■ — —— 
HET HEILIG MISOFFER EN ZIJNE CEREMONIËN.
t EEN VERKLARING VAN t MYSTIEK EN LITURGIE DOOR M. C. NIEUWBARN, O. P.; S. THEOL. LECT.
t MET BISSCHOPPELIJKE AANBEVELINGEN, f
i
f TWEEDE, HERZIENE DRUK: ioe-25e DUIZENDTAL.+ BIJ L. C. G. MALMBERG, UITGEVER TE NIJMEGEN.







HET HEILIG MISOFFER EN ZIJNE CEREMONIËN.











FRA ANGEMCO.
HET LAATSTE AVONDMAAL: INSTELLING DER H. MISSE.
FOTOGR. ALINARI.



HET HEILIG MISOFFER EN ZIJNE CEREMONIËN.
EEN VERKLARING VAN t MYSTIEK EN LITURGIE DOOR M. C. NIEUWBARN, O. P.; S. THEOL. LECT.
f MET BISSCHOPPELIJKE AANBEVELINGEN, f
f TWEEDE, HERZIENE DRUK: i o«-2 5 e DUIZENDTAL, f BIJ L. C. G. MALMBERG, UITGEVER TE NIJMEGEN.



FOTOGR. ALINARI.
HET LAATSTE AVONDMAAL! INSTELLING DER H. MISSE.
FRA ANGELICO.



HET HEILIG MISOFFER EN ZIJNE CEREMONIËN.
t EEN VERKLARING VAN t MYSTIEK EN LITURGIE DOOR M. C. NIEUWBARN, O. P.; S. THEOL. LECT.
t MET BISSCHOPPELIJKE AANBEVELINGEN, f
TWEEDE, HERZIENE DRUK: 10^-256 DUIZENDTAL, f
BIJ L. C. G. MALMBERG, UITGEVER TE NIJMEGEN.
■
A



LAATSTE EVANGELIE.
ZEGEN. SLOT-GEBEDEN.
V.
SLOT.
II.
OFFERANDE.
iii.
KONSEKRATIE.
OFFERANDE, HANDW ASSCHING. ORATE FRATRES. STILLE GEBEDEN.
a -=■
H z
£■2.
GEBEDEN VOOR DE H. KONSEKRATIE.
ÜE H. KONSEKRATIE
GEBEDEN NA DE H. KONSEKRATIE.
CREDO.
(OVERGANG.)
EVANGELIE. EPISTEL.
GEBEDEN VAN DEN DAG GLORIA.
KYRIË. AANVANG
TRAP- OF VOETGEBED.
I.
VOORMIS.
IV.
KOMMUNIE.
T w
n 73 "1
CK3 «t"
,2 ° SB. c/: • -5 PI 71
LAM GODS....
HEER, IK BEN NIET WAARDIG 
DE H. KOMMUNIE.
GEBEDEN NA DE H. KOMMUNIE.
OVERZICHT DER MIS-GEBEDEN.
„HET OFFER VAN DE H. MIS IS EEN VERNIEUWING DES OFFERS VAN 'TH. KRUIS."



BIJ DE TWEEDE UITGAVE.
Het eenige, dat ik bij dezen hernieuwden druk heb mee te deelen, is, naar eisch van recht, de betuiging mijner oprechte erkentelijkheid voor de welwillende ontvangst, welke den eersten ten deel is gekomen.
Eenige verwachting op slagen van dit geringe, liturgische apostolaat mocht ik koesteren, daar de lijnen, waarlangs de ontwikkelingsgang onzer letteren en kunst zich bewoog, mij helder schenen te duiden op een billijk verlangen van onzen vernieuwden tijd naar een soortgelijk streven. Evenwel moet mij de belijdenis van het hart, dat mijne indrukken, slechts die van verrassing en verwondering waren, toen de uitgever mij kwam verhalen, dat zijne omvangrijke oplaag van ruim 10.000 exemplaren, reeds binnen een drietal weken, haren weg had gevonden en bereids had afgelegd bij den boekhandel en de partikuliere koopers.
Mijn volle dankbaarheid dan allereerst voor de zedelijke hulp der hooge belangstelling van het Doorl. Episkopaat en de krachtige aanbeveling der pers-kritiek; niet het minst voor den onbekrompen, stoffelijken steun des boekhandels met betrekking tot zijn gewaardeerden arbeid voor de gemelde uitgave. De bewerking dezer nieuwe bracht enkele wijzigingen aan van slechts onbeteekenenden aard.



Op hare nieuwe reis door de huisgezinnen, — en naar ik hoop, cJoor de zielen veler dierbare geloofsgenooten
heb jk jgze handleiding slechts den innigen harte-
wensch mee te geven, dat zij zich die gunstige opname allerwegen blijve verwerven, bovenal van de Leiders der Jeugd: de Pastoors der parochiën en dc Direkteuren der inrichtingen va'1 onderwijs. Op hen vooral meen ik met vertrouwen mijne hoop op medewerking te mogen vestigen voor deze bijlage tot een zeer noodzakelijke en meer voldoende, litii^gisehe opleiding van ons roomsche volk
der toekomst.
Gedragen door deze goedgunstige, reeds veelzijdig ontvangen en nog verwachte medehulp, zend ik mijn geschrift in zijn vernieuwde kleedij hoopvol de wijde wereld in en zeg het ten afscheid den ouden Adriaen Poirters na:
,Ga, boecxken, ga vry uit".
Nijmegen; Ma£rt '9°7-
p. M. C. N.
HET I.AATST0 AVONDMAAL: FRF.SKO VAN RAFFAEL. l6e EEUW.



BISSCHOPPELIJKE AANBEVELINGEN.
Utrecht, 4 Jan- 1907-
Dat in zoo'n korten tijd eene tweede uitgave verschijnt van uw verdienstelijk werk: „Het h. Misoffer en zijne ceremoniën" bewijst genoeg, hoe uw arbeid wordt op prijs gesteld.
Moge uw werk door velen gelezen worden en er toe bijdragen om, door een beter begrijpen van de mystieke beteekenis der ceremoniën, de godsvrucht bij het h. Misoffer te bevorderen.
f H. VAN DE WETERING,
aartsb. v, utrecht.
Mechelen, 22 Jan. 1907.
„Het h. Misoffer en zijne ceremoniën" bevat belangwekkende en nuttige uitleggingen aangaande het verheven Sacrificie onzer altaren en is allerbest geschikt, om hetzelve met meer aantrekkelijkheid en met groote vrucht te doen bijwoonen. Daarom wensch ik, dat uw zoo leerrijk boek zich zoo veel mogelijk ook in ons duurbaar bisdom verspreide.
•j. DES. JOS.
aartsb. van mechelen.
Breda, 28 Oct. 1906.
Aan uw werk: „Het heilig Misoffer en zijne ceremoniën" hechten Wij hooge waarde en het is onze hartewensch, dat het toegang vinde tot ieder huisgezin, overtuigd dat het zeer bevorderlijk zal zijn aan den godsdienstzin.
f P. LEIJTEN,
bisschop van breda.



's Hertogenbosch, 3 Nov. 1906.
„Heth. Misofifer en zijne ceremoniën, een verklaring van Mystiek en Liturgie door M. C. Nieuwbarn O. P., S. Theol. Lect.". achten Wij een schoon en zeer nuttig werk, dat aan geestelijken en leeken gaarne door ons wordt aanbevolen, f VV. VAN DE VEN,
BISSCHOP VAN* 's HERTOGENBOSCH.
Roermond, 31 Oct. 1906.
Het verschijnen van uwe degelijke verhandeling over het h. Misoffer kan ik niet anders dan met de grootste ingenomenheid begroeten. Immers hoe meer de Geloovigen bekend zijn met het wezen van het H. Offer en met de mystieke beteekenis van de daarmede verbonden ceremoniën, met des te meer geloof en godsvrucht zullen zij zich bevlijtigen aan dat offer deel te nemen.
Het is dan ook mijn hartewensch, dat Uw doelmatig en duidelijk geschreven werk in den ruimsten kring verbreiding vinde. Inhoud, uitvoering en prijs bieden daari voor wel voldoenden waarborg.
f J. H. DREHMANNS,
BISSCHOP VAN ROERMOND.
(
Haarlem 3° Oct. 1906.
Met volkomen instemming en groote waardeering, hebben Wij vernomen, dat UEerw. plan heeft de beteekenis der kerkelijke ceremoniën, in het bijzonder die van het h. Misoffer, op bevattelijke wijze aan het geloovig volk te verklaren. Overtuigd van het groote nut, hetwelk hieruit voor het katholiek geloofsleven kan voortvloeien, wenschen Wij U van harte het beste succes met uwe j uitgave en smeeken Wij daarvoor Gods rijksten zegen af.
f AUGUSTINUS, JOSEPHUS,
BISSCHOP VAN HAARLEM.



AAN DEN LEZER.
„Le hemel neem' mijn werck aen om de stoffen" Vondel, Altaergeheimenissen.
at de onbekendheid met de heerlijkheid van den zinvollen eeredietist der Kerk, in het groot beschouwd, even bedroevend is als algemeen valt slechts diep te betreuren, maar moeilijk te loochenen. Men gevoelt deernis met velen, vaak hoog-ontwikkelden, wier dichterlijk gemoed hongert naar waar- en schoonheid.... en zij houden het oog
geneei geionen voor aie onsierilijke poëzie, welke er straalt en eeuwenlang reeds straalde, uit de leer der Kerk en uit hare bewonderenswaardige liturgie, waarin een ziel van geloof en liefde, en dus van de hoogste schoonheid, klopt.
Wél zijn er bewegingen naar iets bovenzinnelijks in Kunst en Letteren te vermelden, en bij onze onkatholieke landgenooten niet het minst; zij voeren echter langs wegen, die vast en zeker niet naar het Einddoel zullen leiden. Want in onzen tijd, waarin men naar allerlei mysticismen hcendrijft, heeft men te veel verleerd, dat er de hoogste en heiligste mystiek slechts in de
DE OPDRACHT VAN CHRISTUS *. MINIATUUR, Ï5C HKL'W, DARMSTADT.



liturgie der Kerk leeft, bovenal in die onzer h. Misse.
Nog treuriger stemt de overweging, dat er vele honderden, dat wellicht de groote massa onzer eigene, plichtgetrouwe geloofsgenooten, nog zooveel verheffende zieleweelde hebben te derven, vervreemd als zij zijn aan de kennis van hun eigenen, geestvollen eeredienst.
Het „Heer, leer ons bidden", is, in waarheid, voor velen het innigst zielsverlangen. En de Kerk vervult dien wensch; zij leert hen bidden, leert het immer en onafgebroken, in de onschatbare smeekbeden en ceremoniën van haren heiligen dienst. Maar men staat er zoozeer als vreemdeling tegenover; men gevoelt nog zoo luttel een drang des harten om inniger in te leven dien alles bezielenden geest van Christus' Bruid. Meer nog, men heeft zelfs recht te klagen, dat de groote menigte van het gemis aan dien geestelijken rijkdom onbewust is geraakt.
Wie verklaart dit alles ? Of wien is het recht duidelijk, dat wij, bij een aanwassende literatuur op veelsoortig gebied, nog zoo arm bleven aan allerlei verhandelingen over den kerkelijken eeredienst en bovenal over het edelste dat de aarde zich denken kan, namelijk het Offer der h. Misse? Toch is het bearbeiden van dit terrein, inderdaad een behoefte onzer dagen.
Want het behoort tot de goede karaktertrekken van onzen modernen tijd, dat het verlangen naar eenige hoogere kennis der liturgische handelingen en gebruiken allengs aanvangt te ontwaken en men zich het niet-vertrouwd zijn met het volle, inwendige leven der Kerk, als een verlies van iets dierbaars begint aan te rekenen. Dit verschijnsel is verheugend en mag wellicht heenwijzen naar een toekomstig, meer geestelijk leven der volksziel!



Beter dan een nutteloos geklaag en veroordeel scheen mij dan ook de poging toe, om eenigszins te steunen die zich van verre aankondigende en hoop gevende richting.
Hiermede heb ik de strekking van mijn arbeid omschreven. Want ik vvenschte de liefde tot de h. Misse hooger te kunnen doen opvlammen door een betere kennis harer mysteriën; ik verlangde iets te mogen „verkondigen van de onnaspoorlijke rijkdommen van Christus", waar de H. Paulus van gewaagt, en hierdoor een meer vruchtbaren bodem te bereiden aan den geest, opdat de stichting voor het hart weliger kon ontkiemen, al ware het slechts bij enkelen; maar ik hoopte toch met vurig begeeren voor zeer velen nuttig te mogen zijn: voor de kleinen en de grooten in allerlei zin, voor den jongen en voor het meisje, voor den man en voor de vrouw, opdat zij allen inniger mochten bevatten de hoogte en de diepte der liefde van Jezus, gelijk zij ons in eindelooze volheid dagelijks toestraalt uit het goddelijk Offer onzer Altaren!
Dat wij deze studie voor een breeden lezerskring bewerkten, had uit den aard der dingen zijne gevolgen, vooral in den te kiezen vorm. Wij wilden en moesten sober zijn in toon en in omvang, zoo wij aan het gevaar van een „te groot" en „te diep" wilden ontkomen; want men houde in het oog, dat zelfs ieder onderdeel der h. Misse, in den loop der tijden, het voorwerp van tallooze, zeer omvangrijke studiën is geweest. Met groote inspanning streefden wij dan naar beperking, niet ten koste van de volledigheid der aangeboden verklaringen zelve, maar in de door ons steeds meer besnoeide voorstelling daarvan; ook meenden wij, op raad eeniger belang-



stellende Vrienden, een wetenschappelijke omkleeding, zoo veel mogelijk, te moeten prijs geven.
Mocht echter onze verhandeling bij enkelen eene aanleiding zijn tot meer uitvoerige liturgie-studie, dan zal men onder de titel-opgaven der door ons gebezigde literatuur", zeer te waardeeren bronnen aantreffen.
Waar wij aanhalingen noodzakelijk achtten, zijn deze — tenzij ter plaatse anders vermeld — uitsluitend aan de H. Schriftuur of liturgische gebeden ontleend. Dat wij onze vertaling letterlijk naar den latijnschen tekst bewerkten, behoeft geen nadere omschrijving.
Ten slotte nog een opmerking over ontstaan en verklaring der ceremoniën van het h. Misoffer. Deze zijn namelijk niet alle oorspronkelijk ingesteld ter wille van den mystieken zin, maar zij — althans eenige — hebben dien eerst later verworven; meestendeels door het volksgebruik en, zeer spoedig nadien, door de bezegeling der Kerk in de formulieren harer wijdingen en openbare gebeden. Schoon wij die geschiedkundige wording meermalen ter illustratie vermelden, blijft ons hoojddoel uitsluitend : de verklaring van den inwendigen sin der h. Misse en harer Ceremoniën, gelijk zij dien thans in onzen eeredienst bezitten; welke beteekenissen zich dikwerf geheel onafhankelijk van haar „historisch ontstaan" hebben ontwikkeld. Onder deze verklaringen verstaan wij echter in geenen deele de geheel persoonlijke meeningen veler liturgische schrijvers over de ceremoniën der Kerk. Meermalen zijn namelijk, op vrij willekeurige wijzen, toevallig hiervoor plooibare schriftuurteksten pasklaar gemaakt voor overigens zeer stichtende overwegingen.
In verband met ons doel, gronden wij onze geheele



uiteenzetting met betrekking tot de mystiek en liturgie van het h. Misoffer, uitsluitend op de algemeene-kerkelijke verklaringen, gelijk deze blijken uit: de wijdingen; pauselijke leeringen; ojjicicele gebeden en de theologische verhandelingen.
Nog blijft mij over het voldoen aan een welkomen plicht van erkentelijkheid aan vele behulpzame Vrienden; niet het minst aan den ondernemenden Uitgever, die mij in staat stelde tot dit kleine apostolaat, hetgeen mijn arbeid beoogt, namelijk: een meer algemeen doen begrijpen en daardoor vuriger beminnen der goddelijke schoonheid van het h. Sakrificie der Misse.
En zoo mogen volgende bladen ontvangen worden in talrijke kringen en bij velen tot volleren wasdom doen opbloeien een weldoende liefde tot den goddelijken Zaligmaker in het h. Offer der Kerk.
DE SCHRIJVER.
de verheerlijking van het h. sakrament (disput&):
raffael; rome.



□ a a □
EERSTE HOOFDSTUK.
a □ □ a
DE HEILIGE MISSE: GELOOFSLEER.
„De kerkelijke liturgie is de volschoone belijdenis van het ware geloof." PausSixtusV.
aHfS»$MiMWE^p^}|eeldende dichtertaal eischt immer den vas-
ten ondergrond der sober uitgedrukte waarheid, zoo zij bij velen geen gevaar af ^ W'1 aanbrengen van verwarring des geestes.
De kerkelijke mystiek en symboliek —
'~1rl welke wij gaan verklaren — is in meni-
gerlei opzicht, niet anders dan die zinrijke „beeldspraak" der leer van het geloof. Zon-
CHRISTUS ALS KONING DER WERELD i 1 • J* . . 1 n
voorzegd : kesbkkvihr der aanleiding tot dwaalbegrippen te worm« eeiw,pka\(.. hebben zij — althans waar zij zich
vast aan de Kerk aansloten — hare meer vrije voorstellingen welig kunnen ontwikkelen op den onwankelbaren grond der geloofs-leeringen van Christus' Kerk.
Nu de mystieke bedoelingen en beteekenissen der vele ceremoniën en gebeden van het h. Misoffer zullen worden behandeld, schijnt mij tevoren zeer gewenscht een opstellen der voornaamste waarheden van de leer des geloojs over het Offer der h. Misse, daar deze de eigenlijke bodem is, waarop de geheele eeredienst is opgebouwd.



DE HEILIGE WIJDINGEN IN DE KATAKOMBEN.
CECCARINI.



□ □ EERSTE HOOFDSTUK. D D
n n
DE HEILIGE MISSE: GELOOFSLEER.
„De kerkelijke liturgie is de volschoone belijdenis van het ware geloof." Paus Sixtus V.
^ysW||BBjBBeelde"de dichtertaal eischt immer den vas-
MjÊÊStm ten ondergrond der sober uitgedrukte
MimÊÉÊÈ Waar'le'd' zo° Z'J bij velen geen gevaar wil aanbrengen van verwarring des geestes.
^ De kerkelijke mystiek en symboliek 
welke wij gaan verklaren — is in meni§erlei opzicht, niet anders dan die zinrijke „beeldspraak" der leer van het geloof. Zon-
CHRISTUS ALS KONING DHR WERELD i i • j • . o J
voorzegd : RESöKEviBR der aanleiding tot dwaalbegrippen te wor-
EEL'W,PRA^G. j | « , ,,
den, nebben zij — althans waar zij zich vast aan de Kerk aansloten — hare meer vrije voorstellingen welig kunnen ontwikkelen op den onwankelbaren grond der geloofs-leeringen van Christus' Kerk.
Nu de mystieke bedoelingen en beteekenissen der vele ceremoniën en gebeden van het h. Misoffer zullen worden behandeld, schijnt mij tevoren zeer gewenscht een opstellen der voornaamste waarheden van de leer des geloojs over het Offer der h. Misse, daar deze de eigenlijke bodem is, waarop de geheele eeredienst is opgebouwd.



DE HEILIGE WIJDINGEN IN DE KATAKOMBEN.
CECCARINI.







Wij vragen dan: „Wat is een Offer" en in meer bepaalden zin: „Wat is het Offer der h. Mis".
Door een offer in den eigenlijken zin wordt in het algemeen verstaan: de opdracht aan God eener zichtbare gave door een wettigen bedienaar tot huldiging en aanbidding. Het wordt opgedragen door eenigerlei vernietiging van het geofferde, waardoor zinnebeeldig, voor ieder verstaanbaar, een volkomene overgave aan God, een onvoorwaardelijke erkenning zijner opperheerschappij, wordt afgebeeld.
Deze zin is aan iedere offerhandeling gemeen, en ligt uitgedrukt in de tallooze offerwijzen der meest onderscheidene volken en stammen: bij Israël, het uitverkoren „volk Gods", zoowel als bij de heidensche natiën, welke het omgaven. Die drang naar het brengen van offers was algemeen bij de menschheid. Zoo wij in het bizonder den weg beschouwen, langs welken God zijne „openbaring" aan zijne schepselen schonk, dan zien wij de „offerande" in een onafgebroken lijn — steeds duidelijker het Offer van Christus aankondigend — eerst door de aartsvaders aan God aangeboden, later door Mozes voor zijn volk als verplichtend voorgeschreven, eindelijk door Christus tot het middenpunt der volmaking aller voorgaande Godsvereeringen, als het h. Mis-offer ingesteld.
Wat den Jood betreft, vinden wij in het oude Testament geboekt, dat hij in betrekking tot zijne verschillende godsdienstige zielsbehoeften meer dan één, zelfs onderscheidene offersoorten heeft bezeten:
Brandoffers (ook: lof- en hulde-offers) als daad van aanbidding.
Zoenoffers (ook: zonde- en schuld-offers) tot vergiffenis der zonden-schuld.



Vredeoffers (ook: dank-, gelofte-, vrijwillige offers) van hem, die in vrede was en in liefde bad totjehovah.
Hoe ook de namen, zij waren slechts verwijderde aankondigingen van het ééne, eigenlijke Offer in vollen zin: de h. Misse. Want die offeranden van het Oude Testament waren onvermogend uit zich zelve; zij ontleenden hare verdiensten door het vooruit-werkend geloof aan den komenden Verlosser en diens toekomstige, goddelijke lijdensverdiensten.
Ook toen, ook in nog vroegere tijden onder de natuurwet, was, even gelijk nog heden, het zoenoffer van den Zaligmaker, de immer rijke bron van alle verwachte genaden; en alle offers van voorheen waren slechts een vage voorbeduidenis van dat ééne, Gode behagelijke offer der toekomst. Want „de offers van het oude Ver,,bond, zoo getuigde St. Augustinus, waren enkel voorafbeeldingen : zij alle verkondigden en verzinnebeeldden op „veelvoudige wijzen dat ééne Offer van Christus, waarvan „wij in onze h. Mis de gedachtenis vieren".
Dat offer der h. Misse is de onbloedige offerande des Nieuwen Verbonds, waarin door de krachtwerkende woorden der h. Konsekratie de zelfstandigheid des broods veranderd wordt in het goddelijk Lichaam des Heeren (Transsubstantiatie) en de zelfstandigheid van den wijn in zijn goddelijk Bloed; waarin dus Christus, Gods dierbare Zoon, aan den hemelschen Vader ten offer wordt gebracht.
De Zaligmaker zelve heeft die h. Misse ingesteld op de plechtige oogenblikken voor zijn lijden, toen Hij zijne jongeren tot het Laatste Avondmaal om zich vereenigd had. Onder de gedaanten van brood en wijn offerde Hij



zich zijn hemelschen Vader en schonk zijnen Apostelen de macht en hiermee den plicht, om die onbloedige offerande van zijn goddelijk Lichaam en Bloed te herhalen, welk offer welhaast op de meest smartelijke wijze zou worden voltrokken op het wreede kruis van lijden.
Het involgen van dit Gods-bevel door de eerste Priesters, de Apostelen, en door hunne tallooze opvolgers in den loop der eeuwen, is het voltrekken der h. Misse : het offer van het Nieuwe Verbond.
Want dit toch is waarlijk een offer/ Immers :
a. Zichtbaar zijn de offer-bestanddeelen. Wel zijn het h. Lichaam en Bloed des Heeren aan de waarneming onzer lichamelijke zintuigen onttrokken, maar wij weten, door Christus woord zelve geleerd, dat zij aanwezig zijn onder de voor ons zichtbare gedaanten van brood en van wijn.
b. Dat offer wordt tevens vernietigd, maar die vernietiging is een onbloedige en mystieke, want:
1. Het wezen der h. Misse is namelijk de h. Konsekratie. Krachtens de woorden, alsdan gesproken, worden het h. Lichaam en h. Bloed desHeeren,van elkandergescheiden, tegenwoordig gesteld. Door deze onbloedige scheiding (vernietiging van het offer) wordt het bloedig Offer des Kruises voorgesteld, vertegenwoordigd en vernieuwd.
2. Daarbij, onder die schamele schijnselen van brood en wijn ligt Christus, als vernietigd, terneder; gelijk een „offerlam machteloos tegenover de liefde of verguizing \an goeden en boozen. Nog eindeloos dieper heeft Hij zich hier verdeemoedigd, dan in den armen stal van Bethlehem.
3. Ook hierdoor wordt het offer in zekeren zin aan de vernietiging gewijd, wijl Christus zich in de h. Kommunie als een spijs-offer wegschenkt.
HET H. MISOFFER.



c. Een wettige bedienaar brengt het toe aan God. Christus zelve immers is de voornaamste Offeraar, in wiens plaats zijn „levend werktuig", de tot Zijn dienst verkoren Priester, het offer opdraagt.
d. De bestemming is de algemeene huldiging, uitsluitend van Gods oppermajesteit.
Toch wordt er vaak een h. Misse opgedragen „ter eere van een Heilige." Evenwel wordt zij dan niet aan een Heilige zeiven toegericht, want alleen aan God kan het h. Offer — dat een daad van „aanbidding" is — worden gewijd. Maar men heeft dan te verstaan, dat wij :
a. God onzen dank brengen voor de genaden aan den glorierijken Getuige des geloofs geschonken, en om „ons zeiven, met S. Augustinus, aan te vuren tot een dapperen strijd voor de zegekroon, gelijk hij ons leerde, wiens levensdaden wij ons dan herinneren".
b. De hulp van diens vermogende voorspraak bij het h. Misoffer afbidden en inwachten.
Is de h. Misse een offerande, in nog meer bepaalden zin, is zij de wondervolle vernieuwing van die des Kruises ; naar aard en wezen zelfs geheel en al deselfde offerdaad. Immers, hier wordt dezelfde offergave opgedragen, namelijk Gods Zoon, Jezus Christus ; ook dezelfde Offeraar vervult die goddelijke handeling, namelijk de Zaligmaker, door middel van zijn „plaatsbekleeder", den priester; want „dezelfde Christus is de Priester, naar de belijdenis van den H. Ambrosius, en dezelfde is ook het offer." Offerlam en Offerpriester, aan het kruis zoowel als aan het altaar, beiden zijn Jezus, onze goddelijke Redder. „Zoo gij dan den priester de h. Misse ziet opdragen, weet dan, zoo leert de H. Chrysostomus, dat Christus' handen onzichtbaar zijn uitgestrekt, om dit h. Offer te voltrekken."



Slechts de wijze verschilt en ook het doel.
a. Toen de Zaligmaker aan het kruishout zijn gewelddadigen zoendood stierf, werden het goddelijk Lichaam en Bloed op smartelijke wijze van elkander gescheiden. Ook in het h. Misoffer wordt, gelijk wij reeds zegden, diezelfde scheiding, maar op eene onbloedige wijze, vertegenwoordigd. Krachtens die woorden, namelijk der h. Konsekratie, wordt het brood (de hostie) op dien oogenblik veranderd in Jezus' goddelijk Lichaam, dat Hij in eindelooze glorieschittering in de hemelsche heerlijkheid bezit. Daarna wordt de offerwijn eveneens gekonsekreerd en onmiddellijk is Jezus' h. Bloed aanwezig, dat leeft in zijn goddelijk, glorierijk Lichaam. En Christus is tegenwoordig, Hij, onze Heer en onze God!
In kracht dan dezer tweevoudige konsekratie zou, wanneer dit thans nog mogelijk ware, het h. Lichaam in letterlijken zin gescheiden zijn van het h. Bloed, gelijk dit geschiedde bij den kruisdood des Heeren. Maar eenmaal opgestaan uit den dood, kan de goddelijke Zaligmaker niet meer lijden en niet meer sterven, onvatbaar is Hij immer voor elke scheiding en voor iedere smart en daarom zijn en blijven het h. Lichaam en het h. Bloed voor eeuwig in onverbreekbaren band vereenigd.
Zoo worden krachtens de hoogheilige woorden van de tweedeelige konsekratie der beide, van elkander afgezonderde offers (brood en wijn), zoowel het h. Lichaam, gescheiden van het h. Bloed, als het h. Bloed, gescheiden van het h. Lichaam, tegenwoordig gesteld. Maar door de innerlijke, onverbreekbare vereeniging van Beide in den éénen, levenden en ondeelbaren Christus, is met het h. Lichaam ook het h. Bloed verbonden en met het h. Bloed ook het h. Lichaam vereenigd (per concomitan-



tiam). Te midden zijner arme schepselen verwijlt dan Christus met Ziel en Lichaam, met Goddelijke en Menschelijke natuur, met Almacht en Goedheid en Schoonheid; geheel Dezelfde rust op den altaar, die in goddelijke verheerlijking zetelt aan de rechterhand zijns Vaders, al is Hij hier op aarde, niet in zijn hemelschen, verheerlijkten staat bij ons tegenwoordig.
Mogen die uitwendige gedaanten, — die schijnselen, waaronder Christus zich aan onze lichamelijke oogen onttrekt — mogen zij worden verdeeld en vermenigvuldigd door de heilige missen, genoten door velen of gesmaakt door weinigen — onverdeeld, „geheel in iedere gedaante en elke harer deelen schenkt zich de geheele Christus" aan ons.
En zoo blijft de Offerande onzer Priesters, de dagelijksche en onbloedige vernieuwing van het eerste h. Offer, dat op Golgotha onder de grievendste smarten door Jezus zeiven voor ons werd opgedragen.
b. Het doel van het h. Kruisoffer was de verlossing der menschen door het volbrengen eener eindelooze voldoening aan de gerechtigheid Gods voor der wereld zonde en schuld. Daar dit nu voor immer en volkomen door 's Heeren lijden en dood reeds werd bereikt, is het doel der h. Misse dan ook onderscheiden van dat des kruisoffers; namelijk :
i° tot aan het einde der dagen, een blijvende vertegenwoordiging en vernieuwing van Jezus' zoendood en 2° een toepassing van die verdiensten zijner kruis-offerande op ons, arme menschen.
Had reeds de Jood zijne veelsoortige offers, in meer verheven beteekenis worden deze Gode opgedragen in de h. Misse, als:



a. Offer van aanbidding, waardoor de oneindige erkenning van Gods opperheerschappij wordt beleden; waardoor de priester aan God den Vader opdraagt Zijn eigen welbeminden, goddelijken Zoon.
b. Offer van dank, voor alle hemelsche en tijdelijke genadegaven.
c. Offer van verzoening, tot vergeving van dagelijksche zonden en hare straffen, ook van die, welke nog overbleven van de reeds vergeven doodzonden; een offer, waardoor tevens de genade tot een oprecht bekeeren uit den droeven staat van doodzonde, door Gods goedheid kan worden verworven.
d. Offer van smeeking voor ons, voor anderen, voor alle onze en anderer belangen op elk gebied; ook voor de verlossing uit het pijnigend vagevuur, waarom zoo vele onzer afgestorvene vrienden ons zuchtend smeeken.
Wil in die sakrificies der Nieuwe Wet, Gods Zoon de Offeraar en Offerande wezen, dan zijn ook de verdiensten door de h. Mis verkregen, in zich zelve van oneindige kracht. Zij worden echter in bepaalde en beperkte mate toegepast, in overeenkomst met Gods vrije wilsbeschikking en 's menschen geloof en godsvrucht: een vurig vermaan voor den katholiek, om immer met levend geloof en teedere liefde deelgenoot te zijn aan 's Heeren goddelijk sakrificie — ,,mede-offeraars" noemt hen zelfs de Kerk — en om de overvloedige vruchten van Christus' altaar-offer mede in te zamelen.
Die vruchten — de vele geestelijke en tijdelijke gunstbewijzen — zijn algemeen en persoonlijk: a. De „algemeene" komen ten bate der geheele Kerk — wijl uit en in haren naam ieder offer aan God wordt toegebracht —, zoowel der levende lidmaten als der afge-



storvene, want allen zijn één lichaam in den éénen Christus. b. De „persoonlijke" gelden:
1. den priester, offerend aan het altaar;
2. de personen, voor wie de h. Misse wordt opgedragen ;
3. alle tegenwoordigen, als „mede-ofleraars" met den celebreerenden priester.
Nog meermalen zullen wij in het vervolg gelegenheid hebben, om de kerkelijke leer der h. Misse in bizonderheden toegepast te zien. Genoeg zij het bovenstaande, om bij den nadenkenden Katholiek de oprechte harteliefde aan te vlammen tot dien God van onuitsprekelijke glorie, die een wijze van tegenwoordig-zijn in de h. Misse heeft geschapen, waaronder zijn God- en Menschheid, zijne Ziel en zijn Lichaam voor ons lichamelijk oog geheel vernietigd werd.
Het voerde ons te ver buiten de omraming onzer behandeling, zoo wij alle de inwerkingen van Gods Almacht optelden, welke de wetenschap in verband met de h. Misse bespreekt. Evenwel onthouden wij ons hier niet, al zij het slechts zeer in 't kort, van het aangeven der meer mystieke wonderwerken van Gods eindelooze Goedheid, welke de Leeraars der Kerk in de meest dichterlijke verheerlijking hebben verkondigd:
a. De wonderen van deemoed van Christus! Gods Zoon verbergt glans en heerlijkheid zijner Godheid, zelfs de schoonheid zijner menschelijke natuur.
b. De wonderen der gehoorzaamheid van Christus! Want op eenige woorden van iederen priester, zij hij waardig of onwaardig, daalt Hij neer op onze altaren; doet zich wegschenken aan vromen beide en zondaars.
c. De wonderen van geduld door Christus! Zachtmoedig



toch duldt Jezus den ondank der menschen: onverschilligheid, koelheid, oneerbiedigheid, ontheiliging zelfs en roof. d. De wonderen der liefde van Christus! Immer (J) is en blijft Hij ons tegenwoordig, in weerwil zijner door ons niet te bevroeden, eindelooze vernedering, verlangend zelfs om in te gaan in het harte van allen, die Hem zoo vaak door zonden hebben beleedigd.
Als verdwenen zijn hier zijne goddelijke heerlijkheid en macht. Hij bezit voor 's menschen blik noch schoonheid, noch omvang, zelfs geen zichtbare gestalte meer. Niets, niets bleef er voor ons waarneembaar van zijne majestueuze Goddelijkheid, onder dat hulsel der nederigste nederigheid, dat Hij zich uitkoos in de h. Misse, opdat Hij een waardig offer zou wezen voor zijn hemelschen Vader. Hier, en bij iedere h. Misse weer opnieuw, doet Hij afstand zelfs van eenig zichtbaar, levend en werkend bestaan; tot levenlooze spijze schijnt geworden het van goddelijke Schoonheid gedrenkte Lichaam des Heeren. Niets wil Hij zijn, om allen alles te worden!
,,Op het Kruis verborg Hij zijne Godheid, zoo zong St. Thomas, de Engel-Leeraar, maar hier op het altaar verbergt Hij zijne menschheid mede."
Telken dage worden op iederen tijd en iedere plek van het groote wereldrond die wonderwerken der goddelijke Almacht, Wijsheid en Liefde voltrokken. Zoo houdt in hare h. Missen de Kerk van Christus haren goddelijken Stichter, Heiland en Pleitbezorger opgeheven in het midden van hemel en aarde als een reddings-offer van ver-
(i) „Daar er ongeveer 200.000 katholieke priesters zijn, treden er ieder oogenblik twee of drie priesters op het altaar." M. Waldeck. Lehrb. derKath. Relig. Freib. 1905.



zoening tusschen de strenge rechtspraken Gods en de vele, vele zonden-schulden der menschheid. En het woord der Profetieën zien wij tot de volheerlijke werkelijkheid geworden: „Van de opkomst der zon tot haren ondergang zal mijn Naam verheerlijkt worden onder de volkeren en op alle plaatsen zal een vlekkeloos offer worden opgedragen".
Zoo heeft de Almacht met eene goddelijke mildheid de weleer gesproken beloften vervuld, toen Zij in den christelijken kerkdienst de matelooze vervollediging schonk der voorbereidende vereering van Israël, het weleer uitverkoren volk Gods. Naar volle waarheid heeft het Vondel eens getuigd:
„Al wat d'orakelhut, wat Salomon gesticht Met zijn godtsdienstigheit, cieraet en offerplicht, En heiligheit, voorheen verbeelde in 's menschen oogen, Dit is door haer (de Kerk) voltoit en heerelijck voltogen".
KRUISMONOGRAMMEN DES ZALIGMAKERS BIJ DE EERSTE CI'RISTENEN.



TWEEDE HOOFDSTUK.
DEH.MIS:CEREMONIËN EN GEBAREN.
,,Dat wij mogen onderhouden zijne geboden en ceremoniën en zijne rechten." III Reg. VIII.
<?reinonïén der h. Misse zijn — om enkele bepalingen voorop te stellen — de reeks der „plechtige handelingen", welke de Kerk bij haren openbaren eeredienst in acht neemt en welke er voor een deel de hooge eerbiedwaardigheid aan bijzetten. Zij hebben de strekking van deze of gene waarheid der
rrplnnfclppf in ppn 7i'n\rn1lp
...
handeling te doen zien. Als de priester b.v. nederknielt voor het Allerheiligste, dan heeft die uitwendige lichamelijke daad de inwendige beteekenis eener aanbidding van den Zaligmaker.
Wanneer teekens of zinnebeelden tot hetzelfde doel door de Kerk in dienst worden genomen, dan spreekt men van symbolen; zoo is b.v. een kruisbeeld een symbool van Christus, den' Gekruiste.



De wetenschap, welke, onder vele andere zaken, de verklaring dezer ceremoniën en symbolen aanbiedt, heet de mystiek. Daar deze beduidingen immer zeer zinrijk en niet zelden geheimnisvol zijn, heeft de mystiek een bijbeteekenis verworven van diepzinnig en voor den oningewijde niet gemakkelijk te verstaan.
Ceremoniën, symbolen, gebaren kortom alle de plechtigheden in haren volledigen omvang, behooren tot het gebied van den openbaren kerkelijken eeredienst of liturgie. Wanneer nu deze algemeene liturgie beperkt wordt tot kerkelijke gebruiken, eigen aan een bizondere groep van personen, — van een bepaald land b.v. of van een bepaalde Orde — dan wordt zij ritus genaamd.
Zietdaar tevens een, voor ons doel genoegzame, omschrijving eeniger uitdrukkingen, welke meermalen in de hier volgende verhandelingen zullen voorkomen.
En thans de verklaring der kerkelijk voorgeschreven plechtigheden onder de h. Misse.
De zinvolle ceremoniën der h. Misse hebben in hare diepste beteekenis de waarde eener door de Kerk gewijde en allernauwkeurigst voorgeschreven begeleiding, dikwerf zelfs eener afbeelding van het gesproken woord; iets dergelijks — het meerdere met het mindere vergelijkend — als de vrije en niet kerkelijk-omschreven voordracht van den vurigen prediker. Niets natuurlijker overigens, dan dat een innig gevoeld zielbewegen zich uitdrukt in een hiermee samenstemmend gebaar.
Deze kerkelijke handelingen hebben op zichtbare wijze uit te beelden den t'nwendigen eeredienst van den geest (actus religionis mentis); zij brengen dan, gelijk ook de liturgische zang, gelijk de reciteer-wijzen van het kloos-



terlijk koorgebed, kortom gelijk de geheele liturgie, het rijke en zielvolle leven der kerkelijke plechtigheden tot een welsprekende en tevens uitwendig-zichtbare uitdrukking.
Niettemin hebben die zinrijke handelingen,door het veelvuldig en gedachteloos aanschouwd worden, voor niet weinigen slechts een zinledig — en tot schade van het vroom gemoed —, een koud-vormelijk karakter aangenomen; daarentegen geeft voor den meer ontwikkelden en nauwkeurigen toeschouwer iedere ceremonie, zelfs de geringste, — ieder gebaar, zou ik haast schrijven — de afbeeldende en dramatische voorstelling of wel de meest natuurlijke begeleiding van het gesproken of gezongen woord.
Om in een paar trekken dezen dramatisch-beeldenden aard der verplichte handelingen en gebaren te schetsen, ziet dan eens naar den priester aan het altaar. Vóór hij de outer-hoogte bestijgt, blijft hij eerst aan den voet dier offerplaats verwijlen, want hij gevoelt zich slechts mensch en dus onwaardig, om als „Christus' plaatsbekleeder" op te stijgen naar dezen „nieuwen berg van Golgotha". Schuldbewust, belijdt hij ook die onwaardigheid ; tot teeken hiervan buigt hij, den tollenaar gelijk, zichtbaar neder; klaagt zich zeiven, hoorbaar, voor God en menschen aan en klopt zich tevens in ootmoed op de borst.
Dan vangt hij de kerkelijke gebeden (oraties) aan, maar keert zich eerst tot de geloovigen, om hen aan te sporen tot deelneming aan zijn priesterlijk gebed en breidt de armen in smeekhouding uit, gelijk een andere Mozes, biddend voor een ander volk. Zoo hij spreekt van „de handen te wasschen met de onschuldigen", dan verricht hij ook, voor allen waarneembaar, die kerkelijke ceremonie. Offert hij aan God het brood en den wijn,



dan zal ook die offerdaad, — zichtbaar voor de geheele gemeente — zijne woorden begeleiden. Eveneens bij de h. Konsekratie; ook dan beschrijft hij in woorden het Laatste Avondmaal, maar herhaalt tevens de handelingen van den Godmensch door een zinnelijk bemerkbare voorstelling er van. „Christus nam het brood", zoo zegt, maar doet ook tegelijkertijd de priester. Christus zegende dat brood, hief de oogen ten hooge, dankte zijn hemelschen Vader, sprak de goddelijke woorden: „Dit is mijn Lichaam". En den priester hooreti wij dit alles vermelden door het beschrijvend woordverhaal en zien wij dit tevens uitdrukken door de afbeeldende, liturgische gebaren zijner handelingen.
Nederig buigt hij voor God bij het „wij smeeken U ootmoedig"; hij slaat zich op de borst, wanneer hij zich rekent onder het „ook aan ons zondaren"; hij geeft den viedekus bij de bede om den christelijken vrede.
Zoo blijft dit beginsel gedurende den geheelen voortgang der h. Misse ontwikkeld, zoo is het geheele ceremonie-stelsel der kerkelijke Mis-handeling één samengaan van den gesproken of gezongen woordzin met de begeleidende voorstelling door de liturgische gebaren als uitbeelding er van.
Dat het doel der Kerk niets anders beoogen kan, dan een steunen van den vromen godsdienstzin des christens bij deze heiligste aller handelingen, is een elk duidelijk. Zij verordende hare ceremoniën, gelijk zij zelve leert: „opdat zoowel de hooge majesteit van dit verheven Sakrificie meer moge blijken en tevens, opdat de gemoederen der geloovigen door deze zichtbare teekenen van godsdienst in heiligheid mogen worden geleid, tot overdenking der verhevenste geheimen, in dit h. Offer opgesloten" (Conc. Trid. XXIII).



Dit verband tusschen woord en ceremonie heeft de Kerk meer of min op onmiddellijke of middellijke wijze, in haren eeredienst neergelegd.
a. De eerste — de „mimische ' kon men haar heeten — heeft tot voorwerp de lichamelijke bewegingen (habitus corporis) en omvat het: staan, zitten, knielen, volledig of onvolledig buigen van knieën of boven-lichaam, oog-opheffing, uitstrekken der armen, kloppen op de borst.
b. Tot de tweede — de „symbolieke" — behooren de : bekruisingen, handwassching, bewierooking, wijwater-besproeiing (aspersio), toewijding van brood en wijn, altaarkus, menging van wijn en water, uitstrekken der handen over de offergaven, breking der h. Hostie en het doen nederdalen van een gedeelte (partikel) der h. Hostie in den kelk.
Zietdaar tevens de voornaamste der kerkelijke misceremoniën in groepen samengevat. Wij gaan die thans, kort en zakelijk, verklaren.
Als hoofdbeginsel geldt: Het h. Misoffer is het onbloedige Sakrificie van het Nieuwe Testament, de herhaalde vernieuwing van het doods-offer des goddelijken Zaligmakers op Golgotha. Alle ceremoniën en gebeden stralen van dit dogma als van het leventelend middelpunt der kath. Kerk uit. Hiermede in verband, zijn de ceremoniën van den priester, die van den :
a. Plaatsbekleeder des eersten, goddelijken Offeraars; zijne handelingen (ceremoniën) worden dan ook in figuurlijken zin de daden van Christus, den Verlosser; gelijk wij reeds zagen bij de h. Konsekratie, of wel:
b. Zij stellen, gelijk meestentijds het geval is, de aanbiddende verheerlijking der Kerk tegenover den spothoon van den Jood aan den „Man van Smarten." Hiertoe behooren :



DE RECHTSTANDIGE HOUDING.
Deze heeft naar de begrippen aller volkeren :
a. Een beduidenis van eerbied tot den hooger geplaatste, tot Hem „die is zoo hoogh gezeten." Het zetelen (x) op een troongestoelte was daarentegen, ook naar hebreeuwsche zeden, het zinneteeken van macht. Deze staande houding bleef in gebruik bij: het Evangelie, het „Woord des Heeren"; bij het „Magnificat", het zegelied van Maria; bij het „Benedictus" en het „Te Deum".
b. Daarbij zijn de Christenen de dienaren van Hem, die weleer is „opgestaan" uit de laagte van dood en graf en thans „zetelt" in onvergankelijke glorie „aan de rechterhand zijns hemelschen Vaders". In waarheid, „wij allen, die bidden, zijn slechts bedelaars voor onzen God, zoo zegt St. Augustinus, en „staan" voor den troon des hoogen Vaders van het christen huisgezin".
DE GEBOGEN HOUDING is die van den deemoedige, smarte toonend over zonde en schuld. „Confiteor", zoo b. v. vangt de priester de h. Misse met een schuldbelijdenis aan en veraanschouwelijkt dit tevens in een ceremonie door het diep nederbuigen en zijn kloppen op de borst. Deze betuigingen van nederigheid — zoowel de „diepe" als de „gedeeltelijke buigingen" — drukken den geest uit, welke den priester moet bezielen en tevens verzinnebeelden zij, naar St. Thomas Aq., den ootmoed en de gehoorzaamheid, welke Jezus toonde in zijn bitter lijden.
I)E HOOFDBUIGING is in mindere mate een soortgelijk teeken (symbool)
(') Het zitten in de kerken was oudtijds, zelfs bij de predikatiën, uiterst zeldzaam; het werd slechts aan zieken en zwakken toegestaan. Men knielde of stond in den tempel des Heeren. Alleen de hooggeplaatste (de Bisschop) had recht op een zetel; van daar de naam: „Stoel van Sint Pieter", „van St. Marcus", enz.



van eerbied, gebracht bij het „Eere zij den Vader", bij het uitspreken van „den zoeten naam Jezus", van Maria, der feest- en andere heiligen, bij het voorbijgaan van het altaarmidden, alwaar het outerkruisden Golgotha verzinnebeeldt.
DE KNIEBUIGING was — reeds volgens heidensch en joodsch ceremonieel — het zinnebeeld van het hoogste eerbewijs; in onze kerkelijke liturgie is zij een teeken van goddelijke aanbidding tot Hem, dien wij persoonlijk tegenwoordig kennen in de h. Eucharistie. „Wij zinken neer ter aarde, zegt de H. Honorius, opdat wij Christus in het vleesch aanbidden". Voorgeschreven is deze ceremoniëele handeling bij het intreden en verlaten der kerk, eenige malen onder de h. Misse, onder het „Credo" en het „St. Jans-Evangelie", waar de Menschwording des Heeren wordt herdacht.
HET OOG-OPHEFFEN
symbolizeert:
a. Het verlangen, de hoop en de liefde tot den „ Vader in den hemel", naar Hem, tot wien de Zaligmaker ons leerde „opzien",
b. Of — gelijk meermalen uit het kerkelijk voorschrift blijkt — tot het omhoog gestelde altaarkruis, waaraan „Christus is verheven", tot heil der wereld.
HET STREKKEN DER ARMEN verzinnelijkt het aandringende gebed om hulp van Omhoog, gelijk ook Mozes tot Jehova smeekte, toen Jozuë slag leverde aan de Amalekieten. Niet enkel bij den Israëliet, maar ook bij den heiden had die ceremonie recht van gebruik, gelijk ons uit weergevonden, egyptische, etruskische en romeinsche voorstellingen geleerd wordt.
In uitsluitend christelijken zin, is het — naar den H. Ambrosius — een geheimvol beeld van den om ver-



lossing smeekenden Heiland, weleer met uitgebreide armen aan het kruis van smarten vastgehecht.
Deze bidwijze — weleer zoo algemeen, ook bij het persoonlijk gebed (*) — werd kerkelijk vastgesteld bij de oraties, de praefatie en den canon. „Wij Christenen, zegt Tertullianus, bidden met ten Hemel gewende oogen en omhoog geheven handen, wijl zij rein zijn. Wij stellen ons niet tevreden, om de handen te heffen, maar wij strekken ook de armen uit tot herdenking aan het lijden des Heeren."
Nog voller uitgedrukt wordt deze ceremonie bij het „Dominus Vobiscum" (2) (De Heer zij met U) en het daarop volgende „Oremus" (Laat ons bidden). Dan breidt de priester de armen uit en voegt onmiddellijk de handen weer tezamen; want:
a. Dit „uitbreiden'' beteekent het mededeelen van Gods zegen, of, naar anderen, spreekt het van een levendig verlangen naar verhooring; het „sluiten" der handen is de houding van een deemoedig smeekgebed daartoe.
b. In meer mystieken zin gedacht, is deze ceremonie het symbool van een „bijeen-voegen"; als bracht hij op zichtbare wijze, in zijn eigen, kerkelijk priestergebed alle de verspreide smeekingen en verzuchtingen der aanwezige geloovigen, tot één geheel tezamen, gelijk de Engel Gods — van wien de H. Johannes in zijne Openbaring meldt — de gebeden der heiligen vergadert en opdraagt naar den troon der Almacht.
(1) Tot schade van den vurig biddende werd deze ceremonie van het Kruisgebed, hoe langer zoo zeldzamer en vluchtte ten slotte in het stille bidvertrek of in de kloostercel.
(J) Deze acht malen herhaalde ceremonie is als oud-testamentische zegenwensch gekerstend. Het „Oremus" gaat alle de voornaamste gebeden vooraf en geldt als een voortdurende aansporing van een krachtig gebed tot de „mede-ofteraars", het aanwezige volk.



c. Volgens anderer meening, heeft deze ceremonie de beduidenis van een in liefde omvademen der aanwezige „Broederen des geloofs", vóór men zich begeeft tot het gebed aan „ons aller Vader'.
Een meer beperkte wijze derzelfde ceremonie is:
HET SAMENVOEGEN DER HANDEN. De samengehouden oplettendheid van den geest wordt hierin beschreven en tegelijkertijd de hulpbehoefte van het schepsel, dat als machteloos en gebonden staat tegenover het aanschijn zijns Heeren. De vingertoppen worden hierbij omhoog geheven, als symbool van het „Sursum corda!" (Omhoog de harten).
HET SLAAN OP DE BORST — mede een oud-testamentische handeling — bezit de beteekenis eener ootmoedige zondebelijdenis en vrijwillige zelfkastijding, waardoor men tevens zich zeiven aanwijst, als dengene, die door schuld tegenover de Godheid wordt gedrukt; vandaar gebezigd bij het „Confiteor", bij het „nobis quoque peccatoribus" (ook aan ons zondaars), bij het „Domine non sum dignus" (Heer ik ben niet waardig).
HET LITURGISCH KRUISTEEKF.N.
Onze Vaderen in het geloof hebben niet zonder reden aan het groote (latijnsche) kruis — op voorhoofd, borst en schouders — de hoogste waarde toegekend voor het dagelijksch leven, gelijk de Kerk voor haren eeredienst. a. Het bevat namelijk een samenstel veler geloofsgeheimen en meer bepaald een zichtbare belijdenis der roomsche leer over: de H. Drievuldigheid, de Menschwording, het Lijden en den Dood des Heeren. Het leert openlijk, dat voor den Christen „het kruis is het heil"; het bidt met aandrang om „bevrijding van onze geestelijke vijanden door het heilig teeken" van ons dierbaar geloof.
HET H. MISOFFER. ,



b. Het verzinnebeeldt tevens een zich toewijden aan den Christus, door diens zegelmerk („Signum Christi"): gelijk de martelaren zich kruisteekenden vóór hunne laatste, bloedige geloofsbelijdenis, gelijk de christen soldaten zich zegenden vóór den veldslag, gelijk ook „wij christenen — om met Tertulliaan te spreken — gewoon zijn vóór iederen belangrijken arbeid."
c. Zijn deze symbolische beduidingen van het kruisteeken reeds van groot gewicht in zich zelf, de fijnvoelige mystiek leest er nog vele andere in, met betrekking tot de liturgie der h. Misse. Dan breidt zij hare symboliek nog scherper afbeeldend uit, herhalend die kruisteekenen tot twee, drie, of vijfmalen achtereen, om ook door die symbolische kruis-ge tallen te herinneren aan de tweevoudige (goddelijke en menschelijke) natuur des Verlossers, aan de H. Drie-eenheid of aan de vijf kostbare wonden van den Gekruiste, kortom aan de edelste geloofsgeheimen, welke de h. Misse in overweging brengt.
Buitendien bezitten die veelkeerig gevormde kruisteekenen — reeds vijf en twintig malen in den Canon alleen — onderscheidene beteekenissen, naar gelang zij geplaatst zijn vóór of na de h. Konsekratie. Met andere woorden, zoo zij zich richten tot het Offer-brood of tot den goddelijken Zaligmaker, onder dien brood-schijn tegenwoordig.
d. In het eerste geval, zijn zij de algemeene vorm van den priesterlijken zegen (*), wanneer de celebrant kruisteekent: zich zeiven, het volk of de offerspijzen, dewijl uit den aard der dingen eene zegening zich slechts tot schepselen kan bepalen. Maar na de Konsekratie is
(i) Het woord „zegen" hangt taalkundig samen met het lat. „signum", hetgeen „teeken", hier in het bizonder „kruisteeken" beduidt.



het denkbeeld van zegen-schenken aan het h. Lichaam en Bloed des Heeren, aan God zeiven dus, uiteraard geheel uitgesloten. De bedoeling is dan ook een zeer verschillende.
e. Hier heeft dit symbool — naar St. Thomas' woord — de beduiding van een „herdenken" aan het kruisoffer van den Verlosser en aan de vernieuwing er van in de h. Misse. ƒ. Of, volgens anderer mystieke verklaring, is het tot een „geloofs-teeken" geworden, tot een belijdenis in beeldvorm der kerkelijke leer, dat hier, in de h. Misse, de goddelijke „Gekruiste" ons verschenen is als Offeraar en Offerande.
g. Nog dieperen zin verkrijgt het zeer bewerkt karakter der kruis-liturgie, zoo dit teeken gevormd wordt met de h. Hostie zelve. Gelijk de priester — zoo verklaart Durandus — vóór de Konsekratie door zijn kruis den zegen over het Offer brengt (aktief), zoo smeekt hij thans, door datzelfde teeken, om aan den zegen van den goddelijken Gekruiste (passief) te mogen deelachtig worden.
In de nauwste betrekking met dit „groote kruis" staat het ,,kleine kruisteeken" (*) — waarschijnlijk de oudste vorm van ons „roomsche kruis" — op voorhoofd, mond en borst gevormd. Dit, gewoonlijk genaamde „Evangeliekruisje" beduidt zinnebeeldig: dat wij het h. Evangelie in onzen geest bewaren, met onzen mond belijden en met ons hart beminnen.
(•) In de oud-christelijke tijden vormde men het kruis slechts op het voorhoofd gewoonlijk als de grieksche letter tau (~|~; ook wel als -^(met duim en wijsvinger van de rechter hand; bij zieken op die plaatsen, welke het meest smartten. Dit „kleine kruis" bleef behouden b.v. bij het St. Jans-Evangelic, maar werd vrij spoedig door het „groote kruis" vervangen.



HET WASSCHEN DER HANDEN,
ook reeds van vóór-christelijken oorsprong, symbolizeert de innerlijke en zedelijke reinheid, welke de offeraar moet bezitten, „opheffend heilige handen" tot den kerkelijken dienst; in nog fijnere ontleding, bedoelt het ,,wasschen der vingeren", dat de mensch zich zelfs van de geringste zonden zal zuiveren, waar hij den „God aller reinheid" in zijn gemoed zal binnenleiden.
DE BEWIEROOKING is in het algemeen het teeken der vereering van godgewijde personen en zaken (priester, altaar, evangelieboek).
Reeds in het Oude Testament was de wierook: „heilig den Heer" en werd uitsluitend voor Jehovah gebrand. De korrels worden door den vurigen gloed verteerd, lossen zich op en wolken omhoog als een „lieflijke geur". Zij verzinnebeelden dan: inwendige offervaardigheid en een godgevallig smeekgebed. Zij verbeelden dit vooral, als zij gezegend zijn tot een sacramentale in het offer der h. Misse.
De beteekenis der bewierooking is naar de omstandigheden verschillend:
a. Aangewend bij het Allerheiligste, is zij aanbidding; bij relieken of het evangelie-boek, vereering.
b. De offergaven of de priester worden bewierookt als dragers van ons gebed, de andere altaarbedienaren tot een aansporing van vurig bidden.
HET „ASPERGES"
is het eerste woord van het psalmvers: „asperges me, Domine, hyssopo et mundabor", (besprenkel mij met hyssop, Heer, dan zal ik gereinigd worden). Een bundel takken van den hyssop — een welriekende struik — werd namelijk volgens oud-Joodsche liturgie als een sproei-



waaier gebezigd, om het volk met het offerbloed der dieren te besprenkelen. Die ceremonie had de zinnebeeldige beteekenis van reiniging der zonden; dezelfde bezit ook het kerkelijke „asperges", wanneer namelijk de priester de geloovigen met wijwater zegent.
Deze ceremonie houdt verband met het oudtijds aangenomen gebruik, ook der leeken, om zich vóór de kerkelijke plechtigheden de handen te wasschen, als symbool der geëischte reinheid bij de liturgische handelingen. Zeer oude kanonieke (diocesane) bepalingen hadden zelfs voorgeschreven : ,,de Christen wassche zich de handen ten allen tijde, waarop hij bidt".
Aan de verklaring van strekking en beteekenis der overige, meer mystieke ceremoniën, gelijk: altaar-kus, offerande, menging van wijn en water, jiitstrekken der handen over de offergaven, breking der h. Hostie, vereeniging der h. Hostie met het h. Bloed, geven wij plaats in de omschrijving van den eereaienst van het h. Misoffer in het hierna volgende hoofdstuk.



DERDE HOOFDSTUK.
DE HEILIGE MISSE: EEREDIENST.
I. INLEIDING.
„O grootsche en diepe Liturgie, spreek immer „tot onze zielen, draag haar hemelwaarts en ondersteun haar in uwe hoogte".
Dom. Eug. Vandeur O. S. B.
fn het geheimnisvolle Misoffer klopt de hartslag van den geheelen katholieken eeredienst.
Het is namelijk uit en in zich zelve van een eindelooze waarde, aanbiedend aan den hemelschen Vader de oneindige lijdensverdiensten van den goddelijken Zoon. De toepassing evenwel wordt door den Geloovige •n.tiaal u,tekn hand* slechts op eindige wijze verworven en wordt schrift DE«^.e «Ruw bepaald naar de maat van Gods vrijen wil en ook naar die van het levendig geloof en de vurige liefde, kortom naar de ontvankelijkheid der ziele van den aanwezige, den „medeofferaar" des Priesters. Onmetelijk is wel de zee, zou S. Augustinus zeggen, maar een ieder ontvangt slechts een deel volgens den omvang van het vat, waarin hij hare wateren put.
Het ligt dan zonder twijfel in de richting van den roomschen kerkgeest, dat de geloovige zich van dit



mede-offeraarschap levendig bewust is en den eeredienst der h. Misse (:) met vurigen eerbied volgt, als het hoogheilig sakrificie, dat ook zijn offer is, opgedragen door den dienstdoenden priester.
Mocht het zijn, dat alle geloovigen in staat waren, om in die christelijke overtuiging bij het goddelijk offergeheim tegenwoordig te wezen! Hoe veel voller en waardiger zou het liefdegevoel zich kwijten, zoo velen niet eenigszins gedwongen waren, hunne aandacht meer of minder aan den kerkelijken offer-dienst te onttrekken door gebrek aan kennis der beduidenis van den eeredienst, „Liturgie", der h. Misse.
Het storten van met die heilige handelingen niet samenstemmende gebeden, het volgen van persoonlijke devotiën, het houden van geestelijke lezing en welke uitingen van den godsdienstigen geest dan ook: het is alles slechts een onvolledig tegemoetkomen aan de voor den katholiek beschamende onwetendheid, in het vurig kunnen meeleven met het heiligste, het goddelijke offer, dat op den altaar voor allen wordt voltrokken.
De geheele mis-liturgie toch, heeft tot grondslag de
(') Naar een waarschijnlijke verklaring is het woord mis een verkorting van: missio (wegzending). Dit herinnert aan de dubbele afkondiging tot vertrekken, door den diaken gegeven. De eerste maal, vóór de Offerande, tot de doopleerlingen en publieke zondaren, welke tot den eigenlijken offerritus niet werden toegelaten; de tweede maal tot alle geloovigen, aan het einde der h. Mis, gelijk het ook heden luidt: „Ite, missa est", „Gaat, het offer is voltrokken." Het woord „missa" heeft sedert Paus Gregorius den Groote (t 604) de zeer vele andere benamingen voor „het offer der Kerk" verdrongen.
Volgens anderen wordt mis afgeleid van: missa. De priester is de gezondene (missus) des Heeren, in welken zin S. Paulus hem den „gezant van Christus" heet. Ir. anderen zin genomen, is hij de „algezar.t" van het volk, in zooverre hij uit aller naam den hemelschen Vader het vernieuwde offer van zijn goddelijken Zoon opdraagt. De mystiek zag in dit woord: „hostia missa, de ons geschonken offerande", namelijk Christus zeiven.



onderlinge vereeniging van Priester en Geloovige. Afwisselend baden weleer de Celebrant en het volk in een kerkelijke tweespraak tezamen; thans bekleedt de antwoordende misdienaar slechts de plaats der geloovigen. Wanneer men dan van dezen hoort, zijn: Amen (J), Christe eleison (Christus ontferm u onzer). Et cum spiritu tuo (En met uwen geest), Alleluja, Deo gratias (Aan God zij onze dank), dan is dit niet anders, dan een uit aller naam gegeven, liturgisch wederwoord op de opwekkingen van den priester tot een nederig smeeken, tot christelijke
(i) Deze kerkelijke gebedsformulieren (acclamationes) zijn bijna alle aan het Oude Testament ontleend en, met kleine wijzigingen in het gebruik, door onze liturgie overgenomen; niet zelden waren zij ook liefdes-betuigingen in het dagelijksch leven der eerste christenen.
Het Hebreeuwsche Amen, beteekent: zoo zij het, voorwaar. Het wordt door den Zaligmaker en de apostelen Joh. en Paulus veelvuldig gebezigd. Den zelfden oorsprong heeft ook het: alleluja. (Gode lof). Het is het vreugde- en triomfgezang van Israël, uitgedrukt in de verschillende psalmen, vooral in de 113—118, welke het groote „Hallel" (alleluja) vormden. De ontwikkelingsgeschiedenis van dit alleluja is in de kerkelijke liturgie reeds een gedicht op zich zelf, zoo schreef Kardinaal Pitra in zijne behandeling der hymnografie.
Dtminus l'Mscum (De Heer zij met U) — de latijnsche vertaling van het hebr., in het O. T. veelvuldig gevondene: Emanuel — was de oude groet van het ioodsche volk en werd als zoodanig met de bijbeteekenis van een zegenwensch in het N. T. en vervolgens door de liturgie overgenomen. Tot tegengroet werd door de Kerk als ritueel antwoord gesteld: Et cum spiritu tuo (En met uwen geest).
Kyrie Eleison (Heer ontferm U onzer), een der oudste grieksche vormen van den kerkelijken, oorspronkelijken dienst. Het is een smeekgebed, een herhaling van verschillende aanroepingen door de hulpbehoevende ziel. Gelijk wij het thans in de h. Mis bezitten, is het een verkorting der litanie, welke in de eerste eeuwen algemeen tot de liturgie — en thans nog op enkele, kerkelijke tijden — behoord heeft.
Deo Gratias (Gode zij dank). Nadat S. Paulus tijn „Gode zij dank, die ons de overwinning heeft gegeven door onzen Heere J. Chr." (1 Cor. 15) had geschreven, vetkregen die eerste woorden een algemeen burgerrecht in het leven der eerste Christenen en dus zoo gemakkelijk in den kerkelijken eeredienst. Zij golden toen als: betuiging van erkentelijkheid, ook tot onderlingen groet, tot herinneringsteeken, zelfs voor persoonsnaam en wachtwoord in den strijd.



opmerkzaamheid, tot blijdschap of tot dank. Het is een steeds herhaalde samenspraak van wederzijdsche bede en toebede gelijk overigens de geheele, gewijde liturgie tusschen de Kerk en hare Kinderen, tusschen hen allen, welke „aan één mystiek lichaam" toebehooren, deelnemend aan „dezelfde breking des broods".
Tot beter begrip van den mis-ritus blijve men ook de twee volgende opmerkingen in herinnering behouden:
a. De gebeden richten zich naar de twee voorname bestanddeelen der h. Mis, namelijk als spijs-offer en als offer-spijs. In het eerste gedenkt zij de vernieuwing van Christus zoenoffer onder tarweschijn en wijngedaante (de Konsekratie); in het tweede bereidt zij voor tot de waardige nuttiging der goddelijke Spijze.
b. Die gebeden zijn afwisselend: smeekingen tot het ontvangen van genaden, of dankbetuigingen voor reeds verkregen gunsten; beide steeds in onmiddellijk verband met het h. Misoffer.
De geheele eeredienst (liturgie), het wonder samenstel van gebeden en ceremoniën, beweegt zich in het spoor van vaste, kerkelijke wetten, waarvan de belangrijkste bouw wordt geheeten: Romeinsche ritus. Wellicht vraagt deze liturgische benaming een meer volledige verklaring.
De goddelijke Insteller, tevens de goddelijke Offeraar en Offerande van iedere h. Misse, is Jezus Christus zelve, die in de zaal van het Laatste Avondmaal het eerste, eucharistisch Sakrificie opdroeg, en wel in nauwe aansluiting met het oud-testamentisch Paasch-maal, hetgeen een ziellooze „afschaduwing" was van de „volle werkelijkheid", die 's Heeren liefde-offer bezielt.
Die sakramenteele handeling van den goddelijken



Meester was en bleef het standvastig toonbeeld voor zijne leerlingen, welke op hunne apostolische missie-reizen allerwegen de h. Misse hebben opgedragen naar geheel dezelfde hoofdbestanddeelen. Bij latere plechtige uitbreiding van den kerkelijken dienst door toevoegingen van: ceremoniën, gebeden, psalmen en gezangen, konden er in enkele bijkomstige zaken eenigszins verschillende „wijzen van handelen" ontstaan, welke kracht van wet verkregen en „liturgieën" werden genaamd.
Maar immer bleef Jezus' goddelijke instelling het onveranderbare richtsnoer voor iederen priesterlijken godsdienstzin bij de viering der h. Geheimen.
Alle de vele, gemeenschappelijke elementen dezer onderscheidene liturgieën voeren dan ook onafwijsbaar tot één oorspronkelijke, apostolische en traditioneele offervvijze terug. Hiertoe zijn te rekenen alle hoofdbestanddeelen van het h. Mis-Sakrificie, namelijk: de voorbereidingsgebeden, lezingen uit de h. Schriften, psalmodieën, opdraging van brood cn met water gemengden wijn, herdenkingen (memento's) van levenden en afgestorvenen, opdracht, Konsekratie, het „Pater noster", kruisteekenen, vredekus, breking des Broods, Kommunie van priester en leek en de dankzegging.
Droeg dan iedere priester ten allen tijde en te aller plaatse het h. Misoffer in zijn wezens-bestanddeelen steeds volgens de zelfde instelling op, in de bijkomstige elementen van: volgorde, bouw, soms inhoud, ontstonden er in verband met allerlei omstandigheden van plaats, tijd, volk en gebruik — noodzakelijkerwijze afwijkende omkleedingen, gebeden en bepalingen, waaruit de vormen-verscheidenheid der verschillende liturgieën is ontsproten.



In twee hoofdgroepen zijn deze samen te vatten: de Oostersche en de Westersche Mis-liturgie. De eerste — om eene algemeene lijn te trekken — is meer uitvoerig, minder afwisselend, tegelijk meer symboliek in woord en beeld; de tweede drukt in een korteren stijlvorm zich met meer verheven zegkracht uit; zij is wellicht nog grootscher in hare ingehouden soberheid en zwakkere symbolische uitbeelding.
Zij, de Westersche, wordt onderverdeeld voornamelijk in de: Mozarabische ('), oud-Gallische, Ambrosiaansche en Romeinsche (2) liturgie. Deze laatste, de oudste, werd immer de meest eerbiedwaardige geacht en wordt thans bijna uitsluitend (8) in de geheele Roomsche Kerk gevolgd.
Wij herhalen hier in het kort: Het wezen en de hoofddeeleit van ons h. Misoffer zijn door den goddelijken Zaligmaker zeiven voor ons geluk ingesteld; de hoofdvormen, waarin zij belichaamd zijn, wijzen naar een overoude, apostolische offer-wijze heen. Zoo brengt Paus Innocentius die van den Romeinschen — thans algemeen gevolgden — eeredienst reeds tot den apostelvorst S. Petrus terug.
En goed is het aan ons gemoed, wanneer wij b. v. lezen, hoe de H. Justinus, de veel bereisde bekeerling en
(!) Ook gotiseh-spaansche, isidorische, toledaansche genaamd, de liturgie in Spanje in de 8e eeuw door de Mozarabiërs gevolgd.
(») De oudste monumenten der romeinsche liturgie zijn de drie sacramentaria (misboeken) der Pausen Leo I (440—461), Gelasius I (492—496) en Gregorius I (590—604); ons romeinsch missaal ontstond hoofdzakelijk uit het laatste sacramentarium. Toen deze „Gregoriaansche ritus" gevaar liep door onberaden godsdienstijver en persoonlijke toevoegselen van haar oorspronkelijken eenvoud te ontaarden, brachten de Pausen Pius V, Clemens VIII en L'rbanus VIII dien voor goed tot zijn vroegeren vorm terug.
(s) In Milaan bleef de Ambrosiaansche ritus, in Toledo (Corpus-Christikapel) de mozarabische behouden.



bloedgetuige des Heeren, uit de eerste tijden van het Christendom, den „vorm" der h. Misse zijner dagen beschrijft en wij dan gevoelen, hoe onze Voorvaderen des Geloofs, de kracht voor hun martellijden hebben geput uit geheel hetzelfde offer, dat ook wij zien opdragen op onze altaren!
De „bijkomstige" verscheidenheid in de „wijzen" der bijgevoegde „plechtigheden", spreekt zoowel van het krachtig bezielde leven, dat er steeds in Gods Kerk heerschte, als van de almachtige leiding Gods, welke in weerwil van het verschil: in landen en volkeren, tijden en talen, belangen en behoeften, verslapping en geestdrift, dwalingen en gebruiken, stammen en volkeren, toch steeds het goddelijk Misoffer in een- en waarheid, onbesmet, voor ons heeft behouden.
De banen, waarin die Rometnscke liturgie door de Kerk, — na Gregorius den Groote onveranderd, — werd geleid, gaan wij thans volgen, waarmee ik bedoel door een zakelijke verklaring er. vertalingen krachtig hulpmiddel te geven, om heth. Sakrificie en zijne liturgische bestanddeelen in inniger overtuiging te genieten, met betrekking tot de heilige liturgie en den symbolischen zin dezer goddelijke „Altaergeheimenissen", waar wordt:
„verbeen, vertroost, gesterckt, gezegent:
't Is Godt en Geest wat ooge en oor bejegent."



II. ALGEMEENE ORDE DER H. MISSE:
ORDINARIUM MISSAE. (HET MIS-EIGEN.)
De h. Misse wordt door St. Thomas Aq. tweevoudig verdeeld: een „voorbereiding tot" en een „voltrekking van het h. Offer. Wij heeten die hoofdverdeelingen: voormis en offerhandeling.
Het karakter der eerste is onderrichtend en als zoodanig steeds afwisselend; dat der tweede is vereenigend met het Offer des Heeren en blijft immer onveranderd.
I. De „Voormis", een Inleiding; oudtijds de Mis der Katechumenen genoemd, wijl de doopleerlingen en openbare boetelingen, na haar einde (het h. Evangelie,) den tempel hadden te verlaten en de h. Mis slechts voor de gesloten deuren konden volgen. Deze maatregel gold voor de eersten als een noodzakelijk middel om de „Geheimen" der liturgie (disciplina arcani) tegen heidensche oningewijden te beschermen; voor de tweeden als een opgelegde straf en boete.
Zij bestaat uit: liturgische lezingen (epistel, evangelie, profetie); gezangen (introitus, graduale, tractus, alleluja, gloria) en gebeden (kyrie, oraties), welke van het eigenlijke offer onafhankelijk zijn en daartoe slechts inleiden.
II. „De Offerhandelingde „missa Fidelium" (Mis der Geloovigen), de eigenlijke offerdienst, welke uit drie hoofdgeledingen wordt ontwikkeld: de Offerande, Konsekratie, Nu tiging of Kommunie des Priesters. De Offerande is de toewijding aan God van het brood en den wijn.



De Konsekratie — het eigenlijke middenpunt, of, naar Petrus Damianus, het „hart van den Canon" — is de geheimvolle wezensverandering der offergaven in het Lichaam en Bloed des Heeren. De Kommunie is de nuttiging van het Offer door den Priester, de voltooiing
van het h. Sakrificie.
Deze onderdeelen gaan wij in bizonderheden met u
behandelen.
I. DE VOORMIS.
(mis der katechumenen).
I. HET BEURTGEBED.
Met het „h. Kruisteeken" 0 — dat de voornaamste geloofsartikelen in zich sluit — vangt aan „het middenpunt van ons gelooven", waarin de „kruisdood" van Christus zal worden vernieuwd. In vurig begeeren om het altaar te bestijgen, herhaalt de priester — nog staande aan den voet des outers („voetgebed") — den 42en Psalm van David, waarin ook deze, verdreven door zijn zoon Absalon, verzucht om te mogen opgaan naar den tempel des Heeren : P. (2) Introibo ad altare Ik zal opgaan tot Gods
Dei. altaar"
D. Ad Deum qui laetifi- Tot God, de blijdschap
cat juventutem meam. mijner jeugd.
P. (Psalm 42.) Judica Geef mij recht, o mijn
me Deus et discerne causam God en beslecht mijn geding
meam de gente non sancta; tegenover een onheilig volk,
(i) Voor de hoogmis wordt op de Zondagen de zegen met het wijwater gegeven, waarbij de antifoon: „Asperges me" (van Paschen ,0. Pmksteren: „V.d. aquam") wordt gezongen. Voor de symbolieke verklarmg *.e h.ervoor.
(*) P. beteekent: Priester; D. is: Dienaar.



ab homine iniquo et doloso erue me.
D. Quia tu es, Deus, fortitudo mea; quare me repulisti et quare tristis incedo, dum affligit me inimicus ?
P. Emitte lucem tuam et veritatem tuam; ipsa me deduxerunt et adduxerunt in montem sanctum tuurn et in tabernacula tua.
D. Et introibo ad altare Dei, ad Deum, qui laetificat juventutem meam.
P. Confitebor tibi in cithara Deus, Deus meus; quare tristis es, anima mea, et quare conturbas me?
D. Spera in Deo, quoniam adhuc confitebor illi; salutare vultus mei et Deus meus.
P. Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto;
D. Sicut erat in principio et nunc et semper et in saeculasaeculorum. Amen.
P. Introibo ad altare
Dei.
red mij van den man des onrechts en des bedrogs.
Want Gij, o God, zijt mijn kracht. Waarom hebt gij mij teruggestooten en waarom ga ik treurend daarheen, als de vijand mij verdrukt?
Zend uw licht en uwe waarheid af; die zullen mij geleiden en heenvoeren naar uwen heiligen berg en naar uw woonverblijf.
En ik zal opgaan tot Gods altaar, tot God, de blijdschap mijner jeugd.
Met harpspel zal ik U loven, o God, mijn God! Waarom zijt gij treurend, mijne ziel, en waarom ontrust gij mij ?
Betrouw op God! Hem toch zal ik nog lofprijzen: Gij zijt mijns aanschijns heil en mijn God.
Glorie zij den Vaderen den Zoon en den H. Geest,
Gelijk het was in den beginne, nu en altijd en in de eeuwen der eeuwen. Amen.
Ik zal opgaan tot Gods altaar.



D. Ad Deum, qui laeti- Tot God, de blijdschap fïcat juventutem meam. mijner jeugd.
Wélbewust van zijne eigene ontoereikendheid, belijdt de Pr.:
Adjutorium nostrum in Onze hulp is in den
nomine Domini. naam des Heeren.
D. Qui fecit coelum Die hemel en aarde
et terram. gemaakt heeft.
Als de hulpzoekende tollenaar, wiens bede omhoog ging tot Gods troon, buigt hij zich neder, want voor God is de mensch slechts „stof en asch", en wetend, dat voor 's Heeren aanschijn geen levende rechtvaardig is, verdeemoedigt hij zich door zijn schuldbelijdend woord en een drievoudig slaan op de borst, om het drievoudig boo~e in gedachte, woord en werk zinnebeeldig aan te duiden; hij roept Maria aan, de „toevlucht der zondaren" en alle Gods lieve heiligen, want hij alleen „die rein is van handen en zuiver van gemoed zal den berg des Heeren (het altaar) bestijgen".
Hierna wordt, in ootmoedig beurtgebed, die openbare schuldbelijdenis herhaald door den misdienaar in naam van geheel het volk, wiens karakter als „medeofferaar" de mis-liturgie steeds weet te handhaven. Want het „gebed van hem die zich vernedert, zal door de wolken dringen".
In die bedoeling zegt de priester zijn: 2. CONFITEOR. (<)
Confiteor Deo omnipo- Ik belijd aan God den
I1) Met eenige geringe variaties is sedert de 8ste eeuw deze vorm in officieel gebruik; in andere soortgelijke redakties dagteekent het Confiteor in de h. Misse van de alleroudste tijden. De psalm (Judica" werd in cle 12e eeuw ingevoegd.







ROGIFR V. D. WEYDEN. HET OFFER DER H. MISSE IS DE VERNIEUWING VAN HET OFFER DES KRUISES.



tenti, beatae Mariaï semper Virgini, beato Michaeli Archangelo, beato Joanni Baptistae, sanctis Apostolis Petro & Paulo, omnibus Sanctis, & vobis, fratres, quia peccavi nimis cogitatione, verbo & opere, mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa. Ideo precor beatam Mariam semper Virginem, beatum Michaelem Archangelum, beatum Joannem Baptistam, sanctos Apostolos Petrum & Paulum, omnes Sanctos, et vos, fratres, orare pro me ad Dominum Deum nostrum.
Almachtige, voor de heilige Maria, altijd Maagd, den H. Aartsengel Michael, den H. Joannes den Dooper, de H.H. Apostelen Petrus en Paulus, alle Heiligen, en U, broeders, dat ik veel gezondigd heb door gedachte, woord en werk, door mijne schuld, door mijne schuld, door mijne zeer grooteschuld. Daarom bid ik de H. Maria, altijd Maagd, den H. Aartsengel Michael, den H.Joannes den Dooper, de HH. Apostelen Petrus en Paulus, alle Heiligen en U, broeders, voor mij denHeeronzen
Door den mond van den misdienaar volgt ten antwoord de schuldbekentenis der aanwezige geloovitjen waarna de priester hun toebidt:
Misereatur vestri omnipotens Deus, et dimissis peccatis vestris perducat vos ad vitam aeternam.
D. Amen.
Dan smeekt hij in eigen
Indulgentiam, absolutionem, et remissionem peccatorum nostrorum tribuat nobis omnipotens et misericors Dominus.
HET H. MISOFFER.
Dat de almachtige God zich uwer erbarme en U, na vergeving der zonden, heenvoere naar het eeuwige leven.
Amen.
en aller naam:
Kwijtschelding, ontbinding en vergiffenis onzer zonden verleene ons de almogende en barmhartige Heer.



ROGIER V. D. WEYDEN. HET OFFER DER H. MISSE IS DE VERNIEUWING VAN HET OFFER DES KRUISES.



tenti, beatae Maria; semper Virgini, beato Michaeli Archangelo, beato Joanni Baptistae, sanctis Apostolis Petro & Paulo, omnibus Sanctis, & vobis, fratres, quia peccavi nimis cogitatione, verbo & opere, mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa. Icleo precor beatam Mariam semper Virginem, beatum Michaelem Archangelum, beatum Joannem Baptistam, sanctos Apostolos Petrum & Paulum, omnes Sanctos, et vos, fratres, orare pro me ad Dominum Deum nostrum.
(
_1 ... i
Almachtige, voor de heilige Maria, altijd Maagd, den H. Aartsengel Michael, den H. Joannes den Dooper, de H.H. Apostelen Petrus en Paulus, alle Heiligen, en U, broeders, dat ik veel gezondigd heb door gedachte, woord en werk, door mijne schuld, door mijne schuld,
door mijne zeergrooteschuld.
Daarom bid ik de H. Maria, altijd Maagd, den H. Aartsengel Michael, den H.Joannes den Dooper, de HH. Apostelen Petrus en Paulus, alle Heiligen en U, broeders, voormij JenHeer onzen God te bidden.
uc.i munu van oen misdienaar volgt ten antwoord de schuldbekentenis der aanwezige geloovigen waarna de priester hun toebidt: '
Misereatnr vpct-ri nmni_ _i_ _i • _
potens Deus, et dimissis peccatis vestris perducat vos ad vitam aeternam.
D. Amen.
Dan smeekt hij in eigen
Indulgentiam, absolutionem, et remissionem peccatorum nostrorum tribuat nobis omnipotens et misericors Dominus.
HET H. MISOFFER.
j-'ai uc aimacntige uod zich uwer erbarme en U, na vergeving der zonden, heenvoere naar het eeuwige leven.
Amen.
en aller naam:
Kwijtschelding, ontbinding en vergiffenis onzer zonden verleene ons de almogende en barmhartige Heer.
Aartsengel Michael, den H. Joannes den Dooper, de H.H. Apostelen Petrus en Paulus, alle Heiligen, en U, broeders, dat ik veel gezondigd heb door gedachte
woord en werk, door mijne
cors Dominus.



Amen.
O God, wend U tot ons en maak ons levend.
En uw volk zal zich in U verblijden.
Toon ons dan, o Heer, uwe ontfermenis.
En verleen ons uw heil.
Heer, verhoor mijne bede.
En doe mijn geroep tot U komen.
De Heer zij met u.
En met uwen geest.
Laat ons bidden.
Nu eerst, na deze herhaalde betuigingen van persoonlijke ongenoegzaamheid, bestijgt hij in de hem geschonken waardigheid van „Gezalfde des Heeren" het altaar — door de mystiek als den „Kalvarieberg des Gekruisten" verklaard, — en daarna bidt hij:
Aufer a nobis, quaesu- Neem weg van ons, o
mus Domine, iniquitates nos- Heer, zoo smeeken wij U, tras; ut ad SanctaSanctorum onze ongerechtigheden; oppuris mereamur mentibus dat wij waardig mogen zijn, introire. Per Christum Do- om met een rein gemoed op minum nostrum. Amen. te gaan naar het heilige der
heiligen. Door Chr. onzen Heer. Amen.
D. Amen.
P. Deus tu conversus vivificabis nos.
D. Et plebs tua laetabitur in te.
P. Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam.
D. Et salutare tuum da nobis.
P. Domine, exaudi orationem meam.
D. Et clamor meus ad te veniat.
P. Dominus vobiscum.
D. Et cum spiritu tuo.
P. Oremus.
Niet zonder zinnebeeldige beteekenis van eerbied en liefde kust hij den altaar, op de plaats waar de relieken



— onze triomfeerende Broeders in den
- zich bevinden en vertrouwt zich hunne
aer Heiligen (J) éénen Christus hulp aan:
Oramus te Domine, per merita Sanctorum tuorum quorum reliquia: hic sunt & omnium Sanctorum: ut indulgere digneris omnia peccata mea. Amen.
Wij bidden U, o Heer, door de verdiensten èn van de heiligen, wier relieken zich hier bevinden, èn van alle heiligen, dat gij alle mijne zonden genadig moogt vergeven. Amen.
Zooeven hebben wij den priester door den altaar-kus zijne vereering zien toonen. De zin hiervan hangt samen met de diepe, symbolieke waarde, welke de Kerk steeds aan haar altaar heeft verbonden. Welke is die waarde, die wij reeds in beginsel bij de Joodsche Wet zien bestaan ?
Want ook bij de Israelieten was het altaar het hart van den eeredienst; het was de „verhoogde plaats", waarop de offers aan God werden toegebracht. Noach bouwt zijn altaar onmiddellijk na het verlaten der ark; Abraham draagt zijn geliefden zoon op den outer ten offer; bij den Sinai brengt Mozes zijn sakrificie; jozue viert door een offer zijn zege op Haï; het is het vorstelijk streven der drie koningen: Saul, David en Salomon, om een altaar te stichten, niet onwaardig aan de grootheid van Jehovah. En Paulus, de Apostel van Christus, vat zijne lessen voor ons samen in het veelzeggende, geze-
(') Aansluitend bij de oud-Christelijke gewoonte, om boven het gral der martelaren te celebreeren en daarna, toen dit onmogelijk werd, om althans hunne relieken in het altaargraf (tombe) te bewaren.



gende woord, dat wij Christenen bezitten het offer-altaar des Heeren.
Daar zijn verschillende soorten van altaren in de kerken. Wij willen ons te zeer beperken, om er hier een beschrijving van aan te bieden, te meer, wijl zij alle denzelfden mystieken zin bezitten, welke ons thans bezig houdt. Een paar woorden nochtans over deze zeer uitvoerige altaar-symboliek.
Het altaar moet dragen een kruis met het beeld des Gekruisten, opdat beiden, priester en leek, steeds indachtig blijven, dat de h. Misse is de geheimvolle vernieuwing van Christus' zoendood; drie treden voeren tot de altaar-tafel omhoog, verzinnebeeldend — onder vele beteekenissen — de drie goddelijke deugden (geloof, hoop, liefde), die kostbare geschenken van God, welke ons zoo innig verbinden aan Hem, die nederdaalt in het h. Offer der Misse. Ook kaarsen van was, somtijds zelfs gewijd, moeten hier branden:
a. tot huldiging van en wijzing op het „Licht der wereld", dat weldra tot ons komt door de h. Konsekratie.
b. tot herdenking aan het licht, dat ons opging door de leer der stralende Openbaring.
c. tot zinnebeelding van het verlichtende geloof, der opwaarts stijgende hoop, der brandende en verterende liefde.
d. tot herinnering aan die bange dagen, welke de eerste Christenen doorleefden, toen zij met hunne priesters moesten vluchten in donkere, onderaardsche spelonken, om de h. Geheimen te mogen vieren.
Het altaar zelve is van natuursteen, of althans dat gedeelte, waarop het h. Offer wordt voltrokken. Het lag daarom voor de hand, dat de mystiek in die , steenen



verhooging" zag en vereerde den Golgotha, den „Kruisberg, hard van steen". Maar nog inniger, en naar het ons voorkomt, in nog meer kerkelijken geest, beschouwde zij in het altaar: den Heiland zeiven. De Bisschop gewaagt er van bij de wijding van den subdiaken; de geheele kerkelijke eeredienst der altaarwijding wordt in handelingen en woorden beheerscht door de gedachte aan den Gekruiste; vijf kruisen worden in den altaarsteen uitgehouwen, symbolisch vertegenwoordigend de vijf kostbare wonden van den goddelijken Lijder; tallooze zalvingen zijn er voorgeschreven als zinneteekenen van Hem, over Wien geschreven: „De Geest des Heeren is op mij, daarom heeft hij mij gezalfd".
Zoo kon de H. Ambrosius, doorvoed van dien geest der mystieken, de uitingen van tallooze geestelijke schrijvers verzamelen in zijn: „Het altaar der Kerk is het beeld van 's Heeren Lichaam zelve".
Met den altaar-kus brengt dan de priester onmiddellijk zijn vereering aan den Goddelijken Meester, of middellijk aan diens trouwe leerlingen, de Heiligen, wier relieken het altaar omsluit.
In een anderen vorm wordt de vereering — althans in solemneele h. Missen — nog verder ontwikkeld door de — vroeger verklaarde — mystiek-plechtige bewierooking, (blz. 36), welke de priester thans doet volgen. Hierna vangt aan de
3. INTROÏTUS.
Dit „ingangsgebed" (J) bestaat uit een antifoon, een
(l) Oudtijds werd deze zang door het koor aangeheven, wanneer de dienstdoende priester zich naar het altaar begaf. Daar dit gezang de Mis inleidde, ontstond het gebruik om vele Zondagen naar het eerste woord van dien Introitus te benoemen.



psalmvers — eertijds een geheelen psalm — en een „Gloria Patri" (J); het geeft den geest van den kerkelijken feestdag weer en heeft dus gelijk de kerkelijke (liturgische) tijden zelve, eene voortdurende afwisseling.
Als de blinde bij Jericho, gelijk de tot Christus om hulp smeekende melaatsche, zoo herhaalt ook de priester in wisselenden beurtkeer met het volk zijn bede om den bijstand van den drie-éénen God in het 4- KYRIE.
Tot God den Vader:
Kyrie (2) eleison! Heer ontferm U onzer!
D. Kyrie eleison! Heer ontferm U onzer!
Kyrie eleison! Heer ontferm U onzer!
Tot God den Zoon :
D. Christe eleison! Christus ontferm U onzer!
Christe eleison! Christus ontferm U onzer!
D. Christe eleison! Christus ontferm U onzer!
lot God den H. Geest:
Kyrie eleison ! Heer ontferm U onzer!
D. Kyrie eleison ! Heer ontferm U onzer!
Kyrie eleison! Heer ontferm U onzer!
Driemalen wordt die bede om hulp herhaald met den figuurlijken zin:
a. eener vereering van ieder der drie goddelijke Personen in het bizonder,
(!) In den passietijd uitgelaten.
(8) Een verkorting der oudtijds gebeden litanie. „Kyrie eleison" is de grieksche vorm voor het latijnsche: „Domine miserere". Bij dit grieksch zijn tevens de hebreeuwsche woorden: amen, hallelujah, Sabaoth, Hosanna door de liturgie opgenomen. Ziedaar in mystieken zin de drie talen bij het mis-offer vertegenwoordigd, welke ook geschreven waren op den kruistitel bij 's Heeren bloedig offer op Golgotha.



b. van afwending der drievoudige rampen van: onwetendheid, schuld en straffe,
c. van een gebed om barmhartigheid bij negen hoofdsoorten van zonden en zielenooden, gelijk eenige symbolisten verklaren of gelijk zeer vele andere:
d. van een smeekend bidden met de negen zalige koren der Engelen, of
e. van een herdenking aan de veelvuldige en langdurige verzuchtingen der aartsvaders en profeten naar de komst des Heeren.
Ook mag dit negenvoudige smeekgebed een inleiding van deemoed zijn tot het lied van aanbidding, hetgeen gaat volgen; als verontschuldigde zich de Kerk voor hare onmacht, wijl zij geene woorden weet, om naar waarde te mogen aanbidden „de niet uit te drukken" heerlijkheid Gods. Het is als vraagt zij in diepen ootmoed: „Vergeef het ons ('); o noit volprezen Van al wat leeft, of niet en leeft,
Noit uitgesproken, noch te spreecken;
Vergeef het ons, en schelt ons quijt Dat geen verbeelding, tong, noch teecken U melden kan.
Dan sluit zij zich aan bij de hemelsche Vrienden Gods, de Engelenscharen en stemt door aardsche tonen met dien triumfzang van onsterflijke heerlijkheid in, welken het voorgeslacht het „Lied der Engelen" (hymnus angelicus; doxologia major) heeft genoemd, namelijk het
5. GLORIA IN EXCELSIS,
het jubellied der Kerk, bezingend: de H. Drievuldigheid en de Verlossing door Christus. Aangevangen op aarde door de Engelen Gods bij de geboorte van den Zalig("') Vondel, Lucifer.



maker, werd het uitgebreid en voortgedragen over de wereld door de Kerk van Christus en steeds weer in aanbiddende liefde herhaald bij de geheimvolle geboorte des Heilands op het altaar.
Wat kan zij anders, de Kerk des Heeren, dan slechts danken voor de ,,groote heerlijkheid", die God getoond heeft in zijne scheppingen naar buiten! Zij wendt zich hiertoe tot God den Vader, den „Schepper", en God den Zoon, Jezus Christus, den „Verlosser" — en hier brengt zij bijeen alle de glorietitels van haren goddelijken Stichter — opjubelend in heiligen dank bij het herhaalde: „die wegneemt de zonden der wereld"; dan sluit zij deze wondere feesthymne (*) — door Engelen en menschen gedicht — met aanroeping van God den H. Geest; aldus getuigenis brengend van hare aanbidding der H. Drievuldigheid.
De pr. heft bij het Gloria de handen omhoog; hij buigt meermalen in diepe vereering tevens het hoofd, om op die wijzen, ook door zijne handelingen, de woorden van aanbidding zinnebeeldig te belijden. Laat ons thans deze bewonderenswaardige hymne beschouwen:
Gloria in excelsis Deo. Glorie aan God in den
Et in terra pax hominibus hooge en vrede op aarde den bonae voluntatis. menschen van goeden wil.
Laudamus te. Benedici- Wij loven U; wij zegenen
mus te. Adoramus te. Glori- U; wij aanbidden U; wij ficamus te. verheerlijken U.
Gratias agimustibiprop- Wij danken om uwe
(1) Als zoodanig wordt het gloria in de meer droeve, kerkelijke tijden niet gebeden, gelijk in de Zondagsmissen van den advent, den vastentijd, in de rouwmissen, op het feest der onnooz. kinderen enz.
Oorspronkelijk werd het, volgens het Liber Pontificalis, alleen voor de Kerst-mis aangegeven, later voor Zon- en feestdagen, tot het door Paus Sym-
I ~™\ Iw* I 1 U \f. I 
L.
• i.



groote heerlijkheid U: Heer, God, Koning des Hemels, God, almachtige Vader.
Heer Jezus Christus, eeniggeboren Zoon, God de Heer,Lam Gods, Vaders Zoon, Gij, die wegneemt de zonden der wereld, erbarm U onzer.
Gij, die wegneemt de zonden der wereld, neem ons smeekgebed aan; die zetelt aan de rechterhand des Vaders, erbarm U onzer.
Want Gij alleen zijt de Heilige, Gij alleen de Heer, Gij alleen de allerhoogste, Jezus Christus met den H. Geest, in de heerlijkheiddesVaders.
Amen.
Hiermede heeft de priester tevens de verheven doeleinden der h. Misse aangegeven: als een Offer van aanbidding („wij aanbidden U"), van dank („wij danken U"), van verzoening („die wegneemt de zonden der wereld"), en van smeeking („neem ons smeekgebed aan").
Na deze aanbiddende voorbereidingen der h. Mis, vangen in een blij verwachten op verhooring, de „smeekbeden", oraties, voor allerlei belangen aan. De pr. kust wederom in vereering (!) het altaar en wendt zich tot het volk met den ouden, apostolischen vredegroet:
ter magnam gloriam tuam. Domine Deus, Rex coelestis, Deus Pater omnipotens.
Domine Fili unigenite Jesu Christe, Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris. Qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Qui tollispeccatamundi, suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis.
Quoniam tu solus sanctus. Tu solus Dominus. Tu solus Altissimus, Jesu Christe. Cum sancto Spiritu, in gloria Dei Patris. Amen.
(') Kust het altaar steeds, vóór hij zich tot het volk wendt; eerst zinnebeeldig zijn groet aan den Christus (het altaar) brengend, vóór hij dien aan de geloovigen schenkt.



Dominus Vobiscum De Heer zij met u.
D. Et cum spiritu tuo En met uwen geest,
zoo luidt 's volks liturgische tegenwensch. Dat wij dan thans gezamenlijk onze behoeften meedeelen aan God: Oremus Laat ons bidden.
Dan breidt hij de armen in smeekhouding uit, sluit die weer als symbolisch blijk van ingetogen gebed, of wel — in meer beeldende symboliek — als vergaderde hij tegelijkertijd, zienderoogen, aller verlangens en aller zielewenschen in de kerkelijke „gezamenlijke gebeden", namelijk de 6. COLLECTA.
Verschillen (*) deze gebeden (oraties) steeds naar geest en tijdeigen van den miskalender (oratio festi) en bizondere kerkelijke behoeften (oratio imperata), zij richten zich alle (2) — naar leer en voorbeeld van den Meester — tot God den Vader, in Wien de maoht en de majesteit worden vereerd, en bovenal wijl wij, naar des Apostels wensch, steeds zullen bidden „in den naam van Jezus Christus", onzen goddelijken Middelaar. Daarom is het, dat zij alle naar kerkelijken trant worden gesloten — zelfs in vijfvoudige afwisseling — met een aandringen op verhooring, ter wille van: „Jezus Christus, onzen Heer".
Gelijk de collccta, zoo beantwoorden aan het karakter
(!) Wij geven deze niet aan, daar zij voor iedere misse verschillend zijn. Wie deze in bizonderheden wenscht te kennen, zie daarvoor — behalve de officieele missaals — de bekende volks-uitgaven, welke de missen bevatten, gedurende den geheelen loop van het kerkelijk jaar (Descleé; Herder).
Hetzelfde geldt voor de epistels, beurtzangen en evangelies, waarvoor wij naar dezelfde bronnen verwijzen.
(2) Slechts met een paar uitzondelingen, welke de Kerk invoegde, sedert de ketterij van Arius, opdat niemand zou meenen, dat men God den Zoon niet gelijk God den Vader zou mogen aanroepen.



der liturgische feestdagen, evenzeer de beide steeds veranderende lezingen, namelijk die van den Epistel, waardoor het wegbereidend leeraarschap der profeten en apostelen wordt beteekend tot een voorbereiding van het Evangelie, hetgeen het daadwerkelijke apostolaat des Heeren verzinnebeeldt. In de h. Misse toch wordt het geheele „verlossingswerk van den Christus op sakramenteele wijze voor oogen gevoerd; vandaar dat diens „leeraarschap" middellijk (epistel) of onmiddellijk (evangelie) symbolisch wordt herdacht, voordat de Meester zelve als het „goddelijk Zoenoffer" zal worden aangebeden.
Naar kerkgebruikelijk voorschrift, wordt de Epistel aan de Imker zijde (het zuiden), het Evangelie aan de rechter (het noorden) voorgelezen (*). Volgens de symboliek namelijk wordt het altaar „ten oosten" gebouwd, waar het licht verrijst, .het beeld van Christus, „de Zon der gerechtigheid".
In verband met dien symbolischen kerkbouw werd de tot het Evangelie voorbereidende epistel-lezing (zuiden) zinnebeeldig als de prediking aan de Joden begrepen! Toen dezen de christen leer hadden verworpen, bracht men haar over tot de heidenen (noorden), want naar St. Gregorius mystische beeldspraak, is „het duistere en ijzige noorden het symbool der heidensche wereld, welke gedurende eeuwenlangen tijd in de koude der afgoderij bevrozen lag." Zoo werd de Evangelie-zijde door de symboliek steeds als een minder-waardige plaats beteekend („pars minus digna").
('•) De historische grond hiervan is wel, dat de liturgie de plechtige misse steeds als maatstaf aannam. Hier was de plaats van den Diaken — welke op het „ambo", soort preekstoel, het evangelie las — aan de rechter zijde; die van den Subdiaken aan de linker of in 't midden. Wanneer de pr. alleen de h. misse opdraagt, vervult hij beider ambt en tevens beider plaats.



7 DE EPISTEL.
Meestentijds een fragment uit een „brief" van een der Apostelen fSt. Paulus vooral) of van de „Handelingen der Apostelen", somwijlen uit het O. T. van profeten of patriarchen. De gevoelens hieruit ontstaan, worden neergelegd in een der dikwerf aan de psalmen ontleende beurtzangen, welke de beteekenis van den liturgischen vierdag volgen en daarom met dezen steeds veranderlijk zijn. Zij dragen de namen van: graduale, alleluja (1), tractus, sequentia, (2) en verbinden in den mis-ritus den Epistel aan het Evangelie.
Vóór het missaal naar de evangelie-zijde wordt gedragen, bidt de priester in eerbied voor „Gods woord", dat Hij hem lippen en hart verreine tot het waardig naspreken van
8. HET EVANGELIE.
Na den gebruikelijken zegengroet tot het volk: Dominus vobiscum De Heer zij met u
D. Et cum spiritu tuo En met uwen geest,
wordt liet ingeleid met den aanhef:
Sequentia sancti Evan- Vervolg van het H. gelii secundum .... Evangelie volgens ....
De pr. maakt het kruisteeken op de zooeven gesproken woorden, hiermede aanwijzend, dat het Evangelie, naar des apostels belijdenis in waarheid is, het „woord des kruises". Ook het volk teekent zich gelijk zijn priester door het Evangelie-kruis, met den duim op voorhoofd, mond en
(!) Deze vreugde-uiting wordt uiteraard b. v. in de Vasten- en rouwmissen niet vernomen.
(*) Oudtijds waren er tallooze sequentia; Paus Pius V beperkte hun aantal tot de vijf meest beroemde: (Victimae paschali; Veni sancte spiritus; Lauda Sion; Stabat Mater; Dies irae.) Uitnemend is het werk van Dr. N. Gihr, Die Sequenzen des römischen Meszbuches. Freiburg, 1901.



borst, want men wil — zoo bedoelt hier de symboliek — het „woord Gods": met den geest bewaren, met den mond belijden en met het hart beminnen.
Gloria tibi Domine U zij de roem, o Heer,
zegt de dienaar, waarna het Evangelie (J) — even gelijk ook de Epistel met den feestdag varieerend — aan het volk wordt voorgedragen.
Aan dien hoogen eerbied voor de lezing van ,,'s Heeren wet" — de kern van dit eerste deel der Katechumenen-mis — beantwoordde het staande toeluisteren, hetgeen zoowel de schuldige hoogachting verzinnebeeldt als den vasten wil om het Evangelie „na te volgen in den loop" van het aardsche leven en tevens om dit, zoo noodig, krachtdadig te verdedigen.
Oudtijds trokken hier de mannen zwaarden en knijven en negen de vrouwen in eerbied. Plechtige betuigingen van ontzag voor de lezing van Christus' Evangelie waren in algemeen gebruik: keizers, de Fransche koningen en hunne echtgenooten namen zich kronen en diademen af; de Poolsche vorsten en Malthezer ridders trokken hunne zwaarden; de oostersche bisschoppen legden hun „pallium" neder.
En omgekeerd was er, weer in anderen zin, op vele plaatsen voorgeschreven, dat men alle wapenen zou afleggen daar het geloof niet door krachtsgeweld maar door liefde moest verbreid. Maar steeds toonden groot en klein, op welke wijze dan ook, hunne diepe vereering, want men las: „het woord des Heeren"! En meer nog, dit verzinnebeeldde den Heer zeiven, om welke reden ook de priester
(!) Evangelie, „blijde boodschap" is een deel der vier Evangeliën, welke het heilbrengende verlossingswerk van den Zaligmaker vermelden.



het Evangelie kuste en bewierookte en de Vaderen van het Concilie van Ephesus het Evangelie in hun midden plaatsten op een troon.
Diezelfde vereering vindt hare symboliek in de solemneele bewierooking door den diaken en in de omhoog gedragen lickten, wijl 's Heeren woord „het licht is in de duisternissen" en voor een ieder in het bizonder „een licht is voor den voet", waar wij allen betreden „de paden van het donkere werelddal".
In gelijksoortigen, zinvollen geest kust de priester den tekst van het verkondigde Evangelie, want ook hij belijdt met den Psalmist: „ik heb lief uwe geboden, meer dan goud en edelsteenen; een wellust zijn zij aan mijne ziel".
En dan stijgt de lezing tot een smeekgebed:
Per evangelica dicta de- Dat door de Evange-
leantur nostra delicta. lische woorden onze zonden
worden gedelgd.
D. Laus tibi Christe. Aan U de lof, o Christus. (')
De „voorbereidende" misse is geëindigd. Weleer klonk dan de waarschuwing van den diaken in dezen of dergelijken vorm: „Ite, missa est" (Gaat, de misse is geschied) tot een teeken aan doopleerlingen en boetedoeners, dat zij zich hadden te verwijderen. Nog eenmaal zal die plechtige scheidings-formuul worden gehoord, maar dan tot alle aanwezigen bij het einde der h. Misse. Het was een vorm, overgenomen uit burgerlijke en senaatsvergaderingen, waar het einde eveneens op soortgelijke wijs werd aangekondigd.
(') Hierna werd in de apostol. Kerk het Evangelie met een predikatie („honielie") verduidelijkt, waarvan ook onze predikatiën te dier plaatse dagteekenen.



Als overgang tot het tweede — het eigenlijke wezen bevattende — gedeelte des h. Offers, wordt veeltijds (J) het „Credo" (de apostolische „geloofs-belijdenis") (2) plechtig en openbaar afgelegd; hetgeen betrekking heeft zoowel op het voorgedragen Evangelie, als op de nu volgende „Geheimen des geloofs.''
De handen voor de borst gevouwen, drukt de pr. het in onderwerping gelooven uit; hij buigt in vereering het hoofd in samenstemming met de huldigende woorden en knielt in aanbidding neder bij het vermelden van ,,de bron onzes heils", de Menschwording van God den Zoon. Hij belijdt
9. HET „CREDO". (»)
Credo in unum Deum, Ik geloof in éénen God,
Patrem omnipotentem, facto- den almachtigen Vader, rem coeli et terrae, visibilium Schepper van hemel en aarde, omnium, et invisibilium. van alle zichtbare en onzichtbare dingen.
Et in unum Dominum En in éénen Heer, JeJesum Christum, Filium Dei zus Christus, den eeniggeunigenitum. Et ex Patre na- boren Zoon Gods, uit den tum ante omnia saecula. Vader vóór alle eeuwen
geboren.
Deum de Deo, lumen de God van God, licht van
(') Daar dit als een verhoogde plechtigheid geldt, wordt liet gebeden op alle Zondagen, feesten des Heeren, der H. Maagd, der Engelen, Apostelen. Kerkvaders, enz.
(*) Op de wijs, gelijk zij op de algemeene kerkvergadering van Nicea (325) werd geformuleerd en op die van Konstantinopel (381) werd uitgebreid.
(3) Het „Credo" is een korte samenvatting van ons „geloof". De Kerk heeft vier wijzen, waarin zij dat kort begrip uitdrukt, namelijk: de geloofsbelijdenis (het Credo) der apostelen, die van Nicea (325), die van Konstantinopel 381), die van den H. Athanasius, welke sedert de 7e eeuw vermeld wordt.



lumine, Deum verumdeDeo vero.
Genitum, non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt.
Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de coelis.
Et incarnatus est de Spiritu sancto ex Maria Virgine: et homo factus est.
Crucifixus etiam pronobis, sub Pontio Pilato passus et sepultus est. Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas.
Et ascendit in coelum: sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis.
Et in Spiritum sanctum Dominum, et vivificantem: qui ex Patre, Filioque procedit. Qui cum Patre et Fi-
licht, waarachtig God van den waarachtigen God.
Geboren en niet gemaakt, medezelfstandig met den Vader, door wien alles gemaakt is.
Die om ons menschen en om onzer zaligheid wille is nedergedaald uit den hemel.
En die het vleesch heeft aangenomen uit de H. Maagd Maria door den H. Geest. En is mensch geworden.
Ook is Hij voor ons gekruisigd; onder Pontius Pilatus heeft hij geleden en is begraven. En Hij is ten derden dage verrezen volgens de Schriften.
En Hij is opgeklommen ten hemel: zit aan de rechterhand des Vaders. En Hij zal wederkomen met heerlijkheid om te oordeelen de levenden en dooden, wiens rijk geen einde zal hebben.
Ook (geloof ik) in den H. Geest, den Heer en Levendmaker, die uit den Vader en den Zoon voortkomt.



FOTOGR. ALINARI.
HET WONDER VAN BOLSENA: HET H. BLOED VLOEIT UIT DE H. HOSTIE.
RAFFAEL.



lumine, Deum verumdeDeo vero.
Genitum, non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt.
Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de coelis.
Et i n c a r natus est de Spiritu sancto ex Maria Virgine: et homo factus est.
Crucifixus etiam pro nobis, sub Pontio Pilato passus et sepultus est. Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas.
Et ascendit in coelum: sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis.
Et in Spiritum sanctum Dominum, et vivificantem: qui ex Patre, Filioque procedit. Qui cum Patre et Fi-
licht, waarachtig God van den waarachtigen God.
Geboren en niet gemaakt, medezelfstandig met den Vader, door wien alles gemaakt is.
Die om ons menschen en om onzer zaligheid wille is nedergedaald uit den hemel.
En die het vleesch heeft aangenomen uit de H. Maagd Maria door den H. Geest. En is m e n s c h geworden.
Ook is Hij voor ons gekruisigd; onder Pontius Pilatus heeft hij geleden en is begraven. En Hij is ten derden dage verrezen volgens de Schriften.
En Hij is opgeklommen ten hemel: zit aan de rechterhand des Vaders. En Hij zal wederkomen met heerlijkheid om te oordeelen de levenden en dooden, wiens rijk geen einde zal hebben.
Ook (geloof ik) in den H. Geest, den Heer en Levendmaker, die uit den Vader en den Zoon voortkomt.



RAFFAEL.
FOTOGR. ALINARI.
HET WONDER VAN BOLSENA: HET H. BLOED VLOEIT UIT DE H. HOSTIE.







Ho simul adoratur, et conglorificatur: qui locutus est per Prophetas.
Et unam sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum. Etvitam venturi saeculi. Amen.
Die met den Vader en den Zoon te zamen wordt aanbeden en medeverheerlijkt; die door de profeten heeft gesproken.
Ook (geloof ik) deééne, heilige, katholieke en apostolieke Kerk. Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. En ik verwacht de opstanding der dooden en het toekomstig, eeuwig leven. Amen.
II. DE OFFER-HANDELING.
(de misse der geloovigen.)
Een meer doorgevoerd en onderscheiden karakter draagt dit tweede gedeelte van den h. Offerdienst. Het reeds beschreven voorgaande deel („de Voormis") is de ïturgische „inleiding", samengesteld uit talrijke, niet vast aaneen verbonden, vaak afwisselende geledingen. Op zich zelve beschouwd, staat zij zelfs niet in een onmiddellijk verand met den mis-dienst als zoodanig, maar heeft de roeping, om de godsdienstige stemming voor de hoogheilige offerande te wekken. Zij was eigenlijk de zakelijke hoofdinhoud var, t edere, toenmalige, godsdienstige samenkomst, hetblzonderder vigiliën - welke eveneens bestaan hebben uit: psalm-liederen, litanieën, schuldbelijdenis, hym-
"'ÏrfoÏÏ voorU*inS<n uit Oud en Nieuw Testament.
s



In de „misse der geloovigen" echter, zijn alle onderdeden nauw aaneengeschakeld en blijven steeds in de innigste betrekking tot de h. Offerhandeling. Hier ontleenen alle gebeden, zoowel als de ceremonies en gebaren, beteekenis en zin aan dit hoogheilig middenpunt van den geheelen offer-ritus.
Daar nu dit goddelijk mysterie niet enkel als spijsoffer wordt „opgedragen" en „gekonsekreerd", maar ook als offerspijs zal worden „genuttigd", wordt de geheele „offer-handeling" uiteraard in drie hoofd-bestanddeelen liturgisch afgedeeld, namelijk:
I. De Offerande: het aanbieden der offer-elementen.
II. De Konsekratie: de voltrekking der offer-daad.
III. De Kommunie: de deelneming aan het gebrachte offer.
Met andere woorden: de ,,Offerande" wijdt toe het sakrificie, dat in de „Konsekratie" wordt geslachtofferd en in de „Kommunie" als sakramenteele spijs wordt genoten.
Beschouwen wij nu de gebeden, welke zich om deze hoofd-har.delingen heenscharen, dan bemerken wij spoedig, dat deze zich op tweevoudige wijzen richten:
a. tot de nog niet gekonsekreerde offer-bestanddeelen, dus tot het brood en den wijn,
b. reeds vooraf tot het h. Lichaam en Bloed des Heeren, waarin zij welhaast zullen veranderd worden; vandaar, dat zij, in dien zin genomen, nog vóór de Konsekratie, door de Kerk kunnen worden genoemd: „onbevlekte offerande, kelk des heils, heilige offergaven", enz.
Nog ééne opmerking. In de kerkelijke gebeden van den Canon, welke de priester gaat storten, klinkt de nederigste toon van den heiligsten ootmoed, die bij dit reinste aller offers de alleen voegzame is. Zóó zijn ook



de beden te verklaren, om vergiffenis van „boosheden", „misslagen", „beleedigingen" enz, en niet in den letterlijken zin, alsof de priester verondersteld mocht worden in een betreurenswaardigen staat van doodzonde het onbevlekte offer der h. Misse te zullen opdragen. Juist het tegendeel is waar; zoo ooit, dan is hier de plaats, waar de priester, in de hem tot plicht gestelde, onbesmette reinheid zal verkeeren. De genoemde bewoordingen zijn dan ook de uitdrukkingen van een diep wegzinken in het gevoel zijner eigene nietswaardigheid tegenover den God van matelooze heiligheid en liefde, wiens zuiver oog zelfs in de Engelen des hemels nog vlekken bespeurt.
In dien volheerlijken geest van eigen geringschatting bidt de Kerk haren Canon, aangevangen door:
I. DE OFFERANDE.
De eerste ceremonie is het „offergebed". De h. Misse is namelijk, gelijk wij reeds zegden, èn offer èn geestelijk gastmaal. De eerste christenen, — behalve eenige toegelaten boetedoeners, — welke gemeenlijk dagelijks kommuniceerden, boden den dienstdoenden diaken brood en wijn aan, voor het gebruik in het h. Misoffer bestemd; maar tevens ook andere gaven als „offers" (oblationes) voor: de armen, weduwen en geestelijkheid. Hierdoor wilden zij hunne eigene offergiften vereenigen met het goddelijk Sakrificie, dat op den altaar ging worden voltrokken. Daar dit godsdienstig gebruik onder dit gedeelte der h. Misse plaats had en niet zelden geruimen tijd vorderde, vulde het koor den daartoe bestemden tijd door het zingen van een psalmlied (') aan, waarvan ons tegen-
) De „offergang-, somtijds nog bij rouwmissen in gebruik, de stipendia en de kollekten voor armen en kerk, danken hieraan hun ontstaan.



woordig, korter psalmvers of antifoon-gebed de herinnering onderhoudt in het steeds verwisselende:
OFFERTORIUM.
De priester zal het offerbrood opdragen: hiertoe heft hij de pateen, waarop de hostie rust, omhoog tot den God, „die in de hemelen woont", en zegt bij de
OFFERANDE VAN HET BROOD.
Aanvaard, o heilige Vader, almachtige, eeuwige God, deze vlekkelooze offergave welke ik, uw nietwaardige dienaar, aan U mijn levenden en waarachtigen God aanbiede voor mijne tallooze zonden, beleedigingen en nalatigheden, voor allen hier aanwezigen, en tevens voor alle de christen geloovigen, voor de levenden zoowel als de afgestorvenen: opdat zij mij en hun tot heil moge
gedijen ten eeuwigen leven. Amen.
De Priester biedt dus zijn offer ook voor de „aanwezigen" aan. Is het niet de krachtigste aansporing voor den katholiek, om zoo vaak mogelijk, om iederen dag, tegenwoordig te komen bij Jezus' Offer, dat ook voor zijne belangen pleiten zal bij God, den hemelschen Vader ? O, zoo men de onschatbare waarde der h. Misse gevoelde!
Suscipe sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, hanc immaculatam hostiam, quam ego indignus famulus tuus offero tibi Deo meo vivo et vero, pro innumerabilibus peccatis et oftensionibus et negligentiis meis et pro omnibus circumstantibus, sed et pro omnibus fidelibus christianis vivis atquedefunctis: ut mihi et illis proficiat ad salutem in vitam seternam. Amen.
De plaats der corporale, waar de priester de zooeven



aan God toegehuldigde offerspijs zal nederleggen (!), wordt eerst met het kruisteeken gezegend; het is — naar 't woord van Paus Bened. XIV — een mystische afbeelding van het zich uitstrekken op den kruisbalk van het goddelijke Offerlam, vóór Hij zich overgaf aan den dood.
Daarna voegt hij een weinig — tevoren gezegend water — bij den wijn, en bidt bij de
VERMENGING VAN WATER EN WITN.
Deus, qui humanae sub- O God, die de waardig-
stantiae dignitatem mirabili- heid der menschelijke natuur
ter condidisti, et mirabilius reformasti: da nobis per hujus aquae et vini mysterium ejus Divinitatis esse consortes, qui humanitatis nostrae fieri dignatus est particeps, Jesus Christus Filius tuus Dominus noster, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus sancti Deus: per omnia saecula saeculorum. Amen.
wondervol hebt geschapen en nog meer wonderbaar hebt hersteld, verleen ons door het mysterie van dit water en dien wijn, dat wij deelachtig mogen worden aan de Godheid van Hem, die zich gewaardigd heeftzich met onze menschheid te bekleeden, Jezus Christus, uw Zoon, onze Heer, die met U leeft en regeert in de eenheid
van den H. Geest, God in alle eeuwen der eeuwen. Amen.
In genoemde, zinvolle ceremoniën legde de mystiek vele, even rijke als diepzinnige waarheden neder. Vooreerst de OFFER-ELEMENTEN.
7arwe-brood (panis triticeus) en druiven-wijn (vinum
(!) Na de offerande van het brood wordt de pateen onder corporale of velum verborgen; over den mystieken zin hiervan zie men het hoofdstuk over de Kerkgewaden (blz. 135).



de vite) zijn de bestanddeelen voor het h. onbloedig Offer der Misse; de noodzakelijke en verplichte tevens, niet om zich zelve, maar door Christus' vrije wilsbepaling bij de instelling van het h. Misoffer. Het was in aansluiting met het joodsche, onbloedige spijsoffer (mincha), dat met gelijke zelfstandigheden werd opgedragen en door de voorzegging van Malachias (J) reeds eeuwen te voren was aangekondigd. Zoo ook was bereid het door God gezegende mincha-offer van Melchisedech, de voorafbeelding van het christelijk sakrificie der toekomst.
Voor de voegzaamheid dier keuze brachten reeds de oudste tijden vele mystieke gronden bij. „De keurlingen uit de 'schepping", ,,de edelste gaven Gods" zijn zij geheeten, die twee offer-materies: de tarwe en de wijndruif. Waarom ?
a. De tarwekorrel, die uit het vette der aarde wast en de druif, welke in den zonnegloed rijpt, zijn het „merg en het bloed" der aarde; de wijn die ,,'s menschen ziel verheugt" en het brood, dat ,,'s menschen hart versterkt", werden immer, ook door de h. Schriftuur, als de nobelste voortbrengselen van het geheele plantenrijk, zelfs als de < meest noodzakelijke vereischten van het menschelijk bestaan, gedacht en geacht. Vandaar dat een offertoewijding dier zelfstandigheden het meest natuurlijk zinnebeeld werd der overgave van „den mensch en diens leven", en in meer bepaalden en symbolischen zin, van diens „vleesch en bloed", aan God. Hierdoor konden in ongedwongen, mystieken geest het brood en de wijn als de zeer passende
(l) Het hebreeuwsche woord „mincha", waarmede de profeet dit te verwachten offer aanduidt, heeft, volgens Dr. F. Kaulen, in de geheele Mozaische wetgeving den zin van een „onbloedig, uit ongezuurd tarwemeel bestaand spijsoffer", in tegenstelling met een bloedig slachtoffer (Sebach).



offerspijzen beschouwd worden, om door de wondere werking van Gods Almacht te worden veranderd in het h. Lichaam en Bloed des Heeren.
b. Bovendien, ontstaat het ééne brood niet uit de „veelheid van korenaren", gelijk de ééne wijn uit de persing eener „veelheid van druiven" ? Het is de symbolieke toespeling op de veelheid en verscheidenheid der uitverkorenen, maar allen één geworden door het kruisoffer van Christus; met andere woorden het verzinnebeeldt de zichtbare eenheid der vele ledematen van 's Heeren geestelijk Lichaam, welke de Kerke van Christus beduidt.
c. Ook het ronde hostiebrood heeft om zijn uitwendigen cirkel-vorm, zijne mystieke waarde. Het zegt ons namelijk, dat hier schuil ging „de Zonne der glorie", de „God van oneindigheid" onder die schijnbare wade van het ronde offerbrood.
Met betrekking tot de offer-elementen zelve, gelden twee overoude, strenge, kerkwettige bepalingen :
I. Het brood moet ongedeesemd zijn;
II. De druivenwijn met een weinig water gemengd. De mystiek stemt hiermede volkomen samen. Het
brood moet ongedeesemd (ongezuurd) zijn:
a. Naar het voorbeeld van Christus, welke, op den eersten dag der ongedeesemde brooden het laatste avondmaal met de zijnen vierde.
b. Het brood — dat gekonsekreerd zal worden in het glorieuze Lichaam des Heeren — mag aan geen onzuiver bederf onderworpen worden, daar het zijn moet een symbool van rein- en ongereptheid, en in het bizonder, een waardig zinnebeeld van de vlekkeloosheid dier hemelsche „Godsspijze", welke de christen zal nuttigen.
c. In een moreele toepassing beschouwd, is de volgende



overweging van belang, namelijk, dat het ongezuurde brood het duidelijkst de geëischte smetteloosheid des gemoeds uitbeeldt, met welke de geloovige, „onbesmeurd door het zuurdeeg der zonden", aan het „Goddelijk feestmaal des Heeren" zal aanzitten.
Inmiddels (!) heeft de priester een schijnbaar onbelangrijke ceremonie verricht, waaraan de Kerk echter steeds een zeer groot gewicht heeft gehecht, (3) namelijk de VERMENGING VAN WIJN MET WATER.
Overeenkomstig de verklaring van het Concilie van Trente, bedoelt die kerkelijke ceremonie te doen gedenken :
a. Aan de historische meening, dat ook Christus deze handeling bij het laatste avondmaal gesteld heeft, gelijk de overlevering der Kerkvaders reeds van de eerste eeuwen (Justinus, Irenaeus, Cyprianus) ons meedeelt.
b. Aan het uitvloeien van bloed en water uit de zijdewonde des Heeren, waaruit, volgens mystieke omschrijving, Christus' Kerk haar leven ontving. Met die bedoeling bidt dan ook de liturgie:
„Gij o lans, hebt aan de wereld de leventelende zijde des Verlossers geopend, waaruit de Kerk van Christus geboren werd."
c. Aan de twee naturen van den éénen persoon des Zaligmakers: de goddelijke door den wijn, de menschelijke door het water gezinnebeeld, overeenkomstig de voorstelling van den h. Evangelist Joannes in het boek der Openbaringen. En hierom wordt dan ook slechts het water —
(') „De Karthuizers, welke de liturgie der nde eeuw en de Dominikanen, welke die der 13de volgen, verrichten de*e ceremonie vódr de h. mis." Dom Guéranger.
(*) Een ceremonie, welke onder doodzonde verplicht.



namelijk onze hulpbehoevende menschelijke natuur — en niet de wijn, door den priester gezegend (!).
d. Aan een krachtig verlangen naar een innige, nooit meer te scheiden vereeniging met onzen goddelijken Offeraar, — naar de uitvoerige mededeelingen, reeds van Justinus en Cyprianus — waarnaar wij, zwakke menschenkinderen, moeten streven, volgens het bezielde woord van den Apostel: „Ik leef, maar niet ik, maar Christus leeft in mij."
Is dan het water met den wijn vereenigd, dan biedt de priester dezen offerdrank den hemelschen Vader aan door den kelk ten hooge te heffen en te bidden bij de OFFERANDE VAN DEN WIJN.
Offerimus tibi, Domine, Wij wijden U toe, o
calicem salutaris, tuam de- Heer, den kelk des heils en precantes clementiam : ut in smeeken uwe goedertierenconspectu divinae Majestatis heid, dat hij voor het aantuae pro nostra et totius gezicht uwer goddelijke mamundi salute cum odore jesteit, ons en der geheele suavitatis ascendat. Amen. aarde ten heil, in geur van
behagelijkheid moge opstijgen. Amen.
Doch bij de toewijding dezer „uitwendige gaven", behoort bovenal een „inwendig offer" van het eigen hart, gelijk weleer de drie jongelingen, biddend in den vuuroven, te midden der loeiende vlammen, aan ons hebben geleerd. Aan hun schriftuur-gebed het zijne ontleenend, bidt de pr.:
In spiritu humilitatis Laten wij zeiven, o Heer,
et in animo contrito susci- in den geest van ootmoed
(*) In de rouw-missen worden de benediktie noch hier, noch aan het einde der Misse gegeven, daar zij symbolen zijn van den zegen aan de levenden geschonken.



piamur a te, Domine, et sic en vermorzeling des harten fia.. sacrificium nostrum in door U worden aangenomen conspectu tuo hodie, ut pla- en verleen, dat ons offer voor ceat tibi. Domine Deus. uw aanschijn, heden dusdanig
worde voltrokken, dat het U, mijn Heer en mijn God, welbehagelijk zij.
Gewijd zijn thans de stoffelijke elementen tot eene ,,heilige zaak . Nog een bede om zegen, om den hoogsten zegen tot de Konsekratie dezer offerspijzen, aan den H. Geest, den God van Liefde en Heiligheid :
Veni sanctificator, om- Kom, Heiligmaker, alnipotens a;terne Deus: et machtige, eeuwige God, en bencfdic hoe sacrificium tuo zegen dit offer, dat uwen sancto nomini pra;paratum. heiligen naam is bereid (1).
Voor de priester zich tot het volbrengen der gewichtigste offer-deelen begeeft, wil
DE HANDWASSCHING den heiligen plicht van ziele-reinheid svmbolizeeren; .,want die ceremonie is ten teeken (2) — zoo verklaart de H. Cyrillus — dat wij slechts blanke handen, door onschuld zuiver, ten hemel mogen verheffen en enkel met het reinste gemoed het altaar zullen betreden'".
(]) In plechtige missen volgt na de offerande de ..bewierooking" in den vorm van een kruisteeken, welke een meer solemneele toewijding bedoelt aan C hristus, den Gekruiste.
Is de brandende gloed het zinneteeken van het vuur der offervaardigheid, de opstijgende wolken symbolizeeren het godgevallig gebed van priester en yeloovigen beiden; de wolken welke het outer omkringen, melden dat na de konsekratie het altaar zal zijn de mystieke Golgotha, de „myrrheberg" en de „wierookheuvel — door het Hooglied voorzegd — welker zoete offergeuren ten hemel stijgen.
(2) Eertijds noodig na het ontvangen der vele offergaven en reeds zeer spoedig door de liturgisten in symbolieken zin verklaard.



Daarenboven wordt hier het zuiveren „der vingeren" (tegenover dat „der handen"), naar de symbolieke voorstelling van Dionysius, als het uitwisschen, ook der lichtste zondesmet (l), door St. Thomas verklaard. Onderwijl bidt de priester den 25en psalm met diens toepasselijken aanvang:
Lavabo interinnocentes manus meas: et circumdabo altare tuum, Domine.
Ut audiam vocem laudis: et enarrem universa mirabilia tua.
Domine, dilexi decorem domus tuae, et locum habitationis gloria: tuae.
Ne perdas cum impiis, Deus, animam meam, et cum viris sanguinum vitam meam.
In quorum manibus iniquitates sunt: dexteraeorum repleta est muneribus.
Ego autem in innocentia mea ingressus sum: redime me, et miserere mei.
Pes meus stetit in directo: in ecclesiis benedicam
Ik zal wasschen mijne handen met de schuldeloozen en in rondgang zal ik gaan om uw altaar, o Heer, opdat ik verneme de stemme van lofprijzing en verhale van alle uwe wonderdaden.
Ik heb de pracht van uw huis bemind, o Heer, en de plaats,waar uwe gloriewoont.
Laatmijnezieldanniet te grondegaan,oGod,metde gewetenloozen noch mijn leven met de mannen des bloeds.
In wier handen euveldaden zijn, wier rechterhand gevuld is met de prijzen der boosheid.
Doch ik heb gewandeld in mijne onschuld, verlos mij en erbarm u mijner.
Mijn voet heeft gestaan op den rechten weg! U, o
(i) In geschiedkundige toepassing, zinspeelt het „Lavabo" op de handwassching van Pilatus bij de betuiging van Jezus' onschuld en ook op de ootmoedige voetwassching door den God van nederigheid zeiven verricht.



te, JJomine. Heer, zal ik dit lofprijzen in
de samenkomsten der geloovigen.
Gloria Patri Glorie den Vader,....
De offerande is gebracht! Nu zal de pr. met aandrang vragen om een goedgunstig aanvaarden door de Almacht! niet om zijn eigen waarde of deugd, maar ter wille van Christus, ter eere van de h. Moedermaagd, der Apostelvorsten en aller Gods lieve Heiligen in het
GEBED AAN DE H. DRIEVULDIGHEID.
Suscipe, sanctaTrinitas, Ontvang, o H. Drievulhanc oblationem, quam tibi digheid, deze Offergave,welke offerimus ob memoriam pas- wij U opdragen, tot hersionis,resurrectionis,etascen- denking aan het lijden, de sionis Jesu Christi Domini opstanding en hemelvaart nostri: et in honorem, beatae onzes Heeren Jezus Christus Mariae semper virginis, et en tot vereering der heilige, beati Joannis Baptistae, et altijd vlekkelooze Maagd sanctorumApostolorum Petri Maria, van den H.Johannes et Pauli, et istorum, et om- den Dooper, der HH. Aposnium Sanctorum: ut illis telen Petrus en Paulus, van proficiat ad honorem, nobis deze(1) en van alle heiligen, autem ad salutem: et illi opdat zij strekke hun ter pro nobis intercedere dig- huldiging (*) en ons ten heil; nentur in coelis, quorum en ook dat zij onze voormemoriam agimus in terris. sprekers mogen zijn in de Per eundem Christum Do- hemelen, zij, wier gedachminum nostrum. Amen. tenis wij hier op aarde vie-
i i ' '&en namelijk, welke oudtijds nog in het bizonder werden ver¬
meld of wier relieken in het altaar bewaard werden.
( ) Opdat zij meer en meer door de geloovigen op aarde mcgen worden vereerd en gevolgd.



ren. Door denzelfden Chr. onzen Heer. Amen.
Zagen wij reeds herhaaldelijk, dat de h. Misse — althans vóór de Canon-gebeden — een offer-gemeenschap tusschen priester en geloovigen onderhoudt, ook hier richt de celebrant zich weer tot het volk, „zijne broeders, de mede-offeraars" (*), hen oproepend tot een gezamenlijk bidden; hij breidt de handen uit en voegt ze weer in gebedvorm tezamen, voor „mijn en uw offer". Voorts zal hij zich niet meer tot de schare wenden vóór het h. Sakrificie zal zijn voltrokken; hij treedt binnen in het Heilig der heiligen, afgezonderd van zijn volk.
ORATE FRATRES.
Orate fratres, ut meum Bidt, Broeders, opdat
ac vestrum sacrificium accep- mijn en uw (®) offer welgetabile fiat apud Deum Patrem vallig zij aan God, den alomnipotentem. machtigen Vader.
De verzuchting der geloovigen klinkt in het wederwoord van den misdienaar;
Suscipiat Dominus sa- De Heer aanvaarde het
crificium de manibus tuis ad offer uit uwe handen tot lof laudem et gloriam nominis en glorie zijns naams, tot sui, ad utilitatem quoque heil van ons en zijner geheele, nostram, totiusque ecclesiae heilige Kerk. Amen.
suae sanctae. Amen.
In een dubbel verband, zoowel met den feestdag als met het h. Misoffer, staan de nu volgende oraties, welke de priester „in stilte" bidt; van daar de „stilgebeden" of
(i) Alle aanwezigen deelen eenigszins in het opdragen der h. Misse, vooral zij, die met de handelingen van het offer medeleven; het meest degenen, welke de h. Misse dienen of er onder kommuniceeren.
(>) Aangevende, dat dit offer behoort aan hem en ook aan de aanwezigen, welke het opdragen met en door hun priester.



SECRETA,
welke voor ieder misoffer van vorm veranderen, gelijk ons eveneens van de „collecta", uit de reeds beschreven ,,Katechumenen-mis", bekend is (bladz. 58). Hun algemeene inhoud is, volgens Lebrun, de volgende: „Bijna alle secretagebeden smeeken aan God, dat Hij goedgunstig de aangeboden gaven zal ontvangen en ons door zijne genade zoo zal vormen, dat ook wij zelve Hem een aangenaam offer mogen zijn."
Nu is het offer geheel aan God toegewijd! Het tweede gedeelte der h. Misse, het gewichtigste, vangt aan en vraagt, geheel in het bizonder, de dankbaarste aandacht van iederen Katholiek. Wij bedoelen
II. DE KONSEKRATIE.
De standvastige reeks van onveranderlijke, liturgische gebeden (Canon) zal ons voeren naar het geheimvol doel der h. Misse, de wezensverandering der nu opgedragen spijsoffers (brnod en wijn) in het goddelijk Lichaam en Bloed des Verlossers.
Tot dit gedeelte wordt het voorgaande overgeleid door de
PRAEFATIE,
een lied vol jubelen en danken, een der meest plechtige ontboezemingen der geheele liturgie, waarin priester en volk en engelen, als vereenigd, aan hun aller God en Heer eene eenparige lofhulde toezingen.
Het bestaat uit drie deelen: het steeds onveranderde begin en slot en het bijwijlen verwisselde midden-gedeelte.
Dit begin opent met den gewonen, opwekkenden groet:
Dominus vobiscum, De Heer zij met u,



want de liturgie gaat zich verheffen tot voor den troon van God. Aan God den Vader — gelijk Christus ons voorging bij het laatste Avondmaal — de rechtmatige dank ! Daarom zullen allen, priester en geloovigen, wars van elke gedachteloosheid, de gemoederen niet dan hemelwaarts richten. Waardig en dringend is daartoe de oproep, veelzeggend in zijn bondige kortheid :
P. Sursum Corda! Omhoog de harten !
D. Habemus ad Do- Wij hebben die tot God
minum. verheven.
En tot symbolisch voorbeeld heft de priester oogen en handen ten hooge en daarna klinkt het edelste woord uit 's menschen ziel, namelijk dat van liefdevolle erkentelijkheid tot zijn God ; welke betuiging tevens den beknopten, doch volledigen inhoud der geheele praefatie weergeeft in het:
P. Gratias agamus Do- Laat ons dank brengen
mino Deo nostro. aan den Heer, onzen God.
D. Dignum et justum Dat is voegzaam en
est. plichtmatig.
P. Vere dignum et jus- In waarheid ('), het is tum est, aequum et salutare, voegzaam en plichtmatig, nos tibi semper et ubique billijk en heilzaam, dat wij gratias agere, Domine sancte, ten allen tijde en te aller Pater omnipotens, aeterne plaatse, U, o heilige Heer. Deus, per Christum Domi- almogende Vader, eeuwige num nostrum. Per quem ma- God, door Christus onzen jestatem tuam laudant An- Heer dankzeggen ! Door
I1) Dit „middengedeelte" tot aan „dicentes" kende vroeger ruim 250 afwisselingen; thans rijn voor de kerkelijke hoog-feestdagen elf verschillende praefaties in de liturgie opgenomen. Hier vertalen wij de meest gebruikelijke : praefatio communis.



geli, adorant Dominationes, Wien uwe Majesteit de Entremunt Potestates, Coeli gelen loven, de Heerschapcoelorumque Virtutes ac pijen aanbidden, de Machten beata Seraphim socia exul- in vreeze (*) vereeren, de tatione concelebrant. Cum Hemelen en de Krachten quibus et nostras voces ut der hemelen en de welzalige admitti jubeas deprecamur Serafijnen eenparig in versupplici confessione dicen- rukking verheerlijken. tes: Vergun ons, zoo smee-
ken wij, dat ook onze stemmen met de hunne vereenigd, mogen worden aangenomen, terwijl wij voor U neergebogen met hen zeggen :
Tot God den Vader is deze liturgische verheerlijking gericht, doch armelijke schepselen als wij zijn, is zij waardeloos, tenzij door tusschenkomst van Christus onzen Heer, den „Middelaar der menschen", maar ook „den Koning van het hemelsche hof", wien „Engelen en Machten en Krachten onderdanig zijn". En zoo keert hier, naar St. Thomas woord, in dezelfde orde de dank der schepselen tot God terug, in welke ook God zijne gunsten aan zijne schepselen schonk, namelijk door middel van Christus, Gods zoon en der wereld Heiland!
In eeuwige, blijde jubelzangen verheffen de Engelen Gods zich tot zijn troon ! En nu smeeken wij, in deemoedig weten onzer eigene ongenoegzaamheid, dat ook onze lofaanbidding moge samenklinken met hun Gode welbe-
(') Niet door angst, maar door bewondering van Gods oneindigheid.



hagelijk Trisagion ('), namelijk met den jubileerenden triumfzang (2) der Engelenscharen aan de H. Drievuldigheid. Zij herhalen dan, en wij met hen, het onvergankelijk lied van hemelsche aanbidding, „rollende den galm van driemael heiligh elckandren toe" in hun:
Sanctus, sanctus, sanc- Heilig, heilig, heilig is de tus Dominus Deus Sa- Heer, de God derheerschabaoth. Pleni sunt coeli et ren ! Hemel en aarde zijn vol terra gloria tua. Hosanna in van uwe glorie! Hosanna in excelsis. Benedictus, qui ve- den hooge! Gezegend Hij, die nit in nomme Domini. Ho- komt in den naam des Heesanna in exelsis. ren. Hosanna in den hooge!
Als weleer het juichende Israël, kan hier de Kerk de blijde komst verheerlijken van Hem, die na ettelijke oogenblikken te midden der zijnen zal verblijven.
De altaarkus en het kruisteeken des priesters, begeleiden met de ons reeds bekende bedoelingen den zin dezer woorden.
Het zijn de inleidingen tot den CANON (»),
den liturgischen gebeden-kring vol majestueuze schoon-
m n6' "driem"al-heiliS" Cnsagion) richt zich tot de drie goddelijke Personen. . L ve""sch,IIende benamingen geven de hooge waarde aan, waarop de oude h urgie dezen enge.en-zarg heeft gesteld: trisagion, hymnus seraphicus
iti^r?' .rUS trrrhaliS enfc Het trisaSion *>"*« «* de woorden van
door H ? / tW aan 117 PSaIm °ntIeend enui'de huldiging van Christus door de Joden, bij zijne intrede te Jeruzalem (Matth. 21.)
'3' he' griekSCh: regel' richtsnoer'is de onveranderlijke gebeden-
d!kw,rf ^ K !5„Van !' "®anctus ' str'kt genomen tot aan het „Pater N'oster" ; dikwerf ook gebezigd voor het geheel, van het „Sanctus" tot het einde. De oorsprong en tegenwoordige omkleeding is zeer oud en eerbiedwaardig; voor meer dan 1300 jaren werd de vorm vastgesteld. Paus Gregorius I (590-604) is de laatste, welke eemge woord-veranderingen - en slechts geringe - heeft aangebracht. HET H. MISOFFER. *



heden, waarin de toon doorklinkt van het „hoogepriesterlijk gebed des Heeren". Alle ernstig overdenkenden zijn immer geroerd geweest door dien geest van hulpbehoefte, ootmoed, liefde en aanbidding, welke er waait door deze hoopvolle smeekingen en aangrijpende ceremoniën.
Hij is samengesteld uit woorden van den Zaligmaker, uit tradities der Apostelen, uit liefde-uitingen eeniger heilige Pausen: in den waardigsten zin dus, de gebeden der Kerk bij uitnemendheid.
Alles is stil! Zoo ook ging de hoogepriester van het Oude Verbond, door niemand vergezeld, het Heilige der heiligen binnen; gelijk Mozes „sprak hij alleen met zijn God, en de Heer antwoordde hem". Ook de priester wordt niet gehoord, biddend de wonderbare beden van den Canon der h. Misse; hernieuwend de nooit te begrijpen Gods-daad van Jezus' eindeloos liefde-offer. Geruischloos gaat de eeredienst voort; de priester spreekt thans niet meer in wederkeerig beurtgebed tot zijn volk; want hij alleen is gewijd tot offeraar „in naam der Kerk"; hij alleen mag hier in het innigste zieleverkeer omgaan met zijn Heer en zijn God! Als een geheimzinnige sluier ligt, naar mystiek bedoelen, de zwijgzaamheid uitgebreid over deze „gesloten gaarde" en „verzegelde bron" der „goddelijke mysteriën"; want het geldt thans — gelijk de Vaderen zich uitten — de „geheimen van den Godsdienst", of het „gebed der gebeden" of „de handeling der heilige verborgenheid", welke onuitspreekbaar en ondoorschouwbaar, door den „plaatsbekleeder van den goddelijken Opperpriester" zullen worden voltrokken. Voorwaar, „de Heer is in zijn heiligen tempel; dat voor zijn aangezicht zwijge geheel de aarde!"
Ook de mystiek gaf hare verklaring. Zij zag in die



liturgische stilte het eindeloos, alles verdurend geduld van het „Lam, dat ter slachtbank geleid werd"; want naar de eenparige liturgische meeningen, — door Paus Innoc. III zeer breed ontwikkeld — is „de Canon de mystieke voorstelling van het lijden onzes Heeren" (repraesentatio passionis Domini). Hierom hield ook oudtijds de priester gedurende den geheelen loop des Canons de armen in kruisvorm uitgestrekt, waardoor hij in persoon en houding den Goddelijken Gekruiste (*) symbolisch afbeeldde. Tot dezelfde herdenking wekken tevens de vele kruisen!*) op, die de priester voortdurend vormt; welke ceremoniën beduiden, dat hij
a. of aan de stoffelijke offerspijzen, vóór de konsekratie, zijn priesterlijken zegen schenkt,
l>. of zijn eerbied, liefde en geloof, nu reeds betuigt, aan dien goddelijken Heiland, welke weldra, na de konsekratie, op den altaar onder ons verschenen zal zijn. (:t)
De vijf volgende gebeden vormen de naaste voorbereiding hiertoe.
Weder wendt zich de priester het eerst tot God den hemelschen Vader, door Christus, den hoogsten, goddelijken Offeraar, terwijl hij spreekt het — in drie geledingen gedeelde — „offergebed", aanvangend met het
(') Diaken en subdiaken plaatsen zich achter den priester: symbool van het vluchten der apostelen bij het lijden des Heeren.
(2) Over de kruisen zie men bladzijde 33. Door S. Thomas (Summa 3. 83. 5) worden de mis-kruisen in negen kategorieën verklaard.
(3) Volgens eene, niet verplichtende bepaling moet er vóór de konsekratie een derde, de zoogenaamde sanctus- of konseiratiekaars worden ontstoken, welke de komst of de aanwezigheid van Christus, het „Licht des Hemels" figuurlijk — tot na de kommunie — afbeeldt.



BEURONER KUNSTSCHOOL. HET H. KRUISOFFER (DE H. MIS) DE REDDING DER GELOOVIGE ZIELEN



GEBED VOOR DE KERK. («)
canon-begini.rttbr, uit een chfis-
misboek; 140 eeuw; rome. tUtTl
Filium tuum Dominum nostrum supplices rogamus ac petimus, uti accepta habeas et benedicashaec^ dona, haec •£■ munera, haec-j'sancta sacrificia illibata, in primis quae tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta catholica: quam pacificare, custodire,adunare, et regere digneris toto orbe terrarum, una cum famulo
tuo Papa nostro N. et Antistite nostro N. et omnibus orthodoxis atque catholica:
etapostolica: fidei cultoribus.
('•) Voor zeer uitvoerige verklaringen der gebeden van den Canon,"zie men in de „literatuur" de werken van: Bellarminus, LeBrun, Benedictus XIV, Bona, Gihr enz.
(!) „Wij", want de priester bidt in naam van de geheele Kerk van Christus.
P) Velen verklaren deze uitdrukkingen op de volgende wijze: „giften", die wij door Gods goedheid ontvingen, „gaven", welke wij in ootmoed aan God aanbieden, „offeranden", welke bestemd zijn om tot het h. Lichaam en Bloed des Heeren te worden gekonsekreerd.
Tot U dan, allergenadigste Vader, smeeken en bidden wij (3) in ootmoed, door Jezus Christus, uwen Zoon, onzen Heer: dat Gij moogt aanvaarden en zegenen deze giften (8), deze gaven, deze heilige vlekkelooze offeranden, welke wij U opdragen bovenal voor uwe heilige, katholieke Kerk, opdat Gij haar in vrede gelieft te bewaren, beschutten, vereeren en besturen over geheel de aarde, te zamen met uwen dienaar, onzen Paus N. en onzen Bisschop N. en ook voor alle rechtgeloovigen en belijders onzer katholieke en apostolische leer.



Aandringend smeekt de priester: hij verheft handen en oogen tot zijn God; doet beide weer dalen; buigt zich diep ter neer; doet de in gebedvorm gevouwen handen op den altaar rusten; strekt ze later weer ten hemel uit; teekent vervolgens de offerspijzen met het kruis. Het zijn alle zichtbare symbolen van gebed en van wijdenden zegen.
Na die liefdevolle verzuchtingen voor de geheele broederschap — voor de gansche, „katholieke" Kerk in haar onbegrensden omvang — houdt de priester zijn „memento", voor wien het h. Offer wordt opgedragen, voor de vele hem dierbaren ('), voor allerlei belangen, ook voor zich zeiven en de aanwezigen, de medeofferaars van zijn priesterlijk sakrificie in het:
GEBED VOOR DE LEVENDEN.
Memento, Domine, fa- Gedenk, o Heer, uwe mulorum, famularumquetua- dienaren en dienaressen N. rum N. & N., & omnium en N. en allen, hier aancircumstantium, quorum tibi wezigen, wier geloof door fides cognita est, & nota U gekend en wier godsdevotio: pro quibus tibi of- vrucht U niet verborgen is, ferimus, vel qui tibi offerunt voor wie wij dit prijsoffer hoe sacrificium laudis, pro opdragen of die dit zelve se suisque omnibus, pro re- aanbieden voor zich en voor demptione animarum sua- al de hunnen, voor de redrum, pro spe salutis & inco- ding hunner zielen, voor de lumitatis sua:, tibique red- verwachting van hunne (2) zadunt vota sua a^terno Deo, ligheid en van hun behoud
(!) In de eerste tijden waren zelfs dyptieken, kleine iweebladige tafeltjes in gebruik, waarop naamlijsten van levenden en gestorven waren geschreven, die de celebrant in den Canon herdacht. Zij werden te dezer plaatse door den diaken aan het volk voorgelezen.
(2) ,,Zaligheid" heeft betrekking op de eeuwige goederen, „behoud" op de tijdelijke en lichamelijke.



vivo & vero. en die aan U, eeuwigen,
levenden en waren God, hunne beloften (*) opdragen.
Het is de bede van en voor de ledematen van hetzelfde Godsrijk, dat op aarde strijdt en in den hemel de glorie wint. Die troostvolle eenheid brengt de liturgie geleidelijk tot de volgende oratie, welke zich richt tot de „Heiligen Gods", onze voorgangers weleer en onze voorsprekers thans, door de Kerk als hare bemiddelaars aangeroepen in:
DE GEDACHTENIS DER HEILIGEN.
Communicantes, & memoriam venerantes, in primis gloriosa: semper Virginis Maria; Genitricis Dei & Domini nostri Jesu Christi; sed & beatorum Apostolorum ac Martyrum tuorum, Petri & Pauli, Andrea:, Jacobi, Joannis, Thoma;, Jacobi, Philippi, Bartholomjei, Mattha;i, Simonis & Thaddan, Lini, Cleti, Clementis, Xysti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Joannis & Pauli, Cosma: & Damiani & omnium Sanctorum tuorum: quorum meritis precibusque
Wij, leden van één gemeenschap, vieren ook de gedachtenis, inzonderheid (a) der glorieuze, altijd maagdelijke Maria, Moeder van onzen God en Heer Jezus Christus, en mede van uwe gelukzalige Apostelen en Martelaren, Petrus en Paulus, Andreas, Jacobus, Johannes, Thomas, Jacobus, Philippus, Bartholomeus, Matheus, Simon en Thadeus, Linus,Cletus, Clemens, Xystus, Cornelius, Cyprianus, Laurentius, Chrysogonus, Johannes en Paulus, Cosmas en Dam ia-,
(i) Beloften zijn hier de goede voornemens en verlangens om God te dienen. (*) „Inzonderheid" der vlekkelooie Moeder-Maagd, die „heiliger is dan de Cherubs, heiliger dan de Serafs — gelijk de H. Ephrem zich uitdrukt — en onvergelijkbaar verheerlijkt is boven geheel het hemelsch Hof".



concedas, ut in omnibus nus (x) en van alle uwe protectionis tuae muniamur heiligen, door wier verdienauxilio. Per eundem Chris- sten en voorbiddingen, Gij turn Dominum nostrum. ons wilt verleenen, dat wij in Amen. alle dingen onder de schutse
uwer bescherming mogen beveiligd zijn. Door denzelfden Christus onzen Heer. Amen.
In krachtig vertrouwen op hunne voorspraak gaat de priester, naar Jezus' goddelijken wil, het „vlekkeloos offer" aan de Godheid toebrengen, ter uitdelging van 's menschen zondenschuld. Den offeraar van het Oude Verbond gelijk, breidt hij de handen uit over de aanwezige gaven (brood en wijn); hierdoor in symbolen beteekenend, dat de schuldenlasten der wereld worden overgedragen op het aangeboden offer. Aldus wordt de ritueele symboliek van het oude, joodsche sakrificie in hare hoogste zinnebeelding gekerstend, want weldra zal de priester zijn Heiland mogen aanbidden, in de letterlijkste waarheid, als het goddelijk „Offerlam, dat de zonden der wereld op zich heeft geladen". Want waar geene menschelijke boetepleging bij machte zou zijn, om 's hemels gerechtigheid te voldoen, daar heeft Gods dierbare Zoon zich zeiven tot zoen-offer gegeven en vernieuwt zijn Sakrificie van Golgotha telken dage op het heilig offer-altaar onzer roomsche Kerk !
Aldus bidt de priester bij de
(*) Dit gebed bevat behalve de namen der H. Maagd, die der twaalf Apostelen en van eenige Martelaren, namelijk: der eerste Pausen Linu^, Cletus, Clemens, ook van: Xystus en Cornelius, van den Bisschop Cyprianus en den diaken Laurentius, en van vijf leeken; die allen in de derde en vierde eeuw te Rome bizonder werden vereerd.



HANDOPLEGGING EN ZEGENING.
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae, sed et cunctae familiai tuae, quaesumus, Domine, utplacatusaccipias: diesque nostros in tua pace disponas, atque ab a:terna damnatione nos eripi, et in electorum tuorum jubeas grege numerari. PerChristum Dominum nostrum. Amen.
Wil dan dit offer van ons, uwe dienaren (^.alsmede van uwe geheele gemeenschap goedgunstig aanvaarden, o Heer; en leid onze dagen in uwen vrede en wil ons aan de eeuwige verwerping ontrukken en tellen onder de schare uwer uitverkorenen. Door Christus onzen
Heer. Amen.
En thans alle voorgaande gebeden vereenigend, herleidt hij die tot een laatste liefde-verzuchting aan den hemelschen Vader, en geeft zijn priesterlijke ZEGENING.
Quam oblationem tu, Wij smeeken U, o God,
Deus, in omnibus quassumus, doe deze offergave in alles
benefdictam, adscrip-J-tam, ra"ftam, rationabilem acceptabilemque facere digneris, ut nobisCor-J*puset Sanfguis fiat dilectissimi Filii tui Domini nostri Jesu Christi.
Deze laatste smeekbede
gezegend, ons toerekenbaar, voor U geldend, bezield en aanneembaar zijn, opdat zij ons (ten heil) (a) moge worden het Lichaam en Bloed van uwen zeer geliefden Zoon, onzen Heer Jezus Christus. — vóór de h. Konsekratie —
wordt begeleid door een vijfvuldig vormen van het h. kniisteeken over de offerspijzen. Welke is hier de beteekenis ?
(!) Door „dienaren" worden de priesters verstaan, door het daarop volgende „uwe geheele gemeenschap", de aanwezige geloovigen; volgens anderen de geheele h. Kerk.
(2) Namelijk: „opdat zij moge strekken tot ons voordeel, tot het geestelijk voedsel onzer zielen." Dom Guéranger.



a. Die symbolieke ceremonie verkondigt de vijf heilige wonden, waaraan de goddelijke Gekruiste zich op den doodsberg ten offer bracht,
b. of spreekt — naar Bonaventura's mystieken uitleg — van de vijf zinnen des lichaams, waarin Christus voor de zonden der menschheid zijn smartenvol lijden doorstond.
c. Tot een nog meer bepaalde aanwijzing, worden ervan die vijfvuldige kruisteekenen drie tegelijkertijd over de twee offeranden gevormd en de beide andere, afzonderlijk, én over de hostie, én over den wijn. De eerste drie-reeks is, op mystische gronden, een verheerlijkende aanduiding der h. Drie-eenheid, door wier inwerking de konsekratiewoorden hunne goddelijke vervulling erlangen; de beide andere kruisen belijden in hunne kerkelijke beeldspraak het glorieuze dogma van het roomsche geloof, dat het „voedsel der menschen" (brood en wijn) gaat worden tot een „Gods-spijze voor de ziel"-
DE KONSEKRATIE.
De onmetelijk verhevene oogenblik is aangebroken; het offerbrood en de offerwijn zullen door de sakramenteele woorden van Christus, veranderd worden in het aanbiddelijk Lichaam en Bloed des Heeren! De h. Konsekratie is, gelijk we reeds zagen, de eigenlijke, eucharistische offerdaad, eenzelvig met die des Kruises; zij is de immer vloeiende bronwel der levensgenaden voor de ziel. „Gescheiden" is de Konsekratie des broods van die des wijns; het is dezelfde, maar onbloedige scheiding van Christus' goddelijk Lichaam en Bloed, gelijk zij weleer met onduldbare smarten plaatsgreep op den pijnlijken „Berg des Lijdens".
De pr. herhaalt in stillen eerbied het Evangelie-bericht van het goddelijk liefde-geheim (recitative), maar tevens oefent hij zijn priesterlijk offerambt uit, uitverkoren als



hij is, tot plaatsvervanger van zijn goddelijken Zaligmaker; of, naar de meer verheven uitdrukking van St. Thomas: „hij spreekt in den persoon van Christus zeiven" (formaliter, significative). Was Christus de eenige Offerpriester bij het Laatste Avondmaal, thans is Hij de onzichtbare Opper-Offeraar, die zijn wondervol sakrificie, door hand en mond van zijn zichtbaren dienaar, den Priester, opdraagt.
„Hij zelf Aertspriester is,
En offert door stadthouders op der aerde". waarmee Vondel zich op St. Ambrosius kon steunen: „Het is Christus zelve, welke hier door zijn priester, de sakramenteele woorden zegt". De persoon van den priester verdwijnt, de plaatsvervanger des Heeren handelt. Nu zal het ook duidelijk zijn, waarom de Kerk aan deze verhevene ceremoniën niet het karakter van een harer roerende gebeden leende, maar dat van een heilig, een goddelijk drama: deel voor deel nabeeldend die eerste Konsekratie van den hoogen Opper-Offeraar in de zaal van het Laatste Avondmaal. Want de priester neemt — gelijk Christus zelve nam — het brood in zijne handen; heft ook zijne oogen ten hemel; zegent eveneens de offer-hostie en spreekt dezelfde, hoogheilige woorden van Christus na. Kortom, hij herhaalt in alles de offer-handeling van zijn goddelijk Toonbeeld, en konsekreert, in den naam zijns Heeren, het brood tot het godmenschelijk Lichaam des Verlossers.
Christus is tegenwoordig op den altaar! De priester is de eerste, die in aanbidding nederknielt en zijn dierbaren Meester de volle hulde brengt als zijn God. Achtergebleven is slechts de gedaanteschijn van brood, omhullend met een mystieken sluier de stralende schittering van den God der onsterfelijke majesteit. Dan hejt hij de heilige Hostie tot het volk omhoog:



a. opclat ook zij allen, „medeofferaars" met hem, den „Koning der Liefde" in dankbaarheid huldigen.
b. Tevens — in mystische toespeling op het oude Testament — wordt hierdoor het Gods-offer den Hemel aangeboden, gelijk ook Israëls priesters hunne sakrificies ophieven naar Jehovah; welke offers niets meer dan een zwakke voorafschaduwing waren van deze vervolledigende, goddelijke vervulling.
c. Een andere, mystieke verklaring, wendt het oog onmiddellijk naar het „Kruisoffer des Heeren", waar het misoffer de heilige vernieuwing van is. Zij beschouwt in dat licht, de opheffing der h. Hostie als de letterlijke, zichtbare voorstelling van „Christus' verhooging" aan het hout des Kruises, welke de Apostel aanbiddend verkondigt.
Dan, gelijk bij de h. Hostie, wordt verhalend en tevens met sobere bewegingen afbeeldend — de Konsekratie van het h. Bloed des Heeren voltrokken.
Hoe is hier alles de nederigste eenvoud, terwijl God zelve zal nederdalen in de handen van zijn priester! Slechts ettelijke woorden voldoen voor Gods liefde, om die onbegrijpelijke wonderdaad te stellen der wezensverandering van het brood en den wijn in het h. Lichaam en h. Bloed van Jezus Christus! Wij zien herhaald het grootsche, meest sobere verhaal der wondere schepping: „Het zij licht'' en het wondere licht was geschapen; of die verhevenste aller mededeelingen — óók slechts enkele woorden groot — welke de tallooze mirakelen insloot der Menschwording van den Zaligmaker: „En het Woord is vleesch geworden".
Dat goddelijk Woord, de Zaligmaker zelve, is na de Konsekratie in ons midden en „gaat zich wegschenken, zoo zegt de H. Joh. Chrys., als het eigendom van een ieder, die Hem wil ontvangen".



Onder beide gedaanten — onder den slechts uitwendigen vorm van brood en wijn — rust de Christus thans op zijn altaar, met goddelijke en menschelijke natuur, met ziel en lichaam; niet meer lijdbaar gelijk weleer, maar glorieus, gelijk Hij in den hemel verheerlijkt wordt aanbeden.
Vóór de priester die heilige sakramenteele woorden der Konsekratie spreekt, reinigt hij duim en wijsvinger der beide handen, hetgeen kerkelijke schrijvers als een vermaning tot de geestelijke reinheid des priesters verklaren. Want „hoe zuiver moeten die handen zijn, zoo zegt Thomas a Kempis, hoe rein die mond, hoe heilig dat lichaam, hoe smetteloos dat hart van den priester, tot wien de Schepper der zuiverheid zoo dikwerf binnengaat".
Dan zegt de Plaatsvervanger van den Godmensch de krachtwerkende woorden der h. Konsekratie, welke luiden :
Qui pridie quam patere- Die aan den vooravond
tur, accepit panem in sanctas van Zijn lijden, het brood ac' venerabiles manus suas: nam in Zijne heilige en eer-
Si: elevatis oculis in ccelum, ad "te Deum Patrem suum omnipotentem, tibi gratias agens bene *J» dixit, fregit, deditque discipulis suis, dicens: Accipite, & manducate ex hoe omnes:
HOC EST ENIM CORPUS MEUM.
Simili modo, postquam coenatum est accipiens et hunc praeclarum calicem in sanctas ac venerabiles manus
biedwaardige handen en de oogen ten Hemel geheven tot U, Zijn almachtigen Vader, U dank brengend, dit zegende, brak en Zijnen Leerlingen gaf, zeggende:
Neemt en eet hiervan allen, want
DIT IS MIJN LICHAAM.
Op gelijke wijze nam Hij na het offermaal ook dezen volheerlijken kelk in Zijne heilige en eerbiedwaar-



suas, item tibi gratias agens, dige handen; U wederom
benefdixit, deditque discipu- dankzeggend, zegende Hij
lis suis, dicens: Accipite dien, gaf hem zijnen Leer-
et bibite ex eo omnes : lingen, terwijl Hij sprak:
hic est enim calix sangu1nis Neemt en drinkt allen
mei, novi et aeterni testa- hieruit, want:
menti: mysterium fidei: qui dkzk is de kelk mijns bloeüs pro vobis et pro multis ek- van het nieuwe en eeuwige f undetur inremissionem pec- verbond. het mysterie des catorum. geloofs, hetgeen voor u en
voor velen zal vergoten worden tot vergiff enis der zonden.
Het h. Sakrificie is voltrokken ! De Konsekratie toch, de wezensverandering (transsubstantiatie) der goddelijke offers is tegelijkertijd: de voortbrenging, opdraging en slachtoffering (productio, oblatio et immolatio) van het h. sakrificie der Misse. De tweedeelige Konsekratie (van het brood en den wijn) is de mystieke, smartelooze bloedvergieting van het goddelijk Kruislam, wiens hoogheilig Bloed in de wreedste werkelijkheid gescheiden werd van zijn goddelijk Lichaam op den Golgotha.
Een zeer verwante beteekenis hiermede, bezit de Opheffiug (elevatie) der beide sakramenteele gedaanten,'gelijk wij boven reeds bespraken. In beeldelijke handeling is zij de zinlijk waarneembare „verhooging van Christus op het kruis van Golgotha , waarlijk de zichtbare „verkondiging van den dood des Heeren".
De Zaligmaker is tegenwoordig! Stemt het niet volledig samen met het christelijk gevoel — al sprak zich de Kerk er niet over uit — wanneer h. Vaders ons leeren dat thans: „de hemelsche bewoners neerdalen onder ons"



dat „de engelen (J) omstuwen den troon van het Lam", dat zij in allerhande vormen, de meening van St. Chrysostomos onderschrijven: „De engelen omgeven in die plechtige oogenblikken den priester Gods; zij omkringen den altaar, vereerend Hem, die daar als offer nederligt!" Geheel naar hun hart zong ook Broeres lied van aanbidding (*):
„God is met ons! en wij omringen Met d'engelenrei den troon van 't licht!"
Thans zijn het oogenblikken van eene zich wegschenkende liefde. Jezus, de eindelooze, barmhartige God, heeft zijn lijdens-offer vernieuwd voor ons:
Hier bid! Laat 'tuur u niet ontglippen: De wonde bloedt... Zet uwe lippen Aan dit voor u doorstooten hart!
Ken 't verblijden Van het lijden,
Drink de goddelijke smart!" (3)
Haec quotiescumque fe- Zoo dikwerf gij dit doen
ceritis, in mei memoriam zult, zult gij hetdoen te mijner facietis. gedachtenis,
waarmede de goddelijke Zaligmaker zijne eigene handeling tot toonbeeld aan Kerk en Priester stelde. En gelijk Hij zich voor zijn zoendood aan zijn hemelschen Vader aanvertrouwde, zoo wijdt ook de priester Hem „de vernieuwing van dat offer" toe, in zijne
OPDRACHT AAN GOD DEN VADER.
Unde et memores, Do- Daarom, o Heer, geden-
(*) Vele liturgisten spreken ook van één Offer-En^el, in verband met het Canon-gebed: „Supplices", waarin over „den heiligen Engel" (per manus sancti angeli) geleerd wordt zii blz. 98.
(*) Broere. Dithyrambe op het Allerheiligste.



mine, nos servi tui, sed et plebs tua sancta, ejusdem Christi Filii tui Domini nostri tam beatae passionis, nee non et ab inferis resurrectionis, sed et in coelos gloriosae ascensionis: offerimus praeclarae Majestati tuae de tuis donis ac datis Hostiam puram, Hostiam -J-sanctam, Hostiam immaculatam, Panem sanctum vitae aeternae, et Calicem •}" salutis perpetuae.
Supra quae propitio ac sereno vultu respicere digneris: et accepta habere, sicuti accepta habere dignatus es munera pueri tui justi Abel. et sacrificium Patriarchae nostri Abrahae, et quod tibi obtulit summus sacerdos
ken zoowel wij, uwe dienaren, als uw toegeheiligd volk het zaligende lijden (J) van denzelfden Christus, Uwen Zoon, onzen Heer, gelijk ook zijne Verrijzenis uit de dooden en zijne glorieuze Hemelvaart en wijden wij aan Uwe luisterrijke Majesteit van uwe eigene giften en gaven een zuiver offer toe, een heilig offer, een vlekkeloos offer : het heilige brood des eeuwigen levens en den kelk van onvergankelijk heil.
Wil (op dit offer) met genadigen en genegen blik nederschouwen en het welwillend tot U opnemen, gelijk (2) Gij U gewaardigd hebt, goedgunstig te aanvaarden de gaven van uwen gerechten dienaar Abel (3)
(!) Wij herdenken door de h. Konsekratie het Lijden van Christus, want zij is eene onbloedige vernieuwing van zijn goddelijk zoenoffer; zijn Verrijzenis, daar Christus „levend" aanwezig is en zijne Hemelvaart, daar Hij „verheerlijkt" tegenwoordig is onder iedere gedaante.
• (2) De vergelijking richt zich niet tot het offer van het Oude Testament, als had dit een hoogere waarde, maar tot het geloof en den eerbied, waarmede de genoemden hunne sakrificies aan God hebben gebracht.
(3) Deze offers zijn naar Paus Innocentius de volmaaktste voorafbeeldingen van het Offer des Nieuwen Verkonds: Abel, de offeraar, door zijn broeder gedood ; Abraham, die zijn welbeminden zoon ten offer brengt; Xlelchisedech, de Koning des vredes, opdragend zijn onbloedig offer van brood en wijn.



tuus Melchisedech, sanctum en het sakrificie van onzen sacrificium, immaculatam Aartsvader Abraham en het hostiam. heilige, vlekkelooze offer,
hetgeen Uw Hoogepriester Melchisedech heeft opgedragen aan U.
Kan er dan ooit sprake zijn, dat het h. Misoffer niet aangenaam zijn zou voor het aangezicht des Vaders ? Christus zelf is immers het waarachtig Offerlam en dus steeds eindeloos dierbaar aan het hart van zijn hemelschen Vader. Maar ziet, ook de priester heeft zijn deel in de Offer-handeling. Mede-offeraar in 's Heeren naam en kracht, gevoelt hij zich verdeemoedigd door die nooit op waarde te schatten machtgeving, en overstelpt door die ontzaglijke genadewerking, bidt hij in zelf-geringschatting, dat God welgevallig moge aanvaarden ook sijne h. Misse, ofschoon slechts hij haar heeft opgedragen; gelijk Hem weleer behagelijk zijn geweest, de offeranden zijner Vrienden : Abel, Abraham en Melchisedech.
Vervolgens smeekt hij, dat de reine handen van den „heiligen Engel ook zijti sakrificie mogen opvoeren tot het verheven altaar der Godheid, opdat allen, die deel hebben aan dit Offer, bedauwd worden door den leventelenden zegen des hemels. Zoo mag hij bidden, want hij is de gewijde bedienaar van het „reine offer, het zuivere offer" des goddelijken Gekruisten ; hetgeen hij in symbolische gebaren beduidt door het vijfmalig vormen van het kruisteeken. Zietdaar den zin van het nu volgende smeekgebed :
Supplices te rogamus, Deemoedig vragen wij
omnipotens Deus, jube haec U, almachtige God, laat dit perferri per manus sancti (offer) door de handen van
HET H. MISOFFER. -



uwen heiligen Engel (!) op uw verheven altaar (2), voor het aanschijn uwer goddelijke Majesteit worden opgevoerd, opdat allen, die deelhebben (s) aan dezen heiligen offerdisch en het hoogheilig Lichaam en Bloed van Uwen Zoon ontvangen, met de volheid van hemelzegen en genade worden verzadigd. Door denzelfden Christus, onzen Heer. Amen.
Biddend deze beden heeft de priester — reeds in de eerste oratie na de Konsekratie — aan zijn geloof en liefde tot den Gekruiste door symbolische gebaren van vijfvuldige kruisteekenen nog hoogere, liturgische wijding geschonken. Men heeft zich hier het vroeger reeds meegedeelde voor den geest te roepen, dat de kruisteekenen na de Konsekratie van geheel onderscheiden beduidenis zijn dan er vóór. Want
a. toewijding noch zegening kan hier de Kerk be-
(i) Men heeft onder „den heiligen Engel", den „Engel des Gebeds" (Tob. 12) verstaan; anderen noemen hier den H. Michael of een der aartsengelen als hemelsche offer-wachters bij de h. Misse. Veel grond heeft ook de verklaring, die „angelus sanctus". als: God den H. Geest vertaalt, den Medewerker in het goddelijk liefdemysterie der h. Misse; ook deze, welke in den „Angelus magni consilii", den Zaligmaker zeiven begrijpt.
(*) Dit verheven gebed spreekt van een tweevoudig altaar: het aardsche, waaraan wij deel hebben en het mystieke, uit de Apocalyps, het „gouden altaar, dat voor den troon van God is opgericht" in den hemel.
<3) De Kerk gedenkt hier in het bizonder degenen, die — geheel naar haren geest — onder de h. Misse met den priester komnuniceeren, wijl zij dan in vollen zin de „rrede-ofleraars" zijn van het h. Offer.
Angeli tui in sublime Altare tuum, in conspectu divina: Majestatis tua:: ut quotquot ex hac altaris participatione, sacrosanctum Filii tui Corpus & Sanguinem sumpserimus, omni benedictione ccelesti & gratia repleamur. Per eundem Christum Dominum nostrum. Amen.



doelen, want de bron aller zegening, God de Heer, is zelf aanwezig.
b. Deze kruis-ceremonie symbolizeert dan ook een plechtig herdenken aan den kruis-dood van den Christus op Golgotha,
c. of wel, een mystieke belijdenis van ons geloof aan de tegenwoordigheid des Gekruisten, te meer daar het „vijfvuldig" herhalen op de vijf h. Wonden des Zaligmakers heenduidt.
Het gebed wordt vervolgd voor de aanwezigen, maar niet enkel voor hen alleen. De priester viert het h. Offer „in naam der Kerk", en deze is de algemeene, de eindeloos liefhebbende Moeder, welke hare zorgen aan alle hare kinderen wijdt. En deze zijn vele: zij strijden op aarde of gloriëeren in den hemel, maar ook zij lijden in de plaats van boete, het Vagevuur; ook die duizenden smartende, vaak vergeten zielen, zij blijven onze hulpbehoevende Broeders en Zusters in de eenheid van het h. Kruis des Heeren:
„Zielen van al die gestorven zijn eens,
lijdende Kerke van Christus, vol rouwen,
't is door het kruis, dat wij hebben gemeens, en met u ook op den Hemel betrouwen!" (') Volgens aloud, liturgisch gebruik, gedenkt dan de priester na de aanwezigen, alle nog boetende afgestorvenen in het algemeen en tevens eenige (2) in het bizonder, vervolgens de geheele Kerk van Christus op aarde en de — bij de wording dier oratie — meest
(') Guido Gezelle.
(') Oudtijds werden immer en vaak zeer lange lijsten van afgestorvenen voorgelezen, welke men aanbeval in het h. Misoffer.



bekende Heiligen Gods, die allen als bloedgetuigen belijdenis hebben afgelegd van hun geloof.
Zoo is dan in de eenheid van den goddelijken Meester de geheele Kerk in hare drie staten (op aarde, in het Vagevuur en den Hemel) in het hoogheilig Offer van aller Heiland vereenigd. Ook vóór de Konsekratie riepen wij onze broederen, de Heiligen, aan, om hulp en voorspraak tot het waardig voltrekken van het h. Misoffer ; thans, er na, kunnen wij steunen op de kracht van het h. Sakrificie en mogen zelfs op deelgenootschap hopen met Gods uitverkoren Vrienden in het eeuwige Paradijs. De liturgie drukt dit alles hoopvol uit in de volgende MEMENTO-GEBEDEN,
Memento etiam, Domi- Gedenk (]) ook, o Heer,
ne, famulorum famularumque uwe dienaren en dienaressen tuarum N. & N., qui nos prae- N. N., die ons geteekend cesserunt cum signo fidei & door het kruis, zijn vooruitdormiunt in somno pacis, gegaan en thans sluimeren Ipsis, Domine, & omnibus in de rust des vredes. in Christo quiescentibus, lo- Wil, o Heer, hun en
cum refrigerii, lucis& pacis, allen, zoo smeeken wij, die ut indulgeas, deprecamur. in Christus zijn ontslapen, de Per eumdem Christum Do- plaats van verkwikking, van minum nostrum. Amen. licht en van vrede verleenen.
Door denzelfden Christus, onzen Heer. Amen. Bij den naam „Christus" is een hoofdbuiging voorgeschreven, waarin men :
(i) „Memento" beteekent hier: herdenking, gedachtenis. Voor de Konsekratie plaatste de Kerk de „gedachtenis der levenden", daar zij deelgenooten konden zijn van het h. Offer; na de Konsekratie stelde zij die „der dooden", wijl op hen de vruchten van anderer Sakrificie slechts kunnen worden toegepast.



a. door een ceremonie zag afgebeeld, dat de Zaligmaker zijn goddelijk hoofd stervend ter zijde neeg.
b. Anderen begrepen deze handeling — in verband met den tekst der oratie — als een mystieke zinspeling op het nederdalen van Christus tot de afgestorvenen, hun brengend de zoolang afgesmeekte verlossing door zijn smartelijk zoen-offer.
In een zinrijke aaneenschakeling, verbindt de liturgie deze bede voor de afgestorvenen aan de oratie voor ons levenden, die echter aan onze overleden Broeders zoo spoedig gelijk zullen zijn door den dood :
Nobis quoque peccatori- Gewaardig U, ook aan
bus famulis tuis, de multitu- ons, zondaren (*), vertrou-
dine miserationum tuarum sperantibus, partem aliquam et societatem donaredigneris cum tuis sanctis Apostolis et Martyribus: cumjoanne, Stephano, Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro, Felicitate, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnete, C;ecilia, Anastasia, et omnibus Sanctis tuis, intraquorum nos consortium, non a:stimator meriti, sed veniae, qua;-
wend op den overvloed uwer ontfermingen, eenig aandeel en gemeenschap te schenken met uwe heilige Apostelen en Martelaren, met Johannes, (2), Stephanus, Mathias, Barnabas, Ignatius, Alexander, Marcellinus, Petrus, Felicitas, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnes, Csecilia, Anastasia en alle uwe Heiligen, tot wier samenzijn wij smeeken te worden toegelaten door
(*) Deze woorden „Ook aan ons zondaren" (Nobis quoque peccatoribus), zijn de eenige in den Canon, welke de priester met eenigszins luide stem spreekt: symbool van openlijke verootmoediging.
(8) Behalve Joannes den Dooper, noemt hier de Kerk 7 mannelijke en 7 vrouwelijke Martelaren, die van de eerste tot aan het begin der 4e eeuw, hun bloed voor Christus hebben vergoten.



sumus, largitor admitte. Per- U, niet wegende onze verChristumDominumnostrum. diensten, maar vrijgevig aan
ons kwijtschelding verleenende. DoorChristusonzenHeer. Geen „Amen" volgt thans, gelijk immer gebruikelijk; want de Kerk zet hare oratie tot Christus en de H. Drievuldigheid voort in een diepzinnig lied van eere (doxologie). Het is het plechtig slotgebed van den Canon luidend:
Per quem ha:c omnia, Door Wien Gij, o Heer.
Domine semper bona creas, al dit goede (*) immer voortsanctitficas.vivifficas^enef brengt, heiligt, bezielt,zegent dicis et praestas nobis. Per en mededeelt aan ons. Door ip^sum, et cum ipi'so, et in Hein en met Hem en in ip^so est tibi Patri fomnipo- Hem zij U, o almogende tenti, in unitate Spiritus Vader, in de eenheid met sancti omnis honor et gloria, den h. Geest, alle eer en Per omnia saeculaszeculorum. verheerlijking door alle
eeuwen der eeuwen.
In een paar bondige trekken beschrijft thans de liturgie den goddelijken zin van het h. Misoffer, want Christus is tegenwoordig op het altaar als: Heiligmaker der ziele, als Schenker van aardsche goederen, als Verheerlijker van Godes majesteit; waarlijk is Hij ons verschenen, tot: „Middelaar tusschen God en de menschen".
Het begeleidende ceremonieel omlijnt tegelijkertijd de zinbeteekenis nog scherper, door het vormen van
(!) Op leer vele wijzen werd „al dit goede" verstaan. Volgens een der voornaamste verklaringen, beteekent die uitdrukking: het goddelijk Lichaam en Bloed, uit de stoffelijke offergaven van brood en wijn gekonsekreerd; want deze worden „voortgebracht" als stoffelijke zaken, daarna „geheiligd" door de Offer ande, „bezield" door de h. Konsekratie, „gezegend", wijl zij zegen „mededeeler." in de h. Kommunie.



het teeken onzer verlossing, namelijk het kruis. En zelfs driemalen kruisteekent de priester het h. Lichaam en Bloed. Niet met de bedoeling eener kerkelijke wijding,
a. maar als eene roemrijke belijdenis, dat de volheid aller zegenkrachten, Jezus Christus, hier in waarheid wordt aanbeden;
b. tevens ter zichtbare getuigenis, 'gelijk Paus Benedictus XIV leeraart, dat in het goddelijk liefde-mysterie der h. Misse „hetzelfde Lichaam en hetzelfde Bloed wordt opgedragen, gelijk eens aan het Kruis van Golgotha".
c. En nog hooger verheft de Kerk hare gewijde symboliek door een vijfvuldig kruisteeken te vormen met de H. Hostie zelve, in dankbaar herdenken aan de vijf goddelijke wonden, de steeds geopende bronnen van der wereld zaligheid. Dit geschiedt op deze wijze:
d. de kruisen worden gevormd driemaal (') over den kelk, waarin Jezus' h. Bloed, dus Christus zelve, rust: „door Wien" (als Middelaar), „met VVien" (als tweede persoon der h. Drievuldigheid), en „in VVien" (als één in goddelijke natuur) alle roem aan God, alle heil aan den mensch is bereid.
e. Buiten den kelk worden de kruisteekenen tweemalen herhaald, als een symbolische hulde van aanbidding aan God den Vader en God den h. Geest; immers:
I. door de inwerking der geheele h. Drievuldigheid wordt het h. Misoffer voltrokken, waardoor tevens
II. de hoogste glorie aan den drie-éénen God wordt gebracht, daar de h. Misse niet anders is dan de vernieuwing van Christus' goddelijk eerherstel.
0) Als zinnebeelden, volgens Paus Innoc. III, eener drievoudige kruisiging vnn Christus: de folteringen des lichaams, de smarten der ziel, het medelijden des harten met de zondaren.



„Amen" zegt thans het volk (de misdienaar) luid, tot volledige instemming met alle, de stille, heilige handelingen, vervat in den thans geëindigden Canon.
III. DE KOMMUNIE.
Dit derde gedeelte voegt het slot aan de h. Misse en maakt het h. Offer volledig. Wij weten immers, dat de h. Eucharistie zoowel „spijsoffer" als „offerspijs" is. Is nu door de h. Konsekratie het goddelijk Lam voor ons geslacht, dan zou het h. Misoffer onvoleindigd zijn, wanneer dat hoogheilig „offermaal" niet werd genuttigd, minstens door den celebreerenden priester; weleer ook door alle aanwezenden (1).
Het christelijk gebruik van de „geestelijke kommunie" (3) der geloovigen, welke plaats heeft tezelfder tijd als de sakramenteele kommunie des priesters, wijst naar die oude zeden der eerste christenen terug.
De kerkelijke liturgie heeft die priesterlijke kommunie met een reeks der aandoenlijkste gebeden omringd; hierbij doet het „Onze Vader" als een overgang dienst, op dezelfde wijze, gelijk wij reeds vroeger bij de praefatie met betrekking tot den Canon hebben bemerkt.
„Zoo zult ge bidden" heeft Christus ons geleerd en
(*) Zoo veelvuldig waren deze algemeene kommuniën, dat in vele gemeenten der Oude Kerk de Diaken te dezer plaatse aan de niet-kommuniceerenden het teeken tot vertrekken gaf in zijn: „qui non communicat det locum", „die niet kommuniceert, verlate zijn plaats". Vervolgens sprak hij waarschuwend, dat geene met doodzonden beladenen de h. kommunie mochten ontvangen, in zijn: „Sancta sanctis", „Het Heilige voor de heiligen".
(*) „Als men, na het berouw o\rer zijne zonden en de liefde tot Christus opgewekt te heoben, hartelijk naar de vereeniging met Hem verlangt, dan doet men eene geestelijke kommunie". Dankelman en Wijnen.



aldus durft de priester tot God als zijn „Vader" spreken in het volheerlijk „Pater Noster", dat in zijn vier eerste smeekingen de eer der Godheid gedenkt en in zijne drie laatste om verzadiging aller aardsche hulpbehoeften vraagt. Als inleiding:
Oremus. Praeceptis salutaribus moniti, et divina institutione formati, audemus dicere:
Laat ons bidden. Door uwe heilbrengende voorschriften aangemaand en door uwe goddelijke onderrichting gevormd, wagen wij
te zeggen:
PATER NOSTKR.
Pater noster, qui es in Onze Vader, die in de
coelis, sanctificetur nomen hemelen zijt, geheiligd zij tuum; adveniat regnum uw naam. Laat ons toekotuum; fiat voluntas tua, sic- men uw rijk. Uw wil geut in coelo et in terra, schiede op de aarde als in Panem nostrum quotidianum den hemel. Geef ons heden da nobis hodie; et dimitte ons dagelijksch brood. En nobis debita nostra, sicut et vergeef ons onze schulden, nos dimittimus debitoribus gelijk wij vergeven onzen nostris; et ne nos inducas schuldenaren. En leid ons in tentationem. niet in bekoring.
D. Sed libera nos a Maar verlos ons van den malo. kwade.
P. Amen. Amen.
De laatste bede — vrijwaring van het kwaad — herhaalt de mis-liturgie met vertrouwvollen aandrang in de volgende, breedere uitwerking (embolismus):
Libera nos, quaesumus, Wij bidden U, o Heer, Domine, ab omnibus malis wil ons bevrijden van alle praeteritis, praesentibus et kwaden, van verledene, tegen-
J



woordige en toekomstige en verleen ons genadiglijk door de tusschenkomstder heilige, glorierijke, immer maagdelijke Moeder Gods Maria en tevens uwer gezaligde Apostelen Petrus, Paulus en Andreas en van alle uwe Heiligen, den vrede in onze dagen, opdat wij, gedragen door den bijstand uwer ontfermenis, én van alle zonde immer gevrijwaard én tegen alle kwelling mogen beveiligd zijn. Door denzelfden Christus, onzen Heer, die met U leeft en regeert in eenheid met God den H. Geest, in alle eeuwen der eeuwen. Amen.
Vrede en liefde! De hoofdtonen van dit en der volgende gebeden! De priester heeft met de pateen zich zeiven gekruisteekend; een symboliek van hope, om ook zijn deel te mogen verwerven van dien vrede, waarnaar ieder menschenhart haakt. Daarna drukte hij een kus — zinnebeeld van liefde en vereering — op de pateen, als geestelijke huldiging van dit „nieuwe graf', dat zal dragen Christus „den Vorst des vredes", die „door het bloed zijns kruises den vrede geschonken heeft aan al, wat op de aarde of in de hemelen is".
Tot voorbereiding der priesterlijke Kommunie is reeds bij de slotwoorden der vorige oratie een reeks van
futuris; et intercedente beata et gloriosa semper Virgine Dei Genitrice Maria, cum beatis Apostolis tuis Petro et Paulo, atque Andrea, et omnibus Sanctis da propitius pacem in diebus nostris ut ope misericordiae tuae adjuti, et a peccato simus semper liberi et ab omni perturbatione securi. Per eumdem Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen.



gewichtige f1), ritueele ceremoniën aangevangen, waarvan wij vooreerst hebben te verklaren de:
BREKING DER H. HOSTIE.
Deze beteekenisvolle handeling geschiedt in navolging van den goddelijken Insteller, die, naar algemeen Joodsch gebruik, ,,het brood brak en verdeelde". Ook de inwendige beteekenis der h. Misse, wij herhalen het, is behalve een offer ook een eucharistisch offermaal; oudtijds werd zelfs de h. Mis genoemd met de toen dikwerf gebezigde en aan de Schriftuur ontleende zegswijze van: „broodbreking" (fractio panis). De h. Hostie wordt in drie deelen gescheiden; hetgeen niet zonder mystiek inzicht (2) geschiedt:
n. De ceremonie drukt namelijk, naar der Vaderen verklaring, den geweldigen kruisdood uit van Hem, die „gewond en ontvleesd was", die „om onze zonden geslagen werd en verbrijzeld".
b. Tevens is het „breken des broods" het zichtbaar beeld van het h. Sakrament als goddelijke „offerspijze", wijl in het geheele Oosten deze wijze van verdeelen als gebruik was aangenomen.
c. Eveneens ontwikkelden zich ook uit de drievoudige deeling der h. Hostie onderscheidene, mystieke omschrij-
(*) De „breking der h. Hostie" en het „vereenigen van een gedeelte met het h. B.oed is een kerkelijke ceremonie, welke onder doodzonde is geboden.
(2) Wij bemerken hier, gelijk in onze voorrede, dat eenige liturgische handelingen door noodzakelijke omstandigheden van allerlei aard historisch zijn ontstaan, maar desniettemin reeds van overouden datum om geheel andere, mystieke bedoelingen met de liturgie der Kerk verbonden bleven.
De oostersche liturgie scheidde de h. Hostie in vier deelen, de Mozarabische in negen, de Kerk van Rome steeds in drie: waarvan er een tot bewaring bestemd was tot aan de volgende h. Misse, een ander voor de zieken en gevangenen, het derde voor de h. kommuniën der geloovigen.



vingen, in betrekking b. v. tot de h. Drievuldigheid of tot den drievoudigen arbeid in Christus leven van: Leeraar,
Offeraar en Stichter.
d. Buitendien ontstond er allengs een meer algemeen gevolgde verklaring, welke in dit werkelijk Lichaam des Heeren (de h. Hostie) een toespelling zag op het „mystieke Lichaam van Christus", namelijk zijne h. Kerk, en wel in haren drievoudigen staat, als: strijdend, lijdend en overwinnend.
Pax f Domini sit f sem- De vrede des Heeren zij
per vobis'j'cum. immer met U,
zegt de celebrant en vormt met een partikel (deel) der h. Hostie drie kruisjes over den kelk, als wilde hij zienderoogen doen verstaan, dat de zoete vrederust slechts wordt verworven door het smartelijk Kruis van Hem, die „het Evangelie des vredes" heeft verkondigd, en „den mensch door dat Kruis verzoend heeft met zijn God .
In mystieken samenhang met deze „bieking des
broods", volgt dan onmiddellijk de
VEREENIGING VAN HET H. LICHAAM EN BLOED, doordat de priester een deel der h. Hostie tot het h. Bloed in den kelk doet nederdalen ('), wat in symbolische vormen de waarheid verzinnebeeldt, dat onder beidt' gedaanten, dat zelfs onder elk deel van ieder, de ccne en geheele Christus onverdeeld tegenwoordig is. Want wél zijn zij beide mystisch gescheiden, maar de geheele Persoon van Christus verblijft levend en glorieus in ieder der gedaanten, en zoo is met het h. Lichaam ook het h. Bloed (per con-
(i) „Deze vereeniging geschiedt: i" om te leeraren, dat Christus' h. Lichaam niet bestond «onder zijn h. Bloed en omgekeerd; 2» dat het ééne sakrament ontstaat uit twee elementen van brood en wijn; 3» dat deze vermenging afbeeldt den terugkeer der Ziel in het Lichaam van Christus . Durandus.



r' •«•'Mi
comitantiam) in de h. Hostie verbonden en op gelijke wijze het h. Bloed met het h. Lichaam in den kelk. „Dat vleesch, dat bloet, hoewelze in mercken schelen, Zijn 't zelve, en niet te scheiden, noch te deelen. Al breeckt men 't merck, noch breeckt het lichaam niet." f1) De bezielde liefde tot het h. Misoffer deed bij heilige schrijvers immer de meest godvruchtige en dichterlijke overeenkomsten zoeken en vinden. Vooral zag men hier, op het voorbeeld van Paus Benedictus XIV, een scherpzinnige, mystieke vergelijking met de h. Konsekratie. Gelijk deze namelijk, het h. Lichaam scheidt van het h. Bloed en daarmede den sakramenteelen offerdood (scheiding van Ziel en Lichaam) uitdrukt, zoo symbolizeert de „hereeniging van beide" de glorieuze opstanding ten leven van „het Lam, dat dood was en eeuwig regeert".
Dat beide, offerdood en opstanding, ons — gelijk de volgende verzuchting bidt — de bronnen mogen zijn ter zaligheid:
Ha;c commixtio et con- Deze vereeniging en wij-
secratioCorporisetSanguinis ding(2) van het h. Lichaam Domini nostri Jesu Christi en Bloed onzes Heeren Jezus fiat accipientibus nobis in Christus gedije ons, die het vitam aïternam. Amen. ontvangen, ten eeuwigen
leven. Amen.
(1) Vondel, Altaergeheimenissen.
(2) Niet licht is de verklaring van dit woord „consecratio", hetgeen wij hier door „wijding" vertalen. Op zeer vele wijzen beproefden de liturgisten den zin te verduidelijken. Zeer velen onder hen spreken van een „wijding", wanneer een zaak een nieuwe, zinnebeeldige beteekenis verkrijgt. Dit is hier het geval. Zoo het h. Lichaam en Bloed des Heeren in gescheiden toestand den Dood van Christus beteekenen, dan drukken zij ook door hunne vereeniging zijne Opstanding uit, gelijk wij hiervoor reeds hebben vermeld. Bellarmir.us e. a. vertalen .consecratio" aldus: „Deze vereeniging van het gekonsekreerde Lichaam en Bloed..."
■



Het „eeuwige leven", waar de Kerk om bidt, is weer niet anders dan de gulden vrede in ons hemelsch vaderland. Kan het ook anders? Waar de priester door de h. Kommunie den „God van vrede en liefde" in zijne ziel zal doen nederdalen, daar is zijn vurige verzuchting noodzakelijkerwijs een bede om den vrede des harten. Voortdurend — van het „Pater Noster" af tot aan de h. Kommunie — herhaalt de celebrant die heilige verlangens naar den „vrede Gods", welks hoogste vorm de
zondeloosheid is.
Richtte zich de priester gedurende de h. Misse steeds tot den hemelschen Vader, van nu af wendt hij zich onmiddellijk tot God den Zoon, dien hij vóór zich aanschouwt op het altaar, dien hij dra mag binnenleiden door de poorten zijner ziel; daartoe bereidt hij zich voor in de
VREDE-GEBEDEN.
Agnus Dei, qui tollis Lam Gods, dat \\ eg-
peccata mundi, miserere no- neemt de zonden der wereld, bis ontferm u onzer.
Agnus Dei, qui tollis Lam Gods, dat weg-
peccata mundi, miserere no- neemt de zonden der wereld, bjs ontferm u onzer.
Agnus Dei, qui tollis Lam Gods, dat weg-
peccata mundi, dona nobis neemt de zonden der wereld,
pacem. geef ons den vrede"
Lam Gods! Christus is waarlijk het Lam Gods, dat
voor ons geslacht werd en zegevol het leven heeft hernomen.
a. Tot wien zal dan de priester meer vertrouwvol
(i) In rouw- ol requiem-missen bidt hier de priester: „dona eis requiem „geel haar de rust."



om deernis en ontferming kunnen smeeken, nu hij gaat aanzitten aan „het koningsmaal van het Lam?" Zoo dit woord reeds uit zich zelf het karakter draagt van onschuld en reinheid, van goed- en rechtvaardigheid (Luc. 10), dan is het uiteraard — nog buiten de onmiddellijke, schriftuurlijke (!) toepassing op den Christus — het natuurlijk zinnebeeld van Hem, die zich onschuldig en heilig (Hebr. 7.), vrijwillig en onderworpen (Matth. 26) den offerdood had toegewijd en dien zachtzinnig en sprakeloos (Matth. 26) heeft geleden.
b. Buitendien vergoot het „goddelijk Kruislam" zijn heilig bloed op dag en uur, waarop in Jeruzalems tempel de offerlammeren geslacht werden.
c. Hiermee wordt de volste vervulling gebracht aan de voor eeuwen tot Israël gesproken beloften, waarin werd voorzegd, dat het offer-lam des Ouden Verbonds in heerlijker zin zou worden vervangen door het „Lam Gods" der Nieuwe Wet, dat „geslachtofferd zal worden, dat verzoenen zal door zijn dood, dat geen vlekken heeft en zachtmoedig lijdt, dat den vrede heeft en den vrede geeft."
In nog duidelijker bewoordingen, breidt de priester de laatste vrede-bede uit:
Domine JesuChriste, qui Heer Jezus Christus, die
dixisti Apostolis tuis: Pacem tot uwe Apostelen gespro-
relinquo vobis, pacem meam ken hebt: „Den vrede laat
do vobis, ne respicias pee- ik u, mijnen vrede geef ik
cata mea, sed fidem Eccle- u," aanzie niet mijne zonden,
siaetuae; eamque secundum maar het geloof uwer Kerk
voluntatem tuam pacificare en wil haar volgens uwen
et^ coadunare digneris. Qui wil in vrede en eendracht
f1) Zoo noemt reed, alleen de H. johannes in de Apocal. ongeve^dertg malen den Zaligmaker als het „Lam".



vivis et regnas, Deus, per bevestigen. Gij, die leeft en omnia saecula saecu-lorum. regeert, God, door alle eeuAmen. wen der eeuwen. Amen.
En weer hetzelfde bedoelt hier, in beeldende handeling, de liturgische vredekus. De kus op het altaar (Christus en de Heiligen symbolizeerend), en de kus (J) of omarming van celebrant en assistenten, zij verzinnelijken den wederzijdschen vrede-band tusschen den goddelijken Meester en de zijnen, en tevens — als gevolg hiervan — de onderlinge liefde van alle de Broederen in het ééne geloof.
Het oog gevestigd op den Goddelijken Zaligmaker, verwacht de priester de komst zijns Heilands. Thans spreekt hij niet als machtbezittend vertegenwoordiger der geheele Kerk, maar enkel in eigen persoon, als hulpbehoevende sterveling, die zijn Heer en God gaat ontvangen in de h. Kommunie en slechts in den nederigsten ootmoed van zijne onwaardigheid getuigen kan:
Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, qui ex voluntate Patris cooperante Spiritu sancto per mortem tuam mundum vivificasti; libera me per hoe sacrosantum Corpus et Sanguinem tuum ab omnibus iniquitatibus meis et universis malis, et fac me tuis semper inhaerere mandatis, et a te nunquam
Heer Jezus Christus, Zoon van den levenden God, die naar den wil des Vaders onder medewerking van den H. Geest, door uwen dood aan de wereld het leven hebt geschonken, maak mij door dit hoogheilig Lichaam en Bloed vrij van alle mijne ongerechtigheden en van alle kwaad en doe mij uwe ge-
(') Ter overbrenging van den vredekus gebruikt men de pateen of een gouden tafeltje (instrumentum pacis, osculatorium), waarop het beeld van den Verlosser is ingesneden. In ons middelnederlandsch sprak men van: vrede-, of paes-tafel en paes-berd.







FOTOGR. FRANZ HANFSTANGL (MUNCHEN.) STEINLE.
DEGRAALTEMPEL : HET H. SAKRAMENT DES ALTAARS VERBINDT HEMEL EN AARDE.



separari permittas. Qui cum eodem Deo Patre et Spiritu sancto vivis et regnas Deus in saecula sa;culorum. Amen.
boden ten allen tijde aanhangen en gedoog toch niet, dat ik ooit van U worde gescheiden. Gij, die met denzelfden God den Vader en den h. Geest leeft en regeert, God in de eeuwen der eeuwen. Amen.
.L>an gaat nij voort in denzelfden geest en toon: Perceptio Corporis tui, Laat het nuttigen van
Domine Jesu Christi, quod uw Lichaam, o Heer Jezus
ego indignus sumere prae- Christus, hetgeen ik niet-
sumo, non mihi proveniat waardige waag te ontvangen,
in judicium et condemna- mij niet tot oordeel en ver-
tionem; sed pro tua pietate werping strekken, maar moge
prosit mihi ad tutamentum het mij door uwe goeder-
mentis et corporis et ad tierenheid een behoed- en
medelam percipiendam; qui heilmiddel zijn naar ziel en
vivis et regnas cum Deo lichaam: die leeft en heerscht
Patre in unitate Spiritus met God den Vader in de
sancti Deus per omnia sae- eenheid des h. Geestes, God,
cula saeculorum. Amen. in alle eeuwen der eeuwen.
Ten slotte: Amen.
Panem coelestem acci- Het Hemelbrood zal ik
piam et nomen Domini ontvangen en den naam
invocabo. mijns Heeren aanroepen.
DE NUTTIGING.
De priester knielt neder — een laatste zinnebeeldige handeling van aanbidding — dan slaat hij driemaal met de rechterhand op de borst — de linker draagt de h. Hostie en zegt in geloovig vertrouwen den hoofdman van Kapharnaum na:
HET N. MISOFFER. g



fotogr. franz hanfstangl (munchen.) steinle.
degraaltempel: het h.sakrament des altaars verbindt hemel en aarde.



separari permittas. Qui cum eodem Deo Patre et Spiritu sancto vivis et regnas Deus in saecula saeculorum. Amen.
Dan gaat hij voort in d
Perceptio Corporis tui, Domine Jesu Christi, quod ego indignus sumere praesumo, non mihi proveniat in judicium et condemnationem; sed pro tua pietate prosit mihi ad tutamentum mentis et corporis et ad medelam percipiendam; qui vivis et regnas cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.
Ten slotte:
Panem coelestem accipiam et nomen Domini invocabo.
boden ten allen tijde aanhangen en gedoog toch niet, dat ik ooit van U worde gescheiden. Gij, die met denzelfden God den Vader en den h. Geest leeft en regeert, God in de eeuwen der eeuwen. Amen. enzelfden geest en toon:
Laat het nuttigen van uw Lichaam, o Heer Jezus Christus, hetgeen ik nietwaardige waag te ontvangen, mij niet tot oordeel en verwerping strekken, maarmoge het mij door uwe goedertierenheid een behoed- en heilmiddel zijn naar ziel en lichaam: die leeft en heerscht met God den Vader in de eenheid des h. Geestes, God, in alle eeuwen der eeuwen. Amen.
Het Hemelbrood zal ik ontvangen en den naam mijns Heeren aanroepen.
DE NUTTIGING.
De priester knielt neder — een laatste zinnebeeldige handeling van aanbidding — dan slaat hij driemaal met de rechterhand op de borst — de linker draagt de h. Hostie — en zegt in geloovig vertrouwen den hoofdman van Kapharnaum na:
HET H. MISOFFER» 8



Domine, non sum dig- Heer, ik ben niet vvaar-
nus, ut intres sub tectum dig, dat Gij binnentreedt onmeum; sed tantum die verbo, der mijn dak; doch spreek et sanabitur anima mea. slechts een woord en mijne
ziel zal gezond zijn. Als laatste voorbereiding schenkt hij zich zeiven den kruis-zegen met het goddelijk Lichaam van zijn gekruisten Heiland en spreekt:
Corpus Domini nostri Het Lichaam onzes Hee-
Jesu Christi, custodiat ani- ren Jezus Christus, beware mam meam in vitam aeter- mijne ziel ten eeuwigen nam. Amen. leven. Amen.
De priester nuttigt het h. Lichaam. Geroepen tot het bruiloftsmaal van het Lam, mag hij zien en smaken hoe zoet de Heer is! Gevonden heeft hij in waarheid, dien zijn ziele bemint. Hij is de uitverkorene: de „Christusdrager", die zijn goeden Heiland mag omsluiten in zijn hart en zóó innig, vol en vurig is die vereeniging, dat hij „leeft in Christus en Christus leeft in hem".
„Wat dan", zoo jubelt zijn geest in dankbaar erkennen: Quid retribuam Domino Wat dan zal ik den
pro omnibus, quae retribuit Heer tot vergelding schenmihi r Calicem salutaris ac- ken, voor alle de weldaden, cipiam et nomen Domini die Hij mij bewezen heeft? invocabo. Laudans invocabo Den heilsbeker zal ik ophefDominum et ab inimicis fen en aanroepen zal ik den meis salvus ero. naam mijns Heeren. Lof¬
prijzend zal ik smeeken tot mijnen Heer en zekerzal ik zijn tegenover mijne vijanden. Eenige oogenblikken van aanbidding! Weer knielt hij terneder, vereerend 's Heeren goddelijk Bloed; zegent zich



zeiven in kruisvorm met den offerkelk en nuttigt het zoenbloed van den goddelijken Gekruiste, vurig verzuchtend: Sanguis Domini nostri Dat het Bloed onzes
Jesu Christi custodiat ani- Heeren Jezus Christus mijne mam meam in vitam aeter- ziele ten eeuwigen leven nam. Amen. beware. Amen.
Onder beide gedaanten van brood en wijn heeft de priester gekommuniceerd, gelijk hij onder die twee vormen had gekonsekreerd. Het goddelijk gastmaal is genoten (*); als offer en als spijze is Christus én opgedragen én genuttigd op zijn hoogepriesterlijk altaar.
a. In het Oude Verbond werd Jehovah door het verterend offervuur gezinnebeeld. Waren de offerstukken door den priester bestemd om te vergaan in den laaien brand, dan droegen zij den naam van „spijzen Gods" of „vuurspijzen des Eeuwigen". Maar ziet, in het Nieuwe Testament wendt Jezus' liefde de verhoudingen om. Hij eischt niet langer 's menschen boete-offer, maar belaadt zich zeiven met hun zondeschuld; Hij vraagt een sakriftcie tot verzoening en biedt tevens zich zeiven tot aller Kruisoffer aan! De oude „spijzen Gods", verwezen tot het stoffelijk „offervuur der synagoge", deed Hij tot „hemelspijzen" worden, maar nu brandend door het vuur zijner eigene goddelijke liefde in het h. offer der Misse.
(i) Niet zelden gaan de geloovigen, naar den vollen geest van het h. misoffer en naar den nadrukkelijken wensch der h. Kerkvergadering van Trente, met den priester ter kommunie; oudtijds was dit standvastige regel. Hier is ook de plaats, zoo al niet voor de sakramenteele, dan toch voor de geestelijke kommunie aller aanwezigen.
Bij de kommuniën der eerste tijden ontvingen de mannen de h. Hostie in de rechterhand, de vrouwen ontvingen haar op een linnen doek, „dominicale" genoemd, wijl deze het Lichaam des Heeren (Dominus) had te dragen. Ook mochten de geloovigen zelve, vooral in de bange dagen der eerste vervolgingen, de h. Hostie in hunne huizen bewaren. Vele oorzaken deden de Kerk tot terugneming dezer gunsten besluiten.



b. En ook deze ontzaglijke „verborgenheden des geloofs" zijn weer de symboliek voor een hoogere bestaansorde geworden. Treedt Christus op aarde door de h. Kommunie in de allerinnigste gemeenschap (Communio) met den christen, dan zal dit een mystieke „voorsmaak zijn van de glorie der toekomst", wanneer 's menschen eigen wezen door én in én met Christus, op door ons niet te bevroeden wijze, nog eindeloos inniger, bovennatuurlijk en onscheidbaar, met de Godheid zal vereenigd zijn (unio mystica).
c. In een meer letterlijk-mystieke toepassing heeft de h. Kommunie — het nederdalen in het hart van priester of leek — de beteekenis van: nederlegging van Christus in het „nieuwe graf"; of herinnert aan het eucharistisch liefdemaal des Zaligmakers met zijne Jongeren te Emmaus.
NA DE NUTTIGING.
Daar Christus tegenwoordig is in elk, zelfs in het kleinste deel der h. Hostie en in iederen druppel van het h. Bloed, moeten naar liturgisch voorschrift, de partikels op corporale of patena nauwkeurig verzameld; tevens is het een verplichting om den kelk zorgvuldig door wijn te zuiveren en daarna 's priesters vingeren —welke de h. Hostie hebben aangeraakt — door water en wijn. Inmiddels bidt de celebrant: Quod ore sumpsimus, Laat ons, o Heer, hetDomine, pura mente capia- geen wij met den mond mus: et de munere temporali hebben genuttigd, met een fiat nobis remedium sempi- reinen geest ontvangen: en ternum. doe ons uit deze tijdelijke
gave een heilmiddel geworden voor de eeuwigheid. Corpus tuum, Domine, Dat uw Lichaam, o Heer, quod sumpsi, et Sanguis, hetgeen ik heb genoten en



quem potavi, adhaereat visce- uw Bloed, dat ik heb gedronribus meis, et praesta, ut in ken, zich met mijn binnenste me non remaneat scelerum vereeneenverleen.dat er geen macula, quem pura et sancta zondevlek blijve in mij, herrefecerunt Sacramenta, qui vormd door het reine en heivivis etc. lige Sakrament, die leeft, enz.
Slechts zeer beknopt is de liturgie in de dankzegging na de h. Kommunie, daar de Kerk de ontboezemingen der ziel tot den Zaligmaker aan het godvruchtig gevoel van iederen priester in het bizonder aanvertrouwt. Volgens de kerkelijke bepalingen worden er gelezen: de,,communio" en de „postcommunio": beide, naar aard van den feestdag, steeds veranderende gebeden. De eerste is een antifoongebed, een verkort overbijfsel van een meer uitvoerig psalmgezang, dat de kommuniën (vandaar de naam) der geloovigen begeleidde. De „postcommunio" is een aanroeping van den feestheilige en beantwoordt aan de vroeger genoemde en soortgelijke gebeden, namelijk de „collecta" en „secreta" (blz. 58 en 77); de inhoud is dankzegging en aanbeveling.
Het misboek is reeds naar de epistel-zijde overgedragen : symbool, volgens vele liturgisten, van het wederkeeren tot Israël van hetzelfde h. Evangelie, hetgeen zijne voorvaderen weleer hebben verworpen (bladz. 57).
HET EINDE.
De priester kust het altaar, waarop de Zaligmaker is geofferd; hij wendt zich tot het volk, uitsprekend den kerkelijken wisselgroet, waardoor priester en geloovigen in zoo innig, liturgisch verkeer vereenigd zijn gebleven en kondigt het slot J) der h. Misse aan:
(*) Althans op de feestdagen, waarop het blijde „Gloria" is verkondigd; op de meer droeve, kerkelijke boete-dagen — wanneer de geloovigen tot een



Dominus vobiscum. De Heer zij met u.
D. Et cum spiritu tuo. En met uwen geest.
Ite, missa est. Gaat, het offer is vol-
D. Deo Gratias. bracht.
Gode zij dank. Nog een laatste daad van toewijding (J) aan de h. Drievuldigheid — een slot-samenvatting van geheel het offer (2) — en de priester kust daarna den altaar, als symbool der mystieke vereeniging met zijn Heiland, die thans in zijne ziele leeft. Dan wendt hij zich, — gelijk ook de Zaligmaker aan het einde van zijn aardsch leven — tot de schare der geloovigen en zegent hen ten afscheid met het teeken des Gekruisten.
rlaceat tibi, sancta Irinitas, obsequium servitutis meae et praesta ut sacrificium quod oculis tuje Majestatis indignus obtuli, tibi sit acceptabile, mihique, et omnibus pro quibus illud obtuli, sit, te miserante, propitiabile. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
Dat U moge behagen, o H. Drievuldigheid, de huldiging van mij, uw dienstknecht en wil verleenen, dat het offer, hetgeen ik nietwaardige voor het aangezicht uwer majesteit heb voltrokken, aan U welbehagelijk zij en dat het door uwe goedertierenheid barmhartigheid
voortgezet gebed (der „kerkelijke uren") werden uitgenoodigd — luidde het: „lienedicamus Domino". „Laat ons den Heer zegenen"; na „requiem-missen: „requiescant in pace", „dat zij rusten in vrede." De archaeologische grond, waarom op boetedagen en in rouwmissen de formuul van „Ite missa est" niet werd gezegd, is, althans volgens Hefele: Beitrage, dat na de requiem-diensten nog de gebeden voor de afgestorvenen (absolutis ad tumbam) volgden en dat, ook op de boetedagen, nog onderscheidene gebeden moesten verricht worden; in beide gevallen kon aan de geloovigen het oogenblik van vertrekken alsdan nog niet worden aangekondigd.
(') In latere eeuwen ingevoegd.
(!) Namelijk als eere-, dank-, smeek-, zoen-offer.



Benedicat vos omnipotens Deus, Pater et Filius et Spiritus sanctus. Amen.
verwerve voor mij en hen, voor wie ik dit (offer) heb opgedragen. Door Christus onzen Heer. Amen.
Dat u zijn zegen schenke: de almachtige God, de Vader en de Zoon en de H. Geest. Amen
Ten slotte — althans in de meeste gevallen (J) — het hoog-verheven:
BEGIN DES EVANGELIES VOLGENS DEN H. JOHANNES.
In principio erat Verbum, & Verbum erat apud Deum, & Deus erat Verbum. Hoe erat in principio apud Deüm. Omnia per ipsum facta sunt; & sine ipso factum est nihil. Quod factum est, in ipso vita erat, & vita erat lux hominum: & lux in tenebris lucet, & tenebra: eam non comprehenderunt. Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes. Hic venit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumi-
In den beginne was het Woord (2) en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God. Alles is door Hetzelve geworden, en buiten Hetzelve is niet één ding geworden. Wat geworden is, daarin was het Leven, en het Leven was het Licht der menschen. En het Licht schijnt in de duisternis en de duisternis nam Het niet aan (8). Er stond een mensch op, van Gods wege gezonden.
(') Gemeenlijk op de Zondagen, tevens op eenige andere tijden — in liturgisch verband met den kerkelijken kalenderdag — door een ander Evangelie vervangen. Wij ontleenen deze vertaling aan de uitgave der Apol. Ver. P. C.
(*) Het Woord, (namelijk: God de Zoon) was „in den beginne", dit is van alle eeuwigheid. „Alles is door Hem gemaakt": Hij is namelijk de Schepper cn „het Leven" zelf en de kennis of „het Licht".
(®) De „duisternissen" zijn de zonden, waardoor het verstand verblind ehet hart ontzenuwd wordt.
J



ne, ut omnes crederent pei illum. Non erat ille lux, sed ut testimonium perhiberet de lumine. Erat lux vera, qua; illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. In mundo erat, & mundus per ipsum factus est, & mundus eum non cognovit. ■In propria venit, & sui eum non receperunt. Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ejus: qui non exsanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Et Verbum caro factum est, & habitavit in nobis: &vidimus gloriam ejus, gloriam quasi Unigeniti a Patre, plenum gratiae & veritatis.
• Zijn naam was Joannes. (') Hij kwam tot getuigenis, om te getuigen van het Licht (-), opdat allen door hem zouden gelooven. Hij was het Licht niet, maar om van het Licht te getuigen. Dit was het ware Licht, dat allen mensch verlicht. Komende in de wereld, was Het in de wereld. En de wereld is door Hem geworden, en de wereld erkende Hem niet. In het zijne (*) kwam Hij, en de zijnen ontvingen Hem niet. Maar zoovelen Hem ontvingen, hun gaf Hij vermogen, kinderen Gods te worden: hun, die niet uit bloed, noch uit des vleesches wil, noch uit des mans(4)wil, — maar uit God zijn geboren. En het Woord is vleesch geworden (5) eil Het heeft onder ons gewoond, en wij aanschouwden
(i) Joannes De Dooper, de voorlooper des Heeren.
(s) Christus, welke van zich kon getuigen. „Ik ben het Licht der wereld".
0 Zijn eigen volk, het verharde Israël.
(4) Zij, die niet door een lichamelijke afkomst — gelijk de Joden lichamelijk stamden uit het door God verkoren volk — noch door dwang van anderen, maar door de geestelijke geboorte (der genade), tot kinderen Gods zijn geworden.
(s) Christus is waarlijk God en Mensch.



zijne heerlijkheid: heerlijkheid als van den Eeniggeborene uit den Vader, vol van genade en waarheid.
D. Deo Gratias Aan God zij dank!
Waarom de Kerk juist door dit Evangelie haar h. Misoffer eindigde. Wijl het een kort begrip vormt van geheel ons gelooven, aldus is het antwoord van Paus Benedictus XIV. Het wonderbaar verheffende Evangelie van den met een adelaarsvlucht opstijgenden Johannes, geeft belijdenis van de hoogste geloofswaarheden der Christen-leer, van: de H. Drievuldigheid, Schepping, God- en Menschheid des Zaligmakers, Leeraarsambt en Offerlijden des Heeren, den Offerpriester en de Offerspijs der h. Misse, welke de ziel en geheel het leven is van onzen volheerlijken, katholieken eeredienst.
ZAAL VAN HET LAATSTE AVONDMAAL: t)E EERSTE CHRISTEN TEMPEL.



ca VIERDE HOOFDSTUK. °°
LITURGISCHE GEWADEN, KELK EN KELK-TOERUSTING.
„De kleedijen in de kerk zijn gelijk de sieraden, de lessen en geschriften voor de geloovigen." Durandus.
elijk in onzen hedendaagschen, kerkelijken eeredienst, zoo was het ook voorJ?$fj'ieen' zo° was ^et 0°^ 'n eerste wfShï'val christelijke tijden : men streefde immer ^-K ff «'IuI /Jb naar edelste en schoonste vormen voor bediening van het h. Sakri^'nFficie. De zanger der Altacrgeheimenissen spreekt ons, ook uit de dagen
ZINGENDE MAAGDEN: . «• » t »..» >
viniatuur vak fra brnidetto; van toen, over die kerkelijke gewaden
FLORENCE! 15e HEUW. /. .1 1
(paramenten), versierd met: „borduursels, die van gout en zilver krsecken, en diamant en purper en scharlaken." (*) De behoefte, om het stoffelijke door iets geestelijks te bezielen, lag ook zoo ongedwongen in de richting van
(!) Zijn tijdgenoot, Stalpaert van der Wiele, schreef uitvoeriger:
„De albe is Herodes' rok,
D' amict het oogverbondc jok,
De stool, manipel, Sihortclband,
De koorden, daer de Joodsche hand De Heer mee bon zoo menigmael.



het vroeg-middeleeuwsche, frisch-werkende sentiment; van dat gemoedsleven zoo rijk en pittig, dat zich uitgoot over allen en alles; dat aan elk ding, uit eigen ziele-volheid, een levenden geest wist in te ademen, zoowel aan de voorwerpen van sierende kunst als aan die van het gewone, dagelijksche verkeer, en vóór alles, in hetgeen met geloof en godsdienst verband hield. Het was dan ook geheel naar aard en eisch, dat de middeleeuwsche liturgen bovenal in het ornaat van den priester — hetgeen uitsluitend onder het hoogheilig offer der Misse werd gedragen — één voortdurende toespeling zagen op den bitteren lijdensdood\an den eersten Offeraar, of wel, dat zij in die kerkgewaden vermanen hoorden aan celebrant en geloovige tot een heilige deugdsbctrachting. Te meer, wijl de Kerk zelve — gelijk wij gaan zien — aan de symbolische verklaring harer mis-paramenten richting en voorbeeld en zelfs liturgische wijding had geschonken.
Dat ook de vóór-christelijke volkeren zich van een onderscheidende dracht bij hun cultus bedienden, beschouwen wij als bekend; dat, in het bizonder, de Jehovahdienst van Israël „gewaden van heerlijkheid" bezat, blijkt uit menige plaats der h. Schriften.
De vaak gerezen vraag (*) naar den veronderstelden invloed der oud-testamentische paramentiek op het gewijde ambtsgewaad onzer h. Kerk, kunnen wij bij de beperkte omraming onzer studie, slechts even opstellen.
(>) Dr. Hefele Reitragezur Kirchengesch., Archiiologie, Liturg., II, Tiibingen, 1864; Bock, Gesch. der liturg. Gewander, Bonn 1871; W. Marriott, Vestiarium Christian., Londen 1868; Krazer O. P., De apost. necnon antiquis liturgiis, Aug. Vind. 1786; Kraus, Real-Lex.; Gihr, das H. Meszopfer, Freih. 190a; Thalhofer, Liturg., Freib. 1887; Rohault de Fleury, La Messe, Paris 1894; J. Wilpert, Storia del vestiario, Roma 1891; Kaufmann, Handb. der christl. Archaeol., Paderb., 1905;



Dc Joodsche priesterschap was gekleed in een geheel eigene tempeldracht, waarvoor Jehovah's verordeningen (*), de nauwkeurige aanwijzingen hadden verstrekt. Die plechtige dienst-gewaden bezaten buitendien zeer uitvoerige, symbolieke beteekenissen, welke door de middeleeuwsche liturgisten nog aangevuld en vervolgens op onze eigene, kerkelijke paramenten (2) werden toegepast. Dit geschiedde vooral met betrekking tot de voornaamste deelen van het hoogepriesterlijk ornaat, namelijk: de lange, wit-linnen tuniek of talaar (kethonet); den lendengordel, (abnet) met zijne purperen, karmozijnen en blauwe ornamentatie; het purper-blauwe opperkleed (meil) en de veelkleurige schouderbedekking (ephod). Dat deze een bepaalde gelijksoortigheid met onze liturgische gewaden vertoonen en eenige hunner — bij latere ontwikkeling — als voorafbeeldingen (prototypen) dienst hebben gedaan, heeft eene degelijke, wetenschappelijke waarschijnlijkheid.
Wij kunnen echter deze belangrijke, historische zijde der kerkelijke gewaad-kunst thans niet verder in het licht brengen, evenmin als wij hier de bewijzen kunnen aan\oeren ten bate der volgende, door ons voorgedragen meening. Overeenkomstig de latere, archaeologische gegevens namelijk, is het niet aan te wijzen, dat de kerkelijke priesterdracht bij de h. Mis, in de eerste tijden der apostelen en hunner onmiddellijke opvolgers tot na de \ijfde eeuw, zich in wezen zou hebben onderscheiden van de plechtige statie-kleeding in het maatschappelijk leven der burgers te Rome. Zoo is b.v. de albe uit de witte teest-tuniek (tunica alba, poderis, talaris, camisia) der Romeinen tot een gewijzigd, liturgisch pleeggewaad aan-
C-) Gelijk blijkt uit Levit., Exod., Num.
(') Zie b.v. Summa theol. Thom. Aq.: i; a; q. 102; a, 5.



genomen en uit het ruim-plooiende reis- of wandelgewaad, de „paenula , ontstond het kerkelijk-gewijde oppergewaad, (casula of planeta), namelijk onze hedendaagsche kazuifel.
Evenwel vermeldt het Conc. van Trente, dat de liturgische kleedijen oorsprong nemen uit de „apostolische voorschriften en overlevering". Deze uitspraak — door latere historische vondsten nog bekrachtigd — heeft den zin, dat niet de aldaagsche kleeding (vestes communes), maar slechts eenige bepaalde drachten — en deze slechts in den waardigsten vorm —, als liturgisch werden aangenomen en tevens, blijkens oude, uitgevaardigde bepalingen, niet dan bij het vieren der h. Geheimen mochten gebezigd en daartoe op bizondere wijzen (met sierstrepen, clavus) werden geornamenteerd.
Toen in den loop der tijden, de burgerlijke kleeding geheel van vorm wisselde, bleef zij door de Kerk voor haren heiligen dienst behouden. Haar oorspronkelijk karakter bewarend, werd zij tot een onderscheidende, liturgische dracht van den kerkelijken eeredienst, zoowel door de ritueele voorschriften van Rome, als door de zeer overdachte uitvoeringen der christelijke kunst. Beider ontwikkelingsgangen te volgen, hoe merkwaardig zij zich ook in de historie hebben vertoond, voert te verre buiten ons gekozen bestek; daar wij de algemeene richtingslijn hebben te volgen, langs welke zich de talrijke symbolieke verklaringen der kerkelijke gewaden (J) hebben bewogen.
Ieder deel der liturgische kleeding bezit zijne symbolieke beduiding en niet zelden een meersoortige. Hiermede is evenwel niet beweerd, dat reeds het historisch
(') Namelijk de niet-bisschoppelijke gewaden voor de h. Mis. Gelijk de hoogepriester in het O. V„ zoo heeft ook de Bisschop zijn specifiek ornaat.



ontstaan die zinnebeeldige beteekenis aanbracht, want dit is, gelijk bij vele symbolieke ontwikkelingen, zeer vaak aan geheel andere oorzaken en doeleinden toe te schrijven. Maar eenmaal door de kerk voor hare liturgie in gebruik gesteld, verkregen zij terecht een geestelijke, algemeen aangenomen waarde, welke zeer ras daarna een hoogere bekrachtiging van de Kerk zelve verwierf door de drievoudige formulieren, voorgeschreven: zoowel bij de 5wijding als de degradatie der clerici, als bij het aanleggen der paramenten door den dienstdoenden priester.
Een zuiver kerkelijke geest doorademt dan ook de symbolieke opvatting der „gewijde gewaden" (res sacrae) van onzen heiligen mis-ritus l1).
Wij maken geen gebruik van de zeer talrijke, stichtende, maar persoonlijke meeningen veler heilige schrijvers, doch putten onze liturgische verklaringen alleen uit de drie ofjiciëele, zoo even aangegeven, kerkelijke bronnen.
Die mystieke beduidenis bestond hoofdzakelijk uit een tweevoudige toepassing, namelijk: op het lijden des Heeren (allegorische) of op de zedenleer van den christelijken godsdienst (moreele).
I. De allegorische zin ontsproot uit het innig verband tusschen het h. Kruisoffer des Heeren en het h. Misoffer des priesters. Uit de persoonlijke, liturgische verklaringen veler vermaarde kerkelijke schrijvers, werd allengs, eigenlijk buiten de kerkelijke leiding om, het volgende samenstel van betrekkingen door het volk aangenomen: tusschen de kleeding of de marteltuigen des Zaligmakers en de mis-paramenten van den celebrant.
I1) Alle paramenten moeten voor het liturgisch gebruik gebenediceerd zijn, strikt genomen, door den Bisschop.



DE AMIKT (')
oudtijds ook „humeraal" of „schouderdoek" geheeten, brengt den doek in herinnering, waar men de oogen des Heeren smadelijk mee bedekte, hem vragend: „Profeteer ons, Christus, wie is het, die U geslagen heeft." Ook onze voorvaderen der zestiende eeuw konden deze verklaring b.v. uit hun gebedenboek, „Der Sielen Bogaert" vernemen, waar men leest: „Naemaels set hij dat Humerael op sijn hooft, welc de doec bediet, waer mede de Joden dat eerweerdich aensicht Christi bedecten."
DE ALBE (2)
is het witte spotkleed, waarmede Herodes en zijn hof de eeuwige Wijsheid als een dwaas verguisden.
DE CINGEL (s)
wijst op de koorden, waarmede Christus in den lijdenshaf door de beulsknechten werd gebonden en tevens op de banden, waarmede Hij aan de geeselkolom was gehecht; ook op de riemen zijner bloedige geeseling.
DE MANIPEL («)
spreekt van de koorden of banden, waarmede Christus „als een misdadiger" werd geboeid.
DE STOOL («)
verzinnebeeldt den kruislast, welken de Heiland had te torsen, ofwel de koorden, waaraan men Hem voortsleurde.
I1) Witte, linnen doek, geworpen — van daar „amictus" — over hals en schouders, (humerale); oudtijds ook over het hoofd gedragen, gelijk thans noff bij eenige kloosterorden.
O LanS' wit' linnen kleed, dat het lichaam van hals tot de voeten bedekt (») Koord, waarmede de albe om het middel wordt samengehouden. O Smalle zijden strook aan den linker arm des priesters; oorspronkelijk een in de hand gedragen (manipulus), voor praktisch gebruik bestemde doek • een tranen- of zweetdoek, (sudarium.) Het juiste verband tusschen dezen oorsprong en het tegenwoordig, liturgisch gebruik is nog niet duidelijk aan te geven. ' (•) Lange, smalle strook van den hals tot aan de knieën, op de borst ge-



DE KAZUIFEL («)
symbolizeert den purperen spotmantel, waarmede men hoonend den „Koning der Joden" verguisde. De daarop afgebeelde kolom is het symbool van de geeselpaal; het kruis, het zinneteeken van den door Christus gedragen kruisbalk. Als „opperkleed' — de andere gewaden beschermend — beeldt zij de eindelooze liefde af, welke Jezus predikte en bovenal in zijn lijdens-offer met de daad heeft beleden.
II. Een meer offictëele, liturgische beteekenis bezat de moreele opvatting. Deze heeft de Kerk zelve, gelijk wij boven reeds zeiden, voor de paramenten bekrachtigd: door de gebed-formulieren, waaronder zij den wijdelingen hare sakramenteele macht schenkt of die bij degradatio ontneemt en ook door de gebeden, welke de priester bij het zich kleeden met de liturgische gewaden, volgens hare eigene voorschriften, heeft te storten. Op dezen ritueelen grondslag ontwikkelde zich de volgende, welsprekende symboliek
AMIKT.
a. Als bescherming van het hoofd is dit parament de verzinnebeelding van den „helm des heils" (galea salutis), welke naar S. Paulus' woord de bovennatuurlijke verwachting op de hemelsche vergelding is, die ons stevigt in den strijd en als met een „wapenrusting tegen den vijand beschut."
b. Als bedekking van den hals moet hij de zuiverheid
kruist. Oorspronkelijk een doek, gelijk de manipel, waarschijnlijk om b v den mond der kommunikanten af te wisschen na het ontvangen van het h. Bloed (vandaar: orarium). '
(1) Het opperkleed van den dienstdoenden priester, waarop van voren een kolom, van achteren een kruis is afgebeeld.



HET LAATSTE AVONDMAAL.
LIONARDO DA VINCI (R: MORGHEN.)



DE KAZUIFEL (>)
symbolizeert den purperen spotmantel, waarmede men hoonend den „Koning der Joden" verguisde. De daarop afgebeelde kolom is het symbool van de geeselpaal; het kruis, het zinneteeken van den door Christus gedragen kruisbalk. Als „opperkleed" — de andere gewaden beschermend — beeldt zij de eindelooze liefde af, welke Jezus predikte en bovenal in zijn lijdens-offer met de daad heeft beleden.
II. Een meer officïéele, liturgische beteekenis bezat de moreele opvatting. Deze heeft de Kerk zelve, gelijk wij boven reeds zeiden, voor de paramenten bekrachtigd: door de gebed-formulieren, waaronder zij den wijdelingen hare sakramenteele macht schenkt of die bij degradatio ontneemt en ook door de gebeden, welke de priester bij het zich kleeden met de liturgische gewaden, volgens hare eigene voorschriften, heeft te storten. Op dezen ritueelen grondslag ontwikkelde zich de volgende, welsprekende symboliek.
AMIKT.
a. Als bescherming van het hoofd is dit parament de verzinnebeelding van den „helm des heils" (galea salutis), welke naar S. Paulus' woord de bovennatuurlijke verwachting op de hemelsche vergelding is, die ons stevigt in den strijd en als met een „wapenrusting tegen den vijand beschut."
b. Als bedekking van den hals moet hij de zuiverheid
kruist. Oorspronkelijk een doek, gelijk de manipel, waarschijnlijk om b.v. den mond der kommunikanten af te wisschen na het ontvangen van het h. Bloed, (vandaar: orarium).
(') Het opperkleed van den dienstdoenden priester, waarop van voren een kolom, van achteren een kruis is afgebeeld.



HET LAATSTE AVONDMAAL.
LIONARDO DA VINCI (R: MORGHEN.)







van het geluid bewaren en wordt ook door den Bisschop als „ter beteugeling der stem" aan den wijdeling geschonken. Als zoodanig geldt hij als een symbolieke aansporing — bovenal bij de h. Misse — tot stilzwijgendheid en een ingekeerd, geestelijk leven van volmaaktheid; want ,,die niet door het woord zondigt, is een volkomen man."
Het gebed, bij het aanleggen van den amikt voorgeschreven, luidt: „Stel, o Heer, op mijn hoofd den helm des heils, om des duivels aanvallen af te slaan."
ALBE. (»)
De symboliek rust hier voornamelijk op kleur en stof van dezen wit-linnen lijfrok.
a. De blanke albe is het symbool van de onbesmette reinheid der Heiligen Gods, „welke met sneeuwwitte gewaden zijn omhangen" en stelt die als toonbeeld aan den celebrant voor oogen. Naar de h. Schriften was deze blanke tuniek het gewaad der engelen, zoowel als dat der heiligen en aldus het symbool der „novitas vitae", het verreinde, nieuwe leven des hemels.
f>. Het linnen wordt smetteloos gewasschen door den hemeldauw, zonnegloed en eigen arbeid; aldus wordt ook de mensch geheiligd door de zuiverende en zielverwarmende genade Gods en zijne persoonlijke deugdsbetrachting. Vandaar, dat het schitterend-witte „linnen" (byssinum), naar S. Joannes' Openbaring, „de goede en gerechte werken der heiligen Gods" verzinnebeeldt. c. „Reinheid" en „goede werken" worden dus als de twee hoofd-elementen der voorbereiding tot de h. Misse symbolisch aangegeven.
In het albe-gebed zegt de pr. „Reinig mij, o Heer,
(') Uit de albe ontstonden [ie verkorte omaten: superplie en roquet met een gelijksoortige symboliek.
HET H. MISOFFER. q



en zuiver mijn hart, opdat ik in het Bloed van het Lam geheiligd, de eeuwige vreugde moge waardig zijn".
CINGEL.
a. Het cingel-koord wordt om de lendenen gedragen en herinnert aan het ,,vast omgorden", hetgeen de h. Schrift van de werklieden en krijgers vermeldt, waardoor zij beter tot hun arbeid geschikt waren. Het symbolizeert dan ook den strijd, „in den dienst van Christus", wiens gewijde „arbeider ' en „krijgsman" de priester is.
b. Het koord wordt „om de lendenen" gedragen, de symbolische zetelplaats van boozen hartstocht. Als beteugelende lenden-gordel gedacht, is het een beeld der h. deugd van zuiverheid, den edelsten plicht van hem, die gaat smaken „het brood der engelen" en zal deel hebben aan „den wijn, die maagden voortbrengt."
Hieraan beantwoordt het cingel-gebed: „Omgord mij, o Heer, met de koorde van reinheid en doof in mijn hart onheilige hartstochten uit, opdat in mij verblijve de deugd van zelfbeheersching en zuiverheid."
MANIPEL.
Den symbolieken zin van dit niet zoo licht te verklaren ornaat, duidt de bisschoppelijke wijding van den subdiaken in dezen liturgischen vorm aan: „Ontvang den manipel, waardoor de vruchten van goede werken worden beteekend." a. Blijkbaar houdt deze ritueele verklaring verband met het psalmvers (Ps. 125): „Die in tranen zaaien, zullen in vreugde maaien; moeizaam gaan zij voort en weenen bij het uitstrooien van hun zaad, maar komen zullen zij, komen in groote vreugde, dragend hunne garven (manipulos suos)". „De vruchten der goede werken" zullen zij dus erlangen, maar slechts als loon van pijnlijke inspanning en zelfstrijd.



b. Uit deze overweging ontstond er een tweede symboliek, welke de voorwaarde der verwachte belooning aan de beteekenis van den manipel toevoegde, namelijk die van het waardig verduren van lijden en smart.
c. Hierom is het, zoo verklaarde de mystiek verder, dat de manipel uitsluitend in de h. Misse wordt gedragen, wijl deze de dagelijksche vernieuwing van Christus' offer is. Met die symbolische belofte van „hemelsche vertroosting" na „het aardsche lijden", is het manipel-gebed in duidelijke harmonie: „Moge ik waardig zijn, o Heer, om te dragen den manipel van geween en smarte, om in jubel het loon voor mijn arbeid te ontvangen".
STOOL.
Een zeer ingewikkelde symboliek heeft zich aan dit liturgisch onderscheidingsteeken van den diaken gehecht; oudtijds droeg zij zelfs een geheel anderen naam. Hoewel zij thans tot een langen schouderband is versmald, was zij oorspronkelijk, naar luid van Wilpert's onderzoekingen (*), een soort van reinigings-doek, waarmede b.v. de mond van hem, die het h. Bloed had genuttigd, werd afgewischt. Dit gebruik bestemde haar ook den naam, daar zij gemeenlijk naar het latijnsche woord voor „mond" (os) als „orarium' (mond-doek) werd betiteld.
Toen het h. Bloed door de leeken niet meer genuttigd werd, geraakte het oorspronkelijk doel van het „orarium" in vergetelheid en leidde men, minder gelukkig,
(') Naar Wilpert's archaeologische mededeelingen is de meening van een groot deel der liturgen historisch onhoudbaar, namelijk dat de stool oorspronkelijk een liturgisch feestkleed zou zijn geweest. Het was slechts een soort hand-, of mond-, of zweetdoek (sudarium; orarium) bij de niet-romeinsche kerken in zwang; de romeinsche bezigden voor hetzelfde oogmerk den manipel. Later kwamen zij beide, met geheel gewijzigd doel, in algemeen, liturgisch gebruik.



dit woord taalkundig van „orare" af, hetgeen „bidden" beteekent. Nu begon men in dit „orarium" een zinnebeeld van „het gebed bij uitnemendheid" te zien, namelijk: de prediking van het woord Gods.
Maar welke zijn de eigenschappen dier prediking ? Hierover worden wij ingelicht door de h. Schriftuur, zoo leerde de mystiek. Want wij lezen, dat de prediker de wijsheid zal bezitten en deze hem „den mond zal openen in het midden der kerke, hem vervullen met den geest van kennis en verstand en hem kleeden met de feestkleedij (stola) van glorie". Hiermee was de weg geëffend, om de prediking zelve een „stola gloriae" (een eeregewaad) te heeten; zeer spoedig daarna werd ook het foutief aangenomen zinnebeeld dier prediking, het oude „orarium namelijk, met dien van: stola, (stool, prachtgewaad) algemeen aangeduid. Dit wat den oorsprong van den naam betreft, thans wat de beteekenis aangaat.
a. De stola wordt „op den rug" gedragen en tevens „op de borst gekruist". Het eerste verzinnebeeldt het juk des Heeren, dat „zoet is en licht", zoo ook het tweede aanwezig is, namelijk zoo „het kruis gedragen wordt in het hart".
b. In verbinding met den oorspronkelijken zin van „eerekleeding symbolizeert de stool tegelijkertijd, het door Christus verworven „blanke feestgewaad van heiligmakende genade", welke beteekenis ook door de Kerk in haar stool-gebed wordt gebezigd: „Geef mij weder, o Heer, het kleed van onsterflijkheid, verloren door de zonde van mijnen eersten stamvader, opdat ik, schoon onwaardig om tot het h. Offergeheim te naderen, de eeuwige gelukzaligheid moge verwerven."



KAZUIFEL.
Het edelste, uitsluitende mis-gewaad („vestis sacerdotalis") is de kazuifel (J).
a. Van de kostbaarste stof is zij vervaardigd, breed is zij en groot, omvattend als een vorstin al hetgeen zich onder haar bevindt. Zietdaar den allegorischen grondslag, waarop de symboliek is gebouwd van ,,de koninklijke deugd der goddelijke liefde', welke alle andere in schoonheid overtreft en tevens in zich omsluit. In dien geest spreekt ook de Kerk door 's Bisschops mond tot den wijdeling: „Ontvang het priesterkleed, waardoor de liefde wordt begrepen".
b. Die liefde is steeds dezelfde, priesterlijke hoofddeugd, al uit zij zich op dubbele wijs: én tot God, én tot den naaste; want de priester heeft zich, naar het woord van Sint Bonaventura, „geheel aan den naaste te wijden, wijl hij geheel aan den Gekruiste behoort".
c. De beide kruisen nu, aan voor- en achterzijde (2)« der kazuifel, hebben hier de beide liefde-uitingen dier ééne charitas als het meest natuurlijk symbool te vertalen. Want die oefeningen zijn dikwerf zwaar, zij zijn een „kruis", een „last en juk", gelijk ook de geheele kazuifel zelve — als op de schouders drukkend — in symbolieke taal een juk verzinnebeeldt. Te meer, daar zij het in werking stellen zoo veler andere deugden gebiedend
(l) Een zeer weinig uitvoerige symboliek werd aan de dalmatiek (dalmatica major) der diakenen en aan de tunicella (dalmatica minor) van den subdiaken verbonden. Naar luid van den wijdingsvorm, werd de eerste — om de oorspronkelijke, liturgische kleuren van rood en wit — hetkleed van gestrengheid en heil" geheeten; de tweede — om den meer gesloten pantser-vorm — het „gewaad van sterkte" genoemd.
(*) Oudtijds werd ook de voorzijde gemeenlijk met een kruis gesierd.



vragen; dit echter hebben de verschillende liturgische kleuren der kazuifel meer nauwkeurig uit te drukken. d. Maar „de liefde" maakt ook beide, „kruis en juk", zoo „licht en zoet" te dragen, wijl de onverwelkbare hoop op Gods loonende goedertierenheid haar steunt. Met die bedoeling bidt dan ook de priester het ritueele kazuifel-gebed: „Heer, die gezegd hebt: mijn juk is zoet en mijn last is licht, doe mij dit op zulk een wijze torsen dat ik uwe genade moge verwerven."
In het onmiddellijkst verband met het glorieuze Lichaam en Bloed des Heeren staan de kelk en de pateen. Uiteraard zijn die gewijde vaten (vasa sacra, mystica) het middenpunt geworden eener even waardige als liefdevolle zinnebeelding, voortvloeiend uit dezelfde, liturgische bronnen, welke wij bij de parament-symbolen hebben meegedeeld.
Kelk en pateen zijn het hoofd-geraad; tot hunne toerusting (*) behooren het corporale en de palla.
DE KELK,
waarin des Heilands goddelijk Bloed wordt bereid,
a. deed vergelijkend denken aan het heilig Hart des Heeren, het goddelijk centrum van voorheen en thans en immer van het heilig Bloed des Zaligmakers;
b. hij herinnerde ook, in mystieke toepassing, aan de maagdelijke Moeder Maria, die het goddelijk Lichaam en Bloed des Heilands aan de wereld schonk.
(!) Het purificatorium (kelkdoekje), velum (dekkleedje) en de bursa (beurs) voor het corporale bezitten geene opmerkelijke symboliek.



DE PATEEN, (»)
waarop het hoogheilig Lichaam rust,
a. riep den boom des kruises in het geheugen terug, welke het goddelijk Offer gedragen heeft.
b. Aan den vorm en den naam der pateen (van patére, openstaan) ontleende men de mystiek van een wijd geopend hart (2 Cor. 11), in het bizonder der apostelen, wier ziel voor Christus' leer geheel toegankelijk was; doch in de bange lijdensuren — waaraan de Canon herinnert — vluchtten zij bevreesd en hielden zich enghartig tot aan de Verrijzenis schuil. Zoo ook verhult men in plechtige diensten de pateen (het liefdevol hart dus) onder het velum, en in stille missen onder het corporale (latibulum); in beide gevallen, van het begin des Canons tot aan zijn einde, het Pater Noster. (*)
c. Beide, kelk en pateen, zijn het beeld van het „nieuwe graf" des „Nieuwen Verbonds", waarin de Zaligmaker onder ons wil rusten; een symbool ons door de Kerk aangewezen in hare liturgische wijding: „dat deze heilige vaten, door de genade van den heiligen Geest, een nieuw graf mogen zijn voor het Lichaam en Bloed des Heeren."
d. Beide zijn ook goudene vaten (3) en verkondigen in
(!) Een gouden of verguld schaaltje, waarop de hostie gelegd wordt.
(') De historische aanleiding tot het bedekken der pateen mag de volgende zijn. Oudtijds was zij zeer groot van omvang en diende slechts tot het deelen der h. Hostie, na het „Pater Noster". Tot aan dat gedeelte der h. Mis werd zij bewaard niet zelden door een leek als akoliet, welke de heilige vaten niet mocht aanraken en haar daarom, met een doek bedekt, in de handen droeg. Na het „Pater Noster" bood hij haar dan den priester aan.
(3) Althans moet minstens de beker (cuppa) aan de binnenzijde verguld zijn; de kolom of baluster, de greep (nodus) en voet kunnen van minder waardig metaal zijn vervaardigd.



den adel van dit metaal de koninklijke en goddelijke majesteit, ook de hemelsche wijsheid en bovennatuurlijke liefde van het vlekkeloos Offerlam onzer altaren. e. Evenwel kunnen, naar het kerkelijk woord, kelk noch pateen door dien adel van metaal of kunst waardig worden om den goddelijken Zaligmaker te dragen. Daarom zijn beide mystieke vaten gewijd door het bisschoppelijk Chrisma, waarvan de olijfolie het zinnebeeld is der welriekende, heelende en sterkende genaden van God, den h. Geest. Voegzame toebereiding om Hem te dragen, die „door God gezalfd is met de olie van verblijding".
CORPORALE EN PALLA ('),
vroeger één geheel — ook thans nog door hetzelfde wijdingsformulier kerkelijk gezegend — zijn
a. de symbolische windselen van het goddelijk Kind, nederliggend in de arme kribbe;
b. ook de zinnebeelden van het „zuivere lijnwaad", waarin 's Heeren bloedend Lichaam door Jozef van Arimathea en Nicodemus grafwaarts werd gedragen.
c. De palla in het bizonder verbeeldt, naar de kerkelijke benediktie-woorden, den „zweetdoek" (sudarium), waardoor het goddelijk Hoofd omwikkeld was.
d. Beider stof beschouwd, het zachte, blanke linnen namelijk, stellen zij het reine Lichaam des Heeren voor in zijn lijden, zoowel als in zijn glorie-staat. Een symbolisch toonbeeld tevens voor de geëischte „blankheid der ziele", evenzeer van den dienstdoenden priester als van de geloo-
(]) Het corporale, een linnen doek, was tot na de 12e eeuw zoo groot, dat het tegelijkertijd als onderlegging voor kelk en hostie en tevens als kelkbedekking dienst deed; thans, verkleind, heeft het nog slechts het eerste doel, terwijl de palla, — een stijf, linnen, vierkant bordje — den kelk dekt.



vigen, welke deel zullen hebben aan het liefde-offer van den „Koning der reinheid."
En zoo men deze vier afzonderlijke deelen tot één geheel vereenigt, dan wordt de dood des Zaligmakers in symbolen-taal herdacht. De kelk is dan het h. graf, waarvan den deksteen de pateen vormt; het corporale is de doodswade en de palla de zweetdoek van het goddelijk Hoofd des Heeren.
PROCESSIE MET HET ALLERHEILIGSTE : VERSCHILLENDE PARAMENTEN.



VIJFDE HOOFDSTUK.
LITURGISCHE KLEUREN.
,,Ook de kerkelijke kleuren spreken „hare eigene taal."
Wolfgang Menzel.
eheel de kerkelijke liturgie is opgebouwd uit geloof en liefde. Hoe meer men zich in haar inleeft, hoe meer men ook gevoelt, dat zij een volle ziel doet werken met den warmen gloed der innigste overtuiging. Zij is zoo aangrijpend-schoon, wijl ze waar is en zoo onvervalschtecht.
In vele gevallen — op sommig terrein zelfs in de meeste, naar het mij toeschijnt — werd zij niet ontwikkeld uit voorop gestelde beginselen, maar werd zij geboren uit gewoonten, begrippen of gevoelens der levende volkspoëzie des geloofs. De Kerk had dan slechts te leiden, én voor de eenheid in gebruik én tegen te veel fantastische afwijking waakzaam te zijn.
Hiermede is ook in hoofdzaak de geschiedenis der wording van de liturgische kleuren gegeven. Wel heeft de Kerk door hare voorschriften den eeredienst op de onderscheidene feesten van haar kalender-jaar als met de festoenen harer kleuren gesierd; maar dit geschiedde eerst



in lateren tijd, in de vijftiende eeuw ongeveer. De geloovigen zelve waren echter voorgegaan, want de standvastige symbolische zinduiding der kleuren lag reeds eeuwen voordien in het volksbegrip en volksgevoel bevestigd.
In kleuren de zinnebeelden van bepaalde beteekenissen te lezen, is zoo overoud, dat het blijkbaar in de lijn schijnt te liggen van den natuurlijk-dichterlijken geest des menschen. De heidensche volkeren bezaten reeds hunne mystieke kleuren-schaal; volledig ontwikkeld en wettelijk geregeld, vinden wij reeds in de h. Schriften de kleuren-symboliek van den eeredienst in Israël nauwkeurig te boek gesteld. Deze Israëlietische cultus-kleuren waren viertallig. Donkerblaiav, de tint van den oosterschen hemel, verzinnebeeldde de goddelijke openbaring en wat daarmee verband hield; glanzend purperrood was de vorstelijke majesteit; hel karmozijn, de bloedkleur, beduidde het zoen-offer; schitterend wit symbolizeerde de rein- en heiligheid.
Uit de opsomming dier reeks blijkt reeds onmiddellijk, dat de eerste Christenen de kleuren dezer joodsche symboliek niet dan met belangrijke wijzigingen hebben gekopiëerd. Hunne liturgie kende oorspronkelijk — in verband met hunne eigenaardige omstandigheden — eigenlijk slechts één kleur, ook voor de mis-gewaden (tuniek, kazuifel). Uit den aard der dingen, kon deze slechts de kleur zijn van het Licht, wit. Want waren zij geene „kinderen des Lichts", geestelijk herboren in Christus, „het Licht uit het Licht"? Daarom voegde aan „lieden, welke wit waren van harte — zoo leerde hun Clemens van Alexandrië — slechts een sobere en daarbij blanke dracht."
In de oudste tijden bevoorkeuren dan ook de Christenen onveranderlijk de „witte kleur" en dragen zij slechts



„blanke gewaden", de symbolen van lichtende waarheid en smettelooze deugd; in tegenstelling met de „zwarte" duisternissen en zonden. Tot in de latere middeleeuwen had de symbolieke kleur van het wit nog haar strijd te voeren tegen den „zwarten meester", waaronder men algemeen den duivel verstond.
Daarna werden, als onmerkbaar, de van elkander onderscheidene, liturgische kleur-gewaden allengs in gebruik genomen; gelijk met voldoende zekerheid blijkt: uit oude mozaïeken en afbeeldingen, ook uit eenige, weinige aanteekeningen van middeleeuwsche schrijvers. Zonder twijfel, werden zij voornamelijk tot verfraaiing der kerkelijke paramenten (!) aangewend, maar tevens tot uitdrukking van denzelfden symbolischen zin, welken wij nog heden aan de liturgische kleuren geven; zoodat minstens sinds den tijd van Paus Innocentius III ons vijftal ritueele kleuren, algemeen door het volk was aangenomen, zelfs geheel buiten eenige kerkelijke voorschriften om. Die kleuren waren en bleven ook in onze dagen:
wit, rond, groen, paars en zwart.
Eerst door de uitgave van het officiëele misboek door Paus Pius V (1579) werd haar gebruik verplichtend gesteld en tot juist omschreven toepassingen gebracht (*); tege-
(!) Over de werking dier kleuren als kunst-voortbrengselen kunnen wij hier, evenmin als over de paramenten als zoodanig, uitweiden ; wij vestigen 111 het voorbijgaan de aandacht op de studie over kleuren-harmonie door Dr Hefele, Beitrage II, TUbingen 1864; W. Legg. Notes on the history of the hturgical colours. London 1882; Zur symbol. der liturg. Farben(z. f. Chr. K. 19011.
() Ieder gewaad mag b.v, slechts één bepaalden grondtoon (color praedominans) bezitten en niet zoodanig gemengde kleuren, dat zij voor elkander kunnen dienst doen. Paramenten uit gek (zijden, linnen) stoffen zijn uitdrukkelijk en herhaaldelijk verboden; die uit goudbrokaat kunnen gelden voor roode, groene en witte gewaden, (niet voor paarse of zwarte); die uit zilverbrokaat slechts voor witte.



lijkertijd werden echter het bruin, geel (oranje) en blauw (indigo) — welke hier en daar als liturgisch waren erkend — van de kleuren-lijst afgevoerd.
Tot zoover over den oorsprong der speciaal-kerkelijke kleuren in de h. Misse; want buitendien bezaten de oude kunstenaars in hunne kerkversieringen (tapijtbehangsels, fresko- of muur-schilderingen) en in hunne uitvoeringen voor het maatschappelijke leven nog een belangrijke reeks van, zich over alles uitstrekkende symbolieken. (iroen b. v. was — om slechts een greep te doen in de talrijke beduidingen — het symbolisch beeld der overweging, zwart van zelfverloochening, geel van droefenis, rood van liefde, wit van zielereinheid. Op personen toegepast, sprak men van de gouden wijsheid der apostelen ; den zilveren of metalen stemklank der leeraars; van de hyacinthkleur des beschouwenden levens; het purper der martelgetuigen; het scharlaken der in liefde gloeienden; van het grauwe boetgewaad der belijders; van het schitterend wit (byssus) der maagdelijkheid en van het koningschap. Ook in nog vroegeren tijd was het „wit" de gewaadskleur der vorstelijke waardigheid, en thans nog van Z. H. den Paus. Toen de goddelijke Zaligmaker gehoond en verguisd werd door jood en heiden, omhing men hem uit spot, met een „wit" kleed als koningsmantel; aldus leert ons een der oudste geschriften f1), die in onze taal deze stoffen behandelen: „Ende — zoo lezen wij — da:r versmade Herodes Ihesum ende cleede hem mit enen langhen widen cleede, al wit, recht als enen sotte, ende seynde hem alsoe tot Pylatum."
(J) Dit merkwaardig handschrift, uit het begin der 15e eeuw, spreekt over ,,die bediedenissen van der heiligher missen", met onkritische aanteekeningen uitgegeven door A. C. Oudemans (1852).



Buitendien werden nog eenige, bizonder gewaardeerde zaken met hare eigene kleurenschaal gefigureerd: de edelsteenen b.v., de deugden, de zonden, de bloemen f1). Zoo luidt in een middeleeuwsch kerstliedeke de symboliek der bloemen-kleuren:
„De blanke lelie, die daar bloeit, heet zuiverheid, De zoete violetten zijn ootmoedigheid,
De schoone purperroos is hier de lijdzaamheid. De blijde, rijke, goudebloem, gehoorzaamheid.
Nog is er één, die boven alle spant de kroon, De kroon imperiale — 't is de Liefde schoon". Ook Dante had in zijn „goddelijke Komedie"—het toongevende meesterwerk der middeleeuwsche beschaving — aan den satan vier koppen toebedeeld met onderscheidene kleurtonen, ter uitdrukking van de vier voornaamste hoofd-ondeugden. Kortom de symbolizeering door kleuren was een natuurlijke uiting van den beeldenden geest der middeleeuwen.
De denkbeelden, welke daarvan den grondslag vormen, moeten wij hierbuiten bespreking laten; echter niet diegene, welke de symboliek der mis-liturgie beheerschen. Deze gaan wij thans blootleggen, hoofdzakelijk naar de gegevens der kerkelijke aanwijzingen zelve. Daar deze gewoonlijk met roode verf of rood krijt (rubrica) tusschen den tekst van den eeredienst werden ingevoegd, verwierven zij den naam van rubricae of rubrieken; overeenkomstig dezer bepalingen nu worden de liturgische kleuren in de hierna volgende gevallen gebezigd.
(!) Voor bloemen, als sieraad der kerken, zie men: M. Kolb. Pflanzen-und Blumenschmuck am Altar und Kirche. Kempten. 1895; A. Reiners. Die Pflanze als Symbol u. Schmuck i. Heiligthume. Regensb. 1887; A. Riitter, Die Pflanzenwelt im Dienste der Kirche. Regensb. 1891.



WIT.
is de volheid van alle kleur. Uit zich zelve dus het geëischte symbool der volkomenheid Gods, „der zonnen zon" en van Christus, het „Licht der wereld"; vandaar is het „witte" kerkgewaad de voegzame dracht op de feestdagen der H. Drievuldigheid en die des Zaligmakers, althans zoo deze niet in onmiddellijke betrekking staan tot 's Heeren droevig lijden of sterven.
God, Mensch geworden, werd het „Licht der menschen", hen leidend uit de zwarte „duisternissen van den dood" en vormend tot „kinderen des Lichts", wien een zetel in den hemel was toebereid, te midden van het „stralend licht Gods". Hier was voorwaar de plaats van het licht! In dit oord van f,smettelooze reinheid" verschijnen — naar Sint Johannes' Openbaring — de engelen, de oudsten, alle heiligen Gods, ook de martelaren in „blanke" stool- of plechtgewaden. „Wit" zijn daar zelfs de paarden, de wolken, de troon en de kostbare zegelsteen. Op tallooze plaatsen der Schriftuur blijkt uit taal en opvatting, dat de kleur van het „wit" (J) de uitdrukking is van een volkomen reinheid en van hemelsche schoonen gelukzaligheid.
Dit gedacht de liturgie, toen zij die kleur bestemde voor den hemel en diens gelukzalige bewoners, „doorstraald van het glanzend Licht" ; voor de feesten namelijk der engelen en der heiligen: belijders, maagden en weduwen; voor allen, in één woord, „welke met Christus wandelen in witte kleedijen".
Dezelfde redenen bepaalden ook hare keus tot de
(!) Wit en rood zijn voor de liturgie de „feest-kleuren." Waar wij over kleuren spreken, daar heeft dit betrekking op: stool, manipel en kazuifel, en zoo men wil, ook op den cingJ.



witte kleur, voor den liturgischen tooi bij hare feestelijke handelingen: doop, processie, huwelijk, kerkwijding, de meeste benedikties.
En met het edelste recht, past juist het „wit" aan de blijde gedenkdagen der onbevlekte Maagd Maria, „de wondere, blanke bloeme" „de hemellelie van verblindenden luister", de „geheel smettelooze"; van haar, die vereerd wordt als de „Koninginne des Hemels en der Engelen", die „gekleed is met het licht der zonne", „gekroond met de sterren" als kransen om haar hoofd.
Kortom, met de witte kleur symbolizeert de Kerk: de reinheid des gemoeds en de sielevreugde, die er op aarde reeds mee gepaard gaat. als voorboden der daarna volgende glorie des hemels.
Zijn deze de symbolieke beschouwingen, welke de Kerk in hare liturgie heeft uitgedrukt, aan de geloovigen zelve geeft de mystiek er door te verstaan, dat zij hun eigen hart, in navolging van Gods lieve Heiligen, rein hebben te bewaren in de „blankheid" van beproefde deugd.
ROOD.
het licht vol kracht; door zijn warmte het zinnebeeld van het vuur en door zijne kleur tevens van het bloed! Was dit in de Oude Wet het symbool, zoowel der zonde als van hare bloedige uitdelging, later werd het — door 's Heilands smartelijken zoendood en door de nederdaling van den h. Geest in den vorm van „vurige tongen" — tot het christelijk zinteeken gekerstend van: zelfvergetende lijdens-liefde van God tot ons en van de wederzijdsche genegenheid des menschen tot zijn God. „Want het lijden — zoo schreef Henricus Suso, de mysticus — omkleedt de ziel met een rozengewaad van purperkleur; het draagt een krans van roode rozen om de slapen".



Daarom is het de liturgische kleur voor de feesten: van den h. Geest, den „God van liefde" en van Hem, die in S. Johannes' Openbaringsboek gezien werd als „behangen met een kleed, geverfd in bloed", namelijk den goddelijken Lijder; zoo zien wij het „rood" alle herdenkingsdagen symbolizeeren van 's Heeren lijden of kruis; ook van de heilige Apostelen (*), welke „de Kerk hebben geplant in hun kostbaar bloed" en tevens aller martelgetuigen, die voor God hun „glorieus leven hebben veil gehad", Hem natredend in de bloedige sporen van zijn droeven lijdensweg. Bovendien wordt die kleur gebezigd op de vele herinnerings-feesten der maagd-martelaressen, die hare blanke onschuld hebben omhuld met een smartelijk bloed-gewaad, gepurperd in het lijden van haren offerdood.
Rood kenteekent ook den inwendigen geest van ieder Christen hart, gelijk dit moet stralen in den vuurgloed der liefde van God, den h. Geest.
GROEN.
heeft, naar Paus Innocentius' mystieke beschouwing, een midden-toon tusschen de krachtige en zwak optredende kleuren en is als zoodanig het zinnebeeld der kerkelijke dagen, welke noch door een feestelijke noch door een droevige herinnering worden gekarakterizeerd; wij herdenken dan in het algemeen „de toegezegde verwachting" op de gelukzalige eeuwigheid: een gedachte, weldoend voor de ziel, gelijk ook het groen, als kleur, zoet en zacht het oog verkwikt.
Het groen is de frissche lente-kleur der „hoop" op zegen, welken wij van den zonnigen zomer (den hemel)
0) Uitgezonderd bij het leest van den H. Johannes, die niet als bloedgetuige stierf.
HET H. MISOFFER. IO



voor ons inwachten. In kracht dezer voorstelling, werd de stam des kruises oudtijds zelden anders dan „groen" gemaald, wijl hij was „de bron onzer blijde verwachting" op het toekomstig geluk.
Dit vertrouwen op onze eigene „opstanding ten eeuwigen leven" berust op de „opstanding van Christus uit den dood"; welke beide opstandingen — reeds naar oude zeden — vooral op de zondagen kerkelijk worden herdacht. Vandaar, dat het „groen" de vrije (vakante) zondagen kenmerkt, tenzij door een intredenden feestdag een andere liturgische kleur zou worden geëischt. Hiertoe behooren de zon-, somtijds de weekdagen, na het oktaaf van Driekoningen tot aan den Vastentijd en die na het Pinkster-oktaaf tot aan den Advent.
PAARS.
werd oudtijds als de kleur van macht, rijkdom en koninklijke waardigheid geacht. De Kerk heeft er evenwel in de h. Mis een andere beteekenis aan gehecht. Ziethier waarom: liet paars is in de symboliek zeer na aan het zwart verwant; tot diep in de middeleeuwen — eind der dertiende eeuw — door het zwart zelfs gewoonlijk vervangen en door Paus Innocentius als een „toevoegsel" tot de liturgische kleuren-schaal beschouwd.
Die kleur kan grauw zijn gelijk de asch: het symbool van boetvaardigheid; ook violet-kleurig gelijk het verborgen viooltje: het zinnebeeld van den deemoed en een stil heimwee naar den hemel. Nog duisterder kan het getint worden en dan, in figuurlijken zin, de donkere droefenis verbeelden. Aldus wordt de symboliek van de paarse kleur niet door de vol-droeve stemming van het zwart bezield, maar drukt toch den hoogen ernst en meestal



de boete uit, welke de liturgie op bepaalde dagen van haren kerkelijken kalender aan de geloovigen voorhoudt. Door soortgelijke gedachten geleid, schreef zij die kleur op alle boete-dagen aan den priester voor: advent- en vastentijd, vigiliën, kruis- en quatertemperdagen, bij bede- of boetprocessies, bij plechtig exorcismus en bij het toedienen van het h. Sakrament van boetvaardigheid, namelijk de biecht.
ZWART,
de ontkenning van licht en vreugd, is het volkomen tegenbeeld van het blijde, levensvolle wit.
Geen andere kleur dan deze, kon de Kerk bepalen op den droeven lijdens- en sterfdag haars Stichters, den goeden Vrijdag. „Alle lichten des hemels, doe ik treuren, duisternis leg ik over uw land", sprak de Heer. Ook de Kerk treurt; geheel de eeredienst is aangrijpend-droef; de gewaden zijn in de doodskleur, zwart.
Dezelfde redenen gelden bij de geheele doodenliturgie (begrafenis, kerkelijk officie, requiem-mis) onzer afgestorvenen. Want deze zijn opgeroepen door God; zij laten familiën en vrienden in smartelijk gemis-gevoel terug en zij zeiven ondergaan wellicht, in jammer en nood, de pijnen des vagevuurs (!). De Kerk, liefhebbende Moeder als zij is, lijdt dan met hare Kinderen, ook in den heiligen dienst; van welke stemming die zwart-droeve kleur de uitdrukking is.
De mystiek heeft aan het kerkelijk zwart vele leeringen verbonden, die men samen kan brengen tot de volgende. Die kleur der treurnis herinnert steeds aan
(>) Niet zonder beteekenis is de tegenstelling, dat bij de begrafenis van jeugdige kinderen — in de onschuld van het h. doopsel gestorven — de priester zich niet met een zwarte, maar met „de witte stool van vreugde" bekleedt.



den zwaren ernst van het leven, ook van het blijdste, zeker en voor ieder en altoos eindigend in den dood. Troosteloos en belemmerend mocht die gedachte zijn, zoo datzelfde „zwart" niet tevens de hoopvolste verwachting mede bracht, wijl het den Christen doet gedenken aan den zoendood des Heeren, die ons voor hiernamaals het eeuwig leven ontsloot; die ons de vruchten van zijn kruis-offer telken dage hiertoe doet inzamelen door de vernieuwing van dat Sakrificie, in de heilige Misse.
En daarom, gelijk een onzer vaderlandsche, middeleeuwsche mystieken leerde: „behoert ons te glorieeren in den cruce ons Heren Jesu Christi, in welken is onse salicheit, leven, ende verrisenisse."
MINIATUUR UIT EEN MIDDELEEUWSCH MlSSAAL TE CAMBRIDGE: HET LAATSTE AVONDMAAL.



LITERATUUR.
H. Auber. Hist. et Théor. du symb. rel.; Par. 1870. Dr. A. Baumstark. Liturgia Romana; Roma 1904. R. Bellarminus, S. J. De controv. fidei; Ingolst 1601. Benedictus XIV. Ss. missie sacrif. (Schneider); Mainz 1879. H. v. d. Berghe. Ordo missas; Bruges 1900.
G. Biel. Sacri Canonis missae expos.; Basil. 1515. J. Bingham. Antiquit. of the anc. church; Oxf. 1878. J. Binterim. Die vorz. Denkw. der K. K.; Mainz 1838. F. Bock. Gesch. der liturg. Gewand, d. Mittelalt.; Bonn 1857. Boissonnet. Diction. des cérémonies (Migne); Paris 1847. Bona. Rerum liturgie, libri II; Köln 1674.
J. Braun. Die priest. Gewand, d. Abendl.; Freib. 1897.
F. Cabrol. O. S. B. Die Liturg, der Kirche; Kempt. 1906. Chaignon. S. J. Le prêtre a 1'autel; Liège 1874.
M. v. Cochem. Erklar. der h. Messe; Osnab. 1893. Coppens. S.J.The myst. treas. of the holyMass;St. Louis 1906. J. Corblet. Hist. dogm. etc. du Sacr.de 1'Euchar.; Brux. 1886. Diction. de liturg. (Migne); Par. 1844.
L. Duchesne. Orig. du culte chrét.; Par. 1903.
G. Durandus. Rational, manuel des divins offices; Paris 1854. A. Ebner. Quellen und Forsch.des. Miss. Rom. Freib. 1896. J. Franzelin. S. J. Tract. de S. Euchar. sacr.; Rom. 1873. N. Gihr. Das h. Meszopfer; Freib. 1902.
P. Guéranger. Institut. lit.; Par. 1885.
P. Guéranger. Explication de la S. Messe; Solesm. 1885.



J. Guiraud. Questions d'hist. et d'archéol. chret.; Par. 1906. J. Hazé. De sensu caer. Missae brev. explic.; Brux. 1869. Dr. K. Hefele. BeitragezurKircheng., Arch.u.Lit.;Tub. 1864. Innocentius III. De S. altar. myst. (Migne). 1847. J. Kössing. Lit. Erklar. der h. Messe; Reg. 1869.
A. Krazer, O. P. De apostol. etc. liturg.; Aug. Vind. 1786. X. Kraus. Realencycl. d. christl. alt.; Freib. 1880. Lebrun. Explic. litt. etc. de la messe; Par. 1860.
Le Courtier. Manuel de la Messe; Paris 1864.
J. B. Lüft. Liturgik des kath. Cultus.; Mainz 1844.
M. Müller. The holy Mass; Cincin. 1874.
M. Olier. Explic. des cér. d. 1. gr. messe; Par. 1858.
H. Otte. Handb. der Kirchl. Kunstarch.; Leipz. 1884.
K. Platzweg, S. J. Betr. über die h. Messe; Pad. 1877.
F. Probst. Liturgie des 4en Jahrh.; Munster 1893.
Rohault de Fleury. La messe; Par. 1889.
Dr. J. Sauer. Symbol, des Kirchengeb.; Freib. 1902.
B. Sauter, O. S. B. Das h. Meszopfer; Pad. 1894.
A. Schmid. Der christl. Altar und sein Schmuck; Reg. 1871. Dr. J. Schniilz. Die Kirche in ihr. gottesd. Handl.; Freib. 1856.
G. Semeria. La messa n. s. stor. e. n. s. symb.; Roma 1903. Dr. A. Stöckl. Das Opfer n. s. Wes. u. Gesch.; Mainz 1861. F. Sylvius. Comment. in tert. part. S. Thom. Aq.; Duaci 1637. Dr. V. Thalhofer. Handb. der Kath. Lit.; Freiburg 1890. Dr. V. Thalhofer. Die h. Messe und d. Priestert.;Kempt. 1893. S. Thomas Aquin. Summa theol.; Par. 1882.
Tripl. expos. tot missae; Par. 1866.
E. Vandeur, O. S. B. Notes s. 1. lit. de la Messe; Mar. 1906. J. E. Veith. Eucharistia; Wien 1847.
Weickum. Das h. Meszopfer; Shaffh. 1865.



B IJ L A G E.
PLAATBESCHRIJVING.
I. DE PLATEN.
Ptond er een breedere plaatsruimte ter beschikking, dan was ons niets aangenamer, dan een meer voldoende beschouwing te leveren over de kunstwaarden der beroemde, oorspronkelijke werken, waarvan onze platen en vignetten slechts een onvolkomen begrip kunnen bijbrengen. Want alle zijn reprodukties naar erkende meesterstukken, welke wij, tot uitvoeriger kenschetsing van het geheel, aan onderimtiaal uit ekn psal- scheidene richtingen en scholen hebben
TERIUM, 13C EEUW, °
parijs. ontleend.
Maar de beschikbare omvang voor een kunstbeschouwing is hier uiteraard zoo beperkt, dat wij slechts de volgende, karige opmerkingen kunnen neerschrijven.
Fra Angelico: „Het laatste Avondmaal"; blz. 3. Met dit werk van den reinsten eenvoud en der heiligste stemming is een ieder onmiddellijk vertrouwd. Zonder twijfel het meest doordachte onder de drie uitvoeringen, welke deze schilder-kloosterling ons op dit gebied te Florence achterliet; het behoort zelfs tot de beste onder de soort-



gelijke opvattingen; welke de kunstgeschiedenis heeft te vermelden. Het L. Avondmaal wordt hier afgebeeld als de h. Kommunie onder de h. Mis; de Zaligmaker schenkt de h. Hostie aan zijn geliefden leerling, S. Joannes; vier andere apostelen — en naar de voorstelling des schilders. op# de eerste plaats, zijne in ootmoed neergeknielde h. Moeder — hebben de h. Kommunie reeds ontvangen. Elf apostelen dragen den lichtenden stralenkrans der heiligen Gods, Judas den zwarten des duivels.
Ceccarini: ,,De h. Wijdingen in de Katakomben''; blz. 14. Uit den droeven tijd, toen ons h. Geloof moest wegvluchten in de onderaardsche groeven van Rome, beeldt de schilder de aandoenlijke wijdingen af, welke een bejaarde, veel bepoefde Bisschop aan eenige jeugdige levieten van het h. Priesterschap schenkt. De nieuwgewijden brengen de zinnebeelden hunner waardigheden (kelk, evangelie, luchters, sleutels) op de meest ongedwongen wijze ten aanschouwe; op den achtergrond zien wij de, door hunne spaden gesymbolizeerde grafdelvers der Katakomben als toeschouwers tegenwoordig.
Raffael: „Het wonder van Bolsena''; blz. 49. Deze wandbeschildering uit het Vatikaan — de laatste opdracht van Paus Julius II — is de voorstelling van het volgende feit. Een jong, Boheemsch priester, de h. Misse opdragend in de S. Christina-kerk te Bolsena (bij Orvieto), leed een twijfel aan de waarachtige tegenwoordigheid des Heeren in het h. Sakrament des Altaars. God verwaardigde zich tot het schenken van een wonderteeken, want tot aller ontzetting, zien de aanwezigen het h. Bloed uit de h. Hostie op het corporale nedervloeien.
Tegenover den celebreerenden priester is paus Urbanus IV in aanbidding neergeknield; hij wordt vergezeld



door de historische personen, de kardinalen Riario en di San Giorgio.
Rogier van der Weyden: „Het h. Offer der Misse is de vernieuwing van het h. Offer des Kruises"; blz. 64. Het is het heerlijk middenbeeld van een driestuk — een tryptiek te Antwerpen — uit de voorstelling der „zeven h. Sakramenten", voor den Bisschop van Doornik, Jean Chevrot, bewerkt. Op het voorplan aanschouwen wij den Zaligmaker omhoog, hangende aan het hout des kruises, gehuldigd door zijne getrouwen; op den achtergrond wordt hetzelfde, goddelijke Offer vernieuwd en voortgezet, waar wij den Priester de h. Hostie, ter aanbidding voor de geloovigen, zien opheffen.
Beuroner-School: „Het h. Kruisoffer (de h. Misse) de redding der Geloovige Zielen", (blz. 84). Het eerste woord van den Canon vangt, gelijk wij zagen, met de letter T aan. Daar deze tevens een voorstelling van het h. Kruis is, werd zij zeer spoedig door de vrome „boekverluchters" als een crucifix in de misboeken geteekend; zij werd steeds omvangrijker, tot zij een geheel blad besloeg, voorstellende het volledig „Kruisoffer des Heeren", waarvan de Canon de vernieuwing bevat; tevens bleef ook de aanvangs-T hare versiering behouden.
Bij dit historisch gebruik aansluitend, plaatsten ook wij aldaar een „Kruisiging" en ontleenden een Canon-T aan een veertiend-eeuwsch misboek.
De Beuroner-schilder doet het kruis rusten op de wolken tusschen Hemel en aarde; de h. Maagd Maria, Engelen en Apostelen omringen hun zoozeer beminden Heiland. Als Oorsprong en Einddoel van al het geschapene, — door de eerste en de laatste letter van het grieksche alphabet beteekend — straalt Hij in den



vollen zonnekring (mandorla) der goddelijke waardigheid. Naar middeleeuwsch motief, vangt een der „Lijdens-engelen" het h. Bloed, dat uit de zijdewonde vloeit, in den „bloedkelk" op; een ander doet dit verkwikkend neerdalen in de pijnigende vlammen des vagevuurs. En ziet, de Engelbewaarder begroet met een hemelschen vredekus den hem toevertrouwden beschermeling, thans uit de plaats van smarten bevrijd.
Steinle: „De Graaltempel: Het h. Sakrament des Altaars verbindt Hemel en aarde"; blz. 113. Een mystieke voorstelling: de h. Eucharistie, het hoogste doel van het aardsche leven ! De ridderschap der graal-legenden poogde geestdriftig naar het bezit van den kostbaren schotel of beker, de h. Graal l1), waarvan de Zaligmaker zich bij het Laatste Avondmaal zou hebben bediend en in welke Jozef van Arimathea het goddelijk Bloed van den Verlosser zou hebben opgevangen. Vele dier tempelridders wendden zoekend den blik ter aarde, maar zij was daar niet; zij berustte in den volheerlijken Godstempel (Christus' Kerk), gebouwd op den hoog zich verhefïfenden Graal-berg. Zoo moet ook de menschheid, in leven en streven, haar doel steeds richten naar het goddelijke omhoog, aanbiddend met de hemelsche Engelen-reien den Zaligmaker, ons hier nog verborgen, maar toch immer zoo nabij, in het h. Sakrament onzer Altaren, het Ofier der h. Misse.
Ltonardo da Vinei: „Het Laatste Avondmaal." (Naar de grav. van R. Morghen); blz. 128. Het meesterwerk van den universeelen kunstenaar is het zooeven genoemde. Maar reeds een eeuw na zijn ontstaan, vinden wij bij
(:) San-Gral, van het romaansche gréal, gradale, hetgeen schotel beteekent.



Vasari geboekt (1566), dat het toen reeds een ruïne geleek ; vervolgens hebben de meest betreurenswaardige lotgevallen (doorsnijden; betimmeren; onoordeelkundige restauratie; overstrooming, enz.) het geheel en al ten ondergang gedoemd. Het meer nauwkeurig oordeel over het stuk berust dan ook op de oude naschilderingen (Marco d'Oggionno) en op artistieke gravures (R Morghen; R. Stang).
In weerwil van dit droevig kunst-bederf, boeien ook thans nog de hooge adel der figuren en de krachtige werking der geheele kompositie, welke alles naar den goddelijken Zaligmaker doet heenwenden.
II. DRUKVERSIERING.
Initialen (J): blz. 9; 14; 25; 38; 85; 122; 138; 151.
Vignetten-, blz. 2; 6; 13; 24; 37; 121: 137; 148; 157; 158;
De geestvolle toewijding, welke de middeleeuwsche schrijvers en „verluchters" in hunne liturgische handschriften hebben gelegd (blz. 158), vraagt ook thans nog de levendigste belangstelling der kunst. Uit den aard der dingen isdie„miniatuur-versiering"vooronzehedendaagsche boekkunst onbereikbaar en zelfs niet gewenscht; niettemin geven die kleine, zoo goed geacheveerde penteekeningen aan onze moderne druktechniek vele lessen van
(1) Initialen (van het lat. initium: begin) waren de versierde aanvangsletters in de kerkelijke en profane kunst, welke arabesken, vogels, bloemen enz. bevatten en zelfs geheele teekeningen (lettres historiées).
Vignetten (van het fr: vignette, wijnrank), hier voor „sluitstuk" gebezigd, waren oorspronkelijk de versieringen uit wijnranken samengesteld.
Miniatuur (van het lat: minium, menieverf) waren kleine penteekeningen of schilderstukjes tot verfraaiing der handschriften.



nauwkeurigheid en zorg, aangewend voor het boek als kunstzaak.
In goeden smaak en ontwikkelde kennis evenwel, staan onze moderne, technische drukkers hopeloos ten achter bij die oude, artistieke boek-schrijvers en versierders met pen en penseel.
Het centrum der miniatuur-scholen (enlumineurs), althans in de I3de en I4de eeuw, was Parijs, dat eigenlijk zijn invloed in dezen op allerlei scholen en landen deed gevoelen. Zij sierden het rijkst in hunne beginletters (initialen), ook in hun lijstwerk, soms door sluitfiguurtjes.
Initialen. Wij openden ieder hoofdstuk met een dezer beginletters, waarvan de voorstellingen zich zelve voldoende verklaren. Een paar opmerkingen nochtans.
De C (blz. 25) geeft een voorstelling der toenmaals (i5de eeuw) dikwijls afgebeelde „Gregorius-Mis", waarin de Zaligmaker als de „Man van Smarten" onder de h. Mis zichtbaar tegenwoordig verschijnt.
De „Canon-T" (blz. 85) ir als de kruisboom gedacht, want zij opent den Canon, welke de vernieuwing van den kruisdood des Heeren — en dus van 's menschen geestelijk leven — in zich omsluit.
„Daer nestien — zoo sprak Vondel — alle
[tamme veugelen,
En heffen tegen 't paradijs,
By beurte een lofsangh aen, om prijs.
Die „vogelen" zijn, naar de mystieke beteekenis, de christenen, die hunne levenskracht putten uit den dood huns goddelijken Meesters.
De G (blz. 122) behoort tot de weinige, bekende miniaturen van den boeken-verluchter Fra Benedetto, den broeder en ordegenoot van Fra Angelico.



Vignetten. Gelijk de initialen, zoo deden wij ook de sluit-stukjes (vignetten), in eenig verband met den tekst, vervaardigen. Een enkele bemerking. De „Disputa" (blz. 13) is het benedenplan van Rafïfaels monumentaal meesterwerk. Het stelt voor, hoe de geheele Kerk in al hare veelzijdigheid, zich om haar middenpunt schaart, namelijk het h. Sakrament des Altaars. De „kruismonogrammen" (blz. 24) zijn de, voor de heidenen verborgen, naamteekenen, waarmede de eerste Christenen den goddelijken Zaligmaker aanduidden.
De overige initialen en vignetten worden door hunne onderschriften genoegzaam verduidelijkt.
HOUTSNEE VAN DiiRER: GOD DE VADER TOONT AAN DE WERELD ZIJN GODDELIJKEN ZOON (WEENEN).



BLADWIJZER.
*
BLZ
OVERZICHT DER MISGEBEDEN 4'
BIJ DE TWEEDE UITGAVE .......... c
BISSCHOPPELIJKE AANBEVELINGEN . . ' 7
AAN DEN LEZER *
I. DE HEILIGE MISSE: GELOOFSLEER '. '. I4 II. DE HEILIGE MISSE: CEREMONIËN EN GEBAREN 2g
III. DE HEILIGE MISSE: EEREDIENST. . 30
IV. LITURGISCHE GEWADEN, KELK EN KELK¬
TOERUSTING I22
V. LITURGISCHE KLEUREN ... 1,8
VI. LITERATUUR 140
VIL BIJLAGE: PLAATBESCHRIJVING . . iei
BLADWIJZER ! ! 158
MIDDELEEUWSCHE MIS-BOEKEN.



IMPRIMATUR:
L. THEISSLING, Prior Pro*.
TH. VAN HOOGSTRATEN, O. P. t TH. v. d. ACKER, O. P.
Mag. S. Theol. Mag. S. Theol.
Huissen, 3 Januari 1907.
EVULGETUR:
A. F. M. SWEENS, Librorum Censor. Haaren. 1 Februari 1907.







' <\V?