds lang den invloed van Macedonië moede waren, tegen Philippus tot stand. In persoon verscheen hij in de vergadering van het Aetolische verhond en het kwam lot een verdrag, waartoe ook Athene en op den Peloponnesus Messene, Elis en Sparla toetraden.
Sedert den slag bij Sellasia had Sparta allen invloed op den gang der staatkundige gebeurtenissen verloren. Na heftige binnenlandsche twisten had een man van onbekende afkomst, Machanidas, zich van den troon meester



gemaakt en zijne machl gebruikt om rooftochten tegen de staten van het Aehaelsch verbond te ondernemen. De avonturier greep met beide handen de gelegenheid tot het houden van nieuwe strooptochten aan, welke hem door het uitbreken van een oorlog aangeboden werd, en verbond zich daarom met de Romeinen. Aan dit verbond sloten zich ook de Thraciscbe en Illyrische volksstammen aan, die sinds onheugelijke tijden met de Macedoniërs in vijandschap leefden, terwijl ook koning Attalus van Pergamum zich daarbij voegde. Deze vorst hoopte gedurende den oorlog zich eene uitbreiding van grondgebied te verschaften en was slim genoeg om de waarde, welke een verbond met de Romeinen uit dit oogpunt voor hem hebben zou, juist te schatten.
Een felle krijg ontbrandde tegen Macedonië, dien we echter in alle bijzonderheden, welke voor de geschiedenis niet van belang zijn, niet kunnen volgen. Griekenland bood daarbij op nieuw van het noorden tot hel zuiden een tooneel van de treurigste verwoesting aan; roof en plundering deden de laatste sporen van de vroegere welvaart des lands verdwijnen.
Zelfs de Aetoliërs leden gedurende den oorlog zoo zeer, dat zij eindelijk het rooven en moorden moede werden.
Welke moeite Rome ook aanwendde om het sluiten van den vrede te verhinderen, in den winter van het jaar 206 op 205 v. C. kwam deze toch tot stand. De Romeinen moesten dit lijdelijk aanzien,, zij werden zelfs genoodzaakt om zeil met Philippus van Macedonië vrede te sluiten daar zij na het terugtreden der Aetoliërs den oorlog slechts met de uiterste krachtsinspanning hadden kunnen voeren. Zoo trad ook Philippus van Macedonië, die een goed bondgenoot voor Hannibal had kunnen zijn, van het oorlogstooneel af, zonder den Carthagers eenig voordeel, hoe ook genaamd, aangebracht te hebben.
Gunstiger keer dan op Sicilië en in Griekenland scheen de oorlog in Spanje gedurende korten tijd voor de Carthagers te nemen, ofschoon eerst, nadat ook daar de Scipo's eenige jaren achtereen zeer gelukkig gestreden hadden. In het jaar 214 drongen de Romeinsche wapenen onder de beide broeders Cnejus en Publius Cornelius Scipio zegevierend tot bijna aan de zuilen van Hercules door; zij breidden hunne macht in zuidelijk Spanje uit, ja Saguntum werd door hen herbouwd. Ook in Afrika verwekten zij den Carthagers een gevaarlijken vijand, naardien zij met den vorst Syphax (in het tegenwoordige Oran in Algiers) in het jaar 213 een verbond sloten; wel waren zij niet in staat den vorst hulptroepen tot den oorlog tegen Carthago te zenden, maar toch maakten zij hem tot een geducht bestrijder van de Carthaagsche macht, daar zij hem Romeinsche veldheeren toezonden en door hen zijn leger oefenden.
Zoo gevaarlijk werd de opstand van Syphax, dat Hasdrubal, de broeder van Hannibal, uit Spanje naar Afrika terugkeeren moest, om daar het opperbevel op zich te nemen. Eerst toen het den Carthagers gelukte, den mededinger van Syphax, den koning Gala (in het tegenwoordige Constantine) tot hunne zijde over te halen, waren zij in staat een einde te maken aan den krijg. Massinissa, de dappere zoon van koning Gala, versloeg Syphax en noodzaakte hem tot den vrede. Thans kon Hasdrubal met een nieuw leger naar Spanje terugkeeren (in het jaar 211) en hij tastte hier terstond de Scipio s met overmacht aan.
De beide veldheeren meenden den oorlog alleen te kunnen voortzetten, wanneer zij 20,000 Keltiberiërs in dienst namen, met wie zij tegen drie vijandelijke legers te strijden hadden. Zij wilden die afzonderlijk verslaan en besloten derhalve hunne macht te verdeelen. Hel was een noodlottig besluit; de Keltiberiërs, door Carthaagsch geld omgekocht, betoonden zich trouweloos, de Romeinsche legers werden geslagen, de beide Scipio's sneuvelden in het gevecht.
Het Romeinsche leger, van zijne veldheeren beroofd, verslagen en verstrooid, scheen een onvermijdelijken ondergang prijsgegeven. Alleen door het beleid van twee bekwame bevelhebbers werd een deel er van gered. Gajus Marcius, een voortreffelijk onderbevelhebber van Cnejus Scipio, verzamelde



eene kleine aideeling van diens leger en voerde die naar den anderen oever van den Ebro. Ook den legaat Titus Fontejns gelukte het, een deel der troepen van Publius Cornelius Scipio in veiligheid te brengen. Deze beide legerafdeelingen vereenigden zich, en de meeste door het zuiden van Spanje verspreide Romeinsche bezettingen sloten zich uit vrees voor de Carlhagers bij deze ijlings te zamengeraapte krijgsmacht aan.
De Carthagers hadden thans geheel Spanje tot aan den Ebro heroverd. Hunne overmacht was zoo groot, dat niets hun gemakkelijker vallen moest, dan ook deze rivier over te trekken en de ongeordende Romeinsche legerbenden aan te tasten, die van hare bevelhebbers beroofd waren. Gelukkig voor Rome, dat in den persoon van Gajus Marcius, die door de soldaten zelf tot aanvoerder verkozen werd, een bekwaam veldheer opstond.
Marcius organiseerde ijlings het leger, dat onder zijn bevel spoedig weer in staat was den vijand het hoofd te bieden.
De drie Carthaagsche veldheeren waren het niet eens omtrent de nu te volgen gedragslijn. Een deel der Carthaagsche troepen trok den Ebro over. doch werd door de Romeinen teruggeworpen. Gajus Marcius hield zich aan die rivier staande, totdat een nieuw Romeinsch leger van 12,000 man, onder den propraetor Gajus Claudius Nero op het Spaansche oorlogstooneel aankwam. Nero behaalde spoedig eenige voordeelen en drong zelfs in het volgende jaai, 210 v. Chr., in Andalusië door. Welk een bekwaam veldheer hij ook mocht wezen, toch bleek het reeds kort daarna, dat hij voor liet oorlogstooneel in Andalusië niet geschikt was. Opgevoed in de school van het ruwe krijgsmansleven, gedroeg hij zich barsch jegens de Spaansche stammen, wier vertrouwen hij volstrekt niet wist te winnen. Het gelukte hem dus niet, zich bondgenooten onder de Spanjaarden te verwerven, ofschoon de Carthagers hem dit gemakkelijk genoeg maakten, door hunne afvallige bondgenooten met hardheid en overmoed te behandelen. Ook tegen de fljngesponnen list, welke Hasdrubal Barcas bij zijne bestrijding aanwendde, was Nero niet opgewassen; hij liet zich door den sluwen Puniër bij eene gelegenheid van het grootste belang geheel om den tuin leiden.
Bij zijn tocht naar Andalusië was het hem gelukt, Hasdrubal met zijn leger in eene diepe vallei zoo geheel om te trekken en in te sluiten, dat de Carthaagsche veldheer reddeloos verloren scheen. Hasdrubal, die zich door geweld van wapenen niet meer wist te redden, nam — gelijk Livius verhaalt —• zijne toevlucht tot eene list. Hij zond tot de Romeinen een heraut met de belofte, dat hij met zijn geheele leger Spanje wilde verlaten, wanneer hem vrije aftocht werd toegestaan.
Nero nam het voorstel met blijdschap aan. Hasdrubal verzocht daarom tegen den volgenden dag een onderhoud, waarin hij de voorwaarden voor het ontruimen van de vestingen bespreken en het tijdstip, waarop de bezettingen zouden aftrekken, vaststellen wilde Van den invallenden nacht maakte hij gebruik om een deel van zijn leger in alle stilte door het gebergte te lalen aftrekken en langs steile paden redden de Carthagers zich door de vlucht.
Den volgenden dag had de samenkomst plaats. Hasdrubal rekte de onderhandelingen opzettelijk; zoodra de nacht inviel, werd weer een klein deel van het leger op dezelfde wijze als den vorigen nacht in veiligheid gebracht. Ook den volgenden dag leidden de onderhandelingen nog niet tot eene beslissing; Hasdrubal trok nog eens op dezelfde wijze van de nachtelijke duisternis partij en zoo ging hij voort Nero door list te verschalken, tot hij eindelijk zijn geheele leger had gered. Een nevel, die over de geheele landstreek hing, begunstigde de onderneming; toen de zon de dampen deed optrekken, bemerkten de Romeinen met de grootste verbazing en teleurstelling, dat het kamp der Carthagers verlaten was. De bedrogen veldheer snelde de wegtrekkende vijanden achterna, doch hij kon hen niet meer inhalen; hel kwam slechts tot



enkele schermutselingen tusschen de Punische achterhoede en de voorhoede der Romeinen.
De Romeinsche senaat vreesde niet zonder grond, dat Claudius Nero niet bij machte zou zijn om Hasdrubal terug te houden van zijn voorgenomen tocht naar Italië, waarvan het plan aan de Romeinen verraden was, en besloot daarom nieuwe versterkingen naar Spanje te zenden en het opperbevel over het leger daar te lande op te dragen aan een veldheer, waarvan hij de benoeming aan het volk overliet. De consuls bepaalden den verkiezingsdag, in de verwachting, dat meer dan één bekwaam legerhoofd naar de eer van het opperbevel zou dingen. Maar hierin zagen zij zich teleurgesteld; de meeste Romeinsche veldheeren vreesden dat in Spanje niets dan schande en nederlaag hen wachtten, dewijl zij niet alleen met de Carthagers, maar ook met de inboorlingen des lands zouden moeten strijden.
Niemand meldde zich aan en vruchteloos bleef de klacht des volks, dat er geen veldheer van beproefde bekwaamheid voor het Spaansche leger te vinden was. Nu trad Publius Cornelius Scipio, de zoon van den in Spanje gesneuvelden veldheer van denzelfden naam, een jong mensch van nauwelijks 24jaren, voor het volk en verklaarde, dat hij naar het opperbevel in dat verre land dong.
Aller oogen wendden zich naar den stoutmoedigen man; luide vreugdekreten des volks begroetten hem en voorspelden hem, gelijk Livius verhaalt, een voorspoedigen en gezegenden veldtocht. Toen het volk tot de stemming overging, benoemden niet alleen alle centuriën, maar in de centuriën alle burgers Publius Cornelius Scipio eenparig tot opperbevelhebber van bet leger in Spanje. De vreugde was algemeen, doch spoedig volgde op het haastig genomen besluit de twijfel, of zulk een jong man wel voor zulk een gewichtig ambt geschikt was. In andere gevallen werd het opperbevel uitsluitend aan de praetoren en consuls toevertrouwd, terwijl dit thans op eens opgedragen zou worden aan een jongeling, die nog nooit zulk een hoogen post bekleed had. Doch met wegslepende taal sprak Scipio de menigte toe, hij openbaarde zooveel moed en zooveel geestdrift, dat het vertrouwen op hem terugkeerde.
De jonge man, die zich reeds door meer dan één heldenfeit onderscheiden bad, was de lieveling der Romeinen. Om zijne schoonheid, zijn redenaarstalent en zijne aangename manieren, was bij sinds lang bij het geheele volk bekend. Hij verstond de kunst om zijne schitterende gaven anderen in het oog te doen vallen en hij deed dit zelfs ten koste der waarheid. Van den dag af, waarop hij het kleed der knapen had afgelegd, ondernam hij geen enkel werk, zonder vooraf naar het Capitool te gaan, zich daar in den tempel neer te zetten en geheel alleen in dat heiligdom eenigen tijd door te brengen. Hieruit was bij het volk de meening ontstaan, dat hij onmiddellijk met de goden verkeerde. Het bijgeloovige volk vertelde zelfs, dat hij de zoon eener reuzenslang was, die men dikwijls in het vertrek zijner moeder had gezien, doch die eensklaps verdween, zoodra een mensch dat vertrek binnentrad. Nooit spotte Scipio met het geloof aan dit wonder, integendeel bij versterkte de menigte daarin door de wijze waarop bij het noch ontkende, noch rechtstreeks bevestigde. Van den zoon der geheimzinnige slang, van den jongeling, die met de goden in onmiddellijk verkeer stond, durfde het volk groote dingen verwachten en weldra rechtvaardigde Scipio het vertrouwen, door zijne medeburgers in hem gesteld. Aan het hoofd van eene weluitgeruste vloot en van een flink leger zeilde bij naar Spanje, waar zijn eerste optreden op het oorlogstooneel zich door eene even stoutmoedige als welgeslaagde onderneming kenmerkte.
Het middelpunt der Carthaagsche macht was Carthagena (Nieuw-Carthago). Deze stad was zoo goed versterkt, dat de Carthaagsche legerhoofden er niet aan dachten, buitendien nog iets voor hare beveiliging te doen. Zij stonden op verren afstand, Hasdrubal Barcas aan de bronnen, Hasdrubal, Gisco's zoon, aan de monding van den Taag en Mago bij de zuilen van Heracles. Het naaste legercorps was tien dagmarschen van Carthagena verwijderd.



Voordat één der vijandelijke legers zich in beweging kon stellen, brak Scipio in de lente van 209 eensklaps met zijne geheele krijgsmacht, 30,000 man sterk, op, om Carthagena aan te tasten. Zijn leger rukte te land op de vesting aan, terwijl de vloot dezen aanval van de zeezijde zou ondersteunen.
De stad werd zóó onverhoeds overvallen, dat de Carthagers, in weerwil van den dappersten tegenstand, haar na de bestorming van één dag moesten overgeven. Een onnoemlijke buit viel aan Scipio in handen. Het geheele oorlogsmaterieel, een groote voorraad graan, de met fiOO talenten (bijna /' 2,000,000) gevulde krijgskas, en 10,000 gevangenen waren bet loon voor deze stoutmoedige daad.
Onder de gevangenen bevonden zich ook de gijzelaars, die door de Spanjaarden, als onderpand van hunne trouw, in handen der Carthagers gesteld waren. Volgens het barbaarsche, toenmaals heerschende krijgsrecht bad Scipio de stad mogen plunderen en de inwoners als slaven verkoopen. Hij deed het niet. Zoowel de stad als de burgerij werd met de meeste verschooning behandeld; hij liet de laatste zelfs hare vrijheid met al hare rechten behouden.
Door zijne zachtmoedigheid had hij het juiste middel gevonden om de macht van Rome in Spanje te bevestigen. Hierdoor gelukte het hem veel spoediger de Spaansche volksstammen voor zich te winnen, dan hem door de schitterendste wapenfeiten mogelijk zou zijn geweest. Livius verhaalt: Nadat de stad veroverd was, liet Scipio de gijzelaars der Spaansche sleden voor zich brengen; hij wekte hen op om goedsmoeds te zijn, daar het Romeinsche volk de menschen liever door weldaden dan door vrees aan zich kluisterde en buitenlandsche volken liever door trouwe bondgenootschap dan door harde slavernij aan zich verbond. Hij zond terstond boden naar alle steden, die gijzelaars naar Nieuw-Carthago gezonden hadden met liet opontbod om hunne vrienden terug te halen; in dien tusschentijd gaf hij bevel, dat de quaestor Gajus Flaminius de gijzelaars bewaken en op de vriendelijkste wijze behandelen zou.
Terwijl Scipio deze bevelen uitvaardigde, trad uit den kring der gijzelaars eene hoogbedaagde vrouw naar voren, wierp zich weenend den opperbevelhebber te voel en bezwoer hem, dat hij vooral de vrouwen en maagden sparen zou. Scipio antwoordde, dat haar geen leed zou geschieden; de vrouw hernam daarop: «Daaraan is ons zooveel niet gelegen, want welke behandeling zou voor ons niet goed genoeg zijn in onzen tegenwoordigen toestand. Maar eene andere zorg verontrust mij, wanneer ik aan de jeugd en de schoonheid dezer meisjes denk; ik ben althans door mijn ouderdom tegen het gevaar van mishandeling beveiligd".
Scipio stelde de oude gerust met de woorden: «Reeds mijne strenge beginselen en die mijns volks zouden mij de verplichting opleggen om te zorgen, dat uwe deugd geëerbiedigd werd; thans echter voel ik mij door uwe edele gezindheid daartoe dubbel verplicht, daar gij zelfs in den rampspoed het gevoel van vrouwelijke waardigheid niet verloren hebt". Hij stelde de vrouwen onder bet toezicht van een man van beproefde rechtschapenheid met het bevel om haar met zooveel eerbied en achting Ie behandelen, alsof zij de moeders en vrouwen van gastvrienden waren.
Zijne zelfbeheersching zou weinige oogenblikken later op eene zware proef worden gesteld. De soldaten voerden eene beeldschoone jonkvrouw als gevangene voor hem. Toen Scipio haar omtrent hare ouders en haar vaderland ondervroeg, vernam hij, dat zij verloofd was met een jongen Keltiberiër, Allucius genaamd. Terstond gebood de veldheer, dat de ouders en de verloofde van het meisje uit hunne woonplaats ontboden zouden worden. Toen de bruidegom, die zijne verloofde hartstochtelijk liefhad, voor hem trad, zeide Scipio tot hem: »Ik, die zelf een jongeling ben, richt het woord tot u, o jongeling, opdat ons gesprek zonder de minste terughouding gevoerd worde. Toen uwe bruid door onze soldaten als gevangene voor mij gebracht werd, hoorde ik, dat zij aan uw hart dierbaar was; hare schoonheid deed mij dit



lichtelijk begrijpen; ik zelf zou, wanneer het mij vergund was de genietingen der jeugd te smaken, gaarne toegeven aan de hartstochtelijke liefde voor eene bruid; thans echter heeft de staat mijn geheele hart ingenomen, daarom begunstig ik die liefde, welke ik begunstigen kan, namelijk de uwe. Uwe bruid werd bij mij met evenveel hoogachting en teederheid behandeld als bij hare ouders. Voor u werd zij bewaard, opdat zij als een ongerept, u zoowel als mij waardig geschenk in uwe handen gesteld zou kunnen worden. Slechts ééne belooning verlang ik voor deze gave: wees een vriend van hel Romeinsche volk, en indien gij mij voor een rechtschapen man houdt, weet dat er onder ons velen mijns gelijken zijn en dat geen volk op aarde genoemd mag worden, hetwelk gij u en de uwen minder tot vijand en meer tot vriend wenschen moogt .
Verrukt riep Allucius alle goden aan, opdat zij in zijne plaats Scipio voor die edelmoedige daad beloonen zouden. Toen de ouders en bloedverwanten der jonkvrouw geroepen werden, wilden dezen het losgeld, dat zij medegebracht hadden om liet meisje vrij te koopen, aan Scipio als een geschenk aanbieden. Hij nam liet aan, dewijl zij hem zoo dringend er om smeekten doch legde het daarop weer voor de bruid neder, met de woorden: »Ik geef u dit als mijn bruidsgeschenk tot uw uitzet".
Allucius keerde met do grootste blijdschap naar zijne vaderstad terug; hier maakte hij alom bekend, dat een goddelijk jongeling naar Spanje gekomen was, een jongeling, die alles voor zich zwichten deed, zoowel door wapengeweld, als door goedheid en weldaden. Hij bracht terstond eene bende van 1400 uitgelezen ruiters bijeen en sloot zich hiermede als bondgenoot der Romeinen bij Scipio's krijgsmacht aan.
Door zulke middelen wist Scipio zich binnen ongeloofelijk korten tijd een machtigen invloed op de bevolking van Spanje te verwerven. De Romeinsche senaat schonk hem een bewijs van zijne dankbaarheid, door hem voor onbepaalden tijd het opperbevelhebberschap op te dragen. Den winter van 209 op 208 gebruikte Scipio om zijne vloot te ontbinden en zijn leger met de matrozen te versterken; vervolgens marcheerde hij in het jaar 208 naar Andalusië. Hier trof hij het leger van Hasdrubal Barcas aan, die noordwaarts getrokken was, om zijn reeds lang gekoesterd plan uit te voeren en met zijn leger naar Italië op te rukken, ten einde zijne krijgsmacht daar met die van Hannibal te vereenigen.
Bij Baecula kwam het tot een treffen. Volgens het verhaal der Romeinsche geschiedschrijvers, heeft Scipio de overwinning behaald en zelfs 10,000 gevangenen gemaakt. . ..
We hebben echter het recht om de waarheid van dit bericht te betwijfelen, daar Scipio niet in staat was Hasdrubal van de uitvoering \an zijn plan terug te houden. Heeft de laatste werkelijk eene nederlaag geleden dan is hij de gevolgen daarvan binnen korten tijd te boven gekomen; hij bereikte zijn doel, zonder dat Scipio dit verhinderen kon. Met zijn leger, zijne olifanten en zijne krijgskas baande hij zich een weg naar de noordkust van Spanje, deze trok hij langs en zoo kwam hij door de westelijke passen der Pyreneën in Gallië, waar hij de winterkwartieren betrok.
In het volgend voorjaar zette hij zijn tocht voort langs denzelfden weg. dien Hannibal genomen had, en rukte hij over de Alpen naar Boven-Italie. Hier kwam hij in het jaar 207 gelukkig aan, nadat hij zijn leger door onafgebroken wervingen zoowel in Spanje als in Gallië op eene sterkte van 60,000 man gebracht had.



VIER EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
De oorlog in de jaren 214—212. Afval der Tarentijnen van Rome. Dood van Tiberius Gracchus. Belegering van Capua Hannibal voor de poorten van Rome. Val van Capua. Wraak van Quintus Fiilvius Flacons. De oorlog in de jaren 210—207. Val van Tarente. Dood van Marcus Marcellus. Schaarschte van geld en van koren in Italië. Hasdrubal in Italië Hannibal en Nero. Nederlaag en dood van Hasdrubal. Slago's tocht naar Itajië. Terugkeer van Publius Cornelius Scipio naar Rome Scipio in Afrika. Onderhandelingen over den vrede. Hannibal keert naar Carthago terug. IJe slag bij Zama De vrede.
Reeds vier jaren achtereen had de oorlog in Italië gewoed en nog was niets beslist. Toen het jaar 214 begon hadden noch de Romeinen, noch de Carlhagers op dit oorlogstooneel voordeden van eenig belang behaald. In Noord-Italië stonden drie Romeinsche legioenen, waarvan twee in het land der Kelten waren gelegerd, om daar de rust te bewaren; geheel Beneden-Italië daarentegen, met uitzondering der vestingen en der meeste havens, bevond zich in de macht van Hannibal. De Carthaagsche veldheer zelf stond met zijne hoofdmacht bij Ai pi; Tiberius Gracchus voerde tegenover hem vier legioenen aan, terwijl een tweede Carthaagsch leger onder Ilanno in Bruttië stond.
Het hoofdleger der Romeinen, vier legioenen sterk, werd door de beide consuls Quintus Fabius en Marcus Marcellus tegen Capua aangevoerd; de Romeinen wilden vóór alles deze machtige stad heroveren. Allen, die maar eenigszins in staat waren de wapenen te dragen, hadden zij tot den krijgsdienst opgeroepen, zoodat bij den aanvang van het jaar 214 hun gezamenlijke krijgsmacht, die voor de helft uit Romeinsche burgers bestond, zeker 200,000 man moet bedragen hebben.
Het was voor Rome en zijne bondgcuooten een drukkende last, zulk een leger te onderhouden, terwijl de velden grootendeels braak lagen, of althans door slaven, vrouwen en kinderen slechts gebrekkig bearbeid konden worden. Doch nog zwaarder was de taak, die op Hannibals schouders rustte. De Romeinen waren bij machte om de verliezen in den strijd geleden langzamerhand te herstellen, al kostte dit ook tijd en inspanning van al hunne kracht. Hannibal daarentegen kon op geene vergoeding van de geleden verliezen hopen, wanneer niet Philippus van Macedonië of zijne broeders in Spanje hem hulptroepen zonden. Hierop alleen wachtte hij, hierop bouwde hij zijne plannen voor de toekomst. Hij had besloten, niet langer aanvallenderwijs te werk te gaan en alleen in een hardnekkigen verdedigingskrijg Rome te verzwakken. Wat hij in dit opzicht verrichtte is zoo bewonderenswaardig, dat zelfs de schitterende zegepralen, bij zijn eerste binnendringen in Italië door hem behaald, verre overtroffen worden door het onvergelijkelijk veldheerstalent, waarmede hij vele jaren onder de ongunstigste omstandigheden den oorlog in BenedenItalië voerde. Zoowel de operatiën der Romeinen als die van Hannibal hadden eeniglijk het bezit van Capua ten doel. De laatste voerde zijn leger van Arpi naar Campanië; hij kwam te rechter tijd om de insluiting van Capua te beletten. Daarentegen werden andere Campanische steden door de Romeinen



veroverd, terwijl het Hannibal ook niet gelakte, gelijk hij gehoopt had, Tarente door een snellen marscli te overrompelen. Dit alleen had hij bewerkt, dat Capua zich staande hield. Het tweede Carthaagsche leger onder Hanno was minder gelukkig. Het leed een gevoelig verlies in een treffen bij Beneventum. waarbij Tiberius Gracchus overwinnaar bleef. In dezen strijd onderscheidden de Romeinsche slaven, die onder de krijgslieden opgenomen waren, zich in zulk eene mate, dat Gracchus hun in naam des volks de vrijheid en hel burgerrecht schonk.
Ook in bet volgende jaar 213 was het krijgsgeluk Hannibal niet gunstig. De" Romeinen veroverden Arpi; ook andere steden van Zuid-Italië gingen tol Rome over, zelfs eene Spaansche afdeeling van Hannibals leger verliet hare vanen en trad in Romeinschen dienst.
Beter ging bet den Carthagers in het jaar 212. Hannibal had reeds gehoopt, dat Tarente eindelijk zijne zijde kiezen zou, want de burgers waren het verbond met Rome sedert lang moede. Zelfs de Romeinen waren bevreesd voor liet verlies dezer belangrijke stad, die eindelijk door eene toevallige omstandigheid in handen der Carthagers viel.
Te Rome bevonden zich eenige jonge mannen, uit de aanzienlijkste geslachten, als gijzelaars voor de trouw der Tarentijnen. Een gezant van Hannibal wist hen te bewegen om des nachts uit luinne gijzeling te ontsnappen en naar hunne vaderstad terug te keeren. Hunne vlucht werd tijdig ontdekt, de vervolgers achterhaalden de vluchtelingen en voerden hen naar Rome terug. In plaats van genade te bewijzen en de Tarentijnen daardoor voor zich te winnen, waren de Romeinen dwaas genoeg om aan eene lage wraakzucht bot te vieren. Met toestemming des volks werden de Tarentijnsche gijzelaars geworgd en daarna van de Tarpejische rots gestort.
Rome had zich zelf van den besten waarborg voor de trouw van Tarente beroofd. Thans viel het Hannibal licht, onder de burgers dier stad bondgenooten te vinden, door wie voor hem de poorten geopend werden. Hij trok Tarente binnen en slechts met moeite gelukte het den Romeinschen bevelhebber zich in den burg der stad staande te houden. Het voorbeeld van Tarente werd ook door andere Grieksche steden gevolgd, die over den moord, op de Tarentijnsche gijzelaars gepleegd, even diep verontwaardigd waren.
In Campanië, het voornaamste tooneel des oorlogs, streden Romeinen en Carthagers met afwisselend geluk. Het was een zware slag voor Rome, dat Tiberius Gracchus, de bekwame veldheer, door de list van een trouwloozen Lucaniër in eene hinderlaag viel en daarbij bet leven verloor. Hannibal vereerde de nagedachtenis van zijn dapperen vijand, door hem eene plechtige uitvaart te verschaffen. Op het voorplein van de Punische legerplaats liet hij een brandstapel oprichten; het geheele Carthaagsche leger trad in volle wapenrusting in het gelid, de veldheer zelf sprak met grooten lof van de eervolle krijgsmansloopbaan des gesneuvelden.
De dood van Tiberius Gracchus stond voor Rome met een verloren slag gelijk; want hel leger des veldheers, dat grootendeels uit vrijgelaten slaven bestond, verliep geheel na den dood van zijn aanvoerder.
Capua was intusschen door de beide Romeinsche consuls opnieuw ingeslolen. Wel slaagde Hannibal er in, het beleg te doen opbreken, wel werd meer dan eene Romeinsche legerafdeeling door hem overwonnen en bijna geheel vernietigd, doch nauwelijks had hij zich weer van Capua teruggetrokken en naar Apulië begeven, of de Romeinsche legers sloten opnieuw de hoofdstad van Campanië in. Onder hunne voortreffelijke aanvoerders Appius Claudius Pulcher, Quintus Fulvius Flaccus en Gajus Claudius Nero richtten zij drie verschanste, met elkaar verbonden legerplaatsen op. Zij hielden Capua zóó eng ingesloten, dat geen voorraad, van welken aard. ook, in de stad ingevoerd kon worden.
In de lente van 211 begonnen de levensmiddelen binnen Capua schaarsch



te worden; de inwoners der belegerde stad zonden boden, wien het gelukte door de Romeinsche legerplaats been te sluipen, naar Hannibal af. die bij Tarente stond, en drongen bij hem op spoedige hulp aan. Met versnelde marsdiep trok bij naar Campanië, doch ditmaal weken de Romeinen voor hem niet. In hunne duchtig versterkte legerplaatsen hielden zij stand en Hannibals krijgsmacht was le zwak om een storm te kunnen ondernemen. Slechts ééne hoop koesterde hij nog. Wanneer hij zijn leger naar Home voerde, dan zouden de Romeinsche veldheeren, naar zijne meening, de belegering van Capua opgeven, om de hoofdstad te redden. Derhalve rukte hij eerst door Samnium noordwaarts en vervolgens naar het zuiden en weldra stond hij op eene mijl afstand van Rome.
«Hannibal ante portas!" (Hannibal staat voor de poorten) die angstkreet weergalmde door de straten van Rome en bleef eene reeks van jaren nog als een spreekwoordelijk gezegde in den mond van het nageslacht voortleven. Doch hoe groot de schrik ook was, die in de hoofdstad heerschte, slechts eene kleine troepenafdeeling werd uit het leger van Capua naar Rome afgezonden. De Campanische hoofdstad bleef even nauw ingesloten als vroeger en Hannibal kon bij de geringe macht, waarover hij te beschikken had, niet ernstig aan eene belegering van Rome denken, welke buitendien ook niet in zijn plan lag. Hij moest terugkeeren en hoewel het hem gelukte, een Roineinscb leger onder den consul Publius Sulpicius Galba, dat hem op de hielen zat, te verslaan, was hij toch niet in slaat Capua te ontzetten. De ongelukkige stad was aan zulk een gebrek ter prooi, dat zij zich niet langer verdedigen kon. De Capuanen wisten wel, dat hun ingeval van overgave een vreeselijk lot boven het hoofd hing; hierom beroofden 28 der aanzienlijkste senatoren zich dan ook vrijwillig van het leven door zich aan een laatsten maaltijd te vereenigen, waarbij de spijzen met vergif vermengd waren. Den volgenden dag werden de poorten voor de Romeinen geopend. De Romeinsche soldaten trokken de stad binnen, ontwapenden de burgerij en deelden den aanzienlijksten mannen der stad hel bevel mede om in de legerplaats voor de Romeinsche veldheeren te verschijnen. Hier werden deze ongelukkigen in boeien geslagen en deels naar Cales, deels naar Teanum in verzekerde bewaring gebracht.
De twee Romeinsche legerhoofden Quintus Fulvius Flaccus en Appius Claudius waren het over de behandeling van de gevangenen niet eens. Claudius was geneigd om vergiffenis te schenken, Fulvius daarentegen tot strenge maatregelen gezind. Hierom drong Appius Claudius er op aan, dal de Romeinsche senaat zelf het lot der gevangenen beslissen zou. "Ü schreef dan ook op staanden voet aan den senaat. Toch wist Fulvius dat plan te verijdelen. Aan het hoofd eener ruiterbende spoedde bij zich naar Teanum; hier liet hij de Capuanen voor zich brengen, worgen en onthoofden en snelde vervolgens naar Cales. Toen bij ook hier op den rechterstoel zat, om hetzelfde vonnis over de Capuaansche senaloren uit te spreken, kwam een renbode uil Rome aan, die hem een schrijven van den praetor met een senaatsbesluit overhandigde. Een gefluister doorliep de rijen der samengestroomde volksmenigte, de een gaf den ander te kennen, dat dit schrijven zeker de vrijspraak der senatoren inhield, ook Fulvius vermoedde dil. Hij nam daarom den brief wel aan, doch legde dien in zijn schoot, zonder het zegel te verbreken. Nu gaf bij bevel, dat de lictor zijn plicht zou doen: de senatoren werden Ier dood gebracht.
Eerst nadat hel bloedbevel ten uitvoer gelegd was, las Fulvius den brief en het senaatsbesluit, met opzet deed bij dit le laat om de terechtstelling te laten doorgaan. Hij slond van zijn zetel op. Nu trad, volgens het verhaal van Livius, eensklaps een Campaniër, Jubellus Taurea, voor hem. «Geef bevel om ook mij te dooden," riep hij buiten zich zelf van woede, »dan kunt gij u beroemen, dat gij een man gedood hebt, die veel dapperder is



dan gij zelf zijl." Fulvius Flaccus anwoordde hem: »Gij zijl niet wel bij uwe zinnen; ook al wilde ik u dooden, dan nog zou het senaatsbesluit mij dit verbieden." In vertwijfeling riep Jubellus: «Dewijl gij dan na de verovering van mijne vaderstad, nadat ik vrouw en kinderen met eigen hand gedood heb, opdat geen smaad hun zou wedervaren, mij niet eens denzelfden dood als mijne medeburgers wilt doen sterven, zoo verlosse mijn mannenarm mij uit dit leven, dat ik haat." Hierop stiet hij het zwaard, dat hij onder zijn gewaad verborgen hield, zich in de borst en viel stervend aan de voeten des veldheers neder.
Niet alleen de senatoren, ook de overige inwoners werden vreeselijk gestraft. Het vermogen der rijken werd verbeurd verklaard, het grootste deel der burgers als slaven verkocht. Capua verloor van nu af geheel en al zijne onafhankelijkheid, het werd tot den rang van een open vlek vernederd.
Onbeschrijfelijk diep was de indruk, zoowel door den val der vroeger zoo rijke en machtige stad als door de vreeselijke wraakoefening der Romeinen in geheel Zuid-Italië teweeggebracht. Hannibal had Capua niet kunnen beschermen. zijn aanzien bij zijne Zuid-Italiaansche bondgenooten daalde dus in dezelfde mate, waarin de vrees voor de Romeinen opnieuw toenam.
Thans zag hét Romeinsche volk met hoopvol vertrouwen de uitkomst van den oorlog te gemoet. Het waande zich zoo zeker van de overwinning, dat het vrij aanzienlijke troepenmassa's naar Spanje zond en zelfs het Italiaansche leger verminderde. In het daarop volgende jaar, 210 v. Chr., werd de oorlog dan ook met minder veerkracht voortgezet, ofschoon Marcus Marcellus, nadat hij op Sicilië had gezegepraald, het opperbevel op zich nam. Er werden slechts weinig beteekenende gevechten geleverd. In het jaar 209 was de strijd van meer belang. Marcellus behaalde eene belangrijke overwinning op Hannibal en de oude Quintus Fabius, die voor de vijfde maal consul was, maakte zich gereed om Tarente weer aan de Carthagers te ontrukken. Het gelukte hem, door verraad de stad binnen te dringen.
Ook hier hielden de Romeinen met afschuwelijke wreedheid huis. Nauwelijks waren zij binnen de stad, of zij sloegen aan het moorden en plunderen. Toen aan allen strijd een eind was gekomen, werden 30,000 Tarentijnen als slaven verkocht: meer dan 3000 talenten (bijna /' 9,000,000) zijn, naar men zegt, uit den behaalden buit in de Romeinsche schatkist gevloeid. Ook een groot aantal kunstgewrochten, schilderijen en godenbeelden werd te Tarente gevonden. De laatste liet de oude draler in de stad, terwijl hij spottend zeide: »We willen den Tarentijnen hunne vertoornde goden maar laten".
Te laat vernam Hannibal het treurig lot der stad. Toen hij zich tot ontzet derwaarts spoedde, was Tarente reeds in de macht der Romeinen. Hij moest naar Metapontum terugtrekken met de weinig verkwikkende gedachte, dat hij zijne belangrijkste veroveringen in Italië weer verloren had; thans zag hij zich bijna alleen tot het bezit van de zuid-westelijke punt van het schiereiland, van de Bnuttische landschappen beperkt.
De stoutmoedige en doortastende Marcus Marcellus, die voor het jaar 208 v. C. lot consul verkozen was, meende met één beslissenden slag een einde aan den oorlog te kunnen maken. In vereeniging met zijn ambtgenoot trok hij tegen Hannibal op, doch hij zou zijn droom niet verwezenlijkt zien. Rij eene verkenning van den vijand, dien hij met den anderen consul ondernam, overviel eene afdeeling Afrikaansche ruiterij de kleine troepen-afdeeling. die door de beide consuls werd aangevoerd. Het kwam tot een hevig gevecht, waarin Marcellus sneuvelde. Wel gelukte het den tweeden consul, zich door de vlucht te redden, maar hij was zwaar gewond en stierf korten tijd daarna.
De dood van Marcus Marcellus, den voortrefïelijken veldheer, was een zware slag voor Rome, en des te zwaarder, dewijl juist toen de staatkundige gezichteinder eensklaps weer met onheilspellende wolken bedekt werd.
De langdurige oorlog had der stad onnoemelijke offers zoowel aan geld



als aan manschappen gekost. Ofschoon de senaat reeds hij hel uitbarsten van den krijg de toevlucht genomen liad tot eene verzwakking van de munt, — de koperen, zilveren en gouden muntstukken bezaten op verre na niet de waarde daaraan toegekend — toch woog het hierdoor behaalde voordeel zelfs in de verte niel tegen de verliezen op, welke Rome's schatkist jaarlijks leed. Tevergeefs brachten de burgers met eene bewonderenswaardige vaderlandsliefde het ééne otfer na het andere. De rijken stortten gewillig veel meer in de schatkist dan zij verplicht waren te betalen; zij deden afstand van de soldij, die bun voor bun krijgsdienst toekwam, en voerden als vrijwilligers de wapenen tot verdediging van den slaat. De eigenaars der na den slag bij Beneven! um vrijgelaten slaven weigerden de geringste vergoeding van staatswege aan te nemen; door de meest vermogende burgers werd andermaal eene vloot uitgerust en bemand; de beheerders der goederen van onmondigen droegen de beschikking over de hun toevertrouwde gelden aan den staal op, dewijl zij door dezen zeker het best bewaard en besleed konden worden. In weerwil echter van al deze blijken van vaderlandsliefde, door de burgerij gegeven, was de stad Rome toch niet in staat zich van de op haar rustende geldelijke verplichtingen te kwijten, zelfs de soldij der arme krijgslieden kon zij niet uitbetalen.
Met elk jaar klom de financieele nood, waarin de staat verkeerde, doordien de inkomsten verminderden, terwijl de uitgaven stegen. De rijke burgers zagen hun vermogen met elk jaar inkrimpen, want overal in Middel- en ZuidDalië lagen de akkers braak, zij konden bij gebrek aan handen niel bebouwd worden. De prijs van liet graan steeg tol eene ongekende hoogte; de Medimnus (eene maal ongeveer overeenkomende mei een schepel) werd met I.) denariën (bijna f G van onze munl) betaald. Indien er geen toevoer uit Egypte gekomen was, zou Italië onvermijdelijk aan hongersnood ter prooi zijn geweest.
Nog dieper dan de Romeinen gingen hunne bondgenooten onder de lasten des oorlogs gebukt, en zij. die zich lot dusver trouw als goud betoond hadden, begonnen thans, in dezen hoogslen nood, in hunne trouw te wankelen. Indien zij al niet gezind waren om zich aan trouwbreuk schuldig te maken en een verbond met Hannibal aan te gaan, toch verklaarde in het jaar 209 meer dan ééne stad van Latium den senaat, dat het haar onmogelijk was, langer hulptroepen Ie leveren en gelden op te brengen, dat de Romeinen dus den oorlog, dien zij in hun eigen belang voerden, ook zelf maar moesten ten einde brengen.
Tegenover deze weerspannigheid slond de senaat als met gebonden handen. Het was onmogelijk de bondgenooten met geweld van wapenen tot hun plicht te brengen, want het stond te vreezen, dat zij dan, in plaats van onzijdig te blijven, lot de zijde van den vijand zouden overgaan.
Van de meer verwijderde bondgenooten had men nog erger dingen te duchten; in Etrurië werd de kiem eener samenzwering ontdekt, die wel onderdrukt werd, doch tevens aan het licht bracht hoe dreigend de toestand was. En juist omstreeks dien tijd vernam men, dat Hasdrubal in den herfst van het jaar 208 uit Spanje over de Pyreneën getrokken was en dat men vreezen moesl hem in het volgende jaar in Italië te zien verschijnen.
Nog waren de Galliërs slechts ten halve onderworpen. Gelukte het Hasdrubal, eene overwinning op de Romeinen te behalen, dan zou het vuur des oproers in Boven-Italië zeker weer in lichter laaie uilbarsten, dan zouden de slechts met weerzin gehoorzamende Galliërs zich ongetwijfeld met de Carthagers vereenigen. Reeds vernam men, dat 8000 Liguriërs gereed stonden om zich bij Hasdrubal aan te sluiten, zoodia deze de Alpen overgetrokken was.
Thans kwam het er op aan. alle krachten in te spannen! Weder rustte Rome in de lente van 207 zich met eene onvergelijkelijke geestkracht ten strijde toe. Drie en twintig legioenen werden onder de wapenen gebracht, vrijwilligers werden ten strijde geroepen; ook zij, die anders van den krijgsdienst vrijgesteld waren, moesten thans hunne plaats in de gelederen innemen. Doch hoe ijverig de senaat ook alle mogelijke toerustingen maakte, toch kon hij het leger
Strecki'Uss. II. 20



niet lijdig genoeg onder de wapenen brengen. Vroeger dan men gedacht had rukte Hasdrubal, Hannibals broeder, over de Alpen naar Boven-Italië op. Reeds stond hij aan den Po, toen de Romeinen hem nog in Gallië waanden.
De tijding kwam, dat ook de Galliërs weer in opstand waren gekomen, en dat aan het Carthaagsche leger van alle zijden bondgenooten toestroomden. De grootst mogelijke spoed moest in acht worden genomen, indien men van den gevaarlijken man ontslagen wilde worden, want elke dag bracht hem door de vereeniging met de oproerige Galliërs nieuwe, strijdkrachten aan,
De consul Marcus Livius Salinator begaf zich ijlings naar het noorderleger; de tweede consul. Gajus Claudius Nero, trok met een leger van 40,000 man Hannibal te gemoet, om dezen te beletten, naar het noorden op marsch te gaan. Want dat Hannibal geen ander plan had, dan zich met zijn broeder te vereenigen en gemeenschappelijk met hem te werk te gaan, dat was in hel oog der Romeinsche veldheeren boven allen twijfel verheven.
Hannibal had al zijne strijdkrachten in Bruttië samengetrokken en was van hier ook inderdaad naar het noorden opgerukt. Rij Grumentum stiet hij op liet leger van Claudius Nero. Het kwam tot een gevecht. De Romeinen kenden zich zelf de overwinning toe; het is echter waarschijnlijk, dat de uitslag van den strijd twijfelachtig was, want Nero was niet in staat den vijand, dien hij beweerde geslagen te hebben, te beletten, zijn marsch naar het noorden te vervolgen, Apulië te bereiken en bij Cannsium eene legerplaats op te slaan.
De consul was het Carthaagsche leger op den voet gevolgd; hij had zoovele troepen bijeengetrokken als hem maar mogelijk was en op die wijze zijn leger sterker gemaakt dan dat van Hannibal. Thans echter had er geen treilen plaats. Hannibal had geen lust zich aan een gevecht te wagen; hij wachtte op berichten van zijn broeder, die hem op de hoogte zou stellen van de voordeelen door de Carthagers behaald. De plaats, waar de beide legers zich met elkander zouden vereenigen, was nog niet bepaald; Hasdrubal moest die nog aanwijzen.
De lang verwachte bode kwam maar niet en wel om eene goede reden. Het geluk was den Romeinen gunstig geweest; zij hadden den bode bij hunne voorposten opgevangen en van zijn brieven beroofd. Nero had hieruit gezien, dat Hasdrubal van plan was 0111 langs de Flaminische heirbaan voorwaarts te trekken, dat hij daarna over de Apennijnen op Narnia aanrukken wilde en hoopte, hier Hannibal te zullen aantreffen, dien hij in dezen brief aanspoorde om ook naar Narnia te marcheeren. In de tweede plaats vernam Nero uit deze brieven, dat Hannibal met brandend verlangen op tijding van zijn broeder wachtte, daar hij met Hasdrubals plannen geheel onbekend was. De Romein trok hieruit te recht het besluit, dat de Carthaagsche veldheer rustig in Apulië blijven zou, totdat hij bepaalde berichten van Hasdrubal ontvangen bad.
Claudius Nero vormde zonder dralen een stoutmoedig plan. Aan hel hoofd eener kleine bende van 7000 man snelde hij met geforceerde marschen naar het noorden, terwijl hij zijne hoofdmacht in de legerplaats tegenover Hannibal achterliet. Hij had zijne maatregelen zoo goed genomen en zóó stipt verborgen gehouden, dat de Carthagers niet het allergeringste van zijne plannen vermoedden. Hannibal verkeerde in den waan, dat de consul nog al lijd tegenover hem stond, toen deze reeds mijlen ver van hem verwijderd was.
Marcus Livius wachtte bij Sena Gallica den. vijand af, met hem vereenigde zich Gajus Nero; beide consuls voerden gezamenlijk het leger tegen Hasdrubal aan, dien zij ontmoetten, toen hij juist op het punt stond om den Metaurus over te trekken. Zij dwongen hem tot een slag. Na een heiligen, bloedigen strijd werden de Puniërs geheel verslagen, Hasdrubal zelf sneuvelde, zijn leger was genoegzaam vernietigd.
Den volgenden dag ging Nero met denzelfden spoed weer naar het zuiden op marsch, nadat hij nauwelijks veertien dagen afwezig was geweest, stond hij opnieuw tegenover Hannibal. Voor dezen was de tocht van den consul



nog altijd een geheim gebleven; nog altijd wachtte hij met brandend ongeduld op berichten van zijn broeder; hij zou die op eene vreeselijke wijze ontvangen.
Nero had den gesneuvelden Hasdrubal het hoofd doen afhouwen. Dit bloedig hoofd werd den vijandelijken voorposten toegeworpen en zoo tot den Carthaagschen veldheer gebracht. Toen deze het hoofd van zijn geliefden broeder aanschouwde, ontzonk de moed hem bijna geheel. «Thans, riep hij uit. «weet ik, welk lot Carthago beschoren is."
Nadat het Punische leger in het noorden geslagen en verstrooid was. kon de veldheer op geene hulp meer rekenen. Hij was niet in staat den oorlog met de geringste hoop op goeden uitslag in Middel-Italië voort te zetten. gaf daarom Apulië en Lucanië geheel prijs en bepaalde zich van nu af tot het bezetten van de Bruttische gewesten. Wel is het een welsprekend getuigenis voor het schitterend veldheerstalent van den grooten man, dat hij zich nog vier jaren lang tegen de Romeinen kon staande houden, ofschoon de meesten zijner vroegere bondgenooten zijne zijde hadden verlaten. In weerwil hunner geduchte overmacht waren de Romeinen niet in staat den stoutmoedigen CarIhager uit Italië te verdrijven; bij verliet het land, dat het tooneel zijner overwinningen geweest was, eerst toen hij naar zijn vaderland teruggeroepen werd.
De Carthaagsche senaat zag nu, maar te laat, in, welke onvergeeflijke misslagen bij begaan had. In de jaren 20fi en 20o poogde hij door het zenden van hulptroepen naar Italië en Spanje den oorlog nieuwe kracht bij te zetten, doch dit was thans onmogelijk. Ook naar Macedonië zond de senaat een gezant af, om koning Pliilippus tot een vernieuwd bondgenootschap en tot eene landing op de oostelijke kust van Italië aan te sporen, maar ook hier kwamen zij te laat. Pliilippus had met Rome reeds vrede gesloten.
Mago, de jongste zoon van Hamilcar, waagde nog ééne poging om bet oude plan van Hasdrubal te verwezenlijken; uit Spanje voerde hij in het jaar 205 de overblijfselen van zijn leger naar Genua, hij riep de Galliërs en Liguriërs te wapen en poogde ook in Etrurië een opstand te verwekken. In weerwil van al deze krachtsinspanning was het hem echter niet mogelijk een leger op de been te brengen, sterk genoeg om daarmee een tocht door Italië heen, naar de zuidelijke spits van dit land, tot vereeniging met Hannibals troepen te wagen, terwijl deze thans buiten staat was om noordwaarts te trekken. Alles wat hij doen kon. was bet zuidwestelijk deel van het schiereiland bezet houden.
Met welk een gelukkigen uitslag de Romeinen in de laatste jaren ook gestreden hadden, toch waren zij niet in staat geweest, den oorlog ten einde te brengen, die nog altijd zware offers kostte. Meer en meer begon de bevolking van Rome tot de overtuiging te komen, dat de oorlog dan alleen een eind kon nemen, wanneer Carthago in Afrika aangetast werd. Zoolang dit niet geschiedde, bestond nog altijd de mogelijkheid, dat de rijke handelsstad al hare krachten zou inspannen om eene sterke vloot en een talrijk leger uit te rusten, dal Ilannibal door zulk een leger en zulk eene vloot ondersteund, andermaal in Italië nieuwe zegepralen vieren zou.
Een leger moest dus naar Afrika worden gezonden. Doch wie zou de veldheer zijn? De voortreffelijkste legerhoofden waren op het veld van eer gesneuveld, van de nog levenden waren Quintus Fabius Cunctator en Quintus Fulvius Flaccus te oud om bij zulk een gevaarlijken tocht het opperbevel te voeren. Marcus Livius en Gajus Nero, de overwinnaars van Hasdrubal, waren hooghartige aristocraten en daarom bij het volk gebaat, de burgers vreesden dat deze mannen de hun toevertrouwde macht in het belang van hun stand zouden misbruiken.
Juist in die dagen keerde Publius Cornelius Scipio uit Spanje terug. Hij had, nadat Hasdrubal Barcas dit land bad verlaten, daar schitterende zegepralen behaald, de Carthagers langzamerhand uit al hunne bezittingen verdreven en Spanje van een Carthaagsch tot een Romeinsch wingewest gemaakt. Thans kon
20*



hij als met roem gekroond overwinnaar het veroverde land verlaten, om te Rome zijn triumf te vieren.
Hij, de lieveling des volks, de veldheer van beproefde bekwaamheid, was juist de rechte man om aan het hoofd des legers geplaatst te worden en den rampzaligen oorlog tot een goed einde te brengen. Nauwelijks was hij Ie Rome aangekomen, of hij werd voor het volgende jaar tot consul verkozen en aanvaardde dat ambt in het jaar 20o. Reeds sinds lang had ook hij het plan gevormd om Carthago in Afrika te beoorloogen; bij maakte dus van de hem opgedragen macht gebruik om bij den Romeinschen senaat bet voorstel in te dienen, dal deze hem het opperbevel over een naar Afrika bestemd leger toevertrouwen zou. l)e senatoren echter waren niet zoo gunstig jegens den koenen jongen veldheer gestemd als het volk; Scipio was hun te geniaal, hij had de oude zeden en gewoonten der Romeinen laten varen, zijne geheeleleefwijze was op Grieksche leest geschoeid, met fierheid liet hij zijne Grieksche beschaving anderen in de oogen blinken, zonder terughouding gaf hij aan zijne verachting van ce boersche zeden der aanzienlijke Romeinen lucht. Vele senatoren vreesden daarbij zonder twijfel, dat de toen zoo bovenmate doorbel volk gehelde, ja aangebeden veldheer, wanneer hij ook in Afrika nieuwe overwinningen behaalde, hiervan partij zou trekken om zich op een standpunt te plaatsen, dat voor het bestaan van de republiek gevaarlijk was, ja dat bij zelfs de hand naar eene koningskroon uit zou strekken. De senaat aarzelde dus, de plannen van Scipio goed te keuren, en eerst toen deze op ondubbelzinnige wijze dreigde, dat hij zijne plannen hetzij met, hetzij zonder de toestemming van den senaat ten uitvoer brengen zou, door een beroep op het volk te doen, eerst toen bierdoor eene gevaarlijke botsing dreigde te zullen onlstaan, en nadat Scipio met eene wegslepende welsprekendheid de noodzakelijkheid om door een inval in Afrika een eind aan den oorlog te maken, den senatoren voor oogen gesteld had, eerst toen verleende de meerderheid der senatoren hare toestemming.
Scipio ontving den door hem gewenschten last; bij mocht naar Sicilië gaan, om daar den bouw van eene vloot en bet vormeis van een naar Afrika bestemd legercorps te besturen. Binnen 40 dagen lag de vloot zeilree, terwijl een welgeoefend leger was uitgerust. In de lente van 204 stak Scipio met 40 oorlogsschepen en 400 transportschepen, waarop zich een leger van 30,000 man bevond, naar Afrika over. Hij landde gelukkig in de nabijheid van Utica. De Carthagers hadden sinds lang verwacht, dat de Romeinen den oorlog naar Afrika zouden overbrengen. Met hunne gewone trouweloosheid hadden zij een nieuwen bondgenoot weten te winnen in koning Syphax, ofschoon zij daardoor aan den anderen kant een vroegereu bondgenoot, Massinissa, verloren hadden. De laatste werd van zijn grondgebied beroofd en Syphax beloofde uit dankbaarheid hiervoor, dat bij met al zijne strijdkrachten de Carthagers in den oorlog tegen Rome bij zou staan. Volgens de overlevering riep hij een leger van 50,000 man voetvolk en 10,000 ruiters onder de wapenen en vereenigde bij die met het Carthaagsche leger, dat uit 20,000 man voetvolk, 6000 ruiters en 140 olifanten bestond. Met zulk eene macht hoopten zij aan eiken aanval der Romeinen het hoofd te kunnen bieden. Hasdrubal, denzoon van Gisco, den veldheer, die in Spanje niet ongelukkig gestreden had, was het opperbevel toevertrouwd.
Ternauwernood had het gerucht van de landing der Romeinen zich in Afrika verspreid, of Massinissa snelde terstond aan het hoofd eener kleine, hem trouw gebleven krijgsbende naar het kamp van Scipio, om dezen als bondgenoot bij te staan. Hij bracht slechts een klein getal strijders, doch ter vergoeding voor de ontbrekende manschappen zijne persoonlijke bekwaamheid en den invloed aan, dien hij nog altijd in het hem ontroofde land bezat. Tusschen Utica en Carthago sloeg Scipio, na het leveren van enkele gevechten, gedurende den winter van 204 op 203 eene versterkte scheepslegerplaats op.



Zijn toestand was niet zonder gevaar, want tegenover hem hadden de Afrikanen zich gelegerd, Syphax met zijne aanzienlijke krijgsmacht, Hasdrubal met zijne Carlhaagsche troepen. Door list gelukte het Scipio, zich van zijne beide tegenstanders te ontslaan. Hij knoopte voor de leus vredesonderhandelingen aan; hierdoor wist hij de vijandelijke aanvoerders in slaap te wiegen, en °liet toen eensklaps op zekeren nacht het kamp der Numidiërs in brand steken. De rieten hutten stonden in een ommezien in lichte laaie. Tevergeefs poogden de verschrikte manschappen den brand te blusschen. Uit hel Cartiiaagsche kamp daagde hulp op. Nergens was een vijand te zien. De Carthagers en Numidiërs meenden dus, dat zij zich ongestoord met blusschen konden bezig houden. Doch ziet, eensklaps stijgen ook uit de Cartiiaagsche legerplaats de vlammen op, ook bier hadden de handlangers van Scipio hun last gelukkig volvoerd. Terwijl nog in de beide legerplaatsen de soldaten vruchteloos de°vlammen poogden te beteugelen, werden zij onverhoeds door de Romeinen overvallen. Yelen hunner werden zonder weerstand neergehouwen, anderen op de vlucht gejaagd.
Deze nachtelijke overval had eene krachtiger uitwerking dan een groote veldslag. Hasdrubal verzamelde met kloeke beradenheid de voortvluchtige krijgsbenden, herstelde binnen korten tijd de orde in hunne gelederen, en besloot in bet open veld de worsteling tegen de Romeinen te wagen. Dit was juist naar den zin van den dapperen Scipio. Vijf dagmarschen van Utica, op de zoogenaamde Groote Velden, kwam het tot een gevecht, waarin de Carthagers en Numidiërs geslagen werden en Syphax in de handen der Romeinen viel. ° Hoogst belangrijk waren de gevolgen van deze zegepraal; thans zag Massinissa zich in zijne vorige macht hersteld, hij werd nu een invloedrijk bondgenoot. In den Carthaagschen senaat bestond nog altijd de oude tweespalt fusscben de oorlogs- en de vredespartij. Gedurende langen tijd had de laatste telkens het onderspit gedolven, zoodra zij bet boold poogde op te steken, thans echter verkreeg zij ten gevolge van de nederlagen, door hel leger ondergaan, weer de overhand, zij wist door te drijven, dat de veldheer Hasdrubal, terwijl bij afwezig was, wegens het verlies van den slag ter dood werd veroordeeld. Hij was het hoofd der oorlogspartij, met zijne veroordeeling hoopten de bekrompen voorstanders van den vrede hunne tegenstanders vernietigd te hebben; zij drongen thans op het aanknoopen van onderhandelingen met Scipio aan en het gelukle hun in den senaat hun voorstel door te drijven.
Scipio toonde zich bereid om vrede te sluiten; wel stelde bij voorwaarden, die hard genoeg waren, doch in weerwil hiervan werden ze niet van de hand gewezen, daar de overwinnaar nog wel zwaarder ollers had kunnen eischen. Carthago moest van de Spaansche bezittingen en van de eilanden in de Middellandsche Zee afstand doen; het rijk van Syphax zou aan Massinissa ten deel vallen, terwijl Carlhago buitendien alle oorlogsschepen, op Iwintig na, uitleveren en eene oorlogsschatting van 4000 talenten betalen moest.
De Cartiiaagsche gevolmachtigden namen deze voorwaarden aan. een «ezantschap werd naar Rome gezonden om vrede te sluiten. Doch terwijl dit "■ezantschap onder weg was. begon in den boezem der Cartiiaagsche burgerij de oorlogspartij opnieuw bet hoofd op te steken; zij bewees bet volk. dat eigenlijk nog niets verloren was. Nog waren de schatten der Carthagers niet uitgeput, nog bezat de machtige stad de middelen 0111 nieuwe legers aan te werven en eene vloot tegen den vijand uit te rusten. Slechts een veldheer, die de legers zou aanvoeren, ontbrak hun, doch ook deze was volstrekt niet ver te zoeken. Hannibal moest terug worden geroepen; aan Mago, zijn dapperen broeder, werd insgelijks de last gezonden om met zijn leger uit RovenItalië naar Afrika terug te keeren.
Mago was gedurende de jaren 205—203 in Noord-ltalië rusteloos werkzaam geweest, ofschoon hij geene zegepralen had kunnen bevechten, dewijl daartoe de overmacht der Romeinen te groot was. Nog lfort geleden had hij



ecne nederlaag ondergaan en liet bevel om naar Afrika terug te keeren was hem derhalve niet onwelkom. Hoewel hij in den laatsten slag zwaar gewond was, scheepte hij zich toch met zijne troepen in, doch hij zag zijn vaderland niet weder, daar hij onder weg bezweek.
Hannibal stond te Croton, toen hij den last om naar Carthago terug te keeren ontving. Het kostte hem veel het land van zijn roem en zijne zegepralen, dat land zijner stoute verwachtingen te verlaten, zonder liet doel bereikt te hebben, dat hem eens derwaarts had gevoerd. Toch gehoorzaamde hij aan het ontvangen bevel, bij wist zich zelf te overwinnen. Hoe geducht de veldheer nog altijd in hel oog der Romeinen was, zelfs toeu hij in den uitersten hoek van Italië was teruggedrongen, bewijst de uitgelaten vreugde, welke het bericht van zijn vertrek bij Rome's burgerij verwekte. Ten teeken hiervan gaven zij hun ouden, bijna 'JOjarigen veldheer Quintus Fabius Cunctator eene graskrans ten geschenke, welke ouder gewoonte een gered leger aan zijn veldheer placht aan te bieden. Dat de senaat en de burgerij eenstemmig dit geschenk den ouden Fabius wijdden, was de hoogste eer, welke ooit een Romeinsch burger te beurt gevallen is. Het vervroolijkte de laatste levensdagen van den grijzen veldheer, die nog in hetzelfde jaar stierf.
Na eene zes en dertigjarige afwezigheid betrad Hannibal voor het eerst weer den vaderlandschen grond, dien bij als knaap verlaten had. Toen hij te Carthago aankwam, stak de oorlogspartij weder fier het hoofd op; thans had zij den veldheer gevonden, op wiens schitterende talenten zij haar vertrouwen kon vestigen, thans eischte zij met onstuimigen aandrang, dat de strijd tegen Rome hervat zou worden. Van vredesonderhandelingen mocht geene sprake meer zijn! Ofschoon de gezanten den vrede reeds gesloten hadden, weigerde de volksvergadering dat verdrag te bekrachtigen en om elke verdere onderhandeling onmogelijk te maken gingen de Carthagers tot de feitelijke voortzetting van den oorlog over. Eene vloot van Romeinsche transportschepen, die aan de Afrikaansche kust gestrand was, werd geplunderd en een Romeinsch oorlogsschip, dat gezanten aan boord had, overvallen.
Hiermede was de wapenstilstand verbroken, de oorlog opnieuw verklaard. Scipio, die bij Tunes een kamp betrokken had, brak, diep verontwaardigd over de Punische trouwloosheid, terstond uit zijne legerplaats op. Was hij tot dusver op verschoonende wijze te werk gegaan, thans plunderden en verwoestten zijne troepen het land. De bewoners der landstreken, waardoor hel leger trok, werden gevangen genomen en als slaven verkocht.
Hannibal had in aller ijl de Carlhaagsche troepen bijeengetrokken en rukte daarmede tegen Scipio op. Rij Zama ontmoetten de beide vijandelijke legers elkander. Hier stonden de twee grootste veldheeren van dien tijd tegenover elkaar, hier zou het gevecht geleverd worden, dat over het lot van Carthago beslissen moest. Reide veldheeren waren met achting voor elkanders talent vervuld, beiden aarzelden den beslissenden strijd te beginnen. Nog eens wilden zij beproeven of langs den weg van onderhandelingen ook een vredesverdrag lot stand gebracht kon worden; zij hadden hiertoe een mondeling onderhoud. Doch Scipio was niet tol toegevendheid te bewegen, de vredesvoorwaarden, welke hij thans stelde, waren nog harder dan die, welke hij vroeger den Carthagers toegestaan had: het zwaard moest dus beslissen.
De uitslag van het gevecht was voor het Punische leger hoogst noodlottig; hoezeer Hannibal zijne beste krachten inspande, hoe vastberaden, hoe dapper, hoe voorzichtig hij zich ook beloonde, hij werd geheel verslagen *).
*) Ten aanzien van den tijd en de plaats van het bekende gevecht bij Zama zijn ons geene bijzonderheden bekend. De ligging van Zama is evenmin als het tijdstip van den slag met juistheid aan te wijzen. Sommigen stellen dien op den J9 Oct. 202. Mommsen verzekert in zijne Romeinsche Geschiedenis, dat het gevecht in het vooijaar van 202 v. C geleverd is, en meent dat Kama uiet *?r van Sicta, thans Kaf bij Kas o Dschaber, gezocht moet worden.



Hel Carthaagsche leger was in den slag bij Zama geheel vernietigd. Slechts door eene handvol troepen vergezeld vluchtte Ilannibal naar Iladrumetum; aan het voortzetten van den oorlog kon thans niet meer worden gedacht.
De kracht der Carthagers was uitgeput; Hannibal zelf ried den vrede aan en Scipio betoonde zich niet ongezind om dien te sluiten, hoewel niet meer op de voorwaarden, welke hij vroeger toegestaan had. Thans eischte hij, dat de Carthagers gedurende eene reeks van vijftig jaren eene jaarlijksche schatting van 200 talenten zouden betalen; zij moesten zich verbinden om nooit meer Rome en zijne bondgenooten te bevechten, terwijl zij buiten Afrika volstrekt geen oorlog meer mochten voeren en in Afrika alleen dan, wanneei de Romeinen het goedvonden. Dat Carthago zoowel alle eilanden in de Middellandsche zee als zijne bezittingen in Spanje aan Rome en het grondgebied van Syphax aan Massinissa afstaan moest, sprak van zelf. Buitendien moesten zij met hunne oorlogsschepen de zeemacht der Romeinen versterken.
Nam Carthago deze vredesvoorwaarden aan dan was zijn staatkundige invloed voor altijd vernietigd, dan zou de vroeger zoo geduchte stad den Romeinen schatplichtig, ja geheel onderdanig worden. In weerwil hiervan lieten de Carthagers in het jaar 201, door den nood gedrongen, zich die voorwaarden welgevallen.
Aan den tweeden Punischen oorlog, welken de Romeinen ook wel den oorlog met Hannibal noemen, naar den man die daarvan de ziel geweest was, maakte deze vrede een einde. Voor het uitbreken van den krijg had Rome slechts naar de opperheerschappij over Italië gestreefd, door dezen vrede werd de macht der republiek over geheel het westelijk gebied der Middellandsche zee uitgebreid. Op de noordkust van Afrika was Carthago eene schatplichtige stad geworden, in Massinissa hadden de Romeinen een machtig bondgenoot gewonnen. Spanje was thans een Romeinsch wingewest, de eilanden der Middellandsche zee waren aan Rome onderworpen. Geheel Sicilië boog insgelijks voor hun gezag, want ook het vroeger onafhankelijke koninklijk Sjracuse was met de Romeinsche provincie Sicilië vereenigd. Rome s grondgebied had eene uitbreiding verkregen, waarvan voor het uitbreken van den tweeden Punischen oorlog geen Romein zich eene flauwe voorstelling gevormd had.
VIJF EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Zegetocht van Scipio. Toestand van Italië na den oorlog. !)e opstand in Gallia Cisalpina. Gevecht op Corsica en Sardinië. Carthago na den vrede. Hannibals pogingen ten nutte zijner stad. Zijne verbanning. Massinissa en zijne Nnmidiërs. De oorlog in Spanje. Philippus van Macedonië. Philopoemen. Nabis, tvran van Spnrta. Verbond tusschen Philippus en Antiochus III, den Grooten, tegen Egypte Verovering van Abydus.
De vrede was gesloten, Scipio keerde als overwinnaar naar zijn vaderland terug; overal werd hij op zijne reis naar Rome door het volk als de met roem gekroonde held begroet. Toen hij eindelijk door de versierde straten van Rome trok vierde hij een triomf, zoo luisterrijk als slechts zelden eemg veldheer vieren mocht. Scipio had zich dan ook jegens het vaderland zoo verdienstelijk gemaakt als schier niemand vóór of na hem. Door zijn toedoen waren in de ledige schatkist van Rome onnoemlijke sommen gevloeid; aan hem dankten de soldaten aanzienlijke geschenken in geld en eereleekenen uit



den vermeesterden buit, benevens liet bezit van een deel der veroverde landerijen. Het volk wist nauwelijks op welke wijze het den overwinnaar zijne dankbaarheid beloonen zou, liet schonk hem naar het tooneel zijner zegepralen den bijnaam Afrikanus. Op het Forum, op het Capitool en op andere plaatsen der stad werden voor hem gedenkleekenen opgericht; indien bij gewild had, zou het volk, in strijd met de wet, hem voor zijn geheele leven tot dictator verkozen hebben.
In de bedwelming zijner vreugde vergat het Romeinsche volk voor een oogenblik de dure otters, waarvoor het zijne overwinning gekocht bad. De Romeinsche bondgenoolen konden die echter niet vergeten, zij hadden door den oorlog vreeselijk geleden. Meer dan 400 bloeiende steden, vlekken en dorpen waren in Italië door den vernielenden krijg verwoest; overal lagen de akkers braak, men had gebrek aan handen om ze te bebouwen, aan geld om slaven tot den arbeid te huren. De bevolking van Zuid- en Middel-Italië, was, voor zoover zij in staat was de wapenen le dragen, tot den krijgsdienst opgeroepen. Door het langdurig verblijf in de legerplaats hadden de burgers alle lielde voor den akkerbouw of voor het uitoefenen van eenig handwerk verloren. Al waren zij er toe in staat, toch voelden zij geen lust meer het land te bebouwen; veel liever rollen zij te zamen om als rooverbenden liet land af te loopen, terwijl voortvluchtige slaven zich aan zulke benden aansloten. Alle pogingen der Romeinen om dat kwaad uit te roeien waren vruchteloos; hoe vreeselijk diep het was ingeworteld blijkt uit de omstandigheid, dat in een enkel jaar (185 v. C.), in Apulië alleen, 70Ü0 mensehen wegens roof veroordeeld werden.
Slechts eene lange zegenrijke vrede was in staat de wonden, door den tweeden Punischen oorlog geslagen, volkomen te heelen. Maar aan het bewaren van den vrede was voor de Romeinen niet meer te denken, nadat zij de eersle schrede op den weg naar de wereldheerschappij hadden uitgezet. Voortaan zou de oorlog het levenselement zijn voor de republiek, die onafgebroken krijg voeren moest, zoowel om nieuwe veroveringen te maken, als om de vroegere le bevestigen.
Was thans het Westen den Romeinen onderworpen, ook het Oosten moest in hetzelfde lot deelen. Zoo ver moesten zij het brengen, dat Pbilippus van Macedonië het in 't vervolg niet meer wagen zou, een verbond met Roine's vijanden te sluiten. Nieuwe zegepralen moeslen alzoo de Romeinsche macht in het oosten uilbreiden en haar in het noorden en westen tegen eiken aanval beveiligen.
De oorlog met Hannibal bad het aanleggen van volkplantingen in de Keltische gewesten verhinderd. In weerwil van den mei Cartbago gesloten vrede wilden de Kelten zich toch niet aan de Romeinsche heerschappij onderwerpen; zij zetten den strijd voort, ofschoon die thans met reent hopeloos lieeten mocht. Hamilcar, een veldheer van Mago, die bij het vertrek der Carthaagsche troepen in Italië achtergebleven was, plaalste zich aan het hoofd der Rojers en Insubriërs; ook de Liguriërs traden tot dit verbond toe en zelfs de Cenomanen, die tot dusver den Romeinen trouw waren gebleven, grepen op aansporing van hunne stamgenoolen naar de wapenen.
Deze opstand in Cisalpijnsch Gallië verkreeg weldra een dreigend aanzien.
Eene der Romeinsche vestingen, Placentia, werd door de Galliërs ingenomen, eene andere. Cremona, belegerd. De Romeinen moesten ernstige maatregelen lot onderdrukking van dezen opstand nemen. Een Romeinsch leger rukte tegen de Galliërs op, bij Cremona kwam hel tot een slag, waarin de Romeinen overwinnaars bleven; liet Gallische leger werd geheel verstrooid, de bekwame Carthaagsche veldheer Hamilcar bleef op het slagveld. In weerwil hiervan verloren de Keilen den moed niet; zij zetten den strijd voort, hoewel zij niet langer op eene zegepraal konden hopen, daar ook onder hen twist en Iweedracht waren uitgebroken. De Cenomanen kochten den vrede door schandelijk verraad: in het heetst van een gevecht liepen zij eensklaps tot de



Romeinen over en keerden zij hunne wapenen tegen hunne eigen bondgenooten. Ten gevolge van dil verraad waren de Insubriërs insgelijks genoodzaakt om vrede Ie sluiten; beide volken ontvingen vergunning 0111 in hunne oude woonplaatsen te blijven, ook werd hun geene schatting opgelegd. Alleen bepaalden de Romeinen, dat nooit iemand, die tot een dezer beide Keltische stammen behoorde, het Romeinsche burgerrecht verkrijgen kon.
Deze vredesvoorwaarden waren zacht genoeg; de Romeinen stelden zulke matige eischen, dewijl zij zich van deze. volken bedienen wilden om een bolwerk tegen het indringen van nieuwe Keltische stammen van de andere zijde der Alpen op te werpen. De Alpen zouden voortaan de grenzen van Italië zijn; met dit doel werd ook in den noord-oostelijken uithoek van Italië de sterke kolonie Aquileja aangelegd.
Waren alzoo de gewesten aan de overzijde van den Po nog geheel in het bezit der Kelten gelaten, de Romeinen spanden daarentegen met den meesten ijver hunne krachten in om de Keltische landen aan deze zijde van den Po geheel en al tot een Latijnsch gewest te maken. Na langdurige en bloedige gevechten met de Bojers werden dezen geheel overwonnen, de mannelijke bevolking werd uitgeroeid, daar zij deels vermoord, deels als slaven verkocht werd; alleen grijsaards en kinderen werden verschoond. De vestingen Placentia en Cremona werden opnieuw door kolonisten bezet, terwijl buitendien meer dan ééne versterkte kolonie verrees. Om het land elk oogenblik voor de Romeinsche legers meer toegankelijk te maken, breidden de Romeinen het net hunner heirbanen verder uit.
Op dezelfde wijze gingen zij ten aanzien der Liguriërs te werk. Alle stammen, die ten noorden van den Arno woonden, werden uitgeroeid, de Romeinen voerden alle mannen, die niet over de kling gejaagd waren, naar Beueden-Italië, waar zij zich in den omtrek van Beneventum moesten vestigen.
De westelijk wonende Ligurische stammen konden niet zoo gemakkelijk overwonnen worden; in de kloven der Apennijnen en Zee-Alpen vonden de dappere strijders veilige schuilhoeken, uit welke zij jaren achtereen de Romeinen beoorloogden.
Een dergelijke guerilla-oorlog hield de Romeinen ook jaren lang op de eilanden Corsica en Sardinië bezig. De bewoners van het binnenste gedeelte dier eilanden handhaafden zich in het bezit hunner vrijheid, in weerwil van de verdelgingstochten, door de Romeinen vaak met gruwelijke wreedheid tegen hen ondernomen. Toen Tiberius Gracchus in liet jaar 177 zulk een tocht op Sardinië ten einde gebracht had, kon hij zich beroemen, dat 80.000 Sardiniërs deels gedood, deels gevangen genomen waren. De Sardinische slaven werden in zoo groolen getale naar Rome gevoerd en ten verkoop aangeboden, dat van nu af een spreekwoord: »zoo goedkoop als een Sardiniër" in omloop kwam.
Had Rome tegen de Kelten en tegen de vrije inwoners van Sardinië en Corsica voortdurend oorlog te voeren, in Afrika werd hun de heerschappij minder sterk betwist. De Carthagers waagden het niet den vrede te verbreken, hoe zwaar de voorwaarden, hun opgelegd, hen ook drukten. Zij mochten de wapens niet opnemen om tegen een bondgenoot der Romeinen te strijden. Zelfs wanneer zij aangevallen werden, mochten zij zich ternauwernood verdedigen.
Deze bepalingen, door Scipio gemaakt om Carthago's macht voor altijd te vernietigen, stelden de Carthagers weerloos aan de aanvallen der Numidische volken onder Massinissa bloot. Bijna geheel het platte land, hetwelk vroeger tot het grondgebied der stad behoord had, werd haar ontrukt en tevergeefs zonden de Carthagers het ééne gezantschap na het andere naar Rome, tevergeefs eischten zij daar, dat hun recht geschieden zou. Op al hunne klachten ontvingen zij niets dan onbevredigende antwoorden.
De uit kooplui beslaanden adel, die de bovendrijvende vredespartij te Carthago vormde, had bij het sluiten van den vernederenden vrede met Rome



niet gejammerd, toen de prachtige vloot op bevel der Romeinen in de haven verbrand werd Doch thans, nu de druk der vredesvoorwaarden zich met eiken da" meer «evoelen deed, nu men de middelen opsporen moest om de schattingen aan R0me te voldoen, terwijl de inkomsten van den staat steeds minder werden, dewijl de Numidiërs liet land verwoestten, — nu jammerden
in ^ijabaf'spotte niet de onmanlijke lafheid des adels, en toen men hem hiervan een verwijt maakte, zeide hij schamper: »Toen ter tijd liadt gij moeten weenen toen men uwe schepen verbrandde en u het oorlogvoeren verbood, doch thans hebben uwe tranen geen oorzaak meer" Dit gedrag haalde hem den haat der vredespartij op den hals. die zeer goed gevoelde, dat hij gelijk had. maar juist dit hem niet vergeven kon. Zij schaamde zich niet den uitstekenden veldheer, den trouwsten vriend zijn vaderlands van eene halsmisdaad
aan te klagen. ... , , , „
Men verweet Hannibal, dat hij met opzet verzuimd had, Rome in te nemen en dat hij van den in Italië behaalden buit voorwerpen van waarde verduisterd had. Het volk van Carthago was nog niet diep genoeg gezonken om zijn trouwsten vriend te veroordeelen, het bewees hem integendeel het vertrouwen, waarop hij aanspraak had, door hem, trots allen tegenstand der adellijke partij, tot eersten suffeet te benoemen.
Thans za« Hannibal zich in de gelegenheid om door diep in het staatkunde leven ingrijpende hervormingen te toonen. dat hij een even groot staatsman als veldheer was. Hij voerde een democratischen regeeringsvorm te Cartha«o in en fnuikte de macht der heerschende oligarchie. De wet alleen, niet de° willekeur der bewindhebbers zou te Carthago over het lol der burgerij beslissen Ook als beheerder der geldmiddelen gaf Hannibal blijken van meer dan Gewone bekwaamheid. Door het invoeren van een scherp toezicht verhinderde hij het verduisteren van gelden van den staat, eene misdaad, waaraan de regeerende edelen zich vroeger zoo dikwijls schuldig gemaakt hadden.
De staatsuitgaven werden binnen vaste grenzen beperkt en hierdoor kwamen de "eldmiddelen van Carthago, bij de altijd nog mild vloeiende hulpbronnen der stad weldra in zulk een goeden staat, dat de schattingen aan Rome betaald konden worden, zonder dat den burgers eenige noemenswaardige
lasten werden opgelegd. .
Hannibals aanzien steeg met den dag; steeds duidelijker begon het volk in Ie zien dal de voortreffelijke veldheer, de scherpzinnige staatsman alleen bij machte was om de stad uit hare vernedering op te heffen Te Rome zag men niet bezorgdheid hoe de zwaar geteisterde stad langzamerhand weer tot bloei «eraakte °Dat Hannibal. hoewel hij zeifin het jaar 201 het sluiten van den vrede aangeraden had. niet van plan was om Carthago altijd in zulk een toestand van afhankelijkheid van Rome te laten blijven, begrepen de Romeinen zeer «oed en zii besloten derhalve, door eene daad van schandelijk geweld zich van hun no« atijd gevreesden vijand te ontdoen. Zonder Hannibal kon Carthago niet meer gevaarlijk worden. Een gezantschap, dat de uitlevering van Rome's vijand eischen moest, werd naar Carthago afgevaardigd; tevergeefs verzette Scipio Afrikanus zich tegen zulk een stap. dien hij beneden de waardigheid van het fiere Rome achtte. ... , •
Toen de «ezanten te Carthago aankwamen, spraken zij in den beginne het doel dat hen naar Afrika voerde, niet openlijk uit. Doch Hannibal doorza« hen' Hij wist, dat Carthago in dien tijd (195 v. C.) nog niet sterk genoeg wa« om een nieuwen oorlog met Rome te voeren, hij wist dat men om den vrede maar te bewaren eiken eisch inwilligen, zelfs hem aan de Romeinen uitleveren zou Hij kende het lot, hetwelk hem in dat geval te Rome wachtte, en besloot dus zich aan die uitlevering te onttrekken door de vlucht Bij den Svrischen konin" vond hij een toevluchtsoord. Dat bij een juisten blik in de toekomst «eworpen had bewees het besluit, op aandringen der Romeinen te



Carlliago genomen. Hannibal werd ten eeuwigen dage verbannen, zijn verinogen verbeurd verklaard, zijn huis geslecht.
Van dezen dag af aan regeerden te Carthago weer de oligarchen, die geen ander doel van hun streven kenden, dan hunne hooge beschermers te Rome niet te vertoornen. Van deze zijde hadden de Romeinen na Hannibals vlucht des te minder te vreezen, vermits de vroeger zoo machtige stad door den met Rome nauw verbonden koning Massinissa voortaan geheel in toom werd gehouden.
De Numidiërs *), die tot dusver een woest herders- en rooversvolk waren geweest, werden door Massinissa tot geduchte krijgslieden en tot vlijtige landbouwers gevormd. Ilun koning werd de stichter van een nieuwen staat, van het Numidische rijk. Massinissa was een man van buitengewonen aanleg, krachtig naar lichaam en geest, als geschapen om de aanvoerder en hervormer van èen onbeschaafd roofvolk te zijn. Zijn ijzersterk gestel vergunde hem de grootste vermoeienissen te verduren, vier en twintig uren kon hij in den zadel doorbrengen, zonder dat zijne kracht werd uitgeput. Door zijne scherpzinnigheid en wakkerheid van geest wist hij zich een overwicht over al zijne stamgenooten te verwerven en meesterlijk verstond hij de kunst om hen aan orde en tucht te gewennen. Reter dan iemand anders wist hij zich zelf te beheerschen, wanneer hij zich tegenover maclitigeren dan hij geplaatst zag, terwijl hij zonder aarzelen, zoodra zijn belang dit medebracht, den zwakkere verpletterde. Onkreukbaar was zijne trouw aan de Romeinen, steeds was hij bereid om aan het bondgenootschap met hen het liefste wat hij bezat ten offer te brengen. Van die trouw had hij, gelijk Livius ons verhaalt, reeds aan Scipio in den oorlog tegen Carthago een schitterend blijk gegeven.
Nadat Syphax overwonnen was, had Massinissa zich ijlings naar Cirta begeven en den koningsburg van zijn vijand ingenomen. In den voorhot trad Sophonisbe, de gemalin van Syphax, de bekoorlijke dochter van den Carthager Hasdrubal, hem te gemoet. Zij wierp zich voor den overwinnaar op de knieën en smeekte hem, haar niet in de macht der Romeinen te laten vallen, zij bezwoer hem, indien er geene andere uitweg open stond, haar door den dood aan de willekeur der Romeinen te onttrekken.
Massinissa werd door de bede der beeldschoone jonge vrouw verteederd. zijn hart ontbrandde in liefde voor haar. met handslag beloofde hij haar, dat hij alles zou doen wat zij gevraagd had; hierop trad hij het paleis binnen en gaf bevel om alles voor de bruiloft in gereedheid te brengen.
Eer de Romeinen de echtgenoot van Syphax gevankelijk konden wegvoeren, had Massinissa haar tot zijne gemalin gemaakt. Nauwelijks was de bruiloft gevierd, of Laelius, de Romeinsche onderbevelhebber, verscheen om de gevangene in ontvangst te nemen; hij was hevig vertoornd, toen hij den stap, door Massinissa gedaan, vernam, en eerst toen deze hem smeekte voor loopig ten minste Sophonisbe bij hem te laten, stemde hij er in toe, dat Scipio zelf in dezen eene beslissing nemen zou.
Toen de opperbevelhebber hoorde, dat Massinissa de schoone Larlhaagsche tol vrouw genomen had vreesde hij, dat de invloed der listige vrouw hun bondgenoot afvallig zou maken. Hij ontving Massinissa, toen deze tol hem kwam, op de meest eervolle wijze, doch verweet hem Iegelijk opzachten toon, dat hij zich door de schoonheid eener vrouw had laten verleiden.
»Redenk," zoo ging hij voort, «dat Syphax onder het opperbevel van een Romein is overwonnen en gevangen genomen. en dat bij gevolg zijne vrouw, zijn rijk en alles wat hem toebehoort de buit van het Romeinsche volk is.
*) Omtrent de afkomst der Numidiërs weten wij niets met zekerheid. IJe enkele overblijfselen van hunne taal, die tot ons gekomen zijn, duiden aan, dat geen ons bekend volk met den Numidischen stam verwant is. Nog heden ten dage bewonen de afstammelingen der Numidiërs het Noord-Afrikaansehe kustland, ze zijn onder den naam Berbers of Kabylen bekend.



Massinissa werd op liet liooren dezer woorden diep bedroefd; met tranen in de oogen verwijderde hij zich, met weenen en zuchten bracht hij den nacht door. Vervolgens riep hij zijn trouvvsten slaaf en overhandigde hem een beker met vergif, met bevel, om dezen aan Sophonisbe te brengen en baar te zeggen, dat Massinissa gaarne zijn woord zou hebben gehouden, gelijk dit den man tegenover zijne echtgenoot betaamt, dal hij echter, dewijl hij hiertoe niet in staat was, zijne tweede belofte hield, van haar niet levend in de handen der Romeinen te laten vallen. Zij moest nu maar doen wat de gedachte aan haar vader, dien beroemden veldheer, en aan de beide koningen, wier gade zij geweest was, haar ingaf.
Vastberaden antwoordde Sophonisbe den slaaf: »Ik neem het bruidsgeschenk aan; het is mijner niet onwaardig, wanneer mijn echtgenoot aan zijne gade niets beters geven kon." Zonder een blijk van vrees te geven nam zij den beker en ledigde zij dien tot den bodem.
Van dezen dag af aan gedroeg Massinissa zich als de trouwste bondgenoot van Rome, als de meest verbitterde vijand van Carthago. Tot belooning voor zijne trouw, voegde Scipio Svphax' grondgebied bij zijn rijk.
De fortuin bleef den Numidischen vorst gedurende zijn gansche leven gunstig. Op hoogen ouderdom mocht bij zich nog in het volle genot van geestes- en lichaamskracht verheugen. Hij stierf eerst, na eene zestigjarige regeering, in zijn negentigste jaar (li-9 v. C.). Gedurende dit lange tijdperk vergrootte bij door gelukkige oorlogen zijn grondgebied; weldra was de geheele kust mei het binnenland van Noord-Afrika, lol aan den zoom der woestijn, aan zijne macht onderworpen. Zijn rijk sloot het geheele Carthaagsche grondgebied in, waarvan bij het ééne stuk na het andere in bezit nam.
Doch nog belangrijker dan deze krijgstochten was eene andere werkzaamheid van Massinissa: bij bracht den Numidiërs de zegeningen der beschaving aan. Aanzienlijke landstreken liet hij ontginnen; zijn voorbeeld werd door de hoofden der Numidische stammen gevolgd; de woeste herders en roovers werden in vlijlige landbouwers herschapen.
Te Cirta vestigde Massinissa zijne residentie; zij werd de hoofdstad van een machtigen staat, die door een aan tucht gewend en voortreffelijk geoefend leger beschermd werd, welks welgevulde schatkist in alle behoeften rijkelijk kon voorzien.
Door dezen trouwen bondgenoot heerschten de Romeinen over het noorden van Afrika, zonder dat zij zelf daar een leger behoefden Ie onderhouden.
Niet zoo gelukkig waren zij echter in Spanje. Wel hadden hier de Grieksche en Phoenieische sleden zich zonder tegenstand aan de Romeinsche heerschappij onderworpen, doch de inboorlingen bleven steeds tot verzet geneigd; vooral was dit het geval met de woeste volksstammen, die het westen, het noorden en geheel het binnenland van Spanje bewoonden. De Spanjaarden waren een krachtig en ridderlijk volk, geoefend in den wapenhandel en steeds geneigd oin van die wapenen gebruik te maken. Waren zij slechts eensgezind "geweest, spoedig zouden zij de Romeinen uit bun gebied verdreven hebben! Doch dit was niet het geval, de verschillende stammen konden nooit op den duur aan elkanders zijde kampen, en zóó ontbrandde er in Spanje slechts een onafgebroken guerilla-krijg; er kwam geene werkelijke vrede lot stand, en toch was het aan den anderen kant ook geen eigenlijke oorlog.
Ten'einde de Spanjaarden in toom te houden, moesten de Romeinen voortdurend een sterk leger van 40,000 man op de been houden; zij konden die krijgsmacht niet verminderen, wilden zij niet terstond met den afval van het land zich bedreigd zien. De Romeinsche burgerij morde daarom over den Spaanschen krijgsdienst, welke bij hen des te meer gehaat was, dewijl de soldaten uit Spanje niet, gelijk overigens altijd plaats bad, na een jaar dienst weer naar hun vaderland mochten terugkeeren. Meermalen ontstonden er muiterijen onder de troepen, die niet altijd van geringe beteekenis waren.



In het jaar 197 v. Chr. brak er in Spanje, in weerwil van de tegenwoordigheid des legers, een algemeene opstand uit. Slechts met de uiterste krachtsinspanning gelukte het den praetor Quintus Minucius en den consul Marcus Porcius Cato dien opstand te onderdrukken; eerst toen de bewoners der oproerige plaatsen als slaven verkocht waren, toen al de steden, van de Pyreneën tot aan den Guadalquivir. het bevel ontvingen om op één en denzelfden dag haar muren omver te halen, werd de kracht des volks gebroken. In weerwil hiervan hadden er in Spanje jaarlijks, nu hier, dan daar nieuwe oproeren plaats, waarbij de Romeinen meer dan eens het onderspit delfden.
Het zou ons te ver afvoeren, indien wij de verdere gevechten in Spanje hier uitvoeriger wilden vermelden. Alleen in zoo ver zijn ze van eenig belang. als zij de Romeinen noodzaakten orn in dat verwijderde land voortdurend een leger op de been te houden.
Van meer gewicht dan de oorlogen, welke de Romeinen in het westen en noorden lot instandhouding van hunne macht te voeren hadden, was de strijd, die spoedig na den met Carthago gesloten vrede in het oosten uitbrak, de oorlog met de Helleensche volken.
Rome had, gelijk onze lezers zich zullen herinneren, met Philippus van Macedonië vrede gesloten, om van den lastigen oorlog in het oosten ontslagen te worden, ten einde al de krachten der republiek tegen Carthago te kunnen aanwenden. Dat deze vrede duurzaam zou zijn, dachten noch de Romeinen, noch Philippus zelf; beide partijen waren overtuigd, dat vroeger o( later de oorlog opnieuw uitbreken zou. De Romeinen wachtten slechts op eene gunstige gelegenheid om den strijd te hervatten. Philippus trachtte van den vrede partij te trekken om zijne macht in Griekenland, aan de Thracische kusten en in Azië verder uit te breiden. In Griekenland had hij reeds gedurende den oorlog met de Romeinen door list en door geweld gepoogd, de eene stad na de andere aan zich te onderwerpen, zelfs zijn verbond met de Achaeërs had hem niet teruggehouden, dit ook in den Peloponnesus te doen; tegen den wil van Aratus was Messene door hem bezet. Toen Aratus' vriendschap voor de Macedoniërs ten gevolge hiervan verkoelde, had Philippus hem in het jaar 213 door vergif uit den weg laten ruimen, in de hoop, dat het Achaeïsch verbond, door dezen moord van zijn aanvoerder beroofd, zich geheel en al aan hem zou onderwerpen.
In deze verwachting zag Philippus zich echter bedrogen, want in de plaats van Aratus stond een ander man op, namelijk Philopoemen uit Megalopolis, die veel beter dan de eerste geschikt was om het Achaeïsch verbond tot een hoogen trap van macht op te voeren, daar hij groote bekwaamheid als staatsman met een schitterend veldheerstalent vereenigde.
Philopoemen was een der weinige Grieken in dien bedorven tijd, die nog een warm gevoel voor de grootheid van hun vaderland bezaten. Met eene zeldzame belangeloosheid kende hij slechts één doel van zijn streven, namelijk om Hellas weer tot zijnen vroegeren roem en luister te verheffen. Onder zijne leiding werd het Achaeïsch verbond weer doordrongen van het fier bewustzijn zijner onafhankelijkheid, hetwelk door zijne verbintenis met den Macedonischen koning verzwakt was.
Omtrent Philopoemen worden een groot aantal anecdoten verhaald die niet minder voor zijne bekwaamheid als veldheer als voor zijne belangeloosheid en voor den eenvoud zijner leefwijze getuigen. Toen hij eens te Megara kwam, wilde hij een goed vriend bezoeken, dien hij vooraf van zijne komst had onderricht. Toevallig was zijn vriend afwezig, toen Philopoemen het huis binnentrad. De vrouw des huizes hield den beroemden veldheer om zijne eenvoudige kleeding voor een vooruitgezonden dienaar, zij wilde zich haasten om den aangekondigden gast met een maaltijd te ontvangen en verzocht daarom den vreemdeling, haar in de keuken te helpen met hout hakken. Philopoemen deed dit bereidvaardig, zijn gastvriend trof hem te midden van



deze bezigheid aan. Toen hij verschrikt naar de oorzaak van het voorgevallene vroeg, antwoordde Philopoemen lachend: »Ik draag slechts de schuld van mijn eenvoudig gewaad."
Zoodra Philopoemen zich aan liet hoofd van het Achaëisch verbond stelde. bewees hij. dat de Achaeërs ook wisten te overwinnen. De tyran Manachidas van Sparta werd in het jaar 207 door hem bij Mantinaea overwonnen en gedood. De Spartanen trokken echter hieruit geen voordeel, want in Manachidas' plaats maakte een andere woesteling, Nabis, zich van den troon meester; ondersteund door een bende huurlingen, die voor niets terugdeinsden, liet hij de rijke burgers plunderen en ter dood brengen; hunne goederen, vrouwenen dochters gaf hij over aan zijne soldaten, die meestal uit misdadigers en weggeloopen slaven bestonden. Geene wet werd van nu af in Sparta meer geëerbiedigd; moord en roof. door den koning en zijne huurlingen gepleegd, maakten de ongelukkige stad tot het tooneel der vreeselijkste misdaden, slechts dien burgers, welke hun heil in de vlucht zochten, gelukte het, aan den bloeddorst van" den tyran te ontkomen. Ten einde zijne heerschappij te bevestigen liet Nabis Sparta met sterke vestingwerken omringen; met de Achaeërs voerde hij een onafgebroken oorlog, die alleen door het veldheerstalent van Philopoemen voor den Achaelschen bond althans in zoover eene gunstige wending nam, dat Nabis in het jaar 202 uit Messene verdreven werd.
Philippus van Macedonië, die, nadat Philopoemen het Achaeïsch verbond met nieuw leven bezield had, de hoop op veroveringen in den Peloponnesus opgeven moest, was genoodzaakt zich met hel verkregeue te vreden te stellen; hij behield zijne bezettingen in eenige Peloponnesische steden, met name 'in Corinthe. In Middel-Griekenland waren Phocis, üoris, Locris, hel eiland Euboea en geheel Thessalië aan zijne macht onderworpen. Doch van meer belang nog dan Griekenland was in zijn oog het Oosten.
Aan de Thracische kust bezaten de Ptolemaeën van Egypte een groot aantal steden; deze aan de Egyptenaars te ontrukken scheen geene moeilijke zaak, want juist te dier tijde was Egypte van een krachtig regent verstoken. In het jaar 205 was koning Ptolemaeus IV, Plülopator, na eene roemlooze re"eerin[r «estorven en door een vijfjarigen knaap, zijn zoon Ptolemaeus V Epipbanes.0opgevolgd. Een knaap op den troon van een willekeurig geregeerd rijk, waar al de macht in den persoon des konings geconcentreerd was! Een kind meende Philippus spoedig voor zijn wil te kunnen doen buigen, hij besloot, Egypte den oorlog aan te doen, om zich van de Thracische steden meester te maken; dat hij geen greintje recht op die plaatsen bezat, was hem geene oorzaak van bekommering, bij had geen grond, niet eenmaal een voorwendsel tot den oorlog noodig. Met onbeschaamde openhartigheid sprak hij het beginsel uit, dat in de staatkunde alles geoorloofd is. »Wie den vader laat dooden, moet ook den zoon ombrengen;" — »een koning is aan geene belofte, aan geene wet gebonden;"— »de groote visschen verslinden de kleine," deze drie stellingen maakten den hoofdinhoud der zedeleer van Philippus van Macedonië uit, door die beginselen liet hij zich bij zijne handelingen besturen.
Om met des te minder krachtsinspanning en ongestoord die gedeelten van het Egyptische grondgebied, waarop hij een begeerig oog geslagen had, te overmeesteren, zocht Philippus een bondgenoot, dien hij weldra in koning Antiochus den Grooten van Syrië vond.
Antiochus III. later de Groote bijgenaamd, had in het jaar 222 v. Chr., den troon der Seleuciden bestegen, hij was toen slechts vijftien jaren oud (zie blz. 95). De jonge vorst, die een gelukkiger aanleg dan zijne voorgangers bezat, werd gedurende de eerste jaren zijner regeering geheel beheerscht door een onwaardig gunsteling, den Cariër Hermias. Reeds in het jaar 220 overwon hij in een grooten slag de oproerige satrapen van Syrië en Perzië; vervolgens ontsloeg hij zich van den overmoedigen Hermias door een moord.
Antiochus, die van eerzucht brandde, poogde den Egyptenaars Coelesyrie



en Phoenicië te ontrukken. In liet begin van den oorlog, die in het jaar 219 v. Clir. ontbrandde, kroonde de overwinning zijne wapenen doch in liet jaar 217 werd hij bij Raphia door Ptolemaeus Pliilopator zoo geheel vers agen. dat hij van alle veroveringen afzien en vrede sluiten moest. Hij wachtte ïntusschen slechts op een gunstiger tijdstip, om dan opnieuw zijn plan, de verovering van de Egyptische gewesten, ten uitvoer te leggen; voorloop.g het h.j E"vpte met rust en keerde hij zijne wapenen tegen zyn oom Achaeus, die zich in Klein-Azië lot koning opgeworpen had. en die nadat hij overwonnen was. in hel jaar 215 oP de wreedste wijze ter dood gebrach werd. Ook tegen de Parthen en het Bactrische rijk streed Antiochus met gelukkigen uitslag.
De dood van koning Ptolomaeus Pliilopator deed m den boezem van den Syrischen vorst de oude veroveringszucht met nieuwe kracht ontwaken. Antiochus, die met zijn gebeele hart de regeenngsbeginselen van Phihppus van Macedonië toegedaan was, nam bet aanbod om een verbond tot verdeeling van Egypte met Macedonië te sluiten volgaarne aan
Hem zou hel eigenlijke Egypte met het eiland Cyprus ten deel vallen, terwijl Philippus zich Cyrene benevens de Egyptische bezittingen in hlein-Azie, op de Cycladen en aan de Thracische kust voorbehield.
De oorlog werd zonder verdere aanleiding begonnen en door de beide koningen met kracht en beleid gevoerd. Reeds 111 liet begin van den onrechtvaardigen krijg behaalde de Macedoniër groote voordeelen, want de Egyptenaars, die ternauwernood in staat waren zich tegen Anliochus te verdedigen moesten hunne bezittingen in Klein-Azië, de Cycladen en de Thracische steden aan haar lol overlaten. In hetzelfde jaar, waarin de vrede tussdien Carthago en Rome gesloten werd, in het jaar 201 v Chr nam Plnl.ppus een aanta Thracische en Klein-Aziatisclie steden in, die zich deels zonder slag of sloot overgaven, deels door de Macedoniërs, met wie zich ook koning Prusias van Bithynië verbonden had, stormenderhand ingenomen en op de wreedste wijze
NeMVDeSt behm"n van alle Grieksche handelssteden werden door de eerzucht van Philippus0 van Macedonië ernstig bedreigd; dit zagen ook de machtige Rhodiërs in, die over eene talrijke viool en een sterk leger konden beschikken. De strateeg van Rhodus, Theophihscus, spoorde de burgers aan om geen werkelooze toeschouwers van den oorlog te blijven, die ook hen m gevaar bracht- zij moesten het niet lijdelijk aanzien, dat de Grieksche steden en eilanden één voor één de prooi van den hebzuchtigen vijand werden. Op zijne aansporing verklaarden de Rhodiërs aan koning Plu ippus den oorlog; zij verbonden zich met de welvarende en machtige stad Byzantium, ook Phihppus oude vijand, koning Attalus van Pergamum, trad tot het bondgenootschap toe
Zou Rome den oorlog, die van beide zijden met verbittering gevoerd werd rustig aanzien? Mocht de machtige republiek zich aan alle deelneming onttrekken, terwijl Philippus hare bondgenooten bestreed, de Egyptenaars, die in hachelijke tijden de Romeinen door het zenden van koren ondersteund hadden koning Attalus, die zich in den eersten Macedonischen oorlog zulk een tróuw bondgenoot had betoond? Van a(le zijden werden de Romeinen aangespoord om op het oorlogstooneel krachtig bande end op te treden; ook door de Grieken, vooral door de Atheners, werden zij hiertoe aangezocht. Te Athene hadden twee jeugdige Acarnaniërs zich bij de Eleusinische feesten door nieuwsgierigheid laten verleiden om die plechtigheden bij te wonen, zonder in de geheimnissen ingewijd te zijn; ze waren met de overige volksmenigte den tempel van Demeter binnengetreden. Hier echter verrieden zij zich door het doen van nieuwsgierige vragen. Ze werden op staanden voet gegrepen, voor de opzichters des tempels gevoerd en — dewijl op het indringen in de mysteriën bij de Atheners de doodstraf stond ter dood veroordeeld.
De Acarnaniërs, verbitterd over den dood der beide jongelingen, verbonden zich met Philippus tegen Athene. Een Acarnanisch leger, door Macedonische



troepen ondersteund, drong in Attica binnen en verwoestte dat gewest te vuur en te zwaard. Ten gevolge van dezen inval vereenigden de Atheners zich met de Rhodiërs en koning Atlalus tegen Philippus; zij zonden een gezantschap naar Rome met bittere klachten over de gepleegde vredebreuk. Te Rome bracht de vraag: «oorlog of vrede?" eene groote opschudding teweeg. De adel wenschte den oorlog, die hem de gelegenheid aanbood om zich op het slagveld te onderscheiden; de schitterende uitslag van den Punischen veldtocht hield den patriciërs een verleidelijk lokaas voor. Thans was er wel is waar geen sprake van een verdedigings- maar van een aanvallenden krijg, doch ook deze kon eene nieuwe uitbreiding van Rome's grondgebied ten gevolge hebben en de adel brandde reeds van begeerte om zijne heerschappij door nieuwe veroveringen verder uit te breiden.
Het volk daarentegen was die eeuwige oorlogen moede en wenschte eindelijk van de otters, door den krijg gevorderd, ontslagen te zijn. Wat ging't het volk aan, of het bevelwoord der gebieders in het oosten evenzeer als in het westen gehoorzaamd werd? Voor de burgers waren de grenzen der republiek ruim genoeg, zij hadden geen lust om hun bloed voor nieuwe veroveringen te vergieten. Toch besloot de senaat tot den oorlog. De consul Publius Sulpicius Galba ontving liet opperbevel over het naar Macedonië bestemde leger, met den last om een voorstel tot het verklaren van den oorlog aan Philippus van Macedonië in de volksvergadering in te dienen. Hij deed hel. Doch in de eerste vergadering der centuriën werd het voorstel des consuls bijna eenstemmig verworpen. Eene tweede volksvergadering, door Publius Sulpicius op het veld van Mars gehouden, zou tot een ander besluit komen. Op meesterlijke wijze wist de consul het volk aan het verstand te brengen, dat er hier niet van een aanvallenden, maar van een verdedigingskrijg tegen Macedonië sprake was. Volgens Livius riep hij den burgers toe: «Gij schijnt niet te weten, Quiriten, dat men u niet vraagt, of gij oorlog of vrede wilt; want Philippus, die zich te land en ter zee reeds krachtig ten strijde toerust, laat u geene keus meer over. Gij hebt alleen te beslissen , of gij de legioenen naar Macedonië zenden, dan wel den vijand in Italië afwachten wilt. Hadden wij in den laatr'en Punischen oorlog den Saguntijnen eene tijdige hulp aangebracht, dan zou de geheele krijg naar Spanje verplaatst zijn, door ons talmen zijn wij tot ons ongeluk oorzaak geweest dat hij naar Italië overgebracht is. Zullen wij nu door onze werkeloosheid het aanzien, dat Philippus Athene verovert, gelijk Hannibal Saguntum? Niet vijf maanden later, gelijk Hannibal, maar vijf dagen nadat hij uit de haven van Corinthe uitgeloopen is, zal hij in Italië zijn. Vergelijkt onzen tegenwoordigen toestand met dien, waarin wij ten tijde van Hannibals inval verkeerden. Hoe veel bloeiender was Italië toenmaals, hoe veel minder verzwakt onze macht! Iladt gij toen geen lust gehad om naar Afrika over te steken, dan zou heden ten dage Hannibal nog m Italië staan en Carthago niet overwonnen zijn. Wq hebben het ondervonden, dat onze wapenen meer geducht en gelukkiger zijn in het buitenland dan op den vaderlandschen grond. Gaat dan met den genadigen bijstand der goden tot de stemming over en keurt het voorstel der Vaders goed; dat raad niet alleen ik, de consul, u; dat raden u ook de onsterfelijke goden, die mij, toen ik bad en offerde, voorspoed en geluk voorspeld hebben.
Na deze rede liet de consul hel volk stemmen; hij had de gemoederen weten op te winden, de vergadering verklaarde zich voor den oorlog. Ten einde het volk daarmee nog meer te verzoenen, werden de daaraan verbonden lasten hoofdzakelijk op de schouders der bondgenooten gestapeld; uit de door hen geleverde contingenten werden de bezettingen van Gallië, Beneden-Italië, Sicilië en Sardinië, te zamen 20.000 man, samengesteld. De burgerij werd niet tot den krijgsdienst gedwongen; slechts vrijwilligers uit die troepen, welke tegen Hannibal gestreden hadden, zouden naar Macedonië trekken. Later kwam het aan het licht, dat de senaat zijn woord niet stipt gehouden had, daar de



zoogenaamde vrijwilligers meestal verre van vrijwillig dienden Zes nieuwe legioenen werden gevormd, waarvan vier in Rome en Italië zouden blijven en twee door den consul Publius Sulpicius Galba naar Macedonie gevoerd zouden worden
Philippus 'belegerde in het jaar 200 de Klein-Aziatische.stad Abydus, aan den Hellespont. De inwoners hadden zich dapper verdedigd, doch toen zij noch van de Rhodiërs, noch van koning Altalus van Pergamum hulp ontvingen, toen eindelijk niet alleen een deel der muren in puin lag, maar de vijand zelfs door loopgraven tot binnen de ijlings opgetrokken muur doorgedrongen was. knoopten zij onderhandelingen met Philippus aan. Zij verlangden vrijen aftocht, doch Philippus eischte overgave op genade ol ongenade.
De Abydeners wisten maar al te goed. wat de genade van Philippus van Macedonië beteekende en besloten derhalve, liever te sterven dan zich over te geven. De vrouwen werden in den tempel van Artemis gevoerd, de vrijgeboren knapen en jonkvrouwen, de kinderen met hunne \oe seis in ie gym nasium opgesloten; alle kostbare stollen en goederen, alle goud en zilver werden op de marktplaats opgestapeld en gebruikt om daarvan altaren op tercliter .
Eene afdeeling soldaten ontving bevel om, terwijl de oven0e mannen op de muur streden, de vrouwen en kinderen te dooden en de s ad 111 1 randI e steken, zoodra de verdedigers van Abydus voor de overmacht van Philippus
zoude^ebezwijkt Abydus plaats had. kwam in de Macedonische leger¬
plaats voor de stad een Romeinsch gezantschap aan. De gezanten eischten van den koning, dat hij van allen verderen strijd tegen de bondgenooten dei Romeinen zou afzien. Philippus antwoordde eerst vrij beleefd, dat l ij door Attalus en de Rhodiërs het eerst tot den oorlog was uitgetart. Docli'wn^ gezant Marcus Aemilius. een jong en schoon man hem vroeg, o de Ahy leners hem dan het eerst hadden aangevallen, hernam Philippus: »üwe jeu0d en schoonheid en vooral de naam van Romein, dien gij draagt, makeni u overmoedig; ik wenschte wel, dat gij. gedachtig aan de door on. gesloten ver Hra«en mii met vrede liel. Valt gij mij echter aan. dan heb ik vast besloten u te laten gevoelen, dat het Macedonische rijk en volk niet minder beroemd
ZIJU Na* dit' antwoord ontvangen te hebben verlieten de Romeinsche gezanten de legerplaats, terstond daarop viel de. stad denMacedoniers in handen, krijgsgevan^enen maakten de overwinnaars echter niet, want de Abydeners doodden efkan(?er, getrouw aan hun genomen besluit. Toen het bericht hiervan den koning bereikte, beval hij koelbloedig zijnen soldaten, niet de stad binnen te dringen; hij wilde, naar hij zeide, den Abydeners drie dagen tijd geven om te sterven. Volgens het verhaal van Livius viel niemand levend in des vijands macht, die niet door boeien, of door eenig ander beletsel verhinderd was testervcn.
Philippus legde in de veroverde stad eene bezetting en keerde vervolgens naar Macedonië terug; hij gaf den oorlog te^n de Aziatische k"s'^en voorloopig op. want hij had een machtiger vijand te bestrijden. Kij ontvmgnamelijk het bericht, dat de Romeinsche consul reeds met een leger in hpirus stond.
Streckitss. II.
21



ZES EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Tweede Macedonische oorlog. Goede uitslag van Flamininus* onderhandelingen. Slag bij Cvnocephalae. Vredesonderhandelingen. De vrede. Griekenland door de Romeinen bevrijd. De Komeinsche staatkunde. De vergadering te Corinthe. Terugkeer van I* lamininus.
Het was in den herfst van het jaar 200 v. Chr., dat de consul Publius Sulpicius Galba met zijne beide legioenen, met 1000 Numidische ruiters, welke koning Massinissa hem toegezonden had, en met eenige olifanten bij Apollonia landde. Reeds was het jaargetij ver gevorderd, groote krijgsgebeurtenissen konden er dus in dat jaar niet meer plaats vinden, terwijl de ziekte van den veldheer dit buitendien belette De consul moest zich alzoo tevreden stellen met het doen van krachtige verkenningen en met het sluiten van een verbond met eenige vorsten der in de nabijheid wonende Barbaren, die jegens de Macedoniërs vijandig waren gezind. Pleuratus, de koning van Scodra, behoorde onder anderen tot dit getal. In het volgende voorjaar zou een gemeenschappelijke aanval op Macedonië ondernomen worden.
De Romeinsche vloot, 1H0 schepen sterk, ging terstond lot een krachtigen aanval over. Onder bevel van Gajus Claudius Cento zeilde zij naar Euboea en veroverde zij de stad Chalcis, welke zij echter niet behouden kon, daar zij geen genoegzaam aantal bezettingstroepen mei zich voerde.
Philippus ijlde terstond naar Euboea, hij trof hier echter geen vijand meer aan en besloot derhalve, zich voor de verovering van Chalcis op de Atheners te wreken. Doch tevergeefs spande hij al zijne krachten in om de hoofdstad van Attica stormenderhand in te nemen; eindelijk moest hij terugtrekken, zonder iets te hebben uitgericht. Gajus Claudius en koning Attalus van Pergannim, die van den kant van Aegina in aantocht was, dwongen hem tot den aftocht.
Thans poogde Philippus zich bondgenooten in Griekenland te verwerven, doch ook dit mislukte; ook de Achaeërs, die hem vroeger zoo trouw ter zijde hadden gestaan, vatten voor hem de wapenen niet op, maar bleven onzijdig. Sinds den moord, op Aratus gepleegd, hadden zij alle vertrouwen op den Macedonischen koning verloren. Een tweede aanval, door Philippus tegen Athene ondernomen, mislukte evenzeer; in zijne machtelooze woede wreekte bij zich, door Attica op vreeselijke wijze te verwoesten. Ilij liet de boomen omhouwen en de prachtige tempels, die het land versierden, onder den voet halen.
In het volgende jaar 199 v. Chr. drong Publius Sulpicius Galba. die ook nadat hij het consulaat had neergelegd, als proconsul met bet opperbevel bekleed bleef, in het westelijk gedeelte van Macedonië door; groote voordeelen werden niet door hem behaald, al bleef bij in eenige gevechten van minder beteekenis ook overwinnaar. De consul Publius Villius, die in den herfst in de Romeinsche legerplaats aankwam, was evenmin in staat iets van belang uit te richten; een opstand onder zijne soldaten, van welke 2000 hun ontslag uit den dienst eischten, omdat ze niet vrijwillig, maar gedwongen naar Macedonië gevoerd waren, verlamde zijne kracht. _
Ook de bondgenooten der Romeinen hadden in dit jaar niet gelukkig



gevochten. Philippus greep ten gevolge van dit alles nieuwen moed. In hel voorjaar van 198 v. Chr. ging hij van den verdedigingskrijg tot een aanvallenden oorlog over; hij rukte met zijn leger het noordwestelijk deel van Epirus binnen en sloeg op korten afstand van de Romeinen eene verschanste legerplaats op. Eerst in den zomer van datzelfde jaar nam de oorlog door het optreden van een anderen Romeinschen veldheer, den consul Tilus (Juinctius Flamininus. eene andere wending.
Flamininus was een jong man van dertig jaren, die zich door zijn talent en door de blakende gunst, waarin hij bij het volk stond, tol consul had weten te verheffen, zonder vooraf, gelijk anders de gewoonte was, aedil of praetor te zijn geweest. Hij was geen Romein van den ouden stempel, maar behoorde evenals Scipio lot hen, die eene nieuwe richting aankleefden. Met liijzonderen ijver had hij zich aan de beoefening van Grieksclre kunsten wetenschap gewijd en Grieksche zeden en gewoonten aangenomen; voor deHelleensche beschaving koesterde hij. in één woorfl, de grootste ingenomenheid. Hij. de geslepen diplomaat, de geniale veldheer, was juist de rechte man om Philippus van Macedonië te overwinnen en te gelijk den Hellenen sympathie voor Rome in te boezemen. Zoodra hij het opperbevel over het Romeinsche leger overnam, knoopte hij onderhandelingen met Philippus aan; deze liepen echter te niet. daar Flaminius niet alleen eischte dat Philippus zijne tot dusver gemaakte veroveringen zou teruggeven, maar ook, dat hij van liet bezit van Thessalië afzien zou. Hit voorstel kon de Macedonische vorst niet aannemen; hij hoopte na het winnen van een slag gunstiger voorwaarden te zullen bedingen.
Veertig dagen achtereen stonden de beide legers in den pas van den Aoös, waar zij hun kamp opgeslagen hadden, werkeloos tegenover elkander; geen der beide veldheeren waagde liet, een gevecht te beginnen, toen de Romeinen zich door een gelukkig toeval begunstigd zagen. Eenige aanzienlijke Epiroten speelden den verrader. Zij lieten den Romeinen door een met die landstreek zeer vertrouwd herder een weg over de kruin van liet gebergte wijzen; langs dit pad zond Flamininus eenige duizenden zijner troepen af, om de Macedoniërs in den rug te vallen; te gelijk tastte hij hen in het front aan en hij dwong hen op die wijze om hunne sterke stelling te verlaten.
Geheel Epirus gaf zich aan de Romeinen over. Philippus spoedde zich naar Thessalië, waar hij opnieuw eene sterke stelling innam. Dewijl hij het als zeker beschouwde, dat de Romeinen hem op den voet zouden volgen, lief hij alle Thessalische steden, die in zijn oog niet sterk genoeg bevestigd waren om een beleg te verduren, verwoesten. Alleen die vestingen, op wier trouw hij met zekerheid rekenen kon, bleven ongedeerd.
Toen Flamininus Thessalië binnenrukte, kon hij wel het platte land bezetten, dat door de Aetoliërs overstroomd en uitgeplunderd werd, maar de welverdedigde vestingen stuitten zijn verderen voortgang.
Het jaargetijde was intusschen te ver gevorderd om een aanval op Macedonië zelf te ondernemen; daarom poogde de veldheer zich in Zuid-Griekenland bondgenoolen te verwerven. Het Achaeïsch verbond, dat tot dusver onzijdig was gebleven, begon thans in zijne staatkunde te wankelen; de Romeinen hadden in zijn boezem eene partij weten te winnen; deze partij nam in kracht toe, toen Flamininus zegevierend in Pliocis doordrong en de Romeinsche vloot de Corinthische havenstad Cenchraeae blokkeerde. Op eene vergadering te Sicyon kwam het tusschen de leden van het Achaeïsch verbond tot heftige oneeniglieden; eindelijk besloot de meerderheid, een verdrag met Attalus en met de Rhodiërs te sluiten en gezanten naar Rome te zenden. Slechts drie staten, waartoe ook Argos behoorde, bleven aan Philippus getrouw, die tot loon daarvoor de trouwe Argiven aan Nabis verried, om den tyran van Sparta tot zijne zijde over te halen. Nabis maakte zich van de stad Argos meester en hield daar met zijne gewone wreedheid huis. Philippus echter trok uit zijn schandelijk verraad niet het minste voordeel, want Nabis, die meer vertrouwen
21*



stelde in het geluk van Rome dan in dat van den Macedoniër, dacht er niet aan zijn gegeven woord gestand te doen; in plaats van zich met Philippus Ie verbinden, sloot hij een verbond met Rome.
Het was een zonderling verbond! De Romeinen waren de bondgenooteu der Achaeërs, welke zich met den tyran Nabis in oorlog bevonden, en te gelijk die van den tyran zelf. Flamininus wist de tweespalt, die hieruit noodzakelijk voortvloeien moest, te doen ophouden, door een wapenstilstand tusschenNabis en de Achaeërs tot stand te brengen.
Het eerste gevolg van het nieuw gesloten verbond was de belegering van Corinthe, welke door de Romeinen en Achaeërs gemeenschappelijk ondernomen werd. De belangrijke stad, de sleutel van den Peloponnesus, was door Rome aan de Achaeërs als prijs voor hel verbond toegezegd. De winter naderde; nog eenmaal waagde Philippus, die alle hoop dat Antiochus hem ter hulp zou komen, opgegeven had, eene poging om een billijken vrede te sluiten. In persoon verscheen hij te Nicaea, om met Flamininus te onderhandelen.
Meesterlijk verstond Philippus de kunst om een tegenstander door hoflelijkheid en vleitaal voor zich te winnen; hij wist dan ook den Romeinschen veldheer werkelijk tot het aangaan van een wapenstilstand voor twee maanden te bewegen. Tot het aannemen van de door Philippus aangeboden vredesvoorwaarden bezat de veldheer echter geene volmacht, hij moest den koning naar den Romeinschen senaat verwijzen.
D( 'ze had besloten den oorlog voort te zetten; alleen wanneer de Macedoniër alle bezittingen buiten zijn rijk opgeven wilde, zou de vrede tot stand komen. Toen dus de gezanten van Philippus te Rome kwamen, werd hun eenvoudig de vraag voorgelegd, of zij volmacht hadden om van geheel Griekenland alstand te doen; op hun ontkennend antwoord werden alle onderhandelingen onmiddellijk afgebroken. De senaat besloot den oorlog met kracht door te zetten. Flamininus, wiens opperbevel verlengd werd, ontving aanzienlijke versterkingen; de beide vroegere veldheeren, Publius Galba en Publius Villius werden aangewezen om onder hem het bevel te voeren.
Alleen ingeval Philippus bij een treffen in het open veld overwinnaar bleef, kon hij op een goeden uitslag van den strijd hopen. Geheel Griekenland met uitzondering van Acarnanië en Boeötie stond thans tegen hem onder de wapenen; de vorst spande dus alle krachten in om een leger in het veld te brengen, dat aan de vereenigde macht der Hellenen en Romeinen het hoofd bieden kon. en werkelijk gelukte bet hem, 2G.000 man onder zijne bevelen te vereenigen.
De veldtocht van het jaar 197 v. Chr. begon en besliste eindelijk den strijd. Philippus, die te ongeduldig was om een aanval der Romeinen in Macedonië ai' te wachten, trok hun in Thessalië te gemoet; bij Cynocephalae (Hondskoppen) in de nabijheid van Scolussa, kwam het tot een slag. Wel streden de Macedoniërs dapper, doch eindelijk werden zij geslagen; Philippus' nederlaag was volkomen.
Terzelfder tijd had Philippus ook op andere punten zware verliezen geleden. In Carië was eene Macedonische legerbende door de Rhodiërs geslagen; de bezetting van Corinthe was door de Achaeërs zwaar geteisterd, terwijl in Acarnanië de stad Leucas stormenderhand ingenomen was. Toen ten gevolge van deze laatste gebeurtenis en van het bericht van den slag bij Cynocephalae de Acarnaniërs zich overgaven, zag Philippus in, dat hij geheel overwonnen was; hij smeekte om een wapenstilstand en om een onderhoud met den zegevierenden veldheer.
Eer Flamininus een besluit nam omtrent de vredesvoorwaarden, die hij den Macadonischen vorst zou voorschrijven, raadpleegde hij de hoofden zijner Grieksche bondgenooten. Livius verhaalt ons: De Aetoliërs drongen er op aan, dat hun vroegere vijand streng behandeld zou worden. Flamininus bedroog zich, zoo spraken de aanvoerders der Aetoliërs, wanneer hij meende den Romeinen den vrede of aan Griekenland de onafhankelijkheid verzekerd te



325
hebben, voordat Philippus of gedood of onttroond was. Daarop antwoordde Flamininus, dat hij geen verdelgingskrijg tegen Philippus van Macedonie had "evoerd- dat de Romeinen van oudsher gewoon waren, de overwonnenen met verschooning te behandelen; dal zij hiervan een bewijs hadden gegeven, door aan Hannibal en de Carthagers vrede te schenken. Naar zijn gevoelen moest inen een Bewapenden vijand tot het uiterste bestrijden, doch tegenover een overwonnen tegenstander gaf hij. die zich het zachtmoedigst gedroeg blijken van ware fierheid. Het Macedonische rijk behoorde, naar zijn_ oordeel niet vernietigd te worden, wantin dat geval zouden de Thraciërs, Illyriërs en Galliërs, die wreede ongetemde Barbaren, Griekenland en Macedonië overstroomen.
Toen Phaeneas, die aan hel hoofd van het Aetolisch verbond stond, dit hoorde, viel hij den veldheer in de rede met den uitroep: «Indien men Philippus thans ontsnappen laat, zal hij den oorlog spoedig met kracht hervatten " Flamininus echter antwoordde: «Maak niet zulk eene opschudding, waar wij willen beraadslagen; de koning zal aan zulke voorwaarden gebonden worden, dat hij niet in staat zal zijn oorlog te voeren." Het lag niet in de plannen der Rotneinsche staatkunde, het Macedonische rijk te vernietigen, deels dewijl deze staat werkelijk een voormuur tegen de Barbaren van he noorden vormde, deels ook omdat, na de vernietiging van Macedonie, de macht van Griekenland wellicht gevaarlijk worden kon.
Den dag 11a de beraadslaging verscheen Philippus voor den overwinnaar en "edroeg zich zóó ootmoedig dat het hem gelukte, een wapenstilstand te verkrijgen Hierop zond hij gezanten naar Rome, op wier verzoek tien Romeinsclie afgevaardigden in Griekenland verschenen, die in vereeniging metflamininus den vrede zouden sluiten. De voorwaarden, waarop deze tot stand kwam. waren volkomen in overeenstemming met de beloften, door Flamininus den Aetoliërs gedaan, en van denzelfden aard als die, waarop de vrede tusschen Rome en Carthago was gesloten. Philippus verloor al zijne bezittingen buiten Macedonië- hij mocht geene verbintenissen met andere staten sluiten zonitei voorkennis' der Romeinen en nooit tegen Rome's bondgenooten, zelfs niet tegen beschaafde rijken oorlog voeren. Zijn leger werd tol 3000 man, zijne vloot lol vijf schepen beperkt, terwijl hij zijne overige vaartuigen den Romeinen uitleveren moest. Hij moest zich verbinden om dezen, zoodra zij het verlangden, in hunne oorlogen bij te staan en buitendien eene schatting van 1UUU
lalenten Ie betalen. . ,, ,
Zoo was Macedonië letterlijk als staalkundige macht vernietigd. Het legei van Philippus was voortaan ternauwernood meer voldoende om de grenzen tegen de Barbaren van het noorden te beveiligen.
Doch wat zou het lot der Grieksche staten zgn? Was het waaschijnlijk. dat Rome geheel belangeloos de Helleensche steden van haar Macedonischen
vijand verlost zou hebben? . .
Met bange bekommering verbeidden de Grieken de uitspraak van hun machtigen bondgenoot, in wiens hand de beschikking over hun lot berustte. Livius verhaalt ons: «De tijd der Isthmische spelen was gekomen; ou<Ier gewoonte was het volk uit alle stalen van Griekenland naar den Isthinus gestroomd, doch thans was liet daar in grooter aantal dan ooit bijeen, want alle Hellenen verkeerden in gespannen verwachting, wat hun lot in de toekomst wezen zou. Dat de overwinnaars aan geheel Griekenland de vrijheid zouden terugschenken, dit droomde niemand hunner. De spelen waren begonnen, reeds was het volk neergezeten om het tooneelsluk te zien opvoeren toen de lieraut, door den trompetter vergezeld, gelijk het gebruik meebracht ir1 het midden van de plaats trad. waar de spelen aangekondigd plachten te worden. Hij liet door liet steken der trompet stilte gebieden en nep vervolgens uit: «De Romeinsche senaat en Titus Quinctius, de oppelbevelhebber vei klaren, nadat koning Philippus en de Macedoniërs overwonnen zijn, de Corinlhiers, Phociërs en koeriers, desgelijks het eiland Euboea en de Magneten, de Thessahers,



Perrhaebiërs en Phthiofische Achaeërs voor vrij en aan niemand schatplichtig en aan hunne eigen wellen onderworpen."
De heraut had al die volken genoemd, welke lot dusver aan Philippus onderworpen waren geweest. Toen de vergaderde menigte de woorden des nerauts vernam, was hare vreugde grenzen loos, zij was nauwelijks in slaat dat geluk 111 zijn ganschen omvang te bevatten. De een keek den ander vol verbazing aan, alsof een bedriegelijk droombeeld hun verschenen was; niemand dunde zijne eigen ooren vertrouwen, een ieder ondervroeg hen, die hel dichtst dij hem stonden. Nog eens werd de heraut geroepen. hij herhaalde zijne vorige woorden; nu braken zulk een daverend vreugdegejuich en handgeklap los. en die bijvalsbetuigingen werden zóó dikwijls herhaald, dal men duidelijk kon bemerken, dat onder alle goederen des levens de vrijheid voor een volk hel kostelijkste is. Niemand had nu meer oogen of gedachten voor hetgeen er te zien was; de spelen werden dus zoo spoedig mogelijk ten einde gebracht. Toen zij geeindigd waren, snelden alle toeschouwers zoo gauw als hunne voeten hen vyildeu dragen naar den Romeinschen veldheer. Ieder wilde hem naderen. zijne handen grijpen, hem kransen toewerpen; het gedrang was zoo groot.dat Flamininus bijna in gevaar kwam."
De buitengewone edelmoedigheid, waarmee de Romeinen van elke uitbreiding van grondgebied afzagen, terwijl zij Griekenland vrijmaakten, is .'oor vele oudere en nieuwere geschiedschrijvers hemelhoog verheven. Zoo ze-i Mommsen in zijne Romemsche geschiedenis:
"AHeen door verachtelijke onbillijkheid of door weekelijke overgevoeligheid kan het voorbij gezien worden, dat liet den Romeinen met de bevrijdin™ van Griekenland volkomen ernst was. en dat de oorzaak, waarom het op zoo grootsche schaal aangelegde plan zulk een armzalig gebouw in het leven riep, alleen is te zoeken in den slaat van volkomen zedelijke en maatschappelijke ontbinding, waarin de Helleensche natie verkeerde. Het was een grootsch denkbeeld dal een machtig volk het land, hetwelk het gewoon was als zijn oorspronkelijk vaderland en als het heiligdom zijner hoogere, geestelijke belangen te beschouwen niet zijn machtigen arm eensklaps tot het genot der volle vrijheid voerde, elke stad van vreemde schatting en vreemde bezetting verloste en baar volkomen onafhankelijkheid ten aanzien van haar inwendig beheer verleende; alleen het jammerlijks! vooroordeel ziet hierin niets dan staalkundige berekening. Het is zoo — staatkundige berekening stelde de Romeinen tot de bevrijding van Griekenland in staal; tot werkelijkheid werd zij echter eerst door de helde tol Griekenland, die toenmaals te Rome en bovenal in Flamininus zelf zich met ongeloofelijke macht deed gelden."
Het ideale standpunt, waartoe de beroemde geschiedschrijver zich hier verheit, was aan het koel berekenende Romeinsche volk volkomen vreemd Aij hadden in de laatste jaren eene uitmuntende gelegenheid gehad om in Pa":l'' ,blJ ondervinding te leeren inzien, dat het bezetten van eene veroverde provincie vele moeilijkheden na zich sleepte en zware ollers kostte, terwijl zij daarenboven binnen korten lijd een nieuwen oorlog legen een machtigen tegenstander, tegen Anliochus, moesten voeren.
De senaat was reeds toen hiervan ten volle overtuigd, daarom was het in zijn oog volstrekt niet geraden de macht van Rome te verdeelen, en Romeinsche bezettingen, waardoor de legers der republiek verminderd zouden woiden, in Griekenland achter Ie laten. Alleen hiervoor moest gezorgd worden, uat in Hellas geen staat of statenverbond machtig genoeg werd om gevaarlijk e kunnen zijn. In dat geval zouden de Grieken door den wederkeerigen haal en door de diepgewortelde tweespalt der verschillende stalen zelf oorzaak zijn.
dat zij ten allen tijde eene lichte prooi voor de Romeinsche veroveringszucht zouden worden. >c.uvCii.ioS
i)'etl bewonderenswaardig overieg wisten de Romeinen hun doel te bereiken Opdat de Aeloliërs niet te machtig zouden worden, ontvingen zij de door



Iien veroverde Thessalische steden niet terug. Thessalië werd in vier kleine
eedgenootschappen verdeeld. .
Sparta zag zich onder den krijgshaftigen tyran Nabis tot een nieuwen trap van macht verheven. De Romeinen beloonden daarom hun bondgenoot voor zijne vroegere trouweloosheid jegens Philippus van Macedonië, met den eisen, dat hij Argo en de Laconische zeesteden zou afstaan, en toen hij dit weigerde, werd hem — op aansporing der Romeinen — op eene groole volksvergadering door de gezamenlijke Hellenen de oorlog verklaard. Een Romeinsch-Grieksch leger, waarbij zich ook een contingent van Philippus van Macedonie bevond, rukte in het jaar 195 v. Chr. tegen Sparta op. . . , ,
30,000 man waren onder de wapenen geroepen, ten einde den oortoc spoedig' tot eene beslissing te brengen. Nabis had van zijn kant ook eene aanzienlijke krijgsmacht op de been gebracht; om zoowel van zijne huurlingen als van de Spartanen geheel zeker te zijn, had hij voor het openen \an den veldtocht alle verdachten laten ter dood brengen. Hoe dapper de tyran ook streed, toch was hij niet bij machte om op den duur aan de vereenigde Grieksch-Romeinsche legers het hoofd te bieden. Wel verdedigde hg Spart,, dapper; zelfs toen de Romeinen de muren reeds beklommen en een deel der stad ingenomen hadden, werden zij daaruit weer verdreven, doordien Nabis de straten, waarin de vijand binnengedrongen was. in brand tiet steken, doch eindelijk moest hij toch het onderspit delven.
De Achaeërs drongen thans op de onttroning van den tyran aan; de uitgeweken Spartanen, die onder aanvoering van den wettigen koning Agesipons zich aan het Romeinsch-Grieksche leger aangesloten en dapper medegevochten hadden, wenschten dat de vroegere staatsregeling weer ingevoerd en dat zij in hunne voormalige bezittingen hersteld zouden worden. Doch van uit alle»
gebeurde niets. , , . , 
Sparta behield zijne onafhankelijkheid, de uitgewekenen ontvingen hunne bezittingen niet terug. Nabis bleef tyran der stad evenals te voren, alleen moest hij van Argos, Messene en de hem onderworpen sleden op treta atzien; hij moest de kust van Laconië afstaan en zich verplichten om noch oorlog ^ voeren, noch verbintenissen met builenlandsche rijken aan te gaan. tc ï s twee schepen mocht hij in het vervolg behouden.
Tevergeefs verzetten de Achaeërs zich er legen, dat de gehate tyran gespaard werd. Zij moesten zich naar den wil van Rome schikken, want juist uit vrees voor hen, opdat het Achaeïsch verbond niet tot de opperheerschappij over Griekenland geraken zou. werd Nabis in zijne bloedige regeering bevestigd.
In het jaar 194 v. Chr. waren eindelijk alle zaken in Griekenland zoo geregeld als Rome het wenschte. Flamininus kon thans het tooneel zijner zegepralen verlaten en al de Romeinsche troepen naar Rome terugvoeren, bei hif dit deed, riep hij nog eens de Hellenen te Corinthe bijeen; hier vermaande hij hen tot eendracht en tot trouw aan het Romeinsche bondgenootschap en vroeg hij als loon voor zijne weldaden van de Grieksche staten, dat alle Romeische burgers, die zich als slaven in Griekenland bevonden, aan de republiek teruggegeven zouden worden. De Hellenen willigden dit verzoek in, ofschoon het. hun aanzienlijke ollers kostte, want gedurende den tweeden Punischen oorlog waren vele Romeinsche krijgsgevangenen door de Urtliagers als slaven aan de Grieken verkocht; 1200 hunner werden alleen door lie Achaeïsch verbond opgekocht en den Romeinen teruggegeven. Flainininus hield te Rome een schitterenden zegetocht, Aan het gejuich des volks scheen geen eind te zullen komen, want vele familiën ontvingen door hem hunne dierbare bel rekkingen terug, die tot heden in slavernij gezucht hadden. De tweede Macedonische oorlog had den Romeinen een onnoemelijken buit aan gouu en zilver, aan kostbare kunstschatten en Iraai bewerkte wapenen opgeleverd en betrekkelijk geringe olïers gekost.



ZEVEN EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Antiochus de Groote. Zijne krijgstoerustingen Hannibal bij Antiochus. De tyran Nabis vermoord. Scipio Africanus en Hannibal Begin van den oorlog. Werkeloosheid van Antiochus- Nederlaag en vlucht van Antiochus. Scipio Asiaticus. De veldtocht in Azië. Slag bij Magnesia De vrede. Verdeeling van het land. Regeling der Grieksche zaken.
Antiochus III had, terwijl de Romeinen met Pliilippus van Macedonië streden, zijn vriend en bondgenoot trouweloos verlaten; in zijne lage zelfzucht aanschouwde hij het zelfs met blijdschap, dat Pliilippus voor de Romeinsche wapenen bezweek: hij hoopte het Egyptische rijk, hetwelk hij met Macedonië had willen deelen, thans voor zich alleen te veroveren. De Romeinen lieten zich dit een tijd lang welgevallen; zij bekommerden zich schijnbaar niet om den strijd in het verre Oosten; de oorlog met Pliilippus en de regeling der Grieksche zaken trokken al hunne opmerkzaamheid tot zich.
Antiochus trok van de gunstige gelegenheid partij, en tastte de bezittingen van Egypte in Azië de eene na de andere aan. Door eene overwinning, welke iiij in liet jaar 198 v. Chr. bij de bronnen van den Jordaan over den veldheer der Egyptenaars, Scopas, behaalde, drong hij zijn vijand lol aan de eigenlijke grenzen van Egypte terug. De voogden van den jongen koning achtten zich tegen hun tegenstander niet opgewassen, zij slolen met Antiochus een vrede, die door de verloving van de dochter des Syrischen konings, Cleopatra, met tien jongen Ptolemaeüs Epiphanes bezegeld werd.
Thans kon Antiochus ongehinderd met eene sterke vloot een aanval wagen op de voormalige bezittingen van Aegypte aan de kusten van Klein-Azië, die hem waarschijnlijk bij den vrede waren toegekend. Hij deed dit omstreeks denzelfden tijd, waarin Philippus den slag bij Cynocephalae verloor. Een sterk Syrisch leger werd te gelijker tijd te Sardes bijeengetrokken, om de steden van Klein-Azië ook te land aan te tasten.
Koning Attalus van Pergamum en de Rhodiërs duchtten thans van de zijde van Antiochus hetzelfde gevaar, hetwelk hen eens van den kant van Pliilippus bedreigd had. Attalus wendde zich met dringende aanzoeken om hulp tot de Romeinen; hij verklaarde, dat zijne troepen in den oorlog tegen Pliilippus gebezigd werden en dat hij daarom den bijstand der Romeinen inriep. De moedige Rhodiërs daarentegen verklaarden koning Antiochus den oorlog.
In weerwil van al deze smeekingen bleven de Romeinen werkeloos. Lijdelijk zagen zij het aan, dat Antiochus partij trok van de gelegenheid, hem door den aftocht der Macedonische bezettingen uit de Klein-Aziatische steden geboden, om deze met zijne troepen te bezetten; en toen hij in het voorjaar van 196 v. Chr. zelfs in Europa landde en in den Thracischen Chersonnesus eenige steden in bezit nam, lieten de Romeinen ook dit toe. Flamininus vergenoegde zich met liet zenden van gezanten tot den koning, die zich te Lysiinachia bevond, om hem te waarschuwen, dat hij de bezittingen van Egypte onaangetast laten en de vrijheid der Ilelleensche staten niet bedreigen mocht. Rij dit gezantschap, dat volkomen vruchteloos was, en bij dergelijke onderhandelingen bleef het.



Zulk eene lankmoedigheid, waarachter de Romeinen hunne scherpzinnig beraamde plannen verscholen, was in het oog van den overmoedigen Aziaat niets dan zwakheid; hij gaf thans openlijk van zijne vijandige gezindheid jegens Rome blijk.
Toen Hannibal in het jaar 19a v. Chr. uit Carthago vluchtte, vond hij aan het hof van Antiochus eene gastvrije ontvangst. Toch deden de Romeinen "een enkelen stap om dit te beletten, zij schenen zoo vast te hebben besloten tot het in stand houden van den vrede, dat, gelijk we zooeven verhaalden, Flamininus zelfs in het jaar 194 de geheele Romeinsche krijgsmacht uit Griekenland terugtrok.
Dit alles strekte slechts om Antiochus te meer te bevestigen in zijn voornemen om den strijd tegen Rome aan te binden, waartoe Hannibal, de onverzoenlijke vijand der Romeinen, hem onophoudelijk aanspoorde. Hij maakte van de gelegenheid, door hét dralen van zijn tegenstander hem verschaft, gebruik om zich bondgenooten te verwerven. Het huwelijk van zijne dochter Cleopatra met den jongen koning van Egypte werd in het jaar 193 v. Lhr. voltrokken. Antiochus hoopte hierdoor bij het uitbreken van een oorlog Egypte
tot onzijdigheid te dwingen. , , , i, ,r,„
Een bondgenoot, van wiens bijstand hij zich veel beloven mocht, was koning Eumenes van Pergamum, die zijn in het jaar 197 overleden vader on«evol<Td was. Dezen vorst bood Antiochus eene zijner dochters tot vrouw aan, ja° hij verklaarde zich zelfs bereid om hem de steden die hij veroverd had', terug te geven. Eene derde dochter huwde bij uit aan den koning van Cappadocië ten einde ook dezen voor zich te winnen. Do Aziatische Kelten, de Galatiërs, kocht hij door rijke geschenken om, de machtige stadByzanlnim werd door hem met uitgebreide voorrechten begiftigd. Opdat de steden van Klein-Azië bij het uitbreken van een oorlog voor het minst onzijdig zouden blijven, verklaarde de koning, dat hij de onafhankelijkheid der oude vrijsteden wilde erkennen, de overige steden moesten hem slechts als opperheer huldigen, doch mochten hun eigen bestuur en wetgeving behouden.
Ook in Griekenland hoopte Antiochus krachtige bondgenooten te vmden De Aetoliërs droegen den Romeinen een heimelijken wrok toe, omdat zij zich bij de regeling der Grieksche zaken teruggezet achtten. Zij wilden hierover wraak nemen en beloofden den koning van Syrië niet alleen hun eigen bijstand. maar dien van geheel Griekenland, wanneer het tol een oorlog met Rome komen mocht; hunne afgezanten verzekerden hem, dat Griekenland reikhalzend naar het oogenblik uitzag, waarin hij den Hellenen in plaats van de schijnvrijheid, door de Romeinen hun aangebracht, de ware vrijheid zou komen schenken. Op de Aetoliërs kon Antiochus dus met zekerheid rekenen, ook O]» de hulp van Philippus van Macedonië en op die van Carthago meende
hij te mogen hopen.
Hannibal bad een plan ontworpen, volgens hetwelk eene vloot van 10U schepen een leger van 10,000 man voetvolk en 1000 ruiters onder zijn opperbevel naar Carthago zou overvoeren, om daar een derden Punischen oorlog te doen ontbranden. Van Afrika's kust wilde Hannibal met leger en vloot naar Italië zeilen, om Rome ten tweeden male in zijn eigen land aan te tasten. Reeds begaven zich gezanten van Tyrus naar Carthago, om daar de patnotische partij op den opstand voor te bereiden.
In Spanje hield de nog altijd voortdurende oorlog de handen der Romeinen ^eboeid. Ook daar hoopte Hannibal een nieuwen opstand te bewerken, \an alle kanten moest de storm tegen Rome opsteken, dat was het grootsche plan, hetwelk de geniale Hannibal voor den aanstaanden oorlog ontworpen had, en dat, wanneer hel ten uitvoer was gelegd, de macht der trotsche republiek tot m hare grondvesten geschokt zou hebben. Maar bet kwam niet ten uitvoer; Antiochus was te klein van geest voor zulke groote plannen, bij was niet in staat de vlucht der denkbeelden van een Hannibal Ie volgen. De gewichtige stappen, waarop zijn raadsman aandrong, liet hij achterwege en wat iiij deed, deed hij maar na li.
De eerste aanleiding tot het uitbreken van den ojrlog gaven de over-



moedige Aeloliërs; zij prikkelden de eerzucht van den tyran Nabis van Sparla en wisten hem te bewegen om zicli van de Laconische zeesteden meester Ie maken en zoo den vrede te verbreken. Nabis deed een aanval op eene der steden van de vrije Laconiërs, die in het Achaeïsch verbond opgenomen was, en veroverde haar. Terstond echter riep Philopoemen het leger der Achaeërs onderdo wapenen en voerde dat tegen de Spartanen aan. Nabis werd verslagen, nauwelijks een vierde deel van zijn leger keerde naar Sparta terug.
Philopoemen belegerde den tyran in zijne eigen hoofdstad. Toen de Aeloliërs den ongelukkigen uitslag der onderneming vernamen, waartoe zij zeil de aanleiding hadden gegeven, besloten zij, zelf zich in het bezit van Sparta te stellen. Onder voorwendsel, dat zij den tyran hulptroepen wilden zenden, deden zij eene afdeeling van 1000 man, onder aanvoering van Alexamenus naar Sparta trekken. De bevelhebber ontving in last om den tyran. wiens trouw bij de Aetoliërs niet boven verdenking verheven was, uit den weg te ruimen, zich vervolgens van de stad meester te maken en die tegen de Achaeërs te verdedigen.
De Aetolische krijgsmacht werd door Nabis, die van den aanslag zijner bondgenoolen niet het minst vermoedde, met blijdschap ontvangen; bij eene monstering der troepen volvoerde de Aetoliër zijn schandelijken last, Nabis werd door hem en zijne krijgslieden vermoord, zonder dat de huurlingen van den tyran het waagden hum te verdedigen. Reeds meende Alexamenus eene volkomen zegepraal behaald te hebben, toen zijne roofzieke soldaten hem in den steek lieten. Zij konden aan den trek tot plunderen geen weerstand bieden en verstrooiden zich door de stad om te rooven en te moorden; zoodra ze zich verstrooid hadden, werden zij door de Spartanen verslagen, niet één hunner ontkwam. Sparla trad daarop tot het Achaeïsch verbond toe en vergrootte op die wijze de macht van Aetolië's vijanden. Hun schandelijke aanslag was geheel mislukt, daarentegen werd de belangrijke Thessalische stad Demetrias door hen bezet.
De onderhandelingen, die sinds lang tusschen Antiochus en de Romeinen gevoerd waren, zonder tot eenigen uitslag te leiden, namen thans een ernstiger karakter aan. Te Ephesus, het hoofdkwartier des konings, verscheen een Romeinsch gezantschap, dat de reeds vroeger gestelde eischen herhaalde: Antiochus moest óf Europa met rust laten en in Azië regeeren. zooals hij goed vond, óf hij moest, zoo hij de Thracische steden wilde behouden, den Romeinen het recht verleenen 0111 als beschermers van de steden Smyrna, Lampsacus en Alexandria Troas op te treden.
Volgens een verhaal, voor welks waarheid we echter niet kunnen instaan en dat ook door Livius zonder eenigen waarborg wordt meegedeeld, heeft Scipio Africanus bij gelegenheid van dat gezantschap nog eens tegenover zijn grooten tegenstander Hannibal gestaan en met hem een vriendschappelijk onderhoud gehad; Scipio vroeg, volgens dal verhaal, aan Hannibal, wien hij voor den grootsten veldheer hield; »den Macedonische!) koning Alexander", antwoordde Hannibal, »want hij heeft met eene handvol volks duizenden vijanden verslagen en de uiterste streken des aardbodems doorkruist, die andere menschen niet mogen hopen, ooit te zullen aanschouwen." Toen Scipio verder vroeg, wien hij de tweede plaats toekende, hernam Hannibal: »aan Pyrrhus, want deze heett het eerst den menschen geleerd, eene legerplaats op regelmatige wijze aan te leggen, buitendien heeft niemand zoo juist als hij zijne stellingen weten te kiezen, niemand zoo goed als hij de kunst verstaan om de menschen voor zich in te nemen."
Scipio, die waarschijnlijk een ander antwoord verwacht had, vroeg verder wien Hannibal voor den derden hield; nu noemde deze zich zelf. Om dit antwoord lachte Scipio, terwijl hij vroeg: »wat zoudt gij zeggen, wanneer gij mij overwonnen liadt?" »Ja dan" — antwoordde Hannibal, »zou ik mij boven Alexander en boven Pyrrhus, ja boven alle andere veldheeren stellen.'"



Behalve dit gesprek, indien het althans werkelijk heeft plaats gehad *), richtte het gezantschap niets uit. De Romeinen moesten Ephesus verlaten, zonder hunne pogingen door een goeden uitslag bekroond te zien.
Van weerszijden werd er tot den oorlog besloten. De Romeinen namen derhalve sinds den zomer van het jaar «92 v. Chr. alle maatregelen om den krij" met kracht te voeren. Antiochus achtte daarentegen in zijn overmoed de zaak zeer licht; aan het hoofd van een klein aantal troepen zeilde hij in den herfst naar Thessalië, waar hij de vesting Demetrias bezette Hij meende in Griekenland een genoegzaam aantal hulptroepen te zullen vinden, daar hij immers door de Aetoliers tot hun opperbevelhebber was benoemd.
Aanvankelijk scheen alles goed te gaan. Op Euboeik opende de stad Chalcis hare poorten voor den koning, het belangrijke eiland was daarmede in zijn bezit. De Boeötiërs, die steeds een afkeer van het bondgenootschap met de Romeinen hadden gekoesterd, betoonden zich jegens hem evenzeer "unstig gezind en niet ongenegen om met hem eene verbintenis te sluiten. Omstreeks denzelfden lijd, waarin Antiochus het eerst den Griekschen grond betreden had, was ook een Romeinsch leger van 25,000 man bij Apollonia geland en alzoo de oorlog feitelijk begonnen.
Had Antiochus thans de grootsche plannen van Hannibal ten uitvoer gelegd, dan zou de zegepraal hem ongetwijfeld niet ontgaan zijn. Doch er werd niets gedaan! Hannibal trof het ongelukkige lot, dat bij overal waar bij krachtig handelend wilde optreden door de jammerlijkste kleingeestigheid gedwarsboomd, ja teruggestooten werd. Aan het hof van Antiochus haatten hem de raadslieden des konings, die den invloed van den Carthager benijdden. Zij wisten den zwakken vorst wantrouwen tegen hem in te boezemen. Hannibal werd zelfs
verdacht, dat hij met de Romeinen verstandhouding had aangeknoopt, en slechts
met moeite gelukte het hem. zich van deze verdenking te zuiveren. Zijn raad werd echter niet opgevolgd, zijn plan niet uitgevoerd; het zenden van eene vloot en van een leger naar Carthago en Ralië bleef achterwege.
Van alle bondgenooten. op wie Antiochus gerekend had, traden slechts enkelen tot hem toe. Koning Prusias van Bithynië, eeu der verachtelijkste vorsten, bleef den Romeinen getrouw. Koning Eumenes dacht er evenmin aan een verbond te verbreken, waardoor bij alleen mocht hopen zijne macht uit 'te breiden. De Rhodiërs en Byzantynen kozen de zijde van Rome en zelfs de Egyptenaars boden deze stad toevoer van levensmiddelen en troepen aan. welke ïntusschen niet werden aangenomen. ...
Van veel belang was de vraag, welke partij Phihppus van Macedonie kiezen zou. Philippus haatte wel de Romeinen, maar nog meer zijn trouwloozen voormaligen vriend, die hem in tijd van nood in den steek gelaten, ia van zijne moeilijke omstandigheden partij gelrokken had om zich ten zijnen koste te verrijken. Toch zou hij misschien aan Antiochus zijde zich geschaard hebben, wanneer deze den raad van Hannibal gevolgd, wanneer luj alle middelen beproefd had om den toorn des konings te verzoenen. Doch in plaats van daartoe de noodige stappen te doen. was hij onverstandig «enoeg om Philippus opnieuw zeer gevoelig te beleedigen. Hij begunstigde een pretendent naar den Macedonischen troon en beging daarenboven nog andere dwaasheden. Philippus was hierover zóó vertoornd, dat hij zich geheel
bij de Romeinen aansloot.
Ook de Achaeërs hielden aan het verbond met Rome vast, zoodat Antiochus in plaats van geheel Griekenland tot zijne zijde over te halen, gelijk hü gehoopt bad, zich met de hulp der Aeloliërs en Boeötiers moest vergenoegen; want zelfs de Epiroten durfden geen verbond met hem sluiten, maar hielden zich onzijdig.
*) Het is hoogst twijfelachtig, of Scipio Africanus wel een deel van het gezantschap heeft uitgemaakt.



Bij de geringe ondersteuning, welke Antiochus in Griekenland vond, had hij voor den oorlog, die hem te wachten stond, al zijne hulpmiddelen moeten aanwenden, gelijk Hannibal hem ook aanried. Doch hij sloeg dien raad in den wind. Zijn leger bestond uit ongeveer 11,000 man. Mei deze weinig beteekenende krijgsmacht achtte hij zich zóó zeker van de overwinning, dat hij zich met onbegrijpelijke lichtzinnigheid even onbekommerd aan het gsnot des levens overgaf', alsof hij zich in vollen vrede bevond. Hij bracht den winter zorgeloos te Chalcis door, waar hij vroolijke feesten vierde, waar hij, een vijftigjarig inan, eene schoone en jonge Grieksche vrouw huwde. Den ganschen winter liet hij voorbijgaan zonder iets, hoe ook genaamd, te ondernemen.
Mei den aanvang der lente van het jaar 191 v. Chr. nam Manius Acilius Glabrio, een hoogst bekwaam veldheer, hel opperbevel over de Romeinsche krijgsmacht in Griekenland op zich. Onder hem voerden Gajus Livius en andere legaten het bevel, tot wier getal ook Marcus Porcius Gatobehoorde, die reeds in Spanje lauweren geplukt had.
De opperbevelhebber bracht aanzienlijke versterkingen mede. Massinissa had weer zijne Numidische ruiterij en Libysche olifanten den Romeinen ter hulp gezonden, met deze en met de troepen der bondgenooten was de Romeinsche krijgsmacht zeker meer dan 40,000 man sterk.
Antiochus had zich in het begin van het voorjaar naar Aelolië begeven. Toen het bericht van de landing des Romeinschen opperbevelhebbers tol hem kwam, spoedde hij zich ijlings naar zijn hoofdkwartier, om ook van zijn kant de noodige maatregelen te nemen. Hij had over niet meer te beschikken dan over hel kleine leger, waarmede hij in den vorigen herfst in Griekenland geland was, en over 4000 Aetoliërs, die zich bij hem hadden aangesloten. Mei zulk eene geringe macht was hij niet in staal den Romeinen hel hoofd te bieden, zij drongen lot in Thessalië door.
Bij Larissa trokken de Romeinen hunne hoofdmacht bijeen. Het grensde aan eene daad van waanzin, dat Antiochus onder zulke omstandigheden niet in aller ijl naar Azië terugkeerde, dat hij den strijd met den viermaal sterkeren vijand waagde. Hij besloot, zich in de pas der Thermopylae Ie verschansen, daar hoople hij zich zoo lang Ie kunnen staande houden, totdat hij versterkingen uil Azië ontving. Den Aetoliërs beval hij, het noodlollige pad, dat over het gebergte voerde en waarlangs Xerxes eens de Spartanen omgetrokken had, te verdedigen. Doch dit bevel werd slecht uitgevoerd. Gato, de kloeke Romeinsche legaal, overrompelde de Aetoliërs. Antiochus zag zich onverhoeds in het front en in den rug aangevallen, hij had in het geheel niet aan den terugtocht gedacht, zijn leger verstrooide zich dus in eene ordelooze vlucht; deels op die vlucht, deels op het slagveld zelf werd het geheel vernietigd; ternauwernood gelukte het den koning, met oOO man te ontsnappen en Chalcis te bereiken, van waar hij zich naar Ephesus inscheepte. De vreeselijke nederlaag, door Antiochus ondergaan, deed zijne weinige Grieksche bondgenooten inzien, dat zij niels van hem Ie hopen hadden, zij haastten zich dus om met Rome vrede te sluiten. De Boeötiërs gaven zich op genade of ongenade over, zelfs de Aetoliërs trachtten zich met de Bonieinen te verzoenen en knoopten hiertoe onderhandelingen aan. Wij moeien van deze onderhandelingen een weinig uitvoeriger spreken, dewijl zij ons een diepen blik in de bedoelingen der Romeinen vergunnen.
In den beginne werden de gezanten der Aetoliërs door den Romeinschen consul teruggezonden onder voorwendsel, dat bij geen tijd had om met hen te spreken, daarop eischte hij van hen, dat de Aetoliërs zich op genade of ongenade zouden overgeven. Nadat zij, hiertoe met de noodige volmacht voorzien, weder voor den consul verschenen, verlangde deze van hen, dat zij die mannen zouden uitleveren, die zich aan hel hoofd der jegens de Romeinen vijandig gezinde partij gesteld hadden.
Zulk eene vernedering wilden de Aetolische gezanten zich niet lalen wel-



opvallen• de consul liet hierop ketenen halen, Polybius verhaalt zelfs dat hij Hen «ezanten halsboeien aanleggen liet. Verontwaardigd over deze behandeling keerden'de gezanten naar Aelolië terug; in de volksvergadering gaven zij versliir van bun wedervaren en zij deden het volk daardoor in zulk eene woede ontvlammen, dat het als één man weder naar de wapenen greep, om den
oorlo" vooi' Ib zeilen. . ... !••• •
\Vanneer wij niet willen aannemen — wat niet zeer waarschijnlijk is
dal de behandeling, den Aetolischen gezanten aangedaan, baar grond had in den overmoed van een enkel man. dan moeten wij wel onderstellen da de Romeinen hierbij geen ander doel hadden, dan de Aetoliers op het heiligst ie ve bUteren, ten einde zich zelf daardoor het recht te verschaffen om hun vHand eeheel en al te vernietigen. Ook in lateren lijd zullen wij nog memgmaa in de gelegenheid zijn om de Romeinen zulk eene gedragslijn te z.en volgen.
De oorlog werd voortgezet. De consul trok tegen de stad Naupactus (thans Missolun°bi) op en belegerde haar twee maanden lang, zonder eenig voordee te kunnen behalen. De winter naderde, de Romeinen zagen dus met verlangen naar bet einde van den oorlog uit. T.lus Quinctius Flamininu die inist de legerplaats voor Naupactus bezocht, opende den Aetoliers het uitzicht ou een voordeeligen vrede, hij stond hun een wapenstilstand toe en bewoog ben om gezanten naar Rome te zenden. Ook deze schijnbaar zachtmoedige handelwijze kwam, gelijk wij weldra zien zullen, alleen voort uit gebrek aan lust om juist thans de Aetoliers te bestrijden. .. , ,on
De oorlog tegen Antiocbus zou in het vervolg in Azie gevoerd worden, dnrtoe had de Romeinsche vloot, die door de scheepsmacht der Rhodiers en f arthaaers en van koning Eumenes van Pergamum ondersteund werd en reeds eene overwinning op de zeemacht van Antiocbus behaald had. den weg gebaanc.
Wie zou bet naar Azië bestemde leger aanvoeren? Een der beide consuls was daartoe de aangewezen persoon, hetzij Gajus Laelius, hetzij Lucius CornPiius Scipio, de broeder van Scipio Africanus. Langen tijd was de gewoonte 7wan" geweest, dat de beide consuls bij belangrijke ondernemingen om het onnerbevel lootten. Ditmaal echter lieten zij de keuze aan den senaat «ver Lucius Cornelius Scipio, een weinig beteekenend man. die zich nog in Teen enkel opzicht onderscheiden had, zou zeker niet verkozen z.jn geworden, hoezeer ook de machtige partij der Scipio's te Rome zich voor hem m de bres stelde bad niet Scipio Africanus, de beroemde veldheer, verklaard, dat hij als onderbevelhebber zijn broeder vergezellen zou. Thans brachten alle senatoren
tiiinnp stem op Lucius Cornelius Scipio uit. " .
In Griekenland was de oorlog met de Aetoliers inmiddels opnieuw uitbarsten daar de senaat den door Flamininus' tusschenkomst gesloten wapenstilstand niet goedgekeurd en onaannemelijke vredesvoorwaarden gesteld had De Aetoliers moesten eene oorlogsschatting betalen, welke zij onmogelijk konden opbrengen. Scipio. die zijne kracht niet m nuttelooze gevechten me he dannere bergvolk wilde verspillen, stond hun een nieuwen wapenstilstand van ^es maanden toe, en trok vervolgens naar Thessalië, om langs den moe . Sken weg over land, door Macedonië en Thracie naar den Hellespont te trekken en van daar naar Azië over te steken. Hij koos dien weg. dewijl hü z;jn leger niet aan de wisselvalligheden van een zeetocht wagen wilde.
J Dringend noodig was bet, dat de veldheer zich vergewiste, of bij pp de trouw van Philippus van Macedonië staat maken kon Tiberius Sempionius Gracchus werd derhalve naar bet bof van Pella gezonden, om zich in persoon van de trouw van Philippus te overtuigen. Hij vond de wegen in goeden staat en alles voorbereid om de Romeinen te ontvangen. Het Romeinsche leger zette zijn tocht ongehinderd voort. In den nazomer van het jaar 190 v. Chr. bereikte het den Hellespont. de zeeëngte, die Europa van Azie scheidt
Antiocbus had zich in Azië krachtig ten strijde toegerust. Uit alle geesten van zijn wijd uitgestrekt rijk waren de krijgsbenden opgeroepen. D.



Phoeniciërs hadden bevel ontvangen om eene viool uit te rusten, die zich met de Syrische onder Hannibals aanvoering vereenigen zou. Dit plan mislukte echter; zoowel de Syrische als de Phoenicische vloot werd door de Romeinsche verslagen. Evenmin gelukte het Antiochus, de macht van koning Eumenes van Pergamum te vernietigen, voordat de Romeinen hem te hulp konden komen. Het geluk had zijne zijde verlaten; hij kon niet eens bondgenooten vinden. Koning Prusias van Rithynië, dien hij dringend om een bondgenootschap verzocht, bleef den Romeinen getrouw. Toen Antiochus bijna te gelijker tijd bet bericht van de nederlaag zijner vloot en van de aankomst der Romeinen aan den Hellespont ontving, verloor hij geheel en al liet hoofd. In plaats van al zijne krachten in te spannen, ten einde eene landing der Romeinen in Azië te beletten, liet bij die zeer kalm toe.
Den 4sten Maart, volgens de oude Romeinsche tijdrekening, volgens de nieuwere daarentegen omstreeks het einde van October des jaars 190, staken de Romeinen ongehinderd naar Azië over. Voor het eerst betrad een Romeinse!) leger den grond van dit werelddeel. De Romeinen konden niet onmiddellijk tot den aanval overgaan, want juist in dien tijd viel de viering van een godsdienstig feest in, gedurende hetwelk het leger niet mocht marcheeren.
Antiochus maakte van dit oponthoud gebruik om te beproeven of hij geene vredesonderhandelingen kon aanknoopen; hij bood aan de helft der krijgskosten te betalen en eenige steden in Klein-Azië af te staan. Ten einde de door hem voorgestelde vredesvoorwaarden te doen aannemen, poogde hij Scipio Africanus door rijke geschenken voor zich te winnen, terwijl hij bovendien den zoon des veldheers, die krijgsgevangen geraakt was, zonder losgeld terugzond.
Doch zulke middelen waren niet in staat den fleren Romein het pad van den plicht te doen verlaten; hij antwoordde den koning, dat er thans van dergelijke vredesvoorwaarden niet langer sprake kon zijn, dat Antiochus niet de helft, maar de geheele som der oorlogskosten vergoeden, niet eenige steden van voor-Azië, maar geheel dat land lot aan den Taurus afstaan moest. Met dit antwoord zond hij de gezanten terug; als bewijs van erkentelijkheid voor het vrijlaten van zijn zoon gaf hij bun den raad mee, dat zij Antiochus zouden aansporen om geen slag te wagen, maar die voorwaarden zonder bedenken aan te nemen. Doch hiertoe kon de koning niet besluiten; zelfs een ongelukkige slag kon hem niet meer doen verliezen dan uu van hem geëischt werd.
Rij de stad Magnesia aan den Sipylus ontmoetten het Aziatische en bel Romeinsche leger elkaar. Antiochus voerde 62,000 man voetvolk, 12,000 ruiters en 54 olifanten aan; bet Romeinsche leger bedroeg slechts ongeveer 30,000 man. Maar de troepen van Antiochus vormden een bont samenraapsel uit de meest verschillende Aziatische volksstammen, terwijl het leger der Romeinen bestond uit veteranen, gewoon te overwinnen.
Had Hannibal bet opperbevel gevoerd, dan zou zijn genie wellicht in weerwil van dit alles den Aziatischen krijgslieden don weg ter overwinning hebben gewezen, maar hij bevond zich op verren afstand bij de vloot. Antiochus wist den held, door een gelukkigen samenloop van omstandigheden op zijn weg hem te gemoet gevoerd, niet op de rechte waarde te schatten. De Romeinen behaalden eene schitterende zegepraal. Met het gering verlies van 24 ruiters en 300 man voetvolk versloegen zij bet Aziatische leger, van hetwelk 50,000 man met hunne lijken het slagveld bedekten.
De onderwerping van Klein-Azië was de vrucht dezer overwinning. De vernederde koning smeekte thans andermaal om vrede en verklaarde zich bereid om alle voorwaarden aan te nemen, die hem gesteld zouden worden, het waren dezelfde, welke hem reeds vóór den slag waren gesteld. Op dien voet kwam de vrede voorloopig tot stand, die echter eerst voor goed door Romeinsche gevolmachtigden gesloten zou worden, terwijl Antiochus tot dien tijd toe het Romeinsche leger in Klein-Azië onderhouden moest.



Na het behalen van de overwinning kwam het er thans op aan te beslissen hoe men de landen, door Antiochus al te staan, zou verdeelen. Exenals altijd «edroegen de Romeinen zich in schijn grootmoedig, doch inderdaad volgden zn die sluwe en baatzuchtige staatkunde, welke hun ten allen ijde eigen is geweest, die hen aanspoorde om klein staten te vergrooten doch alleen in "zoover, dat zij toch afhankelijk van Rome bleven en cl -
lende deelen van hun gebied zoo te plaatsen, dat de eene staat altijd naijverig op den anderen bleef, dat het zaad van toekomstigen strijd en twist
"'toeAan°'ditWbe"insel bleven de Romeinen ook 1111 getrouw, naardien zij zoowel konins Eumenes van Pergamum als de Rhodiërs met vermeerdering van -rondgebied begunstigden, doch ook tegelijk zorg droegen dat deze land\erK5nfvoor de toekomst oorzaak zou worden van nieuwe oneenigl.eden
De Romeinsche gevolmachtigden, die onder het voorzitterschap van den consul Cneius Manlius Vulso den vrede voor goed moesten sluiten, legden konin" Antiochus zulke harde vooiwaarden op, dat daardoor de macht van het rijk dS&Kciden voor altijd gebuikt werd H.jmoest innen den Ud vin 12 jaren eene oorlogsschatting betalen van lo.OUU üuDoeiscne uieuieu biina ƒ30000 000} en, behalve zijne bezittingen in Europa, geheel K ein- . (
Til irzsx. ttJg&S&E* r
S S" Si - J
doori£ t landen T
mmwmm
genoeg vertrouwden om hem in het beat een r ^ vaQ
Svrië'1 als IMiilippus van Mac^UWwang te houden; het moest in één woord, dezelfde taak vervullen, welke aan ^ ^
ten aanzien van Carthago "P^eg . \ ' ,k zjcj, |,ij ,ie Romeinen hadden
moeH ~ r rr iJihs» nar iSSrtst



macht hunner vijanden waren geraakt, vooral werd het grondgebied der Acarnaniërs, een zwakke volksstam, die tocli nooit gevaarlijk kon worden, te hunnen koste uitgebreid. Het recht van oorlog te voeren en vrede te sluiten werd hun ontnomen, terwijl zij bovendien eene zware schatting moesten betalen. Hun macht was hierdoor geheel gefnuikt.
Philippus meende door de trouw, welke hij in den oorlog tegen Antiochus den Romeinen had betoond, zicli jegens hen verdienstelijk gemaakt en aanspraak op belooning verworven te hebben. Zijne hoop op eene aanzienlijke uitbreiding van grondgebied werd echter jammerlijk te leur gesteld: slechts enkele kleine stroken gronds in Thessalië werden hem toegewezen. Hij voelde zich diep gekrenkt; bovenal achtte hij zich beleedigd, dewijl Eumenes van Pergamum den Thracischen Chersonnesus ontvangen had.
Niet minder trouw dan Philippus waren de Achaeërs den Romeinen geweest. Ook zij hoopten, dat hunne macht uitgebreid zou worden. Zij wenschten de eilanden Zacynthus en Aegina in hun eedgenootschap op te nemen, maar hun verzoek werd afgeslagen, zij moesten zelfs Zacynthus aan de Romeinen afstaan, die dit eiland, evenals Cephallonia, in bezit namen, ten einde zich van de heerschappij over de Adriatische zee te verzekeren.
Het Achaeïsch verbond mocht niet al te machtig worden; daarin alleen leefde nog de Grieksche geest voort, van daar kon, wanneer de pogingen van den edelen Philopoemen met goeden uitslag bekroond werden, wellicht de wedergeboorte van Griekenland uitgaan; doch juist dit kwam volstrekt niet overeen met de bedoeling der Romeinen.
ACHT EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Hannibals laatste lotgevallen en dood. Macht der Scipio's. Marcus Porcius Cato.
Rechtsgeding tegen de Scipio's. Overmoed en wetsverkrachting van Scipio Africanus.
Zijn laatste zegepraal en dood. Philopoemen, de laatste Griek. Opstand te Messene.
Gevangenschap en dood van Philopoemen.
Na de overwinning, op Antiochus behaald, heerschten de Romeinen over alle beschaafde landen, welker kusten door de golven der Middellandsche Zee werden bespoeld. Zij waren óf den Romeinen als wingewesten onderworpen, óf zij volgden de bevelen der republiek als gehoorzame bondgenooten op. Geen enkele staat bestond er meer, machtig genoeg om den Romeinen eenige vrees in te boezemen, doch wel leefde er nog een enkel man, een ongelukkige balling, wiens naam alleen den trotschen overwinnaars schrik aanjoeg, die ook in zijne ballingschap nog zoo geducht was in hunne oogen, dat zij hem geen rustig oogenblik konden gunnen.
Ilannibal was ter juister tijd naar Creta gevlucht, om de uitlevering aan zijn meest verbitterden vijand te ontgaan. Vervolgens had hij zich naar koning Prusias van Rithynië begeven en aan diens hof eene gastvrije ontvangst gevonden. • Hij ondersteunde den koning, die juist tegen Eumenes van Pergamum oorlog voerde, met zijn altijd voortreffelijken raad.
Zoolang Hannibal leefde waren de Romeinen niet zeker van het bezit hunner wingewesten. Rome wist zeer goed, dat de grootsche plannen van den Carthager alleen schipbreuk hadden geleden op de kleingeestige staatkunde zijner landgenooten en op het treurig onverstand en het zwak karakter van Antiochus; zeer goed begrepen de Romeinen, dat hij onverzoenlijk hen be-



strijden zou. waarheen het lot hem ook mocht voeren; alleen zijn dood kon hun rusl en veiligheid schenken.
Of' de Romeinsche senaat den vluchteling tot in zijn laatsten schuilhoek vervolgde, dan ol Flamininus, die als gezant naar koning Prusias gezonden werd, op eigen gezag pogingen aanwendde om den dank der republiek in te oogsten, door haar van haar gevaarlijksten vijand te ontslaan, is niet met zekerheid uil te maken. Dit alleen staat vast, dat Prusias, een der nietswaardigste vorsten van Azië, zich volgaarne bereid verklaarde om den gastvriend. wien hij bescherming toegezegd had, aan de wraak der Romeinen over te leveren.
Terstond na het eerste onderhoud met Flamininus zond Prusias eene afdeeling krijgslieden naar hel huis van Hannibal.
Livius verhaalt ons: »Hannibal had sinds langs de vrees gekoesterd, dat zulk een einde hem wachtte, want hij kende den onverzoenlijken haat der Romeinen legen hem en wist, dat op de trouw des konings niet viel le rekenen. Toen hij het bericht van Flamininus' aankomst ontvangen had, begreep hij, wat hem boven het hoofd hing. Reeds sedert geruimen tijd had hij, daar hij zich van alle zijden door vijanden omringd zag, zijne maatregelen genomen om altijd een uitweg open te houden. Met dit doel was zijne woning van zeven uitgangen voorzien, eenige daarvan waren van buiten niet zichtbaar, opdat ze niet door eene wacht versperd zouden worden. Doch al zijne voorzorg bleek ijdel; de verspieders des konings hadden ook de verborgen uitgangen ontdekt, de geheele' omtrek van het huis was zóó met schildwachten omringd, dat niemand ontsnappen kon.
Toen men Hannibal meldde, dat er schildwachten des konings in den voorhof stonden, waagde hij eene poging om door zijne meest verborgen achterdeur te ontsnappen, doch ook deze uitgang was door soldaten versperd. Hannibal zag, dat de vlucht onmogelijk was. Tot geen prijs wilde hij in de handen der Romeinen vallen, daarom had hij met het oog op zulk een geval sedert lang eene hoeveelheid vergif in gereedheid gehouden.
«Wanneer het den Romeinen," riep hij zijnen huisgenooten toe, »te lang duurt den dood van een grijsaard af te wachten, dan wil ik hen van die kwellende zorg ontslaan. Flamininus zal geene groote of gedenkwaardige zegepraal op een weerloos en verraden man behalen. De dag van heden zal doen zien, hoezeer de zeden van hel Romeinsche volk verbasterd zijn. De vaders der Romeinen hebben koning Pyrrhus, toen deze aan het hoofd van een leger gewapenderhand in Italië tegenover hen stond, gewaarschuwd voor pogingen om hem te vergiftigen, de tegenwoordige Romeinen eischen bij monde van den gewezen consul, als gezant bij koning Prusias, dat hij zijn gastvriend op de schandelijkste wijze vermoorden zal."
Na deze woorden smeekte Hannibal de goden, dat zij hem op Prusias en op diens rijk mochten wreken, hij riep hen tot getuigen van de trouwbreuk des konings aan en ledigde daarop zonder aarzelen den giftbeker.
Zoo stierf Hannibal in het jaar 183 v. Chr. Zijne laatste woorden, waardoor de laaghartige wraak der Romeinen met zooveel juistheid wordt gebrandmerkt, worden ons door Hannibals heftigsten vijand, door den Romein Livius zelf, verhaald.
Omstreeks denzelfden tijd, waarschijnlijk in hetzelfde jaar, rukte de dood nog twee andere mannen weg, die, hoewel zij niet de zielegrootheid en het genie van Hannibal bezaten, toch verdienen met hem in één adem genoemd te worden, den Romein Scipio Africanus, den overwinnaar bij Zama, en den Griek Pbilopoemen. Reiden stierven, evenals Hannibal, buiten hun Vaderland en in treurige omstandigheden.
Na de op Antiochus behaalde overwinning waren de Scipio's de machtigste mannen van geheel Rome geworden. Lucius Scipio had een luisterrijken triomf gevierd en den eernaam Asiaticus ontvangen, ofschoon de stem
SlEECKIÜSS. II. 22



des volks niet aan hem, maar aan zijn broeder Africanus de eer der overwinning toekende, daar liet wist. dat Lucius een onbeduidend mensch was. Met dim roem waren ook de trots en de overmoed van Seipio Africanus toegenomen; hij hield zich zelf voor den eersten man Ie Rome en meende, zich zulke verdiensten jegens den staat verworven te hebben, dat hem alles geoorloofd moest zijn. Reeds vroeger had hij slechts weinig eerbied voor de weiten gekoesterd; eens had hij immers, gelijk onze lezers zich zullen herinneren, den senaat gedreigd, dat hij zich lot de tribus-vergaderingen wenden zou, in „eval de Vaders hem van den tocht naar Carthago wilden terughouden. 1 hans na het behalen van zoo menige overwinning, achtte Seipio zich boven de wet verheven, bij de meest verschillende gelegenheden gaf hij openlijk van zijne
minachting voor de wetten blijk. _ .
Tengevolge van het hooge aanzien, waann de Seipio s stonden, en van den invloed, welken vooral de gevierde veldheer te Rome uitoefende, was de vaste "Tondslag, waarop de bloei eener republiek rust, de gelijkheid van alle burgers voor de wel, ondermijnd. Het kon niet missen, of spoedig moes Ie Rome een krachtig verzet tegen de machtige Seipio s ontstaan. Aan liet hoofd der ontevredenen stond een Romein van den ouden stempel, een republikein in merg en been, Marcus Porcius Cato, van wien wij spoedig nog meer te verhalen zullen hebben. .
De Scipio's waren bij dezen republikein, die sterk aan de oud-Romeinscne zeden en instellingen gehecht was, des te meer gehaat, dewijl zij aan hel boo d stonden eener in die dagen steeds machtiger wordende partij, die met Urieksche beschaving dweepte en haar ook te Rome trachtte 111 te voeren. Deze partij, waartoe ook Flamininus behoorde, ondermijnde, naar de overtuiging harer tegenstanders, de macht en den bloei der repupliek.
Seipio Africanus, de invloedrijkste der beide broeders, was het voorwerp van den felsten haat der tegenpartij; toch maakte de volksgunst, waarin hy deelde het bedenkelijk zich tegen hem te verzetten; de aanval werd daarom het eerst op zijn minder machtigen broeder, Lueius Seipio Asiaticus, gericht. In liet iaar 187 dienden twee volkstribunen een voorste! bij de volksvergadering in oin een onderzoek in te stellen legen allen, die zich in den oorlog te«en Antiochus aan oneerlijke handelingen schuldig hadden gemaakt. De tribunen hadden daarbij ongetwijfeld Publius Seipio op het oog, doch zij
noemden slechts Lucius Seipio. hnnfil
De senaat benoemde eene commissie van onderzoek, doch aan het hooiii van dat lichaam stond een man, die aan de Scipio's oneindig veel te danken bad en aan wiens verknochtheid aan zijne weldoeners niet te twijfelen viel. De uilkomst van het rechtsgeding was lichtelijk te voorzien; wel bezitten wij daaromtrent geene bepaalde berichten, doch met zekerheid mogen wij aannemen dat de Scipio's vrijgesproken werden.
De tribunen namen met die vrijspraak geen genoegen, zij zetten den aanval door en klaagden Lucius Seipio in de tribusvergaderingen aan; wel mochten deze vergaderingen iemand slechts tot eene geldboete veroordeelen, doch ook dit was reeds van veel beteekenis, daar zulk eene veroordeeling een onwedeisprekelijk bewijs voor de schuld van den gevierden man leveren zou. ^
Deze aanklacht leidde tot de uilkomst, welke de tegenstanders der Seipio » wenschten. Lucius werd lot eene aanzienlijke boete veroordeeld; daar hy voor de zekerheid der betaling geene borgen wilde stellen zou hy naar de ge\an«enis gevoerd worden, toen Publius Seipio, die gehoord had wat er „aandt was plotseling voor zijn broeder in de bres sprong. Naar men verhaalt poogde hij de gevangenneming van Lucius met geweld te verhinderen, ja, vergieep hii zich zelfs aan den onschendbaren volkstribuun.
Wellicht zouden er te dier tijde hevige onlusten te Rome hebben plaats gegrepen, indien niet een geacht man, de volkstribuun libenus Sempronius Gracchus, de vader der later zoo beroemd geworden Gracchen, tusschenbeide



gekomen ware. Hij was een beslist tegenstander der Scipo's en zelfs bij deze gelegenheid verklaarde bij uitdrukkelijk, dal bij ook in bet vervolg niet tot hunne aanhangers bebooren zon, maar dat bij liet niet kon, noch wilde dulden, dat een man in de gevangenis geworpen wenl, die zoovele vijandelijke legerhoolden gevangen bad genomen.
Door bet optreden van Tiberius Sempronius Gracchus was de rust weer hersteld; Lucius Scipio werd echter tot bet betalen van de geldboete gedwongen. Een zware slag trol hem in bet jaar 184. Marcus Porcius Cato, die toen censor was, schrapte zijn naam van de lijst der ridders.
Nadat de eerste aanval op de Seipio's met goed gevolg bekroond was, meenden- de vijanden van Publius Scipio, dat zij thans ook tegen dezen wel konden optreden; zij eischten in den senaat van hem, dat hij rekenschap van den op zijne veldtochten gemaakten buit aHeggen zou.
Deze eisch was volkomen billijk. Al bezat de opperbevelhebber ook, zoolang de veldtocht duurde, het recht om naar eigen goedvinden den buit te verdeelen en oorlogsschattingen op te leggen en te gebruiken, toch was hij verplicht om na bet neerleggen van zijn ambt rekenschap van deze zijne handelingen af te leggen. Hierdoor alleen kon het verduisteren van gelden worden voorkomen.
Ieder ander opperbevelhebber zou tot bewijs zijner onschuld bereid geweest zijn om aan het billijk verlangen der senatoren te voldoen; doch Publius Scipio was hiertoe ongezind. Hij achtte zich boven de wet verbeven. "Ü liet zijn aanteekeningboek wel balen, maar om bet voor de oogen der senatoren te verscheuren, terwijl bij met vermetelen Irots uitriep, dat bet eene onwaardige handeling was, hem, die 15,000 talenten in de schatkist deirepubliek bad doen vloeien, wegens 3000 talenten ter verantwoording te roepen. Zoo groot was de invloed van den beroemden veldheer, dat de senatoren zich zulk eene wetsverkrachting lieten welgevallen, dat-zij bet niet waagden, den overmoedige te straffen!
Wat de senaat niet durfde, ondernamen de volkstribunen. In bet jaar 184 werd Publius Scipio bij de comitia tributa, waarschijnlijk wegens verduistering van gelden, aangeklaagd. Deze aanklacht tegen den beroemden man verwekte te Home ongemeen opzien, onder alle standen des volks werd van niets anders gesproken en de meest verschillende meeningen werden geuit. Sommigen waren diep verontwaardigd. »De beide grootste steden van den aardbodem" zoo spraken zij, «hebben zich hoogst ondankbaar jegens hare uitstekendste burgers gedragen, doch Rome nog ondankbaarder dan Carthago. Daar is namelijk door de overwonnenen de verslagen veldheer naar het buitenland verbannen, terwijl het zegepralende Rome den overwinnaar Africanus versloot." Anderen daarentegen beweerden, dat het hooge standpunt, waarop eenig burger stond, hem niet kon ontslaan van de verplichting tot bet doen van eene wettige verantwoording; alleen dan was, maar hunne meening, de vrijheid op hechte grondslagen gevestigd, wanneer bet mogelijk was, ook de machtigsten aan te klagen. Hoe zou men ooit aan iemand de schatten van den staat kunnen toevertrouwen, wanneer bij geene rekenschap af te leggen had? Wie zich niet aan de voor allen gelijke wet wilde onderwerpen, had geen recht om zich over dwang, hem aangedaan, te beklagen.
Zoo redeneerde bet volk vóór en tegen, totdat de dag aanbrak, waarop de beschuldigde zich verantwoorden moest. Nog nooit was een Romein door zulk eene talrijke volksmenigte naar het forum vergezeld, als op dezen dag Scipio Africanus. Toen bij opgeroepen werd om zich te verdedigen, hield bij eene schitterende rede, waarin bij zich op zijne daden beriep; bij sprak met zoo veel nadruk, dat zelfs zijne zelfverheffing hem niet in een hatelijk daglicht plaatste. De volkstribunen bielden van hunne zijde de aanklacht vol; zij riepen alle misslagen, ooit door Scipio begaan, in het geheugen des volks terug en beschuldigden hem van verduistering van gelden, zonder daarvoor intusschen
22*



eenig bewijs te kunnen aanvoeren. De voornaamste beschuldiging, welke zij teaen hem inbrachten, was, dat hij overal als heer en meester was opgetreden, dat hij ook in Azië niet als onderbevelhebber, gelijk zijn plicht geweest was. maar als dictator van den consul den oorlog gevoerd had, dat hij zich overal als het hoofd der Romeinen voorgedaan, ja zich zóó gedragen had, alsol één wenk van hem voldoende was om over de senaats- en volksbesluiten te Home te beslissen.
Alleen de invallende nacht maakte een einde aan de redevoeringen; den volgenden dag zou het geding uitgewezen worden. Reeds vroeg in den morgen zaten de tribunen op hunne rechterstoelen; Scipio verscheen voor hen, door een langen stoet zijner vrienden en cliënten vergezeld. Toen hij begon te spreken, werd het eensklaps doodstil onder de talrijke volksmenigte: een ieder wilde den grooten man hooren. . ..... . e
Op dezen dag, volkstribunen en Quiriten, riep Scipio, heb ik in Atrika tegen Hannibal en de Carthagers gelukkig gestreden, daarom is het billijk, dat heden de stem van twis! en tweedracht zwijge. Ik zal van hier naar het Capitool gaan om den goden mijne hulde te brengen en hen te danken, dat zij mij op dezen dag, gelijk zoo menigmaal, verstand en kracht verleend hebben om de zaken van den staat goed te besturen. Wie uwer mij vergezellen wil, Quiriten, die doe het, en roepe met mij de goden aan, dat gij ook in het vervolg mannen aan uw hoofd moogt zien, die mij gelijken."
Met deze woorden verliet hij het forum. Aan het hoofd zijner vrienden ging hij naar hel Capitool en de geheele volksvergadering volgde hem, zelfs de schrijvers der tribunen liepen weg. Dezen bleven eindelijk alleen met hunne slaven en met den heraut, die onophoudelijk den aangeklaagde, van de redenaarstribune af, bleef oproepen. .
lil zegepraal trok Scipio de stad door; na het Capitool bezocht te hebben, begaf' hij zich. door de volksmenigte vergezeld, van den éénen tempel naaiden anderen. Zoo wordt de geschiedenis dezer merkwaardige aanklacht ons door Livius verhaald.
De zegepraal, welke Scipio door eene nieuwe verkrachting van de wel behaald had, was de laatste, die hij beleven zou. want de tribunen namen niet, evenals de senaat, met dezen afloop genoegen; zij daagden hein opnieuw voor het gericht. De groote menigte, die door de stoutmoedigheid van den beroemden man van haar stuk was gebracht, begon eindelijk toch in te zien. hoe gevaarlijk het voor haar was. wanneer zij de wet verder straffeloos liet schenden en verkrachten. Scipio voorzag, dat hij niet ten tweeden male zegevierend uit het worstelperk te voorschijn treden zou; hij verliet daarom Rome en trok zich op zijn landgoed Liternum terug, vast besloten zich niet tot verantwoording te laten dwingen.
Zijn trots was gefnuikt; slechts korten tijd leefde hij, vervuld met wrok tegen de Romeinen; waarschijnlijk in het jaar 183 stierf hij hier, ver van Rome.
° De derde der groote mannen, die omstreeks denzelfden tijd van het tooneel hunner werkzaamheid werden afgeroepen, was Philopoemen, de voortreffelijke aanvoerder der Achaeërs. Menigmaal wordt hij de laatste Griek genoemd, dewijl de grootheid van Griekenland in hem nog eens scheen te herleven, toen zij overal elders reeds was ondergegaan, omdat hij alle eigenschappen in zich vereenigde waardoor de oude Grieken zich aanspraak op de bewondering der nakomelingschap verworven hebben, de zelfopofferende vaderlandsliefde, de onbezweken belangeloosheid, de voor geen gevaar terugdeinzende dapperheid in den oorlog, het kloek en wijs beraad in vredestijd.
Philopoemen had na den dood van Aratus het Achaelsch verbond nog eens in de achting van Griekenland hersteld; door zijn veldheerstalent had hij den krijgslieden der Achaeërs nieuwen moed ingeboezemd en hun bet eerst weer den weg ter overwinning gewezen. Tegenover de Romeinen was het zijn toeleg geweest, zooveel mogelijk de onafhankelijkheid van den Rond te bewaren;



aan zijne standvastigheid en beradenheid was dit ook eenigermate gelukt, llem dankten het de Achaeërs, dat eindelijk geschiedde hetgeen Aratus tevergeefs beproefd had te bewerken, dat namelijk de geheele Peloponnesus met den Achaeïschen Bond vereenigd was.
Jammer maar, dat Philopoemen onder zijne ontaarde tijdgenooten, die alle gevoel voor de grootheid van Griekenland verloren hadden, bijna geheel alleen stond. Hoewel Sparla, Messene en de overige staten van den Peloponnesus in het Achaeïsch verbond waren opgenomen, tot één geheel vereenigd waren ze toch niet; overal liet het volk zich door bekrompen eigenbelang beheerschen, overal ontstonden partijen, die allen dwang, haar noodzakelijk door hel eedgenootschap op de eene of' andere wijze opgelegd, als verkrachting hunner vrijheid beschouwden en zich in strijd met alle ware vaderlandsliefde niet schaamden, de hulp der Romeinen in te roepen. Vooral was dit met de Spartanen en Messeniërs het geval. Het democratische element, dat in het Achaeïsch verbond de bovenhand had, was bij de oligarchen in deze staten zoo gehaat, dal zij alle middelen aangrepen om zich weer van den Bond los te scheuren.
In het jaar 183 v. Chr. was het der oligarchische partij te Messene gelukt, onder aanvoering van Dinocrates een opstand teweeg te brengen en den afval der stad van het Achaeïsch verbond te bewerken. Philopoemen lag juist te Argos ziek, doch nauwelijks hoorde hij van het gevaar, waarmede de afval der Messeniërs den Bond bedreigde, of de zeventigjarige grijsaard stond onmiddellijk van het ziekbed op. Hij snelde naar Megalopolis, vereenigde hier een aantal llinke, krachtvolle mannen, vormde in aller ijl eene kleine krijgsmacht en drong daarmede Messenië binnen.
Zijn leger was te klein om daarmede eenig voordeel te behalen. Hij werd teruggedrongen en in een bergpas door de Messeniërs omsingeld. Toch zou het hem mogelijk zijn geweest, zich door de vlucht te redden, indien hij had kunnen besluiten, zijne makkers in den steek te laten. Doch hij deed dit niet, hij streed dapper aan hunne zijde, totdat eindelijk zijn paard stortte en hem ter aarde wierp. Bewusteloos werd hij door den vijand onder zijn paard weggetrokken.
Be Messenische soldaten behandelden den grijzen veldheer met al de achting en eerbied, waarop hij aanspraak had. Zij zonden terstond boden naar de stad met het bericht dat de oorlog geëindigd en Philopoemen gevangen was. Groot was de blijdschap, door dit bericht te Messene verwekt. Vrijen en slaven, mannen, vrouwen en kinderen, stroomden de poort uit, den stoet, die met den gevangene in aantocht was, te gemoet. Ternauwernood konden de soldaten zich een weg banen door de menigte, die verlangde, dat men haar den gevangene zou laten zien. Be senaat kwam terstond bijeen om te overleggen, wat men met Philopoemen doen moest. Eenige der senatoren, gedachtig aan de groote verdiensten, welke de gevangene zich jegens geheel Griekenland verworven had, drongen er op aan, dat men zijn ieven sparen zou. Binocrates daarentegen eischte zijn dood. Beze had den gewonden en zieken grijsaard geboeid in een onderaardsch gewelf doen nederlaten; hier liet hij in overleg met een deel der senatoren den gevangene den gifbeker brengen. Toen Philopoemen den doodelijken drank ontving, vroeg hij rustig, ot Lycortas, de onderbevelhebber der Achaeërs, met de overige ruiters aan de handen der Messeniërs ontsnapt was; op de mededeeling, dat deze zich door de vlucht gered hadden, antwoordde hij vroolijk, dat de zaken dan goed stonden; zonder aarzelen nam hij den gifbeker, onverschrokken ledigde hij dien; na weinige oogenblikken gaf hij den geest.
Be laaghartige moordenaars zouden de straf voor hunne schandelijke daad niet ontgaan. Lycortas *) verzamelde de troepen van den Achaeëischen Bond,
*) Lycortas was de vader van deu beroemden geschiedschrijver Polybius.



om den afval van Messene en den op Pliilopoemen gepleegden moord te wreken. De stad werd tot de overgave gedwongen. Dinocrates had zich in wanhoop van het leven berooid, de overige senatoren, die voor den dood van Pliilopoemen gestemd hadden, werden deels ter dood gebracht, deels verbannen. Het lijk van den vermoorde werd door de Achaeërs op de plechtigste en eervolste wijze ter aarde besteld.
NEGEN EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Laatste levensjaren van Philippus van Macedonië. Demetrius te Home. Demetrius vermoord. Dood van Philippus. Koning Perseus. Perseus' bondgenooten. Begin van den derden Macedonischen oorlog. Gezantschap van Quintus Marcius Philippus. De eerste jaren van den oorlog Misslagen der Romeinen. Besluiteloosheid en hebzucht van Perseus. Lucius Aemilius Paulus, zijn karakter; zijne redevoering in de volksvergadering. Slag bij Pydna. Vlucht, gevangenschap en laatste lotgevallen van Perseus.
De Romeinen hadden door hunne zegepralen in Azië en Griekenland hun grondgebied niet uitgebreid; in die dagen was het niet hun voornaamste doel, de overwonnen landen tol Romeinsehe wingewesten te maken. Zij vergenoegden zich met hoogdravende betuigingen van hunne liefde voor de vrijheid der volken, met een schijnbaar grootmoedig afstand doen van alle mogelijke veroveringen, met hel stellen van zulke vredesvoorwaarden, die hun een overwegenden invloed op het lol der overwonnen staten verzekerden. Hiertoe verdeelden zij de verschillende landen op zulk eene wijze, dat zij altijd, wanneer hun dit goeddacht, in de gelegenheid waren zich in de zaken der aan hunne macht onderworpen bondgenooten te mengen.
Na het sluiten van den vrede zorgden zij in de eerste plaats daarvoor, dat de zelfstandigheid en onafhankelijkheid zoowel hunner Aziatische als hunner Europeesche bondgenoolen alleen in schijn bestaan bleef. Voortdurend zonden zij gezanten naar Macedonië, naar de verschillende Grieksche gewesten en naar de kleine vorstendommen in Azië; deze gezanten moesten de bondgenoolen nauwkeurig gadeslaan en bij mogelijke oneenigheden den twist beslechten.
Een uitstekend geschikt en hoogst gedwee werktuig voor de handhaving van Rome's macht in Azië en tegenover Macedonië was koning Eumenes. De koning van Syrië droeg zijn lot met gelatenheid; legen hem werd de invloed van Eumenes dus minder aangewend dan tegen Philippus van Macedonië, op wien hij een scherp wakend oog moest houden.
Indien de Romeinen van één overwonnen vijand eenig gevaar te duchten hadden, dan kon dit alleen van Philippus van Macedonië zijn. Hem poogden zij dus steeds opnieuw te krenken, door elke gelegenheid aan te grijpen om zijne macht, die zich ten gevolge van den vrede langzamerhand weer verhief, te onderdrukken. In de talrijke twislen tusschen Philippus en zijne naburen, vooral met Eumenes ontstaan, beslisten zij altijd in het nadeel van Macedonië. Philippus moest de Thracische kusten geheel ontruimen en ze aan den gehaten koning van Pergamum afstaan. Deze staatkunde der Romeinen werd hem ten slotte zóó ondragelijk, dat hij besloot, ter gelegener tijd den strijd nog eens te hervatten.
»Nog is de avond van den laatsten dag niet gekomen", riep hij eens toen hij een nieuwe vernedering ondergaan moest, verontwaardigd uit. Doch hoe vast ook zijn besluit stond, hij ontveinsde zich niet, dal hij zich op



geduchte wijze ten strijde moest toerusten, wanneer hij met de geringste lioop op goeden uitslag den oorlog tegen Rome wilde beginnen. Vóór alles moest hij de gezonken macht van Macedonië herstellen en eene goede krijgskas bijeenbrengen, om zich de noodige hulpmiddelen tot den krijg te verschallen. Dit deed hij dan ook.
Ten einde de ontvolkte Macedonische gewesten weer te bevolken, lokte hij Thracisclie kolonisten naar zijn land, op wier krijgshaftigheid en trouw hij zich verlaten kon. De noordelijke grenzen van zijn land beveiligde hij tegen de invallen der barbaarsche volken, door het verwoesten van de gewesten, die Macedonië ten noorden begrensden en door het bouwen van nieuwe steden in de noordelijke provinciën.
Sinds den oorlog met Antiochus was de bepaling van het vredesverdrag, volgens hetwelk hij slechts een leger van 5000 man onder de wapenen mocht houden, langzamerhand in vergetelheid geraakt. Hij maakte van deze omstandigheid gebruik om zijne krijgsmacht te versterken; weldra had hij 30,000 man onder de wapens, die hij in voortdurende oorlogen tegen de Thracische grensbewoners uitstekend oefende.
Ten einde zijne schatkist te vullen, begunstigde Philippus den handel en den landbouw; deze namen eene hooge vlucht, de mijnwerken leverden rijke opbrengsten, de tollen en tienden verschaften den staat overvloedige inkomsten. Zoo gelukte het den koning, zijn tuighuis en zijne voorraadschuren te vullen, een aantal wapens aan te schaffen voor een driemaal sterker leger dan waarover hij op dit oogenblik kon beschikken, en eene krijgskas bijeen te brengen, die voldoende was om 10,000 man huurtroepen gedurende 10 jaren te onderhouden. ...
Al deze maatregelen vorderden een tijdsverloop van vele jaren. Philippus onderdrukte gedurende dien tijd zijn haat tegen de Romeinen. In zijne onderhandelingen met hen betoonde hij zich den bereidvaardigste en gehoorzaamste der bondgenooten, terwijl hij toch geen vuriger wensch koesterde dan zich zoo spoedig mogelijk van dat lastig bondgenootschap te ontslaan. Hij gaf in zijne laatste levensjaren blijk van een onwankelbare trouw aan zijne beginselen, van eene kalme en onverzettelijke volharding in het najagen van zijn doel, welke hem, zoo hij die in zijne jeugd bezeten had, ongetwijfeld tot de overwinning gevoerd zou hebben. Hoe moeilijk het hem ook viel zich zoo gedwee jegens de Romeinen te gedragen, hij schikte zich naar hunne eischen; zijn wrok en wrevel vierde hij slechts aan zijne ongelukkige onderdanen bot, die menigmaal veel van hem te lijden hadden.
Hoe zorgvuldig de Macedonische vorst, zijne krijgstoerustingen ook voor de oogen der Romeinen poogde te verbergen, dit gelukte hem toch niet volkomen, want Rome werd door voortreffelijke spionnen bediend. De Romeinsche senaat werd ongerust. Slechts met moeite wist Philippus den vrede nog in stand te houden, aan welks behoud hem veel gelegen was, daar hij zich nog niet sterk genoeg gevoelde om oorlog te voeren. Met dit doel zond hij zijn jongslen zoon Demetrius naar Rome, om met den senaat te onderhandelen.
Demetrius had vele jaren te Rome als gijzelaar doorgebracht en zich onder den hoogsten adel vele vrienden verworven. Hij vond dus bij de senatoren eene bij uitstek vriendelijke ontvangst. De Romeinsche staatkunde gebruikte den jongeling als werktuig om onrust in het Macedonische vorstenhuis te verwekken.
Demetrius zag zich gedurende zijn verblijf te Rome in het jaar 183 met alle mogelijke blijken van oplettendheid overladen, zijne zending werd met het beste gevolg bekroond. De senaat besloot, ook van zijn kant gezanten tot Philippus van Macedonië te zenden, die den vorst moesten meedeelen, dat Rome met de meest mogelijke zachtmoedigheid en toegevendheid den vrede bewaren wilde, doch dat hij deze zachte behandeling alleen aan zijn zoon Demetrius te danken had; dat de senaat, dewijl deze een oprecht vriend van



Dood van Demetrius. Perseus wordt koning.
liet Romeinsdie volk was, om zijnentwille alles vergeten en den vader zijns vriends vergiffenis schenken wilde.
Volgens het verhaal van een Grieksch geschiedschrijver ging de senaat hij monde van Titus Quinctius Flamininus nog verder. Deze had een heimelijk onderhoud met Demetrius en beloofde hem den troon van Macedonië; hij verzekerde hem, dat Rome hem behulpzaam zou zijn om zich van het bewind meester te maken, wanneer hij na zijn vaders dood zijn ouderen, maar uit een ongelijk huwelijk gesproten broeder Perseus verdringen wilde.
Al wordt aan de waarheid van dit laatste verhaal ook terecht getwijfeld, zeker is het, dat de Romeinen, door de voorkeur die zij aan Demetrius schonken, in hunne trouwlooze staatkunde, welke hun als tot eene tweede natuur geworden was, het er op toe legden om het zaad van ontevredenheid en tweedracht in het hart van Philippus' zonen uit te strooien. En dit gelukte hun maar al te goed.
Perseus beschouwde van nu af zijn jongeren broeder als zijn mededinger. Ten einde zich van de troonsopvolging te verzekeren poogde bij dezen bij zijn vader verdacht te maken. Of Demetrius zich werkelijk in geheime onderhandelingen met de Romeinen ingelaten heeft, welen we niet, dit alleen staat vast, dat Perseus hem daarvan beschuldigde. Demelrius, die eindelijk zijn leven niet meer veilig achtte, besloot naar Rome le vluchten.
Zijn plan werd verraden. Perseus droeg zorg dat zijn vader tijdig van de voorgenomen vlucht onderricht werd; een verdichte brief, die door Flamininus aan Demetrius heette geschreven te zijn, en welken Perseus aan Philippus in banden gaf, moest bewijzen dat de jongste zoon naar de heerschappij streefde.
Philippus meende, dat zijn leven bedreigd werd en droeg aan Perseus de taak op om dat gevaar door bet vermoorden van zijn broeder af le wenden. Hij den maaltijd werd Demetrius vergiftigd. Ofschoon hij door vreeselijke smarten aangegrepen werd, gaf hij toch niet terstond den geest. Om alle redding onmogelijk te maken, liet Perseus hem door eenige zijner vrienden onder dekens smoren.
Van dit oogenblik af werd Philippus door zulk eene hevige gewetenswroeging over den moord zijns zoons gefolterd, dat hij, om die le verdooven, op nog wreeder wijze aan bet woeden ging. Hij zette zijne krijgstoerustingen voort, doch het werd hem niel vergund die zoo ver ten einde te brengen, dal bij met hoop op goeden uitslag den strijd beginnen kon. In het jaar f79 v. Chr. stierf hij te Demetrias. Men verhaalt, dat bij in zijne laatste levensdagen inzag, dat zijn vermoorde zoon onschuldig was geweest en dat bij hierom in plaats van Perseus een anderen bloedverwant lot zijn opvolger benoemde. Dit verhaal, dat enkel uit Romeinsche bronnen gevloeid is, wordt intusschen met recht in twijfel getrokken.
Indien Philippus werkelijk van plan was om Perseus te onterven, dan gelukte dit hem toch niet: zonder den minsten tegenstand te ontmoeten, beklom zijn zoon den Macedonischen troon, ook door de Romeinen werd bij als zijns vaders opvolger erkend.
Perseus was. toen bij het bewind aanvaardde, een man vaneen en dertig jaren; zijn krachtige lichaamsbouw en zijne indrukwekkende gestalte, gevoegd bij zijne bedrevenheid in alle lichaamsoefeningen, zijne bekwaamheid in de krijgskunst, door hem in de legerplaats opgedaan, zijne volharding bij alles wat hij ondernam en zijne zelfbeheersching. die hem boven de slavernij van bet zingenot verhief, maakte hem lot een voortreflijk regent. In een anderen tijd zou hij ook zeker een goed koning geweest zijn, maar de geduchte worsteling, waartoe bij zich voorbereidde, met goed gevolg ten einde te brengen, ging boven zijne macht. Hij kon wel plannen vormen, wel jaren achtereen met onwrikbare volharding alles tot de uitvoering van zijn voornemen in gereedheid brengen, maar wanneer bet oogenblik om te bandelen gekomen was, verloor bij eensklaps alle kalme beradenheid, dan werd hij kleinmoedig



en besluiteloos. Zijne wreedheid, zijne schraapzucht, zijne trouweloosheid verlokten hem steeds in de gewichtigste oogenblikken zijns levens tot de bedriegelijkste maatregelen. Hij, die reeds als knaap aan den oorlog tegen de Romeinen had deelgenomen, had zijns vaders haal en verbittering tegen de Romeinen geërfd. Toen hij den troon beklom, bad bij vast besloten, bet werk zijns vaders voort te zetten en Macedonië van de Romeinsche heerschappij te bevrijden.
Perseus begon zijne regeering met eenige maatregelen, waardoor bij zich de liefde des volks verwierf: hij vaardigde eene algemeene amnestie uit. Alle ballingen werden teruggeroepen, alle achterstallige belastingen kw ijtgescholden. Zoo heelde hij de wonden, door de hardvochtigheid zijn vaders geslagen; hel volk juichte op luiden toon hem toe.
Het eerste doel van 's vorsten streven was nu, zich nieuwe bondgenooten tegen Rome te verschaffen; alle staten, die door de machtige republiek onderdrukt werden, moesten hetzelfde belang hebben als hij. Zijne gezanten gingen naar Carthago en poogden bier — gelijk Massinissa den Romeinschen senaat meedeelde — geheime onderhandelingen met de hoofden van den staat aan te knoopen; doch deze zending mislukte. Ook zijne poging om door heimelijke verbintenissen twee Aziatische vorsten tol zijne zijde over te halen, bleel zonder gevolg. Daarentegen gelukte het hem, met koning Gentius, den zoon en opvolger van Pleuratus van Scodra, een geheim verbond te sluiten en daardoor de Illyrische gewesten, ingeval van oorlog, voor zijne krijgsbenden Ie ontsluiten. Op dit tijdstip echter beteekende dit bondgenootschap nog niets, daar Gentius nog volstrekt niet geneigd was om zich in een oorlog met Rome te wikkelen.
In de Thracische gewesten wist Perseus den machtigste der vorsten, die geheel oostelijk Thracië beheerschte, den schranderen en dapperen koning Cotys voor zich te winnen.
Doch van meer belang dan bet bondgenootschap met de barbaarsche vorsten van Thracië en Illyrië was voor Perseus het verbond met de Hellenen. Philippus was bij de Grieken nooit zeer in aanzien geweest, doch nadat hij door de Romeinen overwonnen was, had hij hun vertrouwen geheel verloren. Perseus moest alle krachten inspannen om bet weer te winnen; vooral was bet in zijn oog van het hoogste belang, met het Achaeïsch verbond op een goeden voet te staan.
Het bondgenootschap der Romeinen was voor den Aehaeïschen Rond een bijna ondragelijke last. Tevergeefs deden de strategen bun best om de onafhankelijkheid van den Rond tegenover Rome te bewaren. De Romeinen waren van bun kant onophoudelijk er op uit om dezen bondgenoot van zijne onafhankelijkheid te berooven, liet verbond te verzwakken, ja liet door innerlijke partijtwisten uit elkaar te doen spatten.
Messenië en Sparla, die steeds zeer wederspannige leden van den Rond geweest waren, vonden in hunne pogingen om zich daarvan los te rukken de krachtigste ondersteuning bij de Romeinen.
Toen de Rond gedurende den opstand der Messeniërs de Romeinen óf om hulp verzocht óf althans er op aandrong, dat Rome den toevoer van wapenen en koren uit Italië aan de Messeniërs verbieden zou, werd door den senaat geantwoord, dat Rome zich om de zaken van den Rond niet bekommerde, en dat het, ingeval Corintbe, Argos en Laconië insgelijks van den Rond afvielen, dit niet beletten zou.
Dit antwoord was opzettelijk zoo ingekleed, om de overige bondgenooten tot ontrouw te verleiden en zeker zou dit doel bereikt zijn geworden, had niet Lycortas, gelijk we boven verhaalden, den Messenischen opstand zoo spoedig onderdrukt.
Dat onder zulke omstandigheden de Achaeërs geene warme vrienden van Rome waren, is niet meer dan natuurlijk. Allen, in wier hart nog eenige



liefde voor het Grieksche vaderland woonde, werden dagelijks gunstiger jegens Macedonië gezind, ja, dit was in geheel het overige Hellas insgelijks het geval. Macedonië was geheel en al een Grieksche staat geworden. Hoe gehaat hij de Hellenen de koninklijke waardigheid ook was, zij zagen toch in, dat de schijnvrijheid, hun door de Romeinen verleend, nog minder waarde bezat. Zij allen kozen dus de partij van Perseus; de veile aristocraten daarentegen, die door de Romeinen in hunne heerschappij gesteund werden, waren overal Romeinschgezind. In den boezem van het Achaeisch verbond stond een zekere Callicrates aan hun hoofd. Toen deze in het jaar 179 door den Bond naar Rome gezonden werd om de hulp der Romeinen voor het eedgenootschap tegen de Lacedaemoniërs in te roepen, trad hij in den senaat openlijk als tegenstander van den Bond op; hij drong er op aan, dat de Romeinen krachtige maatregelen zouden nemen tegen die partij, welke de Grieksche vrijheid wilde handhaven, slechts de schuld der Romeinen is het, zoo sprak hij, wanneer de Grieken niet gehoorzaam zijn. •
In vereeniging met zijne partij spande Callicrates al zijne krachten in om het Achaeisch verbond van het bondgenootschap met Perseus terug te houden en dit gelukte hem. Daarentegen stak op meer dan eene plaats in Griekenland de Macedonische partij het hoofd op; ook in de Grieksch-Azialischesteden ontwaakte de Helleensche geest. Er werd in het geheim inet de gezanten van Perseus onderhandeld, terwijl de Aetoliërs en eenige Boeötische steden een openlijk verbond met Macedonië slolen.
Den Romeinen waren Perseus' krijgstoerustingen niet ontgaan. Zij wisten dat hij over een leger van 40,000 man en eene welgevulde schatkist kon beschikken en dat zijne macht dagelijks aangroeide, en zij hadden besloten, dit niet langer te dulden. Een voorwendsel tot den oorlog moest nog gevonden worden, het was hun derhalve niet onwelkom, toen koning Eumenes van Pergamum in het jaar 172 te Rome kwam en daar in den senaat eene vormelijke aanklacht tegen Perseus indiende. Op eene lijst had hij al zijne punten van beschuldiging opgeteekend; hij toonde aan, dat de Macedonische vorst met buitenlandsche mogendheden de meest vriendschappelijke betrekkingen had aangeknoopt, dat hij zich met eiken dag sterker tot den oorlog toerustte en gereed was om lot den aanval over te gaan. Buitendien voegde hij hieraan nog een aantal beschuldigingen van minder beteekenis toe, doch geenedaarvan kon als een voldoende grond voor het verklaren van den oorlog beschouwd worden.
In weerwil hiervan besloot de Romeinsche senaat tot den oorlog; de aanleiding hiertoe zag hij zich geschonken in de omstandigheid, dat Eumenes, die op zijne terugreis het orakel te Delphi wilde raadplegen, onderweg overvallen werd en slechts door een toeval den dood ontkwam. Van dezen moordaanslag gaf men. wellicht met recht, Perseus de schuld. Nog eene andere aanklacht werd tegen den koning ingebracht , die blijkbaar niets dan een sprookje was; men beweerde, namelijk, dat hij een Brundisiër, den gastvriend van vele aanzienlijke Bomeinen, omgekocht had om alle Romeinen, die bij hem hun intrek zouden nemen, door vergif uit den weg te ruimen.
Om zulke nietige redenen werd de aanval tegen Perseus terstond begonnen. Tevergeefs poogde een gezant van Macedonië, die te Rome vertoefde, de tegen zijn koning ingebrachte beschuldigingen te ontzenuwen; men weigerde hem gehoor en hij liet zich eindelijk de overijlde beluiging ontvallen, dat zijn koning wel ernstig den vrede wenschte, doch dat hij zich zou weten te verdedigen. wanneer de Romeinen volstrekt den oorlog wilden.
Hierdoor was de krijg onvermijdelijk: alleen voor den vorm werd nog een gezantschap naar Macedonië gezonden, welks eischen zóó buitensporig waren, dat Perseus die wel afwijzen moest. In den herfst van 172 werd de oorlog verklaard. Reeds stond een Romeinsch leger van aOOO man onder Cnejus Sicinius bij Apollonia.
In bange verwachting zagen de Grieken het uitbarsten van den krijg te



gemoet. Voor verreweg het groofsle deel waren zij geneigd om voor Macedonië parlij Ie trekken. Ilad Perseus vastberaden geheel Griekenland bezel en in alle staten aan de hem gunstig gezinde parlij de heerschappij verzekerd, dan zou het hem zeker gehikt zijn, hel kleine Romeinsche leger van üOOO man te verslaan en verdere landingen der Romeinen zoo al niet te beletten, dan toch te bemoeilijken. Doch tot zulke krachtige slappen onlbrak het den koning aan moed. Wanneer het er op aan kwam een beslissenden slag Ie slaan, aarzelde hij, en zijne besluiteloosheid droeg voor hem de wrangste vruchten.
De senaat besloot, het leger te versterken en eene vloot uit te rusten om die tegen Macedonië af te zenden; den consul van het jaar 1 71, Publius Licinius Crassus, werd het opperbevel over het leger toeverlrouwd.
In den loop van den winter begaf een Romeinsch gezantschap zich naar Griekenland, om het sluilen van een verbond der Hellenen mei Macedonië te voorkomen. Quirilus Marcius Philippus, het hoofd van dit gezantschap, kweet zich met eene schitterende bekwaamheid van zijne taak: hij wist den Griekschen staten zulk eene vrees voor het machtige Rome in te boezemen, dat bijna nergens een opstand len gunste van Macedonië plaats greep. Hel verbond met de Boeölische sleden werd vernietigd; alleen Coronaea en Haliarlus hieven aan Macedonië getrouw, terwijl de overige Boeötiërs zich aan Rome aansloleu.
Quinlus Marcius Philippus stond sedert lang als gastvriend met koning Perseus op een goeden voet; van deze omstandigheid trok hij parlij om den vorst om den tuin te leiden. Het kwam er op aan, tijd Ie winnen, opdal de Romeinen hunne krijgstoerustingen ten einde konden brengen. De Romein knoople daarom onderhandelingen aan; hij verzekerde den koning, dat er uitzicht bestond op een voordeeligen vrede, en wist hem te bewegen om een gezantschap naar Rome te zenden. Later beroemde hij zich in den senaat er op, dat hij dit alleen gedaan had met het doel om den wel toegerusten vorst in de uitvoering van zijne plannen te belemmeren.
Toen het gezantschap te Rome aankwam, vond hel, gelijk Ie voorzien was, eene zeer onvriendelijke ontvangst. Hel ontving bevel om, evenals alle Macedoniërs, binnen 30 dagen Italië te verlaten. Den op deze wijze gewonnen lijd gebruikten de Romeinen om in Boeötië door te dringen, Haliarlus te belegeren, Chalcis op Euboea met Achaeïsche troepen te bezetten en in Illyrië, lot aan de Macedonische grenzen, voorwaarts te rukken. Zoodra in hel jaar 171 de scheepvaart geopend was, werd Larissa door 2000 man Romeinsche troepen bezet.
Perseus had veel kostbaren tijd laten verloren gaan en zelfs toen hij nu in het voorjaar van 171 den oorlog begon, richtte hij slechts weinig uit; hij rukle naar Thessalië op en bezette den ingang van den pas van Tempe. De Romeinsche legioenen landden gelijktijdig aan de westelijke kust.
Perseus voerde een leger van meer dan 43,000 man aan, dat legen de Romeinsche krijgsmacht volkomen was opgewassen. Alleen in zoover was de overmacht aan de zijde der Romeinen, dal zij l>ij een ongeveer gelijk aantal troepen op eene vloot van 40 schepen met 10,000 man landingstroepen konden rekenen. Hadden de bondgenooten, op wier hulp Perseus hoopte, nu insgelijks de wapenen opgevat, dan zou de oorlog ongetwijfeld voor hem eene gunstige wending genomen hebben. Doch hiervan kwam niels. De zwager des konings, Prusias van Bithynië, en de overige Aziatische vorslen hielden zich onzijdig. Koning Antiochus IV van Syrië, die zijn vader Anliochus III na diens dood opgevolgd was, dacht er evenmin aan, den Macedonischen vorst tegen de Romeinen te ondersteunen. "ij wilde van het gunstigste oogenblik gebruik maken om hel machlelooze Egypte van de Syrische kustlanden, Coelesyrië en Palaestina, te berooven. In Griekenland greep behalve de beide Boeötische steden geen enkele hand voor Perseus naar hel zwaard; ook koning Gentius van Scodra nam geen deel aan den oorlog.
De strijd ontbrandde. De consul Licinius Crassus voerde hel Romeinsche leger naar Thessalië, terwijl de vloot onder bevel van Lucretius hare operaties



begon en Appius Claudius in Illyrië een aanvang maakte met de vijandelijkheden. De eerste ontmoeting der Romeinen en Macedoniërs had bij Larissa plaats. Het was een ruitergevecht, waarin de Macedoniërs eene beslissende zegepraal behaalden. Thans hing voor Perseus alles af van de wijze, waarop hij van deze overwinning partij trok. Doch het ontbrak den Macedonischen vorst ten eenenmale aan vastberadenheid. In plaats van de phalanx, welke reeds bezig was voorwaarts te rukken, in den stormpas tegen bet Romeinsche voetvolk aan te voeren, om zóó de overwinning te voltooien, besloot Perseus — dwaas genoeg — tot den aftocht. Hij meende, dat hij na deze weinig beteekenende zegepraal een eervollen vrede kon sluiten. Doch zijn aanzoek tot het aanknoopen van onderhandelingen werd op minachtenden toon van de hand gewezen, want de Romeinen gingen altijd van bet beginsel uil, dat men na eene nederlaag nooit vrede sluiten moest. De eenige voorwaarde, waarop zij zich biertoe bereid verklaarden, was, dat Perseus zich zelf en zijn rijk geheel tot beschikking van den senaat zou stellen.
Zulk eene voorwaarde kon de koning niet aannemen, de oorlog werd derhalve voortgezet, ofschoon er in den loop van dat jaar geen enkel beslissend gevecht meer werd geleverd.
Had Perseus van de eerste overwinning gebruik gemaakt, dan zou hij bij de onbekwaamheid van den niets beteekenenden Romeinschen veldheer zonder moeite geheel Griekenland in opstand gebracht hebben. Doch in plaats hiervan zag hij het lijdelijk aan, dal de Romeinen de twee ongelukkige steden, die hem alleen trouw waren gebleven. Haliartus en Coronaea, tuchtigden. Gajus Lucretius, de bevelhebber der vloot, nam Haliartus stormenderhand in, al de inwoners der stad werden als slaven verkocht; ook de stad Coronaea onderging hetzelfde lot van de hand des consuls Crassus, ofschoon hij bij de capitulatie den inwoners eene zachte behandeling bad toegezegd.
Crassus betoonde zich zulk een jammerlijk opperbevelhebber, hij wist zoo weinig de krijgstucht onder zijne troepen te bewaren, dat zijn leger geheel en al gedemoraliseerd werd. Alle banden van tucht en orde waren verbroken, soldaten en aanvoerders gaven zich met even veel hartstocht aan roof en plundering over, het leger was zoo geheel bedorven, dat ook de nieuwe consul Aulus Hostilius Mancinus in het jaar 170 niet in staat was eenig voordeel te behalen. Het eenige wat hij beproeven kon was eenige tucht onder de troepen te herstellen, doch ook dit gelukte hem niet. Met even treurigen uitslag streed de vloot onder den nieuwen bevelhebber Lucius Hortensius, die even onbekwaam en gewetenloos als Lucretius bleek te -zijn. Het leger, dat in Illyrië onder Appius Claudius streed, onderging zelfs in dit jaar de ééne nederlaag na de andere.
Het was een ongelukkig jaar voor Rome. Alle legerhoofden waren ongeschikt voor hunne betrekking. In weerwil van die onkunde gedroegen zij zich zóó overmoedig tegenover hunne bondgenooten, dat zij dezen wrevel en afkeer inboezemden. Zoo hieven zij in de met hen verbonden steden oorlogsschattingen: de burgers, die bij hen onder verdenking lagen van niet tot de Romeinschgezinde partij te belmoren, lieten zij deels ter dood brengen, deels als slaven verkoopen, in één woord, zij gedroegen zich zoo eigendunkelijk en aanmatigend, dat zij eene algemeene verontwaardiging in Griekenland teweeg brachten. De met hen bevriende volken werden door hen met zulk eene krenkende achterdocht behandeld en daardoor zoo zeer lot wanhoop gebracht, dat de Molossers in Epirus hierdoor tot werkelijken afval van Rome en tot het sluiten van een verbond met Perseus genoopt werden.
De eerste twee jaren van den oorlog waren verstreken en nog had Rome niet het minste voordeel behaald. Had Perseus de kunst verstaan om van de misslagen der Romeinen partij te trekken, dan zou het hem weinig moeite gekost hebben, de Romeinsche legers te vernietigen en geheel Griekenland in opstand te brengen. Doch juist hiertoe ontbrak hem de bekwaamheid. In



plaats van krachtig handelend op te treden, bleef hij zich in Macedonië tot een verdedigingsoorlog bepalen.
Toen het derde jaar van den oorlog, 1G9 v. Chr., begon, nam een nieuwe consul, Quintus Marcius Philippus, het bevel over de Romeinsche legers op zich. Hij was wel een geslepen en gewetenloos diplomaat, maar geen bekwaam veldheer. Wel gelukte het hem door een vermetelen handgreep zich van Tempe meester te maken, doch hij dankte deze overwinning slechts aan de besluiteloosheid van Perseus. Verder was er niets verricht; het Romeinsche leger bleef gedurende den zomer eu den winter van 169 werkeloos in den uitersten hoek van Thessalië staan, en even weinig richtte de vloot van haren kant uit.
Een steeds ongunstiger aanzien namen de zaken voor Rome, steeds duidelijker openbaarde zich de haat der Grieken tegen de vreemde indringers. Koning Gentius van Scodra, die tot dusver geaarzeld had, openlijk een verbond met Perseus te sluiten, liet zich door het aanbod eener aanzienlijke som gelds hiertoe bewegen, hij brak openlijk met de Romeinen door hunne gezanten in de gevangenis te werpen.
Perseus, die zich na deze gebeurtenis van zijn bondgenoot zeker waande, liet zich door zijne gierigheid verlokken om de beloofde som niet uit te betalen. Wel had de Macedoniër in zeker opzicht gelijk: Gentius moest thans goedschiks of kwaadschiks de Romeinen bevechten, maar de middelen ontbraken hem om zijn leger zóó te versterken als hij had kunnen doen, indien Perseus zijne belofte gehouden had.
Nog eenmaal scheen het geluk den tragen Macedonischen vorst toe te lachen, doch alleen opdat hij het van zich stooten zou. Een leger van 20,000 man Kelten bood hem zijne diensten aan, doch ook ditmaal verhinderde de' rampzalige geldzucht den koning, dit aanbod aan te nemen; hij dong at op den prijs, dien hij den Kellischen bondgeuooten betalen moest, de onderhandelingen liepen te niet, de Kelten trokken zich terug.
Ook in de meeste steden van Griekenland had Perseus. wanneer hij zijne schatten met wijsheid aangewend had, een opstand kunnen verwekken, doch ook dit deed hij niet en dus hield Griekenland zich rustig.
Te Rome bracht de wijze waarop de oorlog gevoerd werd, die den roem der stad op het spel zette, eene diepe verontwaardiging teweeg. Was het tot dusver den adellijken familiën gelukt hare rijkste en aanzienlijkste leden steeds tot het ambt van consul te doen verkiezen thans, na den slechten uitslag, waarmee de oorlog in den laatsten tijd gevoerd was, konden bij het doen van eene nieuwe keuze zulke overwegingen niet langer eenig gewicht in de schaal werpen. De keus viel ook nu wel op een aanzienlijk patriciër, doch op zulk een, die zich niet door rijkdom, maar door dapperheid, vastberadenheid en veldheerstalent onderscheidde, op Lucius Aemilius Paulus, den zoon des consuls van denzelfden naam, die in den slag bij Cannae gesneuveld was.
Lucius Aemilius Paulus behoorde tot eene der aanzienlijkste familiën van Rome, hij was de zwager van Scipio Africanus. Reeds op jeugdigen leeftijd had hij zich in de Spaansche en Ligurische oorlogen onderscheiden, doch daar hij slechts een gering vermogen bezat, was hij in den verkiezingsstrijd tegenover zijne mededingers minder gelukkig geweest dan op het slagveld tegenover den vijand. Hij had zich daarom geheel en al uit liet openbare leven teruggetrokken, om zich uitsluitend aan de opvoeding van zijne kinderen te wijden. Het volk had de door hem bewezen diensten niet vergeten, het beschouwde hem als den rechten man om door zijn gezag de verslapte krijgstucht in het leger te herstellen en om eindelijk eene andere wending te geven aan den oorlog, die reeds vele jaren achtereen duurde, zonder dat men op zulk een weinig beteekenenden vijand als Perseus eenig voordeel had kunnen behalen. Hoewel Aemilius, toen hij het consulaat aanvaardde, reeds



bijna zestig jaren oud was, had hij toch de volle frischheid en kracht der jeugd behouden. Indien één Romein van die dagen, dan was hij geschikt om den hem opgedragen last te vervullen. Rechtschapen en onomkoopbaar, — een tijdgenoot zegt van hem, dat hij een der weinige Romeinen was, wien men geen geld zou hebben durven aanbieden — dapper en vol geestkracht, streng jegens zich zelf en jegens zijne onderhoorigen, was hij tevens een wetenschappelijk gevormd man, die hoogachting voor de Grieksche kunst koesterde; ten bewijze hiervan slrekt het bezoek, dat hij gedurende den tijd. waarin hij liet opperbevel bekleedde, aan eenige plaatsen in Griekenland bracht, om de daar aanwezige kunstgewrochten te bewonderen.
Reeds van het oogenblik af, waarin hij voor het eerst tegenover het Romeinsche volk optrad, toonde hij dat hij niet voornemens was met zich te laten spotten. Volgens Livius hield hij in de volksvergadering eene redevoering, die groole waarde bezit voor de kennis der geschiedenis van dal tijdperk, dewijl zij ons een diepen blik in den maatschappelijken toestand dier dagen vergunt. Hij sprak:
»Quiriten. ik meen bemerkt te hebben, dat mij, toen ik door het lot het opperbevel over hel leger in Macedonië ontving, met nog meer warmte geluk gewenscht werd, dan toen men mij als nieuwbenoemd consul begroette; dit geschiedde natuurlijk alleen dewijl gij rneendet. dat ik den reeds zoo lang gereklen Macedonischen oorlog tot eene beslissing zou kunnen brengen, welke met de waardigheid van het Romeinsche volk overeenkomstig is. Ik hoop, dat de goden mij gunstig zullen zijn, doch dit kan ik u met volle overtuiging en vrijmoedigheid verzekeren, dat ik al mijne krachten zal inspannen om te zorgen, dat gij niet tevergeefs uwe hoop op mij zult hebben gebouwd. Maar gij dan ook, slaat alleen geloot aan hetgeen ik zelf aan den senaat of aan u zal schrijven, geeft niet door uwe lichtgeloovigheid voedsel aan zulke geruchten, die allen waarborg missen. Vooral in den tegenwoordigen oorlog heb ik opgemerkt, dat ongegronde verhalen algemeen verbreid worden en den moed ternederslaan. In alle gezelschappen, zelfs bij gastmalen zijn er lieden, die de kunst verstaan legers naar Macedonië te voeren, die welen te zeggen waar men de legerplaats opslaan, welke plaatsen men bezetten inoet, wanneer of over welk gebergte men in Macedonië binnendringen kan, waar magazijnen aangelegd moeten worden, wanneer men den vijand slag behoort te leveren en wanneer het beter is zich rustig te houden. En niet alleen bepalen zij wat gedaan moet worden, zij klagen ook over alles, wat niet met hun gevoelen overeenkomt en den consul als voor een volksgericht aan. Dat belemmert den bevelhebber grootelijks in zijne bewegingen. Ik ben nu volstrekt niet van gevoelen, dat men den veldheer geene opmerkingen maken mag, maar alleen scherpzinnige, in de krijgskunst ervarene, in de leerschool der ondervinding gevormde mannen mogen dat doen, zulke mannen, die bij zijne ondernemingen tegenwoordig zijn, die met eigen oog de gesteldheid van het terrein en de posilie van den vijand aanschouwen en in het gevaar van den veldheer deelen. Indien alzoo in den oorlog, dien ik te voeren heb, iemand meent een nuttigen raad Ie kunnen geven, welaan, hij onthoude den staat zijne diensten niet; hij vergezelle mij naar Macedonië, een schip, een paard, eene tent, ook reisgeld zal hij van mij ontvangen. Doch wie hiertoe geen lust heeft, wie liever in de stad leegloopt dan de bezwaren van den oorlog te doorstaan, dat zoo iemand niet van hier uit de zaken ginds wille besturen. De stad zelf biedt genoeg stof tot onderhoud aan, zij bepale dus hare babbelzucht tot zich zelf. Doch wij zullen ons tevreden stellen met de toebereidselen tot den krijg."
Even flink als Aemilius in zijne woorden tegenover het volk optrad, even krachtig betoonde hij zich in zijne daden, toen hij op het oorlogstooneel was aangekomen. Hij bracht nieuw leven onder de Romeinsche soldaten; de orde werd in het leger oogenblikkelijk hersteld en eene strenge krijgstucht ingevoerd.



De praetor Lucius Anicius ontving den last om koning Gentius van Scodra ten onder te brengen. Binnen dertig dagen bracht Anicins dezen oorlog ten einde, Scodra werd veroverd, Gentius als krijgsgevangene naai Rome gezonden.
Terzelfder tijd werd Perseus door Aemilius tot den terugtocht naar Mace: donië genoodzaakt. Onder de muren van Pvdna kwam het den Juni 168 v. Chr. (volgens de oud-Romeinsche tijdrekening op den 4en September van dat jaar) tot een beslissenden slag. De Macedoniërs leden eene vreeselijkc nederlaag. Zij lieten 20.000 dooden op het slagveld en 11,000 gevangenen in handen des vijands achler. ....
Deze ééne slag had aan den oorlog een einde gemaakt. A ijftien dagen nadat Aemilius Paulus hel opperbevel aanvaard had, was Macedonië onderworpen; twee dagen later had het geheele land zich overgegeven.
Perseus vluchtte met zijne liern zoo dierbare schatten; 6000 talenten, dn' hij had kunnen gebruiken om zijn rijk te behouden, nam hij mede naar Samothrace, het heilige eiland, in welks heiligdom hij voor de vervolging de' Romeinen veilig hoopte te zijn. Hij zond een brief aan Aemilius, oin ondeihandelingen aan te knoopen; doch de Romein nam het schrijven niet aan, omdat Perseus zich daarin nog altijd koning noemde, terwijl toch de Romeinsche wapenen reeds zijn koninklijk veroverd en hem zelf onttroond hadden.
Eene Romeinsche vloot onder Cnejus Octavius wierp voor Samothrace het anker uit. Perseus vreesde, dal hij door de inwoners uitgeleverd zou worden, want onder zijne metgezellen bevond zich Evander, zijn trouwste vriend, die, naar men verhaalde, den moordaanslag op koning Eumenes bij Delphi bestuurd en daarom, als een man wiens handen met bloed bevlekt waren, alle aanspraak op het asylrecht verloren had. Om zijn eigen leven te redden het Perseus zijn vriend heimelijk vermoorden, doch hierdoor vervreemdde hij de harten der weinigen, die hem nog in het ongeluk trouw waren gebleven, van zich. Al zijne metgezellen, zelfs zijne kamerdienaars verlieten hem.
Om ten minste zijn leven te redden, bracht de koning, die zich op Samothrace niet langer veilig achtte, een deel zijner schatten aan boord van een Cretensisch schip, hij zelf zoude des nachts volgen en naar zijn vriend, den Thracischen koning Cotys, de wijk nemen. Doch de trouwlooze Cretensei wachtte den nacht niet af, maar voer met hel geld van den voortvluchtigen koning naar Creta.
Niets bleef Perseus over, dan zich met al zijne kinderen op genade en ongenade aan de Romeinen over te geven. Bij den luisterrijken zegetocht, later door den overwinnaar Aemilius Paulus te Rome gehouden, moest de onttroonde koning als gevangene met zijne vrienden en kinderen tot doelwit van den spot van het Romeinsche volk verstrekken. \ ervolgens werd luj naar Alba aan het Fuciner meer overgebracht, waar hij nog eenige jaren als staatsgevangene leefde.
Zijne schatten werden door de Romeinen verbeurdverklaard, zoodat zijn' kinderen geen enkelen penning erlden. Een zoon van Perseus zag zich genoodzaakt als klerk een karig stukje brood te verdienen.



VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
Trouwlooze staatkunde der Romeinen. liet lot van Macedonië. Straf den Epiroten opgelegd. Trouwlooze behandeling Eumenes van Pergamum aangedaan Laagheid van koning Prusias. De Rhodiërs De Syrische koning vernederd. Verbastering der Grieken. De verrader Callicrates. Xenon en de duizend ballingen.
De strijd was beslist. Rome kon thans vrijelijk over de veroverde landen beschikken. Scheen het nog niet raadzaam, deze tot eigenlijke wingewesten te maken, waarin men Romeinsche bezettingen had moeten onderhouden, veel minder dacht de senaat er aan, den overwonnenen de vrijheid terug te schenken. Had niet het voorbeeld van Philippus en Perseus van Macedonië bewezen, dat ook de geringste mate van onafhankelijkheid gevaarlijk worden kon?
De senaat besloot niet alleen alle bondgenooten in het Oosten, maar ook de overwonnen volken wel in naam de vrijheid te laten behouden, doch hen inderdaad tot onderdanen te vernederen.
Dit besluit werd met de meest mogelijke stiptheid ten uitvoer gelegd. Reeds korten tijd na den slag bij Pydna treedt de heerschzuchtige en trouwlooze staatkunde der Romeinen aan het licht. Zij wekt bij ons des te meer afschuw, naarmate de senaat zich ijveriger er op toelegde om zijne meest trouwlooze en onrechtvaardige maatregelen met een schijn van recht te bemantelen, omdat hij de huichelarij bij de schandelijkste gezindheden voegde en het onbeschaamds! geweld voor liefde tot de vrijheid en edelmoedigheid wilde doen doorgaan. liet meest stuit deze geveinsdheid ons tegen de borst in de proclamatie van den senaat , waarin het lot van Macedonië geregeld werd.
Het geboorteland van Alexander den Groolen moest voor altijd machteloos gemaakt worden. Met dit doel werd het in vier deelen gesplitst. Deze maatregel vloeide alleen voort uit het eigenbelang en de heerschzucht der Romeinen, doch de senaat hulde hem in het gewaad van republikeinsche liefde voor de vrijheid, en verklaarde in zijne bekendmaking: »Macedonië zal voortaan een land der vrijheid zijn; de geheele wereld moet het zien, dat Rome alleen de wapenen voert om den in slavernij zuchtenden volken deze heilige vrijheid te schenken, om aan de vrije naties een zekeren en voortdurenden steun voor hare vrijheid te verleenen. Door het ontzag, hetwelk de Romeinsche naam inboezemt, dwingt Rome de koningen om rechtvaardig en zachtmoedig te regeeren. Doch zoodra dezen het wagen, tegen het Romeinsche volk de wapenen op te vatten, dan is hun ondergang en de vrijheid der volken daarvan het onvermijdelijk gevolg. In het ware belang van Macedonië heelt de senaat bepaald, dat uit dit ééne land voortaan vier vrije staten gevormd zullen worden; de Macedoniërs zullen in het vervolg den Romeinen slechts de helft der belastingen betalen, welke zij tot heden hunnen koningen betaald hebben. Opdat de Macedonische ambtenaren zich niet langer met de opbrengst der goud- en zilvermijnen verrijken zullen en tweedracht in liet land verwekken, zullen de mijnwerken niet verder ontgonnen worden."
Met deze en dergelijke woorden pochte de senaat op zijne liefde voor de vrijheid; hoe ernstig hij het echter met de vrijheid der Macedoniërs meende,



bewees hij oogenblikkelijk door de maatregelen, welke op de vrijverklaring volgden. Opdat de vier eedgenootschappen, waarin het Macedonische volk verdeeld werd, zoo vreemd mogelijk, ja zelfs vijandig tegenover elkander zouden slaan, werd het sluiten van echtverbintenissen tusschen inwoners van de verschillende eedgenootschappen verboden en bepaald, dat geen Macedoniër in meer dan één gewest grondeigendom bezitten mocht.
Van de voormalige koninklijke beambten waren wellicht velen nog met trouwe verknochtheid aan den koning gehecht; de senaat vaardigde daarom het bevel uit, dat zij allen met hunne volwassen zonen het land verlaten en zich naar Italië begeven moesten; wie achterbleef werd met den dood bedieigd. Nieuwe beambten werden door de steden benoemd; het bewind over het geheele land en in de afzonderlijke gemeenten stelden de Romeinen in handen der aanzienlijken, der edelen, die in Macedonië, evenals in geheel Griekenland. zich maar al te gewillig aan de Rn<einsche heerschappij onderwierpen. Het geheele land werd ontwapend; alleen aan de noordelijke grenzen bleet een keten van gewapende posten staan, om de invallen der Barbaren af te keeren. Macedonië was voor altijd weerloos gemaakt.
Hetzelfde lot trof ook lllyrië, het rijk van koning Gentius, dat in drie kleine vrijstaten verdeeld werd. Koning Cotys van Thracië daarentegen ontving vergiffenis De Romeinen hadden thans nog geen plan om in dat barbaarsche land eene duurzame heerschappij te vestigen.
Treuriger dan met de Macedoniërs e'n Illyriërs liep het met de Epiroten af; dezen werden voor hun afval van Rome vreeselijk gestraft. Volgens een geheimen last van den senaat begaf Aemilius Paulus zich naar Epirus. Hij beval, dat in elke stad al bet goud en zilver op de markt gebracht moesl worden. De burgers gehoorzaamden aan dal bevel. Nadat de consul op deze wijze zich van het grootste deel der schatten des lands ten bate der Romeinsche schatkist meester had gemaakt, gaf hij zijnen soldaten verlof om te plunderen. Deze drongen de huizen binnen en roofden alles wat in hun oog eenige waarde had. Zeventig sleden werden geheel uitgeplunderd, 150,000 Epiroten gevangen genomen en als slaven verkocht.
Met de verdeeling van Macedonië en lllyrië en de verwoesting van Epirus was het strafgericht over die staten, welke zich in den oorlog vijandig jegens Rome gedragen hadden, voltrokken, want de beide Boeötische steden. Ilaliartus en Coronaea hadden reeds vroeger de noodige tuchtiging ontvangen. Intusschen stond bij den senaat het besluit vasl om deze gunstige gelegenheid aan te grijpen, ten einde ook de overige oostelijke staten van de weinige vrijheid te berooven, die hun nog restte.
Tol dusver was koning Eumenes van Pergamum, de trouwste vriend en bondgenoot der Romeinen, steeds met de grootste voorkomendheid behandeld. Na de vernedering van Macedonië had men hem niet meer noodig: zijn rijk was thans zelfs te groot. De Romeinen zouden gaarne eene aanleiding gevonden hebben om het insgelijks te verwoesten, doch voor het oogenblik ging dit niet. Al wat men doen kon was, onder het klaarblijkelijk verzonnen voorwendsel dat Eumenes in hel geheim onderhandelingen met Perseus aangeknoopt had, den Pergamenischen vorst bij de verdeeling van den buit voorbij te gaan. in de hoop dat hij zich door verontwaardiging over de ondervonden behandeling tot den een of anderen onvoorzichtigen stap zou laten verleiden.
Dit arglistig plan mislukte echter; Eumenes was een te geslepen staatsman om zich in zulk een strik te laten vangen.
Toen in het jaar 167 de broeder des konings, Attalus. die gedurende den oorlog de Pergamenische hulptroepen aangevoerd had, te Rome kwain, om de hulp der republiek tegen de roofzuchtige Galatiërs in te roepen, werd hij met open armen ontvangen. De senaat bood hem in het geheim zijne ondersteuning en de helft van het Pergamenische rijk aan, wanneer hij zich aan het hoofd van een opstand tegen zijn broeder wilde plaatsen. Het lage plan leed
Streckiuss. II. 23



echter schipbreuk op ile standvastigheid van Attalus. De Romeinen zagen zich genoodzaakt naar andere middelen om Ie zien, wanneer zij de macht van hun bondgenoot wilden ondermijnen. Zij erkenden de onafhankelijkheid der (lalatièrs en ondersteunden den nietswaardigen koning Prusias van Bythinië, wien Rome thans tegenover Eumenes dezelfde rol opdroeg, welke deze tot dusver tegenover de koningen van Macedonië en Syrië vervuld had; zij overlaadden Prusias zelfs met weldaden, dewijl hij te lafhartig was om ooit gevaarlijk te kunnen worden. Hij had zich tegenover de Romeinsche gezanten, bij hunne aankomst in Azië, zóó kruipend, ja slaafs gedragen, dat hij den lieren Romeinen bijna walging had ingeboezemd. Met een hoed, gelijk de vrijgelalenen droegen, op het kaalgeschoren hoofd, had hij hen ontvangen, om aan te duiden, dat hij zich zeil beschouwde als een slaaf van Rome, wien de machtige republiek de vrijheid geschonken had. In hel jaar 107 reisde hij naar Rome en werd in de vergadering van den senaat toegelaten. Bij het binnentreden van de zaal wierp hij zich ter aarde, hij kuste den drempel, noemde de senatoren reddende goden en behandelde alle invloedrijke Romeinen met de diepste onderdanigheid. Polybius, de beroemde geschiedschrijver, zegt, dal juist in zijne laaghartigheid zijne voornaamste aanbeveling bij de Romeinen bestond. Zijne kruipende laagheid was zijne eenige verdienste, maar deze werd dan ook schitterend beloond. Zijn grondgebied werd uitgebreid, opdat de Romeinen hem later, ingeval van nood, tegenover Eumenes zouden kunnen gebruiken.
Deze poogde vruchteloos de vijandschap der Romeinen te stillen. Ook hij ging naar Italië op reis, doch de senaat zond hem een bode te gemoet met het bericht, dat er bij senaatsbesluit bepaald was, dat in het vervolg geen koning meer Ie Rome verschijnen mocht. Hierdoor werd Eumenes genoodzaakt onverrichter zake terug te keeren. Hij begreep, dat de senaat slechts naar een voorwendsel zocht om hem ten val te brengen; aan zijne gematigdheid en wijsheid had hij het te danken, dat hij deze aanleiding niet gaf en zijn troon redde. Ook zijn opvolger Attalus, die in het jaar l.i9 den troon van Pergamum beklom, kon zich daarop slechts door de grootste onderdanigheid aan de Romeinen handhaven.
Wanneer de Romeinen zich niet ontzagen, Eumenes op zulk eene beleedigende en vernederende wijze te behandelen, zoo ontzagen zij zich nog minder om denzelfden weg tegenover de oostelijke staten in te slaan, /ij bedienden zich, om dit met eenigen schijn van recht te kunnen doen van de schandelijkste middelen.
De Rhodiërs hadden tot dusver bij de Romeinen in blakende gunst gestaan. Zij waren niet. evenals de andere bondgenooten, met trotsche laatdunkenheid, maar als geachte vrienden behandeld, zoolang het belang der Romeinen hun gebood, de rijke en machtige handelsstad, die eene voortreffelijke vloot onder hare bevelen had, te sparen. Thans was dit niet meer noodig: de zeemacht der Rhodiërs was in hun oog zelfs zeer lastig en gevaarlijk, de handelsstad werd door hen als eene mededingster in het verkeer met de onderworpen oostelijke gewesten beschouwd.
Thans kwam het er maar op aan, eene gunstige gelegenheid te vinden of zelf in het leven te roepen, om dezen bondgenoot te vernederen; hiertoe was Quintus Marcius Philippus. de scherpzinnige en listige diplomaat, de geschikte man. Toen de oorlog met Perseus uitbrak, waren de Rhodiërs die hiervan stoornis in hun zeehandel duchtten, zeer ontevreden; zij toonden dit, door zich onvriendelijk jegens koning Eumenes te gedragen, dien zij als de oorzaak van de vredebreuk beschouwden. Een feestgezantschap, hetwelk de koning naar Rhodus zond, om aan de feesten van Helios deel te nemen, werd afgewezen. In weerwil van dit alles bleven zij den Romeinen getrouw en om zich te zuiveren van de verdenking, dat zij de zijde van Perseus zonden gekozen hebben, vaardigden zij zelfs gezanten naar den toenmaligen consul Quintus



Marcius Philippus af. Deze ontving het gezantschap met ile groolste vriendelijkheid, gat zijn leedwezen over het uitbreken van den oorlog te kennen en sprak den wensch uit, dat daaraan door een verdrag een eind gemaakt mocht worden; niet onduidelijk liet hij doorschemeren, dat de. Rhodiërs zeer goed bij machte waren om onder de hand den vrede tot stand te brengen, dat zij, wanneer zij moedig hunne stem verhieven, ongelwijleld den senaat lot het sluiten van den vrede zouden bewegen.
De fiere kooplieden liepen in de val. Kort voor den slag bij Pvdna kwamen gezanten van Rhodus in het Romeinsche hoofdkwartier aan, terwijl anderen zich naar Rome begaven, om zoowel den opperbevelhebber als den senaat eene verklaring vanwege de Rhodische volksvergadering over te brengen. De Rhodiërs, verklaarden de gezanten, konden het niet langer rustig aanzien, dat er een oorlog gevoerd werd, die hun handel op Macedonië vernietigde. Zij zouden zich ten slotte gedrongen zien om zelt aan den strijd deel te nemen en aan die partij den oorlog te verklaren, die weigerde vrede te sluiten. De gezanten voegden er bij. dat de Rhodiërs met dit doel reeds verbintenissen mei het eiland Creta en met meer dan ééne Aziatische handelsstad gesloten hadden.
De onvriendelijke ontvangst, welke den gezanten in den Romeinschen senaat te beurt viel, overtuigde de Rhodiërs spoedig, dat zij een onvergeeflijken staatkundigen misslag begaan hadden; derhalve deden zij na den slag bij Pydna al hun best om door de ootmoedigste houding vergitfenis te verwerven, doch al hunne pogingen waren vruchteloos. De hooiden der Macedonische partij werden te Rhodus gevangen genomen en deels ter dood gebracht, deels naar Roine gezonden, opdat de senaat hen vonnissen zou. De Rhodische gezanten vielen den senaat te voet met de dringende bede, dat de machtige republiek hun vergiffenis schenken mocht. De patres bleven onverbiddelijk, hoewel Cato met vuur voor de Rhodiërs in de bres sprong. Hij riep den senatoren toe, dat de bondgenooten toch eigenlijk niets misdreven hadden, en vroeg, met welk recht een mensch voor zijne gedachten gestraft mocht worden.
Om het recht bekreunden de Romeinsche staatslieden zich nooit, zij waren thans in de gelegenheid om de macht der handelsstad te fnuiken en zij maakten daarvan een trouw gebruik. Alle bezittingen der Rhodiërs op het vasteland van Azië werden hun ontnomen. Om den handel van het eiland te vernietigen, werd eene der havens van Delos tot eene vrijhaven verklaard; hierdoor daalde de opbrengst der Rhodische havengelden binnen korten tijd in sterke mate, de handelsgeest der lot dusver zoo rijke stad was uitgebluscht. Rhodus was voor de Romeinen niet langer gevaarlijk.
Evenals Eumenes en de Rhodiërs, zoo moest ook de koning van Syrië, die het gewaagd had, op eigen gezag Egypte den oorlog aan te doen, vernederd worden. Toen Antiochus de Groote in het jaar 187 v. Chr. stierf, bevond zijn oudste zoon Antiochus. de rechtmatige erfgenaam van den troon, zich als gijzelaar te Rome; zijn jongere broeder Seleucus Philopator nam derhalve de teugels van hel bewind in handen. Eersl na verloop van twaalf jaren ontsloegen de Romeinen den rechtmatigen gebieder en hielden in zijne plaats den zoon van Seleucus, Demelrius, als gijzelaar achter.
Terwijl Antiochus zich op de terugreis bevond, werd Seleucus vermoord. Antiochus volgde hem, nadat hij den moordenaar onschadelijk gemaakt had, op den troon en handhaafde zich daarop onder den naam van Antiochus Ëpiphanes tot het jaar 164. Wij hebben reeds verhaald, dat Antiochus van den oorlog tusschen Rome en Macedonië partij trok om Egypte te bestrijden; het was hem gelukt, Coelesyrië en Palaestina te veroveren, hij drong al verder en verder voorwaarts en weldra scheen het, dat het krijgsgeluk zijn trotschen droom, de onderwerping van geheel Egypte aan zijne macht, zou verwezenlijken. Reeds lag hij in het jaar 1C8 v. Chr. in de nabijheid van Alexandrië, reeds maakte hij zich gereed om de belangrijke havenstad te belegeren, toen eensklaps een Romeinsch gezantschap bij hem verscheen, aan wier hoofd een
23*



trotsch en hardvochtig man, Gajus Popilius Laenas, stond. De koning ontving den gezant met kruipende vriendelijkheid en reikte hem de hand ter begroeting toe; maar Gajus Popilius keerde zich minachtend van hem af; in plaats van de hem.aangeboden rechterhand aan te nemen, maakte hij den koning een senaatsbesluit bekend, waarbij van hem geëischt werd, dat hij terstond met Egypte vrede sluiten en het land ontruimen zou.
Bedremmeld verzocht Antiochus tijd tot beraad, ten einde de zaak met zijne vertrouwde raadslieden te bespreken. Ook zulk een billijk verzoek wees de Romeinsche gezant op barschen toou at'; met een stok, dien hij juist in de hand hield, trok bij in het zand een kring rondom den koning en zeide: »Gij moet mij een beslissend antwoord geven, dat ik den senaat overbrengen kan, voordat gij uit dezen kring treedt."
De koning gehoorzaamde, bij verklaarde zich bereid om het bevel van den senaat op te volgen. Het Syrische leger verliet Egypte. Zoolang Antiochus leefde was hij de nederige slaat der Romeinen; na zijn dood aanvaardde zijn onmondige zoon, Antiochus Eupator, als erfgenaam zijns vaders, bet bewind. Dat een kind over Syrië regeerde, was juist naar den zin der Romeinen, thans konden zij zonder den minsten schroom zich met het bestuur van het land bemoeien. Zij zonden gezanten naar Syrië, met den last om alle oorlogsschepen te verbranden en de tot den strijd afgerichte olifanten onbruikbaar te maken, door hun de pezen af te snijden. Wij weten niet zeker, ot deze last volvoerd is, alleen dit staat vast, dat zulk eene vernedering het volk eindelijk in woede ontvlammen deed, dat Cnejus Octavius, de Romeinsche gezant, in Syrië vermoord werd.
Demetrius, de zoon van Seleucus, die zich nog altijd als gijzelaar te Rome bevond, ontsnapte — waarschijnlijk met voorkennis der Romeinen — en keerde naar Syrië terug. Hier regeerde hij onder den naam van Demetrius Soter tien jaren lang, totdat het een der zonen van Antiochus Epiphanes gelukte, hem van den troon te stooten. Aanhoudende burgeroorlogen, welke door de Romeinen telkens opnieuw werden aangewakkerd, waren het gevolg van dezen strijd om den troon. Syrië was bierdoor geheel buiten staat eenigen invloed naar buiten uit te oefenen ; de Romeinen konden zulk een rijk rustig laten bestaan.
Even onschadelijk was ook Egypte, waar na den dood van Ptolemeüs Epiphanes, in het jaar 181 v. Chr.* de koninklijke familie in onafgebroken twisten over de regeering gewikkeld was. Ook hier volgden de Romeinen dezelfde staatkunde, naardien zij nu aan dezen, dan aan genen mededinger naar de kroon hunne hulp verleenden. Niets zou bun belet hebben, elk oogenblik zoowel Egypte als Syrië te veroveren en tot een Romeinsch wingewest te maken, wanneer dit in de plannen van den senaat gelegen had.
Niet minder heerschzuchtig en trouwloos dan tegenover de staten van hel Oosten gedroegen de Romeinen zich na de overwinning bij Pydna tegenover de Hellenen; hen behandelden zij zelfs met eene afschuwlijke, verfijnde wreedheid. De Grieken zelf werkten de bedoelingen der Romeinen in de hand. De aanzienlijkste adellijke geslachten wedijverden in het begaan van allerlei laagheden, om daardoor de gunst der machtige republiek te verwerven. Gedurende den oorlog tegen Perseus was bijna in elke stad van Griekenland eene partij ontslaan, die de onafhankelijkheid van Hellas uit alle macht voorstond en openlijk de noodzakelijkheid van een verbond tusschen Griekenland en Macedonië uitsprak. Deze werden terstond na de nederlaag van den Macedonischen vorst van hoogverraad aangeklaagd; overal had de beul de handen vol.
Zij, die, door eene al te vurige vaderlandsliefde meegesleept, zich naar Macedonië begeven en in het leger van Perseus dienst genomen hadden, werden zonder vorm van proces ter dood gebracht; een ieder, die ook maar eenigermate onder de verdenking lag van sympathie voor Macedonië gekoesterd te hebben, werd óf insgelijks aan den beul overgeleverd, óf naar Rome opgezonden, 0111 daar zijn vonnis te ontvangen.



Overal deden ziel) al te gewillige aanklagers voor, die de patriotten den Romeinen aanwezen. Onder de Aetoliërs onderscheidde zich in dit opzicht boven anderen de strateeg Lvciscus. die dit verachtelijk handwerk op groote schaal dreef. Hij bewerkte, dat 500 der aanzienlijkste mannen m eene Aetolische vergadering door Romeinsche soldaten neergehouwen werden. De Romeinen zagen dit stilzwijgend aan; zij keurden het alleen af, dat Ljeiscus Romeinsche soldaten voor het plegen van dezen moord gebruikt en de eer van dit beulenwerk niet voor zijne veile Grieksche creaturen bewaard had.
Een dergelijk lot trof alle warme vrienden van Griekenland in de meeste steden van Hellas, zij werden deels vermoord, deels naar Italië gebracht, om hier in ballingschap te leven. , .
Gelijk Lyciscus in Aetolië, zoo was de ellendige Calherates in het Aechaeïsch verbond in bet belang der Romeinen werkzaam. Hij maakte eene lijst op, waarop de namen van meer dan 1000 aanzienlijke, van liefde " oor Griekenlands vrijheid blakende mannen stonden, die hij van heimelijke verstandhouding met Perseus beschuldigde. Doch met deze opgave alleen waren de Romeinen niet geholpen, zij konden den Bond niet zonder schijn van recht eene straf opleggen, daar deze met angstvallige nauwgezetheid alle ve|*plicht ingen bad vervuld, welke hij tegenover Rome op zich genomen Ten einde een voorwendsel tot vernietiging van de patriottische partij in Achaja te vinden, werden twee commissarissen naar den Bond afgezonden, deze traden in de volksvergadering op met den eisch, dat alle verraders, al die patriotten, welke gunstig jegens Perseus gezind waren geweest, gestraft zouden worden. Op de vraag, wie die mannen dan waren, verklaarde een der commissarissen, dat al degenen, die tot dusver strategen van den Bond geweest waren, als
verraders beschouwd moesten worden. .
Op het hooren van dat woord stond Xenon op, een aanzienlijk en achtenswaardig man, die tot dusver altijd de meening had \oorgestaan, dat de Achaeërs zich met geen verhond tegen de Romeinen mochten inlaten, maar dat zij onwankelbaar getrouw aan Rome moesten blijven. Ook ik ben strateeg geweest, verklaarde hij, maar ik heb mij nooit vriendelijk jegens Perseus, nooit vijandig jegens de Romeinen gedragen, en ik ben bereid om mij te dezer zake aan liet strengst mogelijk onderzoek te onderwerpen, zoowel in Achaja zelf als, desgevorderd, te Rome. ..... , , . ,
Op dit woord hadden de commissarissen gewacht; zij eischten, dat net onderzoek te Rome plaats hebben zou, de Achaeërs moesten dezen eisch inwilligen en thans werden meer dan 1000 aanzienlijke mannen, wier namen op de lijst van Callicrates stonden, gevankelijk naar Rome gevoerd; onder ben bevond zich ook Polybius, de beroemde geschiedschrijver.
Callicrates was van dien dag af het voorwerp der algemeene verachting, zelfs de kinderen op straat riepen hem het scheldwoord «verrader! na. Doch zijne poging was gelukt: Achaja was vernederd en gefnuikt. De aangeklaagden werden in strijd met alle recht en billijkheid zonder vorm van proces, zonder gelegenheid om zich te verdedigen, naar Etrurië in ballingschap gezonden, met de bedreiging dat de eerste, die eene poging waagde om te ontvluchten, een kind des doods zou zijn. .
Tevergeefs stelde de Achaeïsche Bond alle mogelijke middelen in het werk tevergeefs zond hij liet ééne gezantschap na het andere naar Bome met de béde, dat er een onderzoek mocht worden ingesteld. Zeventien jaren bleven de gevangenen in Italië, meer dan twee derden waren langzamerhand gestorven, totdat eindelijk Cato in het jaar 151 wist te bewerken, dat den driehonderd overgeblevenen de terugkeer naar hun vaderland toegestaan werd. Op schamperen toon riep hij den senatoren toe: >A\elk eene treunge zaak is het, dat wij, alsof wij niets anders te doen hadden, hier den ganschen dag zitten om te onderzoeken of eenige Helleensche grijsaards door onze of door de Achaeïsche doodgravers ter aarde besteld zullen worden.



Zoowel in liet westen als in het oosten hadden de Romeinen alle beschaafde staten aan hunne macht onderworpen, door hen te dwingen tot hel sluiten van een bondgenootschap, hetwelk alleen in naam van eene geheele overheersching verschilde. Alle volken erkenden nederig de macht van het geduchte Gemeenebest. Zij zonden hunne gezantschappen naar Rome, om hunnen meesters geluk te wenschen met de door hen behaalde zegepralen, zelfs koningen kwamen om zich tot slaafsche en verachtelijke vleierij te verlagen. Massinissa, die anders zoo trotsch kon zijn, zond zijn zoon naar Rome, dewijl hem te kennen was gegeven, dat men niet wilde dat hij zelf komen zou; deze zoon verklaarde uit naam des konings, dat Massinissa de Romeinen als de eigenlijke bezitters van hel Numidische rijk, zich zelf slechts als den bestuurder van den staat beschouwde, en dat hij altijd tevreden zou zijn met alles wat zijne meesters over hem zouden besluiten.
Op dezelfde wijze handelden alle onderworpen koningen: de één overtrof den ander in slaafsche vleierij. Polybius verzekert, dat de wereldheerschappij der Romeinen door de overwinning bij Pydna voltooid was. En zoo was hel inderdaad! Nog bleef de. senaat wel getrouw aan het beginsel om aan de overzijde der Italiaansche zee, met uitzondering van Spanje, geene wingewesten te vormen, die door bezettingen verdedigd moesten worden, maar bondgenooten aan te werven, die elkander wederkeerig moesten bewaken. Doch nu reeds begon hij in te zien, dat zulk eene staatkunde op den duur niet vol te houden was; reeds ging de toekomst zwanger van gebeurtenissen, welke de schijnbaar nog onafhankelijke rijken in Romeinsche provinciën zouden herscheppen.
EEN EN VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
Nieuwe bloei van Carthago. Massinissa en de Carthagers. Cato in Afrika. «Ceternm censeo Carthaginem esse delendam." De partijen te Carthago. Oorlog der Carthagers met Massinissa. Onderhandelingen met Home. Trotsche overmoed der Romeinen. Opstand te Carthago. Begin van den derden Punischen oorlog. Belegering van Carthago. Scipio Aemilianus. Onbekwaamheid der Romeinsche veldheeren. Scipio Aemilianus tot consul en opperbevelhebber benoemd. Zijne daden. Wreedheid van Hasdrubal. Be laatste strijd. Carthago verwoest.
De langdurige vrede had aan de rijke handelsstad Carthago langzamerhand een groot deel van haar vroegeren bloei en macht teruggeschonken. De burgers waren, dank zij het herleven van den handel, even rijk geworden als voorheen, gelijk ook de bevolking der stad weer de vroegere hoogte bereikt had. Alleen Carthago's invloed op de gebeurtenissen der wereld was niet toegenomen; de oneenigheden met den Numidischen koning Massinissa duurden voort en werden steeds door de Romeinen ten gunste van den laatstgenoemde beslist, wanneer deze zich van het eene Carthaagsche gewest na hel andere poogde meester te maken.
Toen in het jaar 1G1 Massinissa het bloeiende landschap Emporia aan de kleine Syrte, een der vruchtbaarste streken van het Carthaagsche gebied, overweldigd had, bepaalde eene Romeinsche commissie niet alleen, dal hij volkomen in zijn recht was, maar zij dwong zelfs de Carthagers om de steden van dat gewest, die nog in hun bezit waren, te ontruimen en aan Massinissa eene schadeloosstelling te betalen, dewijl zij die wederrechtelijk zoo lang bezet hadden gehouden. Nieuwe daden van geweld en aanmatiging van de zijde des



konings waren het natuurlijk gevolg van die beslissing; hij maakte zich van de stad Tusca met de aangrenzende landerijen meester. Opnieuw poogden de Carthagers te Rome rechl te erlangen. Hierop werd eene Romeinsche coinmissie naar Afrika gezonden, zij beslechtte den twist niet, maar had evenwel in een ander opzicht een belangrijk gevolg, want de Romeinsche gezant, die aan het hoofd der commissie stond, de oude Marcus Porcius Cato was toen (loG v. Chr.) de invloedrijkste man in den Romeinschen senaat. Met eigen oog had hij zich overtuigd van den rijkdom der Carthagers en van den \ernieuwden bloei der stad; hij had gezien dat tuighuizen met wapenen van allerlei soort gevuld waren en hij vreesde dat de sterk in aantal toegenomen bevolking, wanneer haar de lust bekroop om de wapenen tegen Rome op te vatten, een nieuwen en zwaren oorlog zou doen ontbranden.
Cato gevoelde niet de minste sympathie voor de vrijheid van vreemde naties, Rome's grootheid was zijn eenig ideaal. Toen hij uil Afrika wastetuggekeerd. verkondigde hij in den senaat onophoudelijk deze eene stelling, da Rome niet eer van zijne heerschappij zeker zou zijn, voordat Carthago verdelgd was. Elke redevoering, welke hij in den senaat hield, besloot hij met ue woorden: iCeterum renseo Cartlingineni esse delendam, daarenboven ben ik van oordeel, dal Carthago verdelgd moet worden . Met onverbiddelijke gestrengheid herhaalde hij dezen eisch en hij zette door meer dan een kleinen
kunstgreep daaraan kracht bij. .
Eens liet hij in den senaat aan het slot zijner rede eenige prachtige vijgen uit zijne toga vallen, en toen men do schoonheid en frischheid dezer vruchten bewonderde, zeide hij; »Voor drie dagen zijn ze te Carthago geplukt , hij wilde daarmede aantoonen, hoe nabij de machtigste en onverzoenlijksle vijand
der Romeinen was. .. . . .
Wel bestond er in den Romeinschen senaat eene partij, die even krachtig vóór, als Cato tegen Carthago pleitte; wel verklaarde Publius Cornelius Scipio Nasica, een invloedrijk man, dat eene verovering van Carthago de dreigendste gevaren voor hel vaderland na zich zou sleepen, dat Rome, van zulke eene mededingster ontslagen, weldra de kracht van den staat zou laten insluimeren; wel toonde hij aan, welk een gruwelijk onrecht men zou plegen, door Carthago zonder reden den oorlog aan Ie doen, maar zijne aanhangers bezaten niet de meerderheid in den senaat. Cato wist zijn gevoelen te doen zegevieien en thans kwam het er slechts op aan, eene aanleiding tot een nieuwen ooi log te vinden. Die aanleiding zou zich niet lang laten wachten. - in
Drie partijen betwistten elkander te Carthago de heerschappij; de l\omeinsche partij. die voor den slaat alleen heil zag in de aansluiting aan Rome, de partij van Massinissa, die alleen van eene nauwe verbintenis met den INumidischen vorst de redding van Carthago verwachtte, en de partij der onalhankelijken, die de veiligheid van den staat wilden vestigen op zijne eigen krachtsontwikkeling en op eene vrije, democratische staatsregeling.
De democratische partij verkreeg gaandeweg de bovenhand 111 den senaat. De Romeinen met hunne onrechtvaardige vonnissen. Massinissa met zijne veroveringen waren zelf oorzaak, dat Hasdrubal en Carthalo, de hooiden dei democraten, hel overwicht verkregen, dat de senaat het besluit nam om Massinissa, wanneer hij opnieuw het grondgebied der stad aantastte, met geweld van wapenen te verdrijven. Veertig van de meest bekende aanhangers des Numidischen konings werden uit do stad verbannen, een steik legei weid onder de wapenen geroepen. Dit geschiedde in het jaar lai v. Chr.
Massinissa was bij al zijne dapperheid toch een listig diplomaat; hij wist van de maatregelen, door de democratische partij genomen, in zijn voordeel gebruik te maken. Hij wendde zich namelijk tot de Romeinen met de verklaring, dat hij zich geheel en al aan hunne scheidsrechterlijke uitspiaak over eenige geschilpunten ten aanzien van grondgebied wilde onderwerpen. Hij maakte hen er opmerkzaam op, dat bij zijne bereidvaardigheid 0111 eene



schikking aan Ie nemen, de krijgstoerustingen der Carthagers niet legen hem, maar tegen Rome zelf gericht waren, hij drong er op aan, dat de Carthagers hun leger ontslaan en den leeftocht, die zij voor hunne vloot verzameld hadden , vernietigen zouden.
Romeinsehe gezanten brachten dien eisch aan den Carthaagschen senaat over, doch hij werd n;et ingewilligd. Het volk achtte zich thans sterk genoeg om in geval van nood den Romeinen met het zwaard in de vuist hel hoofd Ie bieden De Romeinsehe gezanten verkeerden zelfs in levensgevaar.
Het bericht van deze gebeurtenissen en van de krijgstoerustingen, die onophoudelijk Ie Carthago voortgezet werden, brachten in den Romeinschen senaat eene heftige verbittering te weeg. Calo drong er op aan. dal de oorlog onmiddellijk zou worden verklaard; wel namen de senatoren dit voorstel niet aan, doch in eene geheime zitting besloten zij. dat de oorlog verklaard zou worden, wanneer de Carthagers hun leger niet afdanken en het materieel hunner vloot niet verbranden wilden. Eer evenwel dit besluit ten uitvoer kon worden gelegd, was de oorlog tusschen Massinissa en de Carthagers reeds ontbrand.
Hasdrubal bad een leger van 50,000 man tegen Massinissa op de been gebracht; maar welk een invloedrijk staatsman hij ook zijn mocht, hij was een slecht veldheer en op verre na niet opgewassen legen den grijzen Numidischen vorst. Het kwam tot een slag, die voor de oogen van een aanzienlijken en dapperen Romein geleverd werd.
Publius Cornelius Scipio Aemilianus, de zoon van den beroemden Aemilius Paulus, was een aangenomen kleinzoon van den overwinnaar bij Zama, den grooten Scipio Africanus; de zoon van dezen held had hem als zoon aangenomen en hem zoodoende in het geslacht der Cornelii opgenomen. Scipio Aemilianus, die krijgstribuun bij bet Spaansche leger was, had in last gekregen om Afrikaansche olifanten uit Afrika naar Spanje over te brengen. Met dit doel bevond hij zich bij Massinissa, bij was nu in de gelegenheid om den koning in den oorlog te vergezellen. Van eene hoogte sloeg hij het gevecht gade. Later verzekerde hij meermalen, dat het de schoonste aanblik geweest was. dien bij zijn gansche leven genoten had, den strijd der honderd duizend mannen aan zijne voeten te aanschouwen, ja, dat alleen aan Zeus zulk een geluk te beurt was gevallen, toen hij van den Ida op de strijdende Grieken en Trojanen neerzag.
Massinissa voerde zijne benden legen den veel sterker vijand aan en bracht hem eene beslissende nederlaag toe. Op verzoek der Carthagers poogde Scipio een vredesverdrag tot stand te brengen, doch deze poging mislukte, de oorlog werd voortgezet, tot dat Hasdrubal, met zijn leger door Massinissa ingesloten, eindelijk al de eischen van den Numidischen vorst inwilligen moest. De Carthaagsche krijgslieden moesten zich de schande laten welgevallen van onder het juk door te trekken en werden op hun terugtocht, in strijd inet bet verdrag. door de wreede Numidiërs opnieuw aangevallen en gedeeltelijk neergehouwen.
Deze voor Carthago zoo noodlottige oorlog bood den Romeinen de schoonste gelegenheid aan, om thans ook van hun kant den reeds half vernietigden vijand aan te tasten; het ontbrak hun niet aan eene aanleiding tot den oorlog, want bet verdrag, hetwelk na den tweeden Punischen oorlog gesloten was, verbood den Carthagers, tegen bondgenooten der Romeinen oorlog te voeren, en dit verdrag was geschonden.
De senaat begon zich tot den krijg toe te rusten. In geheel Italië werden troepen gelicht. De Carthagers, die, voordat de oorlog hun openlijk verklaard was, zeer goed begrepen, dat die krijgstoerustingen tegen hen gericht waren, deden hun uiterste best om den vrede te bewaren, dewijl de ramp, aan Hasdrubal overkomen, ben zeer verzwakt had. De Carthaagsche senaat veroordeelde de hoofden der democratische, jegens Rome vijandig gezinde partij. Hasdrubal en Carthalo, ter dood en zond te gelijk een gezantschap naar Rome, met de verklaring, dat deze beide mannen alleen de schuld van alle onheilen



droegen. Het gevaar, dat Carthago boven liet hoofd hing. was dreigender dan ooit; ook ütica. de stad, die tot dusver altijd den Carthagers trouw gebleven was, zond gezanten naar Rome, oin hare geheele onderwerping
aan te bieden. , , , , ...
De senaat ontving de Carthaagsche afgevaardigden koel en streng, hij verklaarde, dat de ingebrachte verontschuldigingen geheel onvoldoende waren, en op de ootmoedige vraag der gezanten, wat zij doen moesten om den Romeinen voldoening te schenken, luidde het antwoord, dat zij zelf wel het best zouden weten, welke voldoening zij schenken moesten.
Deze onverholen bedreiging bracht te Carthago de grootst mogelijke ontsteltenis te weeg. Een nieuw gezantschap werd naar Rome gezonden met onbeperkte volmacht bekleed, doch bij zijne aankomst had de senaat reeds onherroepelijk den oorlog besloten; de beide consuls Manius Manilius en Lucius Marcius Censorinus hadden reeds in den aanvang van het jaar 149 v. Clir. eene vloot en een leger van 84,000 man op Sicilië vereenigd , om het van daar naar Afrika over te voeren.
Terwijl de consuls de noodige toebereidselen voor den overtocht naar Afrika maakten, kwam het Carthaagsche gezantschap te Rome aan en verklaarde, dat de Carthagers bereid waren om zich geheel en al aan de macht van Rome te onderwerpen. Doch ook dit aanbod bevredigde Cato en zijne vrienden niet. Alleen de vernietiging der rijke handelsstad kon hen tevreden stellen.
Met die afschuwelijke trouweloosheid en arglist, welke de Romeinsche staatkunde kenmerkte, ontving de senaat deze gezanten vriendelijker dan de vorige en antwoordde liij hun, dat Home bereid was om aan het Carthaagsche volk" zijn grondgebied, zijne vrijheid, zijn openbare schatten en zijn bijzonder vermogen te laten behouden, wanneer zij binnen eene maand 300 kinderen der aanzienlijkste f'amiliën als gijzelaars in de handen der consuls stelden en ook die bevelen opvolgden, welke dezen in last hadden, hun mee te deelen. Met opzet was van het lot der stad Carthago met geen enkel woord gerept.
De Carthagers konden niet vermoeden, dat de consuls in hel geheim het bevel ontvangen hadden zich niet voor bevredigd te verklaren, eer Carthago verwoest was. Zij keerden dus terug en wisten te bewerken, dat hunne land«enooten de eischen der Romeinen inwilligden. Onder het weegeklag der gansche bevolking werden 300 kinderen naar Lilybaeum op Sicilië en van daar naar Rome gevoerd.
In weerwil van dit alles zetten de consuls hun tocht naar Atrica voort. Ongehinderd landde liet Romeinsche leger bij Ulica en sloeg het zijn kamp op diezelfde plaats op, waar vroeger Scipio Africanus zich gelegerd had. Rereidwillig brachten de sidderende Carthagers de noodige levensmiddelen voor de Romeinsche soldaten aan.
De geheele senaat begaf zich naar de Romeinsche legerplaats om de uitspraak der consuls te vernemen. Censorinus ontving de Carthagers, terwijl hij te midden zijner soldaten op een lioogen troon zat; met trotsche minachting zag hij op de senatoren neder; «indien gij den vrede wenscht" — zoo sprak |ijjP — «levert dan uwe wapenen uit, gij hebt die toch niet van noode, wanneer gij niet wilt strijden." . .
Dat was een harde eisch. Toch stemden de senatoren daarin toe. Scipio Nasica ontving 200,000 wapenrustingen, vele duizenden werpmachines en ook andere wapens, om die den consuls over te brengen; de vloot werd insgelijks den Romeinen uitgeleverd en voor de stad verbrand.
Thans meenden de Carthagers, dat zij eindelijk hun machtigen vijand verzoend hadden; weder verschenen zij voor den consul, doch deze verklaarde, dat hij nog niet bevredigd was, dat Rome eerst dan vergitïenis zou schenken, wanneer de stad Carthago van den aardbodem was verdwenen. Hij eischte, dat alle inwoners haar verlaten en zich op bet platteland, waar zij verkozen, maar ten minste op een afstand van twee mijlen van de zee, neerzetten zouden;



mei bitteren hoon verklaarde de consul, dat de Carthagers door de nabijheid der zee, ten gevolge van de schatten, die de scheepvaart afwierp, slechts tot ongerechtigheden verleid werden, dat zij alleen, wanneer zij ver van de zee woonden, de herinnering aan hunne vroegere grootheid zouden verliezen en dat die vergetelheid alleen de genezing van de geslagen wond en eene duurzame verbintenis met Rome mogelijk zou maken.
Dat was te veel! Elke vernedering hadden de Carthagers zich laten welgevallen, maar hunne geliefde vaderstad te verlaten, neen! dat konden zij niet! Het bericht van dit vreeselijk bevel verwekte te Carthago eene onbeschrijfelijke opschudding; de ongelukkige gezanten, die de uitlevering van de gijzelaars en van de wapens aangeraden, de senatoren, die de onderhandelingen met de consuls gevoerd hadden, vielen als de eerste offers der losgebarsten volkswoede. Eenige Italianen, die zich toevallig in de stad bevonden, werden vermoord. Slechts ééne gedachte leefde van nu af in de ziel der ongelukkige bevolking: »Wraak, strijd tegen Rome tot den laatsten ademtocht!"
De van wapenen beroofde stad sloot de poorten voor haar oppermachtigen vijand; alle partijen, die tot dusver elkander bestreden hadden, sloegen eensklaps de handen tot hetzelfde doel ineen. Op de muren, van waar de werpmachines verdwenen waren, werden reusachtige steenen gesleept, om die den Romeinen, wanneer zij de stad bestormden, op het hoofd te werpen. Een neef van Massinissa, een dapper man, Hasdrubal genaamd, ontving het opperbevel over de burgers. Alle slaven werden vrijverklaard, opdat zij tot de verdediging van de stad zouden medewerken. Terzelfder tijd werden in aller ijl boden afgezonden naar den verbannen Hasdrubal, den vroegeren aanvoerder der patriottische partij, die een leger van 20.000 man bijeengebracht en daarmede het grootste deel van het Carthaagsche grondgebied bezet had. Zij smeekten hem. het gebeurde te vergeten en terug te komen, om zijne diensten weder aan zijne vaderstad te wijden. Oogenblikkelijk gaf hij aan die roepstem gehoor.
Thans lag er voor de Carthagers alles aan gelegen, tijd te winnen. Tot bereiking van dit doel werd een gezantschap lot de consuls afgevaardigd, met de ootmoedige bede, dat dezen zouden toestaan, dat de Romeinsche senaat nog eenmaal om ontferming aangeroepen werd en dat zij hun te dien einde een wapenstilstand van dertig dagen zouden toestaan. De consuls willigden dit verzoek in. Zij wisten wel, dat dit gezantschap zijne pogingen zou zien mislukken, doch zij wilden liever de onverdedigde stad zonder slag of stoot innemen en gedroegen zich daarom toegevend.
De Carthagers. die op deze wijze een kostbaren lijd gewonnen hadden, rustten zich met een voorbeeldeloozen ijver len strijde toe. Dag en nacht arbeidde men aan liet vervaardigen van wapenen en werpmachines; alle standen namen aan den arbeid deel; een ieder bracht hel kostbaarste, dat hij bezat. ten ofler, opdat de toerustingen toch voltooid zouden worden. Had men gebrek aan balken en metaal voor de werpmachines — welnu, de openbare gebouwen werden omvergehaald en de bouwstoffen daarvan gebruikt. Had men geene pezen voor de bogen en voor het werpgeschut — welnu, de vrouwen sneden zich heure lange haren af, en uit die haren werden pezen gedraaid. In een ongeloofelijk korten tijd waren de muren in staat van verdediging gebracht, de mannen gewapend, en niet het minste gerucht van hetgeen hier voorviel, was tot de legerplaats der Romeinen doorgedrongen ; in die dagen was er binnen Carthago geen enkele verrader.
De tijd van den wapenstilstand was verstreken; de consuls, die eindelijk het wachten moede waren, meenden, dat zij de weerlooze stad zonder storm zouden kunnen innemen; de lichte taak om op ladders de muren te bestijgen, was in hun oog liet zwaarste gedeelte van hun arbeid. Toen de Romeinen kwamen aanrukken, om zich eindelijk van den prijs der overwinning meester te maken, zagen zij tot hunne stomme verbazing op de tinnen der muren



nieuwe catapulten opgericht en de talrijke bevolking der aanzienlijke stad gereed om den vijand met het zwaard in de vuist Ie onlvangen.
Daar Carthago door sterke veslingwerken beschermd werd, hadden de consuls geene lichte taak te vervullen, toen zij met de belegering een aanvang maakten, want de burgers streden met die woeste, voor niets terugdeinzende dapperheid, welke den Semieten, wanneer zij lot het uiterste gebracht worden, steeds eigen is. Het krijgsgeluk scheen waarlijk de Carthagers te willen begunstigen.
De veldheer Hasdrubal had met zijn leger voor de stad een versterkt kamp opgeslagen, terwijl binnen de muren de andere Hasdrubal, de neef van Massinissa, de inwoners aanvoerde tot den strijd, die met al de kracht deiwanhoop gevoerd werd. Tevergeefs deden de Romeinen den éénen aanval na den anderen, zij werden telkens teruggeworpen; hunne poging om de muren stormenderhand te beklimmen gelukte evenmin, zij leden zelfs zware verliezen. Op deze wijze kon Carthago niet worden ingenomen; de consuls besloten derhalve, terug te trekken en op eenigen afstand van de stad eene legerplaats op te'slaan. Van hier uit ondernamen zij meer dan één aanval, doch steeds met denzelfden ongunsligen uitslag. Zij ondergingen nederlagen, die zelfs eene smet op den roem hunner wapenen wierpen. Het Romeinsche leger zou wellicht vernietigd zijn, indien niet de moedige Scipio Aemilianus. die daarbij als krijgstribuun diende, door zijne beradenheid en dapperheid de misslagen der opperbevelhebbers weder goedgemaakt had.
Het eerste jaar van den oorlog was verstreken, zonder dat de Romeinen iets hadden uitgericht. De Carthagers grepen nieuwen moed. Ook ineen ander opzicht was de fortuin hun gunstig: omstreeks dezen tijd stierf hun onverzoenlijke vijand, de grijze koning Massinissa. Zeer licht had deze gebeurtenis een belangrijken invloed op het lot des oorlogs kunnen uitoefenen, had niet Scipio Aemilianus alle nadeelige gevolgen voor de Romeinen weten af te wenden. Hij had zich namelijk het vertrouwen van Massinissa in zulk eene mate verworven, dat deze voor zijn dood hem de taak opdroeg om het rijk onder zijne drie zonen te verdeelen. Scipio volbracht dien last; de drie koningen Micipsa, Gulussa en Mastanabal werden de erfgenamen van huns vaders gebied. In Gulussa schonk Scipio den Romeinen een aanvoerder deiruiterij, die niet minder dapper was dan Massinissa. De krijgstribuun Scipio Aemilianus was de ziel van alle ondernemingen; zijn naam zweefde op aller lippen. Uit de legerplaats drong de roep zijner daden tot de hoofdstad door; zoo dikwijls men van het Afrikaansche leger sprak, verhaalde men alleen van de daden van Scipio Aemilianus. Ook de oude Cato, die anders niet gunstig gestemd was jegens den fijn beschaafden, met Grieksche zeden dwependen man, erkende diens verdiensten; toen hij, weinige maanden voor zijn dood, (hij stierf tegen het eind van 149 v. Chr.) een oordeel over de bevelhebbers van het leger in den Romeinschen senaat uitsprak, paste hij op Scipio het vers van Homerus toe: «Alleen hij is een man; al de anderen zijn wandelende schimmen." Toch was deze uitstekende man niet in staat iets van belang uit te richten, daar hij, in plaats van het opperbevel te voeren, slechts eene ondergeschikte betrekking bekleedde. Zoo liep het jaar en daarmee het opperbevelhebberschap des consuls ten einde, zonder dat de Romeinen één stap nader waren gekomen tot hun doel.
In het jaar 148 trad de consul Lucius Calpurnius Piso als aanvoerder van het leger op; doch hij was even onbekwaam als zijn voorganger en behaalde evenmin als deze eenig voordeel. Groote overeenkomst met hem vertoonde de bevelhebber der vloot, Lucius Mancinus; beide aanvoerders gedroegen zich wreed, trouweloos en roofzuchtig tegenover de Afrikaansche steden en onbekwaam als legerhoofden; het leger verliep en verwilderde, de banden der tucht verslapten, het ontzag voor de Romeinsche wapenen verdween en reeds begonnen verschillende Numidische volksstammen vrede en



hondyenootscliai» met Carlhago te sluiten. Hadden nu slechts in den boezem der Carlhaagscne burgerij eendracht en vrede gewoond! Dit was echter niet liet geval. Toen het dreigendst gevaar afgewend was, begonnen de partijen elkaar weer te bestrijden. Hasdrubal, de aanvoerder van het leger, was naijverig op den bevelhebber van de burgerij, die denzelfden naam voerde; hij inaakte dezen hij de burgers verdacht, door hen opmerkzaam te maken op diens bloedverwantschap met Massinissa. Hij bereikte zijn schandelijk doel: de verdachte werd in het raadhuis vermoord.
Weer verliep een jaar; de Romeinen hadden — dank zij de onbekwaamheid hunner veldheeren — niets uitgericht, doch ook de Carthagers waren ten gevolge van die innerlijke tweespalt niet machtiger geworden.
i)e bevolking van Rome werd den oorlog, die met zoo weinig veerkracht gevoerd werd, moede; zij wierp —- en te recht — de schuld op de onbekwame veldheeren en drong er op aan, dat een Hink man, die reeds eenige proeven van zijn veldheerstalent had afgelegd, tol consul verkozen zou worden. Als zoodanig beschouwde men Publius Cornelius Scipio Aemilianus, die zich van het oorlogstooneel naar Rome begeven had, om naar het ambt van aedil te dingen. Hij was eerst 37 jaren oud en had alzoo den bij de wet gevorderden leeftijd, namelijk 43 jaar, nog niet bereikt. Toch werd hij eenparig voor het jaar 147 tot consul verkozen, en toen de consul, die in de comitiën de verkiezing leidde, op grond van bovengenoemde wetsbepaling eenige bedenking opperde, dwongen de volkstribunen hem door bedreigingen om zijn tegenstand te laten varen.
Hadden de beide consuls volgens de bestaande gewoonten moeten loten, wie van beiden het opperbevel op het Afrikaansche oorlogstooneel zou voeren, ook dit gebruik werd ter zijde gesteld: bij volksbesluit werd aan Scipio het opperbevel in den oorlog tegen Carlhago opgedragen.
Hij beantwoordde volkomen aan het in hem gesteld vertrouwen. Nauwelijks was bij weer in Afrika verschenen, of hij gaf aan den oorlog eene geheel andere wending. Het herstellen van de verslapte krijgstucht was zijne eerste taak. De menigte, die zich aan den tros van het leger had aangesloten, de zoetelaars en de vrouwen werden uit het kamp verjaagd. Door strenge maatregelen werd de orde in het leger weer gehandhaafd. Met beradenheid, moed en veerkracht voerde Scipio het bevel. De belegering werd met ernst hervat. Weldra werden de gevolgen van dit alles zichtbaar. Bij een nachtelijken aanval gelukte het Scipio, de voorstad van Carlhago te overrompelen, zoodat Hasdrubal zich met zijn leger in de binnenstad terugtrekken moest. Thans ontving hij het hevel over de geheele bezetting. Evenals vroeger gaf hij ook nu als veldheer blijken van groote onbekwaamheid: reeds zijne eerste maatregelen verbitterden zoowel den vijand als de Carthaagsche burgerij. De Romeinsche gevangenen werden zonder uitzondering op de muren gebracht en voor de oogen der belegeraars op de vreeselijkste wijze gefolterd, om vervolgens naar beneden gestort te worden. Toen de burgerij tegen zulk eene noodelooze wreedheid zich verzette, gedroeg Hasdrubal zich ook tegenover haar als een dwingeland; om in 't vervolg elke aanmerking op zijne maatregelen te voorkomen, voerde hij een waar schrikbewind in.
In weerwil van deze inwendige verdeeldheid verdedigden de Carthagers zich met den moed der wanhoop; doch al hunne krachtsinspanning bleef thans, nu de belegering met evenveel kracht als beleid gevoerd werd, zonder eenig gevolg. Al nauwer sloten de belegeringswerken der Romeinen de stad in, van de haven werd zij bijna geheel afgesneden. Zoo gingen de zomer en de winter voorhij en toen de lente van het jaar 146 aankwam, drong Scipio stormenderhand in de eigenlijke stad door, om zijn laatsten aanval op den burg te richten, waarin de verdedigers zich teruggetrokken hadden.
Van de haven leidden drie nauwe straten naar den burg. Alle huizen, ter hoogte van zes verdiepingen, moesten één voor één door de Romeinen



stormenderhand ingenomen worden; dit geschiedde niet dan na een hevigen strijd en zes dagen duurde het, eer de belegeraars den voet der steile iot> bereikten, waarop de burg gebouwd was.
Om zich meer ruimte te verschaften, liet Scipio het reeds \ero\eiue gedeelte der stad in brand steken; vele ongelukkige, weerlooze Caithagers, die zich in de huizen verscholen hadden, kwamen in de vlammen orn' .
De burg, waarin meer dan 50,000 menschen, het laatste overblijlsel van de bevolking der aanzienlijke stad. vereenigd waren, was thans van alle zijden ingesloten. l)e burgers gaven de hoop op redding op; zij hauden gebrek aan levensmiddelen; alle verdere verdediging scheen vruchteloos. Derhalve zonden zij onderhandelaars naar Scipio en smeekten om genade. De overwinnaar stond hun het leven, maar ook niets meer dan het leven toe en zy namen dit aan; meer dan 30,000 mannen en 25,000 vrouwen, nauweyks liet tiende deel van de vroegere bevolking van Carthago, wierpen zich deemoedig voor Scipio te voet en werden daarna als slaven weggevoerd.
900 strijders bleven in den burg achter; zij hadden besloten, Hunne vrijheid niet dan met hun leven af te staan; in den tempel van den heilaanbrengenden god Aesculapius wilden zij zich verder verdedigen. Under nen bevond zich ook de veldheer Hasdrubal met zijne vrouw en zijne beide Kinderen.
Ook hier begonnen de levensmiddelen te ontbreken. Nadat zij dappei gestreden hadden, zagen zij zich door den hongerdood bedreigd, len einde di lot te ontgaan staken zij den tempel in brand; zij wilden liever in de vlammen omkomen, dan levend in de handen der Romeinen vallen.
Aan Hasdrubal ontbrak hiertoe de moed; hij was de eenige van die .hm» menschen, die uit het brandende gebouw vluchtte en Scipio op zijne killeen om lijfsbehoud smeekte. Terwijl hij nog aan de voeten des overwinnaars geknield lag, aanschouwde zijne vrouw hem van het dak des tempels; in bewoordingen vol biltere spotternij spoorde zij hem aan, om toch al zijn best ie doen tot redding van zijn ellendig leven, hierop wierp ze voor zijne oogen hare kinderen in de vlammen om zelf hen te volgen. Van de yoo bleet behalve Hasdrubal niemand in het leven.
De strijd was beslist. De gevangen Carlhagers werden als slaven verkocht, de tempelschatten uit de stad bij elkaar gesleept. Scipio gat ze deels aan de Grieksche steden van Sicilië, waaraan ze vroeger benoord liauuen, terug en stortte ze deels in de Romeinsche schatkist; vervolgens gat li ij de stad aan zijne soldaten ter plundering over. Hij wenschte Carthago te behouden en zond daarom eene boodschap aan den Romeinschen senaat, die alleen nel lot der slad bepalen kon. Tevergeefs poogde Scipio Nasica de senatoren tot zachtheid te stemmen, hij was niet bij machte om het besluit van den senaat, dat Carthago van den aardbodem verdelgd moest worden, een bestuit, waarop de Romeinsche kooplieden onstuimig aandrongen, aan het wankelen te brengen.
Scipio Aemilianus ontving bevel om de stad te verbranden en haar ine den grond gelijk te maken. Daarna moest de grond omgeploegd en de pek. waar Carthago gestaan had, ten eeuwigen dage in den ban gedaan worden, opdat op het vervloekte land nooit weder een huis verrijzen, noch een kolenveld golven zou. De zegevierende veldheer moest liet bevel van den senaat opvolgen. De huizen der stad werden in brand gestoken, zeventien dagen achtereen woedden de vlammen. Carthago werd zoo lot den grond toe verwoest, dat zelfs de plaats, waar de aanzienlijke stad gestaan neen, langen lijd onbekend is gebleven. Eerst in den laatsten tijd heeft men de overbhjlselen van den Carthaagschen stadsmuur opgegraven. Zij waren bedekt met eene aschlaag van 4 a 5 voet dikte, waarin nog stukken ijzer en allerlei werptuigen gevonden zijn.
Het had Scipio *) veel zelfbeheersching gekost om liet bevel van den
*) Scipio Aemilianus ontving naar aanleiding zijner zegepraal, evenals zijn beroemde adoptief grootvader, den bijnaam Scipio Africanus. Ten einde hem van dezen te onderscneiaen, noemden de Romeinen hem Scipio Africanus den jonge. —



senaat ten uitvoer te brengen; toen hij dal tooneel van verwoesting overzag, stortte hij tranen en, na lang nadenken sprak hij halfluid de woorden van Homerus:
Eens zal de dag komen, waarop het heilig Ilium verzinkt Met Priamus en het volk des lanszwaaienden konings.
Aan zijne zijde stond de geschiedschrijver Polybius, die hem naar Afrika vergezeld had. Op zijne vraag, wat de veldheer met dit woord bedoelde, antwoordde Scipio.^ dat hij aan het toekomstige lot van Rome dacht, hetwelk eenmaal evenals Carthago zou ondergaan en dat deze profetische blik in de toekomst zijne ziel met smart vervulde.
Zoo was Carthago dan verwoest, doch hoe zou het veroverde land bestuurd worden? De zonen van Massinissa hadden wel gehoopt, dat de Romeinen, aan hunne vroegere staatkunde getrouw, hel hun zouden afstaan, doch in deze verwachting zagen zij zicli teleurgesteld. Zij behielden alleen het gebied, waarover hun vader tot dusver geregeerd had, want eene nieuwe staatkunde kreeg in den Romeinschen senaat de overhand, die namelijk, om veroverde landen in Romeinsche wingewesten te herscheppen. Het voormalig gebied van Carthago ontving den naam provincie Afrika en reeds deze naam alleen duidde aan, dat de Romeinen met de tegenwoordige grenzen van hun wingewest niet tevreden zouden zijn. Een Romeinsch stadhouder, die te ütica verblijf hield, voerde voortaan het bewind.
TWEE EN VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
Opstand in Macedonië. Andriscas, de gewaande Philippns, koning van Macedonië. Zijne onderwerping. Macedonië een Romeinsch wingewest. Laatste strijd der Hellenen. Metellus. Gorinlhe door Lucius Mummius verwoest. Griekenland een Romeinsch wingewest. De Peigainenische erfenis. De provincie Azië. De oorlog in Spanje Trouwloosheid van Servius Sulpicius Galba. Viriathus en zijne zegepralen. De vrede. Trouwbreuk, door de Romeinen gepleegd. Viriathus vermoord. De Numantijnsche oorlog. Scipio Africanus, de jonge, in Spanje. Belegering en val van Numantia.
Omstreeks denzelfden tijd, waarin de Romeinen Carthago verwoestten, vernietigden zij ook het laatste overblijfsel der schijnbare vrijheid, welke zij den Macedoniërs gelaten hadden. Zij maakten Macedonië tot eene Romeinsche provincie en kort daarop trof Griekenland hetzelfde lot.
In Macedonië bestonden de vier eedgenootschappen, waarin het land verdeeld was, naast elkander. De Romeinen hadden zorg gedragen, dat er altijd aanleiding tot oneenigheid tusschen hen bestond, dat de eedgenooten onophoudelijk met elkaar in twist gewikkeld waren. Deze toestand was schier ondragelijk; geen wonder, dat de Macedoniërs dus met leedwezen terugzagen naar den tijd, toen zij een zelfstandig en machtig koninkrijk vormden; zelfs de alleenheerschappij van een Philippus en Perseus was te verkiezen boven de schijnbare vrijheid, hun door de Romeinen toegestaan, en boven de regeeringloosheid, welke daarvan het gevolg was.
Een jong avonturier trok partij van de algemeen heerschende ontevredenheid om in Macedonië een nieuw rijk te stichten. Andriscus, een voller uit de Mysische stad Adramyttium, die sprekend op den overleden koning Perseus



geleek, beweerde, dal deze laatste zijn vaderen dal de Syrische koningsdochter Laodice, de zuster van koning Demetrius Soter, zijne moeder was geweest, en dat hij in Adramyttium de bewijzen voor zijne aanzienlijke geboorte ontvangen had. Van nu af noemde hij zich Philippus, zoon van Perseus.
Hel sprookje was zoo ongeloofelijk mogelijk, want de geheele wereld wist, dat de wezenlijke Philippus, de zoon van Perseus, als klerk te Alba gestorven was. Doch de Macedoniërs geloofden wat ze gaarne wilden gelooven en wachtten slechts op de komst van Perseus' zoon om hem als koning te begroeien.
Andriscus of Philippus, gelijk hij zich zelf noemde, wendde zich eerst tot den broeder zijner voorgewende moeder, tol koning Demetrius Soler van Syrië, met het verzoek om bijstand, ten einde zijn koninkrijk te kunnen veroveren. Demetrius liet hem vatten en zond hem gevankelijk naar Rome.
Al gedroeg de Romeinsche senaat zich gewoonlijk niet bijzonder zacht en toegevend jegens zulke pretendenten naar de eene of andere kroon, die hem gevaarlijk konden worden, ten aanzien van Andriscus maakte hij eene uitzondering. Den avonturier werd eene Italiaansche stad tot woonplaats aangewezen; hier werd hij zóó slecht bewaakt, dat het hem kort daarop gelukte naar Milete te vluchten.
Was dit alles het gevolg van groote zorgeloosheid van den kant der Romeinen? Of lag daaraan een geheim plan ten aanzien van Macedonië ten grondslag? Juist toen begon men in den senaat den stelregel Ie volgen, dat Rome's macht door het aanhechten van wingewesten buiten Italië uilgebreid moest worden, dat een bondgenootschap met Rome, gelijk men dat vroeger den veroverden landen toegestaan had, niet langer voldoende was. Een opstand in Macedonië, die den Romeinen de gelegenheid aanbieden zou om aan dit land zijn zelfstandig bestuur te ontnemen en hel tot een wingewest Ie maken, was dus in hun oog eene zeer gewenschle zaak en wij liebben daarom recht tol het vermoeden, dat de senaat de vlucht van Andriscus volstrekt niet met leede oogen aanzag. Met dit vermoeden stemt ook zijne verdere handelwijze tegenover den gelukzoeker overeen.
Andriscus werd door de overheid van Milete gegrepen; het stedelijk bestuur richtte de vraag tot de Romeinsche commissarissen, wat men met den gevangene doen moest en hel ontving ten antwoord, dal men hem maar moest laten loopen. Zoo ontving de gewaande Philippus zijne vrijheid terug en niets verhinderde hem verder zijne avontuurlijke loopbaan ten einde toe te vervolgen. Hij begaf zich naar Thracië, waar hij als koning werd erkend en ondersteuning vond. Aan het hoofd van Thracische krijgsbenden drong hij in Macedonië door. Na eenige gevechten had hij in het jaar 149 liet geheele land veroverd. Hij werd door het volk als de wettige heerscher, als echte zoon van Perseus begroet. Eersl in Thessalië, waar hij zijne heerschappij wilde uitbreiden, vond hij eenigen noemenswaardigen tegenstand.
Scipio Nasica, de Romeinsche commissaris, liep de hulptroepen van het Achaeïsch verbond en die van den koning van Pergamum op; met deze macht verdedigde hij Thessalië, totdat hem uil Rome hulp toegezonden werd. De praetor Publius Juventius Thalna kwam aan liet hoofd van een legioen opdagen, maar zijn leger werd verstrooid, en hij zelf sneuvelde. Bijna geheel Thessalië werd door den gewaanden Philippus veroverd.
Thans was de gelukzoeker inderdaad een gevaarlijke vijand geworden. Had hij door eene wijze staatkunde de Hellenen, die de Romeinsche heerschappij slechts morrend verduurden, voor zich weten te winnen en geheel Griekenland in opstend gebracht, dan zou hij ongetwijfeld eerst na langdurigen en bloedigen strijd; overwonnen zijn, maar in zijn vermetelen overmoed gedroeg hij zich wreed en willekeurig.
Hij re geerde in Macedonië en Thessalië als tyran; zoo won hij niet alleen geene aanhangers in Griekenland, maar maakte hij zich ook bij de Macedoniërs en Thessaliërs gelijkelijk gehaat. Het geluk begunstigde hier, gelijk zoo me-



nigmaal. de Romeinen, die hunne overwinningen niet slechts aan de dapperheid van hunne legioenen, maar niet minder aan de staatkundige misslagen hunner vijanden dankten.
De senaat zond opnieuw een sterk leger onder bevel van den praetor Quinlus Caecihus Metellus naar Macedonië, en thans keerde de krijgskans, die tot heden den gewaanden Philippns begunstigd had; deze werd na korten tijd overwonnen en genoodzaakt om naar Thracië te vluchten 148 v. Chr.). Ook hier vervolgde hem Metellus, die door eene nieuwe zegepraal de Tliraciërs tot het uitleveren van den pretendent dwong. De senaat trok van de door zijne legioenen behaalde overwinning partij om Macedonië tot een Ro meinsch wingewest te maken. Epirus, de Ionische eilanden, de havens Apollonia en Epidamnus werden daaraan toegevoegd, een Romeinsche stadhouder regeerde in het geboorteland van Alexander den Grooten. Weinige jaren later beproefde nog eenmaal een andere gelukzoeker Alexander, die zich voor een zoon van Perseus uitgaf, den Macedonischen troon te herstellen, liet gelukte hein een opstand te orgauiseeren en een leger van 10,000 man rondom zich te verzamelen, doch spoedig werd hij overwonnen en van nu at verdwijnt Macedonië van het tooneel der wereldgeschiedenis.
Het Achaeïsch verbond had met de grootste bereidwilligheid zijne soldalen afgezonden, om de Romeinen in hun strijd tegen den gewaanden Philippns bij te staan; doch het zou hiervoor geen dank inoogsten. Reeds was in den senaat het besluit genomen om Griekenland, evenals Macedonië, toteen wingewest temaken, en hiertoe boden de Achaeërs spoedig genoeg een geschikte gelegenheid aan.'
De laatste pogingen der Grieksche natie tot verdediging van hare onafhankelijkheid boezemen den geschiedschrijver te weinig belangstelling in, 0111 die tot in de kleinste bijzonderheden mee te deelen: zij doen aan de stuiptrekkingen van een stervende denken. De levenskracht der Hellenen was geheel en al uitgeput. Het volk was tot een treurig peil van zedelijke verbastering gezonken. Onbekwaam om zich zelf te besturen, ongeschikt om met zachtheid geregeerd te woiden, had hel beboette aan de strenge heerschappij van den vreemdeling.
Na den terugkeer der 300 ballingen uit Italië (in het jaar 151 v. Chiv was de haat der Achaeërs tegen de Romeinen slechts te meer aangewakkerd Otschoon in geheel Griekenland, en zoo ook in de Achaeïsche steden eene Romeinschgezinde partij de teugels van het bewind in handen had, openbaarde het eigenlijke volk toch bij elke gelegenheid zijne machlelooze woede tegen de onderdrukkers van de Helleensche vrijheid; in woorden, in enkele daden van geweld gaf dat verzet zich lucht, doch tot eene krachtige daad van geestdiilt en \aderlandsliefde was de ontaarde menigte niet langer in staat.
Aan het hoofd van het Achaeïsch verbond stonden mannen gelijk Callicrates en Menalcidas, beiden even hebzuchtig en laaghartig, beiden evenzeer bereid om hun vaderland aan hun eigenbelang op te otïeren. Aan hen sloot zich als derde persoon Diaeüs aan, even omkoopbaar en geldgierig als zijne makkers. Ten gevolge der verachtelijke, uit het laagste eigenbelang voortgevloeide oneenigheden dezer voornaamste hoofden van het verbond was in het jaar 148 een nieuwe oorlog tusschen Sparta, de vaderstad van Menalcidas, en den Bond uitgebarsten, waarbij de bemiddeling der Romeinen ingeroepen werd. De senaat besloot deze gelegenheid aan te grijpen tol vernietiging van het verbond, dat alleen nog de onafhankelijkheid van Griekenland vertegenwoordigde.
In het jaar 147 verschenen Romeinsche gezanten in de Rondsvergadering te Cormthe en verklaarden, dat voortaan Sparta, Corinthe, Argos en eeni«e andere steden niet langer tot het verbond zouden behoo^en. Met ontzettin" vernamen de Achaeïsche afgevaardigden het besluit va-n den Romeinschen senaat, zij lieten de gezanten ternauwernood uitspreken en snelden daarop naar de markt, waar zij deze lijding aan het daar verzamelde volk mededeelden. In onstuimige taal wekten zij het volk op om-deze vernedering den Rond aangedaan, te wreken.



Groot was de opschudding, door dit alles teweeggebracht; de woede des volks brak het eerst los tegen de Spartanen, dewijl dezen immers tot bet besluit van den senaat aanleiding hadden gegeven. Alle Spartanen, die zich juist te Corinthe bevonden, werden gevangen genomen en gedeeltelijk ter dood gebracht; hel volk drong zelfs de woning der gezanten binnen, om hen, die derwaarts gevlucht waren, er uit Ie halen. Wel sloeg men de hand niet aan de gezanten zelf, maar (och moesten dezen harde woorden hooren.
Diep verontwaardigd keerden de gezanten huiswaarts, om hunne bezwaren bij den senaat in te brengen. Deze gedroeg zich buitengewoon zachtmoedig; waarschijnlijk kwam hel hem niet raadzaam voor, op dit tijdstip in Griekenland oorlog te voeren, De beide afgevaardigden, die in den herfst van 147 opnieuw naar het Achaeïsch verbond gezonden werden, voerden dan ook eene verzoenende taal, maar op de ontbinding van den Bond — en niets minder dan dit beteekende bel uittreden der belangrijkste steden — kwamen zij niet terug.
De hoofden der Achaeërs, Diaeüs en Critolaüs, die eerst in het jaar ljPi uit de Italiaansche gevangenschap teruggekeerd en met een gloeienden haal tegen de Romeinen bezield waren, wilden van geene verzoening meer weten. Zij spoorden het volk aan om den oorlog te verklaren, wel niet rechtstreeks aan Rome, maar aan Sparta en aan de afvallige stad Heraclaea aan denOeta; doch zij wisten zeer goed, dat hiermede de oorlog met Rome feitelijk ontbranden zou. De uitslag van deze dolzinnige onderneming was lichtelijk vooruit te zien, vele scherpzinnige Grieken voorspelden die dan ook. maar de verblinde volksleiders luisterden naar geen raad.
Critolaüs voerde als strateeg de Achaeïsche troepen, waaraan die van Thebe en van Chalcis op Euboea zich aangesloten hadden, legen Heraclaea aan. In Locris bij Scarphaea dwong Metellus de Achaeërs tot een slag; hij versloeg hen en vernietigde bijna hunne geheele krijgsmacht deels in het gevecht, deels op den terugtocht. Ook de strateeg Critolaüs vond — wij weten niet op welke wijze — den dood en werd door Diaeüs als veldheer opgevolgd.
Metellus zou gaarne den roem verworven hebben, dat hij den oorlogsnel en gelukkig ten einde had gebracht; binnen korten tijd moest bij de komst van den nieuw benoemden consul Lucius Mummius verwachten, bij betoonde zich derhalve zachtmoedig en deed vredesvoorstellen, opdat de oorlog voor de aankomst van zijn opvolger in bet consulaat ten einde gebracht zou zijn. Doch zijne bemoeiingen bleven vruchteloos.
Diaeüs, de meest verbitterde vijand der Romeinen, spande de laatste krachten van den Bond in, om een leger onder de wapenen te roepen; 12,000 in Griekenland geboren slaven werden in de gelederen ingelijfd, de rijken werden genoodzaakt om geldelijke bijdragen tot het bekostigen der krijgstoerustingen te leveren. De voorstanders van den vrede moesten zwijgen, de vrees sloot hun den mond, nadat Diaeüs eenige lastige tegensprekers had laten ter dood brengen.
Het Achaeïsche leger ontmoette bij Leucopetra, niet ver van Corinthe, de Romeinsche krijgsmacht, die door den consul Lucius Mummius aangevoerd werd. Diaeüs ging met eene aan waanzin grenzende vermetelheid een gevecht aan, ofschoon de Romeinen bijna tweemaal zoo sterk waren als hij. Hij werd dan ook totaal verslagen. Nog bad Diaeüs het overschot van zijn leger kunnen verzamelen, zich in het sterke Corinthe werpen en door eene dappere verdediging zoo voor zich zelf als voor de Achaeërs redelijke vredesvoorwaarden kunnen bedingen. Hij deed bet niet; na den ongelukkigen slag vluchtte hij naar Megalopolis, waar hij in wanhoop zichzelf vergiftigde, nadat hij vooraf zijne vrouw vermoord bad.
De Achaeïsche steden onderwierpen zich zonder den minsten tegenstand te bieden; ook Corinthe, de machtige door de voortreffelijkste vestingwerken versterkte stad, die vele maanden lang eene belegering had kunnen doorstaan, gal zich zonder slag of stoot over. Mummius had drie dagen getoefd, voordat hij de stad binnentrok, dewijl de lafheid der Corinthiërs hem onbegrijpelijk voorkwam; hij vreesde voor eene hinderlaag.
Stkeckivss. II, 24



Zoo was Griekenland na eene korte worsteling gevallen; thans moest de betrekking van dat land tot Rome geregeld worden. Mummius ontving den last om dit werk in vereeniging met eene commissie van 10 senatoren te volbrengen.
Mummius, een onbeschaafd, onontwikkeld man, die de Helleensche beschaving haatte en verachtte, ging tegenover het ongelukkige Corintlie met eene barbaarsche wreedheid te werk. Corintlie was door zijne gunstige ligging op den Isthmus tusschen twee zeeën de bloeieudste handelsstad van Griekenland en daarom juist bij de Romeinsche kooplieden, die reeds toen een gewichtigen invloed op den senaat uitoefenden, het meest gehaat. De senaat gaf daarom bevel om Corintlie van den aardbodem te verdelgen, gelijk ook Carthago verdelgd was. Aan Mummius werd die last opgedragen en hij betoonde zich hel in hem gestelde vertrouwen waardig.
De burgers der ongelukkige stad werden grootendeels neergeliouwen. de vrouwen en kinderen als slaven verkocht. Het Romeinsche leger plunderde de buizen; de kunstschatten, welke in de rijke handelsstad opeengehoopt waren, werden óf door bet vandalisme der plunderende soldaten vernield, óf op een hoop gesleept. 0111 verkocht of naar Rome overgezonden te worden. Dat Mummius van de waarde dezer dingen geen flauw begrip had, bewees hij, door aan de schippers, die de kostbaarste schilderstukken en standbeelden der oude meesters uit Griekenlands bloeitijd naar Rome moesten overvoeren, bevel te geven om hunne vracht goed te bewaren, daar zij alles wat zij beschadigden, opnieuw moesten laten vervaardigen. Toen bij den verkoop van eenige schilderijen de kunstlievende koning Attalus van Pergamum voor een prachtig schilderstuk van den beroemden schilder Arislides eene zeer hooge som (ongeveer f (SO.OOO van onze munt) bieden liet, was de Romein hierover zoo verbaasd, dat hij meende, dat in de oude beschilderde tafel eene wonderbare tooverkracht school; bij hield daarom hel sluk terug en liet bet niet verkoopen.
Nadat Corintlie geheel uitgeplunderd was, werd de slad verbrand en geslecht, terwijl onder het uitspreken van den gebruikelijken banvloek het herbouwen van de verwoeste plaats verboden werd. Nooit mocht op deze zoo gunstig gelegen plek weer eene handelsstad verrijzen, die de mededingster der Romeinsche kooplieden worden kon.
Ook te Tliebe en te Chalcis hielden de Romeinen met barbaarsche woede huis. De overige steden van hel Achaeïsch verbond moesten hare muren slechten en hare wapenen uitleveren. Het verbond was vernietigd, Griekenland was tot een Romeinsch wingewest gemaakt en onder het opperbestuur van den stadhouder van Macedonië gesteld.
Het Grieksche volk had de vrijheid verloren, welke hel niet langer verdiende, omdat het die niet wist te verdedigen; het werd echter in het vervolg toegeeflijker behandeld dan de andere door de Romeinen onderworpen volken. Deels de liefde, welke de Romeinen voor Grieksche kunst, wetenschap en zeden koesterden, deels de bemoeiingen des geschiedschrijvers Polybius, die zich toenmaals omtrent zijn ongelukkig vaderland hoogst verdienstelijk maakte, waren hiervan de oorzaak.
Dertien jaren nadat Griekenland zijne vrijheid verloren had. in het jaar 133 v. Clir.. werd ook het Pergamenische rijk als provincie Azië in den Romeinschen slaat ingelijfd. Koning Eumenes II van Pergamum was in het jaar lolt gestorven en opgevolgd door zijn broeder Attalus II, die in het jaar 138 vervangen werd door den zoon van Eumenes. Attalus III, een wreed, half krankzinnig vorst.
Na den dood van Attalus III. in het jaar 133, bracht Eudemus, een zijner dienaren, 's vorsten testament naar Rome. Attalus had de Romeinen lot erfgenamen van zijn rijk en zijne schatten benoemd. Er is veel getwisl over de vraag, of het testament echt, dan wel ondergeschoven was. Zeker is het, dat. de Romeinen voor geen kunstgreep, boe laag ook, terugdeinsden, wanneer zij daardoor hun grondgebied konden vergrooten, en dat zij dus ook zeer goed tot het vervalschen van een testament in staat waren; doch al is dit



ook niet bewezen, moeilijk valt het, te begrijpen om welke reden Attalus de Romeinen tot zijne erfgenamen zou benoemd hebben. De senaat verklaarde het testament natuurlijk voor echt en Klein-Azië voor eene Homeinsche provincie, Tevergeefs poogde een natuurlijke zoon van Eumenes, Aristonicus, zich van het rijk van Pergamum meester te maken; wel gelukte hel hem. door het in vrijheid stellen van de slaven en door het aanwerven van Thracische soldaten een hefligen strijd tegen de Romeinen te doen ontbranden (131, 130 v. Chr.), maar hij werd overwonnen en het Pergamenische rijk maakte onder den naam van provincie Azië een deel van het Romeinsche uit.
Terwijl de Romeinen in het Oosten slechts met geringe krachtsinspanning hun gebied verder uitbreidden, hadden zij in het Westen meer dan één hardnekkigen strijd te voeren, om hunne Spaansche provinciën te behouden en te vergrooten. In het tegenwoordige Portugal woonden toen de Lusitaniërs, een dapper herders- en rooversvolk, dat telkens invallen in hel RomeinschSpaansch grondgebied deed; tusschen de Romeinen en Lusitaniërs was bel daarom reeds dikwijls tot bloedige gevechten gekomen, waarin de laatsten meermalen de overhand hadden behouden. Slechts één middel bestond er om den roofzieken herdersstammen verdere strooptochten te beletten, namelijk, hen geheel aan Rome's macht te onderwerpen. De Romeinen tastten daarom deze lastige naburen in hun eigen land aan (152 v. Chr.) en dwongen eenige stammen om de opperheerschappij van Rome te erkennen, maar reeds in het daarop volgende jaar sloeg het geheele volk de handen ineen, het deed een nieuwen inval in het Romeinsche gebied, overwon den stadhouder Servius Sulpicius Galba en vernietigde bijna diens gansche leger.
Galba, die van wraakzucht gloeide, drong in het jaar 150 v. Chr. van twee zijden te gelijk zegevierend in Lusitanië binnen. Eenige stammen waren den strijd moede, zij zonden gezanten tot de Romeinen en gaven kennis van hun voornemen om zich te onderwerpen. Galba ontving hen allervriendelijkst; bij zeide, zeer goed te begrijpen, dat alleen de armoede des lands de Lusitaniërs tot hunne rooliochten noopte, en verklaarde zich daarom bereid om aan het volk betere woonplaatsen aan te wijzen. Zij moesten maar .vol vertrouwen tot hem komen. hij zou hen wel helpen.
7000 Lusitaniërs volgden deze roepstem van den Romein; zij waren genegen om in liet vervolg een vreedzaam leven te leiden, wanneer Galba hun vruchtbare landerijen aanwees. In drie groepen verdeeld werden zij naar verwijderde streken gevoerd; bier eischte Galba aan elke bende afzonderlijk de wapenen af, die zij toch niet meer noodig hadden, wanneer zij met de Romeinen in vrede wilden leven, en liet toen de ontwapende krijgslieden ombrengen. Een deel hunner verkocht hij als slaven, slechts enkelen ontsnapten aan den moord door eene stoute vlucht.
De afschuwelijke wreedheid en trouwloosheid, waarmede Galba den Spaanschen oorlog gevoerd had, verwekte bij vele rechtschapen Romeinen eene diepe verontwaardiging. De oude Cato klaagde weinige maanden vóór zijn dood het nietswaardige legerhoold bij bet volk aan, doch tevergeefs. Galba verscheen op het forum met zijne kinderen; de droefheid dezer laatsten en nog veel meer het geld, hetwelk de veldheer in Spanje bijeengeraapt had en met kwistige hand uitdeelde, roerde het hart der burgerij, die het gevoel van rechtvaardigheid tegenover vreemde volken reeds sinds lang verloren had; Galba werd onschuldig verklaard.
De Lusitaniërs waren door den moord, op hunne 7000 landgenooten gepleegd, met verbittering in plaats van vrees vervuld. Zij besloten, zich te wreken en ondernamen in het jaar 148 v. Chr., 10,000 man sterk, een nieuwen strooptocht op het Romeinsche grondgebied. De praetor Gajus Vetilius trok tegen hen op, versloeg hen en wist het geheele Lusitanische leger op een heuvel zóó eng in te sluiten, dat het reddeloos verloren scheen.
Reeds beraadslaagden de Lusitaniërs over de vraag, of zij de wapenen
24*



zouden neerleggen. Doch dil denkbeeld vond den heftigsten tegenstand bij een dapper krijgsman. Viriathns genaamd. Hij behoorde tot de weinigen, wien het gelukt was, aan het door Galba onder de 7000 aangerichte bloedbad te ontkomen; geen wonder dat hij sinds dien dag van wraakzucht jegens de Romeinen gloeide. Hoewel hij een man van lage afkomst was — eerst was hij een eenvoudig herder geweest, daarna de aanvoerder van eene rooverbende geworden — had hij toch door zijne dapperheid en zijn beleid zijn naam onder zijne landgenooten reeds beroemd gemaakt. Toen hij nu zijne vrienden waarschuwde tegen elke onderhandeling met de trouwlooze Romeinen, toen hij hun beloofde, hen te redden, indien zij hem vertrouwen en gehoorzamen wilden, werd hij tot opperbevelhebber benoemd.
Hij koos terstond 1000 der voortreffelijkste ruiters uit, op wie hij zich volkomen verlaten kon, met wie hij den heuvel tegen eiken mogelijken aanval wilde dekken, terwijl de Lusitaniërs, in kleine afdeelingen gesplitst, zich verstrooien en langs verschillende wegen naar eene bepaalde verzamelplaats trekken moesten.
Het stoute plan gelukte. De Romeinen durfden de afzonderlijke kleine afdeelingen niet vervolgen, dewijl zij daartoe hunne macht hadden moeten verdeelen en in dat geval door Viriathns en zijne 1000 ruiters licht overvallen en verslagen konden worden. Twee volle dagen lang hield Viriathns met de zijnen den strijd tegen het gansche Romeinsche leger vol, eerst toen hij zeker was, dat zijne vrienden in veiligheid waren, verliet hij des nachts langs sluipwegen, die slechts hem bekend waren, op zijne beurt den heuvel. Toen de morgen aanbrak, was Viriathus verdwenen: de Romeinen zagen, dat hunne prooi hun ontsnapt was. Woedend vervolgden zij den vijand, doch zij vielen in eene hinderlaag, hier werd hunne halve legermacht vernietigd en ook de praetor zelf gedood.
Door deze zegepraal had Viriathns het volkomen vertrouwen der Lusitaniërs gewonnen. Hij voerde van nu af als onbeperkt gebieder bevel. Mommsen verhaalt:
«Viriathns, thans als heer en koning door alle Lusitaniërs erkend, verslond de kunsj om al den invloed van zijn hoogen rang met het eenvoudig uiterlijk van een herdei te vereenigen. Geen eereteeken onderscheidde hem van den gemeenen soldaat; van den rijk versierden hoogtijdsdisch zijns schoonvaders, den vorst Astolpa in Romeinsch Spanje, stond hij op, zonder hel gouden tafelgereedschap of de kostelijke spijzen aangeroerd te hebben, biet zijne bruid voor zich op het paard en reed met haar terug naar zijne bergen. Nooit nam hij van den buit meer dan hij een ieder zijner makkers toedeelde. De soldaten herkenden hun veldheer alleen aan zijne hooge gestalte en aan zijne geestige gezegden, bovenal ecliter daaraan, dat hij in matigheid van leefwijze en in het verduren van ontberingen aan elk der zijnen het schitterends! voorbeeld gaf. Nooit sliep hij anders dan in volle wapenrusting, steeds was hij de eerste van allen in het gevecht. Het scheen dat in dezen door en door prozaïschen lijd een der Homerische helden op aarde was teruggekeerd; heinde en ver weerklonk in Spanje de naam van Viriathus en de dappere natie meende in hem eindelijk den man gevonden Ie hebben, die bestemd was om de boeien der vreemde overheersching te verbreken. Schitterende zegepralen zoowel in het noorden als in het zuiden van Spanje kenmerkten het eerslvolgende jaar van zijn bevelhebberschap."
Overal, waar Viriathus verscheen, behaalde hij de overwinning, want beter dan iemand verstond hij de kunst om zijne ongeregelde troepen tot het voeren van een guerilla-oorlog te bezigen. Nu eens viel hij uit eene hinderlaag eensklaps het Romeinsche leger op het lijf, dat in een ommezien in de pan gehakt was, dan weer tastte hij den vijand stoutmoedig in het open veld aan. Werd hij teruggeslagen, dan verstrooiden zijne lichte troepen zich, om zich terstond weer op eene daartoe geschikte plaats te vereenigen. Eene schijnbare zegepraal, nu en dan door de Romeinen behaald, bracht hun niel



hel minste nut aan, terwijl de nederlagen, door hen ondergaan, hun vreeselijke offers kostten.
De Spaansche volken bewonderden den held, allerwege kwamen zij in opstand, van den Guadalquivir tot aan den Ebio grepen zij naar de wapens, om het juk der vreemde overheersching af te schudden. De Romeinen waren ontmoedigd. Zoo dikwijls eene nieuwe lichting geheven werd, om die naar Spanje te zenden, moest men geweld gebruiken, daar de burgers van Rome weigerden te dienen in een oorlog, waarin wel wonden, nederlagen en schande, maar noch lauweren, noch buit te behalen vielen.
Tevergeefs werd in het jaar 145 een veldheer van beproefde bekwaamheid, Quintus Fabius Maximus Aemilianus *), tol consul verkozen en met negen legioenen naar Spanje gezonden; hij was evenmin als zijne voorgangers in staat duurzame voordeelen te behalen. In bet jaar 143 werden twee nieuwe legers naar Spanje gezonden. De consul Quintus Caecilius Metellus, die na zijne overwinningen in Macedonië den bijnaam Macedonicus ontvangen had, voerde het ééne leger legen de bergvolken van noordelijk Spanje, de praetor Quinlus Pompejus bel andere tegen de Lusitaniërs aan.
Pompejus richtte nog minder uit dan zijne voorgangers, hij onderging de eene nederlaag na de andere. In zijne plaats trad in het jaar 142 de adoptiefbroeder van Quintus Fabius Maximus Aemilianus, de consul Quintus Fabius Maximus Servilianus, die twee nieuwe legioenen en 10 olifanten naar Spanje overvoerde. Deze poogde door wreede gestrengheid den Lusitaniërs en den overigen Spaanschen volksstammen schrik in Ie boezemen. Nadat hij zegevierend in Lusitanië doorgedrongen was en vele gevangenen gemaakt had, liet hij de hoofden van den opstand, 500 in getal, ter dood brengen, hun, die uit het Romeinsche grondgebied tot den vijand waren overgeloopen, de handen afhouwen en de overige krijgslieden als slaven verkoopen. Zijne wreedheid baatte hem echter niets, want kort daarna keerde de krijgskans, bet Romeinsche leger werd eensklaps door Yiriathus aangevallen, verslagen en in een bergpas ingesloten; hel kon noch voor-, noch achterwaarts, niets restte den Romeinen dan de keus ol' zij zich overgeven, dan tot den laatsten man toe een hopeloozen strijd aangaan wilden.
Yiriathus meende, door edelmoedigheid de zegepraal te kunnen behalen. Hij schonk den gevangen Romeinen de vrijheid, bij eischte geene uitlevering van hunne wapenen, bij bespaarde den soldaten elke vernedering; slechts ééne voorwaarde stelde hij. welke dan ook door Servilianus aangenomen werd, dat de Lusitaniërs in het vervolg in hun eigen land ongemoeid zouden blijven, terwijl bij daarentegen beloofde, dat hij zijn volk van strooptochten op hel Romeinsche grondgebied terughouden zou.
De senaat en het volk van Rome waren blijde, dat ze van den lastigen oorlog ontslagen waren. Zij bekrachtigden bet tusschen Servilianus en Yiriathus gesloten verdrag en schonken den laatste den eernaam: Vriend van het Romeinsche volk. Zóó was door het edelmoedig gedrag van den barbaar de vrede in het jaar 141 v. Chr. hersteld. Doch al te spoedig zou de vrede door Romeinsche arglist en trouweloosheid weer verbroken worden. De eigen broeder van Servilianus, de consul Quintus Servilius Caepio, die in liet jaar 140 met het opperbevel in Spanje bekleed werd, wenschte zich door het ten onder brengen van Yiriathus onvergankelijke lauweren te verwerven; bij bestormde daarom den senaat met brieven, waarin hij het verdrag als een schandvlek voor den Romeinscben naam afschilderde en smeekte, dat men het verbreken zou. Zulk eene daad echter was zelfs in de oogen der senatoren, die met de trouwlooze Romeinsche staatkunde geheel vertrouwd waren, al te laag en ver-
*) Quintus Fabius Maximus Aemilianus, de zoon van Lucius Aemilius Paulus, was evenals zijn broeder, Scipio Africanus de jonge, door adoptie in een ander aanzienlijk geslacht opgenomen.



achtelijk; zij vergunden dus alleen aan Caepio, Viriathus door kleine aanvallen (ot het verbreken van het verdrag uit te tarten. Doch loen de consul niet ophield, den senaat met verzoeken en vertoogen te bestormen, werd het teeder geweten der Vaders eindelijk in slaap gesust: hij ontving de schandelijke vergunning om den oorlog te hernieuwen en drong terstond met zijn leger in Lusitanië binnen.
Viriathus was dwaas genoeg geweest oin te vertrouwen op het woord der Romeinen — had hij hunne trouweloosheid niet reeds bij den moord der 7000 ondervonden? — en na het sluiten van den vrede zijn leger af te danken. Hij geloofde niet aan eene vredebreuk. Toen Caepio thans eensklaps in Lusitanië doordrong, was hij dus niet ten strijde toegerust. Slechts door eene kleine krijgsbende omringd, hield hij den strijd vol, zonder den Romein intusschen het voorwaarts dringen te kunnen beletten; hij vermeed zóó lang het leveren van een belangrijk gevecht, totdat hij opnieuw de strijdkrachten des lands verzameld had. Toen bet zegevierende Romeinsche leger in het volgende jaar, 13!( v. Chr„ door nieuwen toevoer nog versterkt was, meende Viriathus dat hij in het belang van zijn land vrede moest sluiten. Hij verzocht er om en verklaarde zich bereid om zelfs harde voorwaarden aan te nemen. Caepio eischte, dat alle van het Romeinsche grondgebied naar Lusitanië overgeloopen krijgslieden uitgeleverd zouden worden. Met een bloedend hart stemde Viriathus daarin toe: zelfs zijn eigen schoonvader moest bij aan de Romeinen overleveren, dezen lieten de gevangenen deels ter dood brengen, deels hun de handen afhouwen. Thans echter stelden zij nieuwe eischen, den eenen al harder en ondragelijker dan den ander, totdat zij eindelijk verklaarden, dat zij den Lusitaniërs alleen vrede wilden schenken, wanneer dezen hunne wapenen overgaven.
Zulk eene voorwaarde kon Viriathus zich niet laten welgevallen. Hij vreesde, dat zijne soldaten, nadat zij ontwapend waren, weer nedergehouwen zouden worden, gelijk vroeger de 7000; hij hervatte dus den strijd. Helaas! de fortuin bad hem den rug toegewend. Zijne toegevendheid had vele zijner vroegere vrienden moedeloos gemaakt; deze drongen er thans op aan, dat hij nog eens vredesonderhandelingen met de Romeinen zou aanknoopen. Drie hunner, die tot dusver tot zijne vertrouwden behoord hadden, begaven zich met dat doel naar de Romeinsche legerplaats. Caepio ontving hen met verraderlijke vriendelijkheid, verklaarde dat alleen Viriathus de schuld van den bloedigen oorlog droeg en beloofde hun niet alleen volkomen vergiffenis, maar zelfs rijke geschenken, wanneer zij den gevaarlijksten vijand der Romeinen vermoordden; door geschenken, welke hij hun reeds vooraf ter hand stelde, bekrachtigde hij zijne belofte.
De drie Lusitaniërs lieten zich omkoopen; naar hunne legerplaats teruggekeerd. verzekerden zij hun koning, dat hunne zending met den gelukkigsten uitslag bekroond was, doch dienzelfden nacht drongen zij in zijne tent binnen en stieten den slapende hun dolk in het hart. Terstond na het bedrijven van de schandelijke daad vluchtten zij tot de Romeinen, om de beloofde schatten in ontvangst te nemen. Caepio verwees hen naar den Romeinschen senaat, van dezen zouden zij het hun beloofde ontvangen. De senaat echter bespotte de bedrogenen. Openlijk verklaarde hij, dat het recht was, bedriegers in bedrog te overtreffen.
Groot was de droefheid der Lusitaniërs, toen zij den dood van hun voortreflijken koning vernamen; zij bewezen hem de laatste eer door schitterende lijkplechtigheden te vieren en zetten daarop den strijd tegen de Romeinen voort. Daar hun echter een veldheer als Viriathus ontbrak, waren zij in weerwil van al hunne dapperheid niet meer in staat de overwinning te behalen: weldra werden zij naar hunne bergen teruggedreven, hunne benden verstrooiden zich, de Romeinen hadden van hen niets meer te duchten.
Een niet minder ernstige oorlog dan tegen de Lusitaniërs werd ook in



het noorden van Spanje, in hel tegenwoordige Oud-Castilië, door een dapperen Keltiberischen volksstam, de Arevakers gevoerd. De schitterende zegepralen van Virialhus hadden dezen in het jaar 144 v. Chr. bewogen om insgelijks tegen de Romeinsehe overheersching in opstand te komen. De consul Quintus Caecilius Metellus ontving derhalve bevel om hen tot onderwerping te brengen. Hij deed dit met gelukkigen uitslag; in den loop der beide jaren 143 en 142 slaagde hij er in. den opstand in geheel de noordelijke provincie te dempen; slechts twee steden, ïermantia en Numantia, boden den Romeinen nog tegenstand.
De burgers van Numantia weigerden hunne wapens uit te leveren, gelijk van hen gevorderd werd; de consul Quintus Pompejus voerde dus in het jaar 141 een sterk leger tegen de stad aan. Quintus Pompejus was een onervaren en ongelukkig legerhoofd, hij leed zulke geduchte nederlagen, dat hij eindelijk besloot, een in het oog der Romeinen schandelijken vrede aan te nemen. Hij zond den Numantijnen hunne gevangenen terug en vorderde eene geringe schatting, waarvoor hij hun de geheele vrijheid hunner stad toezegde. Toen echter in het jaar 131) Marcus Popilius Laenas in de legerplaats aankwam, om Pompejus als opperbevelhebber te vervangen, verklaarde de laatste, dat hij den Numantijnen niets beloofd had. In tegenwoordigheid zijner onderbevelhebbers, die getuigen van het sluiten van het vredesverdrag geweest waren, ontkende hij tegenover de gezanten der Numantijnen. dat er eenige overeenkomst bestond. Popilius Laenas meende, dat hij van deze zaken bericht naar Rome moest zenden; de senaat besloot den oorlog door te zetten onder voorgeven, dat hij aan de woorden van Pompejus geloof sloeg.
De strijd ontbrandde opnieuw. De Numantijnen streden met hunne gewone dapperheid en de Romeinsehe veldheer Laenas was niet in de gelegenheid om lauweren te plukken. Nog ongelukkiger vocht zijn opvolger Gajus Hostilius Mancinus in het jaar 137. die het geheel verwilderde, aan alle tucht ontwende Romeinsehe leger ternauwernood meer in het gevecht kon voeren. Het gelukte den Numantijnen, het leger hunner vijanden niet alleen te verslaan, maar het zoo geheel in te sluiten, dal Hostilius Mancinus alle hoop op redding moest opgeven. Hij wilde zijne 20,000 man niet nutteloos opofferen en zond daarom onderhandelaars naar den vijand. Doch deze antwoordde, dat de trouwloosheid der Romeinen hun te goed bekend was om hun woord langer te gelooven. dat zij, indien zij overgingen tot het sluiten van een verdrag, dit alleen doen wilden met Tiberius Sempronius Gracchus, die zich als quaestor bij liet leger bevond.
De Numantijnen kenden Gracchus als een eerlijk man, ze vertrouwden op zijn woord en sloten met hem een verdrag, waarbij hun toegestaan werd, voortaan vrij en onafhankelijk binnen hunne stad te leven. Op deze voorwaarde vergunden zij den Romeinen vrijen aftocht, zonder één der soldalen door spot of vernedering te krenken. De consul en alle Romeinsehe hoofdlieden bezwoeren het verdrag.
Toen de tijding van het gebeurde te Rome aankwam, was de senaat heftig vertoornd. Hij riep de burgerij bij elkaar en verklaarde, dat dit verdrag Rome niet minder tot schande verstrekte dan dat, hetwelk de Romeinsehe veldheeren eens in de Caudinische passen hadden gesloten; het was, volgens den senaat, de plicht van Rome's bevolking het voorbeeld der vaderen te volgen, de bekrachtiging van hel verdrag te weigeren en de verantwoordelijkheid op hen te laden, die het bezworen hadden. Dit besluit werd door het volk, dat alle gevoel van rechtvaardigheid verloren had, dan ook genomen; de consul Mancinus, die niet tot de aanzienlijkste familiën der stad behoorde, werd opgeofïerd.
Gelijk van zelf spreekt, hadden ook de overige hoofdlieden, die evenals de consul en Gracchus het verdrag bezworen hadden, er voor moeten boeten; doch zij werden beschermd door de gunst, waarin Gracchus bij het volk stond. Mancinus werd, van zijn ambts-insigniën ontdaan, tot de Numantijnen gevoerd



om met op den rug gebonden handen door den priester aan dezen overgeleverd Ie worden. De Numantijnen hielden van hun kant vol, dat het verdrag geldig was: zij namen den gevangene niet aan. Mancinus moest half naakt, alleen met een hemd bedekt en met gebonden handen, een dag lang voor de poorten van Numantia staan; eerst toen werd hij door de Romeinen naar hunne legerplaats teruggebracht.
De oorlog werd voortgezet, doch zonder goeden uitslag voor de Romeinen, in wier legers wanorde en tuchteloosheid waren binnengeslopen. De senaat besloot eindelijk, den beroeindsten veldheer van den staat, Scipio Africanus den jonge, naar Spanje te zenden, tot verovering van de kleine Keltiberische landstad, die het waagde, het machtige Rome Ie wederstaan.
In het jaar 434 werd Scipio tot consul verkozen en zonder loting mei liet opperbevel in Spanje bekleed. De eerste taak. die de veldheer te vervullen bad, was de reorganisatie van bet verwilderde, tol den strijd geheel ongeschikte leger. Niet minder dan 2000 veile deernen werden met een groot aantal waarzeggers, trosknechten en ander gespuis door hem uit de legerplaats verdreven. Scipio zag Ie recht in, dat hij met de geheel gedemoraliseerde Romeinsche soldalen, hoe groot hun aantal ook was, geene zegepralen kon behalen; hierom onlweek hij gedurende den eersten zomer eiken stijd en trok hij eerst tegen den winter zijne troepen, ten getale van 60,000 man, rondom Numantia samen. Toch meende hij nog altijd geen slag in het open veld Ie kunnen wagen, daar zijne legioenen voor den dapperen vijand op de vlucht gingen, zoodra de Numantijnen een uitval deden.
Nog nooit hadden de Romeinen bet der moeile waardig geachl, mei hun leger, dat de verdedigers der stad bijna tienmaal in getalsterkte overtrof, — de weerbare manschap bedroeg binnen Numantia ternauwernood 8000 man — een regelmatig beleg aan Ie vangen. Scipio besloot hiertoe, hij meende niet door het wagen van een storm de overwinning te zullen behalen, maaralleen door de slad uil Ie hongeren; hiertoe omringde hij haar mei eene versterkte legerplaats, die van muren, torens en grachten voorzien was; de Duero, eene rivier langs welke de Numantijnen toevoer konden ontvangen, werd versperd.
Weldra deden de gevolgen van deze wijze van oorlog voeren zich gevoelen; er begon gebrek binnen Numantia te ontstaan. Een dapper man bood zich aan om door het vijandelijke kamp heen te sluipen en in de bevriende stad Lulia om levensmiddelen Ie verzoeken. Het gelukte hem, maar nog bijtijds werd Scipio van bet plan onderricht. Eer nog de burgers van Lulia tot een besluit konden komen, verscheen een Romeinsch legercorps voor de muren en eischte, dal alle vrienden der Numantijnen gevangen genomen en uitgeleverd zouden worden.
De burgers van Lulia gehoorzaamden; 400 dappere jongelingen werden naar het Romeinsche kamp gevoerd. Scipio liet hun, tot een afschrikwekkend voorbeeld, de banden afbouwen. Thans bestond er voor de Numantijnen geen hoop meer; locli streden zij dapper, toldal de laatste levensmiddelen verteerd waren; men verhaalt, dat zij zich menigen dag met menschenvleesch hadden moeten voeden.
De burgers besloten voor het grootste deel, het verlies hunner vrijheid niet te overleven; de dappere strijders doodden elkander. Slechts een klein overblijfsel der bezetting, enkele half verhongerde, ellendige mannen verschenen eindelijk voor de poorten en gaven de stad den overwinnaars over. Scipio bestemde vijftig hunner, om er zijn zegetocht te Rome mee op te luisteren, de overigen werden als slaven verkocht.
Numantia werd in den herfst van het jaar 133 v. Chr. verwoest en mei den grond gelijkgemaakt. Vijftien maanden, nadat Scipio het opperbevel op zich genomen had, was de oorlog ten einde gebracht. Met den val van Numanlia was de tegenstand der Keltiberiërs gebroken. Rome had door trouweloosheid en geweld zich op nieuw de heerschappij over Spanje verzekerd.



DRIE EN VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
Ontaarding van den Romeinschen staat. De adellijke senatoren. De heerschappij der optimaten. Uiterlijke onderscheidiugsteekeneu van den senaat en priesterstand. Omkoopbaarheid en hebzucht der veldheereu en stadhouders. Misdaden van Lucius ïlamininus. Gevolgen der regeering van den adel. Gricksclie zeden te Home in zwang.
Het tijdperk, dat met liet begin der Punische oorlogen aanvangt om met de onderwerping van Spanje en Griekenland en met de verwoesting van Carthago te eindigen, bevat eene hoogst belangrijke bijdrage voor de kennis der geschiedenis van Rome. Wij zien de macht der stad onophoudelijk aangroeien, doch terwijl zij het hoogste toppunt van bloei schijnt te bereiken, ontwaart men reeds sporen van toekomstig verval. De gevolgen der onzalige trouwlooze staatkunde, waardoor de senaat naar buiten zulke schitterende voordeelen behaalde, doen zich reeds gevoelen; wij zien, hoe zij in den boezem van den staat de burgerij demoraliseeren, hoe zij der nalie allengs dat fier en krachtig zelfbewustzijn ontrooven, waardoor zij onoverwinlijk was. Al zullen er ook nog eeuwen voorbijgaan, voordat de uitwerking van het inwendig bederf zich naar buiten openbaart, toch moet zij. volgens de eeuwige, onverbrekelijke natuurwet, eindelijk aan het licht treden. Het staatsgebouw, waarvan geweld, leugen en bedrog de grondslagen uitmaken, moet onvermijdelijk te niet gaan.
Nadat de strijd tusschen de plebejers en patriciërs tot beslissing gebracht was, bezaten de Romeinen ten gevolge van die eendracht de noodige kracht om de macht hunner stad buiten de enge grenzen van Rome's oorspronkelijk grondgebied uit te breiden.
De zelfopoffering der burgers, in wier ziel slechts ééne gedachte leefde, namelijk, hunne slad groot en machtig te maken, die boven alle eigenbelang verheven waren, en geene hoogere eerzucht kenden, dan bun vaderland trouw te dienen, had hare vruchten gedragen.
De macht van Rome berustte op eendracht in den boezem des volks, waardoor de eerzuchtige pogingen van enkelen 0111 zich boven hunne medeburgers Ie verheffen onschadelijk gemaakt werden en aan allen gelijkelijk die republikeinsche vrijheid geschonken werd, welke volgens het oud-Romeinsche begrip van staat door allen genoten kon worden.
Al is het volgens de beginselen, die in de nieuwere maatschappij gelden, in ons oog ook eene groote fout, dat te Rome, gelijk wij reeds mededeelden, de vrijheid van den bijzonderen persoon Ier wille van hel gemeenebest onderdrukt bleef en dat de ontwikkeling der vrijheid zich alleen lot de gelijkstelling der standen bepaalde; al bleef Rome. gelijk wij reeds gezien hebben en nog verder zien zullen, in wetenschap en kunst ten achter, toch strekte zulk een stelsel om hel organisme van den slaat Ie versterken, door hem te beveiligen tegen de eerzuchtige aanslagen van enkele uitstekende mannen, die, steunend op de bewondering der groote menigte, zich zelf in plaals van den staat poogden te verheffen. Zoolang de patriciër, hoe aanzienlijk, hoe rijk, hoe begaafd hij ook wezen mocht, slechts iets beteekende als lid van den senaal



ten gevolge van het ambt, dat hij bekleedde, zoo lang kon niemand hetzij door geboorte, door rijkdom of' door eerzucht voor den staat gevaarlijk worden. De eenvoudige leefwijze, die door den rijksten burger evengoed als door den armsten moest gevolgd worden, en die het ten toon spreiden van pracht en praal verbood, deed den rijkdom zijne beteekenis verliezen. De strenge tucht, zoowel in vredes- als in oorlogstijd, hield de meest mogelijke orde in den staat en in het leger in stand; het jaarlijksch aftreden van staatsbeambten en krijgsbevelhebbers verhinderde dat één man zich eene uitsluitende, met de republikeinsche vrijheid strijdige niachl verwerven kon.
Al die instellingen, waarop de bloei en de innerlijke kracht van den Romeinschen staat gegrond waren, werden gedurende de Punische oorlogen van jaar tot jaar meer ondermijnd, om eindelijk geheel te worden vernietigd. De Romeinsche burgers, die in bet leger dienden, kwamen van zeer nabij in aanraking met de ontaarde Grieken, leerden hunne weelderige leefwijze kennen en volgden het voorbeeld der overwonnenen na. Zoowel onder de lagere volksklasse als onder den adel verdween de vroegere eenvoud en gestrengheid van zeden.
Hoe veel moeite enkele uitstekende mannen en boven allen Marcus Porcius Cato zich ook gaven, om den vroegeren eenvoud van leefwijze bij hunne volksgenooten in stand te houden, ofschoon zij zelfs wetten tegen weelde en overdaad wisten in te voeren, toch konden zij tegen den stroom niet oproeien. De Helleensche zeden verkregen langzamerhand te Home hel burgerrecht en voerden in haar gevolg ook de ondeugden der Grieken de hoofdstad der wereld binnen.
Met den trek naar zingenot ontwaakte ook het streven naar rijkdom, die alleen de middelen om te genieten verschaften kon. Terwijl vroeger de Romeinsche staatslieden en veldheeren het goud veracht hadden, terwijl zij, gelijk een Fabricius en anderen, den staat met onwankelbare trouw gediend hadden, volgden de fiere overwinnaars thans de Grieken na en trokken partij van de ambten, door hen bekleed, om voor zich zelf macht en rijkdom te verwerven.
De schatten, die uit de veroverde landen naar Rome gesleept werden, vulden de schatkist dermate, dat men van de burgers geen belastingen meer behoefde te heffen. De overwonnen volken moesten in de behoeften van den Romeinschen staat voorzien.
Cnejus Manlius stortte niet minder dan 220,000 pond goud, 2103 pond zilver en een onnoemlijken voorraad gemunt geld na den Aziatischen oorlog in de schatkist en stelde den rijken buit bij zijn zegetocht ten toon. Ook na den tweeden Macedonischen oorlog bedroeg de waarde van het edel metaal, dat Aemilius Paulus tol het vieren van zijn triomf naar Rome overvoerde, ongeveer 17 millioen gulden van onze munt.
Indien aan den éénen kant, ten gevolge van zulke aanzienlijke buitgemaakte schatten en van de schattingen, die uit de wingewesten in de staatskas vloeiden, het volk het voordeel genoot, dat het niet meer, gelijk vroeger, tot de huishouding van den staat behoefde bij te dragen, toch was hiermee aan den anderen kant het nadeel verbonden, dat de groote volksmenigte aan het brengen van offers ten behoeve van het algemeen belang ontwend werd, dat zij in plaats van den staal te dienen, voordeel van hem trekken wilde.
Reeds vroeger hebben wij uiteengezet, welk een nadeeligen invloed zulk een staat van zaken op de ontwikkeling van het staatkundig leven te Athene uitoefende. Dezelfde oorzaak bracht ook te Rome dezelfde uitwerking teweeg. Het Romeinsche volk begon van lieverlede de vreemde naties als de natuurlijke belastingschuldigen, zich zelf als den bevoorrechten ontvanger te beschouwen. De Romeinsche burgers verloren de bereidvaardigheid om offers ten nutte van den staat te brengen. Zij wilden hem in 't vervolg niets meer geven, maar wel van hem ontvangen. Werden zij gedwongen om de wapenen op te vatten, dan poogden zij ook van den krijgsdienst zooveel mogelijk partij te trekken; hunne hebzucht verleidde hen tot daden van wreedheid en geweld,



hun eenig doel was het bijeenrapen van schatten, om zich bij het genot daarvan aan (1g meest losbandice leefwijze ovei te geven.
De krijgstucht, waardoor de Romeinsche legers zich vroeger steeds zoo roemrijk onderscheiden hadden, ging met elk jaar meer verloren tledrts den welsprekendsten veldheeren gelukte het, haar door de strengste maat.egelen
16 h Zooïng de oorlog alleen in Italië gevoerd werd was bet mogelijk de legers slechts voor korten tijd onder de wapenen te houden en kon ook de aarhïksche afwisseling der opperbevelhebbers en legaten geschieden, zonder den staat in gevaar te brengen. Doch zoodra het oorlogstooneel naar ver verwijderde streken verplaatst werd, moest h.erm verandering komenthans 'was het noodzakelijk, den diensttijd zoowel voor de .soldaten als^voor dt bevelhebbers te verlengen. Hiervan was het onvermijdelijk g^olg, dat de stnjdbare burgers van voorheen langzamerhand in soldaten van beroep veranderden, en dat de veldheeren zich een persoonlijken invloed in den staat verwierven,
welken zii vroeger nooit bezeten hadden.
De soldaten behielden hunne volle burgerlijke rechten; gelukte het den veldheer hen aan zijn persoon te verbinden, dan bezat Inj in hen degetrouwste aanhangers, dan kon hij in de volksvergadering op hunne stemmen rekenen Hierom willigde hij hun gaarne alles in, wat hij maar kon hij zag het dooi de vingers, dat zij de banden der tucht verbraken vooral dat min svijands land ol op het grondgebied der machtelooze hondgenooten roofden en plunderden; want de staatkundige invloed, door hem te Rome uitgeoefend. rustte
immers op de door hen uit te brengen stemmen.
Het gewapende volk. het staande leger, verkreeg hieidoor in den staa eene "roote beteekenis. De veldheeren konden, wanneer z.j zich maar op het le«er konden verlaten, ongestraft elke wet overtreden: voor hebzucht en eerzucht was de deur wijd opengezet. Zoo werd de heerschappij der legers e. daarmee het caesarisme. de vernietiging van «le burger'uke vnjhe^ ^orbereid
Terwijl Rome het ééne land na het andere veroverde, en zich van de wereldheerschappij meester maakte, werd reeds de kiem gelegd van liet inwendige bederf, die zich onophoudelijk verder ontwikkelen zou. Terwijl dc Romeinen in trotschen overmoed de vrijheid van andere volken jrniehg. en groeven zij het graf voor hunne eigene vrijheid; want geen volk kan haai blijven bezitten, die haar in andere natiën niet actit. , , vor
In vluchtige trekken hebben wij de veranderingen aangeduid dooi dt u overingen der Romeinen in den boezem der republiek teweeggebracht. Laat ons thans zien, hoe het met het staatkundig leven. de gelijkheid en <le l>eoefening van kunsten en wetenschappen gedurende dit belangrijk tijdpeik te
ROmeNa8deaS!eldeWstrijd om de opperheerschappij tusschen de patriciërs en plebejers in zoover ten gunste der laatste., beslist was dat z.j volkomen gelijke rechten met de patriciërs verkregen hadden, had zich, gelijk we reeds vroeger aristocratie uil Je gloren gvormjl d*»iern.Ar een afgesloten stand uitmaakte dan vroeger de patriciërs. Het volk trok dus ui de° zegepraal op de patriciërs behaald, niet het minste voordeel; alleen den adelhff plebejischen geslachten, wien daardoor de d^«ern.ng aan chj regeerine van den staat was opengesteld, kwam zij ten oede. Het aantal regeerènde familiën van adellijke geboorte werd uitgebreid; de eigenlijke volksmeni-te was in het vervolg zelfs nog weerloozer dan te voren.
Zoola.i" de strijd tusschen de patriciërs en plebejers duurde, moesten de rijke en machtige plebejers hun steun b.j het volk zoeken, zouden zij den kamp voor hunne klasse tegen hunne bevoorrechte medeburgers met goed gevolg voeren. Nadat zij de overwinning behaald hadden, sloten zj zich nauw aan de patriciërs aan en werkten ook van hunne z.jde mede om he eigenl.jke volk zooveel mogelijk van de leiding der openbare zaken uit te sluiten.



De nieuwe adel. ook wel de optimaten genaamd, maakte zich van alle openbare ambten meester; slechts zelden gehikte het een uitstekend man, die geen lange lijst van voorvaderen kon vertoonen, zich door schitterende verdiensten tot macht en aanzien te verhellen, De optimaten onderscheidden zich reeds door hunne kleederdracht, namelijk door een purperen streep aan'hun onderkleed en door een gouden ring aan den vinger. Ook de knapen moesten van hunne vroegste kindsheid af zich leden van den bevoorrechten stand gevoelen; daartoe werden zij door hunne vaders ouder gewoonte naar de zittingen van den senaat medegenomen, daartoe ontvingen zij eene kleeding, die hen van onaanzienlijke burgerknapen onderscheidde, een purperen belegsel op het bovenkleed. Zelfs te huis werd hun steeds herinnerd, dat zij van adellijken bloede waren; want in de farniliezaal was aan den wand de stamboom geschilderd, daar waren ook de beelden in was van alle doorluchtige leden der edele lamilie, van alle beroemde voorvaderen geplaatst.
Zulke uiterlijke onderscheidingsteekenen mogen in ons oog van weinig beteekenis zijn, Ie Rome waren zij het niet; want de wet bepaalde stiplelijk, dat niemand door uiterlijke kenteekenen zich boven anderen verhellen en de gelijkheid van alle burgers te niet doen mocht. Zoo werd gedurende den oorlog tegen Hannibal een burger tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld, alleen omdat hij met een rozenkrans op het hoofd- in het openbaar verschenen was. Indien de republikeinsche gestrengheid der wetten zulk een maatregel veroorloofde, dan was het wel eene zaak van veel beteekenis, dat de mannen van adellijke geboorte zich door uiterlijke kenteekenen mochten onderscheiden.
Om zich van de groole volksmenigte streng gescheiden te houden en daardoor zijne heerschappij te verzekeren, maakte de adel van alle middelen gebruik, welke de wet hem maar aanbood, en deze middelen waren talrijk genoeg.
De adel was bijna uitsluitend in het bezit van uitgestrekte landgoederen en van groole kapitalen; bierdoor bezat hij een overwegenden invloed op zijne talrijke cliënten, en kon hij het doordrijven, dat alle staatsambten van eenig belang alleen door leden van adellijke geslachten bezet werden. De weg naar den senatorenzetel liep langs die ambten en zoo zagen zij dan ook natuurlijk de betrekking van senator hun voorbehouden.
Heerschte de adel te Rome over het volk door middel van den senaat, het hoogste regeeringscollegie, niet minder deed hij dit door tusschenkomst der priesterschap. Het bijgeloovige volk, dat nooit een besluit nam. zonder den wil der goden geraadpleegd te hebben, werd door de priesters steeds overeenkomstig den wil van den senaat geleid. Polybius, die met de aanzienlijkste Romeinsche edelen vertrouwelijk omging en in hunne geheimste zaken ingewijd was, roemt den Romeinschen godsdienst als een middel om het volk in toom te houden. De adellijke priesterstand verklaarde, dat de goden omtrent de eene of andere zaak gunstig of ongunstig gestemd waren, juist zooals de senaat dat verkoos. Geene wetsbepaling onlzegde den vrijen burgers den toegang tol de hoogste staatsambten; doch in weerwil hiervan werd de staat geregeerd door de adellijke familiën, door de senaatpartij en in den boezem van deze aristocratische regeering vormde zich langzamerhand een oligarchisch bewind, dat tot enkele, zeer machtige familiën beperkt was, tot dezulken, die de grootste rijkdommen verzameld hadden, die daardoor over een aanzienlijk getal cliënten te gebieden hadden, en die bezitters waren van eene uitgestrektheid gronds, welke met een klein vorstendom gelijk stond en door een talrijken slavenstoet bebouwd werd.
Tusschen deze familiën werden de hoogste eerambten van den slaat verdeeld; slechls in zeer bijzondere omstandigheden gelukte het een man van lage afkomst, zich in dien kring in te dringen; gedurende eene lange reeks van jaren Ireflen wij steeds dezelfde familienamen op de lijst der consuls, praetoren en censoren aan.
Macht schenkt nieuwe macht. Terwijl de leden van enkele regeerende



adellijke fainiliën voortdurend tot consuls en praetors werden verkozen, terwijl zij tot stadhouders in de veroverde provinciën benoemd werden, zagen zij zich hierdoor in staat gesteld hunne rijkommen te vermeerderen, want die betrekkiiven, welke vroeger eerambten geweest waren, die men niet dan mei "roote gefdelijke opofferingen kon bekleeden, waren thans voor de edelen eene bron van rijkdom geworden. Uit den buit namen de veldheeren vaak het leeuwenaandeel voor zich en de stadhouders in de provinciën gaven zich schaamtelos en straffeloos aan de grootste hebzucht over. Het word aan Aemilius Paulus, den overwinnaar bij Pydna, als eene bijzondere eei toegerekend dat hij zich niet verrijkt had. ... > .
Dikwijls hielden de stadhouders zóó schaamteloos huis. en dreven 'ij hunne afpersingen zóó in het openbaar, dat klacht op klacht te Rome wen ingeleverd Toch bleef dit alles meestal zonder gevolg, daar alle toezicht op liet beheer der stadhouders berustte in de hand der meest vertrouwde vriendenen naaste bloedverwanten der aangeklaagden. Werden de inwoner? der wingewesten niet al te zwaar onderdrukt, dan smoorden deze de ingebrachte k achten geheel, want treurig was bel lot der ongelukkige,!, die hel gewaagd l'adden hunn stemmen zonder eenig gevolg te verhellen, zij waren onvermijdelijk aan de
wraak der stadhouders prijsgegeven.
Slechts in enkele gevallen, wanneer de afpersing al te gruwelijk en schaamteloos gedreven was. volgde eene bestraffing der misdadigers. Len merkwaardig voorbeeld, dal ons te gelijker tijd bet oude vaderlijke recht der Romeinen te binnen brengt, biedt ons de praetor Decimus Junius Si anus aan. Af-ezanten uil Macedonië brachten tegen hem zulke gegronde bcMvaren in wegens geldafpersingen, waardoor bij deze provincie had uitgeplundeid dal de senaat hunne klachten niet met stilzwijgen voorbij kon gaan- Eer men echter hiertoe overging, verzocht de vader van Silanus T.tus Manlius Torquatus, dal hem zelf liet onderzoek zou worden opgedragen, en de senaat
St°n(^Deltvader° stelde6 het vereischte onderzoek naar liet misdrijf van zijn zoon in veroordeelde hem en sneed in alle vormen elke betrekking met hem a . Decimus Junius Silanus moest zich zelf van liet leven berooven: lig hing zich op De vader woonde de begrafenis niet bij; terwijl deze plechtigheid \oltrokken werd, bleef hij te huis en deelde daar volgens zijne gewoonte zijn i rul omtrent rechtskundige zaken mede aan allen, die zieh lol hem wendden, geen enE trek van zijn gelaat verried, da. op zijn bevel zijn zoon zich van
he' Zulke'Voorbeelden van gestrengheid ten aanzien ,va 11 s'l'if/ol!
gierige stadhouders waren intusschen zoo zeldzaam, dat zij ons dl» iets bijzon
<U" De' heerscha°p pij "des adels moest natuurlijk onder de burgerij eene krachtige oppositie teweeg!,lengen. Deze trad reeds vroeg aan liet licht en z,j vond van tijd tol tijd ondersteuning bij enkele edelen, die zich hij het %olk geliefd wilden maken, om zicli op die wijze macht en invloed in den staat «e^e™« • De nederlaag bij Cannae bracht voor een lijd de slem dei tweedracht to zwijgen Zoo lang Rome in het dreigendst gevaar verkeerde om vernietigd te worden ver-al zoowel liet volk als de adel den onderlinge.! strijd; doch zoodra liet "cvaar "eweken was, stak de verdeeldheid opnieuw bet hoofd op, want de "edelen gedroegen zich overmoediger dan ooit te voren. Lr worden ons voorbeelden van onbeschaamdheid en wetsverkrachting van enkele mannen
*) De wingewesten werden tot het jaar 119 v. Chr. gewoonlijk door P™*™"bestuurdVan dien tijd af brachten de praetoren hun ambtsjaar meestal te Rome doo . strijken daarvan werden zij met het bestuur over eene provincie, onder den titel van pro-
praetoren belast.



verhaald, die bijna ongeloofelijk zijn; wij willen onzen lezers slechts één daarvan, volgens het verhaal van Livius, inededeelen.
De consul Lucius Quinctius Flamininus, de broeder van den beroemden Titus Quinctius Flamininus, werd met het opperbevel in Gallië bekleed. Hij nam een jongen, schoonen Puniër, Philippus genaamd, voor wien hij eene schaamtelooze liefde koesterde, met zich. Philippus was den consul niet bereidwillig gevolgd, daar hij juist vóór een wedstrijd van zwaardvechters Rome verlaten moest. Hierop placht hij meermalen pruttelend terug te komen. Toen op zekeren tijd de consul en de knaap te zamen aan tafel zaten, werd hun medegedeeld, dat een aanzienlijk Bojer met zijne kinderen als overlooper in het kamp aangekomen was, en dat hij den consul wenschte te spreken om van hem persoonlijk de belofte van bescherming te ontvangen.
De door den wijn opgewonden consul gal bevel om den Galliër te doen binnentreden. Terwijl deze begon te spreken viel Flamininus hem in de rede, terwijl hij zich tot Philippus wendde, met het woord: »Gij hebt liet vuistgevecht te Rome in den steek moeten laten, hebt gij nu lust, dezen Galliër te zien sterven?" De knaap knikte met het hoofd, ternauwernood in ernst; de consul greep zijn zwaard en bracht daarmee den Galliër een diepen houw in hel hoofd toe. De ongelukkige was niet terstond dood, hij had nog kracht genoeg om te ontvluchten; doch de consul vervolgde en doorboorde hem, in weerwil van zijn srneeken om lijfsgenade.
Op die wijze verhaalde Cato, toen hij Flamininus in den senaat aanklaagde, diens misdaad. Volgens Valerius van Antium echter heeft hel gebeurde zich eenigszins anders, maar niet minder vreeselijk toegedragen. Hij verhaalt namelijk, dat Flamininus te Placentia eene beruchte lichtekooi, die hij vurig beminde, aan tafel had genoodigd. Terwijl zij met hem aan de tafel aanlag, liet zij zich ontvallen, dat zij nog nooit iemand had zien onthoofden en hartelijk wenschte, dit schouwspel eens te zien. Terstond liet de consul een ongelukkigen Galliër in zijne tegenwoordigheid brengen en hieuw hem het hoofd af.
Livius, wien wij dit verhaal danken, besluit het met deze woorden: »Dit was eene vreeselijke en afschuwelijke misdaad, hetzij zij op de door Cato of op de door Valerius vermelde wijze begaan is. Afschuwelijk is het, bij beker en maaltijd, waarbij het de gewoonte is, den goden hun aandeel te wijden en het goede toe te wenschen, aan eene lichtzinnige boeleerster, die in den schoot des consuls aanligt, een mensch ten offer te slachten en met diens bloed den disch te hespatten".
Cato schrapte in zijne betrekking als censor wegens deze misdaad Lucius Quinctius Flamininus, in weerwil van zijn hoogen rang en zijn rijkdom, van de naamlijst der senatoren. Doch de Romeinsche adel was onbeschaamd genoeg zijn standgenoot in bescherming te nemen en diong er op aan dat hij in bet theater, waar de senatoren afzonderlijke plaatsen hadden, zijne plaats als senator weer innemen zou.
De schandelijkste laagheid bleef dus ongestraft, omdat zij door een man van hoogadellijke geboorte begaan was, gelijk men om de hoogste eerambten in den staat te bekleeden, slechts lot eene der aanzienlijkste familiën van Rome behoefde te behooren.
Het gevolg van dit alles kon niet uitblijven: onbekwame menschen ontvingen het opperbevel in den oorlog. Wij hebben reeds gezien, hoe schadelijk dit werkte, hoe de Romeinsche legioenen menigmaal door nietsbeteekenende vijanden verslagen werden, totdat eindelijk het volk alle geduld verloor en de verkiezing van een (linken veldheer doorzette.
Ten einde het bewind voortdurend in handen van enkele familiën te doen blijven, had de adel gezorgd, dat het aantal der hoogste ambten slechts klein was; hoewel de uitbreiding van het grondgebied van den staat natuurlijk eene vermeerdering van het getal staatsbeambten had teweeggebracht. Te gelijker tijd echter poogde hij te beletten, dal een enkel man zich van de oppermacht



meester maakte. Met dit doel werd er door de wet bepaald in welke volgorde en op welken leeftijd men de verschillende ambten bekleeden mocht, en ook vastgesteld dat men eerst na verloop van 10 jaren opnieuw tot consul verkozen mocht worden, terwijl men het ambt van censor slechts eenmaal in zijn leven bekleeden kon. Doch deze wet kon niet stipt gehandhaafd worden; zij werd overtreden, zoodra de noodzakelijkheid dit gebood; want bij de hand over hand toenemende ontaarding van den Romeinse hen adel was het aantal bekwame mannen te Rome niet groot genoeg om de vrijheid van keuze op die
W,JZei)e demoralisatie des adels was grootendeels eene vrucht der Grie^che zeden, die te Rome meer en meer in zwang kwamen. Juist dt aanzienlijkste adellijke geslachten hadden zich geheel en al naar Grieksche vooibeelden gevormd Zij waren de beschermers van Grieksche wetenschap en kunst, doch hadden met haar ook de Grieksche losbandigheid en omkoopbaarheid, in een woord alle ondeugden der Grieken overgenomen.
VIER EN VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
Marcus Porcius Cato; zijn karakter. Cato als censor. De neiging tot weelde. De vrouwen ' te Rome. De Oppische wet. Redevoering van Cato tegen de vrouwen. Zegetocht van Lucius Acmelius Paul,., Begrafenis van een adellijke. Ontaard,„g der volkszeden. De Bacchanaliën. Het volk door den adel bedorven. De kampspelen.
Het ontbrak te Rome niet aan eene machtige partij, die aan de oudUomeinsche zeden getrouw bleef en alle krachten inspande om den Helleenschen S te bestrijden dewijl zij duchtte, dat deze de macht van den staat ver?■ Aan het hoofd dezer partij stond een man. die, uit den school
E folksïichtor Slotende dapperheid to, deho 00*„eer•imbten in den staat had weten te verheffen, de beroemde Marcusi Porcius Cato.
('ito behoorde tot een vroeger geheel onbekend geslacht; hij had als vrij 1 ■ in111Jouwer ziine gronden bearbeid, totdat hij door zijn nabuur, den patriciër i • Yalpriiis Flaccus werd overgehaald om de staatkundige loopbaan ti JT!^n Snor ziin dapperheid en zijn veldheerstalent steeg hij al hooger en betreden, ^oor zijn pp ^ ^ klederen getreden, streed bij gedurende den
Iveeden Punischen oorlog, in Spanje en in Macedonië; overal onderscheidde hij /iclf in de hoogste matoHij weïd tot consul eindelyk zelfs tot censor benoemd. Mommsen «eeft ons van Cato de volgende treilende schets:
»F venals hu zich op het slagveld vertoonde, zoo deed hij zich ook op de
rupta»»
toestanden, zijne o" *„ n7Jen in je naburige steden, en maakten hem
SSS" toen hl ip de markt en in hel raadhuis der hoofdstad op een daarna, toen mj op invloedrijksten bewindsman en rede-
grooler tooneel wa* ontreden. m den^ ^ j ^ ^ ^ ^
furiuszijn ideaal onder de Romeinsche staatslieden - was aangevangen; Sn Tan» leven heeft hij besteed om liet hand over hand toenemend verval Zr alle Sloofde middelen, gelijk hij dat begreep, overal tegen te gaan. \Z on ziin 85"te jaar is hij op de marktplaats met den nieuwen tijdgeest in S5 ^rijdperk getreden. H j was niels minder dan schoon - zijn vijanden



beweerden, dat hij groene oogen en rood haar had — en geen groot man , allerminst een staatsman met een ruimen, ver reikenden blik.
Zoowel ten aanzien van staatkundige als van zedelijke beginselen, was hij bekrompen in zijne opvatting; steeds zweefde het ideaal van «den goeden ouden lijd" hem voor het oog en op de lippen; eigenzinnig verachtte hij alles wat nieuw heette. Door zijne gestrengheid jegens zich zelf achtte hij zich gerechtigd tot meedoogenlooze hardheid en scherpte tegen alles en allen; hij was ingetogen en rechtschapen, maar vermoedde in de verte niet, dat boven de maatschappelijke orde en de eerlijkheid in den dagelijkschen handel en wandel nog een andere hoogere plicht kon bestaan. Hij was niet alleen een vijand van alle schurkerij en alle laagheid, maar ook van alle bevalligheid en alle genialiteit en boven alles de vijand zijner vijanden. Nooit heeft hij. tengevolge van dit alles, eene poging gedaan om de bronnen van het kwaad te stoppen, en zijn leven lang tegen niets anders dan tegen verschijnselen en voornamelijk legen personen strijd gevoerd.
Wel zagen de regeerende heeren met trotsche minachting op dien keffer van lage afkomst neer en meenden zij. — wellicht niet geheel ten onrechte — dat zij veel verder zagen dan hij; maar de bedorven elegante wereld binnen en buiten den senaat sidderde toch heimelijk voor den ouden zedenmeester met zijn lieren republikeinschen geest, voor den met lidteekenen bedekten veteraan uit den oorlog met Hannibal, voorden invloedrijken senator en den beschermer van den Romeinschen boerenstand. Zijn aanzienlijken ambtgenooten hield hij den één na den ander in het openbaar zijn zondenregister voor, ofschoon hij bel daarbij met de bewijzen niet al te nauw nam en hij dit met een bijzonder genoegen hun deed. die hem persoonlijk gekrenkt of uitgetart hadden. Even onbeschroomd verweet hij openlijk ook der burgerij elke nieuwe onrechtvaardige of onbetamelijke handeling. Zijne bittere en scherpe aanvallen verwekten hem een onnoemlijk aantal vijanden en met de machtigste adellijke centuriën van zijn tijd, die der Scipio's en Flamininussen, leefde hij in eene stille, maar onverzoenlijke veete. Vier en veertig maal is hij openlijk aangeklaagd. Maar de boerenstand — en dit bewijst, boe krachtig nog in die dagen in den boezem van den Romeinschen middelstand dezelfde geest werkte, die Rome in staat had gesteld de nederlaag bij Cannae te boven te komen — liet, zoo dikwijls het op eene stemming aankwam, den onverschrokken voorstander eener hervorming nooit vallen. Ja, toen Cato in het jaar 18i met zijn adellijken geestverwant Lucius Flaccus naar het ambt van censor dong en vooruit aankondigde, dat zij voornemens waren om, zoodra zij dat ambt bekleedden, eene doortastende zuivering van de zeden der burgerij in hoofd en leden tot stand te brengen, werden de beide gevreesde mannen door de burgerij gekozen, in weerwil van alle krachtsinspanning van de zijde des adels en deze moest het aanzien, dat inderdaad de groote reinigingsplechtigheid plaats greep."
Cato heeft door zijne censuur nog langen tijd te Rome van zich doen spreken; want de ruwe boer — als zoodanig beschouwden hem de aanzienlijke edelen — tastte met ijzeren hand toe om de ingeslopen misbruiken te keer te gaan. Wij hebben reeds gezien, dat hij Lucius Quinctius Flamininus uit den senaat verwijderde. Wegens geringe misstappen trof dit lot nog zes andere senatoren, terwijl aan enkele edelen het paard — het voorrecht der ridders — ontnomen werd. Niet minder gestreng ging hij tegen de pachters der geldmiddelen te werk.
Te Rome bestond de gewoonte de inkomsten der tollen te verpachten en de openbare werken aan aannemers tegen eene bepaalde som op te dragen. De senatoren trokken hiervan partij, deels om aanhangers onder de rijke burgers te winnen, deels om bunnen medeleden in de ridderschap, den geldadel, winstgevende ondernemingen te verschaffen, in welker voordeelen de senatoren nu en dan zelf deelden.
De verpachtingen hadden geheel naar gunst en willekeur, niet overeen-



komsti" de waarde van het verpachte voorwerp plaats. Cato en Flaccus sloegen0 een anderen weg in: zij verpachtten de tollen aan hen, van wie zij daarvoor het hoogste bedrag ontvingen, terwijl de openbare werken aan hem werden toegewezen, die ze tegen den laagsten prijs wilde tot stand brengen. Tevergeefs dienden de pachters en aannemers hiertegen vertoogen en smeekschriften in; bij den censor vonden ze geen gehoor, doch wel bij den senaat, die in hun belang de pachtcontracten vernietigde en den censor beval, nieuwe overeenkomsten met hen 1e treilen. Cato en Flaccus gehoorzaamden, doch de pachters en aannemers, die de eerste contracten gesloten hadden, werden bij de herbesteding geheel uitgesloten; nieuwe pachters boden meer, nieuwe aannemers eischten minder. ,
Overal waar de censoren den toeleg bespeurden om den staat op onbillijke wijze te benadeelen, verzetten zij zich daartegen. Vele edelen hadden zich wederrechtelijk in het bezit van staatslanderijen gesteld en daarop gebouwen opgericht; de censoren lieten de gebouwen zonder vorm van proces afbreken. Waar uit de openbare waterleiding tot nadeel der stad afleidingsbuizen naar bijzondere woningen gemaakt waren, werden deze buizen afgesneden, om het even of het de woningen van edelen of van eenvoudige burgers gold. Ook aan de voortdurend toenemende weelde poogden de censoren paal en perk te stellen; allen, die zich door een kostbaren tooi onderscheidden, werden bij de belasting op het vermogen duchtig aangeslagen.
»Het was , zegt Livius, »eene gedenkwaardige censuur, die de bron wera van veel vijandschap, waarmede Cato, wien deze gestrengheid toegeschreven werd, zijn leven lang vervolgd werd". Het nut van deze maatregelen kon echter niet duurzaam zijn; want Cato voerde strijd tegen de uitwendige verschijnselen van een kwaad, welks wortel hij niet kon uitroeien. De neiging tot eene weelderige leefwijze, tot het ten toon spreiden van uiterlijke pracht, tot het ijdel pronken met goud en allerlei blinkende kleinigheden was in het Romeinsche volk reeds diep doorgedrongen; alle standen waren door dit kwaad aangetast, slechts eene kleine minderheid was nog aan de oud-Romeinsche zeden trouw gebleven. Geen juister begrip kunnen wij ons omtrent ue bij het volk heerscliende denkbeelden vormen, dan door ons den toestand der vrouwen voor den geest te roepen, die te Rome steeds een machtigen invloed op de openbare zaken uitoefenden. Gedurende de Punische oorlogen, toen de staat al zijne krachten moest inspannen om zijn geheelen ondergang te voorkomen, had de volkstribuun Gajus Oppius eene verordening weten door te zetten, dat voortaan geene vrouw meer dan een half ons goud hebben, een bont kleed dragen of met een voertuig — behalve bij openbare olleranden door de stad rijden mocht. Deze verordening werd gehandhaafd, zoolang het gevaar dreigde, doch nauwelijks was het afgewend, ot de vrouwen kwamen tegen de Oppische wet in verzet en drongen op hare afschaffing aan.
Hevige twisten werden er onder de burgerij en den adel voor en tegen de wet gevoerd en de vrouwen namen daaraan deel. "Volgens hel verhaat van Livius lieten zij zich door geene vertoogen, door geen gevoel van betamelijkheid, door geen gebod der mannen in hare huizen terughouden, aij snelden door de straten der stad, bezetten de toegangen tol de markt en smeekten de mannen, die zich naar het forum begaven, dat zij thans, nu de staat weei bloeide en de welvaart van alle burgers met eiken dag toenam, ook aan de vrouwen haar vroegeren tooi weer zouden toeslaan. Dagelijks groeide net getal der vrouwen op de straten aan, ook uit de landsteden en marktplaatsen stroomden zij toe; de aanzienlijkste adellijke vrouwen bevonden zich ondei haar, zij waagden het zelfs zich met hare beden tot de consuls, praeloren en andere beambten te wenden. Rij sommigen vonden zij gehoor, bij anderen echter niet.
Marcus Porcius Cato, die toen juist consul was, bleef onverbiddelijk en eischic, dal de Oppische wet in stand gehouden zou worden. Cato was een
Of,
Streckfuss. ii. u%j



verachter van hel vrouwelijk geslacht, hij sprak dit openlijk uit in eene rede, ten voordeele van de Oppische wet gehouden. Eenige plaatsen daaruit, die ons zoowel zijne denkbeelden als den te Rome bestaanden toestand met groote juistheid doen kennen, willen wij onzen lezers, volgens het verhaal van Livius, meedeelen. Hij sprak:
«Reeds dikwijls, Quiriten, hebt gij mij over den opschik der vrouwen en mannen hooren klagen; ik heb u verklaard, dat de burgerij aan twee tegenovergestelde gebreken, aan hebzucht en verkwisting, lijdt; beide zijn aanstekelijke ziekten, die tot dusver nog elk groot rijk te gronde gericht hebben. Ik vrees dat zij, hoe beter en verblijdender de toestand van onzen staat met eiken dag wordt, hoe meer onze heerschappij zich uitbreidt, zoodat die zich reeds over die landen, waar alle aanlokselen van den lust gevonden worden, over Griekenland en Azië, uitstrekt, en wij koninklijke schatten bezitten, des te meer, zeg ik, vrees ik, dat zij veeleer ons onderworpen hebben dan wij hen. Gelooft mij, de standbeelden uit Syracuse zijn als vijanden in onze stad gebracht; al te zeer hoor ik de kunstgewrochten van Corinthe en Athene prijzen en bewonderen en hoor ik de aarden godenbeelden der Romeinen op onze gevels bespotten; doch ik houd meer van deze ons genadige godheden, en gunstig zullen zij, naar ik hoop, ons gezind blijven, wanneer wij hen op hunne plaats laten. In de dagen onzer vaderen poogde Pyrrhus door zijn gezant Cineas niet allen de mannen, maar ook de vrouwen met geschenken om te koopen; toen bestond er geene Oppische wet om de weelde bij de vrouwen te beperken, en toch nam geene enkele vrouw een geschenk aan; en op welken grond, meent gij? Op denzelfden grond, waarom onze voorvaderen hieromtrent geene wet kenden. Er bestond toen nog geene praalzucht, welke bestreden had moeten worden, daarom is het niet te verwonderen, dat men toen noch de Oppische, noch eene andere wet om de pronkziekte der vrouwen te beperken, noodig keurde; zij namen immers, wanneer men haar goud en purper wilde schenken, ook zonder wet niets aan. Doch wanneer Cineas thans met zijne geschenken de stad doorwandelde, dan zou hij zeker wel op de openbare straat vrouwen vinden, die ze aannamen".
Iloe krachtig Cato zich ook tegen de afschaffing van de wet verzette, zijn tegenstand was toch vruchteloos, de vrouwen behaalden eindelijk de overwinning. Dagelijks vertoonden zij zich in grooter aantal op de straten, ze belegerden de deuren van die tribunen, die tegen de afschaffing van de wet waren, en lieten niet af, voordat zij de steenen harten der mannen vermurwd hadden. In het twintigste jaar, nadat de Oppische wet afgekondigd was, werd zij weer ingetrokken. Dit is een belangrijk teeken des tijds. Inderdaad was de opheffing van de wet noodzakelijk geworden door de verandering, die in de denkbeelden der Romeinen had plaats gegrepen en die niet langer door krachtelooze weeldewetten tegengegaan kon worden.
Hel voorbeeld der aanzienlijken in het ten loon spreiden van pracht en weelde werd natuurlijk door het volk gevolgd en ook de staat zelf begunstigde meer en meer deze ontwakende neiging door de luisterrijke plechtigheden, waarmede hij de triumftochten der zegevierend terugkeerende veldheeren vergezeld deed gaan. Twee voorbeelden mogen dit onzen lezers aanschouwelijk maken, de korte schets van den triomf, door Lucius Aemilius Paulus na zijne zegepraal over koning Perseus van Macedonië gevierd, en die van een adellijken lijkstoet.
Het was Aemilius niet licht gevallen zich de eer van den triomf, die anders aan alle zegevierende veldheeren toegestaan werd, te verwerven; want hij had zich door zijne rechtschapenheid, door de gestrengheid, waarmede hij de krijgstucht in het leger hersteld had, vele vijanden gemaakt. In strijd met de oud-Romeinsche zeden werd hij daarom door zijne tegenstanders aangevallen; doch nog was het volk niet zóó ontaard, dat het mogelijk zou geweest zijn, der ware verdienste de kroon van het hoofd te rukken. Lucius Aemilius Paulus hield een zegetocht, die alle vorige plechtigheden van dien aard verre in luister overtrof.



De slraten en openbare pleinen der stad waren bezet met stellages, die liet volk gebouwd had om van daar den optocht te kunnen zien; want geheel Rome was uitgeloopen. De burgers liepen in feestgewaad, de tempels waren geopend en met kransen versierd, de geur van de kostbaarste reukwerken vervulde de lucht.
Op den eersten dag van het overwinningsfeest werden de kunstwerken, die men den Hellenen ontroofd had, op 250 wagens door de straten gevoerd. Op den tweeden dag droegen de wagens in plaats van de kunstschatten de buitgemaakte wapens en rustingen, die zeer kunstig geschikt waren. Achter de wagens gingen 3000 mannen, die in 750 open schalen het gemunte zilvergeld droegen; ze werden door anderen gevolgd, die het zilveren vaatwerk lieten zien.
De derde dag was voor den eigenlijken triomftocht bestemd; 120 prachtige offerdieren, die met kransen en linten versierd waren en wier vergulde horens hunne bestemming verrieden, openden den stoet en werden door knapen en jongelingen, die het olfergereedschap droegen, naar het altaar geleid; hierop volgde eene schaar van mannen, die zeven en zeventig schalen, waarin buitgemaakte goudstukken lagen, ten toon droegen, terwijl achter hen eene prachtige, gouden, met edelgesteenten bezette offerschaal en al liet uit Perseus' schatten geroofd gouden vaatwerk gedragen werd. Hierop volgde de wagen van Perseus met den diadeem des onttroonden konings er op. Daarachter kwamen de gevangen kinderen van Perseus, en vervolgens Perseus zelf met zijne vrienden en verwanten. Beschaamd sloeg hij de oogen neder, om maar niet de spottende, in zijne schande zich verheugende aangezichten der Romeinen te zien.
De Grieksche steden hadden den overwinnaar VOO gouden kronen geschonken uit dankbaarheid voor zijne welwillende gezindheid jegens de Hellenen, deze werden achter Perseus aan gedragen. Eindelijk kwam de zegekar, waarop de overwinnaar Aemilius zich bevond, die in een met goud doorstikt purperen kleed gehuld was en' een lauriertak in de hand hield. Op den zegewagen volgde het met laurierkransen versierde, zegepralende leger; toch klonken er uit de gelederen der soldaten nu en dan spotliederen op den veldheer, de soldaten hadden het hem nog maar niet kunnen vergeven, dat hij door zijne strenge maatregelen hunne roofzucht gebreideld had.
Werd op die wijze de zegetocht van den levenden veldheer gevierd, niet minder luisterrijk was de uitvaart van den overledene. Na het overlijden van een beroemd staatsman of veldheer maakte de heraut aan het Romeinsche volk bekend: »Deze of gene veldheer is gestorven en wie maar kaa kome om hem uitgeleide te doen; hij wordt uit zijn huis ten grave gedragen.'
De lijkstoet werd geopend door de klaagvrouwen, op wie de muzikanten en dansers volgden; één hunner droeg eene kleeding en een masker, geheel en al aan het gewaad en het aangezicht vau den afgestorvene gelijk, op hem rustte de taak om den overledene zooveel mogelijk in al zijne manieren na te .bootsen.
De voorvaders des dooden sloten zich, op wagens gezeten, aan den lijkstoet aan. Wij zeiden reeds, dat in liet huis van eiken aanzienlijken Romein eene zaal gevonden werd, waar de beschilderde wasmaskers van de voorvaderen der familie in groote kasten bewaard werden. Zoodra de uitvaart plaats hebben zou, werden deze maskers uit de kasten genomen; een aantal tooneelspelers moest ze voor het gelaat binden en zich kleeden overeenkomstig den persoon desgenen, dien het masker voorstelde. De censor ging in een purperen mantel, de triumpliator droeg het met goud doorstikt gewaad, voor de consuls gingen de lictoren uit. Zoo begeleidden de dooden op wagens den gestorvene op zijn laatsten tocht.
Het lijk des overledenen lag in den vollen tooi, die aan het door hem bekleede ambt paste, op eene baar, welke zoowel met zware purperen, met
25*



goud doorstikte dekens als met fijn lijnwaad bedekt was. Het was omringd door de wapenrustingen der vijanden, die hij in zijn leven gedood had en door de kransen, die hij vroeger bij wedspelen had gewonnen. Achter de baar gingen de naaste bloedverwanten, die niet den minsten tooi mochten dragen, in hel zwart gekleed, de dochters zonder sluier, de zonen met omhuld gelaat; zij werden door de verdere bloedverwanten en vrienden, door de cliënten en vrijgelaten slaven gevolgd.
De lange trein begaf zich naar de mark), waar de baar in de hoogte geheven werd; hier stegen de voorvaders van de wagens en namen op de curulische zetels plaats, terwijl de naaste bloedverwant, meestal de zoon des gestorvenen, het redenaarsgestoelte beklom om, nadat hij de daden der voorvaderen vermeld had, ook die des overledenen voor de menigte te roemen.
De schitterende plechtigheden, waarvan wij onzen lezers een denkbeeld poogden te geven, leveren het bewijs hoe ver de Romeinsche adel van den vroegeren eenvoud was afgeweken; terwijl de geschiedenis van LuciusQuinctius Flamininus ons heeft doen zien, hoe treurig het daarbij met de zedelijkheid was gesteld. Dat het voorbeeld des adels ook in dit opzicht door het volk nagevolgd werd. zullen andere feiten ons leeren.
De Romeinsche krijgslieden, die kinderen des volks in den eigenlijken zin des woords. bieden ons in den Aziatischen en tweeden Macedonischen, in den derden Punischen en in den Numantijnschen oorlog het treurig schouwspel van eene geheele zedelijke verbastering aan. Zij waren niets meer dan een aan alle tucht ontwende, aan den wellust overgegeven rooverstroep. die zelfs door de uitstekendste veldheeren niet dan met de grootste moeite tot tucht en orde kon worden teruggebracht. Na het verstrijken van hun diensttijd keerden de soldaten naar hun vaderland terug, en brachten zoo in het burgerlijke leven hunne verderfelijke, zedelooze leefwijze in zwang. Alleen hierdoor wordt het ons verklaarbaar, dat de senaat zonder schroom alle beginselen van recht en billijkheid tegenover vreemde volken met voeten treden kon, zonder door het volk ter verantwoording te worden geroepen vanwege de smet, op den Romeinschen naam geworpen. Het volk zelf had alle eeren rechtsgevoel verloren, de staatkunde van den senaat drukte maar al te juist de ware volksmeening uit.
De geschiedenis van een merkwaardig proces, ons door Livius meegedeeld, vergunt ons een blik te slaan in de diepte van onzedelijkheid, welke reeds toen te Rome heerschte.
Er had zich te Rome eene geheime, alle standen omvattende vereeniging gevormd, die onder liet voorwendsel, dal men den god Racchus vereerde, in de Racchanaliën schandelijke feesten vierde. »Met den godsdienst", zegt Livius, «werden maaltijden en slemppartijen verbonden, om zeer velen aan (e lokken. Daar het brein dooi' den wijn werd bedwelmd en omdat door de nachtelijke duisternis en het bijeenzijn van vrouwen en mannen, van ouden en jongen elk gevoel van schaamte verstikt werd. verviel men daar tot ontucht van allerlei soort. Doch het bleef niet bij deze éene misdaad, bij overspel van vrijgeboren knapen en vrouwen, maar valsche getuigenissen, valsche zegels, vervalschte testamenten en valsche aangiften kwamen uit dezelfde werkplaats voort. Giflmengerij en moord op bloedverwanten werden hier gepleegd en dikwijls kon men niet eens de lijken vinden, om ze te begraven. Meestal maakte men van list, doch ook somwijlen van geweld gebruik en dit laatste bleef verborgen, daar het geluid der pauken en bekkens het hulpgeschrei der ongelukkige slachtoffers verdoofde. Aan eene besmettelijke ziekte gelijk, verbreidden de schandelijke feesten zich uit Etrurië naar Rome; de omvang der stad was oorzaak, dat de misdaden aanvankelijk verborgen bleven, totdat eindelijk in het jaar 18G door een samenloop van omstandigheden eene aanklacht bij den consul postumius werd ingediend.
Publius Aebutius, een jong man uit een adellijk geslacht, was onder het



opzicht van zijne moeder en zijn stiefvader opgegrosid. De moeder was haar man mei hart en ziel toegedaan, doch deze, die zijne voogdij zoo slecht gevoerd had. dat hij geene voldoende rekenschap van zijn beheer kon afleggen, wenschte zijn stiefzoon uit den weg te ruimen of hem geheel van zich afhankelijk te maken door hem tot allerlei misdaden te verleiden; hij poogde hem dus deel ie doen nemen aan de Bacchanaliën. De moeder zelf moest den jongeling daarop voorbereiden; zij verhaalde haar zoon, dat ze tijdens eene ziekte de gelofte gedaan had, om hem in den Bacchusdienst te laten inwijden, dat zij thans hare gelofte volbrengen wilde, dat hij zich tien dagen lang door strenge onthouding daarop moest voorbereiden; dan zou zij hem, nadat hij zich door een bad gereinigd had, zelf het heiligdom binnenvoeren.
De jongeling was bekend met eene vrijgelatene slavin Fecenia, die als lichtekooi te Rome leefde. Fecenia was, gelijk Livius zegt, beter dan het handwerk, dat ze dreef; zij beminde den jongeling werkelijk en toen deze haar mededeelde, dat hij op aandringen zijns vaders in de Bacchanaliën ingewijd zou worden, riep zij vol ontzetting uit: »dat mogen de goden verhoeden!" Zij verklaarde, dat zij eens als slavin, om haar meesteres te vergezellen, liet heiligdom bezocht bad, en derhalve wist dat het de werkplaats van misdaden van allerlei aard was, dal ieder, die daar binnentrad, als slachtolfer den priesters werd overgegeven, die hem naar eene plaats voerden, waar een veelstemmig gezang en paukengeluid eiken kreet om hulp onhoorbaar maakten.
Aebutius weigerde ten gevolge van deze mededeeling, zich in de Bacchanaliën te laten inwijden en zijn stiefvader, woedend over die weigering, verdreef hem uit zijn huis. De jongeling werd door de zuster zijns vaders vriendelijk opgenomen; doch deze wendde zich lot den consul Postumius, die terstond Fecenia roepen liet. In den beginne wilde het meisje, dat zoowel den toorn des consuls als de wraak der misdadigers vreesde, niets omtrent de Bacchanaliën meedeelen; doch eindelijk, toen baar straffeloosheid en bescherming beloofd werd, besloot zij te bekennen wat ze wist. Zij gaf eene getrouwe schels van de afschuwelijke feiten, waarvan zij in vroegeren tijd getuige was geweest, waarbij een aan waanzin grenzende godsdienstige geestdrift zich aan de dierlijksle ongebondenheid en de gruwelijkste misdaden paarde.
De mannen spraken bij de Bacchanaliën orakelen uit met de houding en in de taal van bezetenen; de vrouwen liepen in de dracht van Bacchanten met vliegende haren en brandende fakkels rond. Velen van hen, die hel feest bijwoonden, verdwenen eensklaps; dan heette het, dat de goden hen weggerukt hadden, doch inderdaad waren zij in verborgen holen vermoord; dit waren dezulken, die weigerden den eed van geheimhouding af te leggen of deel te nemen aan de misdaden der overigen. Fecenia voegde er nog bij, dat het aantal Bacchanten zeer groot was en dat zich ook rijke mannen en vrouwen van den aanzienlijken stand daaronder bevonden.
De consul deelde de door hem ingewonnen berichten aan den senaat mede en deze besloot een streng onderzoek in te stellen. Een proces, dal geheel Rome in rep en roer bracht, werd op het touw gezet; 7000 mannen en vrouwen werden daarin betrokken en een groot aantal menschen. van wie het bewezen was, dal zij zware misdaden begaan hadden, werd ter dood gebracht. Bij senaatsbesluit werd bepaald, dat voortaan geene Bacchusfeesten noch te Rome, noch in Italië gevierd mochten worden.
In weerwil van de krachtige wijze, waarop de senatoren de Bacchanaliën onderdrukt hadden, werden deze toch in het geheim nog voortgezet en waren zij de bron van allerlei misdaden; vooral duurde de giftmengerij onder alle standen voort, Enkele jaren na de onderdrukking van de Racchanaliën moest een nieuw onderzoek op groote schaal ingesteld worden; in één enkel jaar werden 3000 menschen door den praetor als giftmengers veroordeeld.
Wanneer wij terugzien op de verbazende verandering, welke het Romeinsche volkskarakter binnen een betrekkelijk klein tijdsbestek ondergaan had,



dan moeten wij ons afvragen: hoe was dit toch mogelijk, welke oorzaken hebben zulk een belangrijk gevolg teweeggebracht? Bij nader onderzoek zien wij, dat de Romeinsche adel liet er stelselmatig op toelegde om de burgerij te demoraliseeren; want op de verbastering des volks rustte zijne macht. °
Onze lezers zullen zich herinneren, dat de Romeinsche staatsregeling den burgers in de tribusvergaderingen, nadat aan deze meer rechten dan vroeger waren verleend, eene beslissende stem in alle takken van het staatsbestuur verleende. De grenzen tusschen de bevoegdheid van den senaat en der centuriën- en tribusvergaderingen waren nergens vastgesteld. Wilde de adel niet telkens hevige twisten over de staatsregeling veroorzaken, dan moest hij pogingen aanwenden om de macht van den senaat te versterken, door de tribusvergaderingen tot zijne gedweeë werktuigen te maken. Dit plan kon niet dan met moeite uitgevoerd worden, zoolang het grondgebied van den staat klein en de burgerij derhalve in staat was zich tot bijwoning der volksvergaderingen naar Rome te begeven en daar hare stem uit te brengen; want het was niet gemakkelijk op de onathankelijke burgers eenigen invloed uit te oefenen. Doch hoe verder de Romeinsche wapenen doordrongen. des te lichter viel den adel zijn arglistig spel; de burgerij breidde zich gedurende de verschillende oorlogen over geheel Latium, over het land der Sabijnen en over een deel van Campanië uit; zij had zich gevestigd in de verwijderde koloniën. aan welke men het burgerrecht had moeten toestaan, terwijl een groot deel der burgers door geheel Ralië op hunne landgoederen of in dorpen en marktvlekken woonde. Toch bleven de vergaderinjgen te Rome bestaan, op de Romeinsche marktplaats werden de stemmen uitgebracht.
Het lag voor de hand. dat bij elke stemming de bevolking der hoofdstad het meeste gewicht in de schaal wierp, en dat deze ten gunste des adels besliste, daarvoor werd gezorgd.
Had de rijke adel van oudsher een machtigen invloed op zijne cliënten en vrijgelaten slaven en hunne nakomelingen uitgeoefend, door middel van geld en geschenken wist men dien toestand van afhankelijkheid te doen voortduren; de groote menigte der cliënten stemde in de comitia tributa altijd ten gunste van haar patroon en beheerschte alzoo de vergadering. Bij deze cliënten voegden zich ook de gewezen krijgers, die naar Rome terugkeerden, om daar den verworven buit te verleren; de adellijke veldheeren wisten hen wel afhankelijk te houden, juist met dit doel vergunden zij hun een vrijbuitersleven in de legerplaats te leiden en verdeelden zij den buit onder de soldaten. Zoo keerden de krijgers uit den tweeden Macedonischen en den Aziatischen oorlog grootendeels als welvarende mannen terug, die jegens den adel zeer erken° telijk gezind waren.
Om ook de overige onafhankelijke volksmenigte te beheerschen, maakte de rijke adel van andere middelen gebruik. Hij droeg zorg, dat groote massa's koren deels kosteloos deels tegen spotprijzen aan de bevolking der hoofdstad geleverd werden, zoodat de burgers zeer goedkoop konden leven. Cato berispte dezen maatregel te recht; hij zeide, dat het geen wonder was, wanneer de buik naar geen goeden raad wilde luisteren, daar de buik geene ooren had. Ten einde de alzoo verzadigde volksmenigte in goede luim te houden, verschafte de adel haar vermakelijkheden van allerlei aard; wij zullen die later in bijzonderheden leeren kennen *).
*) De afgrijselijke spelen, welke het volk deden ontaarden en aan wreedheid gewenden, waarbij al het genot daarin bestond, dat men de stcrvenssmarten van menschen en dieren aanschouwde, werden reeds in dit tijdperk te Rome ingevoerd, ofschoon zij eerst later den hoogsten trap van ontwikkeling bereikten. Later zullen wij daarvan dus eene uitvoerige beschrijving geven; alleen merken wij hier op, dat ook de kunstlievende, van geestdrift voor Grieksche beschaving gloeiende Scipio Africanus de Jonge feestelijke spelen liet houden, waarbij hij tot vermaak der toeschouwers overloopers en vluchtelingen tegen opgevangen slaven en wilde dieren vechten liet.



Werd vroeger jaarlijks slechts één volksfeest gevierd, thans was het aantal dezer plechtigheden vermeerderd en haar duur verlengd. De kosten dezer leestelijkheden werden gedragen door de beambten, die ze moesten organiseeren, door dezelfde beambten, uit wier midden de candidaten voor het consulaat genomen werden. Hoe prachtiger de spelen waren, des te meer uitzicht had men op het consulaat. Door dit misbruik werd aan onvermogenden alle uitzicht op de hoogste ambten in den staat ontnomen, en werd het volk, dat zich aan koslelooze genietingen gewende, stelselmatig bedorven *).
VIJF EN VEERTIGSTE HOOFDSTUK.
De landbouw bij de Romeinen. De groote grondeigenaars. Het bestuur der landerijen aan slaven toevertrouwd. Invloed der slavernij op het Romeinsche volkskarakter. De kapitalisten te Rome. Invloed der Grieksche beschaving. De schouwburg te Rome. Het Romeinsche toneel. Een blijspel van Plautus Het treurspel. Cato en de wijsbegeerte. De wetenschappen De kunsten.
Maakte de landbouw van oudsher de meest geliefde bezigheid der Domeinen uit, gedurende het tijdperk, waarop wij thans terugzien was in dit opzicht niets veranderd. De Romeinsche landman bebouwde nog evenals vroeger met vrouw en kinderen en met behulp van een of meer slaven zijn land. In de nabijheid der stad herschiep hij zijn akker in een bloem- en groentetuin; op grooteren afstand bouwde hij de veldvruchten des lands: spelt, tarwe, gerst, gierst, boonen, erwten enz. f)
*) Onze lezers zullen zich herinneren, welk een verderfelijken invloed eene dergelijke instelling te Athene had.
f) Deze vruchten zullen onzen lezers weinig Italiaansch toeschijnen, doch men verlieze het verschil niet uit het oog, dat er tusschen het Italië van die dagen en het tegenwoordige bestaat. Mommsen zegt in zijne Romeinsche geschiedenis:
"Van de graansoorten werd oudtijds de rogge niet verbouwd en met verwondering zag men in den keizertijd de Duitschers zich met haverbrij voeden, daar de haver bij de Romeinen alleen als onkruid bekend was. De rijst werd eerst tegen het einde der 15e, de mais in het begin der 17e eeuw in Italië gekweekt. De aardappelen en tomaten zijn—gelijk men weet — uit Amerika afkomstig; de artisjokkeu schijnen niets anders te zijn dan eene variëteit der den Romeinen bekende cardones, hoewel hare bijzondere eigenschappen hun waarschijnlijk onbekend ziju gebleven Ofschoon de amandel of Grieksche noot (nux mollusca) oorspronkelijk in Italië niet te huis behoort, ontmoeten wij die toch reeds in het jaar 150 voor Christus De dadelpalm, uit Griekenland naar Italië overgebracht, nadat hij eerst uit het oosten in Griekenland ingevoerd was, — die levende getuige van het aloude verkeer van het Westen met het Oosten, zoowel op het gebied van den godsdienst als van den handel — werd in Italië reeds omstreeks 300 j. v. Chr. gekweekt, doch niet om den wil der vruchten, maar evenals tegenwoordig, als wonderboom en met het doel om zich bij openbare feesten van zijne bladeren te bedienen. Jonger zijn de kersen of vruchten van Cerasus aan d* Zwarte Zee, die in de dagen van Cicero in Italië aangeplant werden, ofschoon de wilde kerseboom daar oorspronkelijk thuis behoort, nog jonger misschien is de abrikoos of de "Armenische pruim " De citroenboom werd eerst in de laatste helft van den keizertijd in Italië gekweekt; de oranjeboom kwam eerst derwaarts door tusschenkomst der Mooren in de 12e of 13e eeuw; de aloë (Agave Americana) werd in de 16e eeuw uit Amerika overgebracht, terwijl het katoen het eerst door de Arabieren in Europa gekweekt is. Ook de buffel en de zijdeworm zijn aan het nieuwe, niet aan het oude Italië eigen. — Gelijk men ziet ontbreken juist die voortbrengselen, welke in ons oog echt Italiaansch zijn, en wanneer het tegenwoordige Duitschland, vergeleken met dat hetwelk Caesar betrad, een zuidelijk land genoemd mag worden, dan is ook Italië sinds dien tijd niet miuder zuidelijk geworden.



Met het aankweeken van den wijnstok en den olijfboom hield hij zich minder bezig, hij liet dit over aan de groote grondeigenaars, wier slaventegen lageren prijs de wijnbergen konden bearbeiden dan dit den boer mogelijk was. Van meer belang dan het boerenbedrijf was het beheer der groote landgoederen, die in het bezit van den rijken adel waren. Door liet heilloos stelsel om allen handenarbeid door slaven te doen verrichten, oefende dit den nadeeligsten invloed op de ontwikkeling van het Romeinsche volk uit. Gedurende de drukkende oorlogen, waarin de boeren verarmd en groolendeels bij het vervullen van hun verplichting ten aanzien van den krijgsdienst op het slagveld gebleven waren, zagen de aanzienlijke Romeinen zich in de gelegenheid om de landhoeven der boeren aan te koopen en die tot landgoederen van aanzienlijken omvang te vereenigen. Ook in de Italiaansche gewesten wisten zij zich hetzij langs wettigen, hetzij langs onwettigen weg een uitgestrekt grondgebied te verwerven, zoodat na liet einde der Punische oorlogen menige familie een klein vorstendom bezat, hetwelk door eene talrijke slavenbevolking bewoond werd. Zulk eene bezitting werd meestal in landgoederen van middelmatigen omvang verdeeld, welke onder het bestuur stonden van een administrateur of opzichter, die gewoonlijk een slaaf was. De eigenaar zelf hield alleen het oppertoezicht; bij woonde te Rome en leefde daar voor de staatszaken en voor zijn genot. Alle knechten waren slaven, die met meedoogenlooze wreedheid, soms erger dan het vee behandeld werden. Hun leven en hunne gezondheid hadden voor hun meester alleen in zoover eenige waarde, als de slaaf geld gekost had en geen geld meer opbrengen kon, wanneer eene ziekte hem voor den arbeid ongeschikt maakte. Op elk landgoed trof men den slavenkerker aan, een onderaardsch gewelf met vele smalle venstertjes. die zoo hoog boven den grond waren aangebracht, dat de gevangene ze niet bereiken kon. In dezen kerker werden de slaven des nachts opgesloten; des daags werden zij, wanneer zij van plannen ter ontvluchting verdacht werden of wanneer zij een klein vergrijp begaan hadden, geboeid naar den arbeid gevoerd.
Het aanlokken en africhten van slaven en van vee was een afzonderlijk bedrijf, dat volstrekt niet als schandelijk beschouwd werd. Ook Cato legde zich toe op het aankoopen van slaven, om hen tot een of ander bedrijf af te richten en hen dan weer met voordeel te verkoopen.
Dat de slaven menschen waren hadden de Romeinen geheel vergeten; een goede kettinghond mocht, volgens de meening van een Romeinsch grondeigenaar, niet te vriendelijk jegens zijne medeslaven zijn.
Zoolang de slaven in staat waren te arbeiden ontvingen zij toereikend voedsel, om hun kracht te schenken tol hun werk. Werden zij zwak, dan verkocht men hen als oud, onbruikbaar vee, tegen lagen prijs. Ook op feestdagen hadden de ongelukkigen geene rust. Cato was van oordeel, dat een slaaf óf slapen óf werken moest en dat men daarom op feestdagen wel den ploeg moest laten rusten, maar de slaven met huiselijken arbeid bezighouden.
Deze onmenschelijke behandeling, waaraan de slaven blootstonden, droeg natuurlijk hare vruchten. Een Romeinsch spreekwoord zeide: «Zooveel slaven, zooveel vijanden". Waar de ongelukkigen hun ondragelijk juk afschudden, waar zij ontvluchten konden, deden zij het; zij zwierven dan als roovers door het land rond en plunderden en moordden zonder genade; zij wisten immers, dat ook zij geene genade te verwachten hadden, wanneer zij gevangen werden.
Erger nog dan de onveiligheid der groote wegen, waarvan de voortvluchtige slaven de oorzaak waren, erger zelfs dan de slavenoproeren, waarvan wij weldra zullen spreken, was de invloed dezer instelling op het karakter van het Romeinsche volk.
De Romeinen gewenden zich, de natuurlijke rechten van vreemde naties met voeten te treden, gelijk zij die der slaven verachtten; hunne natuurlijke neiging tot wreedheid werd dus meer en meer ontwikkeld.
Een weinig beter dan die slaven, die voor den landbouw werden ge-



bezi<*d, werden hunne lotgenooten behandeld, die tol het een of ander handwerk waren afgericht- Een vr'je nijvere stand ontbrak te Rome nog bijna geheel, bijna afle band werken werden door slaven of vrijgelatenen beoefend. Ten gevolge van de bestaande gewoonte om de krijgsgevangenen in liet openbaar op de markl te verkoopen, trof men onder de slaven mannen van allerlei stand, handwerkslieden en kunstenaars, kooplieden en geleerden aan; de waarde van zulk een slaaf werd naar den maatstaf zijner bekwaamheid berekend. Wie een «ebouw stichten wilde, kocht zich een architect, voor handelszaken werden kooplieden opgespoord en op de kantoren geplaatst. Ook de kapiteins der schepen en de onderwijzers der kinderen waren slaven. Wie een troe:: tooneelspelers bij elkaar wilde brengen, kocht slaven, die in deze kunst bedreven waren; voor elke werkzaamheid, voor elk bedrijf vond men op de slavenmarkt bekwame lieden.
De behandelin™, door deze slaven ondervonden, was — gelijk we reeds mei een woord zeiden — dragelijker dan die, welke de landbouwende slaven te verduren hadden. Zij waren niet geboeid, daar het ontvluchten hun in de stad niet zoo gemakkelijk was als op hel land. Wanneer ze vlijtig waren, zich door scherpzinnigheid en arbeidzaamheid onderscheidden, mochten zij eenige hoop op vrijstelling koesteren. Meermalen stond men bun het bezit van %ene pioen wonins, ia van een eigen huigezin toe, dan konden zij zich eenig vermogen verwerven en zicli eindelijk vrijkoopen.
Dit beoefenen van alle handwerken door de slaven was voor den staat no„ nadeeleer dan de slavenarbeid op de landgoederen. Hierdoor toch werd de^opkomsf van een krachtigen middelstand belet. Alle verdiensten, die uit de handwerken en de nijverheid voortsproten, vloeiden in de beurzen der rijke kapitalisten, die de eigenaars der slaven waren. Het kapitaal, dat te Rome opeengestapeld werd, — want naar de hoofdstad vloeiden ook al de gelden van den buit, in de wingewesten behaald, — werd hoe langer boe grooter. Dit bleek ook uit de omstandigheid, dat de adel met even schaamtelooze woekerzucht als vroeger steeds groolere geldsommen uitzette. De aristocratie ontaardde in eene geldaristocratie; het streven naar rijkdom werd haar eenig levensdoel. Zelfs Cato keurde dit streven goed. In de levensregelen, door hem ten behoeve van zijn zoon opgesteld, zeide hij: »A1 mag ook het vermogen eener weduwe verminderen, de man moet zijn vermogen vermeerderen; dieCman is prijzenswaardig en vol van den goddelijken geest, wiens boeken na zijn dood uitwijzen, hoeveel meer hij verdiend dan geërfd lieeR".
De speculatie werd de afgod der Romeinen; om groote winsten te behalen, vormden zich vennootschappen tot het drijven van overzeeschen handel, die door de "emaakte veroveringen eene hooge vlucht genomen had, tot het aannemen van openbare werken, die altijd aanbesteed werden, en tot alle andere bezigheden. Tot zulke maatschappijen traden ook in het geheim senatoren toe,"ofschoon de wet bun verbood, zich met speculaties in te laten. Zij ontdoken de wet en verrijkten zich op kosten van den staat; want de belangeloosheid, waardoor de Romeinsche adel zich vroeger onderscheiden had, was lang verdwenen en vervangen door eene teugellooze, schandelijke, met eer en geweten spottende zelfzucht.
Tot deze ontaarding van het Romeinsche volkskarakter droeg de nauwe aanraking der Romeinen met de Grieken in niet geringe mate bij. Wij hebben aangewezen, dat reeds in een vroeger tijdperk der Romeinsche geschiedenis de Grieksche taal en zeden te Rome meer en meer het burgerrecht verkregen.
Nadat de Grieksch-Italiaansche steden aan Rome onderworpen waren, nadat, ten "evol"e van de Macedonische oorlogen, een groot aantal slaven derwaarts overgebracht was, verkreeg de Grieksche beschaving op de Romeinen nog sterker invloed. .
Een groot deel van den adel legde zich er op toe, zich geheel naar Grieksche voorbeelden te vormen. In de aanzienlijkste kringen stonden Grieksche



kunst en wetenschap hoog in eere. De hervormingsgezinde partij, die de oudRomeinsche zeden in stand wilde houden, aan welker hoofd Cato stond, verzette zich wel uit alle macht tegen den steeds toenemenden invloed van het Hellenisme, doch tevergeefs. Cato zelf zag zich genoodzaakt om nog in hoogen ouderdom Grieksch te gaan leeren.
De Grieksche zeden drongen, na eerst bij den adel eene goede ontvangst te hebben genoten, ook tot het leven des volks door en voerden de ondeugden der Grieken in haar gevolg mede. De Romeinen behielden hunne nationale gebreken en namen die der Grieken daarbij over. Het onbeschaafde volk, dat op het slagveld zonder moeite de overbeschaafde en daardoor ontzenuwde Hellenen onderworpen had, werd door de overwonnenen op zedelijk gebied onder het juk gebracht.
De kennis der Grieksche taal werd het eigendom van alle beschaafde Romeinen. De staatslieden spraken niet alleen bij voorkeur Grieksch met de Grieken, zij schreven zelfs in de vreemde taal. Ook de lagere standen verstonden voor een deel Grieksch en reeds sinds lang maakte het onderwijs in deze taal een onmisbaar gedeelte van de opvoeding der jeugd uit. Dit was ook zeer natuurlijk, want de onderwijzers op de scholen waren grootendeels uit Grieksche slaven en vrijgelatenen gekoze