- 7%m ■». -** ' *• *■ - - ■ - - : 1 ' • - ' - ■ : ■ • ■ • ■ - ' • • ; ■ : " s; 'ï : - \ • V ■" ■ ; -- L ■ v-." - ■ -: - _ ____ __ _ _ _ W \ k, 4 I w k ;.u:= -V; ~ •; ' : . . . ' ;'. - -;: ::' !'. ■ . - • -. , • • .• ♦ '." • ' - h ~b' "" r -' f' - X-9* LUrfar^ iWatm ^JkWm 11 faJi»! HM WiM ff ■■.! ■ W m^hUKIL^ !I1 W !l , •" - r" Mi ttHflMff ül §>», li t:ü*i || . .; i'r""■* B L ÏV« . «, V... ' k.' :' ■ .....'. V-- '-•«» <■'-:«** £.3^ :!*£ :'' •> % 1 '■ „■ ...■■■ ■■!■ : V. "S" Al' > : 7&::;v: i; ïK ';■ ■ /■. :< .: iXiïï''' Z\:'r ' r W f X :-■■■ / : ■ ' - • , , AiAVMi■ —■ ™I&|™ i *11 "nm «■klSiM™i HfltfBaWlwfiai h shhB ifllvi ■ 1 mm I m w I «hh m aam &. |HHB ■ •!:•;•: •.. ... ■; . »...< . •"» . :H.t.•..:•• r. '' . ■ :/ . '■ .;■ :»1 i :. . V •{'X : ' . ■ V' •.: = l : i fe; mc \mmM -mm. w&m ?$m .. , ;i:|i§ ■ . i|:| iillYI 5 ' :;;;f )61 % :Kr:^ir^rt''$*: ';-.r.. ::: ' X-i::-x U :W.. . : 'w;. , • :-;v' ■ - ' : :. f i .-■ :.v.i.si:,- -u v■' : i' . v • 7 . . .. ' ,..,: •:::••: •- ,;=.!: -,^:..L.. " ^ï.w' ■■.■■■■■■ • -..• ;.V : ' ■ ■; . ': ' v ' , A ■■ .V : v. d;! ;V ■ ;: ' "!• -■ ^. r '.^ :5n?::;;f^::::;:i:'.:::j;i, ■ :• ' ' ' iiar, . i; ï ;: ■ as ? :'V- ■■:.:A,-: ■.,■:■!: . : ■ JW. ■&:.■ ; . . - . ■ ■■: .: muitte A - 4 11 |3«ll ': ' . ' ■ 5||| Sa 'L OOSTERSCHE SCHRIFTEN. LETTERPROEF VAN OOSTERSCHE SCHRIFTEN UIT DE LETTERGIETERIJ VAN JOH. ENSCHEDÉ & ZONEN TE HAARLEM 'y/ Prijzen der Oostersche Schriften. Arabische Schriften. Dubbel Paragon N°. 667... min. 75 kilo a ƒ 4.20 p. k. hoofdletter 44 en 32 punten. teekens 12 en 24 punten. Kleine Kanon N°. 658 " 40 n /• n 4.30 » » hoofdletter 24 punten. teekens 12 punten. Text: hoofdletter 16 punten. n 30 n « n 4.50 » » j teekens 6 punten. Augustijn: hoofdletter 12 p. « 25 /> " n 4.75 n « \ teekens 6 punten. Bij gelijktijdige bestelling van een dubbel minimum of meer wordt io°/0 korting verleend. Bij deze schriften wordt slechts op uitdrukkelijke bestelling het wit geleverd, dat berekend wordt volgens de prijzen van onzen algemeenen prijscourant. Arabisch-Maleische Schriften. Kleine Kanon. N°. 653 min. 40 kilo a ƒ 3.90 p. k. hoofdletter 24 punten. Text: hoofdletter 16 punten.. » 30 n " » 4.25 n n Augustijn; hoofdletter 12 p.. " 25 » n " 4.50 " » Bij gelijktijdige bestelling van een dubbel minimum of meer wordt 10°/0 korting verleend. Bij deze schriften wordt slechts op uitdrukkelijke ■ bestelling het wit geleverd, dat berekend wordt volgens de prijzen van onzen algemeenen prijscourant. Maleische Schriften. ROMEIN EN CURSIEF. Garmond rom. (9 p.), min. 12 kilogr. Dessendiaan rom, (10 p.), min. 12 kilogr. Augustijn rom. (12 p.), min. 12 kilogr. en Augustijn curs. (12 p.), min. 6 kilogr. j worden berekend volgens de prijzen van onze gewone romein- en cursief-schriften met een verhooging van s°°/oAugustijn halfvette rom. (12 p.), N°. 1475, min. 6 kilo a ./"4.50, 12 kilo a ƒ 3.40, 24 kilo a f 3.—, 36 kilo en meer f 2.70. Groot Augustijn rom. (14 p.) N°. 1470, min. 15 kilo j a f 2.80, 30 kilo a f 2.50, 60 kilo a f 2.20, 100 kilo ; en meer a ƒ 1.90. Romeinschrift (40 p.) N°. 3121, min. 18 kilo a_/"2.so, 36 kilo a f 2.20, 72 kilo a f 1.90, 100 kilo en meer a f 1.75. Bij deze schriften wordt geen wit geleverd, tenzij uitdrukkelijk besteld. Javaansche en Balineesche Schriften. Blz. Dubb. Dessendiaan Nos. 661 en 662. I min. 30 kilo a f 5.50 p. kilo. ■y'X Corpus bovent. 2 streep. " aksirS 2'/^ " 1 " pasang. 3% // // ondert. il/j » Gesorteerd wit // // 2.25 " // . 34 Text N°. 660 min. 25 kilo » » 8.— n » Corpus bovent. 3 streep. " aksirS. 2 // 36-3 / /' pasang. 4 /» Gesorteerd wit n n 2.50 // n Augustijn N°. 659 min. 20 kilo » » 9.— /> » 39 Corpus bovent. 3 streep. " aks&rS. 2 n n pasang. 3 // Gesorteerd wit n t, 2.75 „ ,, Bij bestelling van een compleet schrift wordt tevens een passende hoeveelheid wit geleverd, tenzij het tegendeel uitdrukkelijk bij de order is vermeld. Gefigureerd Javaansch N°. 668 in galvanisch koper op specie voet. AksUri op 36 punten per stuk f 1.30 Pasangan op 60 " n „ // 2.50 Boventeekens op 32 punten // n » 1.20 Onderteekens «24 // » » n 1.10 Tjokró etc. op 96 punten // n n 3.25 Dubb. Dess. Balineesch. min. 35 kilo a ƒ 5.50 p. kilo. Corpus bovent. 2 streep. " aks&rfi 2'/^ n " pasang. 33/„ n " ondert. i'/2 « Gesorteerd wit n n 2.50 n » Bij bestelling van een compleet schrift wordt tevens een passende hoeveelheid wit geleverd, tenzij het tegendeel uitdrukkelijk bij de order is vermeld. Lampongsche, Mandailingsche, 45 Macassaarsche en Boegineesche Schriften. Garmond Lampongsch (9 p.) min. 20 kilo a f 4.— p. k. Garmond Mandailingsch (9 p.) n 20 » n /> 5.— » n Augustijn Macassaarsch (12 p.) " 25 » " /> 4.50 » /' Augustijn Boegineesch (12 p.) // 25 // n u 4.50 n /• INHOUD. ARABISCHE SCHRIFTEN. Blz. Dubbel Augustijn No. 15. (Niet in den handel.) 3 Dubbel Paragon No. 667 4 Kleine Kanon No. 658 5 Text No. 657 6 „ No. 4304 7 Augustijn No. 4303 8 No. 654 9 „ No. 655 10 „ No. 656 11 ARABISCH-MALEISCHE SCHRIFTEN. Kleine Kanon No. 653 15 Text No. 652 16 „ No. 3931 17 Augustijn No. 3930 18 „ No. 649 19 „ No. 650 20 „ No. 651 21 MALEISCHE SCHRIFTEN. (ROMEIN EN CURSIEF.) Garmond romein No. 1468 25 Dessendiaan romein No. 1469 ... 26 Groote Augustijn romein No. 1470. 27 Augustijn romein en cursief No. 1473-74 28 Augustijn halfvette rom. No. 1475. 29 Romein Maleisch op40 p. No. 3121. 30 JAVAANSCHE SCHRIFTEN. Blz. Kleine Kanon No. 773. (Niet in den handel.) 33 Kleine Kanon No. 774. (Niet in den handel.) 33 Dubbel Dessendiaan curs. No. 662. 34 Dubbel Dessendiaan rom. No. 661. 35 Gefigureerde Javaansch No. 668. 36-37 Text cursief No. 660 38 Augustijn cursief No. 659 39 BALINEESCH. Dubbel Dessendiaan Balineesch No. 671 40 LAMPONGSCH. Garmond No. 670 43 MANDAILINGSCH. Garmond No. 669 44 MACASSAARSCH. Augustijn No. 672 45 BOEGINEESCH. Augustijn No. 673 46 Het is ons nuttig voorgekomen de Oostersche Schriften, welke wij thans op onze lettergieterij bezitten, in een afzonderlijke proef het licht te doen zien. Voor belangstellenden in die schriften volgen hier enkele geschiedkundige bijzonderheden. Voor zooverre ons bekend werd in de Nederlanden het allereerst Arabisch met arabische karakters gedrukt op de omstreeks 1617 te Leiden opgerichte „orientaelsche drukkerij" van den Hoogleeraar Erpenius. Uitsluitend bestemd voor werken, die door den Hoogleeraar zelf werden verzorgd, was de dubbel augustijn N° 15, (blz. 3), niet ingericht om voor algemeen gebruik te dienen, immers niet alle lettervormen waren vertegenwoordigd, maar de zetter moest naar gelang de copy dit aangaf door het wegsnijden van punten en teekens zelf het benoodigde type vervaardigen. Dat was o. a. het geval met de be, te en tse, en sommige ligaturen waarvoor maar één gecombineerd karakter bestond. Daar Prof. Erpenius meestal zelf de schrijver was van de werken, die op zijn drukkerij tot stand kwamen, leverde die moeielijkheid hem minder bezwaar op. Bij de correctie toch kon hij aangeven, welke overtollige teekens verwijderd moesten worden. De vorm van de dschim, hha en cha maakte bovendien een tweede linie noodzakelijk, hetgeen zeker in het voordeel van een nabootsing van het handschrift was, maar het zetten niet vergemakkelijkte. Na den dood van Erpenius in 1625 ging het materiaal van zijne drukkerij over in handen van de Leidsche Elzeviers tot Februari 1713, toen hunne drukkerij in het openbaar werd verkocht. De matrijzen van de Arabisch werden daarna het eigendom van den te Leiden gevestigden drukker Pieter van der Aa, wiens erfgenamen later tusschen de jaren 1770 en 1772 ze overdeden aan Johannes Enschedé, die ze aan zijne typographische verzameling toevoegde. In 1799 bij het overnemen van den inventaris van de Amsterdamsche lettergieters de Gebr. Ploos van Amstel, kwamen wij in het bezit van twee arabische schriften. Het eerste en tevens het meest vermaarde is de kleine kanon Nos 653/658, in 1651 door den beroemden boekdrukker Joan Blaeu gebezigd voor den druk van het Perzische werk van Musladini Sadi, getiteld Rosarium Politicum. Dit schrift, waarvan mogelijk de stempels door den in het begin der 17de eeuw te Amsterdam gevestigden graveur Nicolaas Briot gesneden zijn, is waarschijnlijk het eerste arabische schrift geweest bij hetwelk alle karakters op éénzelfde linie werden gegoten. Hoewel de matrijzen natuurlijk hersteld en hier en daar gemoderniseerd zijn is de stijl van het schrift dezelfde gebleven, zooals die ons in de drukwerken van Blaeu vertoond wordt. Het tweede schrift, dat eerst in de latere letterproeven van de Gebr. Ploos van Amstel als „assendonika arabies" is opgenomen, draagt de N° 650 655. De herkomst van de stempels en matrijzen is ons onbekend, maar uit de bescheiden, die ons uit het archief dier lettergieters overgebleven zijn, blijkt wel, dat de letter in de 18de eeuw tamelijk gewild was. Onze text Arabisch Nos 652/657 is buitengemeen fraai van snede. In opdracht van den bekenden Amsterdamschen boekdrukker lettergieter Rudolf en diens zoon Hendrik Floris Wetstein werden de stempels gesneden in 1742 door den grooten stempelsnijder Joan Michael Fleischman. Na aankoop van hunne lettergieterij door Izaak en Johannes Enschedé in 1743 kwamen de stempels en matrijzen in ons bezit, die sedert bijkans onveranderd voor ettelijke leveringen hebben gediend. Van de oudere schriften noemen wij nog de augustijn arabisch Nos 651656, afkomstig uit de lettergieterij van den Hagenaar J. de Groot, wiens opvolger de firma Harmsen en Co. te Amsterdam in 1818 den geheelen inventaris van haar bedrijf aan ons verkocht. In 1816 had het Nederlandsche Bijbelgenootschap den wensch te kennen gegeven een Bijbel in de maleische taal met arabische typen gedrukt te doen verspreiden. Het verlangde daarvoor een type van nieuwe snede en verwees naar een soortgelijke uitgave in Engeland, waarvoor een lettersoort geheel naar zijn smaak was gebezigd. Onze firma besloot ter wille van hare relatien met bovengenoemde instelling een nieuwe Arabisch zich aan te schaffen en daar toen ter tijd op hare lettergieterij geen kundige stempelsnijder aanwezig was, droeg zij het buitengewoon moeielijke graveeren van de stempels op aan den Engelschen graveur J. Collwel, die haar na een arbeid van drie jaren de matrijzen leverde van de augustijn N0^ 649 654. Met een groot aantal ligaturen sedert aangevuld, is dit schrift het meest volledige arabische assortiment, dat onze lettergieterij thans bezit. De text Nos 4304/3931 en de augustijn Nos 4303/3930, welke wij thans voor 't eerst in onze proef opnemen, zijn van duitschen oorsprong. Wie de stempelsnijder geweest is, is ons niet bekend, maar de duidelijke leesbaarheid der schriften, en de groote gelijk- en gelijkmatigheid der typen, leveren zeker het bewijs, dat het graveeren der stempels aan bekwame handen is toevertrouwd geworden. De dubbel paragon Arabisch N° 667 werd gedurende 1885 en 1886 onder leiding van den Leidschen Hoogleeraar Dr. M. J. de Goeje, door onzen bekwamen stempelsnijder G. Schlegelmilch gesneden. Diens taak werd vergemakkelijkt, daar hem een prachtig handschrift (Codex 1217) uit de Leidsche Bibliotheek als model ten dienste stond, een Koran exemplaar, dat steeds de bewondering van alle bibliophilen had opgewekt en waarvan reeds Prof. Weyers getuigd had (Orientalia I, pag. 324): „Exemplar quo nullum potest calligraphiae laude dignius esse", doch de technische moeielijkheden waren groot. Voornamelijk bestonden deze in den eisch, dat de typen op verschillende linie aan de nevenstaande moesten aansluiten, een voorwaarde, die men met het oog op de grootte van de lettersoort stelde, daar deze meer dan de kleinere het strenge handschrift moest nabootsen. Sedert de invoering van de galvanoplastie is de vervaardiging van de bijzonder geaccentueerde letters aanmerkelijk vereenvoudigd. Speciale romein- en cursijf-schriften voor de maleische taal hebben derhalve veel van hare waarde verloren. Immers met betrekkelijk geringe kosten kan nu ieder boekdrukker de op zijne drukkerij aanwezige boekletter inrichten voor den druk van het maleisch. Toch meenden wij, dat in deze letterproef de uitsluitend voor die taal bestemde schriften, al zijn zij min of meer verouderd, niet mochten ontbreken. De garmond N° 1468, de dessendiaan N° 1469, en de groote augustijn N° 1470 dateeren uit het midden van de eerste helft der 19de eeuw en zijn geregeld aangewend voor den druk van maleische testamenten en psalmen, ten dienste van het Nederlandsche Bijbelgenootschap. De bijzonder geteekende typen zijn gegraveerd door den duitschen stempelsnijder Matthes, die eenige jaren bij ons werkzaam was en die de leermeester is geweest van den chef onzer lettergieterij, den kundigen graveur Martinus Hubner. De groote kanon maleisch N° 3121 is afkomstig van de Arnhemsche lettergieters Onnes de Boer en Coers, wier inventaris in 1893 door aankoop is verkregen. Een romein en cursijf, van nieuwere snede, en een halfvette augustijn, later voor het drukken van maleisch ingericht, hebben wij mede onder de Nos 1473, 1474 en 1475 een plaats in deze proef afgestaan. In onze letterproef van 1850, komen voor een garmond en dessendiaan Arabisch, zoowel romein als cursijf. Die lettersoorten waren bestemd voor het drukken van arabische tekst met onze gewone boekletter-karakters volgens het transcriptie-stelsel van den Leidschen Hoogleeraar Weyers, welk systeem door gemelden geleerde in 1840 nader verklaard is geworden in een werkje te Leiden uitgegeven, dat den titel draagt: „nieuwe proeve om al de Arabische letters en verdere schrijfteekens door het gewoon Europeesche karakter onderscheidenlijk uit te drukken." Wel vond dat systeem toepassing in enkele tijdschrift-artikelen, latijnsche voorreden, enz., maar daar het reeds geruimen tijd door eenvoudiger methoden van transcriptie verdrongen is, hebben wij het in deze letterproef niet opgenomen. Evenmin bestond er voor ons aanleiding om de samengestelde lettervormen in proef te geven, welker gebruik in 1894 is voorgesteld op het Xe Oriëntalisten Congres te Genève, toen aldaar een internationaal transcriptie-stelsel ter sprake kwam. Deze vormen, welker eigenaardigheid trou- wens uitsluitend hierin bestaat, dat boven en onder de gewone letters, zoowel romein als cursijf, zekere teekens (oo -< .. enz.) geplaatst worden, ten einde hare verbinding aan te duiden, hebben in de praktijk geen bijval gevonden. Algemeen heeft men de voorkeur gegeven aan de toen subsidiair voorgestelde methode door middel van gewone Europeesche letters, welke dan van onderen met een streep voorzien worden om aan te duiden dat zij bij elkander behooren en aldus te zamen het teeken van het oostersche schrift weergeven, (bijv. sh, dh, enz.) De Javaansche boekdruk neemt in de geschiedenis van de Oostersche typographie een belangrijke plaats in. In het gedenkschrift uitgegeven in 1893 bij gelegenheid van het 150-jarig bestaan onzer lettergieterij hebben wij uitvoerig over dit onderwerp gehandeld. Thans kunnen wij met enkele losse aanteekeningen volstaan. In het begin der 19de eeuw werd in Indië zeer sterk de behoefte gevoeld aan Javaansch drukwerk, doch men vreesde, dat dit wel immer tot de vrome wenschen zou blijven behooren, daar de Javaansche schrijfwijze zoo menigvuldige klanken en teekens bevat, dat die te zamen genomen een getal van niet minder dan 14600 figuren of klankteekens uitmaakten. Toch werd in 1820 door de toenmalige Indische Regeering aan den heer P. van Vlissingen, destijds tweede Assistent-Resident te Soerakarta, opgedragen te onderzoeken of de oprichting van een Javaansche drukkerij mogelijk zou zijn en zoo ja de daarvoor benoodigde typen te laten graveeren. Gesteund door den secretaris der Residentie Soerakarta, A. D. Cornets de Groot, kwam hij op het denkbeeld de Javaansche karakters te systematiseeren en te verdeelen in gewone letters, boventeekens en onderteekens, waardoor de 14600 klankteekens teruggebracht werden tot 325. Dat systeem, mede toegelicht en verdedigd door den in 1822 hier te lande teruggekeerden secretaris der Hooge Regeering, C. P. J. Elout, mocht de goedkeuring van den minister Falck verwerven, die onze firma authoriseerde om onder toezicht en leiding van den heer van Vlissingen de stempels en matrijzen der verschillende lettertypen aan te maken. Het resultaat van den arbeid van onzen bekwamen graveur Martinus Hubner, werd onder den titel van kleine kanon Javaansch (zie N° 773, blz. 33) in proef gegeven, waarbij door den heer van Vlissingen een verklarende text werd gevoegd, en waarin hij o. m. zijn bijzondere hulde betuigde aan den ijver en de nauwgezetheid, waarmede de kundige stempelsnijder zich van zijn moeielijke taak gekweten heeft. Onverdeelde instemmingevenwel mocht dit schrift op Java niet verwerven. Wel vond men er het karakter van de schrijfwijze in terug, zooals die aan het Hof van Soerakarta gebruikelijk was, maar als een algemeene voor de Javanen geschikte boekletter kon het schrift geen dienst doen. Van verschillende kanten werd de wensch kenbaar gemaakt een nieuwe Javaansch te laten graveeren en de aandrang daartoe werd zoo groot, dat de Indische Regeering eenige deskundigen uitnoodigde haar in dezen van advies te dienen. Die adviezen, in uitvoerige rapporten opgesteld, waren van zeer uiteenloopenden aard, zoodat heel wat overwe- gingen plaats hadden alvorens een definitief besluit werd genomen. Nadat ook onze firma in deze zaak aan den minister van Marine en Koloniën een technisch rapport had ingediend werd haar ten slotte opgedragen een tweede Javaansch te graveeren onder leiding van den heer P. P. Roorda van Eysinga, jaren lang werkzaam op de Landsdrukkerij te Batavia, destijds met verlof hier te lande. Dit schrift, (zie N° 774, blz. 33). even als het vorige vervaardigd door den stempelsnijder M. Hubner, staat bekend als de Javaansch van Raden Saleh, omdat tot het graveeren van denstempel niet eerder werd overgegaan, alvorens deze artistiek aangelegde letterkundige Javaan aan het model zijn goedkeuring had gehecht. In 1834 werd de laatste hand aan de vervaardiging der stempels en matrijzen gelegd en in het volgend jaar een compleet schrift naar Indië uitgezonden. Welke ontvangst dit schrift op Java genoten heeft weten wij niet. Een beoordeeling hebben wij nergens gevonden. Doch zeker beantwoordde het niet aan de verwachtingen, daar men reeds in 1837 onder leiding van den Amsterdamschen Hoogleeraar T. Roorda bezig was met de vervaardiging van een derde Javaansch, in vorm geheel verschillend van de beide voorgaande en waarvan de modellen gekeurd werden door den kundigen Javaan, den Raden Pandji Poespö-wi-Lögö van Soerakarta, die destijds toevallig hier te lande aanwezig was. Toen in 1839 deze Javaansch gereed was, werd de proef aan het oordeel van den minister onderworpen met een uitvoerig commentaar van den Hoogleeraar Roorda, waarbij hij o. m. de hoop uitsprak, dat eindelijk aan den wensch van velen een alleszins geschikte Javaansche boekletter te bezitten zal zijn voldaan. Over onzen arbeid laat de geleerde leider zich uiterst gunstig uit. De wijze, zoo zegt hij, waarop de bekwame stempelsnijder der heeren Enschedé, M. Hubner, het werk heeft uitgevoerd, zal wel niets te wenschen overlaten en kan den buitenlander leeren dat Holland zijn ouden roem in dat vak van nijverheid nog heden weet te handhaven. — De toekomst heeft aan die verwachtingen beantwoord. De dubbel dessendiaan Javaansch, N° 661, bestaande uit 256 soorten schijnt in de praktijk uitnemend te voldoen. Als standaardletter is zij tot heden op Java algemeen in gebruik. Het succes, dat Prof. Roorda en met hem onze lettergieterij met bovengemeld schrift inoogstte was inderdaad groot, en nu het gevolgde technische systeem de goedkeuring verwierf van de Indische zetters en drukkers, werd al heel spoedig een kleinere Javaansch in bewerking genomen. Voor werken van grooten omvang bestemd graveerde M. Hubner in 1845 wederom onder leiding van den Hoogleeraar Roorda de text cursijf Javaansch N° 660 waarbij in 1852 het tweede stel onderuithangende soorten gesneden werd ten einde het schrift ook op augustijn corpus te kunnen gieten (zie augustijn Javaansch N° 659). In 1865 werd op voorstel van Prof. Roorda en in opdracht van het Gouvernement besloten tot het graveeren van een derde Javaansche schrift (N° 662) op hetzelfde corpus als de dubbel dessendiaan. Waren de op- en neerhalen van de vijf eerste lettertypen dun en fijn, dit nieuwe schrift is gehouden in een halfvet karakter, waardoor het eigenaardige handschrift van den Javaan min of meer wordt nagebootst. Afgaande op het getuigenis van zaakkundigen, onder wie wij in de eerste plaats den Heer Roorda zelf mogen noemen, is de gravure van dit laatste schrift niet minder wel geslaagd dan die van de vorige, en wanneer wij daarop in 't bijzonder de aandacht vestigen, dan voldoen wij tevens aan een plicht van piëteit jegens den stempelsnijder Hubner, die met dit laatste werk een loopbaan van meer dan 50 jaren afsloot, waarin hij zijn beste krachten tot bevordering van den bloei van ons bedrijf als lettergieter heeft gegeven. Ten slotte maken wij nog melding van een gefigureerd Javaansch schrift N° 668, in 1883 gegraveerd door G. Schlegelmilch naar zeer fraaie door den adviseur voor Indische zaken van het gouvernement van Nederlandsch-Indië, K. F. Holle, geteekende modellen. Van de buiten het eiland Java gesproken talen, welke in onze letterproef zijn opgenomen verdient in de eerste plaats genoemd te worden het met het Javaansch overeenkomende maar technisch veel gecompliceerder Balineesche letterschrift N° 6/1. Op dubbel dessendiaan corpus gegraveerd onder de leiding van den Leidschen Hoogleeraar Kern door den graveur Schlegelmilch gedurende de jaren 1883 tot 1886, werden de stempels door diens opvolger H. Rader, thans nog in ons bedrijf als graveur werkzaam, eerst in 1892 voltooid. De veelvuldige aanbinding van tal van typen, die zeer moeielijk te verkrijgen is en vooral de eigenaardige guung met nanja, die zoowel de aksara's als de pasangan's omsluit leveren den lettergieter bezwaren op, zooals die bij geen ander schrift voorkomen. Veel eenvoudiger zijn de beide talen van het eiland Sumatra het Lampongsch N° 670 in 1870 gesneden door den Zwitserschen graveur J. A. Schmidlin, naar modellen ontleend aan een Lampongsch handschrift en een garmond Mandailingsch N° 669, tusschen 1880 en 1890 door de graveurs Schlegelmilch en Rader tot stand gebracht. Ook het Macassaarsch N° 672 en het daaraan verwante Boegineesch N° 673 talen inheemsch op Celebes, zijn technisch zeer eenvoudig. De stempels van die schriften werden in 1891 door H. Rader gesneden. Ten slotte een woord van bijzonderen dank aan den Hoogleeraar Ch. A. van Ophuysen en Dr. Th. W. Juynboll te Leiden, die ons bij de samenstelling van deze letterproef zoo krachtdadig gesteund hebben. JOH. ENSCHEDÉ EN ZONEN. Haarlem, April 1907. ARABISCHE SCHRIFTEN. ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 15. Dubbel Augustijn. Het eerste in Nederland bekende Arabische Schrift, gebruikt door den Leidschen Hoogleeraar Erpenius (1584—1625). (Niet in den handel) ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 667. Dubbel Paragon. (Letter 32 en 44 Punten. Boventeekens 12 en 24 Punten. Onderteekens 12 en 24 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 658. Kleine Kanon (24 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 657. Text (16 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 4304. Text (16 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem No. 4303. Augustijn (12 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 654. Augustijn (12 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem O ku 1. r. a —• No. 655. Augustijn (12 Punten). ARABISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 656. Augustijn (12 Punten). ARABISCH-MALEISCHE SCHRIFTEN. MALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 653. Kleine Kanon (24 Punten). M ALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem No. 652. Text (10 Punten). MALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem No. 3931. Text (16 Punten). M ALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem No. 3930. Augustijn (12 Punten). M ALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem No. 649. Augustijn (12 Punten). MALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. G50. Augustijn (12 Punten). » MALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 651. Augustijn (12 Punten). ROMEIN EN CURSIEF MALEISCHE SCHRIFTEN. M ALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem I N DJ I L U - L Kiï U D U S TERSURAT 'AWLEfl J A HH J A. F ATS AL JANG PERTAMA. 1 |3Ada mulanja 'adalah Kalimat, I dan Kalimat 'adalah sama 'Allah, dan 'Allah 'adalah Kalimat. 2 'Ija 'ini 'adalah pada mulanja sama 'Allah. 3 Samowa fudah dedjadikan 'awlehnja: maka baranj fawatu pawn jaur djadi ludah tijada dedjadikan, melajinkan 'awlehnja. 4 Dalamnja 'itu 'adalah kahidopan, dan kahidopan 'itu 'adalah taraig fegala manufija: 5 Maka taraiir 'itu bertjahaja didalam kalam, maka kalam 'itu ludah tijada taiima dija 'itu. 6 'Adalah fayawraiir manufija jaijg tersuroh 'awleh 'Allah, namanja Jalhja. 7 'Ija 'ini datanglah membawa kafjaksi'^an, hendakh berfjakfi 'akan tarang 'itu, fopaja fakalijen 'awraip pertjaja 'awlehnja. 8 'Ija 'ini hiïkan 'adalah tarang 'itu, melajinkan fopaja 'ija berfjakfi 'akan taraiw 'itu. »X> 9 'Adalah 'ija taranj jayj henar 'itu, jang menarangkan fafayawrang manufija, fedang datangnja kadalam dunja. 10 'Adalah 'ija didalam dunja, dan dunja ludah dedjadikan 'awlehuja: maka dunja fudah tijada meng^enal dija. 11 'Ija 1'udah datang kapada tampatnja jaitr chats, maka 'awrangnja jam chats 1'udah tijada menjambot dija. 12 Tetapi barapa p 'awraip 1'udah menjambot dija, maka pada marika 'itu 'ija ludah menberij kawafa mendjadi 'analdi p 'Alïah, 'ija 'itu pada fegala 'awrang, jangpertjaja 'akan namanja. 13 Jaijg 1'udah t.aperyanakh bükau deri pada barang darah , dan bukan deri pada kahendakli daging, dan l)ükan deri kahcndakh lakip, hanja den pada 'Allah djüga. 14 Maka Kalimat 'itu ludah djadi dagirg, dan ludah mengyadijamij diyantara kamij, (maka kamij 1'udah mefïiandang kamulija'^aniija, fawatu kamulijayan, feperti janj punja 'Analdi jaijgr tonggal deri pada Bapa) punóh dengan nicmet dan Ihakhikhet. 15 Jalhja berljakfi 'akan dija, dan 1'udah berterijakh, 'udjarnja: 'ija 'ini 'adalah dija 'itu, jang fudah kukatakan; fijapa jam da tang komedijen deri padaku, 'ija ludah djadi dihulii deri padaku: karana 'adalah 'ija terdihulu deri padaku. 16 Maka deri pada kapnnóhannja 1'amowa kamij ludah mendapat lagi niamet demi nismet. 17 Karana Taw rat 1'udah deberij 'awleh Müsaj: niiimet dan Ihakhikhet. 1'udah djadi 'awleh Eisaj 'Elmesêlh. 18 Barang fa^awrang tijada peïiali melihat 'Allah : 'Analdi laki p jang tonggal 'itu, jang 'ada dipangkuwan Bapa, 'ija djüga fudah meng'/artikan 'itu. 19 Bermüla 'ini djüga 'ada kafjaksi'/an Jalhja, tatkala 'awraijg Jehüdij fudah menjüroh barang 'Iman p dan 'awraig Lejwij pergi deri da lam Jerüfjalejm, fopaja marika 'itu bertanjakan dija: fijapa 'angkaw 'ini 'ada? 20 Maka meijg^akawlah 'ija, dan tijada berfamkallah 'ija: maka meiP^akawlah 'ija, bahuwa bükau 'aku 'ini 'ada 'Elmesêlh. 21 Maka marika 'itu bertanjakarilah No. 1468. Garmond Romein (9 Punten). MALEISCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Ensehedé & Zonen te Haarlem Fatf. I. 'Indjil JAHÏJA. (lija: 'apa kalaldi? 'adakali 'aipkaw 'ini 'Ejlija? maka berkatalab 'ija; 'aku bukan 'ada dija. 'Adakali 'aip-- ^ t ' cO kaw 'mi 'Elnabij? maka saliutlali 'ija: bukan. 11 'Arkijen maka berkalalali marika 'itu padanja: lijapa 'aigkaw 'ada? fopaja kam ij dapat inemberij djawab pada 'awraig jaig fudali menjuroh kamij: 'apatali 'aigkaw katakan 'akan fendirimu ? *23 Berkalalali 'ija: 'akulali fawara 'awraig penjarïiw didalam padaig belyantara: betulkanlahdjalan malta besar Tulian, feperti Nabij Jeljacja fudali katakan. 1!\ Maka 'awraig jaig tersuroli 'ïtu 'adalali deri pada 'awraig Farilij. 25 Maka marika 'itu bertanjakanlali dija, dan berkalalali padanja: meigyapa kalaldi 'aigkaw permandikan, djikalaw 'aigkaw 'ini bukan ada 'Elmesèïh, dan bukan 'Ejlija, dan bukan 'Elnabij? 2fi Saliutlali Jallija pada marika 'itu, 'udjarnja: 'jtku 'ini permandikan deigan 'ajer, tetapi diteigah p kamu berd irij la'/awraiP', jaig kamu 'ini tijada meigyenal. 17 'Ija 'ini 'ada dija 'itu jaig dataiig- komedijen deri padaku, jaig ludali djadi dihuludefi padaku, jan*1 'aku 'ini bukan 'ada mustaHiakh, fopaja 'aku meigyawrej peigyikat tarompa p nja. 28 Segala perkara 'ini fudali djadi di-Bejt Eabara difabaraig Jardejn, dimana JallijA. 'ad&lah perinandikan. 19 Pada kayejsokan liarinja Jallija ludali meliliat SZisaj dataig kapadanja, maka berkatalab 'ija: liliatlali 'anakh domba 'Allah, jaigmeiFliapuskan dawfa 'ifij dunja. 30 'Ija 'ini 'ada dija 'itu 'akan lijapa'aku'ini ludali kalakan: komedijen deri padaku d&taig fa'awranj laki p, jaig fudali djadi dihulu deri padaku: karaiia 'adalali 'ija terdiliulu defi padaku. 31 Maka 'aku 'ini tijadalab tneigyenal dija: tetapi fopaja 'ija denjalakan pada 'awranj .1 il'ra'ejl, fehab itil 'aku 'ini fudali d&taig permandikau deigan 'ajer. 32 Maka berljaksilali Jallija, 'udjarnja: babuwa 'aku fudali meBliat Rolli 'itu turon fariipa nierpat ij deri dalam lanjit, dan tiiggal dijam 'atasnja. 33 Maka 'aku 'ini tijadalab meigyenal dija; tetapi lijapa jaig fudali menjuroh 'aku permandikan deigan 'ajer, 'ija djuga fudali lab berfabda padaku: ka'atas lijapa garaig 'anjkaw 'akan meliliat Rolh 'itu turon dan tiiggal dijam 'atasnja, 'ija 'ini '«ada dija 'itu, jaig permandikan denjan RoHiu-'lldindus. 34 Maka 'aku 'ini fudali meliliat, dan ludali berljakli, babuwa 'ija 'ini 'ada 'AnaWi 'Allah. 35 Pada kayejs TH 'öTVfcUUt unuTBoruusin No. 671. Dubbel Dessendiaan. LAMPONGSCHE, MANDAILINGSCHE, MACASSAARSCHE EN BOEGINEESCHE SCHRIFTEN. LAMPONGSCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 670. Garmond (9 Punten). MANDAILINGrSCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 669. Garmond (9 Punten). B U dit schrift worden op verlangen ook geleverd de noodige letterteekens voor het drukken van Toba- en Karo-Bataksch en Daïrisch. MACASSAARSCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 672. Augustijn (12 Punten). BOEGINEESCH UIT DE Lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem No. 673. Augustijn (12 Punten).