1070
L * -
VERSLAG
DER
* , COMMISSIE VOOR DE POST- EN TELEGRAAFKANTOREN
ten platten lande
ingesteld bij beschikking- van Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat dd. 17 Januari 1908 n°. 230.
*















VERSLAG
DER
COMMISSIE VOOR DE POST- EN TELEGRAAFKANTOREN
ten platten lande
ingesteld bij beschikking van Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat dd. 17 Januari 1908 n°. 230.







INHOUD.
Schrijven van ,1e Commissie aan Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat.
!T?. Trrr.TT - •»-
a. Toeneming van het postverkeer 
b. loeneming van het telegraafverkeer
c. Toeneming van de behoefte aan ruimte
*********** f5
d. Toeneming van het aantal kantoren
Wijze waarop in ,1e behoefte aan post- en telegraafgebouwen wordt voorzien . . . ' 7
Uitgaven van het Rijk ten behoeve van de post- en telegraafgebouwen ' [ n
Bespreking van dit onderwerp in de Staten-Generaal 
Omvang van het onderzoek ^
Overweging der geuite klachten .... • • • 17
Aantal, afmeting en inrichting van de localiteiten en hunne indeeling 2()
a. Kantoorlokaal 
20
b. Wachtkamer publiek en loketfront
24
c. Bestellerskamer....
d. Telefoon • • • . 25
27
e. Spreekcel 
f. Brandkluis • • • 28
U- Woning • • • . 28
28
h. Onbebouwd oppervlak.
29
l' Recapitulatie der normen
Typeteekeningen • ... 30
Besparing van bouwkosten 
Onderhoudskosten . 82
33
BIJLAGEN:
Uitgetrokken bedragen wegens aankoop, stichting en verbouwing en wegens
oor (e post- en telegraafgebouwen over het tijdvak 189H—1908 . Bijlage A 85



Bladz.
Gegevens betreffende sedert het jaar 1898 tot en met het jaar 1907 door het
Rijk gestichte post- en telegraafkantoren Bijlage B 36
Rangschikking van sedert het jaar 1898 tot en met het jaar 1907 nieuw gestichte of verbouwde post- en telegraafkantoren naar klasse post (in jaar van stichting of verbouw) en naar jaar van stichting en verbouw . „ C 87
Lijst der post- en telegraafkantoren der 6de, 7de en 8ste klasse (post) met hunne
bezetting » D 39
TEEKENINGEN.
Plan van meubileering der dienstlokalen.
Ontwerpen voor post- en telegraafkantoren met directeurswoning Teekeningen A—1



Aan
Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat.
Bij beschikking van Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat dd. 17 Januari 1908, n°. 230, afdeeling Posterijen en Telegrafie, werd eene Commissie ingesteld met de opdracht:
een onderzoek in te stellen naar de eischen en. in verband daarmede, naar de indeeling en afmetingen van post- en telegraafgebouwen
ten platten lande.
In deze Commissie werden tot leden benoemd:
Dr. H. K R. Hubrecht, lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal te Amsterdam, tevens Voorzitter;
L. M. Barnet Lyon, c. i., te 's-Gravenhage;
J. 1. Klinkhamer, b. i. Hoogleeraar aan de Technische Hoogeschool te Delft;
I). E. C. Knuttel, c. en b. i. Rijksbouwmeester in het tweede District te 's-Gravenhage;
A. Kruijt, Hoofdinspecteur der Telegrafie te 's-Gravenhage;
F. H. de Meester, Hoofdinspecteur der Posterijen te 's-Gravenhage;
C. H. Peters. Rijksbouwmeester in het eerste District te 's-Gravenhage; als Secretaris werd aan de Commissie toegevoegd:
H. J. Claasen, Commies bij het Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie te 's-Gravenhage.
Ongesteldheid belette den Heer Claasen een aanvang te maken met zijne werkzaamheden, zoodat de Commissie zich verplicht zag aan den ambtsvoorganger van L we Excellentie te verzoeken den heer Claasen van zijne functie bij de Commissie te ontheffen.
Bij beschikking dd. 81 Maart 1908, n°. 1253, afdeeling Posterijen en Telegrafie, werd aan dit verzoek gevolg gegeven en als Secretaris aan de Commissie toegevoegd Jhr. H. Strick van Linschoten, c. i. adjunct-commies bij het Departement van Waterstaat te 's-Gravenhage.



Ter voldoening aan bovenstaande opdracht heeft de Commissie de eer Uwer Excellentie het Verslag van haaronderzoek, hetwelk met instemming van alle leden is vastgesteld, aan te bieden.
's Gravenhage, 24 September 1909.
De Commissie,
H. F. R. Hubrecht, Voorzitter.
L. M. Barnet Lyon.
J. F. Klinkhamer.
T). E. C. Knuttel.
A. Krui.it.
F. H. de Meester.
C. H. Peters.
H. Strick van Linschoten, Secretaris.



De aanleiding tot de instelling der Commissie was gelegen in de herhaaldelijk en met klem in de, Staten-Generaal geopperde bedenkingen tegen de groote toeneming van de jaarlijks voor den aankoop, de stichting en den verbouw van post- en telegraafkantoren ten platten lande op de Staatsbegrooting uitgetrokken bedragen.
Bij het nagaan van de redenen, waardoor de uitgaven van het Rijk voor den bouw van post- en telegraafkantoren zijn toegenomen, trekt allereerst de aandacht de zeer aanzienlijke uitbreiding van den postdienst door de toeneming in omvang van het postvervoer, zoowel in het binnenals het buitenlandsche verkeer, met daarnevens de invoering en uitbreiding van den pakketpostdienst; ook de telegraafdienst, waarbij later de telefoondienst werd gevoegd, breidde zich in de laatste jaren zeer sterk uit.
Toeneming van het postverkeer.
Tal van oorzaken hebben samengewerkt om het postverkeer in de laatste veertig jaren met reuzenschreden te doen vooruitgaan; die oorzaken hielden een natuurlijk verband met de toeneming van de bevolking, de ontwikkeling van hare bronnen van bestaan, de scherpe concurrentie als gevolg van meerdere voortbrenging, de verbetering en versnelling der verkeersmiddelen.
De Staat, als ondernemer van den postdienst, had bovendien, ten einde deze te doen beantwoorden aan de steeds stijgende behoeften der samenleving in den meest uitgebreiden zin van het woord, rekening te houden met de eischen door de maatschappij gesteld. In dit verband moge de aandacht gevestigd worden op de Postwet van 22 .Juli 1870 (Staatsblad n°. 138), welke aan het binnenland het uniformport, de invoering der briefkaarten en een verlaagd tarief voor nieuwsbladen, benevens de gelegenheid tot invordering van gelden op quitantiën door middel van de post, schonk. Terwijl tengevolge van deze wet het binnenlandsch postverkeer eene groote, veelomvattende uitbreiding kreeg, werd het verkeer met het buitenland in hooge mate bevorderd door de tot standkoming van de Algemeene Postvereeniging te Bern op 9 October 1874. Het daar gesloten postverdrag trad op 1 Juli 1875 in werking.
Ook de gelegenheid tot verzending van pakjes per post, tot een gewicht van ten hoogste 5 kilogram, werd tot een onderwerp van staatszorg gemaakt. Voor den postpakketdienst in het binnenland kwam daartoe de wet van 21 Juni 1881 (Staatsblad n°. 70) tot stand. Dit bedrijf werd naar de bepalingen van een op 4 Juli 1891 te Weenen gesloten postverdrag weldra mede in het verkeer met het buitenland georganiseerd.
Oorzaken van de toeneming: der jaarïyksche uitgaven voor den bouw van post- en telegraafkantoren.



De Postwet van 15 April 1891 (Staatsblad n°. 87) riep weder verscheidene nieuwe verbeteringen in het belang van het publiek in het leven en behelst o. m. bepalingen omtrent eene verlaging van het tarief voor de invordering van gelden op quitantiën, waardoor dit gedeelte van het postbedrijf eene groote vlucht nam.
Enkele der belangrijkste cijfers mogen van den ook thans nog voortdurend toenemenden omvang van het postvervoer een beeld geven.
Het aantal postale stukken in het 1 (innen- en buitenlandsch verkeer bedroeg:
in 1887. in 1897. in 1907.
Gewone brieven . . . I 65 061 670 88 608 891 137 692 252
Briefkaarten 25 011 245 45 315 779 88 384 004
Nieuwsbladen en andere
gedrukte stukken . . 76 230 071 134 579 219 252 143 938
Pakketten 3 406 825 4 798 385 6 655 291
I
Ook de toeneming van de afstanden, waarover door de verschillende middelen van vervoer de posten worden overgebracht, levert eene bijdrage ter beoordeeling van de groote vlucht, welke het verkeer heeft genomen. Daarbij treden uit den aard der zaak de spoorwegen en de stoomtramwegen op den voorgrond.
De afstanden, waarover door deze middelen van vervoer dagelijks het postvervoer werd onderhouden, bedroegen op 31 December van het jaar:
1887. 1897. | 1907.
K.M. K.M. ; K.M.
Spoorwegen 24 291 25 087 52 103
Stoomtramwegen . . . 1 613 3 371 9 073
Ten slotte mogen enkele cijfers van de aan de post ter overmaking of ter invordering toevertrouwde waarden, het bewijs geven hoe in het twintigjarig tijdvak van 1887—1907 ook deze bemoeiing van de post is toegenomen.
1887. j 1897. ! 1907.
Aangegeven bedrag voor brieven met geldswaarde f 132 145 405 f 164 512 578 f' 266 682 036
Door middel van postwissels overgemaakt . 31 744 386 56 696 371 98 157 594
Aan quitantiën en wissels ingevorderd .... 4415880 29312973 86007952
Naast de vermeerdering van de zuiver postale bemoeiingen, gevolg van de uitbreiding van het postverkeer, is de werkkring van den postdienst in andere richting geleidelijk en voortdurend ruimer geworden. In dit verband zij gewezen op de aan de posterijen opgelegde verplichtingen met betrekking tot de uitvoering van andere staatsbemoeiingen, met name op



hetgeen ten behoeve van (Je Rijkspostspaarbank en van (le Rijksverzekeringsbank aan <len postdienst is opgedragen.
Bij de wet van 25 Mei 1880 (Staatsblad n°. 88) werd de Rijkspostspaarbank in het leven geroepen en aan de postkantoren, waaronder de hulpkantoren te begrijpen, werd de administratie voor de inlagen en de terugbetalingen opgedragen.
De hier volgende cijfers mogen aantoonen in welke mate het aantal der inlagen en der terugbetalingen in het tijdvak 1881—1907 is toegenomen.
Inlagen. Terugbetalingen.
Aantal. Bedrag. Aantal. Bedrag.
1881. . . 86 028 f 1 126 961,96 7 405 f' 276 622,886
1891. . . 562 549 13 558 868,79 207 031 11 367 454,62
1901. . . 1 249 336 43 774 949,87 552 560 36 961 304,256
1907. . . 1 781 041 69 201 667,485 926 993 66 980 428,945
De Rijksverzekeringsbank werd ingesteld bij de wet van den 2den .Januari 1901 (Staatsblad n°. 1) houdende wettelijke verzekering van werklieden tegen geldelijke gevolgen van ongevallen in bepaalde bedrijven (Ongevallenwet 1901). Daarbij werden de kantoren der posterijen tevens aangewezen als kantoren der Rijksverzekeringsbank; ook de hulpkantoren werden hieronder begrepen. Sedert 1 Februari 1903 staat het Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie in rekening-courant met de Rijksverzekeringsbank. De ontvangsten van de gezamenlijke postkantoren uit dien hoofde bedroegen in 1904 f 2 473 862,18, in 1905 f 2 813 511,455, in 1906 f 3 746 721,62 en in 1907 f 3 735 398,07. De uitgaven waren in 1904 f 1 808 714,28, in 1905 f 2 328 905,65, in 1906 f 2 903 089,61 en in 1907 f 3 391 674,285.
Toeneming van het telegraafverkeer.
Evenals de postdienst heeft ook de telegraafdienst eene gestadige uitbreiding ondergaan.
De eerste regeling van den telegraafdienst kwam tot stand bij de wet van 7 Maart 1852 (Staatsblad n°. 48) tot regeling der gemeenschap door electro-magnetisehe telegrafen ]). De dienst van de Rijkstelegraaf werd den lsten December 1852 geopend en wel op de kantoren te Amsterdam, Breda, Dordrecht, 's-Gravenhage en Rotterdam. Geleidelijk werd het in het jaar 1851 geprojecteerde telegraafnet aangelegd en op het einde van 1857 waren de voornaamste plaatsen van Nederland onderling telegrafisch verbonden.
De snelle uitbreiding blijkt uit onderstaand overzicht.
i I
Op Lengte in Kilometers. j Aantal
31 December ' . , , .
binnenlandsche
van , .
i iin telegrammen,
het jaar LlJn' Draad.
1857 1091 2 553 | 104 407
1867 2 328 B 871 j 492 783
1877 3 519 12 882 j 1 378 995
1887 4 903 17 233 ' 1 996 628
1897 5 789 20 511 2 554 791
1907 7 216 34 370 3 011690
') Wel bestond er reeds eene verordening op het stuk van telegrafie bij Kon. besluit van 8 December 1847, maar dit voorschrift gold meer de toelating der telegrafen van biizondere oersonen of ondernemingen.



Op deze uitbreiding was van grooten invloed het Koninklijk Besluit van 30 December 1808 (Staatsblad n°. 259), waarbij met ingang van 1 Januari 1869 het binnenlandsch tarief van 50 cent tot 30 cent per 20 woorden verlaagd werd, eene verlaging, welke later nog door verdere wijziging van het tarief is gevolgd.
Eene algemeene regeling voor het internationale verkeer werd getroffen bij het verdrag van 17 Mei 1865 te Parijs, waarvan de bepalingen door bijna alle Europeesche Staten werden aangenomen. De vereeniging der verschillende Staten heeft geleid tot eene Telegraafunie, tot welke landen van alle werelddeelen zijn toegetreden, benevens eenige groote kabelmaatschappijen.
In het onderstaande staatje is, voor dezelfde jaren als hierboven voor het binnenlandsche verkeer, opgenomen het totaal van het aantal ontvangen en verzonden buitenlandsche telegrammen vermeerderd met het aantal doorgezonden telegrammen.
1857 120 396
1867 620 304
1877 1 003 604
1887 1 706 396
1897 2 117 351
1907 3 257 266
De bovengenoemde wet van 7 Maart 1852 is van kracht gebleven tot 1904. toen zij vervangen werd door de wet van 11 Januari 1904 betreffende aanleg, exploitatie en gebruik van telegrafen en telefonen (Telegraafen Telefoon wet 1904. Staatsblad n°. 7).
Eene belangrijke uitbreiding van den telegraafdienst ontstond door de invoering van den Rijkstelefoondienst, geregeld bij Koninklijk Besluit van 9 Juni 1904 (Staatsblad n°. 117). gewijzigd bij Koninklijk Besluit van 28 Augustus 1905 (Staatsblad n°. 257). houdende bepalingen betreffende den Rijkstelefoondienst. In het jaar 1904 bedroeg het aantal interlocale gesprekken 1 390529, in 1907 was dit getal tot 2529180 gestegen, terwijl in 1904 het aantal internationale gesprekken bedroeg 98 425 en in 1907. 262 320.
Toeneming van de behoefte aan ruimte.
De toenemende eischen van den dienst, waarvan in het bovenstaande eene schets is gegeven, en de personeelsvermeerdering, welke daarmede verband hield, hebben uit den aard der zaak een grooten invloed geoefend op de behoefte aan meerdere ruimte in de post-en telegraafkantoren, zoodat op vele plaatsen het kantoorlokaal en de bestellerskamer vergroot moesten worden. De ontwikkeling van den postpakkettendienst deed evenzeer en in niet geringe mate haren invloed gevoelen op den eisch tot vergrooting der kantoorlokalen en der wachtkamers.
De werkzaamheden der postkantoren ten behoeve van de Rijkspostspaarbank en van de Rijksverzekeringsbank waren mede oorzaak van de toeneming van personeel en van de behoefte aan meerdere ruimte. Deze behoefte deed zich ter verzorging van die werkzaamheden met name gelden ten aanzien van de plaats waar het personeel met het publiek in aanraking komt. De wachtkamer en het getal loketten werden in vele kantoren onvoldoende voor eene behoorlijke bediening van het publiek.
De noodzakelijkheid om een grooter loketfront aan te kunnen brengen heeft dan ook herhaaldelijk geleid tot verbouwing der kantoren.
De aan den telefoondienst gestelde eisch om de gevoerde gesprekken geheim te houden, was eveneens oorzaak van de uitbreiding der kantoren



en wel door het voor dien dienst beschikbaar stellen van eene afzonderlijke localiteit.
Toeneming van het aantal kantoren.
Voorts zij er op gewezen dat het aantal der post- en telegraafkantoren in den loop der jaren gestadig toenam. In kleine plaatsen met gering verkeer wordt in den postdienst voorzien door hulppostkantoren aan wier hoofd een brievengaarder staat, die zelf te zorgen heeft voor zijne woning met kantoorlokaal, waarvoor hij van Rijkswege eene vergoeding krijgt. Tot de vervanging van een hulpkantoor door een hoofdkantoor wordt, met het oog op de daaraan verbonden hoogere exploitatiekosten, in den regel eerst dan overgegaan, wanneer het verkeer zoo omvangrijk wordt, dat de bediening niet langer in handen van één persoon kan blijven, wanneer de geldelijke verantwoording te aanzienlijk wordt in verhouding tot (ie bezoldiging van den brievengaarder of wel wanneer de belangen van het publiek eene zoo ruime kantooropenstelling of uitbreiding van postgelegenheden vorderen, dat de dienst voor één persoon te zwaar zou zijn.
Waar nu het postverkeer in de laatste jaren zulk eene hooge vlucht nam en de werkkring «Ier brievengaarders door de bemoeiingen met Rijkspostspaarbank. Rijksverzekeringsbank en quitantiëninvordering, alsmede door de toevoeging van telegrafie en telefonie op vele plaatsen te omvangrijk werd, leidde zulks noodwendig tot de verheffing van vele hulpkantoren tot hoofdkantoren en ontstond uit den aard der zaak daardoor de behoefte aan de stichting van post- en telegraafgebouwen in meerdere kleine plaatsen.
WJjze waarop in de behoefte aan post- en telegraafgebouwen wordt voorzien.
Hoe wordt nu in de behoefte aan post- en telegraafgebouwen voorzien ?
Voor de beantwoording van deze vraag zij allereerst opgemerkt, dat vóór het jaar 1870 de post- en de telegraafdienst gescheiden waren: de postdienst ressorteerde onder het Departement van Financiën, de telegraafdienst onder het Departement van Binnenlandsche Zaken. Met ingang van 1 Januari 1870 kwam hierin verandering, toen op grond van het Kon. Besluit van 2 Augustus 18(19 de Administratie van de Rijkstelegraaf en de behandeling der zaken, die «Ie telegraphie in het algemeen betroffen, naar het Departement van Financiën werden overgebracht.
De voor de uitvoering van den postdienst noodige gebouwen werden aanvankelijk slechts bij uitzondering van Rijkswege gesticht. Vóór het jaar 1870 was het regel, flat het huren van een geschikt perceel — voor kantoor zoowel als voor eigen woning — werd overgelaten aan dengene, die belast werd met het beheer van het kantoor, terwijl deze dan van het Rijk eene toelage ontving voor de te betalen huur.
Aan deze regeling was het bezwaar verbonden, dat de beheerder somwijlen te veel lette op het bezit eener goede woning, zoodat kantoor gehouden werd in een minder geschikt vertrek en dat, bij wisseling van beheerder, het kantoor vaak naar een ander perceel moest worden overgebracht. In de grootere plaatsen deed zich voorts reeds spoedig behoefte aan meer ruimte, dan gewone woonhuizen aanboden, gevoelen, waardoor aldaar allereerst de noodzakelijkheid ontstond tot de stichting van speciaal voor het doel ingerichte gebouwen over te gaan.
In het jaar 18H9 werd bij eene aanschrijving 2) van den Minister van Financiën de aandacht van de Inspecteurs en Directeuren gevestigd op de wenschelijkheid om zooveel mogelijk in alle gemeenten een vast postgebouw te verkrijgen en werd met het oog daarop in overweging gegeven in overleg
') (1. (1. 28 Juni 1869 (circulaire n°. 758).



te treden met de gemeentebesturen of, indien deze niet tot medewerking bereid waren, met particulieren ten einde schikkingen voor te bereiden, welke tot bereiking van het beoogde doel konden leiden.
Terwijl dus vóór het jaar 1870 de voor den postdienst noodige gebouwen gehuurd werden door den beheerder van het kantoor, werd in tegenstelling hiermede, wat den tclHtjraiifdmiat betreft, in de allereerste tijden aan de gemeenten, welke in aanmerking kwamen voor de vestiging van een telegraafkantoor, de verplichting opgelegd voor eigen rekening de kantoorlokalen beschikbaar te stellen. Zoodanig kantoor werd dan bij wijze van proefneming gedurende een jaar bezet om te zien, of de voor een kantoor met vollen dagdienst op f 2000 en voor een met beperkten dagdienst op f'1500 geraamde jaarlijksche kosten, uit de opbrengst konden worden bestreden.
De zorg voor de telegraafgebouwen was sedert het inwerking treden van de Rijkstelegraaf opgedragen aan de ambtenaren van den Rijkswaterstaat, die hiermede tot 1 Januari 1877 belast zijn geweest, Met ingang van dien datum werd met het beheer der post- en telegraafgebouwen een, sinds 1 April 187u daarvoor bij het Departement van Financiën aangestelde bouwkundige, belast. Korten tijd na dien werd bij K. B. van 0 November 1877 het Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid ingesteld en de zorg voor de Posterijen en Telegrafie werd van het Departement van Financiën naar het nieuwe Departement overgebracht. 0]) 1 Maart 1878 kwam het onderhoud van alle landsgebouwen, ook die van de Rijkstelegraaf, in handen van een ingenieur-architect van de Landsgebouwen, terwijl de reeds genoemde bouwkundige belast bleef met het ontwerpen en uitvoeren van nieuwe gebouwen, alsmede met het toezicht op het onderhoud dier geitouwen gedurende één jaar na de oplevering. Na het verstrijken van dien . termijn ging liet toezicht over op den ingenieur-architect. Deze bepalingen bleven in stand tot 1 Juni 1882 toen zij vervangen werden door eene nieuwe regeling, waarbij het beheer en het toezicht op den aanleg en het onderhoud van de onder liet Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid ressorteerende gebouwen, werden opgedragen aan een tweetal bouwkundigen. Hieruit heeft zich het tegenwoordige instituut van de bureaux der Landsgebouwen lste en 2de District ontwikkeld.
De hierboven genoemde vereeniging in het jaar 1870 van den post- en telegraafdienst onder het Departement van Financiën was mede gegrond op de overweging, dat daardoor vereenvoudiging bij de inrichting van de diensten en besparing van uitgaven zouden zijn te verkrijgen. Tevens kon van zoodanige vereeniging het gevolg worden, dat, zonder overwegend bezwaar voor 's Rijks schatkist, in kleinere gemeenten Rijkstelegraafkantoren zouden kunnen worden gevestigd. Reeds in het jaar 1869 waren bij de oprichting van eenige nieuwe telegraafkantoren pogingen in het werk gesteld om deze kantoren ook voor den postdienst te gebruiken; deze pogingen slaagden echter niet. voornamelijk door de moeilijkheid geschikte personen te vinden, die met de leiding van den vereenigden dienst konden belast worden. Intusschen werd bij de voorgenomen stichting van enkele post-en
i) Na de instelling in het jaar 1905 van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel voert sinds l Juli 1906 dat van Waterstaat, Handel en Nijverheid den naam van Departement van Waterstaat.



telegraafkantoren reeds bij de inrichting der localiteit dadelijk op vereeniging van post- en telegraafdienst in één gebouw gerekend. De voorbereidende maatregelen kregen een meer vasten vorm. toen, bij Koninklijk Besluit van 17 Februari 1870 (Staatsblad n°. 32) betreffende de vereeniging van kantoren der Posterijen en Telegraphie, eenige bepalingen werden vastgesteld. Ten opzichte der gevallen, waarin tot vereeniging zou worden overgegaan, bepaalde dat Besluit, dat hiervoor in aanmerking zouden komen plaatsen, waai aard en omvang van den dienst de vereeniging toelieten en waar zij in de praktijk zou kunnen leiden tot besparing van personeel of tot andere voordeelen in het belang der schatkist of van den dienst in het algemeen 1j.
De stichting van gebouwen door de gemeenten werd bevorderd door het Kon. Besluit van 1< Augustus 1870 (Staatsblad n°. 153), waarbij voor kleinere gemeenten het verkrijgen van een Rijkstelegraafkantoor werd afhankelijk gesteld van eenige voorwaarden, waaronder de voornaamste waren, dat de gemeenten de localiteiten voor den vereenigden post- en telegraafdienst en voor de huisvesting van den beheerder moesten beschikbaar stellen en onderhouden, tegen genot van huur voor de woning en voor de postlocaliteit, terwijl zij voor den telegraafdienst eene opbrengst van f 800 'sjaars moesten garandeeren. Bedenkt men. dat het verkrijgen van afzonderlijke telegraafkantoren bij het genoemde Koninklijk besluit mogelijk werd gemaakt, doch daarvoor de garantie op f 1200 'sjaars werd gesteld, dan zal men gereedelijk inzien, dat veelal om die reden de gemeenten liever een vereenigd kantoor dan een afzonderlijk telegraafkantoor tot stand zagen komen. Inderdaad werden dan ook verscheidene post- en telegraafkantoren gevestigd in gebouwen door de gemeenten gehuurd of gesticht en voor zooveel de postdienst betrof door de gemeenten wederom aan het Rijk verhuurd.
Aan deze regeling bleken na verloop van eenigen tijd bezwaren verbonden. die vele gemeenten weerhielden tot de stichting van een vereenigd kantoor over te gaan. Niet alleen moest die stichting, met het oog op den postdienst, \ eelal op eene plaats geschieden, welke gunstiger gelegen was dan voor een enkelvoudig telegraafkantoor werd noodig geacht, waardoor de kosten dus nog hooger werden, dan zij reeds voor het telegraafkantoor zouden zijn, maar bovendien bestond, bij het verhuren van de postlocaliteit aan het Rijk, de kans — en deze bleek geenszins denkbeeldig — dat na afloop van den huurtermijn het voldoen aan de eischen van den postdienst nieuwe en belangrijke kosten voor verbouwing of uitbreiding van de gemeente zouden vorderen, eer tot het aangaan van een nieuw huurcontract zou worden overgegaan.
Nadat de telefoondienst ook onder den telegraafdienst was opgenomen en bij Kon. besluit \an 25 April 1881 (Staatsblad n°. 52) en later in nog hoogere mate bij de Kon. besluiten van 15 September 1886 (Staatsblad n°. 164) en van 12 October 1899 (Staatsblad n°. 217) de voorwaarden, waarop kleinere gemeenten aansluiting aan het telegraafnet konden verkrijgen, gemakkelijker en veel minder bezwarend werden, verviel hoe langer hoe meer voor de gemeenten de bovenbedoelde aanleiding om tot het beschikbaar stellen van gebouwen voor vereenif/de post- en telegraafkantoren mede te werken.
Waar de in gebruik zijnde gebouwen voor het doel minder geschikt werden, — hetgeen bij de groote uitbreiding van den postdienst en de
bijkomende diensten in hoe langer hoe meer gemeenten het geval was. 
moest het Rijk in de meeste gevallen zelf' in het verkrijgen van een
J) Het eerste vereenigde post- en telegraafkantoor werd 18 Mei 1870 te Oss geopend.



geschikt gebouw voorzien, waarvoor zeer dikwijls stichting van nieuwe gebouwen noodig bleek. De bijzondere eischen, aan de localiteiten, zoowel met het oog op den dienst als om redenen van anderen aard, gesteld, maakten toch in zeer vele gevallen het vinden van een geschikt huurhuis onmogelijk.
Ten gevolge van een en ander nam het aantal rijksgebouwen in verhouding tot het aantal gehuurde gebouwen sterk toe. In het jaar 1907 bedroeg dan ook het aantal door het Rijk gestichte gebouwen, waarin de post- en telegraafdienst afzonderlijk of vereenigd werd uitgeoefend, 104. Het aantal gehuurde perceelen bedroeg in 1907, 170.
Dat ook thans nog het aantal gehuurde gebouwen blijft toenemen vindt voor een deel zijne verklaring in het navolgende.
Naast de door het Rijk gestichte of gehuurde gebouwen bestonden steeds nog een zeer groot aantal kantoren (de z. g. hulpkantoren) gevestigd in perceelen, gehuurd door den beheerder, dan brievengaarder genaamd. Van deze hulppostkantoren gaan er echter, bij toeneming van het verkeer, geleidelijk over in postkantoren. Ais regel is aangenomen, dat, wanneer omstreeks 80000 brieven en briefkaarten jaarlijks op zulk een kantoor worden ontvangen, overgegaan wordt tot de omzetting van het hulpkantoor in een postkantoor. Gewoonlijk wordt dan van Rijkswege aan de betrokken gemeente de vraag gericht of zij een gebouw voor den postdienst wil stichten tegen vergoeding van eene behoorlijke huur. De gemeenten kunnen er belang bij hebben aan dit verzoek te voldoen. Immers in vele gevallen hebben die plaatsen toch reeds een hulptelegraafkantoor, waarvan het beheer door liet gemeentebestuur, met goedkeuring van den Minister, is opgedragen aan den brievengaarder. Zulk een kantoor met telefonische aansluiting kunnen sedert de reeds genoemde Kon. besluiten van 15 September 1880 (Staatsblad n°. 104) en van 12 October 1899 (Staatsblad n°. 217) de kleinere gemeenten zonder kosten voor de aansluiting en zonder garantie van opbrengst verkrijgen, indien zij slechts een lokaal voor den hulptelegraafdienst beschikbaar stellen, den kantoorhouder salarieeren en voor de bestelling zorgen. Wordt nu het hulppostkantoor vervangen door een postkantoor, dan is daarvan dikwijls het gevolg, dat de brievengaarder, die tevens het hulptelegraafkantoor beheert, mede als zoodanig aftreedt, tenzij tot scheiding van post- en telegraafdienst wordt overgegaan, hetgeen niet gewenscht zou zijn. Het verkeer van het hulptelegraafkantoor is dan meestal nog niet van dien omvang, dat het in de termen valt om te worden vervangen door een Rijkstelegraafkantoor, want daarvoor moet het aantal verzonden en ontvangen telegrammen en het aantal verzonden en ontvangen interlocale en internationale gesprekken te zamen jaarlijks 2800 bedragen, indien ter plaatse een postkantoor gevestigd is. Aan den directeur van het postkantoor kan onder die omstandigheden het beheer van het hulptelegraafkantoor worden opgedragen. Geschiedt zulks dan is het begrijpelijk, dat het Rijk daaraan de voorwaarde verbindt, dat de gemeente een gebouw voor den vereenigden post- en telegraafdienst beschikbaar stelt of sticht. Aldus ontstaan gemeentegebouwen, welke door het Rijk in huur worden genomen.
In het bovenstaande is uiteengezet op welke wijze aan de behoefte aan post- en telegraafkantoren werd tegemoetgekomen en wel eensdeels doordat het Rijk zelf gebouwen stichtte, anderdeels doordat het Rijk gebouwen huurde van gemeenten en van particulieren. Zoo was de toestand aan het einde van het jaar 1907 aldus geworden:
Het aantal gebouwen, tot huisvesting van den Post-, den Telegraafof' den Vereenigden Post- en Telegraafdienst bedroeg: 335.



Deze waren aldus verdeeld:
r, , , Lr . , Gemeen-
Enkel- Enkel" Vereenigde schappelijk
vnnriifro voudige post- en gebruik Q
; telegraaf- telegraaf- post- en amen.
postdienst.; dienst, ; dienst. telegraafdienst J).
a. Rijksgebouwen . . . 20 9 111 18 104
b. Gehuurd van Gemeenten 23 5 105 133
j
c. Gehuurd van particulieren 11 2 24 — 37
0. Om niet in gebruik van
Gemeenten — 1 — 1
I
1 _ 
Totaal ... 00 17 240 18 335
Uitgaven van het RJjk ten behoeve van de post- en telegraafgebouwen.
Daarnaast was het aantal hulppostkantoren op het einde van het jaar 1907, 1067 en het aantal hulptelegraafkantoren 647.
Uit de telkenjare op de Staatsbegrooting uitgetrokken bedragen voor den aankoop, de stichting, de verbouwing en de huur van post- en telegraafgebouwen, spreekt duidelijk, welk een grooten invloed de hiervoor besproken oorzaken op de toeneming dier jaarlijksche uitgaven hebben uitgeoefend. Zoowel ten behoeve van den postdienst, als van den telegraafdienst en van den vereenigden post- en telegraafdienst, toonen de begrootingen bijna ieder volgend jaar eene vermeerdering van uitgaven voor de gebouwen, waarin die diensten worden uitgeoefend, en vooral in de laatste jaren is deze vermeerdering aanzienlijk. Dit blijkt bij eene beschouwing van het als bijlage A gegeven staatje, waarin over de jaren 1896—-1908 zijn opgenomen «de in die jaren uitgetrokken bedragen wegens aankoop, stichting en verbouwing voor post- en telegraafkantoren, benevens die wegens huur van gebouwen voor den post- en telegraafdienst.
Vóór het jaar 1901 werden de uitgetrokken bedragen voor den besproken tak van dienst ternauwernood toegelicht en bij de schriftelijke en mondelinge behandeling van de begrootingen werden betreffende de aanwending van die bedragen geene nadere gegevens verlangd. Anders werd dit evenwel bij de begrooting voor het jaar 1902, toen in de Tweede Kamer der Staten-Generaal gewezen werd op de toenemende uitgaven voorde gebouwen van den post- en telegraafdienst en van dat jaar af is de aandacht op dit punt gevestigd gebleven.
In het volgende wordt een overzicht gegeven van het te dien opzichte in de Tweede Kamer behandelde.
Bespreking van dit onderwerp in de Staten-Generaal.
In het Voorloopig Verslag van de Tweede Kamer der Staten-Generaal over de Staatsbegrooting voor het jaar 1902 werd er met klem op aangedrongen, dat gelijk bij andere afdeelingen van het Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid geschiedde, ook ten aanzien van den post- en telegraafdienst voortaan mededeeling zou gedaan worden van de raming der bouw-
') Hieronder zijn opgenomen de gebouwen, waarin post- en telegraafdienst als gescheiden diensten worden uitgeoefend.



kosten van elk te stichten gebouw, terwijl tevens gevraagd werd naar eene opgave \an alle uitgaven in de laatste drie jaren voor de stichting van nieuwe kantoren gedaan *).
Aan het geuite verlangen werd bij de Memorie van Antwoord op dat Verslag slechts ten deele gevolg gegeven. De opgave voor de stichtingskosten van kantoren, in de laatste jaren gebouwd, werd verstrekt, maarten aanzien van de raming van de bouwkosten van nieuw te stichten kantoren werden slechts schaarsche inlichtingen gegeven en dan nog alleen voor de in uitvoering zijnde werken of voor werken, die in het jaar 1903 stellig tot uitvoering zouden komen. Voor andere gevallen achtte de Minister i>e Marez Oyens, blijkens de Memorie van Antwoord, het allerminst in het belang van de schatkist als vooraf werd bekend gemaakt, op welke plaats het Rijk voornemens is gebouwen of terreinen te koopen. Daardoor zouden belanghebbenden, vooraf gewaarschuwd, er toe gebracht worden om b. v. voor de aan te koopen gronden onredelijke eischen te stellen, hetgeen tot aanzienlijk hoogere kosten zou leiden -).
Daartegen werd door den heer de Stuers bij de mondelinge behandeling van de bovengenoemde begrooting opgemerkt, dat, al kan niet alles worden medegedeeld, meerdere toelichting zonder benadeeling van 's Rijks belangen mogelijk geacht werd. Er werd door dien spreker op gewezen, dat, terwijl in het Voorloopig Verslag inlichtingen waren gevraagd omtrent de bestemming van een bedrag van f460 000, in de Memorie van Antwoord slechts uitgaven tot een totaal bedrag van f 195 000 waren toegelicht. Zonder te zeggen, welke terreinen men voornemens was te koopen, kon toch omtrent vaststaande plannen wel meer worden medegedeeld 3).
Bij de volgende begrooting werd opnieuw aangedrongen op gedetailleerde opgaven omtrent de bestemming der uitgetrokken bedragen, waarbij opgemerkt werd, dat in het algemeen vele postkantoren op te kostbaren voet werden ingericht en dat niet genoegzaam werd gelet op de verhouding van de kosten van stichting en den omvang van het verkeer der betrokken plaats 'j. Hierop werd door den Minister de Marez Oyens geantwoord met mededeeling van eenige cijfers betreffende aankoop van terreinen en in uitvoering zijnde werken, en met eene algemeene uiteenzetting van de redenen, waarom de aan de post- en telegraafgebouwen te stellen eischen allengs onvermijdelijk hooger waren geworden en dus de kosten waren toegenomen. Daarbij werd vooral gewezen op de zich uitbreidende bemoeiingen van den dienst en op de daarmede verband houdende noodzakelijkheid van meer gecompliceerde en ruimere inrichting der dienstlokalen. De Minister verklaarde echter, dat hij zich gaarne zoude beijveren om tegen onnoodige uitgaven te waken
*) Voorloopig Verslag Tweede Kamer, LXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1903, artt. 261, 270 en 278 (Gedrukte Stukken, Zitting 1902—1903. — 2, n°. 21, bladz. 29).
2) Memorie van Antwoord Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1903, artt. 261, 270 en 278 (nieuw 258, 267 en 275) (Gedrukte Stukken, Zitting 1902—1903. — 2, n°. 22. bladz. 56).
:t) Handelingen van de Tweede Kamer der State n-Generaal 1902—1903, Vaststelling der Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1903. Zitting van 24 December 1902.
4) Voorloopig Verslag Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1904, artt. 258, 268, 276 en 284 (Gedrukte Stukken, Zitting 1903—1904. — 2, n°. 20, bladz. 38).
5) Memorie van Antwoord Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1904, artt. 258, 268, 276 en 284 (Gedrukte Stukken, Zitting 1903—1904. — 2, n°. 22, bladz. 84 e. v.).



Bij liet ontwerp voor liet IXde Hoofdstuk voor het jaar 1905 waren de geraamde bedragen voor den post- en telegraafdienst meer uitvoerig toegelicht. Toch werd ook deze toelichting in het Yoorloopig Verslag geheel onvoldoende genoemd. Immers ontbraken o. a. opgaven omtrent de raming van de totale kosten van elk gebouw en omtrent de kosten van verlichting, verwarming en meubileering. Ook werd wederom geklaagd over te kostbaren en weelderigen bouw J).
In de Memorie van Antwoord op dit Verslag werd slechts weinig aan de geuite grieven tegemoetgekomen; ten aanzien van de klacht over den te kostbaren bouw werden in hoofdzaak de argumenten herhaald, die ten vorigen jare gegeven werden ter verdediging van de hooge kosten
Bij de begrooting voor het jaar 1906, ingediend door den inmiddels opgetreden Minister Khaus werden dezelfde klachten, als in vroegere jaren te berde gebracht, in het Voorloopig Verslag over het IXde Hoofdstuk in nog sterkere mate geuit. Niettegenstaande voor dit jaar wederom een aanzienlijk hooger bedrag voor aankoop, stichting en verbouwing was aangevraagd dan in het daaraan voorafgaande, te weten f881 000 voor het jaar 1906 tegen f 557 000 voor het jaar 1905, werden de door de Tweede Kamer gewenschte inlichtingen omtrent de totale bouwkosten van elk gebouw ook thans niet gegeven. In het Voorloopig Verslag werd naar aanleiding daarvan opgemerkt: 1°. dat evenmin hier als voor vele andere posten een precies cijfer werd gevergd, maar wel het cijfer, dat bona fide geraamd werd. De onmogelijkheid om de raming op een paar honderd gulden na te preciseeren was geene reden om hoegenaamd geen bedrag te noemen;
2°. dat het niet te doen was om de terreinkosten te vernemen en daardoor de onderhandelingen te bemoeilijken. Het feit, dat over het terrein onderhandelingen werden gevoerd, kon echter het onthouden van opgaven omtrent de bouwkosten niet rechtvaardigen. Indien de onderhandelingen nog niet waren afgeloopen, was het bovendien niet denkbaar, dat voor belangrijke gebouwen de ontwerpen zoo spoedig gereed zouden zijn, dat de aanbesteding nog in het volgende jaar zou plaats hebben;
3°. dat plaatselijke omstandigheden toch niet ten gevolge konden hebben, dat de Minister niet zou weten, op welk bedrag geraamd moesten worden de kosten van gebouwen, waarvan hij de aanbesteding zou uitschrijven 3).
Bij de Memorie van Antwoord op dit Verslag verklaarde de Minister zich, zonder eenig voorbehoud, bereid alle inlichtingen te verstrekken, welke omtrent de begrootingsposten werden verlangd. Tot toelichting van de stijging der uitgaven werd opgemerkt, dat een groot deel van de in vroeger jaren gestichte gebouwen onvoldoende was voor de toenemende eisclien van den dienst, en deze gebouwen gebreken van verschillenden aard vertoonden, zooals b.v. dat de kantoorlocaliteiten te geringe afmeting hadden gekregen, dat de wachtkamers aan het publiek geene behoorlijke ruimte boden, dat er geene plaats was voor het aantal loketten, hetwelk in verband met den omvang van liet verkeer moest worden beschikbaar
') Voorloopig Verslag Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1905, artt. 261, 271 en 279 (Gedrukte Stukken, Zitting 1904—1905. —2, n°. 20, bladz. 31 e. v.).
2) Memorie van Antwoord Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1905 artt. 261, 271 en 279 (Gedrukte Stukken, Zitting 1904—1905 — 2, n°. 21. bladz. 66 e. v.).
31 Voorloopig Verslag Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1906, artt. 165, 174, 184 en 192 (Gedrukte Stukken, Zitting 1905—1906. — 2, n°. 22, bladz. 27 e. v.).



gesteld, dat de postpakkettendienst vaak een afzonderlijk lokaal eischte, dat de bestellerskamer, vroeger berekend op een zeker getal bestellers, het vermeerderde personeel niet kon bevatten, enz. Voorts, dat in de laatste jaren voor den telefoondienst, waar deze van eenige beteekenis werd. eene afzonderlijke ruimte werd gePischt. Gaandeweg moesten daarom de gelden aangevraagd worden 0111 in deze toestanden verbetering aan te brengen. Mede wenschte de Minister, ter verklaring van het feit. dat slechts een gedeelte der aangevraagde gelden voor de vroeger aangegeven doeleinden werd bestemd, op te merken, dat het steeds gewoonte was geweest om:
(i. gelden op de begrooting uitgetrokken met vermelding van de plaatsen, op welke gebouwd of terrein gekocht zou worden, en waar zoodanige bouw of koop niet doorging, en
b. gelden voor termijnen, op welker betaling gerekend was. doch die door vertraging niet ten laste van het betrokken dienstjaar kwamen.
te gebruiken voor andere terreinen of te bestemmen voor andere gebouwen. wanneer zich eene gunstige gelegenheid tot aankoop voordeed of verbetering in gebrekkige toestanden elders voorbereid kon worden en de Minister achtte dit een gebruik, dat in het welbegrepen belang van de schatkist en van den dienst bestendigd behoorde te worden.
Ten aanzien van de voor het jaar 190(i geraamde bedragen voor aankoop, stichting en verbouwing van post- en telegraafkantoren merkte de Minister ten slotte op, dat veilig mocht worden aangenomen, dat in het jaar 1906 niet alles tot stand zou komen wat in voorbereiding was, zoodat een aanzienlijk minder bedrag dan het oorspronkelijk geraamde nog wel toereikend zou blijken, ook om in onvoorziene gevallen te kunnen handelen. Uit dezen hoofde werd bij Nota van Wijziging voorgesteld de posten voor de genoemde gebouwen te verminderen met f 181 000.
Te eer verklaarde de Minister tot deze belangrijke vermindering te komen, omdat voor eenige gebouwen de ramingen hoog schenen en de eischen. welke aan deze gebouwen gesteld werden en de basis vormden voor de ontwerpen en ramingen, grootendeels nog nader konden worden overwogen 'j.
Als gevolg van de gedane toezeggingen werden bij de Memorie van Toelichting tot de Staatsbegrooting voor het jaar 1907 omtrent de plaatsen, waar nieuwe gebouwen zouden gesticht of verbouwd worden of waar terreinen zouden aangekocht worden, inlichtingen verstrekt en werden in een afzonderlijken staat de gelden vermeld, welke voor die gebouwen werden besteed en geraamd. Deze staat was zoodanig gesplitst, dat van elk daarin genoemd gebouw omschreven werden: de kosten van het bouwterrein (betaald of voorloopig geraamd), de bouwkosten (aanbesteding of globale raming), hetgeen op een vorig dienstjaar en op liet onderhavige dienstjaar was geboekt en hetgeen op volgende dienstjaren was te boeken 2).
Zoo was dus gevolg gegeven aan den in de Staten-Generaal uitgesproken wensch ten aanzien van de plannen voor nieuwe kantoren. Het vraagstuk van de kosten was hiermede echter nog niet van de liaan.
') Memorie van Antwoord Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1906, artt. 165, 174. 184 en 192 (Gedrukte Stukken, Zitting 1905—1906. — 2, n°. 24, bladz. 73 e. v.).
2) Memorie van Toelichting Tweede Kamer, IXde hoofdstuk Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1907, artt. 184, 194 en 202 (Gedrukte Stukken, Zitting 1906-15)07 — 2, n°. 2, bladz. 85 e. v.).



In het Voorloopig Verslag van de Tweede Kamer omtrent de laatstgenoemde begrooting kwamen vele leden terug op de reeds meer uitgesproken meening, dat de gebouwen voor den dienst en ook de bijbehoorende directeurswoning veel te duur werden gebouwd: dat zelfs op kleine plaatsen een nieuw kantoor meer dan f' 20 000 kostte, werd veel te hoog gevonden. De vraag werd gesteld, of' de Minister niet goed zoude doen de hulp van particuliere architecten in te roepen. Ook werd opgemerkt, dat vroeger meer met de gemeentebesturen werd overeengekomen, dat deze voor den bouw zouden zorg dragen en enkele leden achtten dit eene goede manier van doen, omdat de gemeente in den regel goedkooper bouwt dan het Rijk ]).
In de Memorie van Antwoord op dit Verslag werd, evenals ten vorigen jare, gewezen op de, in vergelijking met vroeger, in alle opzichten hoogere eischen en meerdere voorzieningen, gevorderd zoowel ten behoeve van den dienst als van het personeel. Als een voorbeeld van meerdere, doch nuttige kosten, werd hierbij vermeld, dat in de laatste jaren de woning en de dienstvertrekken brandvrij werden gescheiden door het aanbrengen van troggewelven, cementijzeren vloeren en steenen of cementijzeren trappen. In dit licht beschouwd, meende de Minister, dat het verklaarbaar was, waarom de nieuwe, van Regeeringswege gestichte, kleine gebouwen zelfs meer dan f 20 000 kostten. Met betrekking tot de opmerking, dat de hulp van particuliere architecten zou zijn in te roepen, werd medegedeeld, dat eene proefneming in dien zin, waarbij aan deugdelijke constructie en gebruik van goede materialen werd vastgehouden, niet tot bezuiniging van eenige beteekenis had geleid. Wat de wenschelijkheid van den bouw door gemeenten betrof, deelde de Minister mede, dat in beginsel nog steeds werd getracht voor de vestiging van kantoren, gebouwen in huur te krijgen van gemeentebesturen of van particulieren. Waar echter de behoeften van den post- en telegraafdienst en de sterke uitbreiding van die behoeften grootere dienstlokalen vroegen, en in verschillende opzichten hoogere eischen gesteld moesten worden, bleken weinig gemeentebesturen, met het oog op de mogelijkheid na afloop van den huurtermijn met het gebouw te blijven zitten, tot medewerking bereid, en dan nog veelal tegen buitensporig hooge huurprijzen ~).
Bij de Memorie van Toelichting voor de Staatsbegrooting voor het jaar 1908 werd, in aansluiting aan de gegevens overgelegd bij de vorige begrooting, een, op dezelfde wijze als ten vorigen jare gesplitste, staat gevoegd, waarin de voor gebouwen besteede en geraamde gelden werden vermeld en werden ten aanzien van de redenen, die tot de voorgenomen stichting of verbouwing hadden geleid, inlichtingen gegeven 3). Blijkens het Voorloopig Verslag omtrent die begrooting, werd, onder erkenning, dat in de laatste jaren meer gegevens aan de Kamer omtrent den bouw van nieuwe kantoren werden verstrekt, opgemerkt, dat de ramingen voor ieder gebouw moeilijk waren te controleeren. Er werd daarom in overweging gegeven de te stichten gebouwen in klassen te verdeelen naar gelang van de grootte der plaats en den omvang van het verkeer en dan
') \ ooi loopig \ eïslag Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1907, artt. 184, 194 en 202 (Gedrukte Stukken, Zitting 1906—1907 — 2, n° 28 bladz. 22 e. v.).
') Memorie van Antwoord Iweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1907, artt. 184, 194 en 202 (Gedrukte Stukken, Zitting 1906--1907 — 2, n°. 24, bladz. 52 e. v.).
) Memoiie \an Toelichting Iweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1908, artt. 180, 191 en 199 (Gedrukte Stukken, Zitting 1907—1908 — 2. n°. 2, bladz. 29 e. v.).



voor iedere klasse een minimum en een maximum van stichtingskosten vast te stellen. Dan zou men de cijfers der ramingen beter kunnen vergelijken. Ook werd teruggekomen op de bouwkosten voor de kleine kantoren, welke men meende, dat een bedrag van f 20 000 niet zouden behoeven te overtreffen. Als voorbeeld werd gewezen op het gebouw te Uitgeest, dat ongeveer f25 000 kostte, terwijl die gemeente toen slechts 2700 zielen telde. Men achtte het ook niet noodig in zulk een gebouw eene trap van hardsteen te maken, gelijk geschied is
In de Memorie van Antwoord op dit Verslag werd medegedeeld, dat de verdeeling der te stichten gebouwen in klassen bezwaarlijk uitvoerbaar was te achten, daar de bouwsom niet enkel wordt beheerscht door de grootte van de plaats en den omvang van het verkeer, maar tevens door de situatie en den vorm van het bouwterrein, de behoeften van den dienst, den aard van den ondergrond, de streek waar gebouwd wordt en de daar geldende arbeidsloonen en materiaalprijzen.
Wat de bouwkosten van de gebouwen op de kleinste plaatsen aangaat. bleek, volgens deze Memorie, in de laatste jaren een bedrag van f 20 000 onvoldoende; zelfs f 25 000 bleek vaak te laag, hetgeen ertoe geleid had een globaal bedrag van f 27 000 uit te trekken .
A oornamelijk naar aanleiding van deze mededeeling, voerde bij de beraadslagingen in de Tweede Kamer over de op dit onderwerp betrekking hebbende artikelen van het IXde Hoofdstuk, de Heer Jhr. Mr. P. van Foreest liet woord. Ten einde zich te overtuigen hoe een post- en telegraafkantoor op eene kleine plaats werd ingericht, had spreker een bezoek gebracht aan het pas voltooide kantoor te Uitgeest. Verscheidene bezwaren waren toen bij hem gerezen tegen de overdreven inrichting van dit gebouw: de hal, het kantoorlokaal en de kamer voor de telefonie waren van zeer groote afmetingen. Voorts kwam hem het geheel brandvrij maken van het gebouw, waar tegen brandgevaar voldoende voorziening was getroffen dooide aanwezigheid van eene brandkluis en van eene brandkast, onnoodig voor. De woning scheen spreker — en hem niet alleen — veel te groot en te ruim toe. waarbij eene hardsteenen trap van een paar meters breedte en de groote afmetingen der zolders mede zeer de aandacht hadden getrokken. Door den Heer van Foreest werd er bij den Minister op aangedrongen. dat deze de vraag over den bouw en de kosten der kleine kantoren nog eens ernstig onder de oogen zoude zien. Uit het antwoord van den Minister bleek, dat ook hem was opgevallen, dat voor postkantoren in kleinere plaatsen voortdurend zulke hooge prijzen werden noodig geoordeeld. In verband hiermede stelde de Minister zich voor te doen onderzoeken, of en in hoeverre het mogelijk zou zijn voor de kleine postkantoren tot het vaststellen van een type te geraken, met inachtneming van de als normaal aangegeven afmetingen voor de onderscheiden dienstlokalen. Mocht de vaststelling van zulk een type mogelijk blijken, dan zoude dat type kunnen strekken als grondslag voor het ontwerpen van nieuwe gebouwen en hij hoopte op die wijze tot eene zuiniger oplossing te zullen geraken :<).
*) Voorloopig Verslag Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar HHJ8, artt. 1.80, 191 en IJK) (Gedrukte Stukken, Zitting 1907—1908 — 2, n°. 22, bladz. 21 e. v.).
■) Memorie van Antwoord Tweede Kamer, IXde hoofdstuk, Staatsbegrooting voor liet dienstjaar 1908. artt. 180. 191 en 199 (Gedrukte Stukken, Zitting 11)07 -1908—2, n°. '24, bladz. 48, e. v.).
:|) Handelingen van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 1907—1908, Vaststelling de Staatsbegrooting voor het dienstjaar 1908, Zitting van (> December L907.



Omvan? van het onderzoek.
Gelijk in den aanvang van dit Verslag werd vermeld, luidde de opdracht aan de Commissie, welke door den Minister Kraus met het door hem bedoelde onderzoek werd belast, als volgt: „een onderzoek in te stellen naar de eischen en, in verband daarmede, naar de indeeling en afmetingen van post- en telegraafgebouwen ten platten lande."
Voor de beantwoording van de vraag tot welke kantoren het onderzoek zich moest uitstrekken, met andere woorden, wat onder de gebezigde uitdrukking „post- en telegraafgebouwen ten platten lande" moest worden verstaan, is in de door de Administratie der Posterijen en Telegrafie gevolgde indeeling van de post- en telegraafkantoren in verschillende klassen een maatstaf gezocht.
De kantoren worden volgens die indeeling gerangschikt in acht klassen: de postkantoren naar gelang van den zuiveren ontvang (waarvoor het zegel<lebiet als maatstaf wordt genomen), de telegraafkantoren naar gelang van het aantal telegrammen, alsmede van dat der uitgaande en inkomende intercommunale en internationale telefoongesprekken. De rangschikking geschiedt telken jare naar de uitkomsten van het vorig jaar. Nieuwe kantoren worden bij de opening gerangschikt naar de voorhanden gegevens omtrent het verkeer.
In het volgende staatje zijn voor de verschillende klassen van de postkantoren de grenzen aangegeven van den zuiveren ontvang en voor die van de telegraafkantoren de grenzen van het aantal telegrammen.
Klassen der postkantoren.
lste klasse boven f 320 000 zuivere ontvang.
2de „ .... f 160 000 — „ 320 000 „ „
3de „ .... „ 80000 — „ 160000 „ „
4de „ .... „40 000 — „ 80 000 „ „
5de „ .... „ 20 000 — „ 40 000 „ „
6de „ .... „ 11 000 — „ 20000 „ „
7de „ .... „ 5000 — „ 11000 „ „
8ste „ beneden „ 5 000 „ „
Klassen der telegraafkantoren.
lste klasse boven 150 000 telegrammen.
2de „ 90 000 — 150 000 „
3de „ 60 000 — 90 000 „
4de „ 25 000 — 60 000 „
5de „ 16 000 — 25 000 „
6de „ 8 000 — 16 000 „
7de „ 4 000 — 8 000 „
8ste „ beneden 4 000 „
Uit de in de Verslagen aan de Koningin betrekkelijk den dienst der Posterijen, der Telegrafie en der Telefonie telken jare opgenomen rangschikking der postkantoren en der telegraafkantoren in klassen, bleek al spoedig, dat de kantoren der 6de, 7de en 8ste klasse in het algemeen in plaatsen gelegen zijn, waarop het begrip platteland van toepassing mag geacht worden, terwijl de kantoren der hoogere klassen, zoowel wat den post- als den telegraafdienst betreft, tot plaatsen behooren, welke tot de steden gerekend worden.



Uit den aard der zaak is het verschil in grootte en zielental tusschen plaatsen, waar b.v. kantoren der 5de en 6de klasse gevonden worden, vaak gering en kunnen allerlei toevallige omstandigheden invloed op de rangschikking in de klassen oefenen.
Het onderzoek is dus bepaald tot de kantoren der 6de, 7de en 8ste klasse en er mag aangenomen worden, dat hetgeen ten opzichte van deze kantoren in hetgeen volgt wordt gezegd, in de overgroote meerderheid der gevallen op alle kantoren dier klassen toepasselijk is.
Oferwepingr der greuite klachten.
Voor de beoordeeling van de geuite klachten over de stijging der bouwkosten van post- en telegraafgebouwen werden zoo nauwkeurig mogelijke gegevens verzameld omtrent de kosten, de grootte en de inrichting van alle sinds het jaar 1898 tot en met het jaar 1907 van Rijkswege gestichte of verbouwde kantoren der 6de, 7de en 8ste klasse. Deze gegevens zijn bijeengebracht in de staten als bijlagen B en C aan dit Verslag toegevoegd.
Uit den staat B blijkt wel, dat langzamerhand de kosten van den bouw van kantoren gesticht in plaatsen, die als van gelijken aard en van gelijke beteekenis kunnen worden aangemerkt, niet onbelangrijk zijn toegenomen.
Bij de beschouwing van dien staat valt het op, dat de negen kantoren, die in de jaren 1898 tot en met 1900 gebouwd werden, gemiddeld ongeveer f 20180 en allen minder dan f 21000 kostten, doch dat na het jaar 1900 slechts één enkel kantoor voor minder dan laatstgenoemd bedrag werd gebouwd. Xa het jaar 1900 tot en met het jaar 1904 bedraagt de gemiddelde bouwsom over dertien kantoren ongeveer f 23 500; van het jaar 1904 tot en met het jaar 1907 is dat gemiddelde over veertien kantoren ongeveer f 26000, terwijl in laatstbedoeld tijdvak bouwsommen van f 29000, zelfs eene van ruim f 32 000, voorkwamen. De vergelijking van de gemiddelde bouwkosten in het eerste en laatste tijdperk, toont eene toeneming van 80 tot 40 pet., welke inderdaad niet gering is te noemen.
Hiermede gaat, voornamelijk wat het tijdvak van het jaar 1905 tot en met het jaar 1907 betreft, eene toeneming van de oppervlakten, door de gebouwen ingenomen, gepaard: immers over de jaren 1898 tot en met 1900 is het gemiddelde van dat oppervlak 216 M2., over de jaren 1901 tot en met 1904, 218 M2., terwijl over de jaren 1905 tot en met 1907 daarvoor een getal van 265 M2. gevonden wordt. Daaruit mag worden afgeleid, dat de hoogere bouwkosten althans ten deele veroorzaakt zijn door de grootere uitbreiding in den lateren tijd aan de localiteiten gegeven.
Van de 17, in de bijlage B vermelde, gebouwen, welke vóór het jaar 1904 zijn gesticht, heeft geen enkel een kantoorlokaal van meer dan 59 M2., terwijl van de 19 na dat jaar gestichte, er 5 een kantoorlokaal van 63—66 M2. hebben en één zelfs voor dat lokaal eene oppervlakte van 88 M2. vertoont. Kantoorlokalen van minder dan 40 M2. komen er vóór het jaar 1904, vier, na dat jaar slechts één voor.
Ook bij de wachtkamers ziet men de grootste oppervlakte, n.1. die van 26 tot 29 M2. uitsluitend in kantoren, welke in de laatste jaren gebouwd zijn (Ede, Renkum en 's Graveland). Hiermede gaan ruime bestellerskamers gepaard en wel in de genoemde kantoren van 30 tot 39 M2. Vóór het jaar 1904 komt eene oppervlakte voor dit vertrek van meer dan 28 M2. niet voor; na dat jaar zijn er 9 kantoren, welke eene oppervlakte van 30 of meer M2. hebben.
Voor de telefoonkamers, welke vóór het jaar 1904 in het algemeen geen grooter oppervlakte dan 7 M2. vertoonen, worden bij enkele kantoren



\an den laatsten tijd oppervlakten van 24 tot 28 M2. aangetroffen (Lemmer, Uitgeest en Renkumj.
In het algemeen blijkt uit de bijlage B, dat, zonder in het oog vallende redenen, aan de dienstlokalen van gelijksoortige kantoren sterk afwijkende afmetingen zijn gegeven.
Het volgende, aan die bijlage ontleende overzicht, geeft de grenzen aan, waaitusschen de afmetingen van de onderscheidene dienstlokalen en van de gebouwen in hun geheel beschouwd, afwisselen.
«de klasse, j 7de klasse. 8ste klasse.
Kantoorlokaal .... 4(5—88 M2. 32—66 M3. 44.5 51.5 M2.
*
Wachtkamer .... 11—29 „ 9—26 „ 12—26
Bestellerskamer . . , 20—31 „ 16—39 „ j 22.5—33
Telefoonkamer .... 4_i3 4—28 1 8—15
77 }) J)
Batterij kamer .... 2—7 n 6 15 „ 5 7
Los- en laadplaats. . . 9—15 „ 5 18 „ 8 10
Bebouwd terrein . . . 170—344 „ 157—321 „ 214—284 „
Het is moeilijk de oorzaken van deze groote verschillen op te sporen; toch schijnt eenige verklaring te vinden in de omstandigheid, dat gedurende de laatste 10 a 15 jaren afwisselende inzichten hebben bestaan omtrent de ruimte, welke, in verband met de steeds voortgaande uitbreiding van den post-, alsmede van den telefoondienst, vereischt zou worden, om te voorzien in de behoeften van eene meer of minder verwijderde toekomst, waarmede bij den bouw der kantoren rekening werd gehouden.
Ook heeft de onzekerheid, of in de toekomst de telefoondienst al of niet in zijn geheel tot de staatsbemoeiingen zou behooren, er aanleiding toe gege\ en, dat hier en daar bij den bouw van nieuwe kantoren op zoodanige ruimte voor dien dienst werd gerekend, dat te zijnen tijde ook de locale telefonie daarin kon worden ondergebracht.
Wellicht is mede in rekening te brengen het toegeven aan de neiging om met allerlei middelen de uitoefening van den dienst gemakkelijker en de inrichting van de gebouwen geriefelijker te maken.
Wat hiervan zij, intusschen staat vast, dat een en ander tot onnoodig ruime inrichtingen heeft geleid, welke, met het oog op de daaruit voortvloeiende opvoering van de bouwkosten, door het stellen van vaste normen voor de afmetingen der dienstlokalen, voor het vervolg behooren te worden vermeden.
De noodzakelijkheid om dergelijke normen aan te nemen, werd trouwens reeds vele jaren geleden ingezien; immers in de op bladz. 7 bedoelde aanschrijving van 28 Juni 1869, door den Minister van Financiën aan de postambtenaren gericht, werd o. m. medegedeeld, dat, ten einde een leiddraad aan de hand te geven, ten aanzien van de wijze, waarop een aan de eischen van den dienst beantwoordend postkantoor behoort te zijn ingericht, hun eene plattegrond-teekening van een postkantoor zou worden toegezonden, om bij voorkomende gelegenheden tot model te dienen.



Bij de beschouwing van de bijlage B springt verder in het oog, dat groote verschillen in bouwkosten voorkomen, welke geen verband houden met de oppervlakte der gebouwen.
Zulke verschillen kunnen in allerlei toevallige omstandigheden, soms van plaatselijken aard, hunne verklaring vinden, maar er zijn toch ook verschillende factoren welke, afgescheiden van de inrichting der gebouwen, hebben bijgedragen tot de toeneming van de bouwkosten.
Daarbij behoeft nog geenszins aan onnoodige weelde of te ruime opvatting te worden gedacht. Immers sedert het Rijk tot de stichting van post- en telegraafgebouwen overging, zijn aan deze, evenals in het algemeen aan voor den openbaren dienst bestemde gebouwen, gedurig andere en veelal hoogere eischen gesteld. Lokalen en inrichtingen, welke vroeger voor de uitoefening van den dienst voldoende werden geacht, meent men thans niet meer te mogen toelaten. Bijzondere voorzieningen worden geëischt tegen brandgevaar. Voorschriften zijn gegeven omtrent de oppervlakte en den inhoud van de vertrekken in verband met het aantal personen dat er in dienst kan doen. Tochtportalen, ruime vestibules, voorzieningen tegen inbraak, brengen kosten met zich, welke vroeger niet gemaakt werden; allerlei langzamerhand regel geworden eischen, werden voorheen niet gesteld. Ook aan de woningen van de beheerders der kantoren worden veel hoogere eischen gesteld dan vroeger.
Bovendien zijn in het algemeen de kosten van bouwwerken in den loop der tijden sterk gestegen, tengevolge van verhooging van werkloonen en materiaalprijzen alsmede in verband met de bepalingen der Ongevallenwet, terwijl ook de aankoop van gronden voor gebouwen, die op goeden stand, d. w. z. in het centrum der bebouwde kom zijn gelegen, voortdurend grooter uitgaven vordert.
Terwijl aan de in de laatste zinsnede genoemde oorzaken der stijging uit den aard der zaak niet te veranderen valt, scheen het wenschelijk in het bijzonder na te gaan in hoeverre de uitgaven voor den bouw der plattelandskantoren zouden kunnen worden verminderd door de eischen, welke aan de té bouwen kantoren worden gesteld, tot de met het oog op den dienst beslist noodzakelijke, te beperken.
Het is dan noodig te overwegen, aan welke noodzakelijke eischen elk der dienstlokalen behoort te voldoen.
Aantal, afmeting- Kantoorlokaal, en inriehting Tan de localiteiten en hunne indeelinpr.
I)e afmetingen van het kantoorlokaal worden in hoofdzaak beheerscht door het voor den dienst benoodigde aantal meubelen en het aantal personen, welke in dat lokaal eene plaats moeten vinden en waarbij de noodige bewegingsruimte moet aanwezig zijn.
Bij de kantoren, welke in het onderzoek der Commissie werden betrokken, wisselt het aantal ambtenaren, dat naast den directeur den dienst waarneemt, van één tot zes af. Uit de bijlage D, welke opgemaakt is naar de gegevens verstrekt in de Verslagen aan de Koningin betrekkelijk den dienst der Posterijen, der Telegrafie en der Telefonie, blijkt, dat van de 185 kantoren der 6d0, 7dü en 8ste klasse in het jaar 1907 de directeur in 83 kantoren werd bijgestaan door één ambtenaar, in 51 kantoren door 2 ambtenaren, in 30 door 3, in 11 door 4, in 4 door 5 en in 2 kantoren door 6 ambtenaren. In vier kantoren (alle tot de 8ste klasse behoorende) werden de werkzaamheden door den directeur alleen verricht 2).
Onder liet in bijlage D opgenomen hoofd „personeel" is de directeur van het kantoor niet begrepen.



Over de kantoren der drie genoemde klassen waren de ambtenaren in het jaar 1907 aldus verdeeld:
Aantal kantoren waar werkzaam waren
Klasse. I j ,— r~ T — 
t I 1 I
1 ambt. 2 ambt. j 3 ambt. 4 ambt. | 5 ambt. 6 ambt.
! i ! I | 
6de 5 80 21 10 4 i 2
_ ! I i I J J 
7de 58 21 7 1 _ _
1 I I ! I
i ! I " ~ i 1 
8»t« 20 — 2 — _ I _
' I I I I
Tevens kan door de raadpleging van de cijfers uit de bijlage D een beeld verkregen worden van de verandering in het aantal ambtenaren over de jaren 1901—1907. Vergelijkt men b.v. de personeelsbezetting van de 152 vereenigde post- en telegraafkantoren in het jaar 1901 met de bezetting dierzelfde kantoren in het jaar 1907, dan blijkt, dat het aantal ambtenaren op 68 kantoren in het jaar 1907 even groot was als in het jaar 1901. Op 52 kantoren is het aantal ambtenaren met één, op 7 kantoren met twee, op 3 kantoren met drie en op één kantoor met vier, vermeerderd. Daarentegen nam op 20 kantoren het aantal ambtenaren' met één en op één kantoor met twee af.
Uit het volgende staatje blijkt hoe op de zelfde 152 kantoren — de verdeeling daarvan in klassen in aanmerking nemende — het aantal ambtenaren gewijzigd werd.
Het aantal ambtenaren onderging in de jaren 1901 tot en met 1907
vermin -
vermeerdering met dering
met
0 1 2 8 4 1 2
l_ I |
in:
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het jaar 1907 tot de 8ste klasse behoorden . . 9 ; 5 — — 3 
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het
jaar 1907 tot de 7de klasse behoorden . . 81 12—1 — 5 1
I ] 
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het jaar 1907 tot de 6de klasse behoorden . . i 9 18 4 1 1 5 
Kantoren, welke in het jaar 1901 tot de 8ste en in het jaar 1907 tot de 7de klasse behoorden. 7 8 1 — — j 1 | _
Kantoren, welke in het jaar 1901 tot de 7de en ' in het jaar 1907 tot de 6de klasse behoorden. 9 13 2 1 6 



\ oorts nam op één kantoor, dat in het jaar 1901 tot de 7de en in het jaar 1907 tot de 8ste klasse behoorde, het aantal ambtenaren met één toe; op één kantoor, dat in het jaar 1901 onder de 6de en in het jaar 1907 onder de 7d0 klasse was gerangschikt en op twee kantoren, welke in het jaar 1901 onder de odü en in het jaar 1907 onder de Hd6 klasse waren gerangschikt, bleef het aantal ambtenaren in die twee jaren hetzelfde.
Lit het bovenstaande blijkt, dat voor de 118 kantoren der 7de en 8stö klasse in het jaar 1907 liet grootste aantal ambtenaren, dat naast den directeur werkzaam was, drie bedroeg (met uitzondering van één kantoor der 7de klasse, waar vier ambtenaren aanwezig waren), en dat genoemd aantal van drie ambtenaren in 9 kantoren voorkwam, terwijl in 21 kantoren twee ambtenaren, in 78 kantoren één ambtenaar den directeur bijstond en in 4 kantoren de directeur alleen het werk deed.
Als regel moet dus voor de kantoren der 7de en 8ste klasse in het kantoorlokaal plaats gevonden worden voor ten hoogste drie personen, te weten den directeur en twee ambtenaren. Bij kantoren der 6de klasse, waar blijkens de voorgaande gegevens wel eens meer dan drie ambtenaren voorkomen. doen er in het algemeen niet meer dan drie tegelijkertijd in het kantoorlokaal dienst. Voor zulke kantoren behoeft dan ook slechts ruimte gevonden te worden voor den directeur en drie ambtenaren.
Ten aanzien van de toeneming van het aantal ambtenaren blijkt, bij eene onderlinge vergelijking tusschen de 85 plaatsen, waar zoowel in het jaar 1901 als in het jaar 1907 post- en telegraafkantoren van de 7dö of 8ste klasse gevestigd waren, dat in 47 kantoren het aantal ambtenaren in die beide jaren even groot was, in 26 kantoren met één en slechts in 2 kantoren onderscheidenlijk met 2 en 3 toenam. Op eene grootere toeneming dan met één ambtenaar behoeft voor de kantoren der 7d0 en 89te klasse in het algemeen dus niet gerekend te worden.
Aldus is een beeld gegeven van het aantal ambtenaren, dat als regel in de kantoren der verschillende klassen, welke in het onderzoek zijn betrokken geworden, wordt aangetroffen en kan tevens een oordeel gevormd worden over de stabiliteit van deze cijfers. Thans zullen soort en aantal van de meubelen, gevorderd voor de richtige uitvoering van den dienst, zijn na te gaan.
Waar één ambtenaar naast den directeur werkzaam is, kunnen beide personen hunne bezigheden verrichten aan ééne tafel van 1.80 X 1-— M. Wel is waar zal het dan kunnen voorkomen, dat een van beiden in het kantoor niet het gezicht op het loket heeft, maar dit levert in de practijk geen bezwaar op. Op kantoren waar twee ambtenaren naast den directeur werkzaam zijn, behooren ten minste twee werktafels te worden aangetroffen, één voor den directeur en eene tweede voor de twee ambtenaren. Deze tafels worden öf naast elkander in het midden van het lokaal geplaatst, of wel één in het midden en de andere in de nabijheid van het loket. Als maximum-afmetingen voor elk dezer tafels, kunnen dan de maten van 1.50 X 0.80 M. worden aangenomen.
Vervolgens zal aanwezig moeten zijn eene triëerkast voor het sorteeren van de post, welke kast eene afmeting van ten hoogste 2.00 X 0.90 M. krijgt. Voor kantoren der 7do en 8ste klasse is eene geringere lengte, b. v. van 1.50 M., veelal voldoende.
Voorts zullen nog de volgende meubelen, van de daarbij vermelde, in normale gevallen aannemelijke afmetingen, in alle kantoren eene plaats moeten vinden:



eene stempel-, pak- en laktafel 1.00 X 0.80 M., eene materieelkast 1.30 X 0.50 M., en
de noodige stoelen en des winters de kachel met toebehooren, benevens gelegenheid tot het ophangen van kleeren.
Voor de kantoren der 6de klasse zal in de meeste gevallen bovendien eene lokettafel van 1.40 X 0.80 M. niet gemist kunnen worden. Ook zal in de meer belangrijke kantoren nog plaats gevonden moeten worden voor eene afzonderlijke stempeltafel, met eene afmeting van 1.00 X 0.80 M. en voor eene pakketposttafel van 1.50X0.80 M.
De ondei staande beide platte gronden van kantoorlokalen geven schetsmatig aan hoe in deze lokalen de bovengenoemde meubelen doelmatig voor den dienst geplaatst kunnen worden, zóó dat nog voldoende ruimte overblijft opdat het personeel zich gemakkelijk kunne bewegen en bovendien voldoende vrije ruimte voor den postpakkettendienst kan worden opengehouden.
Schaal 1 a 100.
Beide platte gronden hebben betrekking op lokalen van + 40 M2. oppervlakte. Rij den eeisten platten grond is gedacht aan een lokaal van een kantoor der 7de of 8ste klasse, waarin naast den directeur slechts één ambtenaar werkzaam is; in het bovenstaande is uiteengezet, dat deze beide personen hunne werkzaamheden aan de tafel in het midden van het kantoorlokaal kunnen verrichten. De tweede platte grond is ontworpen voor het geval, dat de directeur wordt bijgestaan door twee ambtenaren; aan de beide tafels in het midden van het lokaal kunnen drie personen eene plaats vinden. Voorts leert eene beschouwing van dezen plattengrond, dat de ruimte van ± 40 M2. nog voldoende gelegenheid biedt om meerder personeel plaats te geven hunnen arbeid te verrichten: aan de (met stippellijnen aangegeven) lokettafel kan een derde ambtenaar plaats vinden.



Bij eene inrichting, gelijk zoo even werd uiteengezet, kan dus voor den directeur en een drietal ambtenaren in een kantoorlokaal van dh 40 M-. oppeivlakte op geheel voldoende wijze plaats gevonden worden.
In het algemeen kan dan ook voor kantoren der 6de, 7de en 8st« klasse eene afmeting van 40 M2. voldoende geacht worden.
Voor den bouw van een belangrijk kantoor der 6de klasse, waarvoor bij de stichting reeds de mogelijkheid moet worden voorzien van overgang tot eene hoogere klasse, zal met die oppervlakte niet meer kunnen worden \ olstaan.
Wachtkamer
publiek en loketfront.
De grootte van de wachtkamer houdt verband met het bezoek, dat in gewone omstandigheden valt te verwachten. Op de kantoren ten platten lande is dit bezoek in het algemeen gering en bepaalt zich vaak tot enkele personen per dag. Echter moet er rekening mede gehouden worden, dat op sommige dagen een grooter toeloop te verwachten is: zoo bijvoorbeeld op de dagen waarop eene weekmarkt wordt gehouden.
Een factor, waarop mede te letten valt, is de opdracht aan de Administratie der posterijen van vele werkzaamheden, welke een gevolg zijn van de toeneming van de staatszorg op sociaal gebied in de laatste jaren (Rijkspostspaarbank en Rijksverzekeringsbank) en de mogelijkheid, dat aan die werkzaamheden in de toekomst nog uitbreiding zal gegeven worden. In meerdere mate dan tot dusverre zal daardoor voor velen een gang naar het postkantoor noodig worden en een grooter bezoek valt dan te verwachten.
Met het oog op een en ander is het in het algemeen wenschelijk de ruimte van de wachtkamer niet te bekrompen te doen zijn en er tevens voor te zorgen, dat er een loket meer beschikbaar is dan voor den dagelijkschen dienst wordt gevorderd. Meermalen kwam het voor, dat de noodzakelijke \eigrooting van de wachtkamer, waarvan de afmetingen bij den bouw beantwoordden aan de behoefte, oorzaak is geweest van eene geheele verbouwing. Ook om klachten van het publiek te voorkomen, verdient het aanbeveling, bij het ontwerpen der bouwplannen, de oppervlakte van de wachtkamer wat ruim te berekenen, daar het genoegzaam bekend is, dat het publiek weinig rekening houdt met buitengewone omstandigheden en ook dan aanspraak
maakt op eene vlugge bediening.
Ten dienste van het publiek moet in de wachtkamer een schrijflessenaar aanwezig zijn, van zoodanige afmeting, dat daaraan één of soms twee personen tegelijk eene plaats kunnen vinden. In de meeste kleine plaatsen kan met een lessenaar, ruimte biedend voor één persoon, genoegen worden genomen.
Voorts moet er meestal ruimte zijn voor het plaatsen van eene kachel. In kantoren, waar de wachtkamer door een open loketfront van het kantoorlokaal gescheiden is, bestaat somtijds gelegenheid door de kachel in het kantoorlokaal tevens de wachtkamer te verwarmen en dan is het niet noodig in het laatstgenoemde vertrek eene kachel aan te brengen.
Bovendien zal er nog op te letten zijn, dat in toenemende mate gebiuik wordt gemaakt van lockboxes voor het afhalen van correspondentie door de belanghebbenden, zoodat daarvoor eenige ruimte in den loketwand moet beschikbaar zijn.
En dan moet de noodige wandvlakte aanwezig zijn voor het ophangen
van kennisgevingen.
Deze eischen aan eene wachtkamer voor kantoren van de 6d0, 7<k' en 8ste klasse bij een normaal bezoek in het oog houdende, wordt eene oppervlakte van 12 M2. voor dit lokaal noodig en voldoende geacht.



Bestellerskamer. In de bestellerskamers, waarvan de ligging aldus moet zijn. dat de uit¬
oefening van het toezicht voor den beheerder zooveel mogelijk wordt vergemakkelijkt. behoort te worden aangetroffen eene sorteertafel voor de bestellers.
Uit de bijlage D blijkt, dat in het jaar 1907 op de 185 kantoren van de 6de. 7de en 8ste klasse op 7 kantoren slechts één besteller met de bezorging was belast; op 31 kantoren geschiedde de bestelling door twee bestellers, op 37 door drie, op 36 door vier, op 30 door vijf, op 24 door zes, op 10 door zeven, op 4 door acht. op 3 door negen en op 2 door tien bestellers. Op één kantoor waren elf bestellers beschikbaar.
Over de kantoren der drie genoemde klassen waren de bestellers in het jaar 1907 aldus verdeeld:
Aantal kantoren waar werkzaam waren
|
Klasse.
1 2 3 4 ! 5 6 7 8 9 10 11
i j
best. best. j best. best. best. best. best. j best. best. best. j best.
6de i — 4 11 16 11 17 5 3 2 2 1
I
.
7de 2 16 21 17 17 7 5 1 1 — —
I
I 
8ste 5 , 11 5 3 2 — — — — — —
1
I j
Het blijkt dus, dat op de kantoren der 6de, 7de en 8ste klasse het aantal bestellers in den regel niet meer dan ft bedraagt: op slechts 20 van de 185 kantoren was in het jaar 1907 het aantal grooter.
Vergelijkt men voorts de personeelsbezetting van de 152 vereenigde post- en telegraafkantoren in het jaar 1901 met de bezetting dierzelfde kantoren in het jaar 1907, dan blijkt dat op 64 kantoren in die beide jaren het aantal bestellers even groot was, op 48 met één toenam, op 23 met twee, op 5 met drie, op 4 met vier en op 2 met vijf. Op één kantoor nam het aantal bestellers met zes toe. Afneming van het aantal kwam slechts in enkele gevallen voor; op vier kantoren verminderde het aantal met één, en op één kantoor met drie. In het beschouwde zevenjarig tijdvak kwam dus, behoudens enkele uitzonderingen, geen grootere toeneming dan van twee bestellers voor.



Het volgende staatje geeft aan hoe op de zelfde 152 kantoren — de verdeeling daarvan in klassen in aanmerking nemende — het aantal bestellers gewijzigd werd.
Het aantal bestellers onderging in de jaren 1901 tot en met 1907
vermin-
vermeerdering met
dering met
r i i i i i i—i—i—~
0 1 2 j 3 4 I 5 6 j 1 2 3
I L ' L 111111
in:
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het jaar 1907 tot de 8ste
klasse behoorden 15 2 — — — — — I 
' 1 i I 
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het jaar 1907 tot de 7de
klasse behoorden 24 16 7 — 1 l — i 
Kantoren, welke in het jaar 1901 en in het jaar 1907 tot de 6de
klasse behoorden 9 10 8 12 1 — 1 1
Kantoren, welke in het jaar 1901 tot de 8ste en in het jaar 1907
tót de 7de klasse behoorden 7 7 2 1 — — — 
Kantoren, welke in het jaar 1901 tot de 7de en in het jaar 1907
tot de 6de klasse behoorden 7126 2 1 — 1 2 
Voorts nam op één kantoor, dat in het jaar 1901 tot de 6de en in het jaar 1907 tot de 7<le klasse behoorde, het aantal bestellers met één toe; op één kantoor dat in het jaar 1901 onder de 7<le en in het jaar 1907 onder de 8ste klasse was gerangschikt, nam het aantal met drie toe. Op twee kantoren, welke in het jaar 1901 tot de 5de en in het jaar 1907 tot de 6de klasse behoorden, bleef het aantal bestellers in die twee jaren hetzelfde.
Voor de berekening van de noodige plaatsruimte moet rekening gehonden worden met het feit, «lat op de kantoren met grooten bestelkring in het algemeen niet alle bestellers tegelijkertijd werkzaam behoeven te zijn, zoodat eene sorteertafel, welke ruimte aanbiedt voor zes bestellers, in het meerendeel der gevallen, ook voor de kantoren der Ode klasse, voldoende is.
Intusschen mag bij deze beschouwing niet uit het oog verloren worden, dat op verscheidene kantoren naast de bestellers nog boden werkzaam zijn. Deze komen echter gewoonlijk in een gering aantal voor, terwijl zij slechts gedurende korten tijd in de bestellerskamer vertoeven. De aanwezigheid van enkele boden behoeft dan ook geene vergrooting van dit vertrek met zich te brengen.
Eene tafel voor zes bestellers moet eene afmeting hebben van 2.40 X 1-40 M. Op kleinere kantoren kan worden volstaan met eene sorteer-



tafel voor vier personen en deze zal eene afmeting van 1.60 X 1-40 M. moeten hebben.
Er zijn geen stoelen noodig, indien de sorteertafel wordt voorzien van daaronder wegdraaiende krukjes.
Indien nog een afzonderlijk tafeltje wordt gewenscht, zal daarvoor op afmetingen van 0.80 X 0-60 M. moeten worden gerekend.
In vele gevallen kan de bestellerskamer tevens dienstbaar gemaakt worden aan de plaatsing der batterijen voor de telegraaf en de telefoon. De batterijen zullen zijn op te stellen in eene kast met glasdeuren of op planken met schotten achter een gordijn. Er moet dan tevens gerekend worden op een aanrecht met gootsteen en pomp of waterleiding.
Voorts moet een kapstok gelegenheid geven voor het ophangen van de overjassen en de tasschen van de bestellers. Ook zal ruimte moeten aanwezig zijn voor het plaatsen van eene kachel.
Rekening houdende met deze eischen, mag voor dit vertrek eene oppervlakte van 20 M2. aangenomen worden, welke, in verband met hetgeen hierboven is gezegd, voldoende wordt geacht voor de kantoren der 6de, 7de en 8ste klasse.
Telefoon.
De beantwoording van de vraag of in de post- en telegraafgebouwen ten platten lande op een afzonderlijk vertrek voor den telefoondienst moet worden gerekend, hangt van het gebruik af. dat van de telefooninrichting wordt gemaakt. Hetzij deze inrichting uitsluitend dient voor den localen of interlocalen telefoondienst, dan wel tegelijkertijd ook voor het overspreken van telegrammen, in elk geval blijft echter de benoodigde ruimte geiing, en het antwoord wordt beheerscht door den eisch tot geheimhouding van het per telefoon verhandelde.
Dient de telefooninrichting enkel tot het maken van verbindingen voor het voeren van locale of interlocale gesprekken tusschen geabonneerden op rechtstreeksche aansluitingen of in een locaal net, of wel van uit de publieke spreekcel, dan wordt in den regel in het kantoorlokaal niets behandeld, wat het in de wachtkamer aanwezige publiek belang zou kunnen inboezemen.
Anders wordt echter de toestand, indien de telefoon ook bestemd is om gebruikt te worden voor het overspreken en collationneeren van telegrammen naar en van hulptelegraaf kantoren of naar de geabonneerden op rechtstreeksche aansluitingen of in locale netten. Indien de behandeling van deze telefoon-telegrammen geschiedt in een betrekkelijk klein lokaal achter een open loketfront, in het gezicht en binnen het gehoorbereik van het publiek in de wachtkamer, dan heeft de ondervinding aangetoond, dat het geheim van den inhoud der telegrammen onvoldoend is verzekerd. "V\ aai bovendien, bij aankomst en vertrek der posten, het stempelen en het heen-en-weer geloop der ambtenaren een gedruisch veroorzaken, dat hinderlijk is voor het verstaan, doet zich de behoefte aan eene afgescheiden, lustige ruimte ter plaatsing van het telefoontoestel gevoelen. Al wordt te dezer zake in aanmerking genomen, dat zoowel het aantal te behandelen telegrammen als de aanloop van het publiek in de hier bedoelde kantoren zeer gering is en het dan ook zelden zal voorkomen dat, juist bij het overspieken, publiek in de wachtkamer is, blijft toch op de Administratie de verplichting rusten, om zorgvuldig te waken tegen het afluisteren van telegrammen en zelfs tegen de mogelijkheid daarvan.
Op dezen grond is het noodig, dat overal waar de telefoon wordt gebruikt voor het overbrengen van telegrammen — en bij nieuwbouw is er op te rekenen dat dit op alle kantoren het geval kan worden gezorgd
%



worde voor eene afgeschoten ruimte voor den telefoondienst, zoodanig van glazen wanden voorzien, dat de dikwerf alleen dienstdoende ambtenaar uitzicht behoudt op de loketten.
Niet alleen echter voor den telegram-telefoondienst, maar ook voor den eigenlijken telegraafdienst begint de voorziening in de geheimhouding meerdere voorzorg te vragen, daar gebleken is dat de seinteekens der telegrafie niet langer uitsluitend bij de daarin geoefende ambtenaren bekend zijn, maar velen uit het publiek de steeds luid klinkende teekens van de telegraaftoestellen op het gehoor kunnen verstaan.
Het is alzoo een vereischte. dat niet alleen de telefoonpost maar ook, voorzooveel dit, in verband met locale toestanden, nuttig en noodig is, de telegraaftoestel geplaatst kan worden in een afzonderlijk telefoon vertrek, zoo mogelijk tegenover de wachtkamer, in dier voege dat een voortdurend uitzicht op het lokettenfront bewaard blijft. Dit vertrek behoeft echter niet grooter dan 2 X 2 M. te zijn. Moet liet beschikbaar stellen van eene dergelijke ruimte leiden tot eene vergrooting van het grondvlak, dan behoort daartoe niet te worden overgegaan, omdat in het kantoorlokaal, waarvan het oppervlak in het voorgaande op 40 M- is gesteld, die ruimte kan gevonden worden. Daar is nog voldoende gelegenheid om door middel van glazen wanden de noodige ruimte af te schieten tot uitoefening van den telefoon- en telegraafdienst. in enkele van de als bijlagen gegeven ontwerpen is aangetoond hoe, met in achtneming van de hierboven genoemde vereischten, eene zoodanige ruimte in het kantoorlokaal kan worden ingericht. In die ruimte kunnen dan voor de telefoon en voor het seintoestel twee tafels worden aangebracht, welke afmetingen van 1.00 X 0.60 M. verkrijgen.
Spreekcel.
Eene spreekcel ten dienste van het publiek, uitkomende in de wachtkamer, kan in de kantoren met telefoonaansluiting niet worden gemist. Met eene oppervlakte van 1 M2 voor die cel kan worden volstaan.
Brandkluis.
Eene brandvrije kluis, uitkomende in het dienstlokaal, is noodig. De kluis moet eene voldoende ruimte aanbieden om de stukken van waarde te kunnen bewaren. De oppervlakte van de kluis zal ten minste 1 M2 binnenwerks moeten bedragen
Woning.
De wenschelijkheid om bij de kantoren, in het onderzoek betrokken, den directeur in het gebouw te doen wonen, is door de ervaring afdoende bewezen.
Onafhankelijk van de sterkte van het gezin van den directeur, die zeer uiteenloopen kan, zal voor de woning altijd te rekenen zijn op een viertal kamers, een paar zoldervertrekken en eene keuken, terwijl in verband met den steeds wenschelijken afzonderlijken ingang, eene kelderruimte altijd voorhanden zal zijn; voorts op privaten, kasten en een waschhuis, dat in den tuin geplaatst kan worden.
Voor de woning in haar geheel is uit een oeconomisch oogpunt de bovenverdieping van het kantoor aangewezen; immers daardoor wordt het bouwvlak beperkt tot dat benoodigd voor de dienstlocaliteiten, en spaart men aan (/rond, muren en kap de bedragen, die vereischt zouden worden door aan de dienstlocaliteiten lokalen, voor de woning bestemd, op den beganen grond toe te voegen.
Het totaal oppervlak op den beganen grond van de dienstlokalen, hier-
') Onder <le bijlagen zal eene teekening aangetroffen worden aangevende de wijze waarop de meubelen in de verschillende vertrekken zullen zijn te plaatsen.



boven genoemd, en van <le noodige gangen, portalen enz., een en ander gevorderd ter behoorlijke voorziening in de eischen van den dienst, is voldoende voor eene geschikte directeurswoning, die dus geheel boven het kantoor gevonden kan worden. Dat dit zoo is, zal blijken uit de hierbijgevoegde typeteekeningen. Het meest rationeele en oeeonomisehe gebouwtype wordt dus verkregen door alle bijbouwingen ten behoeve van de woning op den beganen grond te doen vervallen.
Deze bovenwoning kan tot gerief'van de bewoners een klein balkon of plat verkrijgen met eene trap naar den tuin; op het balkon of plat kan eene gelegenheid tot brandstof berging aangebracht worden. Nabij de trap kan het bovengenoemde waschhuis geplaatst worden. Het waschhuis verkrijgt eene oppervlakte van 10 tot 12 M2. en kan worden gebouwd in hout- of vakwerk.
Voor een gezin, dat over weinig dienstpersoneel beschikken kan, wat wel als regel mag aangenomen worden, is het een groot gemak de keuken en alle vertrekken op ééne verdieping te hebben.
Evenwel, de meeningen over de geriefelijkheid van eene woning loopen uiteen en het laat zich wel verklaren, dat velen er prijs op stellen op den beganen grond de keuken met eene huiskamer te hebben, een en ander liefst in verbinding met den tuin.
Door zooals boven reeds werd aangegeven een balkon met eene trap naar den tuin te maken, wordt bij eene bovenwoning aan dien wehsch eenigszins tegemoet gekomen, doch het moet worden erkend, dat daarmede natuurlijk niet dat buitenachtig cachet aan een huis te geven is, dat verkregen wordt indien eene zoogenaamde tuinkamer beschikbaar is.
Is de plaatsing van een gedeelte van de woning op den beganen grond in bijzondere omstandigheden met eene geringe verhooging van kosten te verkrijgen, dan zou men desgewenscht daartoe kunnen overgaan, doch er dient hier uitdrukkelijk op te worden gewezen, dat juist zulk eene uitbreiding van den bouw op den beganen grond, de kosten in de groote meerderheid der gevallen aanmerkelijk doet stijgen en deze inrichting dus niet tehuis behoort in de oplossing van de vraag naar het meest oeeonomisehe type van postkantoren.
O}) den zolder kan steeds ruimte gevonden worden voor het maken van eenige slaapvertrekken. Een enkele blik op de hedendaagsche landhuizen doet reeds zien hoeveel geriefelijks uit eene dakverdieping zonder veel extra kosten te maken is, vooral wanneer, zooals in de gedachte gebouwen, toch reeds eene dakbeschieting aanwezig zal zijn. Ook zal van te voren gerekend moeten worden op eene ruimte op den zolder tot berging van het archief.
Voor kantoren met telefonische aansluiting dient thans de zolder tot het stellen van een telefoontoren, welke dan door de trap van de directeurswoning te bereiken is. Zulk een toren, welke uit den aard der zaak stevig met de kap verbonden moet worden, brengt vrij hooge kosten met zich. Ten einde hierin eene besparing te brengen, waarbij tevens het bezwaar ondervangen wordt, dat de toegang tot den toren door de woning leidt, ware te overwegen of het geen aanbeveling zou verdienen om in vele gevallen, in plaats van een telefoontoren op den zolder, buiten het gebouw een telefoonpaal te stellen, welke door een kabel met het kantoor zou zijn te verbinden.
Onbebouwd oppervlak.
Bij den aankoop van terrein voor den bouw van een nieuw kantoor zal, behalve met het oog op latere mogelijke uitbreiding, om verschillende redenen, meer grond moeten worden gekocht dan door het gebouw zelf zal



worden ingenomen. Uit de teekeningen van de typen van kantoren, als bijlagen opgenomen, blijkt reeds, dat eene ruimte moet opengehouden worden 0111 te kunnen komen bij de plaats, waar de karren geborgen worden en dat voorts gezorgd moet worden voor de noodige lichtschepping. Eene derde reden is gelegen in het gerief, dat voor den directeur en voor zijn gezin in liet bezit van een tuin bestaat. In de meeste gevallen zal opeen tnin moeten worden gerekend, niet alleen omdat daardoor de bewoning zeer veraangenaamd wordt, maar ook omdat de tuin soms voor het kweeken \an groenten noodzakelijk is en wel op plaatsen, waar het verkrijgen van gi oenten moeilijkheden oplevert. Intusschen mag de erkenning van de \\ enschelijkheid, dat een tuin bij de woning worde gevoegd, niet leiden tot het aankoopen van een onevenredig groot terrein, waardoor het totaal der kosten voor de stichting van het kantoor onnoodig zoude worden vergroot. Doet zich het geval voor, dat men op zeer voordeelige voorwaarden terrein kan verkrijgen, meer dan voor het kantoor en voor het onbebouwde oppervlak strikt noodzakelijk is, dan is er natuurlijk geene reden zoodanig terrein niet aan te koopen.
In verband met een en ander zal verstaan worden waarom voor de oppervlakte van het onbebouwd terrein geen norm wordt aangegeven.
Recapitulatie der Op de gronden, in het bovenstaande ontvouwd, kunnen dus in het normen. algemeen de volgende oppervlakten voor de dienstlokalen van kantoren der 6de, 7de en 8*te klasse als normen beschouwd worden:
Kantoorlokaal 40 M2.
Wachtkamer 12 M2.
Bestellerskamer 20 M2.
Telefoon vertrek 4 M2.
len aanzien van laatstgenoemd vertrek werd op bladz. 28 reeds aangeteekend, dat die ruimte in vele gevallen, gelijk op eenige der reeds genoemde typeteekeningen is aangegeven, gevonden kan worden door in het kantoorlokaal glazen wanden aan te brengen door welke de oppervlakte van 4 M2. wordt afgescheiden.
Gebouwen, met dienstlokalen van de bovengenoemde oppervlakten en met eene voldoend ruime directeurswoning op de verdieping, zullen, zooals nader uit de schetsteekeningen der ontworpen gebouwen zal blijken, geen grooter bebouwd oppervlak dan ongeveer 140 tot 150 M2. behoeven in te nemen.
Met het oog op hetgeen in de paragrafen over het kantoorlokaal (bladz. 20) en de bestellerskamer (bladz. 25) is gezegd over de toeneming van het aantal ambtenaren en bestellers, mag op goeden grond worden aangenomen, dat, bij normale uitbreiding van het verkeer, kantoren met dienstlokalen als boven aangegeven, voor meerdere tientallen jaren volkomen voldoende zullen zijn voor de behoorlijke uitoefening van den dienst.
Intusschen zij hierbij opgemerkt, dat zich gevallen kunnen voordoen, waarbij van den beginne af' rekening moet worden gehouden met omstandigheden, welke kunnen doen besluiten tot eene afwijking van de normen voor de dienstlokalen. Het kan zijn, dat eene bepaalde cultuur of industrie eene bijzondere voorziening eischt, zoo b. v. in kantoren gelegen inhetbollendistrict, waar groote verzendingen van bloembollen plaats vinden. Het kan ook zijn, dat men in eene plaats eene bijzonder snelle toeneming van het aantal inwoners en dus ook van den omvang van het verkeer verwacht. In zulke gevallen zullen allicht voor de localiteiten grootere oppervlakten, dan voor normale gevallen vermeld, moeten worden aangenomen.
Bovendien mag niet vergeten worden, dat zich ook omstandigheden



Typeteekeningen.
kunnen voordoen, bij den bouw van een kantoor niet te voorzien, welke eene zoodanige vergrooting van den omvang van het post- en telegraafverkeer ten gevolge hebben, dat uitbreiding van de dienstlocaliteiten onvermijdelijk wordt. Met het oog daarop zal het in het algemeen aanbeveling verdienen om, waar dit zonder ongeëvenredigd hooge kosten mogelijk is, bij den aankoop van het terrein te rekenen op de mogelijkheid van zoodanige latere uitbreiding. Veelal zal die uitbreiding kunnen plaats vinden door aantrekking van de los- en laadplaats en zoo noodig door uitbouw in den aanvankelijk voor tuin der directeurswoning bestemde ruimte. De meerdere of mindere kans op latere uitbreiding van het gebouw zal derhalve bij de bepaling voor de grootte van het aan te koopen terrein, met name van de voor tuin te bestemmen ruimte, een punt van overweging behooren uit te maken.
Bij de kantoren, te bouwen naar het meerendeel der hieronder te bespieken typeteekeningen, zal eene uitbreiding der dienstlokalen op min kostbare wijze te verkrijgen zijn.
Met inachtneming van de hierboven besproken vereischten, welke aan de dienstlokalen en aan de woning zijn te stellen, en van de in verband daarmede vastgestelde afmetingen der localiteiten, zijn eenige plattegronden van kantoorgebouwen ontworpen, als bijlagen aan dit Verslag toegevoegd. Deze plattegronden kunnen, als typeteekeningen, voor verschillende gevallen, een bruikbaren leidraad vormen bij het ontwerpen van kantoren van den aard als die binnen het onderzoek betrokken.
Voor de onderscheidene gevallen, dat het kantoor aan vier, drie en twee zijden vrijstaat, zijn eenige varianten ontworpen naar gelang eene meerdere of mindere breedte ondersteld werd. De meest voorkomende gevallen, dat het kantoor aan drie of vier zijden vrij staat, zijn beide vertegenwoordigd door vier teekeningen. Voor het geval, dat het kantoor slechts aan twee zijden vrij staat, is ééne teekening opgenomen. De volgende teekeningen zijn als bijlagen aan dit Verslag toegevoegd:
/ A. Bebouwd oppervlak 133.— M2.
» . .. j B. Bebouwd oppervlak 134.— M2
Aan vier zijden vrij. r, „ , , , ,
J J j C. Bebouwd oppervlak 140.50 M2.
f D. Bebouwd oppervlak 147.50 M2.
/ E. Bebouwd oppervlak 144.— M2.
* i • , .. F. Bebouwd oppervlak 134.— M2.
Aan drie zijden vni. { n n „
J J (t. Bebouwd oppervlak 131.— M2.
( H. Bebouwd oppervlak 155.— M2.
Aan twee zijden vrij. I. Bebouwd oppervlak 142. M2.
Uit eene vergelijking van de cijfers van de bebouwde oppervlakten van de kantoren der 6de, 7de en 8» klasse, opgenomen in de bijlage B, en van de bebouwde oppervlakten van de hierboven genoemde ontwerp-kantoren blijkt, dat, bij toepassing van de voldoend geachte afmetingen voor de dienstlokalen en voor de woning, in het algemeen eene aanmerkelijk kleinere oppervlakte voor den bouw der kantoren wordt gevorderd, dan thans door de meeste post- en telegraafkantoren ten platten lande, die in de laatste tien jaren zijn gebouwd, wordt ingenomen.
Het gemiddelde van het bebouwd oppervlak van de kantoren, opgenomen in de bijlage B, is voor de kantoren, welke tusschen de jaren 1898 en 1907



door het Rijk zijn gesticht, voor die der ttde klasse 226 M2, voor die der 7de klasse 235 M~ en voor die der 8ste klasse 25H M2 ]); voor alle gebouwen van de Ode, 7dt! en klasse te zamen is het gemiddelde van het bebouwd oppervlak 230 M2. terwijl het gemiddelde bebouwd oppervlak van de gebouwen naar de als bijlagen gegeven typeteekeningen 140 M2 bedraagt. Hierbij moet er echter rekening mede gehouden worden, dat bij het meerendeel der bestaande kantoren een gedeelte van de woning op den beganen grond wordt aangetroffen. Wordt de door de lokalen van de woning op den beganen grond ingenomen ruimte in mindering van het geheele bebouwde oppervlak gebracht, dan blijft voor de in de bijlage B onder de Ode klasse opgenomen gebouwen, een gemiddeld bebouwd oppervlak van 200 M2over, voor de 7de klasse kantoren van eveneens 200 M2 en voor de klasse
kantoren van 200 M2 2).
Ook dan is dus het bebouwd oppervlak der kantoren, naar de typen ontworpen, aanmerkelijk kleiner dan in de bestaande kantoren, in de laatste jaren gebouwd, wordt aangetroffen.
Besparing van bouwkosten.
ï
De hiervoren medegedeelde uitkomsten vestigen de overtuiging, dat, indien in de toekomst streng de hand wordt gehouden aan de in dit Verslag aanbevolen normen voor de indeeling en de afmetingen, zoowel van de dienst- als van de woonlokalen. eene belangrijke besparing bij den bouw van post- en telegraafkantoren ten platten lande kan worden verkregen.
Om verdere besparing te verkrijgen, zal het voorts noodig zijn, dat, bij het stellen der eischen voor nieuwe gebouwen, eene oordeelkundige matiging worde betracht. Indien aan alle op bladz. 20 van dit "\ er slag geschetste eischen van den laatsten tijd wordt voldaan, dan kan niet worden ontkend, dat in vele gevallen een indruk van weelde, waarover vaak is geklaagd, kan ontstaan. Intusschen moet worden opgemerkt, dat die indruk niet geheel juist is. omdat hetgeen men als overdadig meent te moeten afkeuren, minder met het geheele gebouw verband houdt, dan wel in hoofdzaak met de voorzieningen, die getroffen moeten worden tegen brand- en inbraak-gevaar. Doch ook deze voorzieningen kunnen vereenvoudigd worden of grootendeels vervallen; immers als regel is aangenomen, dat elk nieuw kantoor van eene solide brandkluis moet zijn \oorzien, zoodat er geen gegronde aanleiding meer bestaat, om. in afwijking van andere rijksgebouwen, bepaaldelijk voor post- en telegraafkantoren kostbaie maatregelen te nemen tegen inbraak- of brand-gevaar en nog minder om de scheiding tusschen de woon- en dienstvertrekken door brand\ rije zolderingen en trappen tot stand te brengen. In aanmerking nemende, dat de directeuren van kleine kantoren persoonlijk kunnen toezien op aanleiding tot brandgevaar, onderscheiden zich hunne woningen, wat dit gevaar betreft, niet van alle andere huizen. Zelfs de overweging, dat ten platten lande de inrichting van de brandweer somwijlen te wenschen overlaat en het nemen van maatregelen tot beperking van een eventueelen brand dus als eene assurantie-premie zou zijn te beschouwen, is niet \an zoodanig belang, dat. met het oog op het geringe brandgevaar, de daaruit voortvloeiende hoogere bouwkosten gerechtvaardigd zouden zijn.
h Bij de beschouwing van dit hooge cijfer voor de kantoren der laagste klasse is niet uit het oog te verliezen, dat het gemiddelde uit een gering getal, en wel 4 kantoren is afgeleid. Voor de kantoren der en 7de klasse hebben resp. 7 en 25 kantoren de cijfers geleverd voor de bepaling van het gemiddelde.
2) Zie noot ').



Hoewel derhalve vaststaat, <lat. bij toepassing van de hiervoren aanbevolen beginselen, de besparing van bouwkosten krachtig zal worden bevorderd, blijft het zeer bezwaarlijk, het vermoedelijk bedrag dier besparing in cijfers uit te drukken. Immers de bouwkosten hangen van zóó vele toevallige en plaatselijke omstandigheden af, zooals: (Je grondgesteldheid. welke de fundeering beheerscht, de wijze van aanvoer van materialen, de arbeidsloonen. het jaargetijde, waarin de bouw plaats heeft, de spoed, welke betracht moet worden, enz., — dat voor een zelfde type van kantoor de kosten aanzienlijk kunnen verschillen. Toch schijnt het niet ongewenscht een indruk, zij het dan ook een niet in elk opzicht juiste, van den omvang der te verkrijgen besparing te geven. Daartoe is eene vergelijking gemaakt tusschen de raming van de bouwkosten van het kantoor te Uitgeest in het jaar 1906 opgemaakt en de raming van kosten, indien dat kantoor, met inachtneming van de aangegeven eischen en met weglating van den telefoontoren, gebouwd was naar eene der typeteekeningen. zoodat het gebouw een grondvlak van 140 M2. had gekregen in plaats van 256 MA, zijnde dat van het bestaande gebouw.
De raming van de kosten van den bouw van het kantoor te Uitgeest, opgemaakt in het jaar 1906. beliep f 25 870 *). terwijl zij, opgevat in overeenstemming met het bovenstaande, op ruim f 18 000 zou zijn te stellen. Eene vergelijking van deze beide ramingen toont een verschil van + f 7500 aan.
Onderhoudskosten.
Het vraagstuk der kosten van het onderhoud is ten slotte van veel belang, doch kan niet in algemeenen zin worden opgelost.
Het is natuurlijk wenschelijk. reeds bij den bouw van nieuwe kantoren er op bedacht te zijn, dat, door het gebruik van solide materialen, de onderhoudskosten in de toekomst zooveel mogelijk beperkt worden. Dit is vooral noodig voor gebouwen op afgelegen plaatsen, waar moeilijk werklieden te verkrijgen zijn en waar, bij ontstentenis van Rijksambtenaren ter plaatse, het te houden toezicht kostbaar wordt. Intusschen zal. ook in dit opzicht, wel niet nader betoogd behoeven te worden, dat elke uitgaaf voor dure materialen, welke met het oog op een zuinig onderhoud niet volstrekt noodig zijn, moet vermeden worden. Bovendien behoort er aan te worden gedacht, dat een post- en telegraafkantoor aan veranderingen en uitbreidingen bloot staat, waardoor veel verloren gaat van het aan het aanbrengen van zeer duurzame voorzieningen verbonden voordeel. In ieder geval op zich zelf, zal derhalve door den bouwmeester zijn te overwegen, aan welke zijde het voordeel ligt: aan de hoogere uitgaven in ééns, of aan eene besparing, welke tot meerdere onderhoudskosten moet leiden.
Uit de bovenvermelde uitkomsten van het onderzoek der Commissie naar „de eischen en, in verband daarmede, naar de indeeling en afmetingen van post- en telegraafgebouwen ten platten lande", zal Uwe Excellentie ontwaren, dat, zooals vóór de instelling der Commissie door den Minister Kraus reeds werd vermoed 2), het inderdaad mogelijk is gebleken eenige typen te ontwerpen van kantoren ten platten lande, waarvan de bouw hoogst waarschijnlijk belangrijk minder zal kosten, dan hetgeen in de laatste jaren in den regel gemiddeld voor zulke gebouwen werd besteed.
De aannemingssom bedroeg f' 22 888.
2) Handelingen van de Tweede Kamer der Staten—Generaal 1907-1908, Vaststelling der Staatsbegrooting voor Liet dienstjaar 1908, Zitting van 6 December 1907.







BIJLAGE A.
Uitgetrokken bedragen wegens aankoop, stichting en verbouwing.
Vereenigde
Postdienst. Telegraafdienst. Post- en Totaal
j Telegraafdienst,
1890. f 40 000 f 32 000 f 85 000 f 157 000
1897. 75 (XX) 45 000 90 000 210 000
1898. 80 (XX) 45 000 100 000 225 000
1899. 80 000 25 000 100 000 205 000
1900. 50 000 48 000 110 000 208 (XX)
1901. 100 (XX) 92 000 240 000 482 000
1902. 204 000 161 (XX) 180 000 545 000
1903. 107 000 94 000 240 000 441000
1904. 200 000 150 (XX) | 229 000 579 000
1905. 196 500 155 500 205 000 557 000
1906. 344 (XX) 295 000 242 (XX) 881 (XX)
1907. 428 000 285 (XX) 391000 1 104 000
1908. 383 (XX) 208 (XX) 409 (XX) ! 1 (XX) 000
|
Uitgetrokken bedragen wegens huur.
Vereenigde
Postdienst. Telegraafdienst. Post- en Totaal.
Telegraafdienst.
1896. f 38 000 f 6 000 f 95 000 f 139 000
1897. 38 (XX) 6 000 100 000 144 000
1898. 38 000 6 000 100 000 144 000
1899. 38 000 8 (XX) 110 000 156 000
1900. 38 000 8 000 120 000 166 (XX)
1901. 39 000 8 (XX) 120 000 167 000
1902. 39 000 4 000 124 (XX) 167 000
1903. 42 000 7 000 130000 179 000
1904. 48 (XX) 8 000 135 000 191000
1905. 56 000 9 000 140 000 205 000
1906. 60 000 9 400 146 000 215 400 l90?- 70 (XX) 10 400 150 (XX) 230 400 1908. 70 000 12 000 165 (XX) 247 000



BIJTJAGE R.
GEGEVENS betreffende sedert het jaar 1898 tot en met het jaar 1007 door het Rijk gestichte post- en telegraafkantoren.
Bouwkosten
(zonder aankoop van den grond).
Oppervlakte dienstlokalen en circulatieruimte Opp. woning
beganen grond.
Kantoorlokaal.
Wachtkamer.
Bestellerskamer.
Telefoon kamer.
Batterijkamer.
Los- en laadplaats.
Se in zaal.
Totaal.
Circulatieruimte.
Woonlokalen.
Circulatieruimte.
Oppervlakte bebouwd terrein.
Kosten per M-.
Opmerkingen.
M«. M~. M2. M-. M2. M2. M2. M2. M2. M2. M2 M2 f
+ Schoonhoven (6de kl.) . . 1898 f 19623 50 n 26 8 — 11 _ 106 |-> — 20 171 115
Monnikendam (74e kl.) . 1898 20 5U 47 9,5 26 7 8 _ - 97,5 26 14 12 184 111 Paalfundeering.
Zanavooi t (7<l« kl.). . . 1898 19 487 58 18 28 17 7 9 — 182 10 — 17 195 100
Oudenbosch (7«- kl.) . . 1898 20 780 58 20 28 7 6,5 15 - 184,5 29 00 28 "86 78
Sliod'-echt^ekl» . . 1898 20412 88 12 17.5 4 - 17,5 - 84 18 88 27 207 98 Paalfundeering.
Oude Pekela (8»«>kl.). .1898 19 668 48 15 24 10 — — — 97 07 53 o-)4
Veghel (64. kl.) . 1899 20628 52 20 20 4 8 9 - 108 ïó - 11 170 m Puttenfundeering.
Nieuwe Pekela (8»» kl.) . 1899 20 889 46 22 22,5 8 5 8 - 111,01 30 67 24 274 76
X tcht <74» kl.) . . . .1900 19 646 32 13 16 4 — 5 — 70 30 41 27 205 96
St. Oedenrode (7de kl.). .1901 23 900 38 14 17 7 - 12 - 88 35,5 35 41 241 99
Geertruidenberg (7de kl.). 1901 25 719 48 12 18 7 — 11 _ 91 oo _ io - ,-7 1fU
Druten (6d« kl.). . . . 1902 22 601 55 25 22 6 ._ 11 - 119 K 37 ! 23 » »
Oosterbeek (64. kl.) . .1902 24 651 56 20,5 24 10 - 15 - 125,5 12 48 20 233 106
Gennep (7«. kl.) . . . 1902 21 573 44 16 17 5 - 9 - 91 16,5 54 23 217 99
X Onderdendam (7de kl.) . 1902 23038 m b 16 21 „ _ 9 _ 89- 4 ^ ^ OQQ n-
IJsselstein (74e ki.) . . JOCÖ 22839 51 20 24 10 _ 9 - 114 11 35 22 233 98
. Um 34'8' 69 11 25 4>5 — 7 — 106,5 5 25 33 216 115
Joure (64. kl.) .... 1904 23 029 46 15 31 | 13 2 - - 107 15 17 26 205 112
Aalsmeer,74» kl.). . . 1904 23018 4(. ,, _ 94 12 85 85 229 m Paalfundeeri
X Hergum (,4. kl.) . . .1904 28 401 43 10 24 6 - _ 83 11 42 26 «0'> 116
de BUP (74. k!., . . .1904 23 286 40 9 22 4 - - _ 75 10 40 M 185 126 Paalfnndeering.
X ^ heemdal,4. kl.). . .1904 21 015 64 15 32 7 I- - _ 118 12 48 35 264 80
Ede (6 . kl.) 190,> 29 180 88 29 30 11 7 13 25 203 23,5 40 23 344 85
\oorschoten (74. kl.). .1905 23 944 44 23 17 12 8 16,5 _ 120,5 18 42 31 252 95
•;??? 82752 45 19 27 9 15 18 - 133 18 54 24.5 255 128 Fundeering op monierplaat.
Nunspeet <4. kl.). . . 190o 21 759 64 14 30,5 7,5 - 7 - 123 14 43 29 258, 86
Ehenen (74. kl.) . . .1905 20 604 50 20 33,5 11 j — — |_ 114,5 13 16 : 26 218 94
Haidenberg (8»l«kl.) . . 1905 21 986 44,5 12 28 8 — 9 — 101,5 17 36 ' 22 214 j 103
X Jsselmonde (64. kl.). .1906 23 678 44 22 20 5 12 — 103 23 33,5 17,5 209 113 Puttenfundeering.
Vaals (74e kl.) . . . . 1806 27 818 35 20 24 8 i- 16 I - 102 29 32 45 248 I 112
Lemmer (74e kl.) . . . 11)06 28 695 63 23 30 28 8 - ! - 152 21 41 31 317 91
Ommen (74. kl.) . . . 1906 25 770 54 19 23 — 13,5 — — 109,5 8 35 25 237 109
X Uitgeest (74. kl.) . . . 1906 24 189 55 22 27,5 24 _ _ j _ 128,5 17 42 28 256 94
S Graveland (8» kl.). . 1906 26 495 51,5 26 33 15 7 10 - 142,5 2,5 44 38,5 284 93
Groenlo (74. kl.) . . .1907 28099 63 21 30 18,5 7 17 - 156,5 22,5 41 32 809 91
Benkum (74e kl.) . . . 1!l07 29468 66 26 39 26 6 - , _ 163 29 40 26,5 821 92
I nu i i. , , . - 
-T- "IK Actutuui was in nee jaar iyuv, o™ wasse post en is dus niet vermeld in de bijlage D.
X Denietkve"rmSd in'de WJlage D. ^ P°8t' telegr"afkant00r' doch waren in het Jaar 1907 no« ""sluitend als postkantoor in gebruik en zijn dus



BIJLAGE C.
RANGSCHIKKING van sedert het jaar 1898 toten met het jaar 1907 nieuw gestichte of verbouwde post- en telegraafkantoren naar klasse post (in jaar van stichting of verbouw) en naar jaar van stichting of verbouw. De verbouwde kantoren zijn met een + aangegeven.
Oppervlakte dienstlokalen en circulatieruimte. bepan^°Ji-!>rfd
Kantoorlokaal. Wachtkamer. Bestellerskamer. Telefoon kamer.
Batterij kamer.
Los- en laadplaats.
Seinzaal. Circulatieruimte. Woonlokalen. Circulatieruimte.
Oppervlakte bebouwd terrein.
■
6de klasse post. M2. M2. M2. M2. M2. M2 M2. M2. M2. M2. M3.
i
Schoonhoven 1898 50 11 26 8 — 11 — 12 20 171
+ Oldenzaal 1898 55 22 26 6 4 — — 48 64 20 289
Veghel 1899 52 20 20 4 8 9 — 15 — 11 170
-f Drachten 1901 51 12 29 7 — — — 86 89 28 280
Bruten 1902 55 25 22 6 — 11 — 15 87 28 251
Oosterbeek 1902 56 20,5 24 10 — 15 — 12 48 20 283
+ Noordwijk 1902 46 12 18 4 — 14 — 28 67 60 286
+ Oosterhout 1904 82 13 17 — — 7 — 22 32 25 189
Joure 1904 46 15 31 13 2 — — 15 17 26 205
Ede 1905 88 29 30 11 7 13 25 23,5 40 23 344
+ Breskens 1906 38,5 12 23 19 — 22 — 15 28 19 210
+ Edam 1906 33 9 20 13,5 — — — 17 50 19 208
+ Coevorden 1906 42 14 20 9 — — — 9 12 22 169
Ysselmonde 1906 44 22 20 5 — 12 — 23 33,5 17,5 209
#
7de klasse post.
Monnikendam 1898 47 9,5 26 7 8 — — 26 14 12 184
Zandvoort 1898 53 18 28 17 7 9 — 10 — 17 | 195
Oudenbosch 1898 58 20 28 7 6,5 15 — 29 60 28 1 286
Sliedrecht 1898 33 12 17,5 4 — 17,5 — 18 38 27 207
+ Delfzijl 1899 46 18 22 9 — — — 33 20 18 240
Echt 1900 32 13 16 4 — 5 — 30 41 27 205
St. Oedenrode 1901 38 14 17 7 — 12 — 35,5 35 41 241
Geertruidenberg 1901 43 12 18 7 — 11 — 22 — 13,5 157
+ Boskoop 1902 30 11 19 7 — 10 — 19 46 38 214
Gennep 1902 44 16 17 5 — 9 — 16,5 54 23 217
Onderdendam 1902 36,5 16 21 7 — 9 — 4 42 24 200
IJsselstein 1902 51 20 24 10 — 9 — 11 35 22 233



BIJIjAGTE C.
;
Oppervlakte dienstlokalen en circulatieruimte. b^anenMrond
Kantoorlokaal. Wachtkamer.
Bestellerskamer.
Telefoonkamer.
Batterij kamer.
Los- en laadplaats.
Seinzaal. Circulatieruimte.
l_
Woonlokalen. Circulatieruimte.
Oppervlakte bebouwd terrein.
M2. M2. I M2. I M2. M2. M2. M2. M2. M2. M2. M2. 1903 59 11 25 i 4,5 — 7 — 5 25 33 216
Aalsmeer, 1904 46 13 27 | 8 - — — 12 35 35 229
Bergum 1904 43 10 j 24 6 — — — 11 42 16 202
de RijP 1904 40 9 22 4 — — — 10 40 19 185
Scheemda 1904 64 15 32 7 — — — 12 48 35 264
+ Oudewater 1905 44 9 j 17,5 6 — 12 — 18 35 16 190
Voorschoten 1905 44 23 17 12 8 16,5 — 18 42 31 252
Zevenbergen 1905 45 19 27 9 15 18 — 18 54 24,5 255
Nu rispeet 1905 64 14 j 30,5 7,5 — 7 — 14 43 29 253
Rhenen 1905 50 20 j 33,5 11 — — — 18 16 26 218
^ 1906 35 20 24 8 — 15 — 29 32 45 248
+ Neder-Hardinxveld 1906 27 14 18 7 — — — 40 46,5 39 227
Lemmer 190(5 63 23 I 30 28 8 — — 21 41 31 317
Ommen 1906 54 19 j 23 — 13,5 — — 8 35 25 237
Uitgeest 19(36 55 22 j 27,5 24 — — — 17 42 28 256
Groenlo 1907 63 21 30 18,5 7 17 — 22,5 41 32 309
+ Sluis 1907 32 13,5 32 2(5 6 11 — 29 — 32,5 229
Renkum 1907 66 26 39 26 6 — — 29 40 26,5 321
Sste klasse post.
Oude Pekela 1898 48 15 24 10 — — — 27 53 27 254
Nieuwe Pekela 1899 46 22 i 22,5 8 5 8 — 30 67 24 274
Hardenberg 1905 44,5 12 28 8 — 9 — 17 36 22 214
's Graveland 1906 51,5 26 33 15 7 10 — 2,5 44 38,5 284
+ IJzendijke 1907 I 33 8 20 7 — 10 — 16 46 27 203
I I



LIJST der post- en telegraafkantoren der
6de 7de en 3ste kiasse (post) met, hunne bezetting.



BIJLAGE D.
1901.
Klasse. Post, Tel.
Personeel. Bestellers.
1902.
Klasse.
j
Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1908.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
I 1904. T 1904.
Klasse. Post., Tel.
Personeel. Bestellers.
1905.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1906.
Klasse.
i
Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1907. I
I
Klasse. Post, Tel. j
Personeel. I Bestellers.
r i— 
Aalsmeer — — — — — — — — — — — — — j — — — — j — •— — 7de 7de 1 — 7de 7de 13 Aalsmeer.
Aalten 7de 8ste 1 8 7de 8ste 1 3 7de s*te \ 8 7de i 8^ i 3 7de | 88te 1 3 7de i 1 3 7de 7de 1 3 Aalten.
Akkrum 7do 7de 1 3 7de 7de 1 3 7de 7de 1 3 7do | 7de 1 3 7d« 7d<- 1 3 7de i 7de 1 3 7de 6d« 1 3 Akkrum.
Alblasserdam 7de 7de 2 2 7de 7d0 2 2 7de 7de 2 1 7dp j 7de 2 2 7de 7d« j 2 i 2 7de ! 7de 1 2 7de 12 Alblasserdam.
Amerongen 7de 8ste 1 3 7d« 88t* 1 3 7d« 8«te l 3 7de 8ste 1 3 7de 8ste 1 1 3 7d« j 8ste j 1 3 7de 7de 1 3 Amerongen.
Ammerstol 8»te 7de _ 1 8ste 88t« — 1 8«te 88te | — 1 8ste ; 7de — 1 88te 7de j _ 1 8Hte | 7de — 1 88te 7de _ ; 1 Ammerstol.
Appingedam 7d« 8»t® 1 5 7d« 8Hte 2 5 7de 8^* 1 5 6d« 8«te 1 5 6de 8«t« ! 2 5 6d® j 7d« j 2 j 6 6de 7de , 2 ; 6 Appingedam.
Asten 7de 6de 2 3 7de 6de 1 3 7de 6de 1 3 7de 6de 1 3 7de 6d* 13 7dö 6de 1 3 7de 7de 1 ! 3 Asten.
Axel 8*te _ 1 3 7de — 1 4 7de _ 1 4 7de _ 1 4 7de _ j l 3 7de 1 4 7de 7de i 5 Axel.
Balk ......... 7de 7de 3 2 7de 7de 3 2 7de 7de 2 2 7de 7de 1 2 7d« 88te j 1 2 7de j 8«te 1 1 2 7de 8ste ! 1 2 Balk.
Barneveld 7de 7de 1 2 7de 7de 1 3 7de 7de l 3 7d* 7d* 1 3 7d« 7d" 1 3 6de , 7d^ 1 3 6de 7de 2 8 Barneveld.
Beek en Donk 8*te 8«t« — 2 8«te 8ste — 2 8ste 8ste _ 2 8ste 8ste _ 2 8ste ; 8ste : _ 2 8ste : 8ste I _ j 2 8ste 8ste ; 1 2 Beek en Donk.
de Bildt 7de 88te 2 5 7de 88te 2 5 7de 8ste 2 6 7de 88t« 2 6 7de 88te 2 6 6de ' 8»te 2 5 7de 7de 2 5 de Bildt,
Bloemendaal _ _ _ _ 7de _ 1 4 7de _ 1 4 7de _ 1 4 7de — l 4 6d® i 7de 2 4 6de 7d« ' 2 4 Bloemendaal.
Blokzijl 8ste 8ste 2 2 88te 8ste 2 2 8ste 88te 2 j 2 8ste 88te 2 2 8ste 8ste , 2 2 8ste j 7de 1 2 88te 6de 1 2 Blokzijl.
Bodegraven 6de 6de 2 4 6de «de 2 5 «de «de 2 5 6de «de 2 6 6<*e «de 2 6 6de ! 6de 3 6 6de 6de 3 « Bodegraven.
Borne 7de 88te 1 4 7de 7de 1 4 7de 7de 1 4 7de 7de 1 4 7de 7de 1 4 7de | 7de 1 4 7de 7de j 4 Borne.
Boskoop 7de 8ste — 4 7de 88te 1 5 6de 8ste 1 , 5 6d« 7de 1 5 6de 7de 1 5 6de 7de 3 5 6de 7de 3 ! 5 Boskoop.
Boxmeer 7de 8ste 2 3 7de 8ste 3 3 7de 8ste j 2 3 6de 8ste 2 4 6de 7de 1 4 6de 7de 2 4 6de 7de 2 4 Boxmeer.
Boxtel tfde 7de 4 9 «de 7de 4 9 6d® 7de 1 6 9 6de 7de 4 9 6de 7de 4 8 6de j 7de 4 9 6de - 7de 4 11 Boxtel.
Breskens 7d« 7de 2 3 7de 7de 2 3 7d® 7de 1 2 3 7de 7de 2 4 7de 7de 3 4 «de 7de 4 4 6de | 7de | 4 4 Breskens.
Bren kelen 7de 88t« 2 4 7d« 8** 2 4 7de 8»te 1 2 5 7d® 8ste 2 5 7d« 88te 2 5 7de 88te 2 4 7de | 7de | 1 | 5 Breukelen.
Brielle «de 7de 2 2 «de 7de 2 2 6de 7de ; 2 I 2 6de 7de 2 2 6de 7de 2 3 6de 6de 3 3 6de 0de 3 3 Brielle.
Brouwershaven —7de 1 1 _ «de 1 1 — 6d<- 1 2 — 6de 1 2 — j «d« 3 j 2 88te , «de 3 2 8ste j 7de i 3 2 Brouwershaven.
Bruinisse 8*e «de 1 3 8*** 6de 1 3 8ste «de 1 3 8^ üde l 3 8ste «de 1 | 3 7de | «de 1 3 7de ; 7de : 1 | 3 Bruinisse.
Brummen 7de _ 1 4 7de _ 1 4 7de — 1 ; 4 7d® — 1 5 7d« — 1 j 8 7d« | — 1 | 8 7d® j 88te | l [ 8 Brummen.
den Burg 7de 7d® 3 3 7de 7d« 3 4 7de 7de 1 i 4 7d« 7de 2 4 7de 7d^ ; 2 ! 4 7de ; 7de 2 | 3 «de 1 7de 2 3 den Burg.
Coevorden ' 6de 7de 2 3 «de 6de 2 3 6de 6de 2 4 6de 6de 2 5 6de 6de | 2 5 6de 6de : 4 5 6de j 6de 6 6 Coevorden.
Cllijk 7de 8ste 1 3 7de 8ste 1 3 7de 88te 1 4 7de 88te 1 4 7de 88te | 1 4 7de j 8*te 1 4 (jde 7de 1 4 Cuyk.
Dedemsvaart Hd« 8ste 2 6 6d« 7de 2 6 5de 7de 2 7 6de 7de 2 7 5de 7de 2 7 5de ; 7de ! 3 ; 7 «de . «de ' 3 7 Dedemsvaart,
Delden 7de _ 1 5 88te _ l 5 8ste _ 1 5 88te — l 5 8ste I — 1 5 8ste _ ; 1 5 7de ! 8ste , i 5 Delden.
Delfzijl 7de fjde 3 5 7de 5de 4 6 6de 5de 6 j 6 «de 5de 4 6 «de ; 5de 4 6 6de i 5de 3 ' 6 «de | 5de 4 5(1) Delfzijl.
Dirksland —7de _ 2 8»t« 7de 1 2 8ste 7de 1 2 8«te 7de 1 2 8ste j 7de 1 2 8ste | 7de 1 i 2 8*te | 7de 1 l j 2 Dirksland.
Doesburg «de «de 3 5 «de «de 4 5 «de «de 5 5 «de «de 3 « «de j «de j 3 7 «de { 6de 3 6 «de j «de j 3 | «(1) Doesburg.
Dongen (>de 7de 2 4 «de 7d0 2 4 «de 7de 2 4 «de 7d* 2 3 6de 7de 2 5 «de | 7de 2 | 5 «de ()de 2 5 Dongen.
Doorn 7de 7de 1 4 7d° 7de 1 4 7de 7de 1 5 7de 7de 1 5 7de 7de 2 5 7de ! «de ; 2 5 7de 6de 1 2 ' 6 Doorn.
Drachten «de 7de 2 4 «de 7de 2 5 6de 7de | 2 j 5 6de 7de 3 5 6de 7de 2 6 6de | 7de 12 6 «de 7de j 3 ! 6 Dragten.
Driebergen 7d« 7de 3 6 «de 7d0 2 6 (5de 7de 2 6 «d® 7de 2 7 6de 7de 2 7 (!) 6de j 7d® 2 7(J) 6de | «de 2 8 0) Driebergen.
Druten fid^ 7<ie 2 *3 »>de 7de 3 3 «dft 7de 2 : 4 6de 7de B 4 «de 7de , 4 4 gde ; 7de 4 4 «de 7de 4 4 Druten.
Edam 0de 6de 2 4 «de «de 2 4 7de «de 2 5 tide (>do 2 5 7de 6de | 3 5 6de «de 4 5 «de j «de 4 5 Edam.
Ede 7de 7de 1 (> 6de 7do 1 6 6de 7de 1 | 6 7de 7de 1 « «de 7de 1 «(i) «de «de 2 7(J) «de «de 2 8(t) Ede.
Egmond aan Zee 8ste _ 2 2 8«te — 2 2 8ste _ 2 1 2 8ste — 2 2 8*te _ 2 2 8«te — 2 2 7de 8st« ' 1 2 Egmond aan Zee.
Eibergen 7de _ 1 3 88te _ 1 3 8ste — 1 3 8ste — 1 3 7de _ j 1 3 7de _ 1 3 7de ! 7de 1 1 3 Eibergen.
El burg 7de 8ste 1 2 7Je 7de 1 2 7de 7de 1 | 2 7de «de l 2 7de (»de | 1 2 7dö «de i 2 7de : 6de 1 2 Elburg.
Eist 7dH — 1 « 7de — 1 5 7de — 1 ; « 7de — 1 « 7do — 1 7 7de «de 2 70) 7de | «de ; 2 60) Eist.
Emmen 7de 8«te 4 3 6de 8»te 4 4 6d« 8»te i 4 | 5 6de 8ste 4 « «de 7de 4 5 «de 7de 5 « «de | «de 5 7 Emmen.
0) beteekent, dat boven het vermelde aantal ambtenaren nog een Jongeling" op het kantoor werkzaam was.



BIJLAGE I).
1901.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1902.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1903.
Klasse. Post, Tel.
Personeel. Bestellers.
1904. J 1904.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1905.
Klasse. Post. | Tel.
Personeel. Bestellers.
1906.
Klasse. Post.1 Tel.
Personeel. Bestellers.
1907.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
• , 7<'° 7d" 2 5 7"e 7de 1 5 7" 74. ! 2 5 70. 74e I , 5 7<b 7da , 5 7a. 7d, 1 \ 1 7d. ((d0 7 p
^ran: ■; ■, «r 5"° 4 4 6d8 5<ie 1 4 5 H<,e 5<ie 4 3 : 5de I 8 • «d» «4, 8 « ^ 5d, 8 6 F aneker
Geertnndenberg . , o 7de 7„„ x o 7„e 7<„ i 2 o 7de 7de I 2 2 7* 7de 2 2 7d„ 7d. 2 2 7de ^ 0eertnli'denberg
:e i 0,malsen : " 7 8 2 4 7l" 7de 2 4 7* 2 4 7* I 2 4 7* 74. 2 4 «4. «d. 2 4 «d. «d, 8 4 GeldormaN™
:Ckll0p 7"0 1 2 74. 74. 1 2 7de 74. 1 2 «4. 74e I x 2 74. 7* 2 8 ?d. 7d„ 2 8 «d. 7de 2 g Gcldron
^mert 8S" 1 2 «•* 1 2 7<te »-* 1 « 74. 8- I 1 8 74. 8«. j 8 7d. 8«. , 8 7* 8st. x 8
:C"7 I* - 1 8 7* , - ; 1 2 7*. - 1 8 74. - I X 4 74. ■ - , 4 74e 8».e X 5 7de 7<i. 2 5 Gennep
'""f0", ""7 2 ö 74e 2 5 7... - X 6 74. -Il « oo. _ , 6 04. 74e 1 o ,-,4. 74. 1 4 Ginneken
:oct,ereede r 18 - 1 r: rie 1 1 r 71,0 1 1 »* 7* 1 1 1 » 7* , , 8«, 7de x x 8» 7de , , 0oed^e.
'°01 l" ' " 1 4 <<,e '('e 2 0 ,(t' 7Uo : 2 O 74e «de I jj 5 7de 7de g « 7il» ((de 2 0 74. «de 2 « Q00r
^01'mi,,k ' ' 1 2 74. 74. 1 8 7de | 74. ; 1 j 4 74. ! 7d. I 1 1 T* 7d„ 2 4 7de -de 2 4 «d9 -de 2 5 Gorrêdllk
&rave "* Hs'e 2 2 7de W ; 2 2 74e : 8»te 2 ; 2 7* 8» I 2 2 7* 8»t. 2 2 7<h 8~ 8 2 7* 9» 2 « Grave
,S firaveland 8»t. |8«. 1 8 8«. 8»t. 1 8 8». 8". . X 8 8» 8* I X 8 8*. 8«. 1 8 8~ 8*« X 2 S«. 8*. -1 8 'sGnveX.nd
:s0T :: :* 2 2 ^ 7,,e 2 1 7- 7* 1 . 7* 74. x 8 7* 7* 8 4 1 •» 8 4 8,. I « ^ L
:'W1"° : " " 1 8 74. «de ! 8 7de «de 2 j 4 74. «de I 2 4 74, «d„ g + 74. «de „ 4 ?de fide , , ^ """•k-
'ide 1 4 7d' 7* 1 4 74. 7^. 1 4 74® 74. I 1 4 7». 8« x 4 74. 8- 1 4 74. 74. 1 4 Gronvv '
Haaksbergen 8- - 4 8- - 1 4 8- - 1 4 8*. - I 1 4 8- _ X 4 8- 8- X 4 8- 7* 1 4 Haaksbergen
Haarlemmermeer .4. » 1 10 "4. 74e 2 10 74. 74. 1 8 74e «de I x 10 ;de 7de x 10 7<t ^ , 10 ^ 2 „ Haarlemmenneer
i t 1 1 i *!!: 1 i z 61 1 1 - 6de I 11 1 - 6de 1 1 74. 2 x 7* ^ 8 2
li x ^ I — — — — — 8*^ 1 — 8ste 7de 1 5 Hardenber»
i,rdTV,,k f •* 8 5 5de ö"e 8 5 5lte «- 4 5 54. «de I 8 5 54. 04. 8 5 r,de 04. 8 5 84. 0d. 8 5 Harderwijk'
ilSSdt 8""> 8"te 1 2 8ste 8«t. 1 2 8* m 1 2 8* 8*. I 1 2 8* 1 2 8« 8* 1 2 SX» 74. 1 2 Hasselt '
"a,t0m , 8'" H"" ~ 2 74. 8- 1 2 74e 8st« J O 7* 8«e I 1 8 7de 8„te X 8 74. 74. X 8 74. 7de 1 5 H'lttem'
Heemstede «<i« 8». 2 6 04. 8«. 3 « O» »» 8 0 04. 7» 8 5 04. • 7* 8 0 «4. 74. 2 6 «a. 74. 2 0 Heemstede
Hellevoetsluis 8 5 «4e «de 8 5 04e «de 8 5 04. 04. I 8 0 «de «de 8 « «de «de 8 « «de «de I « Hellevoetshüs
He,.«den . . . . «de 7* 2 8 «4e 74. 2 8 «4. 74. 2 8 04. 74. I 2 8 «4e «de 3 3 «de 7de 3 3 «4. 74« 3 3 Heusden' "
Hoek van Holland .... _ 04. 2 3 - «4. 2 2 - «4e i 8 - «4. I j 4 _ «de 8 4 8ale (.de „ g 7Je ,l(e g HoU.md
"00geVee" t 7: 2 6 7"" 2 6 6de 7de 2 6 0de 7d" I 2 « ®4e 5 8 64. 74e 4 10(1) «de «de « 10 , HooSev n
"00fe'eZand d" 6de 4 4 ,ide ad' 4 5 tid" «de 4 6 «de »d' I 8 « «4e «de 3 0 «4e 54e 4 «,», «de «de 4 «. Hoogeza.d
"lssen «** 8 1 2 8«. 8«e 2 2 8* 8" 1 2 8* 8». I 1 2 8«. 8-» 1 2 8-'. 8»<e 1 2 8„e 8„. j 2 Hnilsen '
U'z™ - i - 2 - «* - 2 - «d' - 8 8- «d. I _ 3 8- «4e _ 3 8- «4, 1 3 8»,. «4e _ 3 Huizen '
Ulst 61,9 Bde 8 8 «de 74. 2 3 04. 74e 2 3 «4e 7* 2 3 54. 74e 4 3 9* 7* 4 8 «4. 7de 4 g IIulst '
"SSel^ln 7* 8- 1 2 74e 8«e 1 2 74. set. 1 2 7* 8» I 1 2 74e 8«>e i 2 7* 8»t. 1 2 74. 8-t. , 3 ïisselstein
Jzend«ke 8St* 7"" 1 4 8«. 74e 1 4 8»t. 74. 1 4 8e>. 74e I 1 4 set. 7d„ 1 4 8„,„ 7„e ] 4 8ate 7de j 4 IIzelldHko'
i0m*, ■ 7de 2 4 """ 7d* 2 5 «de 7dC 2 5 «de | 2 « «de 74. 2 « «de «de 2 « «d. «de 2 «(>, Jonre '
*ailtsll;'1'Vd _ 7d" 1 8 7* set. 1 3 74» set. 2 3 74. set. I 2 3 74. set. x 4 7d. 8«. x 4 7d, 8«. , 4 Kaatsheuvel
Katwijk aan Zeo »* 5* 1 8 8»» 5* 1 3 74e 5d, j 4 74. 54. I 1 4 74. 5* 2 4 74e 54. 2 4 74. 44e o 4 Katwlik 7ee
KlnnUert 74. «et. , 3 74. 8«« 1 3 74. 1 3 74. »u | I 1 2 74. 1 3 74e 8„« x g 7de ^ j g Klnndert"
Krabbend»ke «- XSK " 2 8- - 2 8et. 8»« - 2 sete 8»«e J _ 2 S»te 8«te _ 2 8».» 8-t. - 2 74e 8«„ j Krabben iiike
Kralingsche veer 8- 74. _ 1 8- «* - 1 8- «4e _ j 8st. «de I , ^ 6de _ , ^ ?de x , " 7„ (.de , , Kmlln^to ^eer
ï"""*" a/d Lek - 71,8 1 1 - 74. 1 1 _ 74. 1 1 _ 74. I 1 j _ 74. 1 1 Ss«e 74. 1 2 ^ 74. 1 2 Krimi a/d Lek
frommeMe r" 8"'" ' 8 6d9 «- 1 8 5de 8- X 2 34. 8- I 1 4 74. SM. 1 4 «4» ** 1 4 «4. S-f 1 8 Krommen e
Mm! 8 " 1 2 7* - 1 8 «* - 1 8 «de " ' 4 «- _ 1 4 «4. 74. 2 3 «4. 74. 2 4 Laren
LeerÜam 7"6 "" 1 8 «4e «de 3 4 «4- 04. 3 4 «4e 04. I 2 5 04e «de 2 5 «4. «4, 2 5 «4. «de 8 5 ,
Lekkerkerk ; 2 8»„ 7de ! 2 8- 7* 12 »» V* | 1 2 S«t. s«. 1 2 8*> Set» x 2 8.te 7je , 2 j'ekk,'rkerk
Lemmer 74. «4. | 3 ; 4 74. «4. 3 , 3 74. | «4» 3 | 3 i «4. , I 2 B 74. «4. 3 « 74. 64. 3 [ 6 74e «de 8 6 Lemmer



BIJLAGE D.
1901.
Klasse.
i
Post. Tel.
Personeel. Bestellers.:
1902.
Klasse. Post. Tel.
Personeel.
1
Bestellers.
I 1903.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
I 1904. T 1904. I
Klasse. Post. Tel.
I
Personeel. Bestellers.
1905.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1906.
Klasse.
Post. ; Tel.
:
Personeel. Bestellers.
1907.
Klasse.
j
Post. | Tel.
Personeel. Bestellers.
LeU1" — — — — — j — I — ; — ! — — 7de _ I _ 2 7de ! — — 2 7de 7dö | 1 | 2 7<le ! 7de | 1 j 2 Leur
Lisse 6de 7de 1 3 6de 7de 14 ()de 7de 1 : 4 6de j 6de I 2 4 6de 6de 2 4 Bde ; 6de ! 2 4 6de 1 «de 2 ! 4 Lisse.
Lobith 7de | 5de 3 4 7de 5de 3 j 4 7de 5de 3 | 5 7de 5de I 3 5 7de 4de 4 5 7de 4de 1 3 1 5 7de 4de 3 5 Lobith.
Lochem 6de 7de 3 3 gde 7de 2 j 4 6de 7de 2 j 4 6de 6de I 2 4 «de ; 7de 4 4 gde «de 5 6 gde «de g 7 Lochem.
Loenen 7de 1 ! 2 7dü 8ste 1 ! 2 7de 1 2 7de 8ste I 1 2 7^ 8^ 1 2 7<*e 8»t» 1 2 7de 8«te 1 2 Loenen.
Loosduinen 89te 7de 1 3 8ste 7de 1 | 4 7de 7de 1 4 7de 7de I 1 4 7de 7de 2 5 7de 6de 2 5 7de 6de 2 5 Loosduinen.
Maarssen 7de 7de 13 7dü 7de ll 3 7de 7de 1 4 7de 7de I 1 4 7de 8ste 1 4 7de 7de 1 4 7de 7de 1 4 Maarssen
Maassluis 6de 4de 6 j 5 6de 4de j 6 | 5 6de 4de 5 5 5de 4de I 4 6 6de 4de 5 6 5de 4de 5 6 6de 4de 5 7(1, Maassluis.
Makkum 8*te 8ste — ; 3 8^ 8*te 1 . 3 8ste 8ste 1 3 8«te 8s'e I 1 3 8»te 8«te 1 3 8«te ; 8«te i 3 8ste 8«te i 3 Makkum
Medemblik 7de 7de ; 1 | 2 6de 7de 13 6de 7de 1 2 6de 7de I l 3 6de 7de 1 3 6de 7de 2 13 6de 7de 2 3 Medemblik
Mijdrecht 7de 7de 1 1 4 7de 7de 1 3 7de 7de 1 4 6de 7de I 1 4 6de 7de 1 4 6de 7de l 4 0de 7de 1 4 Mijdrecht
Monnikendam 7de ; 7d« ; 3 2 7de 6d« 2 j 2 7d« 6d« 1 2 7d« 7* I 1 2 7de j 7d« 1 2 6de | 6de | l 1 gde 6d« ! 2 2 Monnikendam.
Monster 8ste gste — 1 8ste 8^« - | 1 8ste 8ste _ 1 8ste 8ste I _ I 8ste | 8ste _ 1 8ste 8ste _ 1 8ste 8ste | 1 2 Monster.
Moordrecht 8ste 8ste _ 1 8ste 8ste _ 1 8ste 8ste i 1 8ste 8ste I 1 l 7de j 1 i 7de 8ste i 2 7de 8ste 1 2 Moordrecht,
Naaldwijk 7de 7de 1 3 7de gde 2 3 7de 6de 1 3 7de 6de I 1 3 7de öde 2 3 7de 6de 2 4 7de gde 2 4 Naaldwijk.
Naarden 7de 7de 1 g 7de 7de 1 6 7de 7de 1 g 7de 7de I l 6 7de 7de 1 6 7de 7de 1 g 7de ; 7de 1 6 Naarden
Neder-Hardinxveld .... 7d« 7d« 1 3 7d« 7de 1 3 7de 7*e l 4 7d« 7d« I l 4 7de 7* 1 4 7de 7» 1 4 7d« 7<*> 1 4 Neder-Hardinxveld.
Nieuwe-Pekela 8ste 8ste | 1 4 7de 8»t« 14 8ste j 8ste 1 4 8ste 8ste I 1 4 8nte 8ste 3 4 8ste 8ste 1 4 7de 8ste i 4 Nieuwe Pekela.
XiJkerk ~de 7de 1 I 5 7de j <de 1 4 7de j 7de 1 6 7de 6de I 1 6 7de 7de 2 6 7de 6de 2 6 6de «de j 9 g Nijkerk
; 7 - - - - ! - I - - - 1 - - " - - I - - - - - - 7» - 1 - 7* ' 7* ! 1 4 Nunspeet.
St, Oedenrode 7de 7de i 3 7de j «de 1 3 7de I 6de 1 3 7de 1 6de I 1 3 7de 6de l 3 7de 7de i 4 7de 7de | i 3 st Oedenrode.
Gistel-Wijk 7de _ l 3 6de | 1 3 6de _ 1 3 7de | — I 1 3 7de _ 1 4 7de 7de 1 4 7de 7de 1 4 Oisterwijk.
01st> 8ste _ 1 5 8ste ! — 2 5 7de — 2 5 7de — I 2 5 7de _ 1 5 7de ' 8ste 2 5 7de : 7de 1 6 01st<
Gmmen 7de 8ste 1 3 7de ; 7de 1 ! 4 7de | 7de ! 2 5 7de 7de I 2 5 7de 7de 2 5 7de : 7de 2 5 7de 7de 2 7 Ommen.
Oostburg — 8ste _ 2 — 8ste 1 : 2 — | 8ste i 2 — 8ste I 1 2 — 8ste 1 3 7de ' 8ste 1 3 7de j 8ste j i 3 Oostburg.
Oosterbeek 6de 7de 3 8 6de 7de 3 j 8 6de j 7de 3 8 6de | 7de I 2 8 6de 7de 2 9 6de 7de 3 9 gde | 7de j 3 j 9 Oosterbeek.
Oosterhout 7de 6de 2 6 6de 7de 2 6 6de 7de 2 6 6de 7de I 2 7 6dö 6de 2 7(1) 6de 0de 3 7(i} 6de 1 5de j 3 7(i) Oosterhout.
Ootmarsum 8ste 8ste i 3 8ste 8ste _ 3 8ste 8ste 1 3 8ste 8ste I 1 3 8ste 8ste i 3 8ste 8ste ]_ 3 8ste 8ste i 3 Ootmarsuni
Oudenbosch 7de 5de ; 4 j 4 7de 5de 4 | 4 7de J 5de 4 4 7de 5de I 3 4 7de 5de 4 4 6de |5de 4 3 gde |5de 3 3(1) Oudenbosch.
Oude-Pekela 7de 8ste ; 2 | 4 7de 8ste 1 j 4 7de : 8ste 1 4 7de 8ste I 1 5 7de 8ste 1 5 7de 7de 2 5 7de 7de 2 5 Oude-Pekela.
Oudewater 7de 7de 1 2 7de 7de 1 2 7de j 7de 1 2 7de 7de I 1 2 7de 7de _ 2 7de i 7de i 2 7de 7de i 2 Oudewater.
Oud-Gastel _ 7de _ 2 — j 8«te _ ; i _ ; 8ste _ 2 — 8ste | _ 2 — 7de _ 2 8ste 1 7de i 2 8ste: 7de i 2 Oud-Gastel.
\ erschie j 3 ^ — 13 7de 8ste 1 3 7de 8ste ]_ 3 Overschie
Raalte 8ste 8ste _ 4 8ste : 8ste 14 8ste 8ste 1 4 8ste 8ste I 1 5 gste 8«te 1 5 8ste 8«te 1 5 7de 7de j 5 Raalte
Raamsdonk 7d« 7d« : 2 4 7de 7de 2 I 4 7d« 7de I 2 5 7de 7de I 2 5 7de 7de 2 5 7de 7de 3 4 7d0 gde 3 5 Raamsdonk
Ravenstein 8«te 8ste 1 2 8»*» 8ste 1 2 8ste 8*te j 1 2 8«te 8ste Ë 1 2 8»t« 8«te 1 2 8ste ( 8ste 1 2 7de 8ste 1 2 Ravenstein'
Renkum 7de 7de 1 3 7de 8«te 1 4 7de 8ste | 1 4 7de 8*» I 1 4 7de 8ste 1 4 7de gste 1 4 7de 7de 1 ! 4 Renkum
Rhenen 7de 8ste 2 3 7de 7de i 3 7de 7de 2 3 7de 8ste I 2 3 7de 7de 2 4 7de 7d« 2 4 7de 7de ! 2 5 Rhenen.
de RiJP 89te 8ste 1 l 7de 8ste 1 2 7de 8«te 1 2 7de 8^ I 1 2 7de 8ste 1 2 7de 8ste 1 2 7de 8ste j 1 j 2 de Rijp.
Rijssen 7de 7de 1 3 7de 7de 2 4 7de : 7de 2 4 7de 7de j I 2 4 7rfe 7de i 2 3 7de 7de 2 3 7de i 0de | 2 3 Rijssen.
RiJswiJk — — — — 8ste _ l 3 7 de _ 1 4 7de — I 1 5 0de _ 1 5 6de 7de 1 6 gde 7de 1 j g Rijswijk
Roelofarendsveen 8«te 7de i i 8ste 7de i i 7d« 7d« i i 7de 7de I 1 1 7d0 7de x 1 7de 7de 1 1 7d0 7de 1 1 Roelofarendsveen.
Sappemeer gde 7de 2 5 6de 8ste 2^5 6de 8ste 2 5 6de 8ste I 2 5 6de 8ste 2 6 6de 8ste 2 6 6de 8ste ; 2 6 Sappemeer.
Sassenheim — — _ _ _ _ — | — 8ste _ 1 3 7de — I 1 3 7de __ 1 3 7de 8ste 1 3 gde 7de j 3 3 Sassenheim.
Sas van Gent 7de 7de 1 l 7de 7de 1 j 1 7de 7de 1 1 7de 6de I 1 x 7de 6de 2 2 ?de 6de g 2 ?do 6de , g g ^
Schagen 6de 2 4 6de — 3 4 gde — 4 4 5de — I 4 4 gde — 5 4 gde 7de 5 4 gde 7de J 5 4(i) Schagen.



HIJLAGE 13.
1901.
Klasse.
_
Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1902.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1903. I
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1904TT 1904.
Klasse. Post. Tol.
|
Personeel. Bestellers.
1905.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1906.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
1907.
Klasse. Post. Tel.
Personeel. Bestellers.
r e * : t 8 * «r + 5 ~ li,"' 8 5 r *• i4 ■ 5ii> r 4 h»* «-13 
smiide ( ; ; * z ; • i 8 wr 7* 18 ** 7<"1 1 8 7de 1 » 7* ^ , » s,Ui,
so«st «... s».e , 5 u o . ;e ';1 $ 7f 7 1 7d- 8st- 1 ® ^ «- 1 ? 7do 1 7 smiMe-
Steeg ^ S_' ! ^ ^ 8 8 1 2 6 <de 8ste 8 6 ^ 8* j 2 6 7<ie n#* 8 7 8*te 8 7 Soest.
Steenbergen 7de «de •) n yde <;de o - r-(1(1 , | I ' I ^h,fi ^hte 3 I '<if' 7de 1 4-1 Steeg.
Terborg «de «de 3 •> «de «de i B - rde M ! 6 e 2 6 6de 6de i 2 6 6de 6de 2 6 0de 6de 2 « steenbergen.
Terschelling .... 8ste «de 2 2 8*» «de ! o o <L f,' t * ^ 8 ° 6<le 6de 4 5 6de 6de 4 3 «de *de 5 2 Terborg.
Tholen. ! o* «de i 2 s «de «de li l' L '1, o ? ! I ° 1 2 8"" ^ 1 2 1**° ' ^ 12 71,6 """ 1 2 Terachelling.
Uden 7d„ sm. 2 2 7* o 4, I 1 '7 : ! ! * 6 ** 3 3 6d" 5"c 4 3 6<" h"° 1 * 3 Thole"-
Uithui, en 7ae U 1 4 d. U 2 i 5 C 8 ° 8"'e : 1 * 7* ** 1 8 7* ^ 1 4 6* 7* 2 4 "den.
Vaals . . 74. _ , 7d, I \ . ' 1 (> ' 8S" 1 6 8a" 1 e 'de ! 9- 2 5 7* «•» 2 5 Uithuizen.
Valkenburg «a. «de ö 4 6de . ' ! . ' ° 1 '' 7* ~ 1 5 \ ~ 1 5 j 6* X ; 5 7* 7* 2 5 Vaals.
Veenendaal «>u, 7*. \ „ Ud. 7d, 2 I c ('d. -i t t -V I!" h 8 * """ 7* 2 * I «*" 8 ! 5 «*> «de | 8 * Valkenburg.
Veghel ,jj« 7de 2 8 7do -d. „ 1 7 j ' 2 6 I 7<le 2 6 I 'de 2 1 6 6<i" 6<i» 2 6('J Veenendaal.
Venray ! ! 7-'» 7* ' 2 2 7d« 7d, 9 2 -* -dl 0 I « 'T 2 8 ^ «* 2 8 «* 3 : 8<' 6* ! 8 8(>J Veghel.
Vianen 7d. 2 8 7» »» o , -a„ ' » ; '1 '* j- 2 8 »** 1 8 7"e 8Me 1 8 'lle '>* ! 1 7 Venray.
Vlieland 8»te 7* \ \ 8ste g,te 1 t ' L : f ' T 1 8 ^ 2 8 ^ »- 2 8 «d. 8.«e j 4 Vianen.
Vlijmen 8ste 8»to 1 2 8» M 1 ' 8 L. L 1 , ~ 1 7* ~ 1 8"<e 7de - 1 8- , 7<" 1 1 Vlieland.
Voorburg 7* Bde 1 I 7* «de , ! 5 L \ ' , f" \ 8 8"* «"* 1 8 8»« ! 8«e 1 3 8* 8«» 1 8 Vlijmen.
Voorschoten 7* 7de \ ' ^ 7d, ! \ : 4' '* Z l \ ' ! Ü " 8 ^ T 2 " 74e ! ^ 2 6 7" «** 2 « Voorburg.
?r t: 1 2 r °d9 i2; 2 8B,° 'm° ': 8 1 317d. ;i ! t ;r {«! f. 8 ?r 12 22 «kz^r
WaddinxTOen ^ ^ ! s 81 ^ 3 * £ : ^ J 1 ® 7* | 8"" 1 8 ^ 1 8 7de ! »" 1 8 '>» ^ 1 8 Vriezenveen.
Waspik . 7* ' L 2 -d, Z 1 o r r 8 8" 8" 1 4 88,< 8"tó 1 4 7de 7de ; 1 4 Waddinxveen.
was&enaar1 1 1 8r : : 8:°:: 2 7d: 18"e 1 ; r 8ste 1 8 7de 7de 2 i 8 7<le 7de 1 3
Wateringen 8«t, 8«t. _ t 8,t» ottó ! . „st. 4 8^ - - 4 »» - - 4 8*»-- 4 8«« 7* 1 4 Wassenaar.
Weert , . ~ 8 8 | ~ 1 »» ■ ~ 1 8«e 8«. _ j 8stó 8„. _ . j 8,„ 7<te ! _ 1 Waterlngen
ïïï—::::::: z £ : 5 • ; - ?:' • : •* » ; » » » > » •» . . - -1. . -
Wttbe ** _ _ 4 _ 2 Z 1 i ' ? ' 7 1 2 8SM 7 1 ! 2 7d* 7d' 1 2 7de 7de 1 4 Werkendam.
Wijk 1,0 Duurstede .... 7* 8* 1 4 7* »» I 1 4 L ^ , T ~ \ \ f'" " 1 ! 5 S"* 8st° 16 7<le 7a* 1 5 W()he.
Wildervank 7d. 8«w 8 8 7d8 s,te 1 .. 4 -(le ' * 1 4 7"e 8ste 1 4 """ 8ste 1 4 Wijk b(j Duurstede.
Willemstad 8,t. U ^ ^ | f , ? '1 £ 4 ^ 1 * 7* 2 4 7d' 2 4 6- 8- 2 4 Wildervank.
Winkel 7d„ «de l L . 'it I l - LZ , f 8 1 1 f 8Ste 1 ! 1 8stó »" 1 1 »» 8- 1 1 Willemstad.
' 1 I ' ^ 1 i 1 ! '"4 <de 8st' 1 8 I 7de 8ste 1 8 I 7de 8ste 1 B I 7(ie 8ste 1 •-{ I Winbal
Winsmn «de «ste 1 2 f;de wste i o /<,),. i , , I ' 8 1 4 Winkel.
W + • • --1- 1 ^ ' ' I ^ I Ö(le 8ste 2 2(1 >1 «de 8ste 2 2 1 «de 8ste ° 9 Wir)«m-n
Woerden!'. .' .' ' «de 7de 3 « «I I *8 « r'de i \ I !! ^ \ \ ^ ^ 4 I 6 6de 5de 5 11 (J 6de ^ | 4 10 (J Winterswijk.
Wolvega 7d. 7d. 1 4 7d, 7d„ 1 | 4 L f i 1 V. t'V \ """ 2 8 ^ ^ 2 6(1' «* «*" [ 2 5<'J Woerden.
Workum 7d, 7d, 2 6 7* ■ 7d. i 1 ! « L I f I 'X ° 7 1 5 ^ ^ 1 ' 5 74# ^ 1 5 w«Wega.
Woudrichem 8«. 7d, ö 2 8,„ 7,„. j , j „ 8 ^ 2 ^ " 2 6 7* 2 6 «de 2 i « Ld. 8„t. 2 5 Workum.
Yerseke 7d,. L , f -d„ . 1 1 2 8 8 ' 1 2 ^ ^ 1 2 \»» 1 2 *• «de ' 2 Woudrichem.
^ I »ue 1 o <Ue «de 18 7d« («de 1 o 7de <;de 1 o I r-,ip f...„ n I ,
Zandvoort . . . 7de «de 9 4 7de «de o a L , : A \ ' 6 2 3 ' Bde 1 W 7de 6de 1 3(ïJ Yerseke.
7flttpn ' (:.t - 4 ' f,dl 2 4 (,de bde 1 4 «de «de 1 « 6<ie 5de 1 « «de 5de 2 6 «üe ^ 2 6 Zandvoort
Zeven i'ir 'ï 'Ss' J 2 ,d" | <Sst" 1 2 7d* 8^e j j 2 7de 8»te 1 2 7*> 8»*» 1 2 6de 8«te 2 2 6e j 8»te o o Zetten
zevenadl ()de (Wste Q q Ade wste Q q 0üf« n r I ^ I I I I
r7 -» ,i «ae oste 8 3 5de gste , 2 8 (jde 7de o 4 «de 7de 2 4 fide 7de Q r, ride 7de o ~ v
Zorenbergen 7d» e* • 2 4 7d. [ «de » 5 7* 0* j 2 B 7* 8 5 7* 5* 8 5 7* «de 8 5 7„. «„» Ö 1' feve™ar-
f !rtfllis 7"« 8- ! 2 8 7de | 8*. ! 2 7de ,8». : , 8 7de 8>t. 1 7de ^ ' , de ^ 8 3 ^ " Zevenbergen.
Zwijndreclit «de r,de ; 4 4 «de , rlde ; q r P,1« -H« 4 r ,a , 1 ^ I 1 b 1 d 7de lSste 1 B Zwartsluis.
' ! 3 ° h ° 1 4 f) f,dH 5 4 6 «de 5de 4 « «de 5de 3 6 (>de rde o fi 7.wiinHr^V,f