jjEJEgHILES
Een in lessen uitgewerkt Leerplan
voor de Kweekschool,
door
G. A. LAAGLAND,
Leeraar aan Kweek- en Normaalscholen te Rotterdam
en te s-gravenhage.
en
G. M. A. JANSEN,
Oud-Directeur eener Bijz. Kweekschool,
Heerenveex Firma A. Bixkert Overdiep 190!».



PsecI agogische Bib othsek



Ter Inleiding.
Hierbij bieden wij den kollega's een in lessen uitgewerkt leerplan voor de Kweekschool aan.
Of er aan zoo'n werkje behoefte is? Wij durven het niet beweren, wij weten het niet. Wij weten trouwens zoo weinig van elkaar. Over het teekenonderWijs op de Kweekschool is nog niet veel geschreven; ieder zoekt zoo zijn eigen Weg, en heeft gewoonlijk geen gelegenheid om bij kollega's te gaan kijken. En al bezoekt men een kollega, dan is op de vraag naar zijn wijze van werken en indeeling der leerstof maar niet zoo gemakkelijk een antwoord te geven.
Daarom hebben wij gemeend maar eens met ons leerplan voor den dag te moeten komen; misschien kan dat leiden tot een uitwisselen van gedachten, en zoo het teekenen op de Kweekschool ten goede komen.
Wij hebben met dit werkje gewacht tot wij eerst door veriscliillende uitgaven de noodige bouwstoffen voor dit leerplan jhadden bijeengebracht.
Die bouwstoffen zijn:
a. onze „Bouwblokken voor de Teekenles";
een stel van 49 blokken — 17 verschillende modellen;
b. onze „Natuurmodellen voor de Teekenles";
r. kleine modellen voor 't. uitwerken van opgaven over projectie en doorsnede.
Uitgaven van H. .1. T. MATVELD,
Magazijn van Teekenbehoeften te 's-Gravenhage.



4
Verder:
d. twee schetsboeken met modellen voor het teekenen van meetkundige figuren en vrijgebogen lijnen;
e. een schetsboek voor potloodexercities, met voorbeelden;
/. blanco-cahiers voor natuur- en plaatteekenen;
g. twee werkjes over projectie en doorsnede;
//. een werkje „Met Passer en Liniaal";
i. een werkje over Perspectievische Verschijnselen;
k. een werkje „MethcMiek voor de Kweekelingen".
Uitgaven van de Firma A. B1NNERT OVERDIEP te Heerenveen. (*)
Wandplaten hebben we niet gemaakt, omdat daarvoor niet de minste aanleiding bestond. We gebruiken steeds van Zwier en Jansma: nummers uit de 2de en 3de serie, en van Anth. Grolman enkele nummers uit de collectie: „de Beginselen van het Ornament" (welke afzonderlijk verkrijgbaar zijn).
Voor het bordteekenen gebruiken we nog: de platen van Anth. Grolman: „de Beginselen van het Handteekenen", de plaatjes uit het boekje van Zwier en Jansma: „25 vrije motieven", onze drie supplementen bij „De Teekenles", en de nummers 8 en i) uit „Oef. in Lijn en Kleur" van Molkenboer.
Het spreekt vanzelf, dat wij bij onze aanwijzing van plaaten blokmodellen geen voorbeelden van behandeling geven, omdat we tot kollega's spreken, maar slechts daar, waar de keuze onzer modellen moet worden toegelicht, iets over methode loslaten.
\\'e hebben bij de samenstelling van dit werkje in het oog gehouden dat. de taak van een teekenaar op de kweekschool drieledig is: hij moet van de kweekelingen maken, tot op zekere hoogte natuurlijk: teekenaars; hij moet ze vormen tot teekenondervvijzers; (hij moet ten slotte zorgen, dat zij aan de examenfeischen voldoen.
Er is op die exameneischen al heel wat te vitten geweest; sommigen meenen, dat veel tijd, nu besteed om aan die eischen te voldoen, beter gebruikt kjom worden.
(1) Een volledige lijst, met prijsopgaven, vindt men achter in dit werkje.



Wij vinden die eischen niet zóó slecht. Exameneischen zullen wel altijd eenige minder vruchtbare voorbereiding vragen, en d e z e eischen zijn niet zoo zwaar en vorderen niet zooveel tijd, dat niet eiken leeraar ruimschoots gelegenheid overblijft om zijn kweekelingen teekenen Ie leeren. In de laatste algemeene vergadering der Ned. Ver. v. Teekenonderwijs (1908) werd door den lieer L. Röder nog aangehaald, in hoe korten tijd een kandidaat voor het natuurteekenen wel klaar gemaakt kan worden.
Hieiuil valt af Ie leiden, dat het behalen van een voldoend cijfer nog geen waarborg geeft, dat de kandidaat teekenen kan of teekenles kan geven.
Dit is wel iets, dat voor dit examen bij menig leeraar ontevredenheid wekt. llij heeft een kweekeling vier jaar op de kweekschool les gegeven en werkelijk teekenen geleerd; hij heeft met een vijftiental lessen een ander, die geheel op eigen gelegenheid istudeerde, zoo wat geholpen voor dit teekengedeelte, en ... . beiden komen met dezelfde cijfers thuis: even voldoende! Dat ontmoedigt den meester: „waarvoor heb ik mij nu vier jaar lang al die moeite gegeven?" vraagt hij.
Wij gelooven, dat een examen-commissie in dien toestand gemakkelijk eenige verandering zou kunnen brengen, want het zit 'm niet zoozeer in de exameiu-e i s c h<■ n, als in de examen-o p g a v e n.
Als men van zes kandidaten de schrijfkunst moet beoordeelen, en men geeft elk een half uur tijd om op (*11 bord een mooie ^roote hoofdletter M Ie maken, dan zal het na dat half uur zoo goed als onmogelijk zijn, hun schrijfkunst, met juistheid naar die verschillende .M's te beoordeelen. Was aan allen opgedragen in een kwartier een vierregelig versje te schrijven, de beoorrleeling zou veel gemakkelijker en beter zijn.
Zoo is het nu ook met het teekenen eenigszins gesteld. Om te zien, of de kandidaat een meetkundig lichaam kan teekenen, wordt hij een geheel uur aan het teekenen van een kubus gezet, in plaats dal men hem vraagt, in korter lijd eens achter elkaar eenige meetkundige lichamen draaglijk op te zetten.
I11 liet eerste geval is de beoordeeling moeilijk en geeft geen waarborg: wat hebben wij voor 't onderwijs aan iemand, die zelf een uur noodig heeft om een kubus te maken?
I11 hel tweede geval zou de beoordeeling van het teekenwerk gemakkelijker zijn en de bruikbaarheid van den kandidaat beter uitkomen.



*
W ij gelooven stellig, dat een wijziging in het onderzoek op 't examen ons al een heel eind verder zou brengen en zouden dit punt ter overweging willen geven aan elk die, als deskundige (gevraagd, daarop eenigen invloed kan uitoefenen.
Bij het examen voor de hoofdakte is het nog iets erger. Vier en een half uur brengt een kandidaat bij de sub-commissie voor het teekenen door, voordat deze ka.11 uitmaken, of hij teekenen kan en teekenles geven kan.
A\e gelooven niet, dat het leerplan, hetwelk we hier aanbieden, veel van dat der kollega's-kweekschoolleeraars zal verschillen; wel, dal het gemak zal geven. Jaren hebben we zelf naar een vast plan gewerkt, zonder evenwel de leerstof zoo precies te hebben geordend, en dan staat men wel eens voor de klas met de vraag: wat zal ik nu weer eens klaar zetten? of bij de theorie-les: waar zullen wij 't nu eens over hebben?
locli is hier niet bedoeld, de opgaven in de door ons gegeven volgorde ter slaafsche navolging te geven. We veroorloven ons zelf daaromtrent eenige vrijheid, doch we houden van die wijzigingen geregeld aanteekening, om te allen tijde een volledig overzicht te hebben van wat er gedaan is, en om te weten, ii\ (hoeverre die wijziging eejni verbetering bleek te zijn.
Vooral daar, waar het teekenonderwijs niet in één hand is, achten we een nauwkeurig uitgewerkt leerplan onmisbaar.
Maar doodt het niet do individualiteit in den onderwijzer? wordt misschien gevraagd.
Waarom zou dat bij het teekenen wel het geval zijn — is l°nze wedervraag — terwijl iedereen, die les geeft in taal, rekenen, natuurkennis, ja in alle andere vakken, zelfs zang, zich soms vrij streng aan een of ander leerboek houdt ? De individualiteit van den onderwijzer staat of valt, dunkt ons, evenmin met het. achtereenvolgens behalndelen van onze modellen als met
het in volgorde oplossen va.li de voorstellen uit een rekenboek.
i
Het nieuws, dat we misschien voor enkelen hebben, bestaat in eenige oefeningen in het hanteeren van passer en liniaal, en in eenige exercities op papier en z|wart bord in het onmiddellijk neerschrijven van rechte en gebogen lijnen.
\



Wij vinden het noudig voor een onderwijzer, dat hij eenige bedrevenheid hooft in het gebruik van passer en liniaal. I il om« werkje blijkl evenwel, dat we daarmee zeker niet ver gaan. We kozen de opgaven uit de vlakke meetkunde en zochten niet naar problemen, daar wij niet cle wetenschap, maar de uilvoering iuitvoering in scherpe potloodlijnen voldoende.
beoogen. We laten in 'I midden of deze figuren niet de trekpen in 0. I. inkt moeten gezet wórden. Wij voor ons vinden een
De speciale oefeningen, die we geven voor papier en zwartbont, houden het midden tusschen wat de Heer K. lies jaren geleden voor de lagere school gaf en wal Tensi en Liberty Tadd ide laatste jaren gaven ter ontwikkeling/ van de spiereu. van arm ♦■li hand. Ze zijn op den avondcursus aan de Akademie voor U.K. in Den Haag reeds twee winters telkens door 8 leeraren aan ruim 200 leerlingen gegeven, en voldoen zeer goed.
Voor liet laatste jaar zijn onze aanwijzingen minder bepaald tdan voor cle eerste drie jaren. De leeraar stuurt nu vanzelf meer op 't examen aan en kiest daartoe de blokken en platen, die hij weet, dat bij de commissie, voor welke zijn kweekelingen examen doen, vrij geregeld gebruikt worden, terwijl de Iheoriedessen, behalve die waarin de methode behandeld wordt, bestaan in een repeteeren van wat in de vorige jaren is afgedaan.



DE LEERSTOF GEDURENDL DE EERSTE DRIE JAREN.
EXERCITIES IN POTLOOD.
Hot exercitieboek is 25 cM. brood en 33 cM. hoog, en bevat grijs teekenpapier» Het heeft 16 bladzijden. Op elke bladz. staan 5 rijen van vier stippen, op afstanden van Hfe cM. Het heet boek E.
Tusschen de eerste 4 stippen is de opgave gedrukt, die telkens 11 maal herhaald moet worden.
Men kan de figuur gelijkstandig overnemen of ook bij omwisseling van stand doen veranderen. Bij dit laatste zal het geheel er wat aardiger uitzien, en zullen de oefeningen vrij wat omvangrijker zijn. 't Komt ons voor, dat dit laatste voor uitvoering op het zwartbord kan dienen, maar dat voor het boek een gelijkstandig overnemen aan te^ bevelen is, daar dit toch al heel wat inspanning vraagt. I)e bedoeling is: vaardigheid van de hand te verkrijgen voor het onmiddellijk neerzetten van lijnen. Lr wordt met een niet al te hard potlood gewerkt. Voor elke lijn wordt even luchtig de plaats verkend, om ze dan dadelijk een weinig stevig aan lt|3 geven. Daarbij beweegt men het potlood langzaam, alsof men een groote letter schrijft. Vlakgom wordt niet gebruikt, dan misschien een enkele maal, om een vergissing weg te nemen. Heeft men tusschen de gedrukte punten nog andere punten te plaatsen, dan geschiedt dit op 't oog, zonder nameten. Het. spreekt vanzelf, dat de leerling zijn boek niet mag draaien, 't Verdient aanbeveling, de leerlingen de krommingen ook te doen opnemen, door hen met een stift meermalen luchtig over de gedrukte lijnen te doen strijken. (Opnemen door ppiergewaarwording).
Aan de Akademie van B. K. alhier zijn enkele leeraren, die zoo nu en dan het gewone potlood door rood en blauw Faber-potlood of door aniline-potlood vervangen; zij bevelen die vervanging aan omdat ze in de gladheid van 't genoemde materiaal eenig voordeel zien. (Voor onmiddellijke penseel-oefeningen zijn de boeken misschien ook geschikt; wij durven deze oefeningen echter, hoe noodig ook voor aanstaande



'teekenaars, voor de kweekelingen niet aanbevelen, en verschillen in dezen dus van gevoelen met de leeraars, die, zelfs voor leerlingen van de lagere school, aandringen op het leeren gebruiken van allerlei materiaal: zwart en wit krijt, houtskool, lampezwart, pastel, wasverfkrijt en waterverf, — waaruit ten. duidelijkste blijkt, dat zij onder teekenen niet verstaan het eenvoudig neerschrijven van vormen.)
Dezelfde oefeningen worden ook telkens op hot schoolbord uitgevoerd. De stippen worden daarbij door de leerlingen zelf op 't oog geplaatst, op afstanden van i 17 cM. De plaats van de stippen voor het eerste vierkant is met potloodkruisjes op het bord aangegeven. —
Op het bord worden telkens slechts drie rijen van vier stippen geplaatst, zoodat daar slechts half zooveel figuren worden gevraagd als op het papier.
Bij het teekenen op het bord begint de leerling het netwerk ,van stippen te voltooien, en zet dan met een luchtigen trek langzaam elke lijn op. Er wordt niet geveegd. De lijnen blijven dun; alleen de gebogen lijnen vertoonen zoo hier en daar even een spoor van zwaarder drukking, wat niet vermeden behoeft te worden.
Een uur voor het vullen van een geheel blad in 't boek en een kwartier vooir de oefening op het bord is ruim voldoende.
Zestienmaal een uur wordt er dus in 't boek gewerkt, terwijl zes tienmaal gedurende een kwartier dezelfde figuren op het bord worden geteekend. Deze handleiding bevat nog 8 extra-figuren, Avelke uitsluitend voor 't bord bestemd zijn: het zijn variaties op de eerste 16 fig., zoodat we in 't geheel hebben: 10 exercities op het papier, en 24 op 't bord.



MEETKUNDIGE FIGUREN EN VERSIERINGEN IN DE EERSTE DRIE JAREN.
De kweekelingen maken in boeken met grijs teekenpapier dezelfde oefeningen, meetkundige figuren en versieringen, met juist dezelfde gegevens en ook inet hetzelfde materiaal, als door de leerlingen van de lagere schjool worden gemaakt. Alleen teekenen zij de figuren op eenigszins grooter schaal en in veel korter tijd.
De tijd, voor elke figuur noodig, is ongeveer vijf kwartier.
W e achten het noodig, dat een kweekeling voor het kennen van deze methode ze zelf heeft doorloopen, juist, zooals hij ze later moet onderwijzen.
Mocht het zijn, dat een kweekeling reeds deze figuren op dei L. S. heeft gemaakt, dan zal de vraag rijzen, of hij het niet vervelend zal vinden, dezelfde oefeningen weer te maken. Deze vraag, die zich natuurlijk ook opdringt bij het gebruik van wandplaten en blokken, — en evenzoo bij andere leervakken, — beantwoorden wij ontkennend. Immers, de kweekeling moet zich nu tevens niet den opzet, den aard der oefeningen en de moeilijkheden bezighouden, en de wenken onthouden, die hem door den leeraar met het oog op een later door hem zelf te geven onderricht worden verstrekt.
Wij geven in de schetsboeken links van het voorbeeld een korte aanteekoning betreffen/de de oefening en den opzet. Aan den rechterkant is nog gedegenheid iets te npteeren, dat de leeraar mocht noodig oordeelen, b.v. de aanwijzing, hoe door het aanbrengen van nog enkele lijnen, a.rceeringen of kleur de figuur kan 'verfraaid worden.
De boeken moeten dus door den kweekeling worden bewaard.
De grootte dezer boeken is 25 X 33 cM.
Een strook van ongeveer 8 cM. is aan den bovenkant voor model en aanteekening bestemd, zoodat een ongeveer vierkante 'ruimte, 25 X 25, voor de figuur overblijft.
De 32 figuren zijn in twee teekenboeken geplaatst.
Het eerste boek bevat de 1G rechtlijnige regelmatige en vrije motieven, en heet: boek A.
liet tweede boek bevat de lti kromlijnige motieven en heet: boek B.



Boeken geheel blanco, groot 27 X 36, voor wandplaatteekenen bestemd, bevatten ook elk 16 bladzijden: boek C. 1)
Voor wandplaten gebruiken wij de 16 opeenvolgende nummers van Zwier en Jansma, van 73 tot en met 88, met een opzet en met het materiaal, juist zooals het in hun handleiding is beschreven.
Ook voor elk van deze figuren rekenen wij vijf kwartier.
Hoewel wij deze wandplaten in boek C laten maken, zullen er zeker leeraars zijn, die daarvoor het door Zwier en Jansma aanbevolen papier e|n de door dezen gegeven kleuren liever wensehen te gebruiken.
Aan meetkundige figuren en versieringen op papier besteden wij dus 32 lessen, — aan de platen van Zwier en Jansma 16 lessen; samen 48 lessen vajn ruim een uur.
Al de figuren uitgenomen de 16 nummers van Zwier en Jansma, worden uit het geheugen op het bord geteekend, waarvoor 32 maal een kwartier is uitgetrokken.
1) Voor hen, die boeken van grooter afmeting voor liet plaatteekenen verlangen, noemen we:
„Het teekenboek met bruinen omslag", uitgave van H. J. T. Mat veld, Wagenstraat, Den Haag.
De grootte is 33 X 50 cM.j liet bevat 24 bladz. goed grijs papier, en is met vloei doorschoten.
Bij bestelling van minstens 23 exemplaren { 0.25 per stuk.



HET TEEKENEN NAAR DE NATUUR IX DE EERSTE DRIE JAREN.
De kweekelingen maken in 48 lessen (ll> gedurende elk jaar; even zooveel teekeningen naar blokken, blokgroepen en voorwerpen. Hel materiaal is: houtskool voor de schets, potlood en zwartkrijt voor 't afwerken.
De boeken, waarin geteekend wordt, bevatten KJ blanco bladzijden grijs papier, 25 X 33 cM.: boek D.
\ oor elk jaar is dus één boek bestemd.
1 - Ik model wordt een volgende week zoo mogelijk uit het hoofd op hel schoolbord gezel; dit werk eischt telkens lü minuten. Bij deze bordschets wordt niet verlangd, dat de verhoudingen precies worden weergegeven, zooals ze werden gezien; alleen het pcrspectievisch beloop der lijnen, voor zoover er de aandacht op gevestigd is, moet juist zijn, en de perspectievische verkleiningen moeten in acht genomen worden.
Wij hebben ons afgevraagd: moeten wij bij onze modellen een behandeling schrijven, waar wij tegenover leeraars staan, bijna allen gediplomeerd voor middelbaar onderwijs?
W e meenden van niet. Maar er is iets, dat ons dwingt, toch een en ander aangaande onze wijze van werken mede te ideelen:
a. de keuze der modellen hangt daarmee samen ;
b. wij dringen er op aan, <le behandeling zoo te houden als in onze handleiding voor de L. S. is uiteengezet, opdat do kweekeling dan tevens leere, hoe hij zelf later zijn onderwijs kan geven.
Met het oog o,p het laatste zullen we zoo nu en dan naar gedoemde handleiding verwijzen, teneinde niet te veel in herhalingen te vallen.
Voor het overige beloven wij kort te zijn.
Een enkele oogopslag op de hier geteekende figuren doet zien, dat ij er op staan, geheel te werken in aansluiting met onze 'teekenles voor de L. S.j de collectie is echter veel grooter, de behandeling soms min o£ meer wetenschappelijk, en de tijd waarin de teekening gevraagd wordt, belangrijk korter: ongeveer vijf kwartier voor elk model.



Bij het teekenen van deze eerste 4 modellen gaan we uit van het groote rechthoekige parallelopipedum, waarvan telkens drie vlakken geheel gezien worden.
Eerst na het teekenen van dit lichaam schetsen we de blokjes, die er onder staan
Voor de bespreking bij den opzet van dit parallelopipedum verwijzen we naar de Handl. bij «De Teekenles» op de L. S.
Daarin is als eerste waarneming aangegeven de schijnbare hoogleder vier punten van het bovenvlak, als tweede de schijnbare breedte deizijvlakken.
De opzet wordt begonnen met het plaatsen der drie vertikale ribben, van links naar rechts; dan volgt de teekening van het bovenvlak en daarna die van de zijvlakken.
De kvveeketing wordt er dadelijk aan gewend, de slagschaduwen aan te geven. De achterkant der tafel behoort mede tot de teekening.



Bij deze modellen is het parallelopipedum lielast met andere blokken waardoor liet bovenvlak niet geheel zichtbaar is.
Toch gaan wij weer geheel van dit blok uit, en wenschen het bovenvlak geheel te voltooien voor we de andere blokjes plaatsen.
Rij deze modellen maken we voor het eerst op het convergeeren van evenwijdige lijnen opmerkzaam. Wij doen dit op een wijze, "elieel overeenkomende mei die bij de behandeling van de open lade aangegeven in de Handl. voor de L. S., dus door het houden van een briefkaart in onverkorten stand bij gestrekten arm, zoodat de eene kant langs een wijkende hoiizontale lijn past, om dan door het opschuiven der kaart te ontdekken, dat de andere daarmee evenwijdige lijnon niet dezelfde schuinte vertoonen.



Deze modellen hebben alle een kwadraalvormig grond- en bovenvlak. Hier is de bedoeling, den leerling Ie leeren zien, en hem levens te verklaren, dat bij een horizontaal vierkant het linksche en hel rechtsche punt in hoogle verschillen als de linker- en de rechterkant niet even sterk wijken.
Is het vierkant, waaraan de waarneming geschiedt, het grondvlak van een vierzijdig prisma, dat lager dan het oog is geplaatst, dan ligt het punt van het sterkst wijkende vlak, het vlak dus, dat zich het smalst vertoont, — het hoogst.
Bij deze modellen wordt eveneens gewezen op de vormverandering van een vertikaal geplaatst vierkant bij wijking. Vooral op het veranderen van de verhouding tusschen hoogte en breedte wordt de aandacht gevestigd, Is het dubbel kwadraat van Bes aanwezig, dan kan dat hier dienst doen.



.Bij deze modellen komen de hellende lijnen in behandeling.
De opzei van elk model begint nog met het plaatsen der drie voornaamste vertikale ribben van links naar rechts Wij dringen er op aan, bij de schets zoo goed als geen gebruik te maken van niet-zichtbare lijnen.
Bij de lig. 14, 15, 16 moet gezien worden, dat hellende lijnen, als se evenwijdig zijn en wijken, ook eonvergeeren.
De bedoeling is dit Ie doen zien met een briefkaart, in onverkorten •tand zoo te draaien, dat een der zijkanten voor 't oog met de hellende ijn samenvalt, en dan door opschuiven te ontdekken, dat de andere tellende lijn niet geheel dezelfde richting beeft.
Bij fig. 13 wordt er op gewezen, dat een hellende lijn zich soms 'ertikaal kan vertoonen.



Na liet voltooien van elke dezer teekeningen — zie Handl. van De Teekenlcs voor de L. S. — wordt eene oefening gehouden, om te zien of het linksche en het rechtsche punt van het grondvlak de juiste hoogte hebben tegenover de opstaande voorste ribbe.
Hiertoe wordt door eiken leerling een touwtje horizontaal gespannen over elk punt afzonderlijk, om dan te ontdekken, op welke hoogte de voorste lijn gesneden wordt.
Blijkt dit niet precies goed, dan moet men trachten de fout te zien. Verkeerd doet de leerling, als hem door maatstokje of touwtje of wel door den onderwijzer een fout gewezen wordt, met dadelijk naar een vlerk te grijpen en de fout weg te wisschen. Als ons een fout gewezen wordt, moeten wij ze vooreerst niet uitwisschen, maar zoolang bekijken tot ze ons gaat hinderen. Spoort men daartoe den leeriing aan, dan is gewoonlijk het antwoord: «ik heb hel al duidelijk gezien», maar dat die waarneming niet lang genoeg geduurd heeft, blijkt al heel spoedig, als dezelfde fout even later weer voorkomt, en er niets van wordt bemerkt.
9



De modellen '21 en 22 zijn beide moeilijk, omdat de begrenzing niet meer aan beide zijden vertikaal is.
Na een blik op de groep te hebben doen werpen, kan de leeraar de schuine blokjes wegnemen, om eerst een schets te doen maken van het overblijvende blok, en daarna de schuine blokjes er weer aan toe te voegen.
Wij bevelen deze werkwijze niet aan, maar beginnen liever met op den gis het voorste onderste punt vast te stellen, daaruit op den gis de naar links en rechts wijkende horizontale lijnen te teekenen, om dan de vertikale figuur, die op een dezer lijnen moet komen, het eerst te voltooien.
De lig. 23 en *24 worden het best begonnen met het rechthoekig parallelopipedum, dat bij lig. 2.r5 bovenaan ligt en bij fig. 24 onderaan gedacht kan worden.



De behandeling van model 25 is in de Handl. bij «De Teekenles» opgenomen.
Model 20 geeft tot geen bijzondere opmerkingen aanleiding.
Bij model 27 zijn liet de twee voorste blokjes, waarvan we uitgaan, terwijl we bij n°. 28 niet. de seliets van 't bovenste blok beginnen
Hij de lessen, waai in deze -4 modellen worden geteekend, stellen wij ons voor de kweekelingen vertrouwd te maken met het vergelijkend meten, opdat ze hiermee bekend zijn, als het noodig mocht blijken. We wenschen dit vergelijkend melen echter pas te verrichten als de teekening al is. De maten die we dan laten nemen, betreffen de totale hoogte tegenover de totale breedte, en verder de indeeling van hoogte en breedte.
Hij het zoeken naar het verhoudingsgetal van twee maten kan men de kleinste afmeting op de grootste afpassen, of wel de grootste langs de kleinste plaatsen, en op 't oog een schatting mnken. Tegenwoordig wordt de laatste manier aanbevolen.



Bij model 29 wordt de aandacht gevestigd op de dikte der plan Ken, waarvan de lade gemaakt is. Zijn ze in werkelijkheid van gelijke dikte, dan valt het gemakkelijk op, dat de slaande planken smaller schijnen dan de liggende en wel te duidelijker valt het op, naarmate de opening meer in het verkort gezien wordt.
Bij lig. 30 zullen misschien 3 vertikale lijnen bij de schets hulp
moeten verleenen. .
Bij lig. 31 wenschen wij uit te gaan van het onderste parallelopipedum, dat we "geheel laten voltooien. Na controle met touwtje en maatstok je wordt deprest weer geheel op !t oog bijgeschetst en afgewerkt.
Bij fig. 32 gaan we met de noodige omzichtigheid eerst het vierzijdig prisma plaatsen, «lat hoven den kruisvoet uitkomt, om daarna den voet er geheel op 't oog onder te zeiten. Allicht zal het noodig blijken, door het wegnemen van een schuin blokje een bepaalde fout aan te toonen. Men wachte evenwel, tot dit werkelijk noodig wordt geacht.



Bij model 33 wordt da behandeling uit de Handl. gevolgd. A"een kunnen nu eens, voordat er geteekend wordt, de volgende vragen met behulp van het maatstokje worden beantwoord:
Hoeveel maal gaat de geheele hoogte op de geheele breedte?
Wat is grooter: de schijnbare hoogte van het bovenvlak of die van den mantel1?
Bij model 34 wordt de kweekeling er opmerkzaam op gemaakt, dat de opening niet verandert, als het blok om een vertikale middellijn draait, waarbij de platte zijvlakken zich dus wel voortdurend anders voordoen.
Bij de modellen 35 en 3G stellen wij voor, met het omwentelingslichaam te beginnen, om daarna den vierkanten voet te plaatsen. »\ e willen hiermede niet te kennen geven, dat dit de teekening als zoodanig het best zal doen gelukken, maar vinden deze oefening hier voor oen leerling op haar plaats, ook met het oog op het uit het hoofd teekenen.



Van deze vier modellen is in de Handl. voor de L. S. een korte behandeling gegeven, waarvan we de inzage aanbevelen.
t Komt ons voor, dat de leeraar bij het leekenen van deze vier modellen eens dooi' auntoonen en voordoen mag laten zien, hoe leuk deze teekeningen kunnen worden opgewerkt. I.aat hij gerust een enkele maal dezen of genen het gereedschap uit de handen nemen, om de teekening eens echt mooi te maken.
Hij A geeft hij de mofdoos enkel met houtskool schilderachtig aan, en fixeert hij daarna de teekening.
Hij H krijgt de bloempot een beurt, en daarbij komt de doezelaar te pas, et; doet uien door een aardige» achtergrond den pot mooi uitkomen.
I 'ij G wordt de emmer over de potlood-teekening heen met een weinig waterverf aangezet.
Hij D laat men zien, dat ook niet paste' heel wat te bereiken valt.



Bij lig 41 eerst een vertikale middellijn, dan liet bovenste kegeltje, 0111 daarna, zonder berekening, de schuine lijnen voor den ondersten kegel te plaatsen, en niet de onderste kromming de figuur te voltooien.
I!ij fig. 42 voltooien we eerst den cilinder met de zichtbare lijnen tusschen de blokjes, om daarna het rechtlijnig blok te schetsen.
Voor lig. 43 staat de behandeling in de Handl, en daarbij sluit lig. 44 aan.
Hier 'ijst de vraag: moeten de kweekelingen de theorie kennen, die ons (spitsvondigheden buitengesloten aanraadt, in teekening de lange as der ellips te plaatsen rechthoekig op de lichaamsas van den cilinder, waaruit dan volgt, dal de korte as der ellips niet de lichaamsas samenvalt? Wij vinden deze wetenschap voor 't afbeelden van een cilinder of cilindervormig gat, dal door ons gezien wordt niet zoo noodig, en zouden geneigd zijn, liet dan bij ernstig kijken te laten, maar het komt dikwijls voor, dat een teekenaar uit het hool'd een cilinder moet voorstellen en dan is het zeker van eenige waarde, dat hij weel: dut een, rechte cilinder, /me ook geplaatst, steeds duur ons al* ecu symmetrische Muur wordt aezten.



Voor deze vier modellen geven wij den kweekelingen vooraf geen aanwijzingen.
We laten hen vrij in den opzet.
Bij het corrigeeren helpen wij nu weer eens, door in de gemaakte teekening aan de schels te werken. We moeten dit nu evenwel doen. door den opbouw, dien de leekenaars zich hehhen voorgesteld te volgen, in acht te nemen, als deze ophouw ons tenminste niet al Ie dwaas voorkomt, dus niet, door over de schets de vleik te halen en opnieuw te beginnen.
Mocht voor deze teekeningen, die nog al wat bewerkelijk zijn, de lijd van vijf kwartier te kort blijken, dan kunnen voor een keer het halfuurtje theorie en bordteekening er wel eens bij inschieten.



HET ZVVARTBORDTEEKENEN IX DE EERSTE DRIE JAREN.
Het teekenen o.p het, zwarte bord heeft geregeld elke les gedurende den geheelen cursus plaats. De tijd. daarvoor bestemd, is 10, hoogstens 15 minuten, af te nemen van het natuur- of plaatteekenen. Het spreekt van zielf; dia»t een enkele maal, als de teekening op papier wat veel tijd vraagt, doordat men ze eens met kleur wil aangeven of bij het natuurteekenen eens aardig wil opwerken, de leeraar vrijstelling van dit bordteekenen geeft; toch moet dit tot de uitzonderingen behooren.
Het bordteekenen bestaat in:
het op hel bord herhalen van de 1(> op papier gemaakte figuren uit hel. exercitieboek, met 8 variaties: 24 lessen;
het zoo mogelijk uit het hoofd opzetten van de meetkundige figuren en versieringen, in de boeken A en I! geteekend, met 'variaties, door den leeraar aan te geven of door den leerling zelf verzonnen: 32 lessen;
het zoo mogelijk uit het hoot'd teekonen van al de naar de natuur gemaakte studies: 48 lessen;
het nateekenen en vergrooten van kleine teekenvoorbeelden; jhiervoor te kiezen: 1(5 voorbeelden uit het werkje van Zwier en Jansma: de „25 vrije motieven" de volgende letters (men kan deze plaatjes gemakkelijk uitknippen en op kartons plakken): abcdefghjklm n o p q; karnton, vlieger, schommel, vogelkooi, hek, ophaalbrug, hangklokje, schuur niet hooiberg, deur met stoep, dakkapel, slagershakblok, scheepslantaarn, aambeeld niet voorhamer, staande lamp, scheepskanon, en doofpot;
of dergelijke figuren uit onze Supplementen ,,Binnen", „Buiten" en „ln Winkel en Werkplaats": l(i lessen.
Alles te zamen 120 lessen.



Het zal velen verwonderen, dat we zoo weinig kleine teekenvoorbeelden opliet bord laten namaken: slechts gedurende 1(5 kwartier in de eerste drie jaren.
Ja wij gélooven ook wel, dat. dit voor de school zoo gewichtig werk hier misdeeld is. Dat het gewichtig is, erkennen alle onderwijzers. Iedereen zou gaarne de handigheid bezitten, om zoo met gemak een schetskaartje op het bord te schrijven, zooals het in zijn handleiding voor aardrijkskunde staat, om een bloem, oen plant, een dier na to teekenen uit Heimans, om liij de geschiedenis eens een oud wapen, een oud klcedingst.uk op bet bord te zetten, zooals het in zijn boek staat, om bij do natuurkunde eveneens een figuur vergroot voor te stellen. Maar.. de teeken-geschiedenis leert ons, dat wij voorzichtig moeten zijn met 'n opmerking als deze aan de onderwijzers: als ge dat zoo graag zoudt kunnen, en denkt er zooveel voordeel van te hebben, oefent u er dan in! We zouden daarmee, zonder overdrijving gesproken, ons geheele werk in gevaar brengen.
Evenwel is in de laatste 10 jaren op initiatief van de heeren Zwier en Jansma reeds veel voor dit copieeren gedaan.
Deze heeren begonnen 10 jaar geleden voorzichtig bij hun wandplaten een zestal vrije motieven ter copieering te geven. Zeven jaar later achtten zij pas den tijd gekomen, er 25 zulke figuren aan toe te voegen, waaronder zelfs een sleepboot en een zeilschip — en zij hebben terrein gewonnen. Toch zijn nog niet allen overtuigd. Nog onlangs, IS Juli 11)08, stond in „Het Nieuwe. Schoolblad" over het copieeren van teekeningen uit onze Supplementen door onderwijzers het volgende:
„De heer Laagland moet als teekenonderwijzer weten, dat men, door het laten nateekenen van een middelmatig geteekend prentje, door iemand die niet teekenen kan, een afgrijselijkheid krijgt - de heer Laagland moet weten, dat voor de kinderen het beste amper goed genoeg is, en dat een kind zulke afgrijselijkheden niet. mag nateekenen, omdat daardoor zijn gevoel voor goede vormen er met geweld uitgeranseld wordt."



Nu kunnen we wel wijzen op de onmogelijkheid, om de Zuiderzee of de provincie l'trecht naar de natuur en op de moeilijkheid, cm een kettingbrug en een logger naar ec hte modellen te tcekenen, maar zooals we reeds zeiden de geschiedenis dwingt, ons lol voorzichtigheid in dezen en eischt tijd. Van :1e zijde der t<'ckenaais is de tegenstand niet gr >ot, ïAaar van den kant der schrijvers, vooral der schrijvers, die schetteren met het woord smaak. Als dezulken zeggen: dat bederft den smaak, willen ze daarmee te verstaan geven: wij hebben den goeden smaak, en die het niet met 'ons eens zijn, hebben geen smaak.
Kn inderdaad: ze hebben met die zeer goedkoope critick dikwijls velen, die niet graag voor smaak-bedervers willen bekend slaan, gewonnen.
Het liedje wordt nu langzamerhand zeer oud; 't wordt vrijwel alleen nog gezongen door ben, die geen andere wapens bezitten: men laat zich door groote woorden niet meer zoo gemakkelijk misleiden; men vraagt waar voor zijn geld; men vraagt niet direct naar schoone voordracht bij taalonderwijs, maar wel: leer ons eerst de letters, en leer ons lezen; men vraagt evenzoo niet onmiddellijk naar den beschavenden invloed, dien het bekijken en nateekenen van allerlei gevoelige krommingen verwekt, maar eerst: leer ons teekenen.
Hoewel dus persoonlijk overtuigd, dat het naschrijven van goede en leuke teekeningen geoorloofd moet zijn, willen we het aan den lijd overlaten, hiervoor een altijd zeer bescheiden deel van den teekentijd te vragen, maar toch iets meer dan wij nu reeds meenen te mogen nemen: slechts 4 uur van de 240 lesuren in de eerste drie jaren.
Naast de door ons samengestelde Supplementen en de 25 vrije motieven van Zwier en Jansma noemen wij hier onder de talrijke mooie werkjes die* in den laatsten tijd het licht zien nog als bijzonder geschikt het
..Schetsen-atlasje der Handleiding bij bet Natuurhistorisch onderwijs door li. Schouten, Tilburg," met ^ 350 typische afbeeldingen van planten en dieren die zeer gemakkelijk zijn na te teekenen.
Bij het teekenen op het schoolbord moet van de eerste les af het vegen in de toekening streng verboden worden, evenals bij een schrijfles het vegen aan letters. Is de lijn niet goed, dan zette men de goede er naast; mislukt ook deze, dan oefene men zich de volgende week opnieuw. Niet de teekening, maar de oefening is bet zwaartepunt. Hel kost veel moeite voor de



kweekeling zich hieraan houdt, en mol de vingors van de teekening blijft; wij vinden dit evenwel zoo noodig, dat wij op een nauwlettend toezien aandringen.
Nu rijst nog de vraag: welke methode voor den opzet van een teekening op het bord *inoet gevolgd worden? Stellig geen construeer-methode: een schrapje boven, een beneden, een links, een rechts, nog twee om de hoogte in te deelen, nog drie om 'verschillende breedten vast te stellen, enz. enz. Wij weten het: voor een teekenaar is dit een goede weg, maar voor een leek schrikt het af. Ge zult een onderwijzer nooit de gewoonte eigen maken, bij zijn lossen te teekenen, als bij meent, dat voor elke teekening zoo'n streepjes-opzet moet voorafgaan; hij teekent dan liever maar niet.
Maar welke methode dan? want methode moet er zijn.
Dit is voor ons moeilijk voor te schrijven; wij kunnen in dezen van leeken nog leeren. Er zijn leerling* n, die bij het nateekenen van de platen „de Beginselen van het Handteekenen" van A. O.rolman, gewoon van boven at' beginnen, b.v. met het knopje van de koffiekan, om daarna achtereenvolgens het deksel, den pol, en den voet er onder te zetten; die onderwijl de loodrechte middellijn stukje voor stukje te voorschijn brengen, en die dit zoo handig doen, en blijk geven de vormen zoo goed te onthouden, dat wij geen re'.lcn hebben, hun een anderen weg voor te 'schrijven.
\ raagt men ons evenwel toch naar een weg, dan mogen we 't antwoord niet schuldig blijven, en bevelen we voor het bordteekenen aan: teeken en vertel te gelijk.
Dus: begin niet bij hot knopje, want als ge een beschrijving van een koffiekan geeft, vangt ge ook niet met bet knopje aan, doch zegt: een koffiekan is een rond vat, dat staat op een lagen broeden voet; boven bet vat komt een cilindervormige hals, waarin de filtreer; daarop rust een deksel, van een k 11 o p j e voorzien; aan den eenen kant van den pot komt een tuit en daartegenover oen handvat; op den pot is ter versiering een bandje aangebracht; enz. Welnu: Zet in dezelfde volgorde de deelen van do teekening achtereenvolgens op.



Bij het nateekenen van de vaasvormen uit Lijn en Kleur van Molkenboer no. 9 wenschen wij steeds met de verdeelde middellijn te beginnen. Bij do bladvormien no. 8 weegt bij ons de verhouding der bladlobbeu en der insnijdingen niet zoo zwaar. We letten meer op de eigenaardige beweging der bladranden en den bouw van het blad, zoodat we gerust zoo'n blad bij kleine igedeelten laten neerschrijven.
Moet zoo'n bordschets overgetrokken worden?
liet „overtrokken" van teekoningon, al klinkt hel misschien een weinig vreemd, wordt in den laatsten tijd niet aanbevolen. Bij natuur- en plaatteekenen is er een oogenblik, waarop de onderwijzer zegt: log nu je stukje houtskool weg, noem ander materiaal, en handel daarmee, alsof je do teekening opnieuw begint. 'I Is dus, steunende op de reeds gemaakte schets, een herhaling, een preciseering, een' benadering van den juisten vorm, in ander materiaal; het blijft een teekonstudie, terwijl hel oude „overtrekken" zelfs zonder opkijken geschiedde.
Daar nu bij bordteekenen niet van materiaal verwisseld wordt, is ook van overtrekken geen sprake. Als de schets af is, wordt, zoo hier en daar oen lijntje opgehaald, en met een paar streepjes en stippen een effect aangebracht. De lijnen der figuur blijven gewone, dunne schetslijnen.
W e komen hier nog even terug op onze speciale exercities, die op het bord gemaakt moeten worden, zooals ze voor 't papier gegeven zijn, — met de daarbij gevoegde variaties.
We hebben de driloefeningen van Liberty Tadd maar betrekkelijk korten tijd op ons program gehad; wij hebben onzen kweekelingen niet de noodige ambitie voor die oefeningen kunnen aanbrengen. Hot. werd steeds als een soort strafwerk beschouwd; misschien ligt het aan ons, misschien ook aan onzen volksaard, maar die eenigszins slobberige oefeningen hebben ons niet kunnen boeien. Ze zijn heel aardig, als ze zoo even opgezet worden door iemand, die toekenen kan, maar voor onge(Oefenden zijn ze een kruis, en in die eerste lange teekenperiode geven ze in 'I geheel geen voldoening, wat voor onze kweekelingen toch ook moet wegen.
è



Hiermee keuren wij nu die oefeningen niet af: hot is zeer wel mogelijk, dat anderen er meer succes mee hebben, maar wij zochten naar netter werk, en daar we het tevens noodig achtten, den leerling bedrevenheid a,an te brengen in het onmiddellijk 'neerschrijven van vrije lijnen in potlood op papier, kwamen wij tot onze figuren.
Voor de meetkundige figuren en versieringen houden wij ons geheel aan den voorgeschreven opzet; bij het uit het hoofd op 't bord schetsen van de op papier gemaakte natuurmodellen laten wij den leerling volkomen vrij.



VERDEELING VAN TIJD EX LEERSTOF.
Leertijd 4 jaar, dus 4 maal 40 lessen van 2 uur. De 40 lessen voor elk jaar zijn verdeeld over 8 perioden elk van ."> wéken.
Tot de keuze van perioden van 5 weken kwamen we o.a. óm de leerlingen steeds zoo gunstig mogelijk tegenover hun mode llen te plaatsen; ter verklaring hel volgende:
Nemen we als voorlteeld de eerste periode van het derde jaar, pag. 70.
.Modellen zijn :
de platen 73 en 74 van Zwier en Jansma,
de platte schijf,
en het vierzijdig prisma met ronde opening.
Deze 4 modellen worden op de eerste les alle klaar gezet.
Veronderstellen we, dat hel aantal leerlingen l(i is, dan worden er 4 voor het tafeltje gezet, waarop tle liggende schijf geplaatst is, en 4 voor de tafel ernaast, waarop het open blok.
Achter deze beide groepen nemen de 8 andere leerlingen plaats: 4 van hen teekenen plaat 73, de 4 anderen plaat 74.
\ ier weken achtereen worden de modellen zoo geplaatst, terwijl telkens de groepjes leerlingen van plaats verwisselen, 't Is natuurlijk onverschillig, ol' doof een leerling eerst plaat 73 of plaat 74 wordl geteekend, of door dien leerling eerst de schijf of het open blok wordt gemaakt: er dient alleen op gelet, dat de leerling op 'I bord teekent, wat do vorige les door hem gemaakt is.
De 5e les is dan bestemd voor 't in orde brengen vandebordteekening, en tevens voor die exercities, welke zoo nu en dan eens gehouden moeten worden.
Op deze wijze wordt gedurende het geheele derde en hot geheele vierde jaar gewerkt.
In het eerste en het tweede jaar is ook wel de tijd in perioden van f> weken ingedeeld, doch do klasse is slechts in tweeën gesplitsl: de eene helft wordt vóór de niodellentafels geplaatst, de andere helft er achter; deze laatste groep teekent de meetkundige figuren en versieringen, welke in de teekenboeken zijn gegeven.



Do halve klas, die aan het natuurteekenen wordt gezet, zit voor twee tafels, waarop dezelfde modellen staan, daar deze toeh in de juiste volgorde moeten genomen worden, (Bij het bezit van één stel bouwblokken is het opstellen van twee gelijke groepen mogelijk.) Alleen in enkele lessen zijn de groepjes of voorwerpen verschillend genomen; ze zijn d,an van dezelfde kracht, 011 't is onverschillig, welke het eerst wo'rden geteekend. De lessen wijzen uit, waar dit het geval is:
in het le jaar alleen in de 4e en de 7e periode,
in het 2e jaar in de le, de 3e, duf 4e, de 5e en de 7e periode. Voor het gemak van den leeraar geven we hierachter de mo'dellen voor elke periode van 5 weken bij elkaar, telkens met een blanco-pagina ernaast voor het maken van aanteekeningen, opdat elk leeraar, die dezen leergang volgt, daarop de wijzigingen kan inoteeren, die hij wenschelijk of1 noodig achtte, en zoo voor zichzelf kan komen tot een bevredigende volgorde. Voor elk jaar geven wij nog enkele bijzonderheden omtrent de theorielessen en de benoodigdheden.



VERDEELING VAN TIJD EN LEERSTOF OVER HET EERSTE JAAR,
Veertig lessen, elk van 2 uur, verdeeld in 8 perioden, elk van 5 weken.
In elke periode krijgt elke kweekeling 2 lessen voor meetkundige figuren en versieringen,
2 lessen voor het natuurteekenen,
1 les voor exercitie op papier.
Elke les begint met het teekenen van plaat of blok, of met de exercitie op papier; onder dit teekenen worden de leerlingen in groepjes van 4 of meer, naar gelang r borden Iteschikbaar zijn, afgeroepen, om 10 minuten op het bord te teekenen. Na 1' L> uur is dit teekenen op papier en bord afgeloopen, en krijgen allen (gezamenlijk i .' uur theorieles.
De eerste 20 theorielessen zijn gegeven in het werkje: „Met Passer en Liniaal" — de leerstof voor de 2(1 volgende Theorielessen komt voor in het boekje:
„Begrip van Projectie en Doorsnede", le deeltje.
Bcnoodigdheden voor dit jaar zijn:
boek A, voor 1(5 meetkundige versieringen;
boek D, voor l(i natuurteekeningen;
boek E, met plaats voor 1(> exercities, waarvan er in dit jaar slechts 8 gemaakt worden;
het werkje: „Met Passer en Liniaal";
het werkje: „Begrip van Projectie en Doorsnede", - le deeltje; een potloodpasser <mmi dubbele decimeter twee kleine houten driehoeken (zie voor grootte en prijs de opgave achter in dit werkje.



































































VERDEELING VAN TIJD EN LEERSTOF OVER HET TWEEDE JAAR,
Veertig lessen, elk van 2 uur — ingedeeld in 8 peiioden, elk van 5 lessen.
In elke periode krijgt de kvveekeling
2 lessen voor meetkundige figuren en versieringen,
2 lessen voor natuurt eekenen,
t les voor exercities op papier.
Elke les begint weer met het; .teekenen van plaat of blok, of met de exercitie op bet papier. Ondier dit teekenen worden de 'leerlingen in groepjes afgeroepen, om 10 minuten op het bord te teekenen. Na D/2 uur is dit werk afgeloopen en beoordeeld, en krijgen allen gezamenlijk 1/2 uur theorieles. Voor de theorielessen in dit ja,ar is bestemd het boekje: „Begrip van Proj. en Doorsn." — 2e deeltje.
De leeraar kan onmiddellijk beginnen met de le opgave te behandelen en te laten maken, — om vervolgens al de 154 opgaven op dezelfde wijze te bewerken, — of buiten het boekje om werken met aanwezige voorwerpen (1), ten einde de leerlingen bij het maken der vraagstukken uit het boekje meer zelfstandig te doen optreden.
Wij volgen den eersten weg, waarbij wij natuurlijk ook met alle ver krijgb are voorwerpen de zaak aanschouwelijk maken. Aldus handelen wij, omdat ons gebleken is, hoe moeilijk 't velen valt, een eenvoudige projectie te maken, en een heel gewone doorsnede te begrijpen. De meening, dat een paar heldere, aanschouwelijke, degelijke lessen de leerlingen er wel dadelijk achter zullen doen komen, gaat niet op: veel oefening, veel zelf-doen moet tot het rechte inzicht leiden. Het zal den leeraar bij zijn lessen wel opgevallen zijn, h oe hoog noodig en gewichtig deze cxameneisch is. Maar al te dikwijls zal men zich afvragen: hoe moeten leerlingen, die reeds lang aan projectie en doorsnede hebben gedaan, en nog zulke onbegrijpelijk domme fouten maken, het toch wel stellen met het lezen van verklarende teekeningen in hun natuur- en plantkunde-boeken ?
(1) Zie hierachter onze doos met kleine modellen: Heel en Half.



foch heeft men bij dit onderwijs, meer dan bij de 'lessen in perspectievische verschijnselen, op het eind het succes, «lat allen - op een heel enkele uitzondering na — er achter komen, en dit succes is daarom zooveel aangenamer, wijl we weten, dat voor aanstaande onderwijzers die kunst om voorwerpen in projectie en doorsnede voor tie stellen van vrij wajt meer gewicht is voor de school dan het uitwerkten van perspectievische opgaven. Wij voor ons gelooven zeker, dat de exaimeneisch: Begrip van projectie én doorsnede" de oorz'aak is geweest, dat er in de teekenkunst op do lagere school oen praktische richting is gekomen, die ons eindelijk heeft gevoerd tot zaak tee kenen. De Heer Ivabius, Inspecteur van hot Ij. O. in de 2e Inspectie, op wiens initiatief bovenstaande eisch word opgenomen, beeft mede al voor jaren, toen \vo als deskundigen voor het onderwijzersexamen nog geien ander antwoord wisten te geven op de vraag: „Waarvoor leert ge op de L. S. teekenen?" dan: „Voor de oefening van oog en hand en ter ontwikkeling van don smaak" zich duidelijk verklaard in zijn antwoord: „Je leert op de •lagere school teeltenen om het te kunnen!"
Benoodigdheden voor dit jaar zijn :
boek B, voor 1 (> meetkundige figuren en versieringen;
boek D, voor 1(5 natuurteekeningen;
boek E, dat reeds in het le jaar voor do helft met exercities is gevuld;
het werkje „Begrip van Proj. en Doorsn." — 2e deeltje.



































































VERDEELING VAN TIJD EN LEERSTOF OVER HET DERDE JAAR.
Veertig lessen, elk van 2 uur — verdeeld over 8 perioden, elk van 5 weken.
In elke periode krijgt de kweekeling:
2 lessen voor wandplaten van Zwier en Jansina,
2 lessen voor natuurteekenen,
1 les in teekenen van kleine voorwerpen naar de natuur.
Elke les begint met liet teekenen van plaat, blok of het kleine voorwerp. Onder dit teekenen worden de leerlingen in groepjes 'afgeroepen voor bet bordteekenen. Na 11 ■> uur is dit werk afgeloopen en beoordeeld, en krijgen allen gezamenlijk 1 ■> uur theorieles. Voor de theorieles in dit jaar is, bestemd het werkje: „Perspectievische Verschijnselen".
We gelooven, in dit werkje, dat ruim 100 opgaven en meer dan 40 uitgewerkte teekeningen bevat, genoeg te hebben gegeven, om verder uitweiden in dezen achterwege te kunnen laten.
De lessen in projectie en doorsnede mogen echter dit jaar niet gestaakt worden: daarom laten wij in de laatste les van elke periode den leerling gedurende 5 kwartier teekeningen naar kleine voorwerpen maken.
Deze teekeningen kunnen worden opgenomen in een boek D; ook kan daarvoor eejn goed. ongeliniëerd schrijfboek worden genomen.
De voorwerpen worden in 't begin van de les uitgedeeld. Ieder kweekeling krijgt uit de verzameling er een of twee. Deze teekenoefeningen kunnen het geschiktst gegeven worden in een. schoollokaal met gewone schoolbanken.
Do leerling moet het voorwerp, dat hij ontvangt, op ware .grootte teekenen, in horizontale oij vertikale projectie, of in horizontale en vertikale doorsnede, en er nog andere sprekende verklarende teekeningen bijvoegen, waar 't noodig is van afzonderlijke deelen, — een en ander naar eigen goeddunken, of naar aanwijzingen van den leeraar.



Bij dit teekeueii is hel geoorloofd, de voorworpen zelf op het papier te plaatsen, cn daar waar dit mogelijk is, ze oni te trekken.
Een dubhele decimeter wordt gebruikt voor het opnemen van de afmetingen; <n>k is het gebruik van potloodpasser en liniaal niet verboden.
De voorwerpen, welke hier als model dienst doen, worden door de kweekelingen zelf verzameld. Wij brengen slechts een klein getal voorwerpen in den handel.
Gaarne zouden wij hier in beeld geven, hoe zoo'n boek er uit kan zien, niet om aanwijzingen te geven, want dat is niet noodig, — maar om ook door figuren deze zeer gewichtige rubriek nieci in 't oog te doen springen. We moeten het evenwel om de kostbare clichees achterwege laten, en verwijzen naar onze Supplementen, waarin zoo hier en daar wel blijkt, wat we bedoelen.
Voor het teekenen op het zwartbord zijn, behalve de blokken, 8 exercities gegeven, die we hierachter afdrukken. Ze worden niet op papier gemaakt. Verder worden de 16 platen van Zw. en .1., die op papier g et eekend zijn, niet op het bord gemaakt, doch (daarvoor worden genomen de eerste 16 figuren uit hun boekje met 25 vrije motieven — zie pag. 25 — of 16 dergelijke iiguren uit onze Supplementen. De nummers 7;5 88 vinden we minder geschikt voor bordteekeningen: die platen geven eenvoudige, mooie, maar niet gemakkelijke krommingen, vooi het 'treffen waarvan de kweekeling zich ernstig moet inspannen; het zijn zeer geschikte studieoefeningen voor dit jaar na de vrij onbeduidende krommingen van het vorige jaar, maar ze zijn niet igeschikt om uit het hoofd en ook niet om in zoo'n paar minuten te worden opgezet.
Benoodigdlieden voor dit jaar zijn:
boek C, voor 16 platen van Zwier en Jansma,
boek D, voor natuurteekenen,
ook een boek D, of een ongeliniëerd cahier, voor de kleine Aoorwerpen,
en het werkje: „Perspectievische Verschijnselen".



DERDE JAAR: de periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 73 No. 74
Drie bladvormen. Schild.
Bordteekenen: de Vrije Motieven van Zw. en J.
A. Karnton.
B. Vlieger.







DERDE JAAR: 2e periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 75 No. 76 Ellipsen. Blad van het leverkruid. 35 36 
Bordteekenen : de Vrije Motieven van Zw. en J.:
C. Schommel.
D. Vogelkooi.







DERDE JAAR: 3e periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 77 No. 78
Kannetje. Bloemknop.
'*7 Qfi
Bordteekenen : de Vrije Motieven vaniZw. en J. :
E. Hek. F. Ophaalbrug.







DERDE JAAR: 4e periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 79 No. 80
Teekenattributen. Karaf.
,<t!l in
Bordteekenen: de Vrije Motieven van Zw. en J.: G. Hangklokje.
H. Schuur met hooiberg.







DERDE JAAR: 5e periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 81 No. 82
Stichtsche boerenwoning. Bladvorm (ranunkel).
41 4'i
Bordteekenen: de Vrije Motieven
van Zw. en J.: J. Deur met stoep K. Dakkapel.







BERDE JAAR: 6e periode.
Platen van Zwier en Jansma:
No. 83 No. 84
Roset. Kruiwagen.
43 44
Bordteekenen : de Vrije Motieven van Zw. en J.: L. Slagersblok. M. Scheepslantaarn.







DERDE JAAR: 7e periode.
Platen van Zwier en Jansma: No. 85 Xo. 80
\ lindcrvorin. Blad vnn de klaverzuring.
45 46
Bordteekenen: de Vrije Motieven van Zw. en J.: N. Aambeeld met
voorhamer. O. Staande lamp.







DERDE JAAR: -Se periode.
Platen van Zwier en Jansma: No. 87 No. 88
Spiraal. Wapen van Amsterdam.
47 48
Bordteekenen: de Vrije Motieven van Zw. en J.: P. Scheepskanon. Q. Doofpot.







DE LEERSTOF VOOR HET VIERDE JAAR.
Dit jaar moet wel geheel besteed worden aan het klaarmaken van de kandidaten voor 1'a'ct examen. Tot de examcneischen behooren:
b. Bedrevenheid in het schetsen en schaduwen van eenig meetkundig lichaam naar de natuur.
De leeraar dient zich op de hoogte te stellen welke meetkundige lichamen geregeld worden gegeven in de plaats, waar zijn kweekelingen examen doen; hoeveel (tijd daarvoor is uitgetrokken, en op welke manier de beoordeeling plaats heeft.
W ij gelooven, dat men in bijna alle commissies onder „een meetkundig lichaam" waarvan het programma spreekt, verstaat : een door platte vlakken begrensd lichaam.
Het komt ons voor, dat het programma den cilinder en den kegel niet bepaald uitsluit en niemand zal zeker deze blokken voor een onderwijzers-examen te moeilijk achten. Daarom vinden wij het eenigszins gewaagd deze blokken, al werden zij nooit gegeven, dit laatste jaar op zdj te zetten. Het kan toch heel goed gebeuren, dat een commissie eens een ruimere opvatting heeft.
Bij de meeste examens geeft men: den open kubus, den open balk, het zeszijdig prisma in liggenden en in slaanden stand, de vijfzijdige piramide, de vierzijdige afgeknotte piramide, soms als open bak, en het regelmatig achtvlak.
De tijd voor schetsen en schaduwen is meestal één uur.
De beoordeeling is nog al verschillend. Over hot opwerken of 'schaduwen is men het, vrij algemeen eens, dat dit niet zwaar mag wegen, misschien ook wel, omdat in vele examenlokalen de belichting te wenschen overlaat. De meeste examinatoren prefereeren een opwerken met potlood of met hard krijt, (E. Wolf en Son's Academy chalk pencil 110. 2), en dan met arceeringen; evenwel laat het programma volkomen vrijheid en kunnen gedoezelde teekeningen in krijt of houtskool geleverd worden.
Daar nu de schets hoofdzaak is, dienen wij deze nog even nader te bespreken.



In een schots kunnen twee fouten gemaakt worden: perspectievische fouten en maatfouten; we zouden ze liaast noemen taalfouten en schrijffouten. De eerste zijn natuurlijk de grootste: liet zijn die fouten, welke ook, zonder het model te raadplegen, in het oog springen, als:
het niet of naar den verkeerden kant convergeeren van wijkende lijnen;
het niet in acht nemen van verkleiningen, die het gevolg zijn van verschil in diepte.
De tweede, de maatfouten, zijn die fouten, welke gewoonlijk alleen te vinden zijn als hel model van de juiste plaats wordt, bekeken, b.v.: de breedte-verhouding der wijkende zijvlakken is niet goed; het blok is te hoog tegenover de breedte, de indeeling van hoogte of breedte klopt niet met die op het model, enz.
liet spreekt van zelf, dat perspeclievisehe fouten niet mogen voorkomen en dat is ook geen buitensporige eisch.
De maatfouten dragen evenwel meestal de schuld van liet onvoldoende noemen der teekening.
Hoe deze fouten te vermijden?
Geheel te vermijden zijn ze natuurlijk niet, daar liet i?en kwestie, is van benaderen. Men heeft altijd beweerd, door juist te leeren nieten. Nu is het waar dat die meetvaardigheid door velen, altijd na langdurige oefening, tol een goede hoogte kan worden aangeleerd en daarop vertrouwende, begint menig leeraar aan een fcweekschool er al zeer spoedig mee, hopende dat allen met die hulp leeren een blok goed in elkaar te zetten. Dit gelukt meestal vrij goed. Een enkele maal vergist de leerling zich. Mij zet de gevonden maat tweemaal uit in plaats van driemaal. Hij verdeelt in vier in plaats van in drie deelen, enz. en de teekening ziet er dan zoo gek uit, dat het een ieder dadelijk opvalt, dat zij foutief is. Alleen de teekenaar zelf schijnt het niet op te nierken. Maakt men er liem attent op, dan geeft hij dadelijk toe, maar zegt erbij: ik heb het toch gemeten. Dit is wel een bewijs dat meten het kijken verdringt, en dat mag niet.
Maar de meetoefeningen doen meer kwaad. Ze maken den leerling hulpbehoevend.



L!ij olk model wordt hun gezegd, welke maten ze nu wel geschikt kunnen nemen en daar het aantal modellen niet zoo groot is, is het niet onmogelijk voor elk wil recept te geven, betreffende den opbouw en de daarmede samenhangende metingen.
Is het een leeraar zoo heel kwalijk te nemen, als hij een weg inslaat, die zijn kweekelingen' «*en goed cijfer bezorgt, al weet hij. dat die weg minder goed is?
Hij redeneert aldus: op het examen wordt-niet zoozeer gevraagd : kun je teekenen? maar: kun je een teekening fabriceeren in dien tijd?
Men heeft in enkele commissies dat meten wel eens verboden, maar dat is ook moeilijk vol te houden. Omdat er van dat meten misbruik wordt gemaakt, behoeft men nog geen geheel-onthouder te zijn.
\\ e gelooven den volgenden raad te mogen geven: Leer den leerling teekenen geheid zonder meten; geloof ons: het meten komt hoogstens de teekening ten goede, niet den teekenaar. Leer hem echter het meten wel, maar eerst nadat hij vrij wat teekenvaardigheid heeft verkregen. Wij geven het aan bij het 25e model, pag. 19, dan zal dat meten niet zoo gemakkelijk op den voorgrond komen en zich bepalen tot het vaststellen van enkel hoofdverhoudingen.
Een teekenaar en ook een teekenonderwijzer moet de kunst van meten verstaan, wij mogen hem met die controle niet onbekend laten, maar hij moet er een zeer spaarzaam gebruik van maken.
Men kan op 2 manieren meten: n.1. door de kleinste maat af té passen op de grootste en te tellen hoeveel maal dat gaat, of wel door de grootste maat te nemen, die langs de kleinste te leggen, oiu zonder meer te zien, hoe het met de verhouding staat. De laatste manier verdient in de meeste gevallen de voorkeur. Het blijft dan een schat-oefening.
Mag voor het meten een breinaald gebruikt worden? Och, als we toch laten meten, dunkt ons, dat we dan ook maar gereedschap gebruiken, dat daarvoor het best geschikt is; en dan heeft de breinaald iets voor boven de teekenpen.



Over het materiaal valt niet veel te zeggen, we schetsen dit jaar steeds met houtskool en daarbij dient vermeld dat velen geen toeken pen willen gebruiken maar een los stukje houtskool van ^ 8 tot 3 cM. lengte. Dat stukje wordt dan met den duim en de twee voorste vingers vastgehouden en bij het gebruik raakt de hand lichtelijk het papier. Men wil deze manier van teekenen, omdat ze geheel aansluit bij het gebruik van een stukje krijt voor het teekenen op het zWarte bord; ook wij bevelen deze werkwijze aan.
Van kleuren zal dit jaar wel niet veel komen, echter is het goed om zoo nu en dan eens een natuurteekening met veel zorg af te werken en de lijnen van het tafelblad en de slagschaduwen op de tafel er bij aan te geven.
Do teekeningen worden zoo nu eu dan eens gemaakt op papier, dat in grootte, kwaliteit en kleur overeenkomt met dat hetwelk op het examen wordt verstrekt.
a. Bedrevenheid in het teekenen op papier van eene eenvoudige vlakversiering naar een plaat.
Voor deze vlakversiering worden gewoonlijk genomen:
platen uit de collectie: Anth. Grolman „De Beginselen van het Ornament". (De geheele collectie bestaat uit 100 platen, uitgave W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle; afzonderlijke nummers 30 cents);
platen uit de derde serie van Zwier en Jansma of eigen geteekende platen.
De tijd, die voor dit teekenen op het examen is uitgetrokken, is meestal drie kwartier.
Wij kunnen ons met de keuze van bovengenoemde platen en den daarvoor uitgetrokken tijd heel goed vereenigen.
Als we een kandidaat drie kwartier geven om een wandplaat te schetsen, kan daaruit heel goed zijn teekenvaardigheid blijken.'
Bij het teekenen van een plaat kunnen er ook twee fouten gemaakt worden:
Fouten in de vlakverdeeling,
en fouten in de vlakversiering.
Onder vlakverdeeling verstaan wij het in groote lijnen aangeven van de juiste plaats die de verschillende deelen der versiering op het papier moeten innemen.
Onder vlakversiering: het treffen van de juiste krommingen der lijnen en het smakelijk opwerken van het geheel.



Over beide punten liier een kleine beschouwing. Bij liet aanbrengen van de vlakverdeeling moet het den leerling geoorloofd zijn, zich door vergelijkend meten van enkele verhoudingen te vergewissen als de plaat zelf daaromtrent niets aangeeft; dus bij de platen van Zwier en Jansma. We kunnen van de kandidaten niet zooveel gemak in het opzetten van een schets vergen, dat zij in dien korten tijd al schetsende en kijkende tot de juiste plaatsing der onderdeelen komen.
't Zijn wel geen perspectievische bedrieglijkheden die zich hier voordoen, maar bedrieglijkheden zijn er toch genoeg.
Wenscht een commissie hierbij geen gemeet, dan zou het aanbeveling verdienen, op het model eenige aanwijzing aan te brengen, die omtrent de voornaamste afmetingen zekerheid geeft.
Anth. Grolman heeft op zijn platen deze aanwijzingen gedrukt.
Nu hebben wel velen op het systeem, hierbij gevolgd, eenige aanmerkingen. Grolman geeft n.1. op elke plaat door gelukkig niet hinderlijke stippellijnen en kruisjes een verdeeling van het te bewerken terrein in kwadraten aan. Men vraagt: geven kwadraten voor elke versiering de gewenschte hulp, denken wij bij het teekenen van een eikelblad of een fransche lelie aan kwadraten ?
Het antwoord hierop is beslist: neen; de aanwijzing had beter kunnen zijn. Toch is men tegenwoordig niet meer zoo verschrikkelijk gekant tegen dit systeem, als een tijdje geleden. Ons zijn uitstekende scholen bekend, waar men leerlingen bij dergelijke figuren dezelfde hulp geeft.
Men zegt daar: liet is te doen om den leerling de juiste kromming te doen treffen; hij zal tevergeefs trachten die juiste kromming te benaderen, als zijn groote afmetingen niet zuiver zijn; een meten willen wij niet, omdat er zoo moeilijk een grens voor is vast te stellen en de leerling er misbruik van maakt; daarom komen wij hem met die maten te hulp; er blijft dan Wich op hel terrein van verhouding en richting nog genoeg te schatten over.



Zonder nu hier een lans te willen breken voor dat ruitensysteein (ons uitbeeldend teekenen doet daar ook niet aan), gelooven wij tocli, dat het niet zoo slecht is en hierin staan wij niet alleen; getuige de groote aftrek dien genoemde platen steeds hebben gehad en nog hebben.
Bij het bestudeeren van de versiering komt het weergeven van de juiste kromming en het smakelijk opwerken van het geheel in aanmerking.
Van dat opwerken kan op het examen niet veel komen; ons dunkt, we moesten tevreden zijn, als de schets er netjes uitziet en eenige bedrevenheid in het gebruik van het gebezigde materiaal doet zien.
Wat de kromming betreft, daarover is veel te zeggen. Wij, die dagelijks versieringen laten maken, kennen de groote moeilijkheid, aan het juist treffen van soms zeer eenvoudig schijnende lijnen verbonden, terwijl andere soms druk gebogen lijnen weer erg meevallen.
Bij de platen van Zwier en Jansrna zijn de krommingen eenvoudig, zeer mooi maar moeilijk, juist wat noodig is voor scholen, waar kunst bovenaan staat.
Bij de platen van Grolman zijn de krommingen ook zeer goed, maar niet zoo moeilijk, zij liggen meer in de hand, zegt men.
Wij gebruiken op onze kweekscholen beide collecties en zouden geen van beide willen missen.
Het. materiaal, waarmee wij de platen laten maken, is: houtskool; slechts een enkele maal laten wij in dit jaar de platen in potlood of zwart krijt bewerken.
.Met een goed stukje houtskool is er veel moois te bereiken en de groote overeenkomst in het gebruik van houtskool en bordkrijt, liet materiaal dat de onderwijzer later siteeds moet gebruiken, doet ons aandringen oip goed uitgevoerde houtskoolschetsen.
a. Bedrevenheid in het schetsen op het zwarte bord van eene eenvoudige vlakversiering naar een plaat.
In vele commissies neemt men dat woord vlakversiering in ruime beteekenis en laat men meestal de afbeelding van een kan, een theepot, een lamp, een gieter of iets dergelijks teekenen. We laten in het midden of het programma dit toestaat, maar achten ideze opgaven ook wel praktischer. Het beste is, dat wij den



leerling dit vierde jaar behalve in vlakversieriugen, die het programma voorschrijft, ook oefenen in het nateekenen van dergelijke voorwerpen naar plaat. \\ ij schromen niet, dit hier, ondanks de heftigheden, op bladz. 2(i vermeld, neer te schrijven, hopende dat de „afgrijselijkheden" wel spoedig tot het verleden zullen behooren!
In sommige commissies geldt bij het beoordeelen van deze bordteekeningen het zwaarst die uitkomst, bij anderen de methodische opzet, wij zullen natuurlijk aan beide onze aandacht schenken. Kunnen wij er achter komen, welke methodische opzet door bepaalde deskundigen voorgestaan wordt, dan zullen wij daar rekening mee houden.
Voor de theorie hebben wij in dit jaar nog aan te brengen:
kennis van een goeden leergang voor het eerste teekenonderricht op de lagere school; hiervoor hebben wij geschreven ons werkje: „Methodiek voor Kweekelingen."
Gedurende den geheelen cursus heeft de kweekeling reeds veel opgenomen dat deze behandeling gemakkelijk maakt. Toch is er nog veel te doen. \\ ij bevelen ons boekje aan.
Het zou ons een genot zijn, het laatste jaar voor de kweekschool nog eens opnieuw to mogen bewerken, juist met het oog op dien goeden leergang. Maar zoolang er niet wat meer eenheid komt in de opvatting van het teekenonderwijs op de lagere school, moeten wij daarmee wachten.
.Moge dat niet al te lang duren.



93
VERDEELING VAN TIJD EN LEERSTOF OVER HET LAATSTE JAAR.
Veertig lessen elk van twee uur, verdeeld over 8 perioden! elk van 5 weken.
In elke periode krijgt elke kweekeling:
2 lessen voor wandplaatteekenen op papier;
2 lessen voor het natuurteekenen;
1 les repetitie voor projectie en doorsnede of perspectievischo 'verschijnselen.
De eerste vier lessen van elke periode beginnen met het teekenen van plaat en blok. Onder dit teekenen worden de leerlingen in groepjes van vier of meer afgeroepen om op liet. bord te .teekenen. Na anderhalf uur is dit afgeloopen en krijgen allen een half uur theorieles.
Voor de theorie is in dit jaar bestemd het werkje „Methodiek voor Kweekelingen".
De laatste les van elke periode begint niet een mondelinge^ bespreking van opgaven voor projecties, doorsneden of de perspectief. Daarna volgt het uitwerken dier opgaven, waaronder op het bord kan worden geteekend en eindigt de les met een half uur methodi|ek.
Blijken de leerlingen wat vroeger behandeld is van projectie en doorsnede goed te hebben verwerkt, dan neme de leeraar daarvoor de nieuwe onderwerpen door ons in de lessen opgegeven en wel: in de eerste periode onderwerpen uit de natuurkunde: de zuig pomp, do luchtpomp, stoonischuif, een glazenspuit, e.d.; in de derde periode: onderwerpen uit plant- en dierkunde: doorsnede van een appel, een citroen, ui. bladknop, ei, komkommer, enz.;
in de vijfde periode: onderwerpen uit de aardrijkskunde: randgebergte, polder, sluis e.d.;
in de zevende periode: onderwerpen den mensch betreffende: oog, oor, hart, scharnier- en kogelgewricht, e.d.
Voor de perspectief kunnen in de tweede periode de verschijnselen, de rechte lijn betreffende en in de vierde periode de verschijnselen voor den cirkel worden gerepeteerd ; terwijl in de zesde
1



en de achtste periode les kaïn worden gegeven in de allereerste beginselen van de wetenschappelijke perspectief.
Hoewel het programma dit niet vraagt, dunkt het ons noodig, den kweekeling hier iets te vertellen van grondvlak, tafereel, grondlijn, aanschouwer, distantie, oogpunt, distantiepunt, en hun verder eenig begrip te geven hoe de wetenschappelijke perspectief elk beeld beschouwt a.ls;<he doorsnede van het tafereel met al de lichtstralen, die van het model ons oog biereiken.
Blijkt het evenwel, dat de vroeger aangebrachte kennis niet behoorlijk is verwerkt, dan zal meïi beter doen, de door ons in het uitgewerkte leerplan opgegeven onderwerpen te lixten rusten en zich gewoon tot herhaling va)n vroegere werkstukken te bepalen.
(Het spreekt van zelf, dat de leeraar op plaatsen, waar men den kandidaat op het examen toch perspectievische constructies laat maken, hiermede rekening moet houden).
Benoodigdheden voor dit jaar:
boek C voor 1 (5 platen 27 X 36 cM. of grooter model: het teekenboek met bruinen omslag 33 x 50 (uitgave Matveld);
boek I) voor 16 natuurteekeningen 25 x 33 cM. of losse vellen;
ook een boek D of een ongeliniëerd schrijfboek voor de 8 repetitielessen.
Voor modellen zijn dit jaar noodig:
do wandplaten nummers 92, 93, 94, 99, 100, 101, 107, 110 uit :1e derde serie van Zwier en Jansma en van Anth. Grolman de nummers 44, 52, 58, 61, 64, 68, 77, 87, uit de collectie ,,de Beginselen van het Ornament"; de 40 platen van Anth. Grolman: ,de Beginselen van het Handteekenen", Bolle, Botterdam, slechts 2 gulden het stel; de boekjes: „Lijn en Kleur" van W. B. G. Vïolkenboer, no. 8: Blad vormen, no. 9: Vaasvormen.



1ste Periode.
Modellen voor het natuurteekenen:
de open kubus of balk, op een zijvlak rustend; het zeszijdig prisma in staanden stand.
Modellen voor het plaatteekenen:
Grolman: Beg. Orn., nos. 44 en 52.
(gestylecrde bladvorm, gestileerde lelie).
Voor projectie en doorsnede (laatste les):
luchtpomp, zuigpomp en glazcuspuit.
Modellen voor het bordteekenen:
Grolman: „Beginselen Handt." II, 14, 15. 1 en 17. (koftiemolen, lucifersstandaard, gieter, keukenlamp en boor).
Aanteekeningen:



2de Periode.
Voor het natuurteekenen:
het zeszijdig prisma, liggend, lengtelijnen naar rechts wijkend; het regelmatig achtvlak.
Voor plaat:
Zwier en Jansma n°. 92 en 93.
(seringmotief, ijzermotief.)
Repetitie perspectievische verschijnselen,
rechtlijnige iiguren.
Voor liet bord:
Grolman: Beg. Handt. 18. 19, 20, 22 en 23. (koekepot, tafelschel, bierkan, lantaarn en emmer).
Aanteekeningen:



3de Periode.
Voor het natuurteekenen:
het zeszijdig prisma, liggend, lengtelijnen naar links wijkend;
de vijfzijdige pyramide, staande.
Voor plaat:
Grolman, Beg, Orn. nos. 58 en 61.
(sleuteloog, bloemvorm).
Voor projectie en doorsnede:
appel, sinaasappel, ui, bladknop. komkommer ei, peulvrucht.
Voor het bord:
Grolman, Beg. Handt. 24, 25, 26, 27 en 2^. (nijptang en hamer, doofpot, vijzel, trekpot met komfoor en lamp).
Aanteekeningen:
7



4de Periode.
Voor het natuurteekenen:
de vijfzijdige piramide, liggend,
liet regelmatig achtvlak.
Voor plaat:
Zwier en Jansma n° 91- en 99.
(bloeiend)' crocus Gri*ksch vat)
Repetitie persp. verschijnselen :
betreffende <le cirkels
Voor het bord:
.Molkcnboer „Lijn en Kleur" n". 8: Bladvoimen
Plaat 113, II? 1-»|, 1„>3 en 125.
(Aborii. Plataan Wilde Wingerd, Hondsbloem en Acacia).
Aanteekeningen:



5de Periode.
Voor het nntuurteekenen:
de afgeknotte kegel, staande;
de cilinder, staande.
Voor plaat:
Grolman: Beg\ Orn. 110. 04 en OS (blocinvoi-in, Frausche lelie).
Voor projectie en doorsnede:
onderwerpen uit de aardrijkskunde: randgebergte, haven, polder, sluis, e d.
Voor het hord:
Molkenboer: „Lijn en Kleur" 11'. !>: Vaasvornien
Plaat 12», 130, 138. 141 en 14:i.
(Chinceschc Vaas, Vaas voor ltenktverk, Kruikje uit Tunis, Ainphora en Lekjthos).
Aanteekeningen:



6de Periode.
Voor het na'uurteekenen :
de cilinder, liggend;
de afgeknotte kegel, liggend.
Voor plaat:
Zwier en Jansma, 110. 100 en 101.
(slotplaat. roemer).
Voor perspe tief:
een praatje over het tafereel — grondvlak - den aanschouwer, en over de afbeelding van het grondvlak, den horizon en de perspectief van een lichaam.
Voor het bord:
Molkenboer: „Lijn en Kleur" no. 8: Bladvormen.
Plaat 118, 119, 121, 124 en 125.
(Gewone vijg, Anierikaansche eik, Ganzevoet, Meidoorn en Zandwilg.)
Aanteekeningen:



7de Periode.
Voor het natu ïrteekenen:
de afgeknotte vierzijdige piramide, open (staande); de open kubus, op een ribbe rustend.
Voor plaat:
Grolman Beg. Orn. nos. 77 en 87.
(lotus, palmet).
Voor projectie en doorsnede :
oog, oor, hart, kogelgewricht, scharniergewricht.
Voor het bord :
Molkenboer: „Lijn en Kleur" no. 9: Vaasvormen.
Plaat 134, 137, 140, 142 en 144.
(Rijnwijnroemer, Middeleeuwsche Miskelk, Amphoi Modern Likeurkruikje en Schenkkan).
Aanteekeningen:



8ste Periode.
Voor het natuurteekenen :
de open kubus, op een ribbe rustend;
de afgeknotte vierzijdige piramide, open (liggend).
Voor plaat:
Zwier en Jansma: 110. 107 en 110.
(noteblad, bandversiering).
Voor perspectief:
het oogpunt, de distantiepuiiten, lioogte bepalen in vergelijking niet de oog.shoogte, lioogteschaal.
Voor het bord:
Grolman, Beg. Handt : 2», 31. 35, 36 en 37 (seinlaiitaarn, wasclikoin en kan. waterketel lamp en koffiekan).
Aanteekeningen:



INHOUD.
Iiladz.
Ter Inleiding 3
De leerstof voor liet eerste, het tweede en liet dorde jaar :
Het exercitie-boek ... y
Meetkundige figuren en versieringen 10
Het teekenen naar de Natuur ...... J2
Het zwartbord-teekenen .... 25
Verdeeling van tijd en leerstof 31
Voor het Eerste jaar . 33
„ Tweede jaar -,0
„ „ Derde jaar 
De leerstof voor het Vierde jaar S(j
Verdeeling van tijd en leerstof over het Vierde jaar . . 93



(lÉiE TEEKEHLES"
OP DE KWEEKSCHOOL (compleet.)
Een in lossen uitgewerkt leerplan voor de Kweekschool,
door G. A. LAAGLAND en G. IDI. A. JANSEN, geb. f 2,50.
MODELLEX VOOll DE KWEEKSCHOOL:
(Uitgave: Matveld, Wagenstraat 127, Den Haag.) De Bouwblokken voor de Teekenles: volledig stel 49 geverfde blokken, 17 verschillende modellen . J 35.—
De Natuurmodellen voor de Teekenles 
(Groote teekendoos, ƒ 0 40, portefeuille f 0.45, doos met plat deksel / 1.30, papiermand / 1 10, mofdoos f 0.85, broodtrommel f 0.75, emmer /' 0.7-> en lampekap /' 1.—)
Doos: Heel en llall'. Modellen voor projectie en
doorsnede: Aardewerk en Hout. 
(Heel en Half: o. a. theepot, melkkan, suikerpot,
kop en schotel, komfoor, theestoofje i«et test, twee pannetjes, koekepot, teiltje, vergiet, spaarton,
spoelkom — houten lepel, limonadedop, servetring gordijnklos, sigarenpijp, nap. klomp, griffeldoos.
Heel: o. a. eierdop, spaarvarken, boterspaan, drinkfonteintje, papieren doos, schuifdoos, inktfleschje )
TEEKEXBOEKEN VOOR 1)E KWEEKSCHOOL:
(Uitgave: Firma A. Binnert Overpikp, Heerenveen.) Boek A 25 33 cM. met 16 rechtl. fig le jaar. . . ƒ 0.15 Boek B 25/33 cM. met 10 kroml. fig. 2e jaar. . . „ 0.15 Boek C 27/36 cM. met 10 blanco zijden voor plaat-
teekeningen voor het 3e en 4e jaar » 0.125
Boek D 25 33 cM. met 16 blanco zijden voornatuur-
teekeningen le, 2e, 3e en 4e jaar . • • , • . „ 0.10 Boek E 25 33 cM. Exercities in potlood, 16 modellen voor het le en '2e jaar . „ 0.15
STUDIEBOEKEN VOOK DE KWEEKSCHOOL:
Met Passer en Liniaal ƒ 0.25
Begrip van Projectie en Doorsnede: le deeltje . . „ 0.25 Begrip van Projectie en Doorsnede: 2e deeltje . . „ 0.40
Perspectievische Verschijnselen . . „0.35
Methodiek voor Kweekelingen 0.60