LEERPLICHTWET
/-•f V\
i' / voor PAEDAGOGIEl<\
Vy \AAiM DE universiteit) }{
OORSPRONKELIJK EN GEWIJZIGirtrttÜÉÖE^
ter vergelijking naast elkander gedrukt,
VOORAFGEGAAN DOOR DE
MEMORIE VAN ANTWOORD.
-aSfraoaooj^ 
HAARLEM H. D. Tjeenk Willink & Zoon 1899



Van Markens Drukkerij-Vennootschap. — Dei.ft.



Memorie van Antwoord.
§ i. Was het den ondergeteekende aangenaam te vernemen, dat er omtrent het doel, door dit wetsontwerp beoogd, geen verschil van gevoelen bestaat, tot zijn leedwezen heeft hij tevens uit het Voorloopig Verslag moeten zien, dat sommige leden zich in beginsel niet konden vereenigen met het middel, door de Regeering voorgedragen.
Uit de motiveering echter van de redenen, waarom die leden, ofschoon gaarne willende medewerken om het lager onderwijs zooveel mogelijk onder het bereik van allen te brengen, in beginsel tegen leerplicht gekant waren, meent ondergeteekende te mogen opmaken, dat de beteekenis van den door de Regeering voorgedragen maatregel niet door allen juist is begrepen. Ten onrechte toch wordt beweerd, dat het der Regeering niet te doen zou zijn om leerplicht, maar om dwang tot schoolbezoek, want dat èn blijkens de toelichting èn blijkens artikel i in verband met artikel 4 huisonderwijs slechts bij uitzondering wordt toegelaten. Deze opvatting 1111 rust blijkbaar op misverstand. Het is der Regee'ing, zooals ook reeds door andere leden werd opgemerkt, alleen en uitsluitend te doen om het verzekeren van het noodige onderwijs aan allen. Of dat onderwijs wordt genoten op school dan wel te huis, is der Regeering onverschillig, mits slechts de waarborg bestaat, dat deugdelijk onderwijs wordt verstrekt. Niet bij uitzondering wordt toegestaan kinderen te huis te doen onderwijzen; aan allen, die daaraan de voorkeur geven en er toe in de gelegenheid zijn, is het geoorloofd. Wel wordt in artikel 1 voorop gesteld, dat de ouders verplicht zijn hunne kinderen geregeld een school te doen bezoeken, maar dit betreft alleen den vorm, want uit een volgend artikel blijkt, dat die verplichting ophoudt, zoodra een vader zijn kind huisonderwijs doet genieten. Ware voorop gesteld dat de ouders verplicht zijn hunne kinderen huisonderwijs te doen genieten, met de toevoeging, dat die verplichting ophoudt zoodra het kind geregeld de school bezoekt, dan zou in het wezen der zaak niets zijn veranderd. Maar dergelijke omzetting zou weinig aanbeveling verdienen, omdat dan volgens de wet regel zou zijn wat f e i t e 1 ij k wel uitzondering moet blijven. Immers, niet ten gevolge van wettelijke voorschriften, maar ten gevolge van de feitelijke toestanden, zijn weinig ouders in staat huisonderwijs te bekostigen, zoodat de overgroote meerderheid, willen zij hunne kinderen onderwijs doen genieten, hen wel naar de school moeten zenden. Overwegend bezwaar is er echter niet artikel 1 zóó te redigeeren, dat aan het formeele bezwaar wordt te gemoet gekomen en de bedoeling der Regeering nog duidelijker uitkomt.
De grief dat het der Regeering alleen te doen zou zijn om dwang tot schoolbezoek is te meer ongegrond, omdat ouders, die in gemoede bezwaren hebben hunne kinderen aan een der scholen in hunne omgeving toe te vertrouwen, volgens de bepalingen van het wetsontwerp niet ge-



dwongen kunnen worden hun kroost toch daarheen te zenden, en in dat geval van de verplichting, bedoeld in art. i, vrij kunnen komen, ook al bestaat er niet het minste uitzicht, dat hunne kinderen in plaats van schoolonderwijs, huisonderwijs zullen ontvangen.
Als tweede reden, waarom sommige leden in beginsel het wetsontwerp bestreden, wordt opgegeven de ongeneigdheid om mede te gaan met eene regeling, welke uitgaat van de grondgedachte, dat de Staat de opvoeding der kinderen in eigen hand moet nemen.
Ook naar de meening der Regeering zou een wetsontwerp, hetwelk die stelling huldigde, in beginsel zijn af te keuren. Maar in het ontwerp, thans bij de Kamer aanhangig, komt geen enkele bepaling voor, welke bedoelde uitspraak ook slechts eenigermate zou wettigen. Wel wordt i laarbij den ouders verboden de opvoeding hunner kinderen te verwaarloozen door hun zelfs het meest noodzakelijke onderwijs te onthouden, maar het springt in het oog dat een dergelijk verbod geheel iets anders is dan de opvoeding te willen overbrengen op den Staat. In het laatste geval belast zich de Staat met de opvoeding in de plaats van de ouders, in het eerste geval worden de ouders door de wet verhinderd zich straffeloos aan den plicht der opvoeding te onttrekken. Dus juist het tegendeel.
De misvatting, waaraan bovengenoemde leden zich schuldig maakten, zou verklaarbaar zijn, indien eene regeling werd voorgesteld welke de ouders zou verplichten hunne kinderen te zenden naar een bepaald soort van scholen, bij voorbeeld naar de openbare. Maar daarvan is in de verste verte geen sprake. Dit wetsontwerp laat niet alleen de ouders in de keuze van de school geheel vrij, legt niet alleen volstrekt geen voorkeur aan den «lag voor openbaar of bijzonder, voor neutraal of kerkelijk onderwijs, maar stelt de vrijheid der ouders om hunne kinderen geen onderwijs te doen genieten, dat met hunne innige overtuiging in strijd is, zoo hoog, dat dezen in die gevallen, waarin zij geen plaats kunnen vinden op een school van hun eigen richting, zelfs het recht behouden hunne kinderen van alle onderwijs verstoken te laten, indien zij daaraan de voorkeur geven boven plaatsing op een school van een andere richting.
Een andere grief is, dat door dit wetsontwerp eene zedelijke en natuurlijke verplichting in een Staatsplicht wordt omgezet, waarvan gevreesd wordt „verzwakking van de zedelijke constitutie van het volk." Die vrees is volkomen ongegrond. Aan tal van zedelijke en natuurlijke verplichtingen is reeds thans wettelijke sanctie gegeven, zonder dat van die gevreesde verzwakking ooit iets gebleken is. Aan de meeste strafbepalingen ligt ten grondslag eene zedelijke verplichting, waarvan de nakoming in het algemeen belang noodig wordt geacht. Wil men voorbeelden ? Iemand te redden die in doodsgevaar verkeert, indien men dit kan doen zonder eigen leven aan gevaar bloot te stellen, is een zedelijke verplichting ; de wetgever heeft het noodig geacht straf te bedreigen tegen hen, die zich aan dien plicht onttrekken. Wien het ongeluk treft, door een besmettelijke ziekte te worden bezocht, is zedelijk verplicht voorzorgsmaatregelen te nemen, dat de besmetting niet worde overgebracht; die dat niet doet wordt gestraft, omdat het algemeen belang de nakoming van die verplichting eischt. En die voorbeelden zijn met tal van anderen te vermeerderen. Niet alle zedelijke verplichtingen krijgen of behoeven wette lijke sanctie ; de wetgever moet in elk speciaal geval beslissen of het



tegen ouders, ciie zich aan dien plicht niet storen. En dat dit niet alleen wenschelijk maar noodig is, meent hij op goede gronden te kunnen aantoonen. Niet alleen onbewezen maar ook onbewijsbaar is naar zijne meening de stelling, dat de Staat ter naleving van burgerrechtelijke verplich tingen niet strafrechterlijk vermag op te treden en dat hij, dus doende, zich schuldig maakt aan verwarring tusschen burgerlijk en strafrecht. De burgerrechtelijke bepaling in art. 159 is in den grond der zaak niets anders dan een zedelijke, reeds door de wet erkende verplichting, en, zooals boven is aangetoond, is bijna elke strafbepaling het uitvloeisel van de gebleken noodzakelijkheid om een zedelijke verplichting te maken tot een door de strafwet gesanctionneerden plicht. Door vele andere leden werd er dan ook reeds op gewezen, dat bestraffing van niet nakoming eener volgens het Burgerlijk Wetboek bestaande verplichting in ons recht reeds volstrekt niet vreemd is. Wie denkt er aan te beweren, dat ouders, die hunne kinderen het noodige voedsel onthouden, niet strafbaar moeten zijn, omdat het onderhoud van kinderen is een burgerrechtelijke plicht? Voorts zij verwezen naar de art. 250, 253 en 255 van het Wetboek van Strafrecht. In al die gevallen wordt straf bedreigd tegen ouders, die zich schuldig maken aan feiten, waaruit blijkt dat zij hunne verplichtingen tegenover hunne kinderen niet zijn nagekomen. E11 ook buiten de verhouding van ouders tot kinderen is strafrechtelijke sanctionneering van burgerrechtelijke plichten niets zeldzaams. Komt het bij iemand op de straffeloosheid van bigamie te verdedigen, omdat het reeds volgens de bepalingen van het burgerlijk recht verboden is een dubbel huwelijk aan te gaan? Moet overspel straffeloos zijn, omdat reeds het burgerlijk recht voorschrijft, dat echtgenooten elkander trouw moeten blijven? Dienstcontracten zijn burgerrechtelijke handelingen, maar daarom kan toch wel — men lette op hetgeen in Indië bij de koelie-ordonnantiën is voorgevallen — het willekeurig verbreken van een dienstcontract strafbaar worden gesteld. Zelfs de arbeidswet is in den grond der zaak niets anders dan een strafbedreiging tegen het aangaan van burgerrechtelijke contracten, die de wetgever als ongeoorloofd beschouwt.
Voorzoover men echter heeft willen betoogen, lat niet dan um dringende redenen tot het strafrechtelijk sanctionneeren van een burgerrechtelijke verplichting moet worden overgegaan, kan ondergeteekende zich daarbij geheel aansluiten. Een strafbepaling, hoe onmisbaar ook, blijft altijd een noodzakelijk kwaad. Geen oogenblik is het dan ook bij hem opgekomen, dat een beroep op art. 159 en 353 van het Burgerlijk Wetboek hem zou ontslaan van de verplichting, om het bewijs te leveren, dat èn in het belang der kinderen èn in het algemeen belang strafbepalingen, zooals die in de wet op den leerplicht worden voorgesteld, niet kunnen worden gemist. Die artikels zijn alleen een bewijs, hoe de Nederlandsche wetgever zich de verhouding tusschen ouders en kinderen heeft gedacht, maar al kwamen ze in ons Burgerlijk Wetboek niet voor, zoo zou dit toch den ondergeteekende volstrekt niet hebben weerhouden, een voorstel tot invoering van leerplicht te ontwerpen.
Als bewijs, dat de Nederlandsche wetgever in beginsel niet afkeerig is van verplicht schoolbezoek, kan ondergeteekende zich beroepen op art. 81, laatste zinsnede, van de bestaande schoolwet. Aan burgemeester en wethouders wordt in dat artikel opgedragen een staat op te



maken van de niet-schoolgaande kinderen, en daaraan is toegevoegd de volgende bepaling:
„Ouders of verzorgers van op dien staat voorkomende kinderen verkrijgen geene ondersteuning, geneeskundige hulp uitgezonderd, van wege de gemeente, tenzij zij aantoonen, dat hunne kinderen ten onrechte op dien staat zijn gebracht of het niet schoolgaan 'van deze aan hen niet is te wijten."
Wat is dit anders dan indirecte leerplicht met betrekking tot arme gezinnen? Aan de ouders, die hun plicht tegenover hunne kinderen verzuimen, wordt wel is waar geen boete of gevangenisstraf opgelegd, maar ze worden hier bedreigd met een veel zwaardere straf: de straf van den honger. Al is de nood in de gezinnen ook nog zoo groot, het gemeentebestuur mag, indien de kinderen door schuld der ouders niet op de schoollijsten voorkomen, geen hulp verleenen. Hoe is het mogelijk, dat de principieele bestrijders van leerplicht tegen deze werkelijk harde en ruwe bepaling geen overwegend bezwaar hebben ? Leerplicht alleen voor de allerarmsten en dan nog met een strafbedreiging, die indruischt tegen ons gevoel van menschelijkheid, is werkelijk niet te verdedigen. Men heeft die bepaling dan ook blijkbaar alleen in de wet opgenomen omdat men, alsnog voor algemeenen leerplicht terugdeinzende, door indirecten dwang althans iets wilde doen, om het kwaad te beteugelen. Nu de ervaring geleerd heeft dat dit middel, hoe hard ook, niet baat — het is trouwens ook alleen gericht tegen het absoluut schoolverzuim, want ouders wier kinderen wel op de schoollijsten staan maar bijna nooit op school komen, kunnen wel worden bedeeld — is de eenige uitweg het voorbeeld van andere landen te volgen en rechtstreekschen leerplicht voor allen in te voeren. Daardoor zal, zooals nog nader zal worden aangetoond, èn tegenover de ouders veel meer de billijkheid worden betracht èn het doel veel beter worden bereikt.
Er waren ook leden, die zich niet zouden verzetten tegen dwingende staatstusschenkomst in die gevallen, waarin de opvoeding door de ouders zichtbaar wordt verwaarloosd, maar die er den Minister een grief van maakten, dat hij de kracht der wet reeds terstond wil doen gevoelen, zoodra de ouders of verzorgers zich niet houden aan de zeer strikte regelen, welke het wetsontwerp ten aanzien van het schoolbezoek gelieft te stellen.
Die tegenstelling kan ondergeteekende niet aanvaarden, want ouders, die hunne kinderen het noodige onderwijs onthouden, hen öf niet of slechts ongeregeld de school doen bezoeken, maken zich wel degelijk aan verwaarloozing schuldig. Wil men niet blijven in vage algemeenheden, die alle uitwerking missen, dan is men wel verplicht regelen te stellen. De in het ontwerp gestelde regelen zijn echter niet „zeer strikt" in den zin van zeer stringent, maar integendeel zeer mild. Door het toestaan van ruiine vrijstellingen wordt de vrijheid niet meer beperkt, dan strikt noodig kan worden geacht. Mocht echter blijken, dat hier en daar de vrijstellingen nog niet ruim genoeg zijn en ook ouders, wien niet de minste schuld kan ten laste worden gelegd, toch nog onder de strafbepalingen zouden vallen, dan is ondergeteekende gaarne bereid in die bepalingen alsnog de noodige wijzigingen te brengen. Voor zoover de bezwaren niet gelden de invoering van leerplicht in' het algemeen, maar wel de omschrijving van begrenzing der strafbare feiten, kunnen die bezwaren niet principieel



worden genoemd, maar betreffen zij de uitwerking en de détailregeling, waaromtrent gemeen overleg in menig opzicht noodig zal blijken.
Kan aangetoond worden, dat leerplicht voor Nederland noodzakelijk is, dan moet tot invoering worden besloten, zelfs al ware in dezen geen enkel land ons voorgegaan. Maar ook aan de principieele bestrijders van den voorgestelden maatregel is het niet ontgaan, dat bijna in alle min of meer beschaafde landen de leerplicht reeds burgerrecht heeft verkregen. Om de beteekenis van dat feit te verkleinen wordt getracht duidelijk te maken, dat in verscheidene van die landen zeer bijzondere omstandigheden, die in ons land niet bestaan, er toe hebben meegewerkt om aan leerplicht wettige bekrachtiging te verzekeren. „In Duitschland", zoo wordt gezegd, „heeft de schooldwang ingang gevonden door den invloed van militaire begrippen. Frankrijk en Oostenrijk gingen tot die invoering over onder den indruk der aan die landen door Duitschland toegebrachte nederlagen. Op Engeland kan men zich in deze materie niet beroepen, omdat de toestanden op schoolgebied daar geheel anders zijn dan ten onzent, bijzonderlijk omdat daar de bijzondere school regel en de openbare aanvulling is".
Ook al ware dit alles volkomen juist, dan blijft het toch een beteekenend feit, dat men niet alleen in bovengenoemde landen, maar nog in tal van andere — ondanks groot verschil in toestanden en aard der bevolking — invoering van leerplicht noodig heeft geacht. De mogelijkheid is daarom niet uitgesloten, dat in Nederland om bijzondere redenen deze maatregel noch noodig noch gewenscht is, maar ondergeteekende is op gronden, die ook in deze Memorie nog nader zullen worden ontwikkeld, vast overtuigd, dat de ervaring juist het tegendeel leert en dat practische eischen er ons toe moeten dringen, het voorbeeld van bijna alle andere volken te volgen, al zal ook de wettelijke regeling van geen der on> omringende volken slaafs kunnen worden nagevolgd maar in verband moeten worden gebracht met de hier bestaande bijzondere toestanden.
Geenszins kan echter worden toegestemd, dat men de verklaring van de voorliefde voor Staatstusschenkomst op dit gebied in Duitschland. Frankrijk en Oostenrijk alleen heeft te zoeken in invloed van militaire begrippen of geleden nederlagen. Terecht werd door vele andere leden opgemerkt, dat leerplicht met militaire begrippen niets heeft te maken. In Duitschland bestond hij reeds, voordat dit land zich tot een militairen Staat had ontwikkeld, en de vele Duitschers, die gekant zijn tegen het militairisme, zijn evenzeer met deze instelling ingenomen als de anderen, die nog altijd in ontwikkeling van het militairisme heil zien. Maar ook al kon men aantoonen, dat in Oostenrijk en Frankrijk de leerplicht niet zou zijn ingevoerd, indien men niet door de nederlagen van 1866 en 1870 van de dringende behoefte aan dien maatregel was overtuigd geworden, dan nog zouden de tegenstanders van leerplicht allerminst recht hebben zich op dat feit te beroepen, want dan zou daaruit blijken, dat men èn in Oostenrijk èn in Frankrijk tot het inzicht is gekomen, dat één van de voornaamste redenen van Duitschlands gebleken overwicht moet gezocht worden in meerdere ontwikkeling zijner burgers, onder het regime van leerplicht verkregen.
Waarom de Regeering zich niet op Engeland zou mogen beroepen, is niet duidelijk. De toestanden zijn niet dezelfde, de schoolregelingen verschillend, maar daarom wordt dan ook hier een regeling voorgedragen.



zich aanpassende aan onze toestanden en aan onze schoolwetregeling. In volgende paragrafen zal daarop nog nader worden teruggekomen, maar nu reeds meent ondergeteekende er op te mogen wijzen, dat nergens een regeling bestaat, welke, ook met betrekking tot gemoedsbezwaren, zoo mild is als het ontwerp, hetwelk aan de goedkeuring der Staten-Generaal is onderworpen. Ook in Engeland vindt niet elk burger een school naar zijn richting. Maar terwijl het ingediende ontwerp uitgaat van de grondgedachte : geen dwang, indien de ouders tegen een school overwegend bezwaar hebben, staat het daarentegen in Engeland den ouders niet vrij hunne kinderen op dien grond van onderwijs verstoken te laten.
Zooals boven reeds werd opgemerkt, is er geen enkel land aan te wijzen waar de toestanden en de aard van het volkskarakter geheel met die van Nederland overeenkomen. Het best is in dezen ons land nog te vergelijken met Zwitserland en Denemarken, en ook daar bestaat leerplicht. Dat in die landen de militaire begrippen den stoot hebben gegeven tot het nemen van dezen maatregel, zal wel niemand beweren.
Opmerkelijk is het ook, dat daar, waar leerplicht bestaat, alle partijen zich daarmede ingenomen betoonen. In 1897 verscheen eene studie over het verplicht onderwijs in Duitschland van Henri de Kerchove d'Exaerde („De FEnseignement obligatoire en Allemagne") eene studie door het „Centrum" genoemd een actueel boek van bij uitstek Katholieke kleur. Welnu in dat boek wordt gezegd: „Feuilletez les propositions de loi, les résolutions des Congres, les plate-formes des élections, nulle part vous ne trouverez même de protestation contre le régime obligatoire. Ce régime est aujourd'hui ancré dans les moeurs allemandes; il est passé a 1'état de dogme, qu'on accepte et qu'on ne remet plus en question." 1
Ontkend wordt echter, dat bij ons te lande leerplicht zou worden gewenscht; in het bijzonder wordt beweerd, dat een groot deel der werklieden er tegen is en dat vooral ten platten lande de meeste arbeiders er niets van willen weten. Waaruit die kennis is geput wordt er niet bijgevoegd. Niemand kan met zekerheid verklaren, welk deel der werklieden vóór en welk deel tegen leerplicht is. Afgaande op hetgeen in werkliedenkringen en in werkliedenvereenigingen voorvalt, zou ondergeteekende veeleer tot de conclusie komen, dat de groote meerderheid der Nederlandsche arbeiders gaarne zal zien, dat deze hervorming tot stand komt. De resultaten der Arbeidsenquête pleiten ook voor deze zienswijze. En daarover behoeft men zich niet te verwonderen. Verhooging toch van het verstandelijk en zedelijk peil des volks is eene noodzakelijke voorwaarde voor verhooging van den levensstandaard der werklieden, en dit wordt ook in werkmanskringen vrij algemeen beseft.
Dat voorstanders van leerplicht voornamelijk gevonden worden onder hen, die hunne kinderen toch reeds geregeld naar school zenden, zal ondergeteekende niet tegenspreken. Dezen hebben bij ervaring de voordeelen van geregeld onderwijs leeren kennen en willen ook gaarne anderen in die voordeelen doen deelen. Omgekeerd is zeer goed aan te nemen, dat ouders die hunne kinderen thans niet of niet geregeld naar school zenden over het algemeen niet bijster ingenomen zijn met een maatregel,
i Hoe in Duitschland, ook van Katholieke zijde, over leerplicht wordt gedacht, blijkt het best uit de brochure van Mr. S. j. Vissek over dit onderwerp, welke onlangs is uitgegeven onder den titel: «Leerplicht en Schooldwang».



die hen zal verplichten tot iets, wat zij tot heden tot schade van hun kroost hebben nagelaten. Gelukkig echter zijn dergelijke ouders, hoe groot de omvang van het relatief schoolverzuim ook moge zijn, in de meeste plaatsen nog in de minderheid. En in elk geval mag aan het oordeel van hen, die de opvoeding hunner kinderen verwaarloozen, geen over wegend gewicht worden gehecht. Vast is ondergeteekende overtuigd, dat zeer velen, die nog geen voldoend besef hebben van de beteekenis van goed onderwijs en hunne kinderen maar laten rondzwerven, later, nadat de leerplicht zal zijn ingevoerd, den wetgever erkentelijk zullen zijn voor het genomen initiatief. Daaruit volgt reeds, dat de Regeering het in geen enkel opzicht eens is met die leden, die verwachten, dat vele voorstanders in besliste tegenstanders zullen veranderen en leerplicht zullen verfoeien, indien zij hem in de praktijk hebben zien werken. Welke reden is er om te vermoeden, dat hier niet het geval zal worden, wat men ook elders heeft zien gebeuren, nl. dat de maatregel meer populair zal worden, naarmate dat hij langer is toegepast ?
Waar de Regeering op dit standpunt staat, kan het bezwaarlijk bevreemding wekken, dat zij, zoodra de omstandigheden het toelieten, met deze hervorming is voor den dag gekomen. Zij zou dit haar plicht hebben geacht, ook al ware er geen enkele reden om te vermoeden, dat zij, dit nalatende, door hare vrienden in verzuim zou zijn gesteld. Maar dit op den voorgrond stellende, verheugt zij zich, dat van principieelen tegenstand van de zijde van politieke medestanders bij deze gelegenheid mets is gebleken, terwijl er daarentegen ook onder de politieke tegenstanders van het Ministerie zijn, die zich als voorstanders van den maatregel hebben doen kennen.
Twijfel aangaande de homogeniteit van de leden van het Kabinet met betrekking tot dit belangrijk onderwerp van wetgeving is volkomen ongewettigd. Ware dit het geval, dan zou zeker de indiening van een dergelijk voorstel niet reeds bij de eerste Troonrede zijn aangekondigd. Dat de Memorie van Toelichting alleen de handteekening draagt van den Minister van Binnenlandsche Zaken, is, zooals terecjit door vele leden wordt vermoed, alleen het gevolg van het feit dat het lager onderwijs tot den werkkring van dezen Minister behoort. Zonder de medewerking zijner ambtgenooten zou de Minister van Binnenlandsche Zaken dit wetsontwerp niet hebben kunnen indienen, en voordat hij zich bereid verklaarde in dit Kabinet ziting te nemen, had hij zich reeds verzekerd op die medewerking te kunnen rekenen.
Geenszins heeft echter de Regeering door de indiening van dit ontwerp te kennen willen geven, dat er geene andere onderwerpen van wetgeving zijn, die even urgent mogen worden geacht. Ook zij, die aan „voorstellen op eigenlijk sociaal gebied" de voorkeur geven, hebben geen reden tot klagen, want naast den leerplicht — ook een onderwerp van groote sociale beteekenis — zijn nog andere belangrijke sociale ontwerpen ingediend en nog meerdere aangekondigd. Mocht de indiening van de in het verslag genoemde voorstellen de Regeering stempelen tot een Ministerie van plichten, zij vindt geen aanleiding tegen dien naam te protesteeren, mits slechts erkend wordt, dat zij ook op de bres staat, waar het geldt de handhaving van de rechten der burgers, en mits slechts niet uit het oog wordt verloren, dat de Regeering, waar zij op nakoming van plichten den nadruk legt. dit juist doet om de rechten van hen, die steun



noodig hebben, beter te beschermen. Den titel van Ministerie van Staats(lwang moet zij beleefdelijk terugwijzen. Dwang is alleen te verdedigen als een noodzakelijk kwaad, en ook bij dit ontwerp wordt de vrijheid dei burgers niet meer beperkt, dan met het oog op de feitelijke toestanden beslist noodig is.
Ondergeteekende komt thans tot de bespreking van de excepties van niet-ontvankelijkheid op dit oogenblik. Verscheidene leden waren van meening, dat aan invoering van leerplicht niet mag worden gedacht dan met voorafgaande of gelijktijdige verbetering van het lager onderwijs, ook met betrekking tot de verhouding tusschen openbaar en bijzonder onderwijs. Aan die verhouding en hetgeen er mede in verband staat wordt in het Verslag nog een geheele paragraaf gewijd, zoodat ondergeteekende zich hier zal bepalen tot de opmerking, dat een uitstel, zooals hier wordt bedoeld, een uitstel van zeer langen duur zou zijn. In 1889 werd de toen tot stand gekomen schoolwetherziening niet beschouwd als een tijdelijke maatregel, maar als eene definitieve regeling, waardoor de vrede op schoolgebied zou worden verkregen. Dit neemt echter niet weg, dat tegenwoordig vele voorstanders van het bijzonder onderwijs de regeling van 1889 schier als in elk opzicht onvoldoende beschouwen en een nieuwe regeling, op geheel andere grondslagen, verlangen. Maar wat er dan voor de schoolwet van 1889 in de plaats zou moeten komen, welke die andere grondslagen zouden moeten zijn, daarover zijn zij het zelfs onderling nog volstrekt niet eens. Pleiten voor uitstel lot deze toekomstherziening is dus pleiten voor uitstel ad calendas graecas.
De tweede exceptie van niet-ontvankelijkheid is de intrinsieke toestand van ons lager onderwijs. Ook hierover op deze plaats slechts een enkel woord, daar er later in hetVerslag op wordt teruggekomen. Dat het lager onderwijs, op de openbare zoowel als op de bijzondere scholen, te wenschen overlaat, wie zou het tegenspreken? Herziening der schoolwet op sommige punten is wenschelijk, ja dringend noodig, en ligt niet alleen in de plannen der Regeering, maar zal ook 11a het tot stand komen der leerplichtwet reeds zeer spoedig aan de orde worden gesteld. Dit neemt niet weg, dat men zich schuldig maakt aan groote overdrijving, als men het doet voorkomen alsof, zoolang de schoolwet niet is herzien, trouw schoolbezoek van weinig beteekenis zou zijn. Op tal van scholen is het onderwijs nu reeds uitstekend. En vergeten mag men niet, dat, zooals nog nader zal worden aangetoond, tegenwoordig juist door het veelvuldig schoolverzuim het onderwijs op tal van plaatsen nog niet de resultaten geeft, ilie men anders zou mogen verwachten. Ook in dit opzicht zal dus de invoering van leerplicht reeds groote verbetering brengen.
Als grond waarom althans op dit oogenblik nog geen leerplicht moet worden ingevoerd, wordt verder de klacht vernomen, dat een niet onaanzienlijk aantal onderwijzers bij het openbaar onderwijs sterk gekant zou zijn zoowel tegen onze staatsinstellingen, bepaaldelijk tegen het Koningschap en tegen de bestaande inrichting der maatschappij. Door bedoelde leden wordt beweerd, dat de onderwijzers in hun doen en laten bijkans geheel van de overheid onafhankelijk zijn en dat daarin eerst verandering moet komen.
Bij de behandeling van de Staatsbegrooting werd reeds herhaaldelijk



dezelfde klacht vernomen, maar bepaalde feiten werden hoogst zelden ter kennis van de Regeering gebracht. Dat sommige onderwijzers met de bestaande inrichting der maatschappij ontevreden zijn, kan niet worden tegengesproken, maar er kan natuurlijk niet aan gedacht worden dit door wetsbepalingen te willen verhinderen. Er zal zeker wel geen land zijn aan te wijzen, waar hetzelfde niet het geval is. Onjuist is echter de bewering, dat de onderwijzers in hun doen en laten bijna geheel van de overheid onafhankelijk zijn. Waar zij zich buiten de school misdragen — wat b.v. ook kan geschieden door het houden van zedenbedervende of opruiende redevoeringen — heeft de overheid wel degelijk het recht tusschen beide te komen en hen tot hun plicht te brengen of te verwijderen. Dat het noodig zou zijn aan de overheid meer macht te geven tegenover de onderwijzers, kan vooralsnog niet worden toegestemd.
Ook kan ondergeteekende zich niet vereenigen met de meening, door enkele leden verdedigd, dat aan (Ie invoering van leerplicht behoort voorat te gaan een aanvulling van art. 47 der schoolwet in dien zin, dat van gemeentewege voor het verstrekken van voedsel en kleeding aan behoeftige schoolgaande kinderen moet gezorgd worden. Reeds nu legt bedoeld artikel aan de gemeentebesturen de verplichting op, het schoolgaan van bedeelden, onvermogenden en minvermogenden zooveel mogelijk te bevorderen. Dit voorschrift zal ook blijven bestaan 11a het tot stand komen van de leerplichtwet en, naar men mag vertrouwen, alsdan beter worden uitgevoerd dan thans in vele gemeenten het geval is. Alsdan toch zullen de gemeentebesturen in hunne pogingen, om het schoolbezoek te bevorderen en de belemmeringen, die thans het geregeld schoolbezoek in den weg staan, weg te nemen, door de wet krachtig worden gesteund. En één van die belemmering is ongetwijfeld gemis aan noodige kleeding e:i voedsel. Waar thans die belemmering wordt weggenomen, heeft men niet den minsten waarborg, dat daardoor ook het doel zal worden bereiki. Telkens ziet men het gebeuren, dat kinderen, die b.v. van schoeisel worden voorzien, om hen in staat te stellen naar school te gaan, toch na korten tijd om allerlei nietige redenen en ook zonder reden weer wegblijven. In de toekomst zal dat anders worden en zullen de onwilligen, die ondanks de hun verleende tegemoetkoming toch weder tot het oude kwaad terugkeeren, tot hun plicht worden gebracht. Waar het particulier initiatief krachtig genoeg optreedt om behoeftige ouders in staat te stellen aan de leerverplichting te voldoen, behoeven gemeentebesturen er zich niet mede te bemoeien; maar waar dit niet het geval is, geeft art. 47 de aanwijzing dat het op den weg der gemeentebesturen ligt daarin te voorzien. Voor zoover art. 47 nog onvoldoende is, kan een wijziging van bedoeld artikel worden voorgedragen bij de toegezegde herziening van de schoolwet. Reeds bij dit wetsontwerp een wijziging der schoolwet op dit punt voor te stellen, achc hij te minder raadzaam, omdat ook eene herziening der armenwet in voorbereiding is en ondergeteekende zich de illusie maakt, dat onder een goede armenwet nooddruft zoo groot, dat kinderen uit gemis van kleeding en voedsel te huis moeten blijven, zonder dat er onmiddellijk in wordt voorzien, niet meer zal voorkomen.
Ten. slotte werd door sommige leden de opmerking gemaakt, dat indiening van dit wetsontwerp, kort vóór de aanvaarding der Regeering door de Koningin, onpolitiek en onkiesch was, omdat dit voorstel geschikt zou zijn verdeeldheid en verbittering te wekken, terwijl juist alles be-



Er is in deze geheele redeneering slechts ééne zinsnede, die ondergeteekende ten volle beaamt, de stelling namelijk, dat op de ouders de zedelijke plicht rust hunne kinderen te onderhouden en op te voeden, ook al werd er in geen enkele staatswet met een woord van gesproken. Maar daaruit volgt niet, dat ouders, die hun plicht verwaarloozen, uitsluitend verantwoordelijk zijn aan hun geweten en aan God. Dat is geen christelijke inaar een hardvochtige, gruwzame leer, want zij offert onschuldige kinderen op aan gewetenlooze, goddelooze ouders. Wat beteekent de verantwoordelijkheid aan God voor hen, die zich om God of Gods gebod niet bekommeren? Voor het kind, dat te gronde gaat is het een schrale troost, dat de vader, die zijn plicht verwaarloost, hiernamaals zijn gerechte straf niet zal ontgaan. Maar die leer is niet alleen onchristelijk en wreed, zij is ook in hooge mate onmaatschappelijk en staatsgevaarlijk, want zij dwingt den Staat onverschillig te blijven, waar hij ziet dat toekomstige staatsburgers opgroeien voor het armhuis of de gevangenis.
Wel daarentegen is uit de natuurlijke en zedelijke verplichting der ouders de conclusie te trekken, dat men zou handelen in lijnrechten strijd met hetgeen de natuur zelve aangeeft, indien men een wet in het leven liep uitgaande van de gedachte dat de kinderen behooren aan den Staat. Maar ondergetekende moet dan ook ten stelligste betwisten, dat het aanhangige wetsontwerp aan dit euvel mank gaat. Indien de kinderen aan den Staat behoorden, dan zou de Staat op ergerlijke wijze zijn plicht verzuimen, indien hij niets anders deed dan aan de ouders voorschrijven hunne kinderen eenig onderwijs te doen geven ; op dat standpunt zou de Staat verplicht zijn, de opvoeding geheel aan zich te trekken of althans te waken, dat elk kind wordt opgevoed in de richting, die hij het meest gewenscht acht. Maar daarvan is bij dit wetsontwerp geen sprake. Indien een vader slechts zorgt, dat zijne kinderen geregeld onderwijs ontvangen — wat onder geregeld onderwijs wordt verstaan moet natuurlijk in de wet worden omschreven, zal zij eenig effect kunnen hebben — zoo blijft hij overigens volkomen bevoegd, zelf over de wijze van opvoeding en ook over de richting van het te geven onderwijs te beslissen.
Daarmede vervalt van zelf de vrees, dat men, aan dit wetsontwerp zijne goedkeuring hechtende, genoodzaakt is, ook de consequenties te aanvaarden en verder mee te gaan „zoodra een Ministerie mocht optreden, dat gezind is in nog meerdere mate de zaak der opvoeding aan de ouders te onttrekken."
Aan de ouders wordt niets onttrokken dan de vrijheid om naar goedvinden de opvoeding te verwaarloozen, dan het recht om de zedelijke verplichting, die op hen rust, met voeten te treden. Dat daaruit gevaarlijKe consequenties zouden voortvloeien kan niet worden ingezien. Wat in de toekomst zal gebeuren kan niemand voorspellen, maar een Ministerie, dat zou willen voorstellen de opvoeding aan de ouders te onttrekken, zou zich zeker niet kunnen beroepen op de leerplichtwet, waarin juist het recht van de ouders wordt hoog gehouden en waarin niets voorkomt wat ook maar eenigszins kan doen denken aan „het socialistisch stelsel van staatsalmacht." Deze Minister, afkeerig als hij is van dat stelsel, zou, mocht een voorstel in dien geest worden gedaan, zonder eenigen twijfel plaats nemen onder de principieele bestrijders.
Maar evenmin als de kinderen behooren aan den Staat, evenmin behooren zij aan de ouders. Al wordt aan dezen volkomen te recht een groote macht over hunne kinderen toegekend, dit geschiedt niet, omdat



zij over hun kroost een zeker eigendomsrecht kunnen doen gelden, maar omdat zij hunne natuurlijke beschermers zijn. Behoorden de kinderen aan de ouders, dan zou de vaderlijke macht onbeperkt moeten zijn. Dat nu is ze ook volgens onze bestaande wetgeving reeds in geenen deele. Te recht wordt op blz. 9 van het Verslag gewezen op de beperking welke die macht in den loop der geschiedenis ondervonden heeft. „Er is een tijd geweest toen de vaderlijke macht als onbeperkt werd beschouwd. De ouders hadden toen recht van leven en dood tegenover de kinderen. Allengs zijn meer plichten van de ouders gesanctionneerd." Zelfs diegenen, die het meest gekant zijn tegen elke nieuwe sanctionneering, zouden toch niet terug willen naar den tijd, toen de Staat zich in het geheel niet om het lot der kindeeren bekommerde. Indien ooit — wat niet te verwachten is — een poging in die richting werd beproefd, dan zouden naar alle waarschijnlijkheid ook die leden, die thans uit afkeer van leerplicht verkondigen, dat ouders alleen verantwoordelijk moeten zijn aan God en hun geweten, voor de consequentie van hun eigen leer terugdeinzen. Waar is de natuurlijke of bovennatuurlijke ordening, die den Staat zou verbieden het kind te beschermen tegen ieder, die het op zijn ondergang gemunt heeft, zoo noodig ook tegen zijn eigen ouders ? Een beroep op „de souvereiniteit van het huisgezin in eigen kring'' is hier stellig niet gerechtvaardigd. Die souvereiniteit is op zich zelf een eerbiedwaardig beginsel, dat richtsnoer van handelen behoort te zijn, voor zoover de overheid zich zou willen bemoeien met huiselijke zaken die buiten haar sfeer liggen, maar men maakt misbruik van die schoone leuze, indien men zich er van gaat bedienen, om ontaarde ouders te onttrekken aan de straffende gerechtigheid. Volledige, onbeperkte souvereiniteit van het huisgezin in eigen kring — in dien zin dat het eene lid van een gezin onder geen omstandigheid tegenover het andere de hulp der overheid zou mogen inroepen of deelachtig worden — is in een beschaafden Staat even ondenkbaar als onbeperkte ouderlijke macht. Naast de souvereiniteit in het huisgezin staat die van het Staatsgezag dat geroepen is, afgescheiden van alle kringen en belangen, ieders recht te handhaven en voor allen af te bakenen de grenzen, waarbinnen men zich in vrijheid mag bewegen. Waar dat Staatsgezag, ook in de verhouding tusschen de leden van hetzelfde gezin, tusschenbeide komt om zwakken te beschermen en misbruik van macht te bestraffen, daar maakt het geen inbreuk op de souvereiniteit in eigen kring, maar plaatst het zich op het juiste standpunt, dat deelgenootschap aan een kleinen kring niet ontslaat van de plichten tegenover den grooteren kring, niet van familiegenooten maar van Staatsburgers, waartoe men evenzeer behoort. Trouwens, niet alle principieele bestrijders van het wetsontwerp onderschreven de stelling, dat ouders, die hun plicht verzuimen, alleen aan God en niet aan den Staat verantwoording verschuldigd zijn. Er waren onder die leden, die uitdrukkelijk erkenden, dat de overheid het recht heeft het individu te beschermen tegen hen, die in hunnen kring boven hem zijn gesteld. „Al is" — zoo redeneerden deze leden — „het huisgezin krachtens natuurlijk recht souverein in eigen kring, de Staat staat boven alle kringen en heeft te waken dat het individu niet worde opgeofferd." Ook erkenden zij, dat verbetering van de voorbereiding voor den strijd des levens door bevordering van schoolbezoek een sociaal belang is en dat de Staat gerechtigd is voor sociale belangen te zorgen. Toch bleven ook deze leden zich scharen onder de principieele bestrijders van het wetsontwerp: 1°. omdat huns inziens het nut van



intellectueele ontwikkeling niet zwaar genoeg weegt, oin in dezen dwang te recht\ aardigen, althans niet om er de constitutie van het huisgezin voor prijs te geven; 20. omdat in elk geval naar hunne meening dit voorstel veel verder gaat dan de bestraffing van werkelijke verwaarloozing.
Deze bestrijding is althans minder principieel dan die van de leden, welke boven aan het woord waren. Kan worden aangetoond, dat het nut \an behoorlijk onderwijs door hen te gering wordt geschat en dat het geenzins de bedoeling is te straffen, waar van verwaarloozing geen sprake is, dan mag worden verwacht, dat deze leden, die in beginsel Staatstusschenkomst ook op dit terrein niet afkeuren, alsnog tot voorstanders van leerplicht zullen worden bekeerd.
Met opzet gebruikt ondergeteekende den term : het nut van behoorlijk onderwijs, ofschoon de leden, wier bedenkingen hij thans tracht te weerleggen, zich bedienen van de uitdrukking: „het nut van intellectueele ontwikkeling". Intellectueele ontwikkeling toch, hoe noodig en hoe gewichtig ook, is niet het eenige wat de school geeft en behoort te geven. Onderwijs en opvoeding kunnen en mogen niet worden gescheiden. Elke school, die aan hare roeping beantwoordt, moet gericht zijn op harmonische ontwikkeling van verstand, hart en gemoed. Ook de openbare. Geheel ten onrechte wordt op blz. 2 van het Vei slag gezegd, dat het onderwijs op de openbare scholen feitelijk geheel omgaat buiten godsdienst en zedelijkheid. Waar dat het geval is, verzuimt de onderwijzer zijn plicht. Opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke deugden wordt in onze schoolwet uitdrukkelijk voorgeschreven. De leden die het deden voorkomen, alsof ondergeteekende zelf aan dat voorschrift weinig waarde zou hechten, vergissen zich. Het twistgeschrijf over de vraag wat een christelijke en wat een maatschappelijke deugd is, mag de aandacht niet afleiden van de hoofdzaak, en die hoofdzaak is, dat het niet alleen te doen is om het inprenten van kundigheden, maar dat het onderwijs een opvoedend, vormend karakter moet hebben. Dat alleen de bijzondere, kerkelijke school in staat zou zijn zulk onderwijs te geven, betwist hij ten stelligste. Tot die conclusie kan men alleen komen door van het beginsel der neutraliteit een caricatuur te maken. Zeker, krenking van de gevoelens van andersdenkenden is uitgesloten, maar het zou er treurig uitzien, als men zonder zich daaraan schuldig te maken niet meer kon opleiden tot deugd. Zoodra men kan aantoonen, dat dit onmogelijk is, houdt ondergeteekende op een voorstander van de openbare school te zijn.
Is dus verstandelijke ontwikkeling geenszins het eenige, wat men van goed onderwijs mag verlangen, dit neemt niet weg dat ook die ontwikkeling moeilijk te hoog kan worden geschat. Ondergeteekende kan hier slechts herhalen wat reeds in de Memorie van Toelichting is gezegd: „Onder alle rangen en klassen vertegenwoordigt het intellect een groote kracht; zelfs de eenvoudigste arbeid vordert tegenwoordig eenig doorzicht en ontwikkeling en ook eenige kennis. Een volk, dat slecht onderwezen wordt, is niet in staat te concurreeren in den vreedzamen wedstrijd volken." Met andere woorden is dezelfde gedachte uitgedrukt op blz. 14 van het Verslag, waar gezegd wordt: „Gebrek aan ontwikkeling is een verzwaring van de moeilijkheden, die voor velen bestaan in het zoeken om met eerlijke middelen in het levensonderhoud te voorzien".
Hoe kan men tegenover de groote belangen, die op het spel staan, in casu volhouden, dat goed onderwijs of, wil men, verstandelijke ont-



wikkeling niet van genoeg gewicht is, om tegenover onwillige ouders Staatstusschenkomst te rechtvaardigen ? Tegenover het voordeel dat er door wordt verkregen staat geen enkel effectief nadeel. Dat er geen sprake is van schending der souvereiniteit in eigen kring, is boven reeds aangetoond, maar nog zonderlinger is de vrees, dat men zou prijs geven de constitutie van het huisgezin. Wat daaronder wordt verstaan, is ondergeteekende niet duidelijk geworden, maar dit weet hij wel, dat de grondslagen van het huisgezin niet worden aangerand, indien het den vader niet meer geoorloofd is, zijne kinderen den geheelen dag op straat of het veld te laten rondzwerven, en hiervan is hij ook overtuigd, dat er niets is, wat het huisgezin — en dus zeker ook de constitutie van het huisgezin — meer schaadt dan ruwheid, onverschilligheid en onwetendheid.
Nog minder principieel is het herwaar, dat het wetsontwerp zich niet bepaalt "tot bestraffen van de gevallen van werkelijke verwaarloozing. De Regeering — zoo luidt de grief — wil vaststellen wat als normale opvoeding te beschouwen is en dan allen straffen, die zich aan dien norm niet houden — wat veel te ver gaat, omdat afwijking van dien norm niet altijd verwaarloozing in zich sluit.
Dit is eigenlijk dezelfde grief, die ook reeds in anderen vorm in § r te berde gebracht en daar beantwoord is.
Daar men echter die grief telkens herhaalt en daardoor toont er veel waarde aan te hechten, stelt ondergeteekende er prijs op aan de bestrijding op blz. 7 nog enkele opmerkingen toe te voegen. De leden, die hier aan het woord zijn, zouden geen bezwaar hebben tegen een algemeen voorschrift, maar zouden blijkbaar aan de ouders willen overlaten, op welken leeftijd /ij met het onderwijs willen aanvangen en op welken leeftijd zij willen ophouden, hoeveel uren de kinderen onderwijs zullen ontvangen en in welke vakken zij zullen worden onderwezen. Eene algemeene leerverplichting dus, maar zonder omschrijving van de wijze waarop men zich daarvan moet kwijten. Het eerste zou inderdaad veel eenvoudiger zijn, maar men zou er niet verder mee komen. In schijn zou leerplicht zijn ingevoerd, maar in werkelijkheid zou er in den toestand niets veranderen. Ouders de verplichting op te leggen voor onderwijs van hunne kinderen te zorgen, beteekent niets, als men niet tevens bepaalt, aan welk minimum moet worden voldaan. Het beste bewijs is wel, dat, zooals uit de bijlagen blijkt, in de verschillende landen de leerplicht zeer verschillend is geregeld, maar dat een zekere norm, waaraan men zich heeft te houden, in geen enkele wet geheel ontbreekt. Wel is ze in de eene wet veel nauwkeuriger omschreven dan in de andere, maar ontbreken doet ze nergens. In hoeverre de in dit ontwerp gestelde norm in elk opzicht de juiste is, zal nader bij de artikelen ter sprake komen ; boven werd reeds gezegd, dat dienaangaande nader overleg niet is uitgesloten.
Dat niet elk schoolverzuim als verwaarloozing kan worden beschouwd, wordt gaarne toegegeven, maar daarom zijn ook volgens de bepalingen van het ontwerp in ruime mate vrijstellingen toegelaten, en zeer terecht wordt in het Verslag op blz. 9 opgemerkt, dat, al kan ook elk bijzonder geva! van relatief schoolverzuim op zichzelf niet altijd als verwaarloozend worden gestempeld, dan toch het verstrekken van geregeld onderwijs aan hunne kinderen dermate een plicht der ouders is, dat tegen verwaarloozing van dien plicht door den Staat behoort te worden gewaakt.
Men vergete daarbij niet, dat het relatieve schoolverzuim uit een



oogpunt van staatsbelang een nog grooter kwaad is dan het absolute schoolverzuim. Niet alleen omdat het van veel grooter omvang is, maar vooral omdat door absoluut schoolverzuim alleen de kinderen worden benadeeld, .'.ie van onderwijs verstoken blijven, terwijl bij relatief schoolverzuim ook groot nadeel wordt toegebracht aan de anderen, die wel geregeld schoolgaan. Dit werd blijkens het verslag door sommige tegenstanders der ingediende regeling erkend. ,,Kij ongeregeld schoolgaan'' -— zoo wordt op blz. 8 herinnerd door leden die principieel bezwaar hadden tegen de voorgestelde strafbepalingen — „is de vraag of de ouders de opvoeding verwaarloozen niet de eenige. Het ongeregeld schoolgaan is een nadeel voor het klassikaal onderwijs en wettelijke maatregelen ter keering van dit nadeel zijn gerechtvaardigd, wegens de groote uitgaven die de Staat voor dat onderwijs doet.'' Ondergeteekende, die woorden onderschrijvende, zou er willen bijvoegen: gerechtvaardigd, niet alleen wegens de groote uitgaven, maar tevens omdat het verstrekken van goed onderwijs zelfs volgens de grondwet een groot volksbelang is, en de Staat zeker niet onverschillig kan en mag blijven, indien hij ziet dat door ongeregeld schoolbezoek van zoovele scholieren het onderwijs in de verste verte niet de resultaten geeft, welke men er anders van zou mogen verwachten.
Kr waren ook leden, die een onderscheiding wilden maken tusschen positieve en negatieve verwaarloozing, welke laatste enkel in slordigheid kan bestaan. Bij positieve verwaarloozing wenschten deze leden ontzetting uit de ouderlijke macht toe te passen; bij negatieve de ouders partieel onder curateele te stellen. Bij enkele slordigheid wenschten zij geringe straffen te zien opgelegd.
Wie ziet niet in, dat bij aanneming van dergelijk systeem juist vee) grooter inbreuk zou worden gemaakt op de ouderlijke macht? Hoe is het mogelijk, dat zij, die zich bevreesd maken, dat de rechten der ouders zullen worden aangerand, boven een regeling, waarbij ouders verplicht worden hunne kinderen onderwijs te doen genieten en eerst met boete of hechtenis gestraft worden, indien zij ondanks alle waarschuwing in het kwaad volharden, de voorkeur geven aan eene regeling, waarbij schoolverzuim bij gebleken schuld der ouders gestraft zal worden met partiëele ondercurateelestelling ? Waar zij tien eisch stellen, dat bij gebleken slordigheid slechts geringe straffen zullen worden opgelegd, mag gevraagd worden, of dit niet ook volgens de bepalingen van het ontwerp het geval zal zijn. Ja zelfs zullen ouders, wien alleen slordigheid kan worden ten laste gelegd, in het geheel geen straf in den gewonen zin ondergaan, want alleen de meest verstokte ouders, die door geen aansporing of waarschuwing tot hun plicht kunnen gebracht worden, zullen met den strafrechter kennis maken. Aan de ouders, die in dat geval verkeeren, zal zeker wel iets meer dan slordigheid kunnen worden ten laste gelegd.
Voorzoover bedoelde leden van oordeel zijn, dat ongeregeld schoolbezoek zeer goed kan worden bestreden door wegzending van de school, moet daartegen worden opgemerkt, dat van een dergelijke bestraffing, zij moge ook al niet onder alle omstandigheden zijn te vermijden, juist de kinderen, die men wil beschermen, de slachtoffers worden. Bovendien zou het geheel onmogelijk zijn, dit middel op zoo groote schaal toe te passen, dat het klassikaal onderwijs geen schade meer van het ongeregeld schoolbezoek ondervond. Op de vraag wat met de van de school verwijderde kinderen moest worden gedaan, wisten bedoelde leden dan ook geen antwoord
.



te geven. Hunne tegenwerping dat het hier een zaak van feitelijk ondergeschikten aard betreft, kan geenszins worden toegegeven.
Voorts waren er nog leden die erkenden, dat de wetgever wel tusschen beide kan komen, waar verwaarloozing van de zijde der ouders behoorlijk was geconstateerd, maar die betoogden dat dit dan moest geschieden „op zuiver repressieve wijze". Repressief nu zijn ook de bepalingen van het wetsontwerp, maar uit het vervolg van het betoog blijkt, dat deze leden b.v. zouden wenschen, dat geen vader werd gestraft, voordat zijn kind, dat hij verwaarloost, den leeftijd van negen jaren heeft bereikt. Een derge lijke regeling komt ondergeteekende weinig doelmatig voor. Niet alleen dat dan alle waarborg zou ontbreken, dat de schade nog zou worden ingehaald, maar daar komt bij, dat kinderen, die tot hun negende jaar van onderwijs zijn verstoken gebleven en op straat hebben rondgezworven, voor het grootste deel zoo verwilderd zijn, dat zij op gewone scholen in hooge mate een belemmering zouden worden voor het geven van behoorlijk onderwijs.
§ 3. De bedenkingen, in deze paragraaf ontwikkeld, zijn reeds door andere leden uitvoerig wederlegd. Al kan ondergeteekende zich bij hetgeen op blz. 13, 14 en 15 wordt aangevoerd in hoofdzaak aansluiten, toch wenscht hij aan dat betoog nog eenige opmerkingen en beschouwingen toe te voegen.
In geenen deele kan, zooals reeds werd opgemerkt, worden toegegeven dat het openbaar onderwijs fiasco heeft gemaakt. Men kan erkennen, dat het onderwijs nog gebreken aankleven en toch protest aanteekenen tegen een zoo scherpe, ongemotiveerde afkeuring, welke trouwens ook slechts door enkelen werd gedeeld. Voorzoover het onderwijs nog te weinig practisch is, het „zelf doen" nog te weinig op den voorgrond treedt, kan daarin verbetering worden gebracht, zelfs zonder wetsherziening. Bedoelt men echter het verkrijgen eener regeling, waarbij de kinderen reeds op de lagere school worden opgeleid tot speciale ambachten en bedrijven, dan zal ondergeteekende zijne medewerking daartoe niet kunnen verleenen. Naast vorming en ontwikkeling moet het gevvone lager onderwijs geven algemeene kundigheden, die voor allen noodig worden
geacht. , ^ ,
Volkomen terecht werd er door sommige leden op gewezen, dat door verbetering in leermethode, niet het minst bij het openbaar onderwijs, in de laatste jaren groote vooruitgang valt op te merken. Niet alleen echter het openbaar, ook het bijzonder onderwijs is zeer vooruitgegaan. Er zijn evenwel nog tal van factoren, die belemmerend werken en het voldoen aan hooger gestelde eischen in den weg staan. Maar juist daarom had ondergeteekende niet verwacht, dat men zooveel bezwaar zou maken, om een der grootste belemmeringen voor goed onderwijs — het ongeregeld schoolbezoek — weg te nemen. Dat inderdaad het schoolverzuim ook voor den goeden onderwijzer een van de grootste hinderpalen is, om zijn onderwijs meer vruchtdragend te maken, wordt door de meeste deskundigen, ook van het bijzonder onderwijs, erkend. Waarom het ongeregeld schoolbezoek zoo nadeelig is voor het onderwijs in het algemeen wordt o.a. zeer duidelijk ontwikkeld in een ingezonden artikel van het „L>oetinchemsch Weekblad" 1, het orgaan der Christelijk philantropische
1 Weekblad van 20 Mei 1898 no. 47.



instellingen te Doetincheni. „In een goed ingerichte school", zoo leest men daar, „heerscht orde en regel in het onderwijs. Dat onderwijs moet in de eerste plaats rekening houden met die leerlingen, die altijd aanwezig zijn en dus geregeld door kunnen werken. De leerlingen, die gedurig verzuimen, kunnen het onderwijs niet volgen; daardoor vermindert de belangstelling en de onderwijzer wordt in zijn werk zeer bemoeilijkt, mede tot schade van getrouwe leerlingen. De onderwijzer zal bijv. een rekenles hebben. Het is noodig, dat hij met de kinderen het een of ander op het bord behandelt, voordat zij met het werk verder kunnen gaan. Hij maakt de kinderen de zaak duidelijk en wat hun eerst heel moeilijk toescheen, wordt nu met ijver ter hand genomen. De kinderen zelf hebben er genot van, dat het werk nu zoo „gemakkelijk" is. Maar nu zijn er eenige afwezige leerlingen. Na verloop van eenige dagen of soms weken komen zij terug. Nu kan de onderwijzer zich inspannen, om die leerlingen nog zooveel mogelijk het verzuimde te doen inhalen. De tijd, dien hij noodig had voor de trouwe leerlingen, moet hij nu aan de achterblijvers wijden en met dat al kunnen zij toch niet meekomen. De andere leerlingen worden er door opgehouden, terwijl zij die verzuimden, met moeite en daarom vaak met tegenzin het werk maken. Met die leerlingen zal het in den regel „ tobben" blijven en de klasse lijdt er voortdurend onder. Hebben de ouders de gewoonte, om de kinderen gedurig te huis te houden, dan weten de kinderen eindelijk ook niet anders of het hoort zoo. De school trekt hen niet aan ; de onverschilligheid der ouders gaat op hen over en die leerlingen onderscheiden zich in den regel daardoor, dat het veel meer moeite kost hen aan orde en tucht te onderwerpen dan andere leerlingen die geleerd hebben, dat alle dingen met orde moeten geschieden en vooral ook het schoolgaan."
Op hetzelfde standpunt staat de voorzitter eener Christelijke Jongelingsvereeniging, die in de „Christelijke School, Advertentieblad voor het christelijk onderwijs in Nederland", belangrijke artikels over leerplicht heeft geschreven. Na er eerst op gewezen te hebben, dat het schoolverzuim werkelijk groote verhoudingen heeft aangenomen, vervolgt hij :
„Strafbaar is het schoolverzuim, wanneer de kinderen tehuis blijven wegens pretjes, een kleine verkoudheid, slordigheid bij het opstaan, boodschappen doen, weinig lust om naar school te gaan en voorts allerlei wissewasjes. Als dit één ol tweemalen per week voorkomt is zulks reeds schadelijk. Durft een onderwijzer het tegendeel volhouden ?"
En verder :
„Een enkel kind, dat slecht of ongeregeld school gaat, is dikwijls een hinderpaal voor het onderwijs eener groote klasse.''
Niet minder beslist laat zich uit een hoofdonderwijzer van eene Katholieke school in het aartsbisdom Utrecht en wel in het „Centrum" van 5 Mei 1898: „Als onderwijzer" — zoo schrijft hij — „met eene 4ojarige ervaring, waarvan 32 jaar als hoofd van twee scholen, bezocht door een groot getal leerlingen, kinderen uit de verschillende standen der Maatschappij als 011- en minvermogenden en gegoeden, beide RoomschKatholieke bijzondere scholen, meen ik zonder overdrijving van eenige ondervinding op dit gebied te kunnen en te mogen meepraten. En wat heeft mij die lange ervaring bevestigd ? Dat schoolverzuim de kanker is van het onderwijs, of wil men dien thans geijkten term niet, goed, het schoolverzuim staat alle goed onderwijs in den weg. Dit te bewijzen is voor een onderwijzer een zeer gemakkelijke zaak. Tedereen zal het geree-



stoken laat, omdat het voordeeliger voor hem is het te laten bedelen of werken, zal ook in het vervolg na het tot stand komen van deze wet vrij kunnen blijven door gemoedsbezwaren voor te wenden, door te verklaren <lat hij zijn kind liever van alle onderwijs verstoken laat dan het aan deze of gene school toe te vertrouwen. Maar zal het aantal, dat tot bereiking van dat doel voor een leugenachtige verklaring niet terugdeinst, niet zeer gering zijn ? Had men dan gewild dat de Regeering ter wille van dat bezwaar — want een bezwaar is het — met gemoedsbezwaren geen rekening had gehouden ? Ligt niet juist in het feit, dat zij, ondanks het niet geheel te miskennen bezwaar, niet heeft geaarzeld art. 8 (nieuw art. 10) in de wet op te nemen, het beste bewijs, dat zij de vrijheid der ouders zooveel mogelijk wil eerbiedigen ?
Even weinig steekhoudend is het bezwaar, dat de voorgedragen regeling ten gevolge kan hebben, dat kinderen zullen kunnen zien, „hoe hunne ouders wegens verzuimen, die wellicht aan de kinderen zeiven zijn te wijten, naar de gevangenis worden gebracht."
Voorop dient gesteld, dat ouders wegens overtreding der leerplichtwet zonder schuld in geen geval naar de gevangenis zullen gaan. De leden die hier aan het woord zijn, hebben blijkbaar op het oog die gevallen, dat ouders geen toestemming geven tot schoolverzuim, maar ondeugende kinderen vader of moeder bedriegen en niet doen wat hun bevolen wordt. In den regel zullen de ouders ook in zulke gevallen niet geheel zonder schuld zijn, want \ooral als dat dikwijls gebeurt, blijkt het, dat zij geen macht over hun kroost hebben, dat de opvoeding veel te wenschen overlaat. Maar zelfs al ware dit niet zoo, voor dergelijke feiten zullen de ouders in geen geval in de gevangenis terecht komen. Wel kan dat het gevolg zijn van andere overtredingen. Wanneer b.v. bij gemeenteverordening straf is bedreigd tegen het geen zandstrooien voor de woning, indien de straten in den winter glad zijn, dan kan de vader zich niet verontschuldigen door te zeggen : ik heb het opgedragen aan mijn jongen, maar de deugniet heeft het niet gedaan. Niet aldus bij de wet op den leerplicht. De mogelijkheid moge niet geheel zijn uitgesloten, dat de vader een herinnering of een waarschuwing ontvangt in gevallen dat de schuld van het schoolverzuim meer ligt bij het kind dan bij zijne ouders; met den strafrechter zal de vader eerst kennis maken als andere middelen om hem tot zijn plicht te brengen zijn ukgeput. De bepalingen van de wet zijn ook in dit opzicht in zeer milden geest ontworpen. Men mag gerust aannemen, dat geen schoolopziener de hulp van den strafrechter zal inroepen, zoolang hij niet overtuigd is, dat de schuld van vader, moeder of verzorger onbetwistbaar vaststaat. Aangenomen echter, dat al eens een vader, die zich niet de minste schuld bewust is, voor den strafrechter wordt gedaagd, dan zou hij nog alle kans hebben om vrijgesproken te worden, want dan zou hij kunnen wijzen op omstandigheden, die het schoolverzuim verschoonbaar maken. Ten einde echter in dezen alle onzekerheid weg te nemen, is in het gewijzigd wetsontwerp thans uitdrukkelijk bepaald, dat geen veroordeeling zal plaats vinden, indien blijkt, dat de aansprakelijke persoon al het mogelijke heeft gedaan om schoolverzuim te voorkomen. Ook zie men niet over het hoofd, dat de strafrechter in geen geval de eerste keer meer dan een kleine boete zal kunnen opleggen. Ook bij eerste herhaling kan nog geen hechtenis worden uitgesproken. Kan bij



een (dergelijke legeling in ernst worden volgehouden, dat geen voldoende waarborg is gegeven tegen interneering van onschuldige ouders ?
Treurig blijft het altija, als kinderen er van getuigen moeten zijn dat vader of moeder de gevangenis ingaan, maar in honderden gevallen zien zij hun ouders met de gevangenis kennis maken, om veel lichtere overtredingen dan door deze wet worden strafbaar gesteld.
„Inbreuk op de vrijheid" — zoo lezen wij verder — „ware bijzonder onbillijk tegenover de voorstanders van het bijzonder onderwijs die zich daarvoor zoovele opofferingen getroost hebben, en die metterdaad getoond hebben zeiven voor goed onderwijs te willen zorgen". Zou men, dit lezende, niet den indruk krijgen, dat de maatregel gericht is tegen het bijzonder onderwijs en dat de Staat de ouders direct of indirect wil noodzaken, niet meer van het bijzonder onderwijs gebruik te maken? Toch is veeleer het tegendeel het geval. Men heeft vroeger dikwijls gesproken van de wenschelijkheid van rechtsgelijkheid tusschen openbaar en bijzonder onderwijs, maar in deze materie wordt die rechtsgelijkheid ten volle toegepast. De ouders zullen volkomen vrij zijn in de keuze der school, en er zal rechtsgelijkheid zijn ook in den zin, dat ouders, die hunne kinderen wel op eene bijzondere maar niet op eene openbare school geplaatst kunnen krijgen, door dat feit alleen niet geacht worden van de wettelijke verplichting vrij te zijn, maar ailleen dan vrij blijven, indien zij overeenkomstig de eischen door de wet gesteld verklaren hunne kinderen liever van alle onderwijs verstoken te laten dan hen aan de bijzondere school toe te vertrouwen.
Veeleer is dan ook aan te nemen, dat juist de voorstanders van bijzonder onderwijs, naarmate zij beter voor goed onderwijs gezorgd hebben, des te meer met leerplicht zullen zijn ingenomen. Zij toch zullen voor hunne scholen van de nieuwe wet het meest profiteeren en wel in drieërlei opzicht: vooreerst omdat men mag aannemen, dat zij er hoogen prijs op zullen stellen hun onderwijs door vermindering van het schoolverzuim nog te zien verbeterd; in de tweede plaats omdat ongetwijfeld naarmate hun onderwijs oeter is, ook meerderen van degenen die nu nog van onderwijs verstoken zijn, aan hunne scholen de voorkeur zullen geven ; in de derde plaats omdat het hun, die zooveel voor het onderwijs hebben geofferd, zeker niet onverschillig kan zijn, dat de zegen van goed onderwijs in het vervolg ook aan zoovele der kinderen, die nu nog ongeregeld of in het geheel niet school gaan, zal ten deel vallen.
De groote grief van de leden, die zich als v oorstanders van bijzonder onderwijs tegen leerplicht verklaarden, schijnt echter hierin te zijn gelegen, dat door den voorgedragen maatregel ook het bezoek aan de openbare scholen zal toenemen. „Hadden wij" — zoo leest men onderaan op blz. 10 — „de gesplitste confessionneele school, dan zou er tegen gedwongen schoolbezoek minder bezwaar bestaan dan thans, nu eene christelijke bevolking het betreuren moet, indien maatregelen worden genomen, die het schoolgaan op de openbare scholen zullen bevorderen."
Het is hier de plaats niet om het bestaande schoolstelsel te verdedigen tegenover het hier aanbevolene: het stelsel der gesplitste openbare school, maar hierop mag toch wel de aandacht gevestigd, dat in Nederland met zijne gemengde bevolking, een schoolstelsel met scholen uitsluitend van kerkelijke richting ondenkbaar is. Een zeer groot deel van de bevolking geeft aan neutrale scholen de voorkeur, terwijl er ook zijn,



die hunne kinderen het liefst zouden zenden naar anti-godsdienstige scholen. Indien voor hen, die in deze paragraaf aan het woord zijn, de leus: vrijheid van opvoeding, geen ijdele phrase is, dan zouden zij, indien zij in staat waren aan Nederland een schoolstelsel te geven, geheel in hun geest, toch nooit kunnen of willen verhinderen, noch dat van overheidswege geld werd verstrekt voor scholen, die zij verderfelijk achten, noch dat bij invoering van leerplicht ook meerdere leerlingen werden gezonden naar niet-kerkelijke scholen.
Slechts dan — het mag hier nog wel eens worden herhaald — zouden zij gegronde reden hebben tot klagen, indien bij deze wet werd beproefd leerlingen aan de bijzondere school te onttrekken door hen op de banken der openbare school te doen plaats nemen. Maar van deze wet zullen openbaar en bijzonder onderwijs gelijkelijk profiteeren. Niet alleen het geld, aan het openbaar, maar ook het geld aan het bijzonder onderwijs ten koste gelegd, zal meer vruchtdragend worden, terwijl, zooals in een volgende paragraaf zal worden aangetoond, ook het bezwaar der kostenquaestie zeer overdreven is voorgesteld.
Maar geheel afgescheiden van de schoolwetquaestie en de verhouding tusschen het openbaar en bijzonder onderwijs, die door deze wet geen verandering zal ondergaan, worden ook in deze paragraaf evenals in de vorige weder scherpe aanvallen gericht tegen de openbare school. Aan hetgeen daarover reeds op blz. n van deze Memorie is opgemerkt, heeft ondergeteekende weinig toe te voegen. Al wordt eene beschuldiging in een en hetzelfde Verslag ook telkens herhaald, daardoor wordt ze niet krachtiger of gegronder. Men komt telkens aandragen met vage algemeenheden, maar niet met bewijzen. Waar is bijv. het bewijs dat de mannen, die op de openbare school zijn opgeleid, zedelijk lager staan dan de anderen die een bijzondere school hebben bezocht ? Zeer kras is de uitspraak dat „de vlag (van art. 33) alleen geheschen werd om door de blokkade te komen". Met andere woorden: het voorschrift betreffende de opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke deugden zou alleen als voorwendsel worden gebruikt, om aan de openbare school nog een godsdienstig tintje te geven. Tegen die beschuldigng moet ondergeteekende ten ernstigste protesteeren. Zoolang men in gebreke blijft dergelijke beschuldiging op goede gronden te motiveeren, heeft hij het recht haar te qualificeeren ;vls eene geheel ongerechtvaardigde verdachtmaking eener grondwettige instelling. Indien zij werkelijk juist ware, dan zou de Regeering van 1889 zeker niet in gebreke zijn gebleven die vlag neer te halen. O, een politieke overweging had haar mogen weerhouden om aan zoo onheilig spel — indien dat werkelijk bestond — een einde te maken. Dat zij dat niet heeft gedaan en aan art. 33 niet heeft geraakt, mag als bewijs worden aangehaald, dat althans in die dagen ook nog door voorstanders van het bijzonder onderwijs aan het daar gegeven voorschrift waarde werd gehecht. En volkomen te recht. Het wijst openbare onderwijzers op hun plicht als opvoeders der jeugd, een plicht dien zij niet kunnen verzuimen zonder niet alleen met hun roeping maar ook met de wet in botsing te komen.
Evenals in § 1 wordt ook hier aan de philippica tegen de openbare school in het algemeen een aanval tegen de openbare onderwijzers in het bijzonder toegevoegd. Wel wordt weinig nieuws aangevoerd, maar onder-



geteekende mag toch ook dezen aanval niet geheel met stilzwijgen voorbijgaan, vooral omdat de beschuldigingen hier zoo worden geformuleerd, dat ze allicht eenigen indruk zullen maken. Men was wel zoo welwillend aan te nemen, dat het nog slechts een minderheid is die door gevoelens en houding ergernis geeft, maar die minderheid heeft het ook hard te verantwoorden. „Men wees op den strijd van de onderwijzers tegen de schoolhoofden, op de weigering van sommigen om tot de kroningsfeesten mee te werken; vooral op de ongodsdienstige en gevaarlijke meeningen, door de onderwijzers geuit."
Het schijnt niet overbodig die grieven — nu althans eenigszins nader omschreven — eens van naderbij te beschouwen. Zonderling klinkt al terstond het verwijt, dat er door onderwijzers strijd wordt gevoerd tegen de schoolhoofden. Een feit is het, dat vele (klasse)onderwijzers en ook sommige schoolhoofden propaganda maken voor eene schoolregeling, zooals die in een deel van Zwitserland bestaat en dit eigenaardige heeft, dat de klasseonderwijzers er een hooge mate van zelfstandigheid en dientengevolge ook een veel grootere verantwoordelijkheid hebben voor de hun opgedragen taak. Ondergeteekende zal dat stelsel niet in bescherming nemen, maar ook zij, die het afkeuren, scherp veroordeelen zelfs, hebben daarom toch nog geen recht tot de bewering, dat iemand, die deze denkbeelden is toegedaan, geen vertrouwen verdient en geen goed onderwijzer kan zijn.
De tweede grief betreft de weigering van sommige openbare onderwijzers om tot de inhuldigingsfeesten mede te werken. Het verslag werd opgemaakt, voor dat die feesten plaats hadden, en waarschijnlijk heeft men, dezen regel neerschrijvende, het verzoek van sommige onderwijzers om toch geen dwangmiddelen toe te passen op hen, die zouden weigeren, aangezien voor eene formeele weigering. Het moge waar zijn, dat er enkele onderwijzers geweest zijn die niet mee wilden doen, maar dit zijn dan toch groote uitzonderingen geweest. Ook in de onderwijzerswereld was de geestdrift voor de Koningin, de lust om door feestviering aan de gevoelens van gehechtheid uiting te geven, groot — en er is zelfs geen enkele reden om aan te nemen, dat de opgewektheid om tot de inhuldigingsfeesten mede te werken bij de openbare onderwijzers minder is geweest dan bij de bijzondere.
Blijft alleen over de klacht over het uiten van ongodsdienstige en gevaarlijke meerlingen. Die klacht wordt zoo dikwijls herhaald, dat velen er aan gaan gelooven. Is er een openbaar onderwijzer, wiens houding terecht aanleiding geeft tot ergernis, dan wordt terstond gezegd: en aan zulke onderwijzers wil men nu, dat wij onze kinderen toevertrouwen! Alsof het niet zeer natuurlijk is, dat in een zoo groot corps allerlei elementen voorkomen. Er zijn ongeschikte onderwijzers onder de openbare, maar is dat niet evenzeer het geval bij het bijzonder onderwijs ? Alleen als de Regeering de werkelijk slechte onderwijzers de hand boven het hoofd ging houden, zou men haar — en nog niet eens het openbaar onderwijs als zoodanig — daarvan een grief kunnen maken. Maar het gaat niet aan, allen, die socialist zijn of Multatuli vereeren, of de theorie van Darwin onderschrijven of omtrent godsdienst andere meeningen zijn toegedaan dan de voorstanders van kerkelijk onderwijs, eenvoudig als slechte en gevaarlijke onderwijzers te qualificeeren. Ondergeteekende is overtuigd, dat de leden, die hier aan het woord zijn, aan de Regeering gekomen, voor de consequentie van hun eigen theoriën zouden terugdeinzen en niet



den moed zouden hebben een onderwijzer, alleen omdat hij bijv. socialist is, te berispen, laat staan hem te verwijderen als ongeschikt om opvoedend en ontwikkelend onderwijs te geven.
Ongetwijfeld zullen op den duur die scholen, waar het beste onderwijs wordt gegeven en waar de zedelijke vorming het minst te wenschen overlaat, ook liet hoogst in de schatting der ouders staan aangeschreven en het drukst bezocht worden. Voor een der leden was dit juist een reden om zich tegen leerplicht te verklaren. „Het schoolverzuim" — zoo redeneerde hij — „is slechts voor een deel het gevolg van plichtsverzaking der ouders, voor een ander deel toe te schrijven aan het besef van vele ouders, dat het onderwijs onvoldoende is. In het schoolverzuim is dus gelegen eene toetssteen van de hoedanigheid van het schoolonderwijs. Door aanneming van het wetsontwerp zou die toetssteen vervallen en daarmede tevens een aansporing tot verbetering. Die dus verbetering wil moet zich tegen leerplicht of leerdwang verzetten".
Het wil ondergeteekende voorkomen dat dit bezwaar hierop neerkomt, dat bedoeld lid het zou betreuren indien door invoering van leerplicht het schoolverzuim zou verdwijnen, omdat men dan een goede toetssteen voor de waarde van het schoolonderwijs zou missen. De juistheid van dit bezwaar kan niet worden toegegeven. Zelfs al ware het schoolverzuim werkelijk de eenige goede toetssteen, dan zou die koopprijs toch wat al te duur zijn. Indien — wat vrij algemeen wordt erkend — bij veel schoolverzuim het geven van goed onderwijs schier onmogelijk is, dan gaat het toch niet aan dien toestand te bestendigen en het schoolverzuim te laten voortbestaan, op dezen grond dat men zoo hoogen prijs stelt op <roed onderwijs en het schoolverzuim wil gebruiken als toetssteen. Maar bovendien is het ook onjuist, dat op scholen, waar uitstekend onderwijs wordt gegeven, het schoolverzuim per se gering zou zijn. Zelfs de beste onderwijzers klagen over ongeregeld schoolbezoek. Bijna overal zijn ouders, die hunne kinderen telkens laten verzuimen, niet omdat zij zich verbeelden dat het onderwijs slecht is, maar uit eigenbelang, slordigheid, onverschil-
8 Op zichzelf' — zoo wordt verder op blz. 11 betoogd „kan de invoering van leerplicht niet veel verbetering aanbrengen, want goed klassikaal onderwijs verkrijgt men toch niet, zoolang vlugge en achterlijke, meer en minder gevorderde leerlingen in eene klasse worden geplaatst . Maar is er dan één verdediger van leerplicht, die beweert dat bij invoering van dezen maatregel het onderwijs terstond van alle gebreken en fouten gezuiverd zal zijn? In elke klasse alleen leerlingen te plaatsen, die even vlug en even ver gevorderd zijn, is een onbereikbaar ideaa. maar dit neemt niet weg, dat men dit ideaal steeds meer naderbij komt, naarmate men den onderwijzer beter in de gelegenheid stelt alle kinderen in (leze'f(le klasse zooveel mogelijk gelijkelijk vooruit te brengen in kennis en ontwikkeling. En in die richting is men werkzaam door zooveel mogelijk te waken, dat er onderwijs wordt gegeven aan de g e h e e 1 e klasse.
In de Memorie van Toelichting werd er op gewezen, dat ook het staatsbelang vordert, dat zooveel mogelijk alle kinderen geregeld °»derwiis 'ontvangen Dit nu wordt door de tegenstanders van leerplicht wel niet met zoovele woorden ontkend, maar tegen de gronden door ondergèteeken'le aangevoerd lot bewijs van bedoelde stelling, heeft men toch ernstige bedenking.



dat geen heerlijke vruchten waarvan kracht uitgaat ook voor de gemeenschap ? Toch gaan sommige leden zoover van te beweren dat goed onderwijs van veel, leerplicht daarentegen van weinig belang is. Daartegenover meent ondergeteekende ue stelling te mogen volhouden, dat schoolverzuim „de nog altoos bedenkelijke kanker van ons schoolwezen" is — het zijn de woorden van een onderwijzer eener Christelijke school — die de Staat niet alleen bevoegd maar zelfs verplicht is met alle kracht te bestrijden.
Zonder overdrijving kan zelfs worden beweerd, dat het hier geldt een plicht van zelfbehoud. Het vraagstuk van den leerplicht is niet in de eerste plaats een theoretisch maar een practisch vraagstuk, en daarom is het zeer verklaarbaar dat velen, ofschoon in beginsel van leerplicht afkeerig, zich toch in de practijk bij de voorstanders aansluiten. „De Staat is eene door God gewilde instelling, welke de welvaart der onderhoorigen bevorderen en in het bijzonder voor de zwakkeren den maatschappelijken strijd om het bestaan vergemakkelijken moet. Aan deze zijne bestemming kan echter de Staat in de tegenwoordige omstandigheden geenszins beantwoorden, wanneer de massa des volks elementaire ontwikkeling mist. Wijl nu de Staat die middelen gebruiken kan en moet, welke tot bereiking van zijn doel noodig zijn, zoo volgt daaruit tevens, dat hij in de tegenwoordige omstandigheden den leerplicht invoeren mag, ja moet."
bovenstaande zinsneden zijn ontleend niet aan een geschrift van een tegenstander, maar van een warm voorstander van kerkelijk onderwijs — van een man, die de rechten der ouders hoog houdt, maar niet uit het oog verliest, dat daar tegenover plichten staan — plichten tegenover de kinderen en plichten tegenover de gemeenschap, waaraan zij zich niet mogen onttrekken. Ze zijn nl. ontleend aan het in 1897 verschenen laatste deel van het „Katholieke Staatslexicon", bewerkt onder toezicht van Julius Bachem, centrum-afgevaardigde in den Duitschen Rijksdag
De geleerde schrijver had er bij kunnen voegen, dat nog uit een ander oogpunt de plicht van den Staat onbetwistbaar is. Welke zijn de voorwaarden, waaronder het aan een volk mogelijk wordt ook op industrieel gebied bij voortduring een eervolle plaats te blijven innemen ? Als zoodanig mogen zeker worden genoemd : i°. dat alle sluimerende intellectueele krachten zooveel mogelijk tot ontwikkeling komen ; 2°. dat goed en degelijk onderwijs onder alle kringen der bevolking algemeen wordt verspreid en in de jeugd de grondslag wordt gelegd, waarop later kan worden voortgebouwd. Alles wat dus strekken kan om die voorwaarden aanwezig te doen zijn vermeerdert de welvaart, versterkt de kracht der natie — en het is wel degelijk de roeping van den Staat ook daartoe naar vermogen mee te werken.
Op zich zelf wordt dat niet tegengesproken, maar wel wordt door vele leden ontkend, dat leerplicht het geschikte middel zou zijn, om dat te bevorderen.
Wat de ontwikkeling van alle in het volk aanwezige intellectueele krachten betreft, zoo wordt gezegd, dat er in onzen tijd werkelijk geen vrees behoeft te bestaan, dat iemand, in wien buitengewone gaven schuilen, die niet tot ontwikkeling zal weten te brengen en dat het in elk geval geheel onnoodig is, om de geheele bevolking onder het juk van den schooldwang te brengen alleen om aan enkelen de gelegenheid tot uitblinken te geven.
Met de laatste opmerking is ondergeteekende het geheel eens Wie zal er aan denken leerplicht te willen, invoeren alleen om aan enkelen



gelegenheid te geven boven anderen uit te blinken? Maar zoo wordt de zaak geheel verkeerd voorgesteld. Wat is het geval? Kan iemand ontkennen dat menige goede of zelfs uitstekende aanleg verstikt wordt doordien het in de jeugd aan goede leiding heeft ontbroken? Hoevelen komen later zelf tot de erkentenis: was maar in mijn jeugd een goede grondslag gelegd, dan zou ik het wel verder gebracht hebben, maar die schade heb ik nooit kunnen inhalen ? De bewering: die talent heeft, kan het ook wel tot ontwikkeling brengen, is een stoute en stellig in haar algemeenheid onjuiste bewering, tenzij men er aan toevoegt deze reserve: mits hij niet onder al te ongunstige omstandigheden is geplaatst en hij niet van alle onderwijs verstoken is geweest. Maar met die bijvoeging vervalt ook de tegenwerping, want dan zou er juist uit blijken, dat een van de waarborgen, om het talent tot zijn recht te doen komen juist hierin is gelegen, dat men zorgt niet alleen voor goed, maar ook voor algemeen onderwijs. Natuurlijk wordt leerplicht niet ingevoerd om dat te bereiken; ze is noodig tot bescherming van kinderen, tot verbetering van het klassikaal onderwijs, tot verbetering der welvaart onder alle kringen der maatschappij, tot vermeerdering ook van de zedelijke en intellectueele kracht van het volk. Dat onder het nieuwe regime ook talenten beter tot hun recht kunnen komen, is slechts een bijkomend voordeel.
In de Memorie van Toelichting werd verder beweerd, dat leerplicht zou meewerken om ons volk beter in staat te stellen te concurreeren in den vreedzamen wedstrijd der volken. Ook dat wordt betwist. „Men heeft zich" — zoo werd door tegenstanders van het wetsontwerp aangevoerd — -,op den bloei van handel en nijverheid in Duitschland beroepen. Maar die bloei is geenszins te danken aan de invoering van leerplicht. Zij is het gevolg van het beschermend stelsel en van den ijver der Duitschers in het zoeken naar débouchés. In Engeland staat het onderwijs op lager trap dan ten onzent; toch is de levensstandaard der Engelsche werklieden hooger dan bij ons."
Wordt bij dat alles niet de hoofdzaak uit het oog verloren ? Kennis is macht, is een spreekwoord waarvan de waarheid door mannen van zeer verschillende richting wordt erkend. Nu kan kennis zeker op zeer verschillende wijze en op verschillenden leeftijd worden opgedaan, maar denk u in den bestaanden toestand de lagere school weg en er is geen twijfel aan, of het volk, dat tot dergelijk ondenkbaar wandalisme besloot, zou spoedig op een lageren trap van ontwikkeling en beschaving staan en ook op industrieel gebied door andere volken worden overvleugeld. Maar indien dat waar is, dan lijdt het ook wel geen twijfel, dat het eveneens een ramp voor een volk is, indien velen öf niet of slechts ongeregeld van het onderwijs der lagere school gebruik maken.
/iet op Engeland, zeggen de tegenstanders. Daar staat het onderwijs op lager trap dan bij ons, en desniettemin bloeit er de nijverheid en is de levensstandaard der werklieden er hooger dan bij ons.
Zoo spreken dezelfde leden, die op een andere plaats betoogen, dat het lager onderwijs in Nederland zoo slecht is, dat juist daarom geen leerplicht moet worden ingevoerd.
Maar verder is het onjuist, dat in Engeland het schoolonderwijs zoo uiterst gebrekkig is. Dit moge vroeger waar zijn geweest, sinds 1870 is het lager onderwijs aldaar met reuzenschreden vooruitgegaan. Terwijl in 1870 de lagere scholen in Engeland en Wales werden bezocht door 1.152.389 leerlingen, bedroeg het aantal kinderen dat 111 1897 de lagere scholen
3



schoolverzuim alleen kinderen geplaatst worden, van wie het zeker is of althans met groote zekerheid vermoed kan worden, dat zij nooit onderwijs zullen genieten of nooit onderwijs genoten hebben, dan zouden zeer zeker de bovengenoemde 11536 kinderen van dien staat geschrapt moeten worden, maar men gaat daarbij uit van een geheel verkeerde premisse, en geeft aan de statistiek een beteekenis, die ze niet heeft en niet kan hebben.
Het blijft dus een feit, dat er op 1 Januari 1897 59720 kinderen waren, die op den leeftijd, waarop zij zonder wettige verhindering school dienden te gaan, niet school gingen en zelfs niet ingeschreven waren.
Toegegeven nu dat vele duizenden van die kinderen, zoolang de redenen waarom zij thuis blijven niet ophouden te bestaan, toch in geen geval school zullen gaan, toegegeven ook dat vele anderen, zoodra de omstandigheden gunstiger worden, ook zonder eenigen wettelijken maatregel weer ingeschreven worden, zoo blijtt toch ondergeteekende van meening. dat het cijfer van 59000 veel kleiner zal worden onder de werking van den leerplicht. In alle gevallen toch dat de reden, waarom de kinderen niet bij de schoolbevolking van Nederland zijn ingelijfd, gelegen is in slordig heid, onverschilligheid, voorgewende armoede, onkunde, gemis van plicht gevoel, baatzucht zelfs, mag men verwachten dat leerplicht wel degelijk een heilzamen invloed zal uitoefenen. Daar waar de statistiek aantoont, dat een niet gering aantal kinderen van onderwijs verstoken blijven, omdat zij reeds op zeer jeugdigen leeftijd voor huis- en veldarbeid worden gebruikt en nog veel meer kinderen reeds vóór hun 12de jaar van school worden genomen, omdat zij bevel krijgen te gaan werken voor de kost, daar bestaat er niet alleen kans, maar daar bestaat bijna zekerheid, dat dit kwaad door invoering van leerplicht tot een minimum zal worden teruggebracht.
Hoeveel dat cijfer zal verminderen is natuurlijk niet met eenige zekerheid aan te geven. Ondergeteekende heeft het globaal geraamd op 15.000 en heeft nog geen aanleiding te gelooven, dat dit cijfer te hoog is genomen. En kan Jen nu volhouden, dat dergelijke vermindering, ook al bleek ze straks met de werkelijkheid overeen te stemmen, zoo onbetekenend zou zijn dat op dien grond invoering van leerplicht zeer zeker niet gerechtvaardigd zou wezen?
Het wil ondergeteekende voorkomen, dat alleen zij, die niet slechts het ongeregeld schoolgaan, maar zelfs het zonder redelijk motief in het geheel niet schoolgaan van kinderen, een zeer onbeduidende zaak, hoogstens een zeer onbeduidend verzuim van de ouders vinden, waarmede de Staat zich niet heeft te bemoeien, op die vraag een bevestigend antwoord kunnen geven. Zij, die daarentegen met ondergeteekende van oordeel zijn, dat in den bestaanden maatschappelijken toestand het genieten van lager onderwijs gedurende minstens zes jaren in het belang van de kinderen en ook in het belang van den Staat dringend noodzakelijk moet worden geacht, zullen zeker niet betwisten, dat de resultaten van leerplicht reeds niet gering kunnen worden geacht, indien daardoor wordt bereikt, dat althans enkele (luizende kinderen, die nu op straat rondzwerven ot van 's morgens vroeg tot 's avonds laat te werk worden gesteld, aan de hoede van een onderwijzer worden toevertrouwd en nog meerdere duizenden niet meer zooals vroeger van school worden weggenomen op een leeftijd, dat zij voor hunne ontwikkeling onderwijs nog zoo hoog noodig hebben.



i oi aasiruciie van ue newemig, uai ïeerpmiu un uc»uijuui£ \an volstrekt schoolverzuim geheel overbodig zou zijn, worden ook nog eenige cijfers aangevoerd, waaruit zou moeten blijken dat in Nederland de schoolbevolking — het aantal ingeschreven leerlingen — in verhouding tot andere landen niet gering is. Hier mag met alle bescheidenheid de opmerking gelden, dat wie te veel wil bewijzen, in werkelijkheid niets bewijst, ja dikwijls zelfs de juistheid van een tegenovergestelde meening duidelijk aan het licht doet komen. Het Amerikaansch i „Report of the Commissioners of Education" van 1894-1895 geeft inderdaad opmerkelijke cijfers, maar cijfers die juist in hooge mate pleiten voor de stelling, dat in Nederland door invoering van leerplicht het volstrekte schoolverzuim nog een aanmerkelijke vermindering kan ondergaan. Het beroep op België is al heel \ reernd, omdat in dat land evenmin als in Nederland leerplicht bestaat. Dat België dus, ofschoon een industrieel land bij uitnemendheid, bij andere landen achterstaat, waar deze hervorming wel is ingevoerd, is dus veeleer een bewijs hoe wenschelijk de maatregel is. E11 dat Italië, Spanje en Portugal in de statistiek van het schoolverzuim een nog veel ongunstiger plaats innemen dan ons land, behoeft toch werkelijk niet te verbazen. Met een zoo achterlijke bevolking, waar in sommige streken van een geregeld schoolbezoek nog nauwelijks sprake is, zoodat bandieten en vagebonden er vrij spel hebben, kan toch Nederland, gelukkig, moeilijk worden vergeleken. Voor zoover in die landen leerplicht bestaat, kan ze bij gemis van de noodige bestuurskrachten, om niet te spreken van de ruwe, onwetende bevolking, niet — of althans slechts voor een klein deel van het land — worden uitgevoerd.
En dan blijven van het lijstje, op blz. 16 van het Verslag afgedrukt, nog over Oostenrijk, Hongarije, Frankrijk, Zweden en Denemarken. Welnu Oostenrijk, Hongarije, Frankrijk en Zweden kunnen alle op ongeveer dezelfde cijfers wijzen als Nederland. Zweden ondanks de verspreiding der betrekkelijk geringe bevolking over een zoo groot grondgebied, 1' rankrijk en Hongarije, ofschoon vooral in laatstgenoemd land streken zijn waar tengevolge van sociale omstandigheden het schoolbezoek zeer gering is en voorloopig wel gering zal blijven. Als men nagaat vooreerst hoe treurig het in Oostenrijk met het schoolbezoek gesteld was toen nog geen leerplicht was ingevoerd, en in de tweede plaats dat tot het groote Oostenrijksche rijk ook nog landen behooren, die beter met de steppen van Rusland dan met welvarende provinciën van Nederland kunnen worden vergeleken, dan bewijst het ongeveer gelijke cijfer voor Oostenrijk juist het tegenovergestelde van hetgeen men op blz. 16 wil aantoonen. Blijft van de negen genoemde landen alleen Denemarken. Daar is ondanks den leerplicht "inderdaad het volstrekte schoolverzuim nog groot, maar een Deensch onderwijzer, die om inlichtingen werd gevraagd, schreef: Het in het rapport genoemde cijfer is stellig te ongunstig opgegeven, maar een feit is het, dat het schoolverzuim hier nog groot is, en dat komt, omdat men wel in naam leerplicht heeft ingevoerd maar nog steeds niet gezorgd heeft voor de noodige scholen. Zeer groot is het aantal kinderen, dat niet school kan gaan, omdat er 111 de naaste omgeving geen school te vinden is.
Dat voor Denemarken de cijfers te laag zijn opgegeven, valt ook af te leiden uit de opgaven van prof. A. I,. Hickman in zijne „Vergleichende
i Terloops zij hier opgemerkt, dat in het Voorloopig Verslag de cijfers niet geheel juist uit bedoeld rapport zijn overgenomen,



graphische Darstellung der Volksschulverhaltnisse in den Hauptstaaten der Knie". Volgens de berekening toch van dien hoogleeraar bezoeken in Denemarken op iooo zielen, 150, dus 15 pet. de lagere school. In het uitstekende werk van prof. E. Levasseur, „1'Enseignement primaire dans les pays civilisés" wordt een nog hooger percentage genoemd. Volgens dezen geleerde telde in 1880 Denemarken met eene bevolking van 1.784.000 inwoners 288.400 leerlingen op de lagere scholen of 16 pet. der bevolking
Al moest dus de vergelijking beperkt blijven tot de negen genoemde landen, dan zouden toch nog de cijfers, daarop betrekkelijk, de noodzakelijkheid van leerplicht voor Nederland veeleer bevestigen dan tegenspreken. Maar ook bij het afdeelingsonderzoek is het reeds opgevallen, dat de tegenstanders zich slechts op eenige weinige landen beroepen en van andere, die voor vergelijking zeker niet minder geschikt waren, met geen woord gewagen. Het gevolg is geweest dat men ook van andere zijde het Amerikaansche rapport eens heeft opgeslagen. En toen bleek dat de opgaven, door eenige leden uit dat rapport gedaan, niet van eenzijdigheid waren vrij te pleiten. Immers in dezelfde bron, waaraan bovengenoemde i'ijfers zijn ontleend, werd voor Engeland het percentage-cijfer van 17 29, voor Schotland dat van 16.64, voor Ierland dat van 17.33, voor Duitsehland dat van 18.50, voor Zwitserland dat van 19, voor Oldenburg dat van 17, voor Saksen dat van 19, voor Wurtemberg dat van 17.05, voor Heieren zelfs dat van 20 percent opgegeven.
Volgens de bovengenoemde statistiek van prof. Hickman komt Nederland er nog ongunstiger af. De landen, die daar boven ons land staan, zijn Rumenië, Hongarije, Luxemburg, Frankrijk, Engeland, Oostenrijk, Beieren. Schotland, Denemarken, Baden, Wurtemberg, Zwitserland, Pruissen. < Mdenburg, Mecklenburg, Hessen, Zweden, Noorwegen, Thüringen, Saksen, Amerika, Canada, de Kaap, Algerië en Australië. De statistiek van professor Hickman geeft weliswaar slechts een staat van den toestand /ooals die was 10 jaar geleden, maar zelfs al neemt men aan, dat in Nederland in dien tijd het percentage met 2 pet. is toegenomen en in alle landen gelijk is gebleven — wat zeer stellig niet het geval is — zelfs dan nog zijn er van al die landen slechts 4 of 5, die daardoor een zoodanige verschikking ondergaan, dat zij beneden Nederland komen te staan. Niet minder dan 15 landen staan bij Hickman aangeteekend met een percentage van boven de 15 procent, terwijl Nederland niet, zooals in het verslag wordt gezegd, op een percentage van 14 maar van circa 13 procent kan wijzen.
Zelfs al ware het juist — wat op blz. 15 van het verslag wordt beweerd — dat niet meer dan 1.32 procent van de kinderen tusschen 6 en 12 jaar in ons land behooren tot de volstrekte schoolverzuimers, dan zou daaruit nog niet de conclusie mogen worden getrokken, dat dit cijfer niet nog voor aanmerkelijke vermindering vatbaar is. Men lette bijv. op hetgeen in sommige landen van Oostenrijk door leerplicht is bereikt. In Neder-Oostenrijk genoten in 1876 3 pet. van alle kinderen geen onderwijs, in 1896 bedroeg dat cijfer nog 0.6 pet.; — in Tyrol in 1876 6 pet. in 1896 0.8, in Opper-Oostenrijk in 1876 4 pet., in 1896 1,3 pet. Zelfs in streken, waar vroeger onder de lagere klassen onderwijs een schier onbekend iets was, heeft men in 20 jaren een radicale verandering in het leven weten te roepen. In Stiermarken was het percentage in 1876 15 pet., in 1896 2.2 pet., zelfs in Dalmatië is het schoolverzuim van 78 pet. in 20 jaar tijds tot 20 pet. teruggebracht. Maar men is daar ook niet terug-



gedeinsd voor de kosten om het onderwijs meer algemeen te maken. In 1876 bedroegen de gezamenlijke kosten van het lager onderwijs in Oostenrijk 9.000.000 florijn, in 1896 45.000.000 florijn.
„V an veel meer beteekenis dan het absolute is het relatieve schoolverzuim. Al ware het volstrekte schoolverzuim nog veel geringer dan het werkelijk is, zoo zou toch leerplicht noodzakelijk zijn tot het tegengaan van ongeregeld schoolbezoek".
Ook deze woorden van de Memorie van Toelichting vonden bij vele leden bestrijding, die beweerden dat de Minister 111 gebreke was gebleven zijne uitspraak met afdoende cijfers te staven.
Vooreerst werd geklaagd dat geen statistiek van het schoolverzuim over het geheele land bestaat. Daartegen werd reeds door anderen opge merkt, dat een algemeene statistiek niet zou zijn te geven, omdat op vele van de scholen geen aanteekeningen betreffende het geregeld schoolbezoek en de oorzaken van tijdelijke afwezigheid gehouden worden. Moest als regel worden gesteld : geen leerplicht zonder een volledige statistiek van het relatieve schoolverzuim in alle gemeenten des lands, dan zou men nog nergens tot deze hervorming hebben besloten en dan zou ook in ons land deze hervorming nog lang op zich moeten laten wachten. Maar ondergeteekende kan niet inzien, dat het noodig zou zijn over het geheele land statistieken te verzamelen. Waar, zooals uit de schoolverslagen blijkt, de ambtenaren van het schooltoezicht jaar op jaar klagen over het schoolverzuim als een kanker, die aan het volksonderwijs knaagt, waar de onderwijzers, in vergaderingen vereenigd, bijna eenstemmig zich bij die klacht aansluiten en voor een groot deel leerplicht als het eenige redmiddel beschouwen, waar nog een speciaal onderzoek is ingesteld in zeer uiteenlooiende arrondissementen in verschillende streken van het land en de uitkomst geleerd heeft dat het schoolverzuim wel niet overal even erg maar toch overal betreurenswaardig groot is, daar mag het overbodig worden geacht het onderzoek nog verder uit te strekken en van alle lagere scholen in Nederland stuk voor stuk 11a te gaan hoe groot er het schoolverzuim is. Dat er ondanks het ongeregelde schoolbezoek verschil is over de wenschelijkheid van invoering van leerplicht kan niet verbazen, omdat dit sinds jaren bekend was, maar dat men van de zijde der tegenstanders niet alleen het absolute, maar ook het relatieve schoolverzuim nog als onbeteekenend zou voorstellen, had ondergeteekende niet verwacht. „Ieder"' — het zijn de woorden van het Verslag — „kan zich in zijne omgeving van het feit gemakkelijk overtuigen. Vooral in den zomer laat het geregeld schoolbe zoek zeer veel te wenschen over, vooral ten plattelande." Omtrent dit punt nieuwe opgaven te verkrijgen, achtten dan ook deze leden onnoodig.
De leden echter, die wel meerdere statistieken verlangden, beweerden, dat zelfs de opgaven betrekkelijk de drie arrondissementen, waar een speciaal onderzoek door de Regeering is ingesteld, geen voldoend licht verspreidden over den toestand in de arrondissementen waarop zij betrekking hebben. De cijfers, zoo werd gezegd, zijn onvoldoende, omdat er alleen gemiddelden worden opgegeven. „Het kan wezen, dat er in deze arrondissementen enkele scholen zijn, waar het relatieve schoolverzuim zeer groot is. Dit zou natuurlijk op het gemiddelde cijfer een grooten invloed hebben. Voor een juiste statistiek is het noodig gegevens te geven voor elke school in het bijzonder."
Ondergeteekende kan de juistheid van die grief niet toegeven. Indien



geen statistiek als juist kan worden erkend zonder specialiseering voor elke gemeente en voor elke inrichting in het bijzonder, zou bijna geen enkele statistiek op den naam van juist aanspraak mogen maken. Het is volkomen waar, dat men in het algemeen met het maken van conclusiën uit gemiddelde cijfers voorzichtig moet zijn, en het is in casu ook niet tegen te spreken, dat wanneer in een zeker arrondissement het aantal verzuimde schooltijden 10 pet. bedraagt, daaruit nog geenszins mag worden geconcludeerd, dat nu ook in alle gemeenten en in alle scholen eener gemeente het schoolverzuim ongeveer 10 pet. bedraagt. Het kan niet alleen wezen maar het is zelfs zoo goed als zeker, dat er onder die scholen niet alleen enkele maar verscheidene zullen zijn waar het kwaad veel grooter en andere waar het veel klenier is. Evenals in het eene arrondissement het schoolverzuim in vergelijking met het andere zeer uiteenloopt, zoo zal ook wel in hetzelfde arrondissement de eene gemeente vrij wat met de andere verschillen. Maar wat bewijst dat? Juist het tegenovergestelde van hetgeen de tegenstanders willen betoogen. Een schoolverzuim van 10 pet. is reeds erg genoeg, erg genoeg ook om de taak van den onderwijzer die klassikaal onderwijs moet geven, zeer te bemoeilijken, maar als het 15 of 20 pet. wordt is een goede vervulling van die toch reeds zware taak schier onuitvoerbaar. E11 dan is het voor hem een schrale troost te weten dat het bij zijn buurman niet zoo erg is en dat niet al zijne ambtgenooten met even groote bezwaren hebben te kampen. Juist dus omdat de gegeven cijfers slechts gemiddelden zijn hel uien zij te meer waarde voor de stelling, in de Memorie van Toelichting verdedigd. Indien reeds het gemiddelde verzuim groot is, dan kan men nagaan wat er zonder leerplicht van het onderwijs terecht moet komen van die scholen, waar het werkelijk cijfer nog ver stijgt boven het gemiddelde.
Maar ook afgescheiden van het bezwaar der gemiddelden werd door dezelfde leden betoogd, dat het verzuim in de arrondissementen, waarover het onderzoek zich heeft uitgestrekt, niet groot kan worden genoemd, indien men van de totaal-verzuimen aftrekt de verzuimen die het gevolg zijn van wettige redenen. Als voorbeeld wordt gewezen op het arrondissement Hoogeveen. In 1896 werden daar — zoo wordt geredeneerd — 290.250 schooltijden verzuimd door 3725 scholieren. Daarvan moeten worden afgetrokken 107.514 die als wettig kunnen worden aangemerkt. Volgens het wetsontwerp staat het elk kind vrij éénmaal 's maands weg te blijven — dat wil zeggen, dat het aantal volgens de wet geoorloofde verzuimen dus 44.700 (3725 x 12) in dit arrondissement zou bedragen. Trekt men die ook af van de 290.250 schooltijden, dan blijven er over 138.036 of 7.91 pet. — dat wil zeggen drie verzuimde schooltijden per maand en per kind.
Tegen dat betoog heeft ondergeteekende meer dan ééne bedenking. Vooreerst schijnt de berekening niet geheel juist. Met de tabel op blz. 68 en 69 der maandcijfers (No. 9 van 1897) voor zich kan hij tot geen hooger cijfer van gewettigde schoolverzuimen komen dan circa 98.000. En in werkelijkheid is stellig dat cijfer nog veel kleiner, want de onderstelling is volstrekt niet gewaagd, dat de ouders veelal de meest gunstige reden voor het schoolverzuim hebben opgegeven en dat er dus in werkelijkheid nog veel meer ongeoorloofde verzuimen zijn geweest dan uit de overgelegde staten valt op te maken. Maar behalve die 98.000 (107.514) worden nog 44.700 van de 290.250 afgetrokken omdat ieder kind. ook volgens



het wetsontwerp, één schooltijd per maand zonder geldige reden mag wegblijven. Dat nu is een vrij vreemde manier van berekening. Ten einde hardheid zooveel mogelijk te vermijden en niet zonder bepaalde noodzaak zelfs een waarschuwing of aansporing tegen de ouders toe te laten, werd voorgesteld in de wet te bepalen, dat één verzuim per maand zonder geoorloofde reden nog niet als een overtreding van de wet zal worden aangemerkt. En op die bepaling beroepen zich nu de tegenstanders om hunne stelling, dat reeds tegenwoordig het schoolverzuim weinig te beteekenen heeft, meer aannemelijk te maken. Alsof ook maar een oogenblik verondersteld kan worden dat, als de wet dat veroorlooft, dan ook wel alle kinderen op alle scholen eens per maand zonder wettige reden zullen wegblijven! Zelfs van de scholieren, die nu het meest verzuimen, is dat niet te verwachten, want, zooals uit de staten en verslagen blijkt, zijn, vooral ten plattelande, het grootste deel van de verzuimen het gevolg van de slechte gewoonte der ouders om hunne kinderen dikwijls maanden achtereen mee te laten werken in plaats van hen de school te laten bezoeken, en wordt hun dat door de wet onmogelijk gemaakt, dan is niet aan te nemen dat deze ouders nu toch hunne kinderen één schooltijd per maand zullen laten wegblijven. Als men aan geregeld schoolgaan is gewend, zal van de latitude der wet op dit punt, naar verwacht mag worden, betrekkelijk weinig gebruik worden gemaakt.
Uit het bovenstaande blijkt reeds, dat de gemaakte berekening onjuist is en dat men geen recht heeft te zeggen : het ongeoorloofde schoolverzuim bedroeg in het arrondissement Hoogeveen eigenlijk slechts 7.91 percent. Maar zelfs indien het niet meer dan 7.91 percent bedroeg, dan zou dat percentage toch nog niet onbeteekenend kunnen worden genoemd. Een ongeoorloofd schoolverzuim van nog geen 8 percent is weinig, zoo wordt gezegd, want dat is slechts drie verzuimde schooltijden per maand en per kind, indien men het over alle kinderen omslaat. Wordt hier nu niet — meent ondergeteekende te mogen vragen — door dezelfde leden, die den Minister ten onrechte verwijten dat hij met gemiddelden goochelt, daarvan schromelijk misbruik gemaakt ? Het is volkomen waar, dat men, het relatieve schoolverzuim over alle scholieren verdeelende, veel minder onrustbarende cijfers krijgt, maar het is tevens waar dat men, aldus handelende, tot geheel verkeerde ge\ olgtrekkingen komt. Waar gelukkig in Nederland de groote meerderheid der scholieren nog geregeld schoolgaat en slechts hoogst zelden zonder reden wegblijft, dus wel groot nadeel heeft van het verzuim van anderen, maar zelf zich aan dat kwaad niet schuldig maakt, — daar krijgt men natuurlijk een caricatuur van den bestaanden toestand als men de verzuimde schooltijden gelijkelijk over alle leerlingen omslaat. Met evenveel recht zou men kunnen zeggen: de pest heeft in Britsch-Indië nog weinig te beteekenen gehad, want als men het aantal pestlijders over allen omslaat, dan is er nog nauwelijks één op de duizend overleden. Indien werkelijk alle kinderen in Nederland drie schooltijden per maand wegbleven, maar ook geen van allen meer, dan zou er geen reden zijn om zich over dat schoolverzuim bijzonder te verontrusten, hoewel het altijd nog te veel zou zijn, maar de werkelijke toestand — ieder weet het — is geheel anders.
Naar aanleiding van hetgeen in het Voorloopig Verslag voorkomt omtrent de onderwijstoestanden in het kanton Bern, heeft de ondergeteekende daarnaar een onderzoek ingesteld.
De wet op het lager onderwijs in dat kanton van 1 Mei 1870 (niet



8 Maart 1870), waarnaar in het Voorloopig Verslag wordt verwezen, is later vervangen door die van 6 Mei 1894. Deze wet is onder de bijlagen dezer memorie opgenomen.
Elk kind, dat vóór 1 Januari den ouderdom van 6 jaar bereikt heeft, moet met ingang van het nieuwe schooljaar ( 1 April) de school bezoeken De leertijd duurt in den regel 9 jaren. Door de gemeenten mag een achtjarige leertijd worden ingevoerd. Hij negenjarigen leertijd moet gedurende minstens 34 weken school worden gehouden, en bedragen de wettelijk voorgeschreven schooluren in de eerste drie schooljaren ten minste 800 en in de overige ten minste 900. Bij achtjarigen leertijd moet gedurende ten minste 40 weken school worden gehouden en bedragen de wettelijk voorgeschreven schooluren 900 en 1100. Eene strafvervolging wordt ingesteld wanneer gedurende 1 maand in den winter of gedurende 4 schoolweken in den zomer meer dan 1/10 van het voorgeschreven aantal uren verzuimd zijn. Als straf kan worden opgelegd boete en bij tweede herhaling gevangenisstraf van 48 uren tot 20 dagen.
Hoeveel uren een scholier in Bern volgens deze regeling mag verzuimen zonder met den strafrechter in aanraking te komen, wenscht de ondergeteekende niet uit te rekenen. Is toch, zooals boven is aangetoond, de schets die op blz. 17 van het Voorloopig Verslag gegeven wordt van het arrondissement Hoogeveen geheel onjuist, dan vervalt daardoor de vergelijking met den toestand in Bern, welke men er terstond op laat volgen. Zelfs al was het waar dat door een scholier in Bern meer uren mogen worden verzuimd, dan er in Hoogeveen per leerling verzuimd wordt, dan mag daaruit geenszins de conclusie worden getrokken, dat in Hoogeveen de toestand niet slecht is te noemen, als men hem vergelijkt met hetgeen in Bern de wet zelve veroorlooft. Ka hetgeen boven over het omslaan van het schoolverzuim over alle kinderen is in het midden gebracht, zullen er weinig woorden noodig zijn om te doen zien, dat de vergelijking met betrekking tot Bern mank gaat aan dezelfde grondfout. Het is niet de vraag, of men in Bern dikwijls de hulp der wet zou moeten inroe pen, zoo daar geen kind meer uren wegbleef dan in Hoogeveen het geval zou zijn, i n dien daar elk kind evenveel schooltijden ging verzuimen en toch het totaal der schoolverzuimen bleef zoo als het nu is geconstateerd ; de vraag kan alleen zijn, of men niet telkens in Bern den ouders de kracht der wet zou moeten doen gevoelen, indien de toestand daar was, zooals die in werkelijkheid thans bij ons in het arrondissement Hoogeveen is. En die vraag is toch bezwaarlijk voor ontkennende beantwoording vatbaar. Met den toestand zooals die bij ons niet alleen in Hoogeveen maar in tal van arrondissementen bestaat, zou men in geen land, waar leerplicht niet alleen ingevoerd is, maar ook wordt uitgevoerd, vrede kunnen hebben.
Het kan zijn nut hebben, naar aanleiding van het Voorloopig Verslag, eens na te gaan, hoe groot het relatief schoolverzuim in het kanton Bern is. en de werkelijke toestand aldaar te vergelijken met dien te Hoogeveen Gedurende het schooljaar 1897/98 zijn door de 99.111 leerlingen der Bernsche scholen verzuimd 4.780.214 uren of per kind 48.2 uur. Zonder wettige reden zijn verzuimd 1.498.873 uren of per kind 16.6. In het jaar 1896 zijn in het arrondissement Hoogeveen door 3725 scholieren ver zuimd 290.350 schooltijden of p. m. 77 per kind, en zonder wettige reden ten minste 290.250—98.000 of 192.250 schooltijden of 51 per leerling. Rekent men eiken schooltijd op gemiddeld 2'2 uur. dan blijkt dus dat zonder wettige reilen een leerling gemiddeld verzuimde in Bern 16.6 uur.



en in het arrondissement Hoogeveen 127 uur. In sommige Zwitsersche kantons is het relatief schoolverzuim nog veel geringer dan in het kanton Bern. Zoo werden in 1894/95 in het kanton Ziirich door 56.184 leerlingen slechts 38.385 schooltijden zonder wettige reden verzuimd en in het kanton Schaffhausen door 6295 leerlingen 2723 schooltijden.
In het Koninkrijk Beijeren, een van de weinige landen waar statistieken van het relatief schoolverzuim bestaan, werden in het jaar 1895/96 door 822.165 leerlingen zonder wettige reden verzuimd 328.557 schooltijden. I11 het Koninkrijk Saksen verzuimde zonder wettige reden elke leerling der volkschool in het jaar 1894/95 gemiddeld 1/4 dag.
Het betrekkelijk gering aantal niet gewettigde schoolverzuimen in het kanton Bern moge gedeeltelijk hierdoor worden verklaard, dat aldaar ruimschoots rekening is gehouden met de sociale behoeften, door gedurende sommige tijden van het jaar de scholieren geheel of gedeeltelijk vrij te laten, toch is het verschil met Hoogeveen veel te groot om alleen daarin zijne verklaring te vinden.
De ondergeteekende heeft in het aanhangig wetsontwerp in voldoende mate rekening gehouden met sociale toestanden en sociale behoeften. Het door hem voorgestelde art. 10 (nieuw art. 13) is er het bewijs voor. De stelling, op blz. 17 van het Voorloopig Verslag ontwikkeld, dat het maat schappelijk leven zich niet kan voegen naar de school, maar dat de school zich moet voegen naar het maatschappelijk leven, is gedeeltelijk waar. Waar is zij in dien zin, dat het dwaas en verkeerd zou zijn door eene schoolregeling verandering te willen brengen in maatschappelijke gewoonten en toestanden, waardoor het algemeen belang en het belang der toekom stige staatsburgers niet in hooge mate wordt benadeeld. Maar ook alleen in dien zin. Onverantwoordelijk zou het zijn, eene schoolregeling te willen aanpassen aan verderfelijke maatschappelijke toestanden, en op dien grond bij voorbeeld het schoolverzuim te willen sanctionneeren, omdat nu eenmaal het zeer ongeregeld schoolgaan in de volkszeden is opgenomen, of wel een groot deel van het jaar vacantie te geven aan allen, omdat zoo velen er aan gewoon zijn geraakt de kinderen zes of meer maanden toch niet naar school te zenden. Waar het maatschappelijk leven een geheel verkeerde plooi heeft verkregen, ligt het wel degelijk op den weg van den wetgever, om te trachten daarin door verstandige voorschriften verandering te brengen.
De wetgeving van Bern slaafs 11a te volgen zou geheel verkeerd zijn. In Zwitserland zijn de toestanden geheel anders dan in Nederland. „I11 vele streken (van Zwitserland)" — zoo leest men in het Verslag — „trekt een gedeelte der bevolking des zomers naar de bergen; dan wordt de school gesloten en zoeken de onderwijzers tijdelijk een anderen werkkring." Hoe is het mogelijk dat men op dien grond de wetgeving van Bern bij ons ter navolging aanbeveelt ? Bij ons trekt de bevolking niet naar de bergen en zoeken, gelukkig, de onderwijzers des zomers geen anderen werkkring. Bij het ontwerpen van eene wet op den leerplicht moet wel degelijk ook op de nationale toestanden worden gelet.
Het tweede arrondissement, waarover het onderzoek zich heeft uitgestrekt, is Meerssen. Naar de meening van sommige leden is ook daar blijkens de officiëele cijfers de toestand niet onbevredigend. Volgens de cijfers van bijlage D zijn aldaar bij een schoolbevolking van 3300 kinderen 170.776 schooltijden verzuimd of op elke 100.000 schooltijden 1139. Kr is



eenig optimisme noodig om met dergelijke cijfers voor oogen den toestand niet onbevredigend te noemen. De leden, die hier aan het woord zijn, redeneeren echter aldus: van de 3300 kinderen zullen wel 1000 gebezigd worden voor den veldarbeid, en rekent men, dat die kinderen — wat volgens het wetsontwerp geoorloofd zal zijn — zes weken van schoolbezoek worden vrijgesteld en verder gebruik maken van art. 2, 2de lid, (bevoegdheid om eens per maand ol' tweemalen in twee maanden weg te blijven zonder wettige reden), dan maakt dit 1000 x + jo of 70.000 schooltijden. Neemt men verder aan, dat de overige 2300 kinderen gemiddeld 10 schooltijden in het jaar zonder wettige reden verzuimen — hetgeen volgens het wetsontwerp ook geoorloofd zal zijn — dan komt men (70.000 + 23.000) tot een totaal van 93.000 schooltijden. Trekt men nu van de 170.776 de 93.000 af, dan blijven er slechts 77.000 verzuimde schooltijden over, en die mogen wel voor het grootste deel gesteld worden op rekening van ziekte en andere wettige redenen.
Reeds werd hiertegen door andere leden opgemerkt, dat deze geheele berekening niet rust op feitelijke gegevens, maar op loutere veronderstellingen. En op welke veronderstellingen ? De eene is al even weinig aannemelijk als de andere. Maar gesteld al eens het bijna onmogelijke geval, dat onder de werking van de wet op den leerplicht het aantal verzuimde schooltijden nagenoeg even groot bleef, omdat ook allen, die nu niet verzuimen, dan zoo dikwijls zouden wegblijven als de wet maar eenigszins toeliet, dan zou toch reeds een aanmerkelijke verbetering zijn aangebracht ; want dan zouden wel allen een kleiner aantal uren onderwij s ontvangen dan gewenscht mag worden geacht, maar niet in die mate, dat daardoor de school niet aan haar roeping zou kunnen beantwoorden.
Juist is echter de opmerking, voorkomende bovenaan op blz. 18 van het Verslag, dat uit de door de Regeering meegedeelde cijfers niet is te zien hoe groot bijv. het verzuim wegens veldarbeid is in de verschillende maande 11 van het jaar. Ook zonder nadere opgaven kan men echter gerust aannemen, dat verzuim wegens veldarbeid in den winter weinig voorkomt en in de zomermaanden verreweg het grootst is. Zoo schreef het hoofd van de school te Groesbeek aan zijn schoolopziener: „I11 lanuari (1897) waren ingeschreven 298 kinderen, waarvan er 's zomers slechts 150 waren, de overigen waren op het veld of in het bosch ; vandaar schoolverzuim over Mei—October 48 pet., terwijl nog 16^ pet. verzuimd werd door de kinderen die des zomers de school bezoeken: ook waren er plm. 250 kinderen tusschen 6—12 jaren die de school niet bezochten".
Hier en daar schijnt het zelfs de gewoonte om de kinderen in den zomer maar eenvoudig als leerlingen te laten afschrijven. Het hoofd der school te Dalem schreef in Mei 1898 aan den districtsschoolopziener:
„Mijn school bestaat uit vier klassen, waarvan er twee door de onderwijzers en twee door mij worden onderwezen.
De iste klasse = het iste leerjaar;
De 2de „ = „ 2de
De 3de „ = ,, 3de ,, + de achterlijke kinderen van het 4dc leerjaar;
De 4de klasse = het 5de leerjaar + de vlugste kinderen van het 4de leerjaar.
„Door het vroeg verlaten der school is het 6de leerjaar geheel verdwenen.



„1» nevensgaand lijstje heb ik het verzuim mijner drie hoogste afdeelingen opgenomen. Alleen de cijfers der 2de en 3de klasse geven een juiste voorstelling van het verzuim, doch bij de 4de klasse meen ik te mogen opmerken dat die cijfers niet weergeven welk een verbazend schoolverzuim er hier heerscht.
,,Het afnemen der 4de klasse achtereenvolgens van April—October van 27—21—14—13—10—8—5 leerlingen is toe te schrijven aan de omstandigheid dat vele scholieren zich voor de zomermaanden laten afschrijven om 1 November daaraanvolgende terug te keeren. De zomervogels zijn vrij van schoolgeld, loopen den geheelen zomer op 't land, verzuimen dus alles en ... . komen dus niet op de schoollijst voor.
„Nevensgaand lijstje bevat dat verschrikkelijk verzuim niet en geeft dus alleen op de cijfers der kinderen die blijven, ofschoon «lat verzuim ook groot is. Hieven de scholieren van 1 Mei (thans 86) als werkelijke scholieren op de lijsten staan, dan zou het totaal verzuim niet 18 pet. maar zeker meer dan 40 pet. bedragen."
Niet beter is de toestand te Winssen. Ook daar komt voor het afvoeren van de lijst in de zomermaanden, ten einde de helft van het jaar geheel vrij te zijn ook van schoolgeld. „10 November 1895—zoo schrijft het hoofd der openbare school in die plaats — trad de verordening op het arbeiden van kinderen beneden 12 jaar in de gemeente Ewijk in werking. Was het schoolverzuim van de openbare school alhier vóór dat tijdstip grcot tot zelfs in de 2de en 3de klasse, 11a dien tijd begon het aantal absenties aanmerkelijk te verminderen om in 't najaar van 1896 weer toe te nemen en in 1897 weer te worden wat het voorheen was. Geen wonder, want niet een der velen, die tegen de verordening zondigden, werd gestraft, zelfs niet de leerlingen beneden de 12 jaren, die zich gedurende een kwartaal en langer van de schoollijst lieten afschrijven en wier absenties gedurende dien tijd natuurlijk niet in het hierbij gevoegde lijstje zijn opgenomen. De toestand is heden weder van dien aard alsof er geen verordening op den arbeid van kinderen bestaat."
Dan geeft de onderwijzer verder op de redenen van schoolverzuim. „Zelfs de kleine kinderen van de 2de en 3de klasse worden telkens tehuis gehouden om allerlei nietige voorwendsels als boodschappen doen, op 't huis passen, met zusje of broertje spelen en verder zijn de meest voorkomende redenen van schoolverzuim :
„in April — mesten en aardappels inleggen ;
„in Mei — idem, tevens tabakplanten, zorgen voor zieke koebeesten, eten brengen naar steenovens in nabij gelegen dorpen, zelfs in Weert;
„in Juni en Juli — fruit en aalbessen plukken, eten brengen niet alleen naar steenovens maar ook naar het hooiland, naar kersenboomgaarden, kersen rapen en aan het einde van de maand mede helpen bij oogsten;
„in Augustus — oogsten en tabak aanpijlen;
„in September en October — tabak aanpijlen en aardappels rooien.
„In den druksten tijd komt het meermalen voor, schrijft de onderwijzer, dat er schooltijden zijn waarin minder dan zeven leerlingen in de drie hoogste klassen aan het onderwijs deelnemen."
fs het wonder dat bedoelde school op de lijst staat genoteert met 27 pet. voor moedwillig schoolverzuim, gedurende Mei tot October, in de hoogste klassen ?
En er zijn helaas tal van scholen, waar het percentage nog hooger is.



Ten einde zooveel mogelijk aan den wensch der Kamer tegemoet te komen, heeft ondergeteekende nog voor eenige districten statistieke gegevens betreffende het schoolverzuim gedurende 1897 opgevraagd. Dat voor alle te doen was reeds daarom niet mogelijk, omdat niet overal de vereisrhte aanteekeningen zijn gehouden. Volledig zijn dan ook de hierachter voorkomende staten — als Bijlage II opgenomen — niet en ze zijn ook niet overal volgens dezelfde regelen bewerkt. Dit blijkt er echter wel uit, dat zelfs het meest ongunstige arrondissement van de drie, waarvan staten voorkomen bij de Memorie van Toelichting, nog geenszins het meest ongunstige is, ofschoon er ook weer andere zijn waar de toestand aanmerkelijk beter is. Zeer aanzienlijk is het schoolverzuim in een groot deel van Zeeland, Zuidholland en Gelderland, veel geringer daarentegen in een groot deel van Xoordbrabant en een ander deel van Gelderland. Verder blijkt uit enkele van die staten, dat het schoolverzuim verreweg het grootst is in de hoogste afdeelingen, in die afdeelingen derhalve waar uit den aard der zaak het verzuim het meeste kwaad sticht. Met het oog op de thans bekende gegevens mag als feit worden aangenomen, dat er over het algemeen het schoolverzuim op de openbare scholen grooter is dan op de bijzondere, maar ook op de bijzondere is het in vele streken nog groot genoeg om te mogen concludeeren dat een wet op den leerplicht, mits goeil uitgevoerd, ook voor die scholen een weldaad zal zijn. Niet gering is dan ook het aantal bijzondere onderwijzers, die zich niet op grond van een beginsel of van een theorie, maar op grond van practische ervaring voor leerplicht hebben verklaard.
Opmerkelijk is verder de hierachter voorkomende staat betreffende het arrondissement Sommelsdijk. Kr zijn zeker weinig streken in ons land waar zooveel gedaan is om door zedelijke middelen en persoonlijken invloed het schoolverzuim te bestrijden. En met welk resultaat? I11 de laatste drie jaren is het niet verminderd maar nog toegenomen. In vergelijking met de veertien voorafgaande jaren is wel eenige verbetering op te merken, maar hoe gering. In 1897 bedroeg het schoolverzuim nog 19.8 pet. Het laagste cijfer heeft de gemeente Stellendam, maar toch is het percentage daar nog 10.4; het hoogste cijfer geeft de gemeente den Bommel, n.1. 27 pet. In 1895 was het tot 22.9 gedaald, maar daarna is het weder tot 27 geklommen. Nog treuriger is echter de toestand in een deel van Zeeland en een deel van Gelderland. Gemeenten met een schoolverzuim van 30 pet. en hooger zijn daar volstrekt niet zeldzaam.
Het wil ondergeteekende voorkomen, dat er thans meer dan voldoende gegevens aanwezig zijn om de conclusie te wettigen, dat alleen reeds het relatieve schoolverzuim — geheel afgescheiden van het absolute — de invoering van leerplicht in Nederland alleszins wettigt. Wat beteekent tegenover de bekende gegevens het feit dat één schoolopziener, op wien door de tegenstanders van leerplicht een beroep wordt gedaan, eenige jaren geleden heeft verklaard, dat de omvang van het schoolverzuim niet van dien aard was, dat daardoor de invoering van leerplicht gewettigd zou zijn?
Tegenover die verklaring staan, zooals reeds boven werd opgemerkt, de getuigenissen van bijna alle schoolopzieners en inspecteurs, die, over den grooten omvang van het schoolverzuim klagende, slechts één redmiddel zien: de leerplicht ; — tegenover die verklaring staan de niet weg te redeneeren cijfers, welke thans door nader onderzoek aan het licht zijn



gebracht. Zou het zoo onmogelijk zijn dat de heer van Renesse, die, toen hij zijn verdienstelijk boek schreef, slechts onvolledige opgaven van 1862 tot 1877 te zijner beschikking had, thans, indien hij de cijfers van latere jaren in studie nam, tot een geheel andere conclusie zou komen? Is het dan niet een feit, dat menigeen, die in 1877 de noodzakelijkheid van leerplicht nog niet inzag, door de praktijk tot een warm voorstander van deze hervorming is bekeerd ?
Aan het slot van deze paragraaf worden nog twee opmerkingen gemaakt. Er waren leden, die geneigd waren de vraag of de wettelijke bepalingen tot verbod van kinderarbeid leerplicht niet overbodig maken, bevestigend te beantwoorden, er althans den Minister een grief van maakten dat hij niet overtuigend had aangetoond dat dit niet het geval was. Ündergeteekende acht die grief geheel ongegrond. Dat verbod van kinderarbeid voor industrie en fabrieksnijverheid het schoolverzuim vooral in de steden heeft doen verminderen wordt door niemand ontkend. Het schoolverzuim is echter, zooals ook uit de staten blijkt, het ergst op het platteland, waar fabrieksnijverheid uitzondering is, en wettelijke bepalingen tot verbod van kinderarbeid op het veld bestaan niet. \Vel hebben sommige gemeentebesturen gebruik gemaakt van art. 82 der onderwijswet om bij verordening den kinderarbeid op het veld te verbieden, maar het is bekend, dat die verordeningen in den regel niet worden uitgevoerd. Het bovengenoemde voorbeeld van Winssen staat geenszins op zich zelf. Het geheel onvoldoende van dergelijke bepalingen blijkt ook uit hetgeen daaromtrent in verschillende jaarverslagen betreffende het onderwijs wordt meegedeeld. De in de Memorie van Toelichting meegedeelde verklaringen mogen anterieur zijn aan de herziene arbeidswet, ze zijn wel degelijk gebaseerd op de ervaring, met gemeentelijke verordeningen op arbeidsregeling betrekkelijk opgedaan. Dat ondergeteekende recht heeft tot de bewering, dat bedoelde verordeningen bijna nergens worden uitgevoerd, kan ten overvloede blijken uit bijlage III dezer Memorie.
De tweede opmerking heeft betrekking op het gemis aan plaats voor kinderen, die men de openbare school wil laten bezoeken. Dat in sommige gemeenten nog steeds niet voor voldoende schoolruimte wordt gezorgd is een niet te weerspreken feit. Men mag echter, zooals reeds door andere leden is opgemerkt, met grond verwachten, dat leerplicht ook in dit opzicht verbetering zal aanbrengen. Intusschen mag niet worden vergeten, dat het voor de gemeentebesturen in de grootste gemeenten des lands, waar de bevolking vooral door toevloed van buiten zeer snel toeneemt, een niet gemakkelijke taak is voor de velen die zich aanmelden altijd terstond plaats beschikbaar te hebbenvooral daar niet elk jaar op een geleidelijke toeneming van bevolking te rekenen valt.
Ten slotte moet ondergeteekende verklaren, dat hij tot zijn leedwezen niet in de mogelijkheid is van meer landen, dan reeds hierboven is geschied, statistieken omtrent het relatieve schoolverzuim aan de Kamer over te leggen, om de eenvoudige reden dat ze, voor zoover hij heeft kunnen nagaan, niet bestaan. Dat trouwens dergelijke statistieken noodig zouden zijn tot beoordeeling van dit wetsontwerp kan hij geenszins toegeven. Ook zonder dat dit voor elk land in het bij-



zonder met cijfers is aan te geven, zijn alle deskundigen, die over dit onderwerp hebben geschreven, het hierover eens dat daar waar de leerplichtwet goed wordt uitgevoerd het relatieve schoolverzuim tot een minimum is teruggebracht. Als voorbeeld kan worden gewezen op Hamburg, Berlijn en sommige streken van Zwitserland. Ondergetcekende twijfelt er niet aan dat bij het tot stand komen van deze wet hetzelfde verschijnsel zich over eenigen tijd ook bij ons zal voordoen.
Wat betreft de kennis van lezen en schrijven van ingelijfden bij de militie kunnen nog de volgende cijfers worden meegedeeld. Van de 100 ingelijfden bij de land- en zeemacht konden in 1897 lezen noch schrijven in Nederland 4,0, in Duitschland (1894) 0,24, in Pruissen (4890) 0,78, in Saksen (1893) 0,01, in Hessen ( 1894) 0,06, in Wurtemburg ^1893) 0,04. In België bedroeg het cijfer in 1894 nog 14 procent.
$ 5. In deze paragraaf wordt door vele leden de invoering van leerplicht bestreden op grond van «de achterstelling van het bijzonder onderwijs bij het openbare». Op den voorgrond wordt gesteld dat door de herziening van de schoolwet in 1889 geene rechtsgelijkheid is verkregen en dat de toen aan het bijzonder onderwijs toegekende Rijksbedragen geheel onvoldoende zijn gebleken.
Ondergeteekende meent zich van beschouwingen over rechtsgelijkheid en wat daaronder wordt verstaan te mogen onthouden. Reeds het principieele verschil tusschen openbaar en bijzonder onderwijs sluit financieele rechtsgelijkheid uit. Openbaar onderwijs is onderwijs, van overheidswege gegeven maar ook van overheidswege bekostigd, - bijzonder onderwijs daarentegen is en blijft onderwijs, door het particulier initiatief tot stand gebracht en bekostigd, al wordt het ook door de overheid gesubsidieerd.
Een andere vraag is, of de subsidiën, welke thans worden gegeven, ruim genoeg zijn, dan wel, zooals in het verslag wordt beweerd, geheel onvoldoende zijn gebleken.
Al staat die vraag slechts zeer indirect met leerplicht in verband, ondergeteekende wil gaarne meedeelen hoe hij over deze quaestie en meer in het bijzonder over de verhouding tusschen openbaar en bijzonder onderwijs denkt, maar vooraf wenscht hij te antwoorden op het verwijt, dat aan de wetsvoorschriften, die het toekennen van subsidie aan zekere administratieve eischen binden en op zich zelf reeds streng zijn, strenger de hand wordt gehouden dan, naar men meende noodig is.
«Ten gevolge van het minste verzuim, — zoo wordt gezegd — het één dag te laat inkomen van een aanvrage of van eene voorgeschreven mededeeling, vervalt de geheele bijdrage.»
Dit is juist, maar terecht heeft in 1889 de toenmalige Minister van Binnenlandsche Zaken, van wien men niet kon verwachten dat hij voor het toekennen van subsidiën strengere bepalingen zou voorstellen dan met het oog op de controle van een goed administratief beheer noodig was, ingezien, dat een ordelijke administratie het noodig maakte de schoolbesturen aan bepaalde termijnen te binden. Aan het uitvoerend gezag de bevoegdheid te geven alsnog de uitkeering van subsidie te bevorderen, ook al worden die wettelijke termijnen niet in acht genomen, zou zeker niet zonder bedenking zijn, omdat het willekeur in de hand zou werken.
4



Het is meermalen voorgekomen — zoo lezen wij verder dat schoolbesturen, afgaande op de hun door schoolopzieners verstrekte inlichtingen later vernamen verkeerd te zijn ingelicht, en dan wegens het verstrijken der gestelde termijnen geen aanspraak op de bijdragen meer konden doen gelden».
Dat dit nooit is voorgekomen, zal ondergeteekende niet beweren, maar zeer stellig behoort het tot de groote uitzonderingen. En een schoolbestuur is niet gedekt, indien het, afgaande op de inlichtingen van een schoolopziener, niet aan de wettelijke eischen voldoet. Een schoolopziener, die, zij het dan ook geheel ter goeder trouw, onjuiste inlichtingen geeft, verdient zeker een ernstige berisping, maar waar de wet uitdrukkelijk zegt aan welke eischen een schoolbestuur moet voldoen, zal het op subsidie aanspraak kunnen maken, zonder dat daarbij de reserve is gevoegd dat die aanspraak niet verloren gaat indien voor het niet opvolgen der wettelijke voorschriften gegronde verontschuldigingen kunnen worden aangevoerd, daar zou de Minister zijn bevoegdheid te buiten gaan, indien hij op een beroep tegen een op de wet gebaseerde beschikking van Gedeputeerde Staten eene gunstige beschikking provoceerde. Een Minister is evenzeer aan de wet gebonden als de schoolbesturen. (1)
"Wanneer — zoo vervolgt het Verslag — het bestuur eener vereeniging tijdig goedkeuring heeft gevraagd voor verlenging der rechtspersoonlijkheid, maar, vermoedelijk tengevolge van het eindeloos vragen van adviezen door het Departement van Justitie, de gevraagde goedkeuring wordt verleend na het verstrijken van den tijd, waarvoor rechtspersoonlijkheid was toegekend, vervalt weder het recht op de bijdrage.
Ondergeteekende betwijfelt of het ooit is voorgekomen dat door ongemotiveerde vertraagde behandeling aan het Departement van Justitie de rechtspersoonlijkheid te laat is verleend. Niets staat de schoolbesturen in den weg om de aanvrage om rechtspersoonlijkheid zoo tijdig in te dienen dat ook, indien aan het Departement van Justitie nader onderzoek noodig wordt geacht, de zaak tijdig haar beslag krijgt. Waar echter de wet uitdrukkelijk voorschrijft, dat geen subsidie mag worden verleend aan vereenigingen, die niet in het bezit zijn van rechtspersoonlijkheid, kan men ook in dezen in geen geval aan den Minister van Binnenlandsche /aken er een grief van maken, dat hij zich houdt aan de wet.
Dit neemt niet weg, dat zich gevallen kunnen voordoen, waarin het weigeren van subsidie hard is en de betrokken Minister gaarne zou zien, dat de wet hem vrijheid gaf een gunstige beslissing te kunnen bevorderen.
Zulk een geval heeft zich het vorige jaar voorgedaan met betrekking tot eene bijzondere school te Goes. Toen het aantal jaren, waarvoor rechtspersoonlijkheid was verleend, verstreken was, wendde zich het schoolbestuur tot H. M. de Koningin met verzoek om verlenging. De toenmalige Minister van Justitie had daartegen geen bezwaar en bij Koninklijk besluit werd de verlenging toegestaan. Het
i Waarschijnlijk hadden de leden, die dit geval ter sprake brachten, het oog op hetgeen 1voorgevallen met betrekking tot een bijzondere school te Werkendam Op dit oogenblik is nog in
onderzoek in hoever er termen zijn 0111 ook in «leze eene nitkeering uit hoofdstuk XI der St:i;<tsbegi«»oting te rechtvaardigen.



schoolbestuur dacht nu dat alles in orde was, maar daarin vergiste het zich. In hooger beroep werd geheel in overeenstemming met het advies van de afdeeling van den Raad van State en ook in overeenstemming met het advies van den Minister van Justitie uitgemaakt, dat de bedoelde vereeniging van af den tijd, waarop de termijn der vroeger verleende rechtspersoonlijkheid verstreken was, op subsidie geen aanspraak kon maken, want dat zij van dat oogenblik af rechtspersoonlijkheid miste, dat wel is waar korten tijd daarna verlenging was toegestaan maar dat daardoor de eens verloren rechtspersoonlijkheid niet kon worden herkregen, want dat iets wat niet meer bestond niet voor verlenging vatbaar was.
Maar al was die uitspraak overeenkomstig de wet, hard was zij zeer zeker, want met de Koninklijke verlenging in de hand had het schoolbestuur alle reden om gerust te zijn. Was die verlenging niet verleend, dan zou het ongetwijfeld onmiddellijk een geheel nieuwe aanvraag om rechtspersoonlijkheid hebben ingediend en slechts eenige w eken van subsidie verstoken zijn geweest, terwijl het nu veel langer dan een jaar de Rijksbijdrage moest missen. Onder die omstandigheden vond ondergeteekende vrijheid de zaak in den Ministerraad te brengen en voor te stellen aan deze vereeniging eene bijdrage toe te kennen uit hoofdstuk XI der Staatsbegrooting. Aldus is geschied.
»Treedt — zoo leest men verder een onderwijzer één dag na den lsten der maand in dienst, omdat hij niet op denzelfden dag van de eene naar de andere standplaats kan gaan, of wel omdat de eerste dagen in een gewone schoolvacantie vielen, dan wordt voor die maand de bijdrage onthouden."
Die voorstelling is minder juist. Meermalen is ook door dezen Minister de beslissing uitgelokt, dat de bijdrage niet behoort te worden onthouden in de gevallen dat de onderwijzer den 2den van de maand in dienst treedt, mits die maand 31 dagen telt. Aangenomen toch wordt dat een gedeelte van een maand of gedeelten van maanden, mits een tijdvak van 30 dagen omvattende, mederekenen voor eene maand. Is de nieuwe onderwijzer in de maand, waarin hij komt, minder dan 30 dagen in functie, dan mag die maand bij de berekening van het subsidie niet meetellen, om geen andere reden dan omdat de wet het verbiedt.
„Terwijl de openbare school zoo luidt het verder — steeds door R'jk en gemeente wordt onderhouden, ook al ontbreken vele onderwijzers, verliest de bijzondere school haar recht op ondersteuning, zoodra er slechts één leerling meer of één onderwijzer minder is dan de wet veroorlooft.*»
Ook die voorstelling is minder juist. Door opvolgende Ministers laatstelijk nog door ondergeteekende in 1897 — is ruimschoots gebruik "•emaakt van de bevoegdheid, hun door de wet toegekend, om bij Koninklijke besluiten de zaak in dien zin te regelen, dat de mogelijkheid werd geopend om de bijdrage te kunnen verleenen, ook al bedroeg het aantal leerlingen eenigen meer dan met het oog op het aanwezige aantal onderwijzers volgens de wet geoorloofd was om voor subsidie in aanmerking te kunnen komen. Wel is waar is nu de uiterste termijn gekomen, zoodat nu voortaan van tegemoetkoming door nadere regeling bij Koninklijk besluit geen sprake meer kan zijn. maar ook voor het tijdvak dat nu intreedt heeft men niet het recht te beweren, dat een



bijzondere school geen subsidie meer zal kunnen krijgen zoodra er slechts één leerling meer of één onderwijzer minder is dan de wet veroorlooft. Dat zou alleen dan juist zijn, indien intusschen niet de wet Lohhax in het "Staatsblad» was verschenen een wet die is voorgedragen en verdedigd met de bedoeling om ook nog na 1898 rekening te houden met de onmogelijkheid, waarin soms een schoolbestuur verkeert om tijdig te zorgen dat een voldoend aantal onderwijzers in functie is.
«Zelfs kan - zoo leest men ten slotte — de toepassing van administratieve voorschriften die niets te maken hebben met art. 54bis. zooals bijv. het voorschrift van art. 51b, geheel buiten schuld der belanghebbenden leiden tot geheele of gedeeltelijke onthouding der bijdrage.»
Ook dit verwijt treft weer niet de opvolgende Ministers, die de wet hebben uitgevoerd. De wetgever heeft blijkbaar gewild, dat onderwijzers van bijzondere scholen, die niet in het bezit zijn van het bewijs van goed gedrag, ook voor de berekening van het subsidie geacht worden daar niet aanwezig te zijn. Dat dit verkeerd is gezien zou ondergeteekende niet durven beweren. Onderwijzers zijn, zoolang zij bedoeld bewijs niet hebben overgelegd en zij niet in het bezit zijn van het bewijs in art. 51c, niet bevoegd in de school onderwijs te geven, en zoolang zij niet bevoegd zijn, spreekt het eigenlijk van zelf, dat zij niet kunnen geacht worden bevoegd werkzaam te wezen.
Maar zooals het dikwijls met op zich zelf volkomen rationeele wetsbepalingen gaat, in de practijk kunnen zij toch bij groote uitzondering wel eens leiden tot onbillijkheid, omdat de wetgever onmogelijk alle gevallen, die zich zullen voordoen, kan voorzien. Zoo is het voorgekomen, dat een onderwijzer op een bijzondere school reeds eenige weken in functie was zonder dat hij nog het vereischte bewijs van art. 51c kon vertoonen, niet omdat het stuk bedoeld in art. 51b hem geweigerd was, of hij er niet tijdig werk van had gemaakt, maar omdat buiten zijn schuld het bewuste stuk niet tijdig was geregistreerd. Met de wet in de hand moest de subsidie worden geweigerd, maar dit neemt niet weg dat het hard was en dat ondergeteekende het betreurde in een dergelijk geval niet tot het verleenen van de volle rijksbijdrage te kunnen meewerken. Onder deze omstandigheden heeft hij vrijheid gevonden de zaak in den Ministerraad te brengen en voor te stellen aan het betrokken schoolbestuur een tegemoetkoming te verleenen uit hoofdstuk XI der Staatsbegrooting. Aldus is geschied.
Uit het voorgaande blijkt, naar de meening van ondergeteekende, zoo duidelijk mogelijk dat de verwijten, in deze paragraaf tot opvolgende Ministers gericht, ongegrond zijn, — dat in plaats van art. 54 bis strenger uit te voeren dan noodig is, integendeel het streven heeft voorgezeten de wetsbepalingen zoo mild mogelijk toe te passen, en dat zelfs waar in een speciaal geval de wet, die niet alles kan voorzien, noodzaakte hard te zijn, het uiterste redmiddel (voorziening uit hoofdstuk XI) wel eens is toegepast om de déb&cle van een bijzondere school te voorkomen. Toch wordt dat alles aangevoerd tot ondersteuning van het betoog, dat de positie der bijzondere school van dien aard is en zoozeer door het uitvoerend gezag wordt gedrukt, dat reeds om die reden niet tot invoering van leerplicht behoort te worden besloten.



Van bijzondere waardeering getuigen evenmin de opmerkingen betreffende de bepalingen die de strekking hebben aan ernstige gemoedsbezwaren tegemoet te komen. In plaats van de naar zijne bescheiden meening zeer onbillijke critiek had ondergeteekende veeleer de erkenning verwacht, dat van de zijde der voorstanders van het bijzonder onderwijs het voornaamste bezwaar tegen de invoering van leerplicht was vervallen, nu de bepalingen van het wetsontwerp in dien geest zijn ontworpen, dat zij, die ernstig bezwaar hebben tegen een zekere school, vrij kunnen komen van de verplichting hunne kinderen daarheen te zenden, ook al zijn zij buiten de mogelijkheid die kinderen op een andere school onderwijs te doen genieten of hun huisonderwijs te verstrekken.
Ken voorstel om hen vrij te laten, zonder dat zij eenige formaliteit hebben te vervullen, was toch zeker bezwaarlijk van ondergeteekende te verwachten. Waar de staat leerplicht invoert, zou hij de wet vrij wel tot een doode letter maken, indien hij zijne vrijgevige bepalingen niet omkleedde met de noodige waarborgen, dat van het beroep op gemoedsbezwaar zoo weinig mogelijk misbruik zou kunnen worden gemaakt. Zoo weinig mogelijk — want ondergeteekende ontveinst zich volstrekt niet. dat ook bij ongewijzigde handhaving der voorgedragen bepalingen misbruik niet geheel zal zijn uitgesloten. Staande echter voor het dilemma om óf de wettelijke voorschriften meer inquisitoriaal te maken, óf de vrijheid zoo weinig mogelijk te belemmeren op gevaar af dat er vooral in den eersten tijd wel eens op ruimer schaal vrijstellingen zullen worden toegekend dan met de bedoeling der voorschriften is overeen te brengen, heeft hij aan het laatste de voorkeur gegeven, omdat hij het zijn plicht achtte de wet zóó in te richten, dat van heropening van den schoolstrijd geen sprake behoefde te zijn en dat ernstige gemoedsbezwaren volkomen tot hun recht konden komen.
\Velke zijn nu de bezwaren, die men aanvoert tegen de voorgeschreven formaliteiten ?
De verklaring van art. 8, (nieuw art. 10), 1ste lid, wordt barbaarsch en draconisch genoemd en beschouwd als een ergerlijke inmenging in het ouderlijk gezag. Bedoelde bepaling komt hierop neer, dat een vader, die geen huisonderwijs kan geven en ook in zijne omgeving geene school vindt, waaraan hij zijn kind wil toevertrouwen, om vrij te komen van zijne leerverplichting de verklaring moet afleggen, dat hij zijn kind liever van onderwijs verstoken wil laten dan het naar eene der bedoelde scholen te zenden. Wat daarin barbaarsch en draconisch gelegen is kan ondergeteekende met den besten wil niet inzien. Waarom — wordt terecht door andere leden gevraagd zou het bezwaarlijk zijn eene verklaring af te leggen welke slechts bevestigt, hetgeen men doet? Indien een vader de keus heeft tusschen verschillende scholen zal hij natuurlijk de school kiezen die hem het best voldoet, ook al heeft hij tegen de andere geen overwegend bezwaar. Is er echter in zijne omgeving slechts één school, waar hij zijn kind geplaatst kan krijgen en voldoet deze niet aan zijne wenschen, of wel, zijn er meer maar kan geen enkele hem bevredigen, dan wordt zijne positie geheel anders, dan wordt hij gedrongen zich zelf de vraag te stellen: Is mijn bezwaar zoo overwegend, dat ik er de voorkeur aan geef mijn kind van onderwijs verstoken te laten? En als hij dan na ernstige overweging tot een bevestigende beantwoording van die vraag komt, als zijn con-



clusie is: liever geen onderwijs dan onderwijs aan een van die scholen waarom is het dan barbaarsch van hem te vorderen, dat hij, wil hij vrij zijn van de leerverplichting, van die conclusie ook mededeeling doet aan de betrokken autoriteit? Alleen is het mogelijk, dat een vader, zoo handelende, zich voorstelt dat er wel spoedig eene gelegenheid zal komen om zijn kind onderwijs te doen genieten zooals hij het op zijn standpunt wenschelijk acht, en dat hij wel anders zou handelen indien hij dacht, dat het kind voorgoed van onderwijs verstoken zou blijven. Daarom is het woord »voorloopigi> ingevoegd.
Waarom — werd gevraagd — u niet tevreden gesteld met de verklaring dat men tegen het onderwijs op de beschikbare scholen overwegend bezwaar heeft*
Omdat — is het antwoord — het zeer gewenscht is. dat de ernst en het hooge gewicht der af te leggen verklaring duidelijk wordt gevoeld. Als de ouders de voorgedragen formule onderschrijven, dan worden zij als vanzelf herinnerd aan de groote beteekenis, die de te nemen beslissing voor de toekomst hunner kinderen heeft. Geen voorstander van het bijzonder onderwijs zou toch zeker wenschen. dat ouders besloten een kind te huis te laten zonder zich goed rekenschap te geven wat dat beteekent. Werd het advies van de leden die hier aan het woord zijn, gevolgd, dan zou het kunnen voorkomen dat een vader eene verklaring van overwegend bezwaar inzond, maar dat men op de vraag: wilt gij uw kind dan liever van onderwijs verstoken laten, ten antwoord kreeg: Neen zeker niet, dat heb ik zoo niet bedoeld. — ofschoon het toch feitelijk daarop zou neerkomen. Zoo iets nu zal door de formule van het wetsontwerp voorkomen worden.
Nog meer heeft ondergeteekende zich verbaasd, dat de voorgestelde verklaring niet alleen draconisch maar ook een ergerlijke inbreuk op de ouderlijke macht werd genoemd. De bepaling moet integendeel juist dienen, om alle inbreuk op de ouderlijke macht te voorkomen, want zij heeft, zooals reeds werd opgemerkt, geen andere strekking dan het mogelijk te maken, dat ouders hunne kinderen niet behoeven te zenden naar eene school die zij verderfelijk achten.
Verder kwam men met nadruk op tegen de bevoegdheid bij art. 8 (nieuw art. 10) aan het schooltoezichttoegekend. »De hier toegekende discretionnaire macht — zoo werd beweerd — zou óf onuitgevoerd blijven óf tot inquisitie leiden^.
Ook dit kan ondergeteekende in geenen deeie toestemmen. Niet alleen, omdat, zooals reeds door andere leden werd opgemerkt, in de practijk ook tusschen de voorstanders van het bijzonder onderwijs en het schooltoezicht eene goede verhouding pleegt te bestaan, en men met grond verwachten mag dat het schooltoezicht ook deze bepalingen met de meeste welwillendheid zal toepassen, maar vooral, omdat de regeling zoo is ontworpen, dat het schooltoezicht zooveel mogelijk aan vaste regelen is gebonden. In de meeste gevallen is de schoolopziener verplicht zijne medewerking te verleenen. en ook in de gevallen, waarin hij omtrent den ernst der gemoedsbezwaren te beslissen heeft, wordt hem geen discretionnaire macht toegekend. Neemt hij na onderzoek een afwijzende beschikking, dan zijn de ouders bevoegd van die beschikking in beroep te gaan.
Kr zijn gevallen waarin het onverantwoordelijk zou zijn, opgrond



Indien een vader zijn kind niet laat inschrijven en de verklaring aflegt, dat hij het liever van onderwijs verstoken laat dan het toe te vertrouwen aan een der scholen in zijne omgeving, waar het geplaatst kan worden, dan krijgt hij de vereischte vrijstelling, zonder dat hem verder gevraagd wordt, waarin zijn overwegend bezwaar bestaat. De mogelijkheid — het werd boven reeds opgemerkt — is niet uitgesloten, dat iemand de gelegenheid om dergelijke verklaring af te leggen slechts als voorwendsel gebruikt 0111 van de leerverplichting vrij te komen en zijn kind ten eigen voordeel te exploiteeren, en dat hij, ondanks de door hem afgelegde verklaring, noch bezwaar heeft tegen het op de scholen gegeven onderwijs, noch zelfs tegen den persoon van een of meer onderwijzers. Dat gevaar is echter niet groot, vooreerst omdat er geen grond is aan te nemen, dat er vele ouders zijn, die er wel een valsche verklaring voor over hebben, 0111 hunne kinderen geheel van onderwijs verstoken te laten; — in de tweede plaats niet omdat bij het tot stand komen van eene nieuwe wet op de ontzetting uit de ouderlijke macht, ouders van dat allooi allicht zullen ondervinden, dat ook tegen geheele verwaarloozing strenge maatregelen zijn verordend. Maar zelfs al ware dit gevaar grooter dan ondergeteekende het zich voorstelt, zoo zou hij toch bezwaar hebben tegen een regeling, waarbij in elk geval onderzocht zou moeten worden, of de afgelegde verklaring wel juist is, of werkelijk de vader wel een zoodanig bezwaar heeft, dat het als geldig kan worden aangemerkt. Geen andere waarborgen tegen misbruiken zijn mogelijk, dan dat alleen het absolute schoolverzuim en niet het relatieve schoolverzuim met een beroep op gemoedsbezwaren kan worden verontschuldigd, dat de vrijstelling kan worden geweigerd, indien bepaalde, in de wet genoemde feiten of omstandigheden er op wijzen, dat misleiding in het spel is, en eindelijk, dat de af te leggen verklaring zoodanig moet zijn ingericht, dat aan niemand de ernst van de verklaring kan ontgaan.
Na deze uiteenzetting zal men. naar ondergeteekende vertrouwt, toestemmen, dat in het systeem dezer wet niet past de bepaling, dat een bezwaar tegen het onderwijs van een zekeren onderwijzer niet zal beschouwd worden als een geldend gemoedsbezwaar. De eenige vraag zou nog kunnen zijn. of de schoolopziener in de weinige gevallen, waarin hij een onderzoek moet instellen, de vrijstelling zou moeten weigeren, indien het blijkt dat de vader niet bezwaar heeft tegen de school in het algemeen maar tegen een bepaalden onderwijzer.
Een dergelijk voorschrift zou weinig rationeel zijn. Of een vader van meening is, dat het onderwijs, hetwelk aan zijn kind zal worden gegeven, verderfelijk is, omdat hij de richting van het onderwijs op een zekere school in het algemeen afkeurt, dan wel omdat hij overtuigd is dat een bepaalde onderwijzer, aan wiens leiding het kind zal worden toevertrouwd, bij het geven van onderwijs een geheel verkeerden invloed zal uitoefenen, maakt voor de zaak die het hier geldt geen verschil. Ondergeteekende kan ten minste vooralsnog niet inzien, waarom het eene bezwaar geëerbiedigd zou moeten worden en het andere niet. En nog minder kan hij inzien hoe men dit middel zou kunnen aangrijpen, om te trachten het ontslag te provoceeren van een onderwijzer, met wiens meeningen op politiek en sociaal gebied men zich niet zal kunnen vereenigen. Reeds hierom niet, omdat hij een combinatie van ouders, die besluiten hunne kinderen geheel van onderwijs verstoken te laten
L



in de hoop daardoor op den duur het ontslag van een zekeren onderwijzer uit te lokken, ondenkbaar acht. Maar ook niet om deze reden, dat volgens de wet niet wordt opgegeven of meegedeeld, waarin het overwegend bezwaar bestaat. En het is van het grootste belang, dat daarop geen inbreuk wordt gemaakt. Het is het eenige middel, om alles, wat op inquisitie gelijkt te vermijden.
Wat verder de opmerkingen betreft aangaande de bepaling op nietgevaccineerde kinderen betrekkelijk, zoo is ondergeteekende het geheel eens met die leden, die betoogden, dat quaesties, welke het weren van besmettelijke ziekten betreffen, bij de behandeling van dit wetsontwerp buiten beschouwing behooren te blijven, en dat, zoolang het toelaten van niet-gevaccineerde kinderen bij de wet is verboden, in dit wetsontwerp geen nadere bepalingen omtrent verklaringen van de ouders of omtrent toelating van ongevaccineerde kinderen opgenomen kunnen worden.
Daaruit volgt reeds, dat ondergeteekende ook bezwaar moet maken om in deze wet te bepalen, dat onder zekere voorwaarden nietgevaccineerde kinderen hetzij op de bijzondere scholen alleen, hetzij op andere soorten van scholen mogen worden toegelaten. Dit punt kan eerst aan de orde komen bij eene herziening van de wet op de besmettelijke ziekten.
Thans een woord over de verhouding van het bijzonder tot het openbaar onderwijs in verband met den leerplicht. Men heeft thans — zoo wordt beweerd - niet de volkomen vrije keuze der school.
Tot dusver behielp men zich; tal van kinderen werden somtijds geruimen tijd thuis gehouden in afwachting van de opening eener bijzondere schóól.-.'
Dat men niet altijd in de gelegenheid is, de kinderen naar de school zijner keuze te zenden, werd boven reeds toegegeven. Eenzijdig echter wordt het voorgesteld, alsof dit alleen het geval is met voorstanders der bijzondere school. Ook voorstanders van het openbaar onderwijs staan dikwijls — men denke slechts aan de groote steden — voor het dilemma om óf hunne kinderen langer te huis te laten dan hun lief is, óf plaats voor hen te zoeken op eene bijzondere school. Ware overal de keuze volkomen vrij, dan zou de wet de gelegenheid van vrijstelling op grond van gemoedsbezwaren niet behoeven te openen. En al is het aantal kinderen dat men, in afwachting dat er eene school zal komen van eigen richting, te huis laat blijven, geenszins zoo groot als men het doet voorkomen, er zijn kinderen die op dien grond niet of eerst later naar school gaan — maar dit zal ook bij het tot stand komen dezer wet geoorloofd blijven.
Deze tegenwerping hebben de leden die hier aan het woord zijn blijkbaar zelf verwacht, want zij hebben er reeds bij voorbaat op geantwoord. "Dwingt de Staat* — zoo lezen wij verder — «de ouders die kinderen reeds op hun 6de 1) iaar naar school te zenden, dan staat hun geen andere school open dan de openbare, indien zij, hoewel zeer stellig aan het bijzonder onderwijs de voorkeur gevende, toch in gemoede de door het wetsontwerp voor het verkrijgen van vrijstelling vereischte verklaring niet kunnen afleggen.»
i' Volgens het gewijzigd ontwerp vangt de leerplicht eerst aan inet het zevende jaar.



voorrecht genieten een tehuis te hebben, waar de pogingen om den leerling in korten tijd flink te ontwikkelen krachtig worden gesteund, terwijl toezicht op het huiswerk wordt gehouden en dikwijls door privaatlessen de nog ontbrekende kennis wordt aangevuld, het met hard werken soms zoover brengen dat zij op 12-jarigen leeftijd, bij groote uitzondering zelfs op 11-jarigen leeftijd op eene hoogere burgerschool of een gymnasium toegelaten worden, is een feit waarmede rekening moet worden gehouden — ofschoon het voor de groote meerderheid van die leerlingen nog beter zou zijn een jaar langer op de lagere school te blijven — maar in elk geval bewijst het niets voor de groote massa die niet onder zoo gunstige omstandigheden verkeeren, ja maar al te dikwijls leven in eene omgeving, waar van samenwerking tusschen school en gezin weinig of geen sprake is.
Ondergeteekende zou zich echter aan overdrijving hebben schuldig gemaakt, indien hij had beweerd — wat hem in het Verslag wordt toegedicht dat het onderwijs vóór den 12-jarigen leeftijd niet veel beteekent. Wat hij wel heeft beweerd is dit. dat de kinderen tegenwoordig de school verlaten op een leeftijd, waarop zij meer van het onderwijs kunnen profiteeren dan vroeger. Daartegen wordt alleen aangevoerd, dat het een moeilijk paedagogisch vraagstuk is, uit te maken op welken leeftijd het kind de vatbaarheid verkrijgt om geestelijk ontwikkelend onderwijs in zich op te nemen. Dit is op zich zelf volkomen waar. maar bewijst niets tegen de stelling van den Minister. Al neemt men ook aan, dat de meeste kinderen reeds op betrekkelijk zeer jeugdigen leeftijd geestelijk ontwikkelend onderwijs in zich kunnen opnemen, dan behoeft men daarom nog niet te betwisten, dat het «opnemen" in elk geval gemakkelijker gaat, indien het kind wat ouder is. Zelfstandige verwerking van leerstof — bij het onderwijs van zoo groote beteekenis - is toch zeker bij kinderen van bijv. 8 a 0 jaar niet te verwachten. Het eene kind is natuurlijk veel vlugger en meer ontwikkeld dan het andere, ook al genieten allen hetzelfde onderwijs, maar als regel mag men aannemen, dat eerst bij kinderen van 11-jarigen leeftijd van zelfstandige verwerking van leerstof sprake kan zijn en dat velen wel 12 jaar worden, voordat zij het zoover gebracht hebben. De voorstanders van de voorgedragen regeling wezen er dan ook op, dat vele deskundigen de meening van ondergeteekende deelen. Indien desniettemin toch sommigen van hen zich verklaren tegen leerplicht tot 13 jaar, dan is het meestal niet, omdat zij van oordeel zijn, dat de kinderen in het jaar dat zij langer school gaan niet veel, zeer veel zouden kunnen profiteeren, maar omdat zij tegen een dergelijke regeling practische en sociale bezwaren overwegend achten.
Ook de andere bezwaren in deze paragraaf genoemd kan ondergeteekende niet deelen.
\ oor het kind zou het verlaten van de lagere school op 12-jarigen leeftijd wenschelijk zijn, omdat het kind uit de arbeiderskringen zich dan aan eenigen arbeid behoort te gewennen, omdat het dan den aanleg en de lust voor een bepaald vak vertoont, omdat dan het besef begint te komen, dat men zelf zijn weg door het leven behoort te zoeken.
Daartegen zij opgemerkt: 1". dat het schoolgaan niet belet dat het kind toch reeds aan eenigen arbeid wordt gewend, 2°. dat als



in het leven te roepen. Bij ongewijzigde handhaving van het tegenwoordige art. 17 der wet tot regeling van het lager onderwijs heeft men dien waarborg niet. Wel heeft de wetgever zich voorgesteld, dat onder de werking van dat artikel overal, waar dit slechts mogelijk was, herhalingsscholen zouden worden opgericht, maar de practijk heeft niet aan die verwachting beantwoord. In de practijk bleven de gemeentebesturen, die aan herhalingsscholen weinig waarde hechtten, geheel vrij om het stelsel van onthouding toe te passen, en de onvoldoend gebleken indirecte dwang van art. 17 zal dus in directen dwang moeten worden omgezet. Aan de besturen der bijzondere scholen kan bezwaarlijk de verplichting worden opgelegd ook herhalingsonderwijs te doen geven, maar niet ongegrond schijnt de verwachting, dat men ook daar niet in gebreke zal blijven, indien zij weten dat ten gevolge van de nieuwe wet het aan leerlingen niet zal ontbreken en, wat de inrichting van het herhalingsonderwijs betreft, de grootst mogelijke vrijheid wordt gelaten.
Bij de artikels zullen de bepalingen betreffende het herhalingsonderwijs nog nader worden toegelicht, maar hier ter plaatse dient nog een antwoord te worden gegeven op de vraag, of het niet voorbarig is het herhalingsonderwijs verplicht te stellen, voordat door de ouders meer algemeen het hooge belang van dat onderwijs voor hunne kinderen wordt ingezien, voordat in alle kringen der bevolking de overtuiging is doorgedrongen, dat dergelijk onderwijs voor kinderen, die reeds op jeugdigen leeftijd de lagere school verlaten zonder naar een andere over te gaan, bijna even onmisbaar is als het gewone lager onderwijs.
Zeer beslist meent ondergeteekende die vraag ontkennend te moeten beantwoorden. Ware het besef van de groote beteekenis van goed lager onderwijs algemeen, ware er geen onverschilligheid, geen zucht om eigen voordeel te stellen boven het belang der kinderen, geen volslagen onkunde aangaande hetgeen dringend noodig is te constateeren, er zou in het geheel geen leerplicht noodig zijn. Voor hen, die hun plicht begrijpen, zijn dwangmaatregelen overbodig. De vraag is dus alleen: Kan met grond worden volgehouden, dat ouders, die hunne kinderen eenige jaren de gewone lagere school hebben doen bezoeken, genoeg hebben gedaan? Is het onredelijk hen te verplichten het onderwijs daarna nog eenigen tijd in de avonduren voort te zetten r Zijn er overwegende redenen voor den Staat de leerverplichting ook tot herhalingsonderwijs uit te strekken ? Die daarop ontkennend antwoordt, overschat wat de gewone lagere school kan geven, heeft een veel te gering denkbeeld van hetgeen men noodig heeft in den strijd om het bestaan. Is het geen algemeen erkende waarheid, dat het onderwijs, hetwelk men tot aan den twaalfjarigen leeftijd heeft genoten, slecht beklijft, indien de leerling, op dien leeftijd in een bedrijf overgaande, verder in 't geheel geen onderwijs meer ontvangt? Men zegge niet, dat kinderen, de schoolbanken verlaten hebbende, daarom immers nog niet hunne leerboeken behoeven weg te doen, maar zich in hunne vrije uren zelf kunnen oefenen. Is de practijk niet in strijd met dat optimisme ? Hoe weinigen zijn er b.v. onder de fabrieksjongens die voortwerken op den grondslag in de lagere school gelegd, indien het hun aan alle leiding ontbreekt en het heilige moeten er niet bij komt? Wil men dus niet,



dat het geleerde weer spoedig zal vervliegen, dan is het dringend noodig, dat althans nog enkele jaren gedurende een gedeelte van den dag onderwijs worde verstrekt. Maar dat onderwijs behoeft nu niet meer geheel overeen te komen met dat op de gewone lagere school, maar kan, ja moet worden ingericht naar de behoeften van landbouw en nijverheid, ingericht met het oog op de bestemming der leerlingen, verband houden met plaatselijke toestanden, zoodat dat onderwijs in een landbouwstreek weer anders zal moeten zijn dan in een fabrieksstad of een visschersdorp. En juist die inrichting van het herhalingsonderwijs met het oog op latere bestemming zal het ook bijzonder aantrekkelijk maken, zoodat verwacht mag worden dat dit onderwijs, goed ingericht, weldra populair zal worden en de leerlingen zelf zullen meewerken om aan de leerverplichting eene goede uitwerking te verzekeren. Trouwens, daar waar practisch ingericht herhalingsonderwijs wordt gegeven en de onderwijzers zich de moeite getroosten de belangstelling te prikkelen en den bloei van dat onderwijs te bevorderen, ontbreekt het in den regel ook nu reeds niet aan een voldoend aantal leerlingen.
Voor de ouders zal deze leerverplichting te minder bezwaar opleveren, omdat, zooals ook reeds in het Verslag werd opgemerkt, het herhalingsonderwijs niet belet, dat de kinderen over dag werkzaam zijn in eenig vak van nijverheid of landbouw. Indirect echter zal deze leerverplichting — wat als een voordeel mag worden beschouwd ook reeds eenige verkorting van den wettelijk geoorloofden werkdag met zich brengen. Op de vraag, of ook niet te verwachten is een wetsontwerp tot beperking van het aantal uren, gedurende welke kinderen beneden 16 jaren in fabrieken en werkplaatsen te werk gesteld mogen worden, kan alleen worden meegedeeld, dat die zaak bij het Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid in onderzoek is.
De uitgaven, noodig voor het algemeen verkrijgbaar stellen van herhalingsonderwijs, behoeven ook geen overwegend bezwaar te zijn. Het kan in dezelfde schoolgebouwen worden gegeven en het personeel behoeft voor dit doel niet of althans zeer weinig te worden uitgebreid.
Algemeen had men bezwaar, dat het kind op den dertienden verjaardag van school kan worden genomen. Ondergeteekende erkent, dat het een verkeerde gewoonte is van vele ouders om hunne kinderen op den verjaardag de school te doen verlaten, al valt die verjaardag in den loop van het schooljaar, en dat het dus niet wenschelijk is die gewoonte in de hand te werken. Dat bezwaar vervalt echter reeds door de boven toegelichte wijziging, zoodra de leerplicht als regel wordt beperkt tot den zesjarigen cursus. Wel is waar zullen niet alle leerlingen, ook al zijn hunne vorderingen nog zoo gering, na zes jaren de school kunnen verlaten, maar ook zij die langer moeten blijven zullen niet kunnen heengaan op den daarop volgenden verjaardag, maar e'erst na afloop van de klasse, waarin zij den als grens aangenomen leeftijd bereiken.
§ 7. Volgens de bepalingen van het oorspronkelijk ontwerp wordt — indien geen huisonderwijs wordt gegeven — voor de vervulling van den leerplicht gevorderd het bezoek van scholen, waar het onderwijs ten minste omvat de vakken, vermeld onder a—i van



art. 2 der wet op het lager onderwijs. Daartegen hadden velen bezwaar, omdat de onderwijswet niet vordert, dat op de bijzondere scholen al de genoemde vakken worden onderwezen. Het laatste is waar met betrekking tot de bijzondere scholen, die geen aanspraak maken op het ontvangen der Rijksbijdrage volgens art. 54bis. Voor alle openbare scholen echter en voor alle bijzondere scholen, die subsidie ontvangen uit 's Rijks schatkist, zijn de bovengenoemde vakken verplicht. En deze te zamen vormen de overgroote meerderheid. Bijzondere scholen zonder Rijksbijdragen zijn er betrekkelijk weinig, en op deze worden in den regel de vakken onder a—i onderwezen (zie Bijlage IV dezer Memorie). Indirect zal door invoering van leerplicht volgens de voorgedragen bepalingen de vrijheid van laatstgenoemde scholen eenigermate worden beperkt, want indien de scholen, waar minder vakken worden onderwezen, niet beschouwd worden als de zoodanige, waar aan de leerverplichting kan wordèn voldaan, zal men daar, om te kunnen blijven bestaan, het aantal vakken moeten uitbreiden.
Is echter die beperking van vrijheid niet volkomen gewettigd r Voor de scholen, waar men prijs stelt op Rijkssubsidie, bestaat reeds die vrijheid niet meer, zonder dat er ooit geklaagd is over onbillijke inmenging van het Staatsbestuur. Toch zou dat wel het geval zijn geweest, indien men van meening ware, dat het een te zware eisch is onderwijs in al de bedoelde vakken te vorderen. Terecht heeft de wetgever in 1889 begrepen, dat het verkeerd, om niet te zeggen onverantwoordelijk zou zijn geweest staatsgeld toe te kennen aan scholen, waar minder wordt onderwezen dan voor allen — ook voor allen die de openbare scholen bezoeken noodig wordt geacht.
Dat desniettemin onder de bestaande schoolwet ook scholen worden toegelaten, waar in een kleiner aantal vakken onderwijs wordt gegeven, is volstrekt geen bewijs, dat men naar de meening van den wetgever wel met minder kan volstaan. Men is daarbij blijkbaar uitgegaan van de gedachte, dat het altijd nog beter is alleen onderwijs te ontvangen in enkele vakken dan in het geheel geen onderwijs, maar waar leerplicht wordt ingevoerd, spreekt het van zelf, dat men zich niet tevreden stelt met onderwijs, dat onvoldoende wordt geacht, al is het ook onder de bestaande wet bij gemis van beter niet verboden.
Ondergeteekende heeft dan ook overwegend bezwaar te voldoen aan den wensch van die leden, die de leerverplichting tot lezen, schrijven en rekenen zouden willen beperkt zien. Niet alleen zou bij een dergelijke regeling het doel, door deze wet beoogd, niet worden bereikt, maar bovendien zou men geheel in strijd handelen met den werkelijken toestand, daar op de overgroote meerderheid der scholen het geven van onderwijs in de vakken van a—i nu reeds verplichtend is.
Dat die leden, die van meening zijn dat men op een school met het aanleeren van lezen, schrijven en rekenen moet kunnen volstaan, ook bezwaar hadden tegen de bepaling, dat evenzeer het huisonderwijs, zal het als voldoende worden aangemerkt, de vakken a—g en i moet omvatten, is zeer verklaarbaar. Maar voor deze bepaling geldt dezelfde motiveering. De wet stelt zich met huisonderwijs tevreden, niet omdat men van meening is dat wel met minder kan worden volstaan dan op de school wordt geleerd, maar omdat de Staat, leerplicht invoerende, niet vraagt, waar de noodige kennis wordt verkregen, indien slechts



de noodige waarborg bestaat, dat, hetzij dan op school of te huis, zooveel onderwijs wordt gegeven als wordt aangemerkt als het minimum van hetgeen ter bevordering van volksontwikkeling gevorderd mag worden.
In elk geval werd het zonderling geacht te vorderen, dat een kind, hetwelk te huis wordt onderwezen, reeds op het zesde (thans het zevende) jaar tegelijkertijd in al die vakken onderwijs moet ontvangen. Indien de wet dat eischte, zou dit terecht zonderling kunnen heeten, maar het spreekt van zelf dat dit niet de bedoeling is. Waar de wet voorschrijft dat op alle openbare en bijzondere scholen in alle genoemde vakken onderwijs wordt gegeven, heeft ook nog nooit iemand er aan gedacht te vorderen, dat in al die vakken terstond bij het begin van den leertijd wordt aangevangen. Dit zou niet mogelijk zijn, zelfs al bepaalde de wet dat het schoolonderwijs alleen behoefde te omvatten het lezen, schrijven en rekenen. Voor zoover echter de bepaling, waarop men doelt, tot misverstand aanleiding zou kunnen geven, zal gaarne naar een meer duidelijke redactie worden gestreefd.
Blijkt uit het voorgaande, dat ondergeteekende bezwaar moet maken een principieele wijziging te brengen in het besproken artikel en het grootendeels aan de schoolbesturen over te laten in welke vakken de leerplichtige kinderen onderwijs zullen ontvangen, toch heeft hij, gedachtig aan zijn stelregel dat zelfs de schijn moet worden vermeden, de vrijheid meer te willen beperken dan strikt noodig is, gemeend eenigermate aan de geopperde bedenkingen tegemoet te kunnen komen door uit de verplichte leervakken voor de bijzondere scholen en voor het huisonderwijs weg te laten vak i.
Ten slotte werd nog de opmerking gemaakt, dat later wellicht een andere methode van onderwijs wordt gevonden, die voor de ontwikkeling der kinderen de voorkeur verdient, en dat bijv. door velen wordt gewenscht, dat aan het slöjd-onderwijs een plaats op het programma wordt gegeven, waardoor een andere groepeering van de leerstof noodzakelijk zou worden.
De juistheid van die opmerking zal ondergeteekende niet ontkennen, maar hij betwist, dat daarmede reeds bij de hier voorgedragen regeling rekening zou moeten worden gehouden. Het is zeer wel mogelijk, dat men over eenigen tijd tot de overtuiging komt, dat in het leerprogram van de lagere school verandering moet worden gebracht, maar dat kan geen reden zijn om, zoolang dat leerprogram bestaat en verreweg de meeste scholen reeds bij de wet verplicht zijn er zich aan te houden, bij de wet op den leerplicht, welke zich aan de bestaande wet op het lager onderwijs aansluit, daarvan af te wijken.
§ 8. Volgens de bepalingen van het wetsontwerp kan gedurende eenige weken in het jaar ontheffing van verplicht schoolbezoek worden toegestaan voor kinderen, die men wil laten meewerken in het landbouwbedrijf enz. Daartegen hadden enkele leden bezwaar, omdat, zoo betoogden zij, tegenover het recht der kinderen op het ontvangen van goed onderwijs de belangen van landbouw en nijverheid behooren te wijken.
Vergeten deze leden niet, dat de wetgever verplicht is zooveel mogelijk op alle behoeften en alle belangen te letten? Er zijn tal van



streken in het land waar gedurende enkele tijden van het jaar kinderarbeid op het veld bezwaarlijk geheel kan worden gemist; nu zonder groot bezwaar door vrijstelling binnen zekere grenzen aan die behoefte kan worden tegemoet gekomen, zou het doctrinaire en onverstandige politiek zijn die medewerking te weigeren alleen op grond van een vooropgesteld beginsel. Het recht der kinderen op goed onderwijs wordt volstrekt niet betwist, maar wel wordt betwist, dat door de hier bedoelde vrijstellingen met dat beginsel in strijd zou worden gehandeld. Op zich zelf is het zeker wenschelijk, dat de kinderen, behalve in de gewone vacanties, het geheele jaar door naar school gaan, maar als men op dien regel geen uitzondering toelaat zelfs in die gevallen, waar dit in het belang van den landbouw en in het belang ook der ouders op goede gronden dringend wordt gevraagd, dan loopt men gevaar een wet in het leven te roepen, die in tal van kringen van den beginne af impopulair zal zijn, wat in hooge mate een goede uitvoering zou belemmeren. Bovendien mag men niet vergeten, dat art. 10(nieuw art. 13) in dien geest is ontworpen, dat de mogelijkheid van vrijstelling gedurende eenige weken indirect zeer zal meewerken, om gedurende den overigen tijd van het jaar overtredingen der leerverplichting tot een minimum te reduceeren, daar alleen de leerlingen, die overigens geregeld de school bezoeken, voor vrijstelling in aanmerking komen.
*Moet echter eene concessie aan de belangen van den landbouw gedaan worden, dan zouden deze leden de voorkeur geven aan het Kngelsche half-time stelsel.» De redenen van die voorkeur worden niet genoemd. Aan ondergeteekende wil het voorkomen dat de ervaring,&in Engeland met dat stelsel opgedaan, juist niet tot navolging noopt. Het aantal «halftime scholars» vermindert aldaar dan ook steeds en bedroeg in het schooljaar 1897 slechts 110.654. Veel beter schijnt het een korten tijd van het jaar aan hen, die dat verlangen, geheel vrij te geven, en den overigen tijd van het jaar zoowel des vóór- als des namiddags voor allen school te houden, dan een regeling in te voeren, waardoor het onderwijs meer wordt geschaad en het belang van den landbouw minder tot zijn recht komt.
Tegenover die enkele leden stonden dan ook anderen, die meenden dat in het ontwerp met de belangen van den landbouw nog niet voldoende rekening was gehouden. Naar de meening dezer leden kon er te minder bezwaar zijn nog op ruimer schaal ontheffing te verleenen, «omdat de veldarbeid voor kinderen geenszins ongezond is, en zij integendeel na dien arbeid verfrischt en met nieuwen moed ter school komen.»
In die optimistische voorstelling kan ondergeteekende niet deelen. Dat kinderen van deelneming aan veldarbeid zelden nadeel ondervinden, zelfs niet als die arbeid maanden achtereen wordt voortgezet, kan hij geenszins beamen. Afgescheiden nog van de verwildering, die op den duur niet uitblijft, kan niet worden ingezien, dat het voor de physieke ontwikkeling van jeugdige kinderen gewenscht is, dat zij maanden achtereen bij elke weersgesteldheid, bij nat weer of in een drukkende atmosfeer, alle soorten van veldarbeid — waaronder zeer zwaren — gaan verrichten. Maar zelfs al ware het gezondheidsbezwaar van weinig beteekenis, dan zou toch de vrijstelling niet langer mogen worden toegestaan dan strikt noodzakelijk is, alleen reeds op dezen grond, dat de kinderen op dien leeftijd op de schoolbanken te huis



behooren, en daaraan niet langer mogen worden onttrokken, dan met het oog op andere belangen onmisbaar kan worden geacht. En nu wordt door deze leden geen enkel bewijs bijgebracht voor de stelling, dat de zes weken, die het wetsontwerp wil toestaan, en die buiten de gewone vacantie's vallen, met het oog op de belangen van den landbouw onvoldoende zijn. Er wordt wel gezegd dat de landbouw in zeer gedrukten toestand verkeert en behoefte heeft aan goedkoope arbeidskrachten, maar wat kan men op dien grond meer verlangen dan dat in den druksten tijd van het jaar die goedkoope arbeidskrachten geheel beschikbaar blijven, terwijl de leerplicht als zoodanig niet verbiedt kinderen ook vóór en na de gewone schooltijden op het veld te werk te stellen? Ondergeteekende meende zich te mogen vleien, dat men het hierover althans algemeen eens was, dat het wegblijven van de school van zoovele kinderen gedurende 3 tot 6 maanden van het jaar een groot kwaad is, door geen beroep op landbouwbelangen te verontschuldigen, en dat een wet op den leerplicht, welke dat kwaad schier in zijn geheelen omvang sanctionneerde. nog minder dan half werk zou zijn.
Er werden echter ook door leden, die in beginsel met de voorgedragen bepaling ingenomen waren, nog andere bedenkingen ingebracht. De wet — zoo werd geredeneerd — wil verbetering van het klassikaal onderwijs aanbrengen, maar zal die verbetering wel verkregen worden, indien aan een deel der kinderen gedurende eenige weken vergunning tot afwezigheid wordt gegeven, en zal dit bezwaar niet te meer wegen, indien niet slechts voor één tijdperk van zes weken, maar ook voor verschillende tijdperken, die te zamen zes weken beloopen, verlof kan worden verleend? Men wees er op, dat als men telkens een deel der scholieren verlof geeft en de anderen laat doorwerken, het blijvend gedeelte telkens zal moeten stilstaan, totdat het door de verlofgangers na hunne terugkomst weer is ingehaald. Sommige leden zouden het daarom beter achten, de school geheel te sluiten gedurende den tijd, dat de hulp der kinderen voor den landbouw noodig is.
Ondergeteekende zal niet beweren, dat het hier ontwikkelde bezwaar geheel ongegrond is. Hij beschouwt vrijstelling ten behoeve van den landbouw gedurende eenige weken in het jaar niet als een op zich zelf wenschelijke zaak, maar als een noodzakelijk kwaad. Te ontkennen is het niet, dat het ook in het belang van goed klassikaal onderwijs wenschelijk zou zijn, indien deze soort vrijstellingen of ontheffingen geheel achterwege konden blijven. Maar men make zich ook in dezen niet schuldig aan overdrijving. Hoe langer het wegblijven duurt, des te meer wordt het geven van goed klassikaal onderwijs belemmerd, en daarom wordt dat wegblijven tot een minimum van tijd ingekort. In verhouding tot den tegenwoordigen toestand zal er in elk geval groote verbetering komen, al zal ook door deze regeling, omdat men rekening moet houden met sociale belangen, het ideaal nog niet worden bereikt. Het zal ongetwijfeld voor den onderwijzer, die gedurende zes weken een deel zijner scholieren moet missen, een moeilijke taak zijn gedurende die zes weken zijn onderwijs voor de overige zóó in te richten, dat hij bij terugkomst der jeugdige veldarbeiders toch nog zooveel mogelijk geregeld met allen voort kan



ging is gegeven, niet andere groote bezwaren zijn verbonden. Mocht meit werkelijk den eisch willen stellen, dat de bepalingen omtrent toezicht en uitvoering waarborg moeten geven, dat elk schuldig verzuim worde gestraft, dan kan men gerust de hoop opgeven ooit tot eene bevredigende regeling te zullen geraken. Het was ondergeteekende dan ook aangenaam uit het Verslag te zien, dat vele leden, zelfs onder hen, die van meening waren, dat aan de arrondissements-schoolopzieners een te zware taak werd opgedragen, dit ten volle erkenden en er bijvoegden, dat het niet zoozeer de vraag was of allen, die zich aan overtreding schuldig maken, gestraft zullen worden dan wel of de wet een invloed ten goede zal uitoefenen en velen van overtreding zal terughouden. „Men meende" — zoo leest men bovenaan op blz. 35 — „dat de wet langzamerhand eene goede werking zou hebben op de zeden des volks. Zij zal, zooals andere wetten omtrent aanverwante onderwerpen, bij voorbeeld de arbeidswet, vooral preventief moeten werken, en bij den eerbied, dien ons volk voor de wet heeft, mag men ten deze goede verwachtingen koesteren. Het schoolverzuim is thans dikwijls een gevolg van sleur. Die sleur zal worden gebroken door den zedelijken invloed der wet.''
Wat nu meer in het bijzonder de taak betreft die volgens het oorspronkelijk wetsontwerp aan de arrondissements-schoolopzieners zou worden opgedragen — ondergeteekende zal natuurlijk niet betwisten, dat de werkzaamheden van deze ambtenaren zeer zullen toenemen, indien zij mceten beslissen op alle verzoeken om verlof of vrijstelling en tevens moeten nagaan wie zich aan ongeoorloofd verzuim hebben schuldig gemaakt, maar daarom heeft hij dan ook terstond in de Memorie van Toelichting de noodzakelijkheid erkend om het aantal dezer ambtenaren te vermeerderen. De redenen, waarom hij meende de arrondissements-school opzieners met bedoeld toezicht te moeten belasten, zijn de volgende. De schoolopzieners nemen een onafhankelijk standpunt in; van hen mag men verwachten, dat zij zich niet laten influenceeren door allerlei invloeden. Reeds met het toezicht belast, zijn zij de aangewezen personen om, ook waar het de toepassing van de leerplichtwet betreft, tegenover gemeentebesturen, schoolbesturen en hoofden van scholen met het noodige prestige op te treden. Door hun betrekking reeds geroepen voor de belangen van het onderwijs te waken, mag men er op rekenen, dat zij het zich tot een eer zullen rekenen ook tot een goede, rechtvaardige handhaving dezer wet mee te werken. Niet alle schoolopzieners zijn onderwijsspecialiteiten of behoeven dat te zijn, maar bij voorkeur worden zij toch gekozen uit hen. die van belangstelling in onderwijszaken blijk hebben gegeven en van wie men mag verwachten, dat zij met toewijding en onpartijdigheid het toezicht zullen uitoefenen. Algemeen wordt dan ook erkend, dat hunne verhouding zoowel tot de bijzondere als tot de openbare onderwijzers weinig te wenschen overlaat — wat uit den aard der zaak, indien hun ook bij de uitvoering van deze wet een gewichtige taak wordt aangewezen, van het grootste belang mag worden geacht. Er zijn natuurlijk in een zoo groot korps uitstekende en minder uitstekende, ijverige en minder ijverige elementen, maar voor de minder ijverigen zal de nieuwe taak, hun opgelegd, een sterke prikkel zijn, om van meer activiteit te doen blijken. Voor zoover er nu nog zijn, die schoolopzienerschap te veel als een weinig beteekenend bijbaantje beschouwen en tevreden zijn, zoo zij binnen den vastgestelden tijd <le scholen van hun ressort hebben bezocht, zullen dezen weldra tot het



inzicht komen, dat zij staan vuor het dilemma om of hunne taak geheel anders op te vatten óf plaats voor anderen te maken. Ongetwijfeld zal het nieuwe werk ook aan het werk, dat den schoolopziener reeds sinds lang was opgedragen, ten goede komen, want veel meer dan vroeger zullen zij met de onderwijzers, met de plaatselijke autoriteiten en met vele ouders in aanraking komen. Bij de uitbreiding van hun aantal zal er natuurlijk zeer op gelet moeten worden de keuze te vestigen op mannen, die veel tijd voor het schoolopzienerschap beschikbaar hebben. Vooral indien de toelage naar billijkheid wordt verhoogd, behoeft men geen vrees te koesteren, dat geen voldoend aantal geschikte personen beschikbaar zal zijn.
Trouwens, schier de eenige reden waarom zoo vele leden de \ oorgedragen regeling niet konden goedkeuren, was hierin gelegen, dat men de taak te zwaar, te uitgebreid vond om door de schoolopzieners, zelfs al werd hun aantal verdriedubbeld, naar behooren te kunnen worden ven uld. Dat deze ambtenaren, voor het werk hun op te dragen, ongeschikt zouden zijn, wordt niet beweerd. Wel achtten sommige leden het verkeerd de beslissing omtrent de maatregelen, die ter zake van schoolverzuim genomen moeten worden, aan één persoon op te dragen, maar dit is, naar ondergeteekende meent, juist een groot voordeel van de voorgedragen regeling. Er zijn gewichtige en minder gewichtige beslissingen, maar in elk ge\a zijn er vele beslissingen te nemen, en vooral in deze materie is het \an groot belang, dat de beslissingen worden genomen niet door een commissie, maar door één persoon — behoudens beroep op een hoogere autoriteit waar zulks noodig is. Eén persoon, niet alleen omdat verdeelde verantwoordelijkheid over 't geheel slecht werkt, maar ook omdat men m alle zaken, waarbij spoedig handelen hoogst gewenscht is, commissievergaderingen en commissiedebatten zooveel mogelijk moet vermijden. I laai ook nog om een andere meer speciale reden. In deze materie moet zeer dikwijls de beslissing bijna uitsluitend gebaseerd zijn op persoonlijk onderzoek. Zou men nu willen dat elk speciaal geval door alle leden \an het college of van de commissie werd onderzocht? Natuurlijk niet; het onderzoek zal uit den aard der zaak bijna altijd worden ingesteld door een persoon. Welnu, men late dan ook aan hem de verantwoordelijkheid \ oor de beslissing. De beslissing aan commissies op te dragen zou toch hierop neerkomen dat de andere leden in de meeste gevallen gingen reg.streeren wat hij, die heeft onderzocht, hun voorlegt. En wilden zij, met die rol met tevreden, meer doen, het raderwerk der machine zou er zeker met beter
Blijft over het bezwaar van de uitgebreidheid der taak. Ondergeteekende zal zeker niet beweren, dat de taak weinig o*™ anênJ zo.u. zl^n' maar toch meent hij te kunnen aantoonen, dat de leden, me op diz. 33 van het Verslag die taak omschrijven, zich schuldig maken aan werdrij ving. Welk een overdreven voorstelling zij zich maken \an de ge\a , die, werd het oorspronkelijk ontwerp ongewijzigd wet, de scho°lopzie zou hebben te onderzoeken, komt het duide .jkst aan het lichtw*ar j zich aansluiten bij het betoog van den heer WoutERS, wethouder te Gro ningen, die o. a. meedeelde, dat in Januari op de kostelooze en m mogende scholen in die gemeente niet minder <la" S93 ^' °°^Z ; voorkwamen. Daaruit wordt dan de conclusie getrokken, dat te Oron nge de schoolopziener alleen voor deze scholen, m eell ™and t° ^ zoekingen per dag zou moeten instellen, zonder aftrek n g Zondagen.



Maar die conclusie berust op de geheel onjuiste premisse, dat onder de werking dezer wet het schoolverzuim niet zal afnemen. De juistheid van de door den heer Wouters meegedeelde cijfers onder den bestaan den toestand neemt ondergeteekende zonder voorbehoud aan. Hem zijn vele gemeenten bekend waar ook in den winter het schoolverzuim naar verhouding nog grooter is. Zelf op den voorgrond stellende, dat het verzuim in tal van streken onrustbarende verhoudingen heeft aangenomen, zal hij stellig de voorgedragen toezichtregeling niet verdedigen met de opmerking, dat men zich het bestaande schoolverzuim veel te groot voorstelt. Wel daarentegen heeft het hem verbaasd, dat ook die leden, die in een vorige paragraaf uitvoerig betoogden dat èn het absolute èn het rela tieve schoolverzuim in Nederland zoo weinig te beteekenen hebben, in deze paragraaf de toezichtregeling bestrijden op grond dat de schoolverzuimen, die de schoolopziener persoonlijk zal hebben te onderzoeken, zóó vele in aantal zullen zijn, dat zelfs driemaal meer ambtenaren die taak nog niet af zouden kunnen.
Maar al wil ondergeteekende op de cijfers van het bestaande schoolverzuim niets afdingen, te stelliger ontkent hij dat men als zeker of zelfs maar als waarschijnlijk zou mogen aannemen, dat die cijfers althans in den eersten tijd na de invoering van den leerplicht nog wel ongeveer dezelfde zullen blijven en dat dus de verzuimen, die thans worden geconstateerd, wel een goede maatstaf zijn voor hetgeen de schoolopzieners in het vervolg te onderzoeken zouden hebben. Bleef werkelijk na het tot stand komen van de leerplichtwet het schoolverzuim nog nagenoeg even groot, dan zou het doel der wet niet zijn bereikt, dan zou de wet fiasco hebben gemaakt. Maar ondergeteekende maakt zich daarvoor geen oogenblik bevreesd. Strafbepalingen mogen onmisbaar zijn als uiterste middel tegen over hen, die daadwerkelijk met de straffende gerechtigheid moeten kennis maken, voordat zij besluiten zich naar de wet te voegen, dit neemt niet weg, dat deze wet wordt voorgedragen in de vaste overtuiging dat slechts zelden straf zal worden toegepast. Voor de groote meerderheid zal, naar ondergeteekende vertrouwt, de bedreiging met straf, ja zelfs de wetenschap dat het van school wegblijven volgens de wet niet meer geoorloofd is, en dat ouders, die dit toelaten, zich schulidg maken aan overtreding, reeds voldoende zijn. Is er, durft hij vragen, eenige reden om te vermoeden, dat de preventieve werking van de voorgestelde wetsvoorschriften gering zal zijn? Daarop rekenende behoeft ondergeteekende zich niet te beroepen op ervaring in andere landen, maar kan hij wijzen op hetgeen in ons eigen land met betrekking tot andere strafwetten heeft plaats gevonden. Het is nu reeds 25 jaren geleden dat de eerste arbeidswet, de wetvan Houten, die verbood kinderen beneden 12 jaar in fabrieken en werkplaatsen te werk te stellen, in het Staatsblad verscheen. Die wet was noodig gebleken, omdat vooral in enkele fabrieksdistricten honderden kinderen van 9, 10 en n jaar — ja soms nog jonger — in letterlijken zin werden geëxploiteerd. Ondanks de bewering van tal van werkgevers, dat zij de jeugdige werkkrachten niet konden missen, werd het ontwerp-van Houten met groote meerderheid in beide Kamers aangenomen en tot wet verheven. E11 wat is het gevolg geweest? Niet dat er vele vervolgingen zijn ingesteld, maar dat, zoodra de wet had gesproken, de overgroote meerderheid der kinderen terstond de industrieele werkplaatsen heeft verlaten, deels zeker uit eerbied voor de wet, doch ook omdat men geen gevaar wilde loopen met den strafrechter in aanraking te komen. En dat voor-



beeld is hechts één uit velen. Zelfs de eenvoudigste politieverordening werkt preventief. Het was algemeen de gewoonte de kleeden en tapijten tusschen 9 en n uren te laten uitkloppen en men verbeeldde zich, dat het ook niet anders kon. Daar komt een politieverordening verbieden het uitkloppen na 9 uur in den morgen,.— en ziet, op eens verandert de gewoonte en slechts een enkelen keer is eene bekeuring noodig. Zoo gaat het met alles. Men denke slechts aan de drankwet. Vóór dien tijd was openbare dronkenschap bij rijkswet niet strafbaar. Niet dan na hevigen strijd gelukte het den Minister die bepaling in de wet opgenomen te krijgen. Ze werd bestreden voornamelijk op grond dat het toch niet zou baten, dat zij aanleiding zou geven tot bekeuringen zonder eind, en dat het aantal beschonkenen op den openbaren weg even groot zou blijven als vroeger. En wat heeft men kunnen zien ? Pas was de wet in werking of de openbare dronkenschap verminderde ontzaglijk. Zelfs zij, die overigens met de drankwet niet zijn ingenomen, erkennen, dat bedoelde strafbepalingen door hare preventieve werking volkomen aan de verwachtingen hebben beantwoord.
En waarom zou nu alleen bij de leerplichtwet dat gunstige gevolg zich niet voordoen ? Waar het geldt strafbepalingen tegen dronkenschap op den openbaren weg, kon nog met schijn van recht worden beweerd: Zal men door bedreiging met straf een enkelen borrel minder gaan drinken ? Zullen de dronkaards, de beschonken lieden, die geen meester zijn van zich zelf, den openbaren weg mijden uit vrees voor een proces-verbaal? Toch zijn de voorstanders van dergelijke maatregelen schitterend in het gelijk gesteld. Het verbod der wet heeft er toe meegewerkt, om het zich dronken op straat bevinden ook in de publieke opinie te maken tot een vergrijp tegen de goede zeden. De wetten hebben een groot en invloed op de zeden en de zeden werken mee om de wetten voor een goed deel uitgevoerd te krijgen zonder de politie en justitie al te zeer te bezwaren.
Is dit reeds bij al dergelijke wetten het geval geweest, bij den leerplicht, zooals die is voorgedragen, is er nog een bijzondere reden om te verwachten, dat reeds het bestaan der wet de cijfers der schoolverzuimen niet alleen in de toekomst maar terstond zeer aanmerkelijk zal doen dalen. Het schoolverzuim is het grootst op het platteland en daar zal art. 10 (nieuw art. 13) van grooten invloed zijn. Waar de ouders weten dat zij in den zomer voor hunne kinderen alleen dan tot een maximum van zes weken verlof kunnen krijgen, indien zij hen den overigen tijd des jaar.s geregeld laten schoolgaan, zal dat, zooals reeds werd aangetoond, voor de meesten een krachtige prikkel zijn om op dat geregeld schoolgaan zooveel mogelijk toe te zien.
Om bovengenoemde redenen moet elke raming van de werkzaamheden der schoolopzieners gebaseerd op de cijfers van het tegenwoordig schoolverzuim, volkomen foutief zijn. juiste cijfers van de eventuëele vermindering zijn natuurlijk niet te geven, maar ondergeteekende gelooft zich niet aan optimisme schuldig te maken als hij de verwachting uitspreekt, dat het aantal ongemotiveerde schoolverzuimen voortaan niet het tiend-' deel zal bedragen van thans.
I11 het Verslag wordt echter betoogd, dat zelfs, al neemt het aantal ongeoorloofde schoolverzuimen belangrijk af, desniettemin de taak van den schoolopziener veel te omvangrijk zou worden, i°. omdat hij ook moet beslissen op aanvragen tot tijdelijk verlof en dit niet kan doen zonder persoonlijk onderzoek, 2". omdat hij een onderzoek moet instellen naar



alle verzuimen die zonder verlof zijn gepleegd, ook al blijkt hem, dat de verzuimen het gevolg waren van ziekte enz. en dus verschoonbaar zijn, zoodat geene maatregelen behoeven te worden genomen.
Daartegen moet het volgende worden opgemerkt. Verzuimt een kind meer dan één schooltijd per maand — in het gewijzigd ontwerp is dit 1111 geworden niet meer dan twee schooltijden in twee maanden — dan behoeft geen onderzoek te worden ingesteld, omdat de wet toestaat enkele schooltijden te verzuimen ook zonder geldige reden. Maar bovendien kan niet worden toegestemd, dat altijd en in elk geval een persoonlijk onderzoek moet plaats vinden, indien een kind in twee maanden meer dan twee schooltijden zonder geldige reden wegblijft. Blijkt het dat een kind twee dagen heeft verzuimd wegens dood van den vader, dan zal een nader onderzoek volkomen overbodig zijn. In vele gevallen zal onderzoek evenmin noodig zijn, indien ziekte als oorzaak van het wegblijven opgegeven is, tenzij aan de juistheid der opgave wordt getwijfeld. De wet kan niet alles regelen en men moet in dezen ook iets aan de practijk overlaten. Toegegeven wordt gaarne, dat een onverstandig schoolopziener, die niet zou weten te schiften en te onderscheiden, alle verzuimen op eene hem toegezonden lijst voorkomende van evenveel beteekenis ging beschouwen en alles wilde onderzoeken, met werk overhoopt zou worden en allicht geen tijd zou vinden om daar, waar het werkelijk noodig is, persoonlijk de zaakna te gaan : maar tegen onverstand is geen enkele wetsbepaling bestand, en schoolopzieners, die zoo onoordeelkundig handelen, toonen niet voor hun taak berekend te zijn. In welke gevallen wel persoonlijk onderzoek noodig zal zijn is natuurlijk niet voor alle gevallen met juistheid aan te geven, omdat zooveel afhangt van omstandigheden en consideratiën en allerlei gevallen zich onder zeer verschillende vormen zullen voordoen.
En nu de aanvragen tot tijdelijk verlof. Ongetwijfeld zal dat veel werk geven, maar men vvachte zich ook hier voor overdrijving. In tal van gevallen zal tijdelijk verlof kunnen worden toegestaan zonder dat eenig nader onderzoek noodig is. Waar uit een aanvraag duidelijk genoeg blijkt dat verlof wordt gevraagd om een ernstige reden en dat men niet te doen heeft met een vader, die een valsche opgave doet om zijn kind enkele dagen vrij te krijgen, zal de toestemming in den regel onmiddellijk volgen. En nu zegge men niet: welk criterium kan voor dat duidelijk genoeg blijken worden aangegeven? Dat is in abstracto niet te zeggen, want de gevallen zijn velerlei. In geval van ziekte bijvoorbeeld zal de vader soms een certificaat van een geneesheer. soms een ander bewijs overleggen. Maar ook zonder eenig certificaat kan de aanvrage voldoende gemotiveerd zijn. Dikwijls zal de vader reeds bekend staan als een vertrouwbaar persoon, aan wiens opgave men geen reden heeft te twijfelen; dikwijls ook zullen de omstandigheden, waaronder de aanvrage wordt gedaan, het noodige licht verschaffen.
En als men zou willen tegenwerpen, dat op die wijze wel waarborg wordt gegeven, dat niet zonder behoorlijk onderzoek tegen eenigen vader of moeder maatregelen worden genomen, maar dat de waarborg ontbreekt, dat alle ongeoorloofde verzuimen zullen ontdekt en gestraft worden, want dat de mogelijkheid volstrekt niet is uitgesloten, dat zelfs bij de grootst mogelijke waakzaamheid verzuimen zullen worden toegestaan of verschoond, die later allicht blijken ongeoorloofd te zijn



geweest, dan neemt ondergeteekende de vrijheid te verwijzen naar hetgeen hij op den voorgrond heeft gesteld in den aanhef van deze paragraaf. Zeker, er zullen hier als elders ondanks de leerverplichting schuldige verzuimen ongestraft blijven, maar indien men de bepalingen der wet zoo wilde inrichten, dat dit onmogelijk ware — gesteld al dat dit door de meest harde bepalingen ware te bereiken — dan zou de vrees der tegenstanders, dat deze wet de vrijheid der burgers te veel zou belemmeren, wel eens verwezenlijkt kunnen worden. Wil men nog meer waarborg tegen ontduiking, dan moet men dien niet zoeken in de mogelijkheid om verlof tot tijdelijk verzuim aan nog meer bezwarende voorwaarden te verbinden en eischen te stellen waaraan bezwaarlijk kan worden voldaan; neen, dan is de eenige weg strenge straf te bedreigen tegen hen die aan de aangewezen autoriteiten valsche opgaven doen en bij voorbeeld ziekte van het kind voorwenden terwijl zij dat kind op het veld laten arbeiden.
Hoe men de wet ook inricht, altijd zullen er schuldige verzuimen ongestraft blijven, maar is er één strafwet te noemen die zoo wordt uitgevoerd, dat ongestraft blijvende misdrijven of overtredingen niet meer voorkomen r Moet men de arbeidswet, de drankwet, de boterwet, de stoomwet enz. maar afschaffen, omdat het een illusie is gebleken dat zelfs de meerderheid van hen, die zich aan overtreding van een dier wetten schuldig maken, met den strafrechter in aanraking komen? Als men ziet, dat nog te velen aan den arm der gerechtigheid ontsnappen, dan komt er aandrang om de strafbepalingen te verscherpen, zooals nu bij voorbeeld met de drankwet en de boterwet het geval is, doch er wordt niet aan gedacht handelingen, die zoozeer indruischen tegen het rechtsgevoel, in het vervolg maar weer ongestraft te laten op grond, dat toch niet alle overtredingen ontdekt en gestraft worden.
Met betrekking tot den leerplicht zal echter, naar ondergeteekende vertrouwt, ook in de toekomst wijziging der eens vastgestelde bepalingen onnoodig blijken, omdat met grond mag worden verwacht, dat het aantal overtredingen, die aan de aandacht zullen ontsnappen veel kleiner zal zijn dan bij eenige andere der bovengenoemde wetten. En waarom? Omdat de ervaring zal leeren, dat bij behoorlijke uitvoering de kring van hen, die het toezicht weten te verschalken, allengs kleiner zal worden. Waar men de uitvoering eener wet aan de politie opdraagt, al wordt deze ook door speciale inspecteurs ter zijde gestaan, daar kan het bijna niet anders of zeer vele overtreders blijven onbekend. In de verste verte zal ondergeteekende niet beweren, dat de arbeidswet eene doode letter is gebleven — op de gunstige preventieve werking werd reeds boven gewezen — maar voor tegenspraak is het nauwlijks vatbaar, dat de overtreders dier wet toch nog altijd de meeste kans hebben dat de politie, die slechts nu en dan een fabriek of werkplaats kan binnentreden, onkundig blijft van hetgeen in hun fabriek of werkplaats voorvalt. Met den leerplicht zal het geheel anders zijn. In de lijsten der onderwijzers zal men hebben een legger, die in staat stelt door nader onderzoek op de hoogte te komen, waar het kwaad schuilt. Zeker, in den eersten tijd zullen vergissingen niet uitblijven, maar allengs zal men beter op de hoogte komen van den feitelijken toestand. Om al die redenen kan ondergeteekende niet inzien, dat de taak van den schoolopziener, zelfs al bleef die dezelfde



als bij het oorspronkelijk ontwerp was voorgesteld, geheel onuitvoerbaar zou zijn.
De leden die niet de voorgestelde regeling niet tevreden waren, gaven ook middelen tot verbetering aan. Zoo werd door velen bepleit de instelling van plaatselijke commissiën, aan welke in de eerste plaats de zorg voor de naleving der wet zou zijn opgedragen — commissiën die dan geheel of althans voor een deel zouden zijn saamgesteld uit ouders van schoolgaande kinderen. Aan die commissiën zoude men dan ook willen opdragen het toestaan van verlof tot afwezigheid van school, het verwijderen van school van de kinderen, die door ongeregeld schoolbezoek het onderwijs voor andere kinderen bederven, ja zelfs de bestraffing der ouders indien dit ware overeen te brengen met de artt. 165 en 166 der Grondwet.
Het wil ondergeteekende voorkomen, dat men, dezen weg opgaande, de voorgedragen regeling zeker niet zou verbeteren. Ook thans bestaan in tal van gemeenten plaatselijke schoolcommissiën. maar hebben die commissiën over het algemeen zoo gewerkt, dat men haar met gerustheid de naleving der wet op den leerplicht en wat daarbij behoort, zou kunnen opdragen? Verscheidene leden, die op plaatselijke commissiën aandrongen, schijnen het zelf te betwijfelen, want zij voegden aan hunne beschouwingen toe, «dat de invloed van zulke commissiën eene geheel andere zou zijn dan die der bestaande plaatselijke schoolcommissiën, die vaak zeer eenzijdig worden samengesteld.» Men mag dus vragen: hoe zouden de nieuwe commissiën. die men wenscht, samengesteld worden? Dienaangaande leest men in het Verslag: «Ten aanzien van de wijze van verkiezing bestond eenig verschil van gevoelen; sommigen wenschten de leden door den gemeenteraad te doen benoemen of door den gemeenteraad en de ouders; anderen verlangen hen gekozen te zien alleen door de ouders, en de meening werd geuit, dat voor deze verkiezingen het stelsel van evenredige vertegenwoordiging zou worden ingevoerd.»
Thans worden ook de plaatselijke schoolcommissiën door den gemeenteraad benoemd. Bleef nu, zooals sommigen wenschten, de benoeming van de nieuwe commissiën bij dit college, dan zou er niet de minste waarborg zijn voor minder eenzijdige samenstelling, waarover nu wordt geklaagd. Men zou eenvoudig krijgen een doublure der reeds bestaande commissiën, de eene belast met de zorg voor de belangen van het onderwijs in het algemeen, de andere belast met de zorg voor het onderwijs voor zoover betreft de uitvoering van de leerplichtwet. Dat een dergelijke doublure wenschelijk zou zijn. kan ondergeteekende niet inzien.
Zou echter de toestand beter worden, indien men de nieuwe commissie liet benoemen door de ouders van schoolgaande kinderen? Ondergeteekende betwijfelt het zeer. Op vele plaatsen zijn de ouders bij de quaesties, die aan de beslissing der commissiën zouden worden onderworpen, zelf in hooge mate geïnteresseerd. Men denke niet dat op het platteland het schoolverzuim wegens veldarbeid, huiselijke diensten enz. is beperkt tot de on- en minvermogenden. Er zijn vele dorpen, waar de groote meerderheid der ouders zich aan dat kwaad schuldig maakt. En onder hen, die hunne eigen kinderen niet laten werken, zijn er velen, die er persoonlijk belang bij hebben, dat voor



den getikt. Maar dit niet alleen. Wordt aan de hoofden der scholen het toestaan van tijdelijk verlof overgelaten, dan moet dat natuurlijk geschieden binnen zekere grenzen, waardoor zooveel mogelijk misbruiken worden voorkomen, en dan moet daaraan uit den aard der zaak de verplichting worden toegevoegd van geregelde kennisgeving der toegestane vergunningen met opgave van de reden, waarom het verlof is verleend. Daardoor zal een onderwijzer, die van zijn macht misbruik zou willen maken, om bij schuldige ouders in een goed boekje te komen, al spoedig in den kijker loopen en tot zijn plicht kunnen worden gebracht.
Mocht men tegenwerpen, dat door dat alles het bovengenoemde bezwaar toch niet geheel zal vervallen, dan is ondergeteekende geneigd dat toe te stemmen, maar overwegend kan het bezwaar toch alleen zijn voor ben, die meenen dat in dit opzicht de hoofden van scholen weinig te vertrouwen zijn en dat de onderwijzers, die bereid zullen zijn, om in strijd met de stellige bedoeling van de wet op groote schaal zonder voldoende aanleiding verlof te geven, niet tot de groote uitzonderingen zullen behooren. Welnu, ondergeteekende heeft betere verwachting. Ën de bijzondere èn de openbare onderwijzers zijn in den regel zoozeer gesteld op geregeld schoolbezoek, dat zij stellig niet lichtvaardig van de hun gegeven macht zullen gebruik maken.
Daar komt bij, dat ook een schoolopziener niet onfeilbaar is. Afdoende waarborg, dat deze ambtenaren allen even gestreng of even mild zullen zijn, kan ook niet worden gegeven. Wordt hun het verleenen van tijdelijk verlof opgedragen, dan zal de eene zijn taak allicht wat gemakkelijker opnemen dan de ander, de een allicht zonder nader onderzoek vergunningen toestaan, die de ander niet zou verleenen zonder zich op de plaats zelf te hebben overtuigd, dat de aanvrager hem juist heeft ingelicht.
Tegen elke toezichtsregeling zijn, zooals reeds in het begin dezer paragraaf werd opgemerkt en zooals ook uit het Verslag blijkt, bedenkingen aan te voeren, waarvan de gegrondheid niet geheel valt te betwisten, maar het streven moet zijn een regeling te vinden, waaraan de minst mogelijke bezwaren en de grootste voordeelen verbonden zijn. En dan wil het den ondergeteekende bij nadere overweging voorkomen, dat de bezwaren, aan de medewerking der onderwijzers verbonden, door de voordeelen, welke er tegenover staan, in de schaduw worden gesteld.
De voor de hand liggende voordeelen zijn. dat de onderwijzers in den betrekkelijk kleinen kring der bevolking, waarover hun schoolgebied zich uitstrekt, beter en gemakkelijker op de hoogte komen van toestanden en omstandigheden, met velen van hen, die verlof komen vragen, persoonlijk bekend, spoediger een beslissing kunnen nemen dan de ambtenaar die ver afwoont — en eindelijk dat de taak betreffende de toepassing der wettelijke bepalingen over meerderen wordt verdeeld en de schoolopziener dat deel. hetwelk hem blijft toebedeeld, beter zal kunnen vervullen.
Vooral de beide laatste motieven moeten, naar ondergeteekende meent, zeer zwaar wegen. Als er een waarschuwing moet worden gegeven of een vervolging moet worden ingesteld, is zeker spoed ook gewenscht, maar dan is er toch niet zooveel urgentie dat het op een



ken als dekmantel voor eigen nalatigheid of onverschilligheid — en tegenover hen mag toch de schoolopziener niet geheel ongewapend staan. De eene schoolopziener zal meer slag hebben van examineeren dan de andere, maar dat ook maar één schoolopziener niet in staat zou zijn te onderzoeken of een kind al of niet voldoend onderwijs heeft ontvangen, is toch bezwaarlijk aan te nemen. Weet een kind nagenoeg niets, dan zal een deskundige zeer goed kunnen nagaan, of dat ligt aan gemis van onderwijs of aan beperkte geestvermogens. De leer: in dubio abstine, zal ongetwijfeld ook in deze door den schoolopziener ter harte genomen worden. Maar bovendien is artikel 23 inieuw art. 25) veel minder streng dan men het doet voorkomen. Al blijkt ook bij een examen dat bijv. een tienjarig kind zelfs de eerste beginselen van schrijven, lezen en rekenen niet machtig is, dan mag toch naar aanleiding van dat resultaat geen proces-verbaal worden opgemaakt. Eerst als na eenigen tijd een nieuw examen noodzakelijk wordt en de resultaten van dat examen weer even treurig zijn, eerst dan mag tegen de ouders worden geageerd. Hoe kan men nog meer waarborg wenschen, dat niet dan bij gebleken noodzakelijkheid de ouders voor den strafrechter zullen worden gedaagd? Ook de voorschriften van artikel 23 (nieuw art. 25) zullen voornamelijk preventief werken. Indien de ouders er op konden rekenen dat zij. hoewel het huisonderwijs als voorwendsel gebruikende, toch in elk geval ongemoeid zouden worden gelaten, dan zou het gevaar voor misbruiken veel grooter worden, terwijl men dan daartegenover geheel ongewapend zou staan.
Op de details van artikel 7 en artikel 23 (nieu[w artt. 4 en '25) zal bij die artikelen worden teruggekomen.
§ 11. Deze paragraaf schijnt de meest geschikte plaats tot ontwikkeling van het stelsel van het gewijzigd ontwerp van wet ten aanzien van die repressiemiddelen, welke ten slotte zullen moeten worden aangewend als uiterste middelen, wanneer de milde administratieve behandeling der overtreding blijkt te kort te schieten. Bij deze uiteenzetting zal rekening worden gehouden met en een antwoord gegeven op de beschouwingen omtrent repressie door strafbedreiging en strafoplegging, welke voorkomen in § 11 der algemeene beschouwingen van het Voorloopig Verslag en in hetgeen aldaar aangeteekend staat bij art. 20 van het oorspronkelijk ontwerp.
Op den voorgrond zij gesteld, dat in het gewijzigd ontwerp scherper dan dit te voren geschiedde, tusschen het absolute en het relatieve leer- en schoolverzuim onderscheiden wordt.
Art. 1 wijst aan, dat de ouders of andere daar genoemde aansprakelijke personen aan hunne verplichting om voor voldoende lager onderwijs te zorgen, kunnen voldoen op twee wijzen: door schoolonderwijs en door huisonderwijs. De keuze staat aan hen.
Verkiezen zij huisonderwijs — en opdat dit kunne worden aangenomen, moeten de in art. 4 bedoelde opgaven zijn verstrekt — dan kan de vraag, of dit onderwijs deugdelijk niet alleen, maar ook geregeld gegeven wordt, niet nader worden gecontroleerd dan door ile controlemiddelen, gelegen in de aanvraag om inlichtingen en het onderzoek, bedoeld bij art. 25. Deze controlemiddelen zijn echter onmisbaar. In verband hiermede is dan de verplichting der aanspra-



kelijke personen eene drievoudige: zij moeten inlichtingen verstrekken; zij moeten zorgen, dat de kinderen aan het vereischte onderzoek onderworpen worden; zij moeten zorg dragen, dat in het onderwijs verbetering wordt gebracht, indien de schoolopziener hen daartoe aanmaant. En de voorschriften die deze verplichtingen opleggen, kunnen niet wel anders worden gesanctionneerd dan door eene strafbepaling (art. 26j. Het niet voldoen aan het verzoek van den schoolopziener om tot de lessen te worden toegelaten behoeft niet door eene strafbepaling te worden gesanctionneerd. Bestaat bezwaar om aan zijn verlangen te voldoen, dan zal meestal de tijd gekomen zijn zich door een onderzoek op de hoogte te stellen van de vorderingen. Omtrent het bewijs van overtredingen komen bijzondere bepalingen voor in art. 28, tweede lid. De daargenoemde ambtseedige verklaringen zijn dus wettige bewijsmiddelen in den zin dien het Wetboek van Strafvordering aan dat woord toekent.
Verkiezen de aansprakelijke personen huisonderwijs niet, dan is hunne verplichting een dubbele, in het tweede lid sub 1° van art. 1 reeds dadelijk onderscheiden: zij moeten zorgen dat het kind als leerling op eene lagere school wordt geplaatst, en zij moeten zorgen, dat het op eene school geplaatste kind die school geregeld bezoekt.
In overeenstemming hiermede geeft dan art. 6 eene formuleering van het niet-nakomen der verplichting in beide richtingen. De overtreding bestaande in absoluut leer- of schoolverzuim is omschreven sub 1°; de overtreding bestaande in relatief schoolverzuim is omschreven sub 2°. De eerste is eene voortdurende overtreding, gepleegd «zoolang» het kind niet op eene school geplaatst is, noch huisonderwijs geniet. De tweede is eene overtreding die telkens kan worden herhaald, «zoo dikwijls» die school niet geregeld bezocht wordt.
De formuleering in art. 6 heeft ten doel duidelijk aan te wijzen en de gronden waarop de formuleering aldus gesteld is, zullen straks worden toegelicht — wat het openbaar gezag, dat de administratieve of gerechtelijke repressiemiddelen moet toepassen, alvorens daartoe te kunnen overgaan, heeft te onderzoeken en vast te stellen.
Tegenover beiderlei soort van overtredingen wordt nu allereerst aangewend de administratieve procedure bestaande in opeenvolgende vermaningen, waarschuwingen en aanzeggingen.
Doch juist wegens het verschil in aard dat tusschen de twee soorten bestaat, is die procedure voor elke soort op een afzonderlijke wijze en in een afzonderlijk artikel geregeld: bij absoluut leerverzuim geldt daarvoor art. 20; bij relatief schoolverzuim art. 21.
De administratieve procedure bij absoluut leerverzuim moet snel verloopen; aan den voor het kind schadelijken toestand moet spoedig een einde komen. Daarom zijn hier korte termijnen van 14 dagen gesteld. In de gevallen van relatief verzuim kan het schoolverzuim en de herhaling daarvan telkens door schoolbezoek worden afgewisseld en moeten dus langere proeftijden worden gesteld, met dien verstande dat na de aanwending van eenen maatregel een nieuwe proeftijd aanvangt. Die proeftijden zijn gesteld op zes maanden.
Is de administratieve behandeling zonder resultaat gebleven, duurt het absoluut leerverzuim voort, wordt het relatief schoolverzuim steeds binnen den duur der proeftijden herhaald, dan moet ten slotte krachtiger worden ingegrepen.



Tegenover het absolute leerverzuim behoeft dat krachtiger ingrijpen echter niet te bestaan in strafrechtelijke repressie. Waarom zou hier worden ingeroepen de indirecte dwang der strafwet, een middel dat bovendien ' falen kan en dan het kind niet baat, terwijl immers een rechtstreeksch dwangmiddel, dat onmiddellijk aan den toestand een einde maakt, voor de hand ligt. de ambtshalve inschrijving van het kind als leerling eener lagere school. Nu eens zal de autoriteit met de ambtshalve inschrijving belast, aan een openbare, dan weer aan een bijzondere school de voorkeur geven. Met den wensch van den aansprakelijken persoon, ofschoon deze den tijd heelt laten voorbijgaan, om zelf een school te kiezen en aan herhaalde waarschuwing geen gevolg heeft gegeven, behoort zooveel mogelijk rekening te worden gehouden. Voor den Staat is het onverschillig, of het kind op een openbare of op een bijzondere school geplaatst wordt, indien het slechts onderwijs ontvangt. Teneinde dat nog duidelijker te doen uitkomen, is aan den vader, wiens kind ambtshalve als leerling op een school is ingeschreven, ook de bevoegdheid gegeven om dat kind. zelfs enkele weken na die inschrijving, naar een andere school, waaraan hij de voorkeur geeft, over te plaatsen of huisonderwijs te doen geven. Het spreekt echter van zelf dat er dan zekerheid moet zijn, dat het kind ook werkelijk naar een andere school overgaat of huisonderwijs geniet. (Art. 11 laatste lid.)
Door deze ambtshalve inschrijving is nu aan het absolute leerverzuim een einde gemaakt. Het kind is leerling van een school. Wil de aansprakelijke persoon ook nu nog zijne verplichting blijven verwaarloozen, dan kan hij het niet anders doen dan door relatief schoolverzuim, door ongeregeld schoolbezoek. Maar dan worde ook te zijnen aanzien tegenover dat relatief schoolverzuim geen consideratie meer gebruikt. Hij kan geen aanspraak maken op de milde administratieve behandeling, welke tegenover anderen, wier gemis aan zorg uitsluitend relatief schoolverzuim tengevolge heeft, aan de tusschenkomst van den strafrechter moet voorafgaan. Tegenover hem kan het dadelijk daartoe komen.
Dit billijk en redelijk verschil komt nu scherp uit. behalve door de uitdrukkelijke bepaling van art. 21, § 6, bovendien door het verschil in formuleering van het strafbaar relatief schoolverzuim in het eene en in het andere geval (art. 23, § 1, sub 1° en 2°.)
Tegenover het relatief schoolverzuim wordt ten slotte, dus tegenover de zeer halsstarrigen. de repressie door den strafrechter onvermijdelijk.
De opmerking werd gemaakt, dat het niet aangaat de ouders te straffen voor een buiten hun toedoen gepleegd schoolverzuim; dat het tegen goede beginselen van strafrecht strijdt iemand aansprakelijk te stellen voor de daden van anderen.
Deze opvatting is minder juist. De ouders, voogden en anderen in art. 1 genoemde personen worden aansprakelijk gesteld niet voor de daden van anderen, maar voor hun eigen gemis aan zorg. Zoo kent ook het Wetboek van Strafrecht zelfs strafrechtelijke aansprakelijkheid van den eigenaar van vee of pluimgedierte, dat door gemis aan zorg zijnerzijds schade doet aan den grond van een ander. Zoo heeft art. 2 der wet van 11 Juli 1882 («Staatsblad» n°. 86) houdende bepalingen ter voorkoming van aanvaringen of aandrijvingen



oj) zee, ingeval overtreding van eenig daarbij bedoeld voorschrift heeft plaats gevonden, den gezagvoerder of die dezen vervangt strafbaar verklaard, omdat hij had te zorgen dat dit niet geschiedde, en omdat van hem hierbij de uiterste zorg kon worden verlangd. Intusschen het kan zijn, dat de overtreding voorkwam niettegenstaande de gezagvoerder het mogelijke deed om de voorschriften te doen naleven of de gevolgen af te wenden. Indien daarvan 'blijkt», verklaart art. 'i hem niet strafbaar.
lil dienzelfden gedachtenkring beweegt zich het ontwerp. Op het punt van het lager onderwijs der kinderen kan van ouders, voogden en verzorgers de uiterste zorg verlangd worden. Door aanmaningen en waarschuwingen worden zij op hunne plichten gewezen en telkens hebben zij gelegenheid de omstandigheden, die tot ongeregeld schoolbezoek leidden, aan de autoriteiten bloot te leggen. Indien die aanmaningen niet baten, indien telkens nieuwe overtredingen voorkomen, indien de omstandigheden waaronder ze voorkwamen, niet verschoonbaar zijn gebleken, indien de administratieve behandeling eindelijk is uitgeput, indien dit tien ouders e. a. is aangezegd, indien zij daarbij aan de onvermijdelijkheid van strafrechterlijke behandeling voor het vervolg herinnerd zijn (art. 21 § 3), indien dan toch binnen zes maanden eene nieuwe overtreding is gevolgd — en weder nieuwe na deze — indien dan ook den rechter voor wien deze overtreding wordt aangebracht, niet blijkt dat zij verschoonbaar is öf om de redenen van het schoolverzuim, of omdat de ouders alle zorg hebben aangewend, die redelijkerwijs van hen kan worden verwacht, dan is eindelijk strafoplegging gerechtvaardigd en tegen veroordeeling van personen, wien gemis aan zorg niet kan worden verweten, volkomen gewaakt.
Onmisbaar is nu verder voor een practische en eenvoudige behandeling dezer strafzaken eene omschrijving der overtreding die gesteld is in art. 6, 2", waarnaar de strafliepaling van art. 23 verwijst en welke omschrijving medebrengt dat eene overtreding moet worden aangenomen „zoo dikwijls het kind, dat als leerling op eene lagere school geplaatst is, en nog niet op grond van artikel 3, tweede of derde lid, buiten de leerverplichting valt, die school niet geregeld bezoekt (in den zin van art.2, tweede lid) terwijl niet blijkt van eenige geldige reden van tijdelijk schoolverzuim, noch dat de voor het nakomen der verplichting aansprakelijke persoon het redelijkerwijs mogelijke deed om het schoolverzuim te voorkomen."
In dit stelsel zal het openbaar ministerie dus niet anders hebben te bewijzen, dan dat de administratieve behandeling is uitgeput, en dat binnen de termijnen waarvan art. 23 gewaagt, de school door het kind opnieuw ongeregeld bezocht is. Blijkt dan niet als fait d'excuse van eenige geldige reden van tijdelijk schoolverzuim of van voldoende zorg om het schoolverzuim te voorkomen, dan volgt veroordeeling tot straf, eerst tot een lichtere, bij herhaling en verdere herhaling binnen nieuwe proeftijden, tot een zwaardere straf. Het bestaan van een fait d'excuse kan den rechter „blijken", naar zijne beoordeeling, öf uit wat de beklaagde aanvoert, of ook van elders. En voor wat hij als „geldige reden" heeft te beschouwen of beschouwen kan, raadpleegt ook de rechter, evenals de administratieve autoriteit het doet bij de administratieve procedure, art. 12. Daarbij is dan ook door de slotwoorden in n°. 5 van dat artikel „of andere ernstige omstandigheden" de waardeering van zoodanige omstandigheden aan s rechters vrij oordeel overgelaten, wanneer hij daaraan slechts de betee-



keiiis van „ernstige" omstandigheden toekent. Het oordeel van den rechter is vrij, en hoewel het niet licht zal voorkomen, dat eene omstandigheid, welke den schoolopziener geene aanleiding gaf het schoolverzuim verschoonbaar te achten, den rechter er toe brengt dit wel te doen, wettelijk is de mogelijkheid van zoodanige opvatting des rechters niet uitgesloten. Waar de rechter tot een oordeel over de schuld van den beklaagde geroepen is, moet hij bij het vormen van dat oordeel slechts aan eigen opvatting gebonden zijn.
Kr is echter in het Voorloopig Verslag nog een speciale vraag gedaan, waarop in deze § gevoegelijk een antwoord kan worden gegeven. Zal — zoo ongeveer werd gevraagd — het schoolverzuim verschoonbaar zijn, indien een weduwe de zorg van hare kinderen tijdelijk aan buren heeft opgedragen, en dezen zich van die zorg slecht hebben gekweten? Het antwoord volgt reeds uit hetgeen boven werd opgemerkt aangaande het standpunt \an den rechter. De beslissing in dezen of genen zin zal afhangen van de omstandigheden. Dit is geheel buiten twijfel gesteld door de laatste woorden van art. 6 n°. 2.
Andere wetgevingen vatten de zaak niet anders op dan hierboven is uiteengezet. /*ij is ook, indien het kwaad ten slotte moet kunnen worden bestreden door strafoplegging en indien daarvoor eeti practisch bruikbare weg zal worden ingeslagen, bezwaarlijk anders op te vatten.
De overtredingen nu welke de rechter te beoordeelen krijgt, zijn alleen die, welke zich voordoen nadat de administratieve behandeling afgeloopen is.
Betreft het schoolverzuim een kind dat ambtshalve ingeschreven is, ten aanzien waarvan dus voortgezet absoluut leerverzuim voorafging, dan is, gelijk boven werd opgemerkt, reeds de eerste overtreding bedoeld in art 6, sub 2", welke voorvalt binnen zes maanden 11a den dag waarop het kind geacht wordt tot de schoolbevolking te behooren, strafbaar. Voor den rechter behoeft dus slechts te worden bewezen, behalve het ongeregeld schoolbezoek binnen gezegden termijn, het enkele feit der ambtshalve inschrijving. Hoe het bewijs van die omstandigheden voor den rechter kan geleverd worden, zegt art. 28, eerste lid.
Ketreft het schoolverzuim een kind dat niet ambtshalve ingeschreven is, dan is strafbaar de eerste overtreding bedoeld in art. 6 sub 20, welke voorvalt nadat den aansprakelijken persoon is aangezegd overeenkomstig art. 21, § 3, «lat de administratieve behandeling is afgeloopen. voor den rechter behoeft dus slechts te worden bewezen, behalve het ongeregeld schoolbezoek binnen den in de wet genoemden termijn, het enkele feit van die aanzegging. Voor het bewijs van die omstandigheid zal vanzelf op grond van art. 401 Wetboek van Strafvordering, eene ambtseedige verklaring van den schoolopziener, de door hemzelven bezorgde toezending van die aanzegging constateerende, kunnen dienen.
De voorschriften van art. 28. eerste lid, omtrent de voor het constateeren van dit relatief schoolverzuim noodige bewijsmiddelen hebben ten doel eene eenvoudige behandeling voor den rechter te bevorderen, het oproepen van onderwijzers als getuigen te vermijden en de administratieve stukken, welke op zich zelve alle waarborgen van geloofwaardigheid aanbieden, te laten gebruiken ook voor den rechter. Intusschen spreekt het van zelf, dat naar de gemeene regelen van het strafprocesrecht, de rechter volkomen vrij blijft, om aanvulling van de bewijsmiddelen te gelasten, en om de overtuigende kracht «Ier aangewende bewijsmiddelen te beoordee-



len ; dat de beklaagde tegen elk bewijs tegenbewijs kan aanvoeren; en dat, gelijk reeds boven werd opgemerkt, den rechter geheel is overgelaten te beoordeeleti, in hoever van een fait d'excuse „blijkt".
In beide voornoemde gevallen nu liggen dus de gang der voorafgegane administratieve behandeling en de aard der overtredingen, die tot de administratieve maatregelen hebben geleid, buiten de beoordeeling van den rechter. Dienaangaande heeft hij uitsluitend te vragen naar het bewijs van deze zuiver forineele feiten: of de ambtshalve inschrijving heeft plaats gevonden; of eene aanzegging, dat de administratieve behandelinggesloten is, den beklaagde toegezonden is.
Verloopt nu de eerste proeftijd van zes maanden na laatstbedoelde administratieve handeling zonder nieuwe overtreding, dan staat de nalatige weer op zuiver terrein en moet ten aanzien van een latere overtreding, hetzelfde kind betreffende, opnieuw de gewone administratieve behandeling van elk relatief schoolverzuim van den eersten stap af worden gevolgd. Dit wordt uitdrukkelijk gezegd in art. 21, § 5, eerste lid. Werd een kind ambtshalve ingeschreven, dan ligt het, bij gelijk verloop van de eerste zes maanden zonder overtreding, in den aard der zaak dat bij de eerste overtreding, die zich 11a dien termijn voordoet, de procedure van art. 21 eveneens van den aanvang af moet worden toegepast.
Is echter wel binnen de bedoelde zes maanden, in het eene geral of in het andere, een overtreding voorgekomen, die tot strafrechtelijke veroordeeling heeft geleid, dan zijn ook de volgende overtredingen, hetzelfde kind betreffende, strafbaar, zonder dat nu opnieuw art. 21 toepasselijk is. Dit behoeft wel niet nader te worden gemotiveerd. Intusschen is ook dan een proeftijil aangenomen waarbinnen die overtredingen moeten zijn begaan, een proeftijd, uit den aard der zaak hier van langeren duur en op twee jaren gesteld (art. 23, § 1, sub 30. en 40.). Ook indien deze proeftijden zonder overtreding verliepen, treedt de noodzakelijkheid weder op van een nieuwe, gewone administratieve behandeling, wat uitdrukkelijk is voorgeschreven in art. 21, § 5, tweede lid.
De overtredingen welke het wettelijk karakter van recidive dragen, naar het in het Wetboek van Strafrecht gehuldigde stelsel, kunnen zwaarder worden gestraft dan de andere, bij tweede recidive met hechtenis.
Dat strafbedreiging en strafoplegging ten slotte toch slechts indirect werkende repressiemiddelen zijn, en dat daarmede, indien zij falen, het wegblijven van de school niet verholpen wordt, is te recht ook in het Voorloopig Verslag opgemerkt.
Die opmerking gaf dan verder aanleiding tot deze andere, of het niét practisch zou wezen nevens de strafrechtelijke sanctie welke de ouders treft, aan te nemen de bevoegdheid der politie, binnen zekere grenzen, om school verzuimende kinderen *op te pakken en naar school te brengen. »
De ondergeteekende heeft dit punt nader in bijzondere overweging genomen en een artikel van deze strekking, art. 29, in het gewijzigd ontwerp gesteld. Het geldt een maatregel onder anderen als «zwangsweise Sistirung der Kinder zur Schuier in Pruissen bekend (§ 48 A. L. R. II, 12 en Erlass des Ministers des Innern und des Unterrichts von 3 November 1873.)
Het is uit den aard der zaak een middel alleen tegen relatief schoolverzuim. De maatregel kan dus slechts worden toegepast op kinderen, die tot de leerlingen eener school behooren en heeft ten



doel. dat zij naar het hoofd hunner school zullen worden geleid. Deze zal beoordeelen of het schoolverzuim gemotiveerd was. De maatregel moet eenvoudig het karakter dragen van goede zorg. Hij geldt dus alleen ten aanzien van kinderen die op den openbaren weg werden aangetroffen en is bepaaldelijk tegen het «straatslijpen<• gericht. Het doelmatigst is, de algemeene bevoegdheid in de wet vast te leggen, maar de uitwerking geheel aan de gemeentebesturen over te laten. Met allerlei locale behoeften en omstandigheden moet kunnen worden rekening gehouden.
li>. In deze paragraaf werd de vraag gesteld, ol bij invoering van leerplicht de omtrent schoolgeldheffing geldende bepalingen onveranderd kunnen worden gelaten. Bij herziening van de wet op het lager onderwijs zullen ook van zelf de bepalingen omtrent schoolgeldheffing ter sprake komen, maar ondergeteekende meent er toch op te moeten wijzen, dat er al zeer weinig kinderen niet schoolgaan, omdat betaling van schoolgeld voor ouders te bezwarend is. Over het algemeen zijn de gemeentebesturen en ook de besturen van bijzondere scholen mild met het geven van vrijstelling van schoolgeld aan arme ouders. De kinderen van werkelijk behoeftige ouders kunnen kosteloos de school bezoeken, en de minvermogenden kunnen met de betaling van een minimum schoolgeld volstaan. En mocht al eens hier en daar een gemeentebestuur de desbetreffende bepalingen zoo slecht toepassen, dat schoolgeld of een te hoog schoolgeld wordt gevorderd van ouders, die gaarne hunne kinderen naar school zouden zenden, maar daartoe niet in staat zijn, omdat de deuren voor hen gesloten blijven, zoolang zij niet afdragen een som, die zij niet bezitten of althans niet kunnen missen, dan zal, naar men mag vertrouwen, de invoering van leerplicht voor dergelijke gemeentebesturen een prikkel zijn om van gedragslijn te veranderen en de uitvoering van de wet ook voor deze kinderen mogelijk te maken.
Mocht zich desniettemin nog een geval voordoen, dat ót een gemeentebestuur óf een bestuur eener bijzondere school tegenover den niet onwillige maar werkelijk onmachtige in strijd met alle billijkheid betaling bleef vorderen, dan zou men zich niet bevreesd behoeven te maken, dat tegen een dergelijken vader zou worden geageerd, want dan zou zich het geval voordoen, omschreven in art. 7 (nieuwV 4"., waarin de vader met recht kan verklaren dat voor zijn kind geen plaats beschikbaar is.
§ 13. Gaarne wil ondergeteekende zijne meening uiteenzetten over een stelsel dat door een der bestrijders van het wetsontwerp in een der afdeelingen werd verdedigd en dat naar diens meening tot bevordering der volksontwikkeling kan strekken, zonder dat het noodig is tot invoering van leerdwang zijn toevlucht te nemen.
Volgens dat stelsel zal het absolute schoolverzuim reeds voldoende worden bestreden door toepassing van de bepalingen, neergelegd in het thans bij de Tweede Kamer aanhangige wetsontwerp, behelzende wijziging van de bepalingen betreffende de vaderlijke macht. Volgens dat wetsontwerp zoo lezen wij in het \ erslag — zal den rechter de bevoegdheid worden toegekend de kinderen aan het gezag der ouders te onttrekken, onder anderen op grond van verwaarloozing van



de verplichting tot onderhoud en opvoeding van een of meer kinderen. Indien dus na rechterlijk onderzoek blijkt, dat inderdaad van zulke verwaarloozing sprake is en daartoe zal in menige, niet in elke, omstandigheid ook behooren het in het wild laten opgroeien van een kind, — dan zou, werd gemeld wetsontwerp wet, reeds in dit euvel zijn voorzien, en was eene schoolinspectie ter wering van absoluut schoolverzuim onnoodig.
Met die conclusie kan ondergeteekende in geenen deele instemmen. De bovengenoemde bestrijder van het wetsontwerp erkent wel, dat het geregeld bezoek eener lagere school voor elk kind van groot belang is, maar van dat groote belang is hij toch blijkbaar zoo weinig doordrongen, dat hij tot bestrijding van een nog grooter kwaad voor het kind namelijk het in het geheel niet naar school gaan — geen ander middel wil toepassen dan de ontzetting uit de ouderlijke macht, ofschoon hij zelf erkent, dat dit middel zelfs in menig geval, dat de ouders hunne kinderen in het wild laten opgroeien, geen toepassing kan ol mag vinden.
Er waren, zooals reeds gemeld, op 1 Januari 18% ruim 59.000 kinderen tusschen 6 en 12 jaar. die op geen enkele school waren ingeschreven. Volgens de schatting, in de Memorie van Toelichting gemaakt, zijn daaronder 15.000, van wie verwacht mag worden, dat zij bij invoering van den leerplicht wel door hunne ouders op de schoollijsten zullen worden gebracht. Volgens anderen is dat cijfer te hoog genomen; volgens de Standaard moet het aantal kinderen, die zonder geoorloofde reden buiten de schoolbevolking staan, op 12.000 gesteld worden. Maar 15.000 of 12.000, het is in elk geval een aanzienlijk getal. -Vu zijn dit wel is waar niet allen absolute schoolverzuimers in den zin. waarin de verdediger van het boven omschreven stelsel het bedoelt, want velen zullen misschien •vroeger wel eens school hebben gegaan of later nog eens weer op deze of gene school worden ingeschreven, maar zoolang zij op geen enkele schoollijst voorkomen, behooren ze toch alle tot de absolute schoolverzüimers in den zin van dit ontwerp. Wordt nu leerplicht ingevoerd, dan is het bijna zoo goed als zeker, dat bijna allen over korten tijd onderwijs zullen ontvangen. En is dit resultaat ook maar in de verste verte te verwachten, indien men de ouders alleen bedreigt met ontheffing uit de ouderlijke macht r
En indien het lid. dat in deze paragraaf aan het woord is, behoort tot hen, die zich tegen den leerplicht verzetten onder anderen op grond van inbreuk op de vaderlijke macht, moge hij wel bedenken, dat zijn systeem met veel meer recht een stap in die richting mag worden genoemd. Wel zal hij er op wijzen, dat hij de ontzetting geenszins wil hebben toegepast op alle ouders, die hunne kinderen in het geheel niet laten school gaan. maar dit zal hij toch bezwaarlijk kunnen ontkennen, dat indien men de meeste ouders, die hunne kinderen van onderwijs verstoken laten, voorloopig maar ongemoeid laat, er veel meer gevaar is dat de ontzetting uit de ouderlijke macht dikwijls moet worden toegepast, dan het geval zal zijn, indien men tijdig maatregelen neemt, om die ouders door zachten dwang weer op den goeden weg terug te brengen.
Het verschil van standpunt tusschen bedoeld lid en ondergeteekende komt het best uit in deze zinsnede : daarbij moet men zich los-



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
TITEL I.
Van het gewoon lager onderwijs.
Artikel i. Ouders, voogden en anderen, krachtens wet of overeenkomst met de verzorging van kinderen belast, zijn verplicht, voor zoover die kinderen bij hen, in de inrichting onder hun beheer, of met hen bij anderen inwonen, zorg te dragen, dat hun gedurende den tijd en overeenkomstig de regelen, in deze wet gesteld, voldoende lager onderwijs wordt verstrekt.
Deze verplichting wordt door hen nageleefd:
1°. öf door te zorgen, dat het kind als leerling op eene lagere school wordt geplaatst en dat het die school geregeld bezoekt;
2°. öf door aan het kind huisonderwijs te doen verstrekken.
Art. 1. *) Door de wijziging, welke art. 1 thans heeft ondergaan, is het bezwaar opgeheven van die leden, welke den inhoud van dat artikel niet in overeenstemming achtten met titel en beweegreden van het wetsontwerp.
De bewoordingen ter aanwijzing van den aansprakelijken persoon in het gewijzigd wetsontwerp gekozen, zijn ontleend aan art. 255 Wetboek van Strafrecht, terwijl ten aanzien van het vereischte van inwoning door bijvoeging van de woorden »of met hen bij anderen" in eene leemte is voorzien.
Op de vraag wie ter verantwoording moet worden geroepen, indien bijv. beide ouders schuld hebben, kan worden geantwoord, dat de vader in de eerste plaats moet worden beschouwd als de aanspra-
*1 Het met kleine letter gedrukte is de door de regeering «»j» dit artikel gegeven nadere toelichting.
Artikel I. Ouders, voogden en verzorgers zijn verplicht de, bij hen of in de inrichting onder ' hun beheer inwonende, kinderen van zes tot dertien jaar, geregeld eene lagere school te doen bezoeken.



Oorspronkelijk Ontwerp. beïuijziga Untwerp.
eener lagere school is geweest en het alle klassen doorloopen heeft, of, voor zoover het onder! wijs gegeven wordt in klassen die samen een langeren leertijd dan zes jaren innemen, zoovele klassen, als samen een leertijd van zes jaren omvatten. Een kind, dat bij zijne toelating op de school terstond ineene hoogere klasse wordt geplaatst, wordt geacht den leertijd, dien de lagere klasse of klassen innemen, afgeloopen te hebben.
De verplichting eindigt in ieder geval, indien het kind de klasse heeft afgeloopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarigen leeftijd was geplaatst.
Art. 3 (nieuw). Door dit artikel wordt in den zin, hiervoren in § 6 aangegeven, tegemoet gekomen aan de bezwaren tegen art. 1 (oud*> aangevoerd. l)e verplichting vangt aan uiterlijk op zevenjarigen leeftijd, terwij) de leerling, die schoolonderwijs geniet, verplicht is de klassen te doorloopen, die samen een leertijd van zes jaren omvatten met dien verstande, dat de verplichting in ieder geval eindigt, indien hij de klasse heeft doorloopen, waarin hij bij het bereiken van den dertienjarigen leeftijd was geplaatst.
In het artikel wordt tevens voorzien in het geval, dat het kind aanstonds in eene hoogere klasse kan worden geplaatst.
Art. 4. De verplichting om, voor zoover aan huisonderwijs de voorkeur gegeven wordt, te zorgen, dat aan het kind zoodanig onderwijs wordt verstrekt, vangt aan uiterlijk, zoodra het kind den leeftijd van zeven jaren heeft bereikt.
Ten aanzien van een kind, waaraan vóór of sinds het bereiken van het zesde levensjaar huisonderwijs in den zin dezer wet wordt verstrekt, eindigt deze verplichting bij het bereiken van den leeftijd van twaalf jaren, indien het kind alsdan zes achter-



Oorspronkelijk Ontwerp.
Art. 7. Ouders, voogden of verzorgers kannen zich op de vrijstelling, sub 2° van artikel 4 genoemd, alleen beroepen, indien zij bij de kennisgeving, bedoeld in artikel 6, tevens hebben meegedeeld :
i°. de vakken, waarin de kinderen huisonderwijs genieten;
2°. a. de namen der kinderen, met bijvoeging van de voornamen, dagteekening van geboorte en plaats van werkelijk verblijf;
b. de namen en voornamen van hen, door wie het onderwijs wordt gegeven. Is op laatstgenoemden artikel 7 of artikel 15, sub a, deiwet tot regeling van het lager onderwijs toepasselijk, zoo wordt zulks mede vermeld.
Deze verklaring moet ieder jaar vóór 1 Februari opnieuw worden i ngediend.
Van verandering in de personen, door wie het onderwijs wordt gegeven, wordt binnen acht en twintig dagen aan den burgemeester mededeeling gedaan.
Gewijzigd Ontwerp.
een volgende jaren onderwijs heeft genoten.
Ten aanzien van een kind, dat op een later tijdstip, dan in het vorige lid bedoeld, aanvangt huisonderwijs te genieten, eindigt de verplichting bij het bereiken van den leeftijd van dertien jaren.
Ouders, voogden en andere in artikel 1 genoemde verzorgers worden geacht niét aan hunne verplichting tot het verstrekken van huisonderwijs te voldoen, zoolang zij niet aan den burgemeester hunner woonplaats bij eene door hen onderteekende verklaring opgave hebben gedaan van;
lu. de vakken, waarin de kinderen huisonderwijs genieten;
2°. a. de namen der kinderen, met bijvoeging van de voornamen, dagteekening van geboorte en plaats van werkelijk verblijf, alsmede de plaats, waar het onderwijs wordt gegeven.
b. de namen en voornamen van hen, door wie het onderwijs wordt gegeven. Is op laatstgenoemden artikel 7 of artikel 15, sub a, der wet tot regeling van het lager onderwijs toepasselijk, zoo wordt zulks mede vermeld.
Deze verklaring, welke door hen, die het onderwijs geven, mede onderteekend moet worden, wordt ieder jaar vóór 1 Februari opnieuw ingediend.
Van verandering in de personen, door wie het onderwijs wordt gegeven, wordt binnen acht en twintig dagen aan den burgemeester mededeeling gedaan.
Door Ons wordt bepaald, op welke wijze die opgaven behooren te geschieden, en hoe zij



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
voering van dat wettelijk voorschrift nopen en aan den anderen kant zou het in hooge mate onbillijk zijn de ouders te straffen voor een verzuim van een gemeentebestuur.
Het opleggen van de verplichting tot het in liet leven roepen van wagendiensten, om de kinderen naar school te brengen, zou niet
vrij van bedenking zijn.
I)e bepaling is aangevuld in dien zin, dat van de aanvrage der ouders om plaatsing moet blijken.
70. het tijdstip voor toelating 5°. het tijdstip voor toelatingvan leerlingen niet aangebroken van leerlingen niet aangebroken is op de lagere school, waar plaat- is op de lagere school, waar toesing wordt verkregen; zegging van plaatsing is ver¬
kregen ;
7°. (nieuw art 7, 5°.) Deze bepaling is gewijzigd overeenkomstig de opmerking in liet Voorloopig Verslag.
8Ü. een wettelijk voorschrift het 6°. een wettelijk voorschrift het bezoeken van de lagere scholen bezoeken van de lagere scholen verbiedt; verbiedt;
8". (nieuw art. 7, 6°.) De ondergeteekende kan niet inzien dat deze bepaling verduidelijking behoeft. Blijkens liet \ oorloopig ^ erslag werd de beteekenis door allen, die aan het onderzoek deelnamen, goed gevat.
De uitdrukking «wettelijk voorschrift» omvat ook gemeente-verordeningen voor zoover de gemeenteraad heeft gehandeld binnen zijne wettelijke bevoegdheid.
9°. de kinderen volgens schrif- 7°- de kinderen, volgens schriftelijke verklaring van eenen ge- telijke verklaring van eenen geneeskundige ongeschikt zijn voor I neeskundige, ongeschikt zijn voor het bezoeken eener lagere school. het bezoeken eener lagere school.
9°. (nieuw art. 7, 7n.) Volgens het gewijzigd ontwerp behoeven de ouders hunne kinderen op 6-jarigen leeftijd de school nog niet te doen bezoeken. Aan den in de eerste plaats geuiten wensch wordt dus eenigermate te gemoet gekomen.
Geestelijke ongeschiktheid is natuurlijk een grond voor vrijstelling, doch deze dient ook uit de verklaring van een geneeskundige
te blijken. ....
Havelooze kinderen kunnen tijdelijk worden vrijgesteld op grond van art. 12 (nieuw), 5°.
De uitdrukking «geneeskundige» is opzettelijk gekozen, omdat het eene algemeene uitdrukking is. De autoriteit, die de geldigheid van den grond voor de vrijstelling heeft te beoordeelen, zal in ieder bijzonder geval ook hebben uit te maken, of de persoon, die de verklaring heeft afgelegd, als geneeskundige kan worden beschouwd. Zij zal daarbij niet verplicht zijn te vorderen, dat de persoon, die de verklaring aflegt, bevoegd is hier te lande de geneeskundige praktijk uit te oefenen.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
De oprichting \an scholen voor achterlijke kinderen, doofstommen en idioten is een onderwerp, waarvan de regeling niet in deze wet tehuis behoort.
Er is grond om te verwachten, dat de hierbedoelde verklaring aan onvennogenden wel kosteloos zal worden afgegeven. Mocht het eens een enkelen keer voorkomen, dat een geneeskundige weigert eene verklaring af te geven zonder storting van een bedrag, dat de belanghebbende niet kan betalen, dan zal de volgens art. 1 aansprakelijke persoon zich tot den schoolopziener hebben te wenden, en voor zoover het dezen blijkt, dat er van voorgewend bezwaar geen sprake is, zal hij stellig niet de maatregelen nemen, waartoe de wet hem formeel het recht geeft. Men vergete niet, dat de schoolopziener <jok in <le gevallen, waarin de wet hem tot actief optreden het recht laat, zich toch van aanmaning enz. mag onthouden, indien er omstandigheden zijn die het hem verkieslijk doen voorkomen, vooralsnog een afwachtende houding aan te nemen.
Blijkens art. ') (nieuw) tweede lid, moet het beroep op iedere der in dit artikel bedoelde vrijstellingen telkens na verloop van twaalf maanden worden hernieuwd.
Naar aanleiding van den wensch, ten slotte bij dit artikel in het Voorloopig Verslag uitgesproken, merkt de ondergeteekende op, dat zooals het wetsontwerp thans is gewijzigd, de gevreesde verwarring van gevallen van absoluut schoolverzuim met gevallen van relatief schoolverzuim niet kan ontstaan.
Art. 5. Zij, die langer dan Art 8. Zij, die langer dan acht en twintig dagen achtereen acht en twintig dagen achtereen
in eene gemeente verblijf houden, in eene gemeente verblijf houden,
worden, onverschillig of zij daar
vertoeven in eene woning, tent of gestationneerd vaartuig, voor de toepassing dezer wet geacht in die gemeente eene vaste woonplaats te hebben tot aan den dag,
dat zij die gemeente weder ver¬
worden, onverschillig of zij daar
vertoeven in eene woning, tent, vaar- of voertuig, voor de toepassing dezer wet geacht in die gemeente eene vaste woonplaats te hebben tot aan den dag, dat
zij die gemeente weder verlaten,
laten, tenzij zij elders eene vaste tenzij zij elders eene vaste woonwoonplaats hebben, waar de kin- plaats hebben, waar de kinderen deren schoolgaan. schoolgaan.
Art. 5 (nieuw art. 8.^1 Dat dit artikel iemand, die 30 dagen in eene gemeente verblijft, verplicht slechts 2 dagen zijne kinderen onderwijs te doen genieten, kan niet worden ontkend.
Dit bezwaar — indien het er een is — kan, zooals ook reeds door andere leden werd opgemerkt, niet worden ontgaan, omdat de grens toch ergens moet worden getrokken.
De vraag, of de hierbedoelde personen, wanneer zij op den 28sten dag voor hunne kinderen plaatsing op eene school vragen maar niet verkrijgen, strafbaar zullen zijn, indien blijkt, dat plaatsing wel ware verkregen, indien zij zich vóór den 28sten dag hadden aangemeld, moet ontkennend worden beantwoord.
De uitdrukking vaartuig* is veranderd in «vaar- ot voertuig , terwijl het woord gestationneerd» is vervallen.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
Wie verzuimt de kennisgeving te doen, in geval dat een aan zijne zorg toevertrouwd kind vóór het verstrijken van den leerplichtigen leeftijd eene inrichting van hooger- of middelbaar onderwijs bezoekt, ontvangt eene aanmaning van den arrondissements-schoolopziener.
Op de vragen, ten slotte bij dit artikel gedaan, is het volgende te antwoorden:
1°. Afgifte van een bewijs van ontvang door den burgemeester is wenschelijk, doch niet bepaald noodig.
2°. De vaste woonplaats zal in den regel blijken uit de bevolkingsregisters, maar daarbij dient in het oog te worden gehouden, dat iemand, die langer dan 28 dagen in een gemeente verblijf houdt, geacht wordt aldaar een vaste woonplaats te hebben, ook al is zijn naam nog niet in het bevolkingsregister opgenomen.
3°. De ouders zullen bij verzuim der kennisgeving in de gevallen, genoemd onder 4°., 5°. en 6°. van art. 7. de aanmaning ontvangen, bedoeld in art. 20, § 1. Blijkt eindelijk, dat zij onwillig zijn. om zich aan de wettelijke voorschriften te onderwerpen, dan zijn zij natuurlijk strafbaar.
4°. Men kan de kennisgeving nog inzenden, nadat art. 20, § 1 (oud art. 15) is toegepast. Daardoor voorkomt mer de oproeping voor de plaatselijke commissie of voor burgemeester en wethouders.
Art. 8. Ouders, voogden en verzorgers kunnen zich op de vrijstelling, sub 5° van artikel 4 genoemd, alleen beroepen, indien zij aan de kennisgeving, bedoeld in artikel 6, de schriftelijke verklaring hebben toegevoegd, dat zij tegen het onderwijs op de, binnen den afstand van 45 minuten van de woning gelegen, scholen waarop voor de kinderen plaats te verkrijgen is, zoo overwegend bezwaar hebben, dat zij hunne kinderen liever van onderwijs verstoken laten, dan hen aan een dier scholen toe te vertrouwen.
Deze verklaring moet, om geldig te zijn, ook de handteekening dragen van den arrondissements-schoolopziener. Deze ambtenaar is verplicht binnen acht en twintig dagen, nadat een desbetreffend verzoek te zijner
Art. 10. Ouders, voogden en andere in artikel 1 genoemde verzorgers kunnen zich op de vrijstelling, sub 30 van artikel 7 genoemd, alleen beroepen, indien zij aan de kennisgeving, bedoeld in artikel 9, eerste en tweede lid, de schriftelijke verklaring hebben toegevoegd, dat zij tegen het onderwijs op de, binnen den afstand van 45 minuten gaans van de woning gelegen scholen, waarop voor de kinderen plaats te verkrijgen is, zoo overwegend bezwaar hebben, dat zij hunne kinderen voorloopig liever van onderwijs verstoken laten, dan hen aan een dier scholen toe te vertrouwen.
Deze verklaring moet, om geldig te zijn, ook de handteekening dragen van den arrondissements-schoolopziener. Deze ambtenaar is verplicht, binnen acht en twintig dagen na aanvrage door het stellen zijner handteeke



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
in hooger beroep komen bij den districts-schoolopziener, die binnen drie weken beslist en onmiddellijk van zijne beslissing aan den belanghebbende kennis geeft en tevens aan den arrondissements-schoolopziener, indien hij de beschikking van dezen ambtenaar handhaaft.
Tot aan den dag der eindbeslissing zijn de ouders, voogden of verzorgers van de verplichting, bedoeld in artikel I, vrijgesteld.
schoolopziener, die binnen drie weken beslist. Bij gunstige beslissing plaatst deze ambtenaar zijne handteekening op de verklaring. Hij geeft onverwijld van zijne beslissing kennis aan den belanghebbende en aan den arrondissements-schoolopziener.
Tot aan den dag, waarop de eindbeslissing te hunner kennis wordt gebracht, zijn de ouders, voogden of andere in artikel I genoemde verzorgers van de verplichting bedoeld in artikel i, vrijgesteld.
Art. 8 (nieuw art. 10). Indien het opmaken van de hierbedoelde verklaring voor sommigen bezwarend mocht zijn. dan twijfelt de ondergeteekende niet. of hun zal door autoriteiten of anderen wel de noodige hulp worden verleend.
De redactie van het tweede lid van dit artikel is eenigszins gewijzigd. Ook zijn de woorden of een der scholen ingevoegd.
De opmerking dat naar de redactie van het artikel het hooger beroep zal kunnen loopen over de daar bedoelde overtuiging van den arrondissements-schoolopziener, heeft den ondergeteekende bevreemd. Iedere rechter of iedere autoriteit, die eene uitspraak heeft te doen ot eene beslissing te nemen, heeft die uitspraak of beslissing te gronden op de door hem of door haar verkregen overtuiging omtrent het recht of de waarheid. Volgens de leden, die hier aan het woord waren, zoude dus. in ieder geval van hooger beroep, dat beroep loopen over de overtuiging van hem, die in eene vroegere instantie uitspraak heeft gedaan.
Dat het beter zoude zijn het hooger beroep niet aan den districtschoolopziener. doch aan den inspecteur op te dragen, kan niet worden toegestemd.
Het ontmoet bezwaar, de woorden «onmiddellijk* en * onverwijld» hier en in de artikelen 13, 20 en 21 (oud 10 en 18) door een bepaalden termijn te vervangen. Wanneer men voor de mededeeling van beslissingen of voor toezending van waarschuwingen, welke mededeeling of toezending terstond na het nemen der beslissing moet plaats hebben, een termijn gaat stellen, dan moet die termijn wegens de mogelijkheid van onvoorziene omstandigheden ruimer genomen worden, dan als regel noodig is. Daardoor zou dus in vele gevallen eene vertraagde toezending in de hand gewerkt worden.
De beide opmerkingen, ten slotte bij dit artikel gemaakt, zijn juist. Daaraan is gevolg gegeven.
Art. 11. Een kind, dat op eene lagere school geplaatst is,



Oorspronkelijk Ontwerp
uewijziga unrwerp.
mag op aanvrage van den, ingevolge artikel i voor zijn onderricht aansprakelijken persoon door het hoofd der school van de lijst der leerlingen worden afgevoerd, behoudens de volgende bepalingen.
Gedurende den in artikel 3 omschreven leerplichtigen leeftijd is het hoofd der school bevoegd aan eene dergelijke aanvrage geen gevolg te geven, wanneer zij gedaan wordt om andere dan eene der volgende redenen:
1 °. wegens vertrek van het kind naar eene andere gemeente ter inwoning, terwijl aan het hoofd der school blijkt, dat dit vertrek heeft plaats gehad of aanstaande is;
2°. wegens voorgenomen plaatsing van het kind op eene andere school, terwijl aan het hoofd der school blijkt, dat zoodanige verplaatsing binnen veertien dagen zal geschieden;
3°. wegens het voornemen, om aan het kind huisonderwijs te doen verstrekken, terwijl aan het hoofd der school blijkt, dat aan de voorschriften van artikel 4 is of zal worden voldaan ;
40. wegens eene der vrijstellingen bedoeld in artikel 7, terwijl aan het hoofd der school blijkt, dat aan de voorschriften der artikelen 9 en 10 is voldaan.
In de gevallen, onder i°. tot en met 30. in het vorige lid van dit artikel bedoeld, is het hoofd der school bevoegd, voorloopig, voor ten hoogste veertien dagen, verlof te geven, dat het kind de school niet bezoeke, en het afvoeren van het kind van de lijst der leerlingen uit te stellen, tot



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
dat hem zal gebleken zijn, dat het kind in eene andere gemeente woont, dat het op eene andere school geplaatst is, dat het huisonderwijs geniet, terwijl aan de voorschriften van artikel 4 is voldaan.
Het hoofd eener openbare lagere school is niet bevoegd, een kind gedurende den in artikel 3 omschreven leerplichtigen leeftijd om andere dan eene deiin het tweede lid van dit artikel onder i° tot en met 40 genoemde redenen van de lijst der leerlingen af te voeren, dan met toestemming van den arrondissementsschoolopziener.
Een kind, dat ingevolge artikel 20, § 4, ambtshalve is ingeschreven, mag gedurende de eerste zes maanden, nadat het op de school geplaatst is, zonder toestemming van den arrondissements-schoolopziener van de lijst der leerlingen niet worden afgevoerd dan in de gevallen, onder i°, 2° en 30 in het eerste lid van dit artikel bedoeld.
Art. 11 (nieuw). Werd daaromtrent niets geregeld, dan zou een vader zijn kind om de nietigste reden of uit eigen voordeel van de lijst kunnen laten afvoeren, zonder dat het elders onderwijs gaat ontvangen. Niet zeldzaam is het bijv. dat tegenwoordig een vader zijn kind in April laat afvoeren 0111 het in November weer naar school te zenden; dan wint die vader voor zes maanden het schoolgeld uit en profiteert tevens in dien tijd van de verdiensten van het kind. dat hij op het land laat werken. Tegen dergelijke praktijken moet zooveel mogelijk worden gewaakt. Regeling is te meer noodig, nu volgens het gewijzigd ontwerp ambtshalve inschrijving kan plaats vinden. l)at een vader niet het recht moet hebben om een kind. dat ambtshalve is ingeschreven, zonder of 0111 nietige redenen terstond weder van de lijst af te voeren, spreekt van zelf.
De regeling is echter zoo mild mogelijk ontworpen. Vier redenen zijn genoemd — 1° vertrek uit de gemeente, 2° plaatsing op eene andere school, 3n voornemen om aan den leerplicht te voldoen door huisonderwijs, 4° beroep op een der vrijstellingen van art. 7 - waarin het hoofd der school afschrijving van de lijst niet mag weigeren. Aan het hoofd eener bijzondere school wordt ook de bevoegdheid niet



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Untwerp.
ontnomen de afschrijving toe te staan op andere gronden, maar liet hoofd eener openbare school mag op andere gronden niet in die afschrijving bewilligen dan niet toestemming van den arrondissementsschoolopziener.
De vraag ligt echter voor de hand, wat het hoofd der school te doen heeft, indien afschrijving wordt gevraagd op grond van aanstaand vertrek naar eene andere gemeente ot op grond van overplaatsing op een andere school, terwijl hij twijfelt of een of ander werkelijk zal plaats vinden. Ook daarin is bij het artikel voorzien. Bij twijfel kan in afwachting wat gebeuren zal, veertien dagen verlot worden verleend.
Met betrekking tot leerlingen, die ambtshalve zijn ingeschreven, was nog eene afzonderlijke bepaling noodig. Het stelsel der wet brengt mede, dat de vader in de keuze der school volkomen vrij moet zijn, en dit beginsel is ook in dit artikel zoozeer volgehouden, dat een vader, die geen keuze heeft willen doen en zich ook op geene vrijstelling heeft willen of kunnen beroepen, desniettemin zijn kind. dat, omdat het geheel van onderwijs verstoken werd gelaten, ambtshalve op een school werd ingeschreven, terstond weder op een andere school kan overplaatsen of wel alsnog huisonderwijs kan laten geven. Ook bij vertrek uit de gemeente zal natuurlijk afvoering van de lijst niet mogen worden geweigerd. En ook om andere redenen zal zelfs gedurende de eerste zes maanden na de ambtshalve inschrijving de afvoering van de lijst nog wel kunnen worden gevorderd, maar dan alleen met toestemming van den schoolopziener.
Art. 9. Geldige redenen van tijdelijk schoolverzuim zijn:
i°. ongesteldheid van het kind;
2°. tijdelijke sluiting van de school of schorsing van het onderwijs;
3°. vervulling van godsdienstplichten ;
4°. een wettelijk voorschrift, hetwelk het tijdelijk bezoeken van de scholen verbiedt
Art. 12. Geldige redenen van tijdelijk schoolverzuim zijn:
i°. tijdelijke sluiting van de school of schorsing van het onderwijs;
2°. een wettelijk voorschrift, hetwelk het bezoeken van de school tijdelijk verbiedt;
3U. tijdelijke wegzending door het hoofd der school als tuchtmaatregel ;
4°. vergunning 0111 de school tijdelijk niet te bezoeken op grond van werkzaamheden in het belang van landbouw, tuinbouw, veehouderij of veenderij, verleend door den schoolopziener op grond van artikel 13 ;
5°. ongesteldheid van het kind, vervulling van godsdienstplichten of andere ernstige omstandigheden, die als geldige redenen kunnen worden beschouwd.



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gcivijzigd Ontwerp.
Onverminderd het bepaalde in artikel 10, kan door den arrondissements-schoolopziener wegens andere ernstige redenen schoolverzuim toegestaan of verschoond worden.
Bij het verleenen van verlof tot schoolverzuim wordt tevens de duur van het verlof bepaald. Na afloop van dien termijn kan verlenging worden toegestaan.
De schoolopziener houdt in een register aanteekening van de gevallen, waarin hij gebruik maakt van de bevoegdheid, hem bij de tweede alinea van dit artikel verleend, met vermelding van de redenen, die tot het toestaan of verschoonen van schoolverzuim hebben aanleiding gegeven.
Door Ons worden voorschriften gegeven omtrent de inrichting van bovenbedoeld register en omtrent de wijze, waarop het in zijn geheel of bij uittreksel ter kennis zal worden gebracht van den Minister, belast met de
uitvoering
van de wet tot rege¬
ling van het lager onderwijs.
. _ s • J - l -l 
\rt 9 (nieuw artikelen 12, löenl/.j 1 en aanzien van ue oescnuuwingen. welke naar aanleiding van dit artikel in het Voorloopxg \ erslag voorkomen, over nijpende armoede als geldige reden van tijdelijk schoolverzuim en de, naar men meende, daaruit voortvloeiende erkenning van aanspraak op onderstand, meent de ondergeteekende te moeten herinneren aan hetgeen door hem reeds op blz. 12 van deze Memorie is aangevoerd. Na ernstige overweging van het vóór en tegen acht hij het niet raadzaam armoede uitdrukkelijk in de wet als geldige reden van schoolverzuim te vermelden. Niet alle ouders, die arm zijn, zijn in de onmogelijkheid hunne kinderen naar school te laten gaan. Óf de armoede van dien aard is. dat ze het schoolgaan belet, moet beoordeeld worden door de betrokken autoriteit. Waar dat het geval is, zal van aanmaning of vervolging geen sprake zijn, want dan is aanwezig een van de ernstige omstandigheden, bedoeld °"yer n ' J* Kn zelfs indien een schoolopziener, de armoede niet als geldige reden aannemende, ten slotte proces-verbaal opmaakt en de zaak strafrechterlijk wordt vervolgd, zoo zal toch nog de strafrechter volkomen bevoegd zijn den vader vrij te spreken, op grond dat naar zijne



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Untwerp.
meening de armoede als geldige reden van schoolverzuim moet worden aangemerkt.
Zware ziekte van ouders of naaste bloedverwanten, slecht weer en slechte toestand van wegen vallen ook alle onder de rubriek van 'andere ernstige omstandigheden * sub 5° van het nieuwe artikel bedoeld, welke omstandigheden onmogelijk allen te voorzien of te
omschrijven zijn.
In de gevallen sub 1" tot en met 3° van het nieuwe artikel vermeld, is van het verleenen van vergunning of verlof geen sprake. Door het hoofd der school valt hier eenvoudig te constateeren en in de lijst, bedoeld in art. 10 (nieuw), aan te teekenen, dat het geval zich voordoet.
In art. 7 t^oud art. 4) kunnen deze gevallen niet worden opgenomen. Dat artikel bepaalt, wanneer vrijstelling van de inschrijving als leerling wordt verleend. Art. 12 (oud art. 9) betreft schoolverzuim van ingeschreven leerlingen.
Hierbij moet nog de aandacht gevestigd worden op de geldige reden van schoolverzuim, sub 3° in het nieuw artikel opgenomen en niet voorkomende in liet oude artikel 21: "tijdelijke wegzending door het hoofd der school als tuchtmaatregel». Zonder uitdrukkelijke vermelding zou het werkelijk den schijn hebben, alsof door deze wet aan de hoofden der scholen de bevoegdheid werd ontnomen tijdelijke wegzending als tuchtmaatregel toe te passen, en dat ligt niet in de bedoeling.
In sub 4" van het artikel wordt melding gemaakt van de vergunning. waarop de volgende drie artikelen van het wetsontwerp betrekking hebben. Door het ontbreken van deze bepaling in art. 9 toud) was de opsomming aldaar onvolledig.
De bepaling sub 5" eischt na het voorgaande weinig toelichting meer. Door de bijvoeging: - of andere ernstige omstandigheden»-, komt duidelijk uit. dat de opsomming van geldige redenen niet limitatief is. Behalve de reeds genoemde zijn er nog tal van andere denkbaar, die niet te voorzien of te omschrijven zijn en die toch tijdelijke vrijstelling gewenscht of noodzakelijk kunnen maken. Door de voorgestelde regeling wordt de grootst mogelijke waarborg verkregen, dat niemand zal worden veroordeeld, aan wien geen schuld te wijten is. (Zie hierbij ook het slot van artikel 6 (nieuw).
Alleen blijft nog een antwoord te geven op de vraag, waarom in het boven ontwikkelde systeem toch nog twee gevallen met name in de bepaling sub 5° zijn vermeld. Daarvoor zijn echter goede redenen. Ziekte kan" voorgewend zijn, maar dan is er geen ziekte en dus ook geen geldige reden. Is echter het kind werkelijk ziek, dan behoeft niet meer te worden nagegaan, of er een ernstige omstandigheid is, die als geldige reden moet worden beschouwd. Maar er is meer. «Ongesteldheid van het kind» moet hier ook noodzakelijk worden genoemd in verband met de bepaling van art. 16 sub 1°, waar op grond van ziekte van het kind bij uitzondering aan het hoofd der school de bevoegdheid is gegeven om verlof te verleenen voor onbepaalden tijd.
Het tweede geval «vervulling van godsdienstplichten» is vooral daarom vermeld, om den twijfel weg te nemen die blijkens het Voorloopig Verslag kan ontstaan, of alleen godsdienstonderwijs in de uren krachtens art. 22 der wet tot regeling van het lager onderwijs aange-



UOrSpVOntcCLlJ K VMIVerp. Lrrw+jAtgu, \sn*w iry.
geven, als geldige reden van verzuim wordt beschouwd. Indien alleen de uren krachtens art. 22 in aanmerking kwamen, zoude vermelding in deze wet achterwege kunnen blijven, doch juist omdat ook buiten die uren plichten te vervullen kunnen zijn en dan als wettige reden moeten gelden, zijn zoodanige plichten in deze wet met name genoemd. Up de vraag, wat onder «vervulling van godsdienstplichten*, in deze bepaling is te verstaan, kan worden geantwoord: zoowel godsdienstonderwijs als de vervulling van godsdienstplichten op kerkelijke feestdagen.
Uit deze bepaling blijkt tevens, dat de Staat wel verre van zich te mengen in de bepaling van den tijd, noodig voor het godsdienstonderwijs en de geestelijke voorbereiding van kinderen die hunne eerste communie willen doen, uitdrukkelijk bepaalt, dat in deze moet rekening worden gehouden met hetgeen kerkelijke autoriteiten in dit opzicht noodig achten. Wat natuurlijk niet wegneemt, dat het op den weg ligt der betrokken autoriteiten zooveel mogelijk te beletten, dat door belanghebbenden vervulling van godsdienstplichten wordt voorgewend als middel tot wetsontduiking.
Over de taak van den arrondissements-schoolopziener is reeds uitvoerig gehandeld in § 10 van deze Memorie. Daar is reeds uiteengezet, waarom ondergeteekende, ofschoon van oordeel dat de bezwaren tegen het oorspronkelijk ontwerp zeer overdreven zijn voorgesteld, toch gemeend heeft voor een groot deel aan de geopperde bedenkingen te gemoet te moeten komen. Op de reeds medegedeelde gronden en ook om een snellere afdoening van zaken te bevorderen, is alsnu in art. 16 (nieuw) aan het hoofd der school de bevoegdheid toegekend, in de gevallen, sub 5° van art. 12 (nieuw) bedoeld, verlof te verleenen of verzuim te verschoonen. Die bevoegdheid wordt echter beperkt door de bepaling, dat voor verlof tot verzuim van meer dan tien schooltijden door hetzelfde kind in acht en twintig dagen, de bekrachtiging van den arrondissements-schoolopziener noodig is.
Dat de grens van tien schooltijden eenigzins willekeurig is gekozen, wordt gaarne toegegeven, maar hierover zullen allen het wel eens zijn. dat het niet aangaat aan het hoofd der school de bevoegdheid te geven voortdurend verlof te verleenen, zonder dat eene hoogere autoriteit tusschenbeide kan komen.
In art. 17 wordt aan den arrondissements-schoolopziener de bevoegdheid toegekend verzuimen wegens een der in art. 12 (nieuw) vermelde en bedoelde redenen te verschoonen, indien ingevolge art. 16 (nieuw1) voor die verzuimen geen verlof is verleend.
De opmerking omtrent de redactie van 4" van art. 9 (oud) is juist; in 2" van art. 12 (nieuw) is de misstelling verbeterd.
Door de wijziging die het artikel thans heeft ondergaan kunnen de verder in het Voorloopig Verslag gemaakte opmerkingen hier buiten beschouwing blijven.
Art. 10. Ten behoeve van Art. 13. Ten behoeve van werkzaamheden in of voor de werkzaamheden in of voor de bedrijven van landbouw, tuin- bedrijven van landbouw, tuinbouw, boschbouw, veehouderij of bouw, veehouderij of veenderij veenderij kan door den districts- kan door den arrondissements-



Oorspronkelijk Ontwerp.
van het jaar, de vergunningen, bedoeld in het eerste lid van artikel 10, kunnen worden verleend.
Over elk daartoe strekkend voorstel wordt, vóórdat het in den raad in behandeling komt, de districts-schoolopziener gehoord.
Gewijzigd Ontwerp.
van het jaar, de vergunningen, bedoeld in het eerste lid van artikel 13, kunnen worden verleend.
Over elk daartoe strekkend voorstel wordt, vóór dat het in den raad in behandeling komt, de arrondissements-schoolopziener gehoord.
Art. 12 (nieuw art. 15). Opdat bij het vaststellen van een vasten tijd voor den kinderarbeid met verschillende behoeften voldoende rekening kunne worden gehouden, wordt de bevoegdheid om desbetreffende verordeningen in het leven te roepen aan den gemeenteraad gegeven, die natuurlijk met plaatselijke toestanden te rade gaat. Het zou geen aanbeveling verdienen deze regeling aan Gedeputeerde Staten op te dragen, aangezien die colleges niet zóó goed op de hoogte van de locale toestanden kunnen zijn als de gemeenteraad.
In verband met de wijziging van art. 13 nieuw (oud art. 10) is voorgeschreven, dat de arrondissements-schoolopziener, in plaats van den districts-schoolopziener, zal worden gehoord.
Overwegend bezwaar om de gemeenteraden tot het vaststellen van in dit artikel bedoelde verordeningen te dwingen zou er niet zijn, maar ondergcteckende heeft die verplichting niet opgenomen, omdat van de regeling weinig goeds is te verwachten, indien men overgaat tot het maken van voorschriften, zonder de behoefte aan voorziening zelf in het minst te gevoelen.
I Zie hierboven artikel 9, tweede, derde, vierde en vijfde lid van het oorspronkelijke ontwerp.)
Art. 16. Het hoofd der school is bevoegd aan de leerlingen verlof te verleenen de school tijdelijk niet te bezoeken:
1°. voor onbepaalden tijd wegens ongesteldheid van het kind ;
2°. voor een bepaalden tijd wegens eene der andere redenen, vermeld en bedoeld in artikel 12, sub 50.
Met onder 2° bedoelde verlof behoeft, indien het ten aanzien van hetzelfde kind voor meer dan tien schooltijden in acht en twintig dagen verleend wordt, de bekrachtiging van den arrondissements-schoolopziener.
Acht het hoofd der school een schoolverzuim, waarvoor dooi' hem verlof niet werd verleend, wegens eene der in artikel 12



Oorspronkelijk Ontwerp.
(.Zie hierboven artikel y, tweede, derde, vierde en vijfde lid van het oorspronkelijke ontwerp.)
Art. 13. Jaarlijks vóór 1 Februari maken burgemeester en wethouders eene alphabetische lijst op van de kinderen, welke zich op den vijftienden dag der maand Januari in de gemeente bevonden en die in den loop van dat jaar den leeftijd van zes tot dertien jaren bereikt hebben of zullen volbrengen.
De lijst bevat de namen deikinderen met bijvoeging van de voornamen, dagteekening van geboorte en plaats van werkelijk verblijf.
Op de lijst wordt aanteekening gehouden van de kinderen van
Gewijzigd Ontwerp.
vermelde en bedoelde redenen, verschoonbaar, dan doet hij daarvan mededeeling aan den arrondissements-schoolopziener, ingevolge de bepalingen van artikel 21.
Art. 17. De arrondissementsschoolopziener is bevoegd een schoolverzuim, waarvoor ingevolge artikel 16 geen verlof is verleend wegens eene der in artikel 12 vermelde en bedoelde redenen, te verschoonen.
De arrondissements-schoolopziener houdt in een register aanteekening van de gevallen, waarin verlof, om de school tijdelijk niet te bezoeken, verleend is, en van die waarin door hem schoolverzuim is verschoond, met vermelding van de redenen die tot het een en ander hebben geleid.
Door Ons worden voorschriften gegeven omtrent de inrichting van bovenbedoeld register en omtrent de wijze, waarop het in zijn geheel of bij uittreksel ter kennis zal worden gebracht van door Ons aan te wijzen autoriteiten.
Art. 18. Jaarlijks vóór 15 Januari maken burgemeester en wethouders, in dubbel eene alphabetische lijst op van de kinderen, welke zich op den eersten dag der maand Januari in de gemeente bevonden en die in den loop van dat jaar den leeftijd van zeven tot dertien jaren bereikt hebben of zullen volbrengen.
De lijst bevat de namen deikinderen, met bijvoeging van de voornamen, het geslacht, dagteekening van geboorte en plaats van werkelijk verblijf.
Van kinderen van bovengenoemden leeftijd, die zich in den



Oorspronkelijk Ontwerp.
bovengenoemden leeftijd, die in den loop van het jaar in de gemeente zijn komen wonen, haar hebben verlaten, van plaats van werkelijk verblijf binnen de gemeente zijn veranderd, of zijn overleden.
Gewijzigd Ontwerp.
Afschrift der lijst wordt vóór 14 Februari gezonden aan den arrondissements - schoolopziener , wien bovendien, binnen veertien dagen na het verstrijken van iedere maand, mededeeling wordt gedaan van de, gedurende die maand gemaakte, aanteekeningen, in het vorige lid omschreven.
Indien de gemeente tot het ambtsgebied van meer dan
één arrondissements-schoolopzie-
ner behoort, wordt aan ieder hunner afschrift der lijst, welke alsdan arrondissementsgewijze ingericht is, gezonden en mededeeling gedaan van alle daarop gemaakte aanteekeningen.
loop van het jaar in de gemeente komen vestigen, die daar in den zin van artikel 8 verblijf houden, die de gemeente verlaten, die van plaats van werkelijk verblijf binnen de gemeente veranderen of die overlijden, wordt in de lijst, met inachtneming der voorschriften van het tweede lid van dit artikel, voortdurend aanteekening gehouden.
Het eene dubbel der lijst wordt vóór 1 Februari gezonden aan den arrondissements-schoolopziener, wien bovendien, binnen veertien dagen na het verstrijken van iedere maand, mededeeling wordt gedaan van de, gedurende die maand, gemaakte aanteekeningen, in het vorige lid omschreven.
Indien de gemeente tot het ambtsgebied van meer dan één arrondissements - schoolopziener behoort, wordt van de lijst, welke alsdan arrondissementsgewijze ingericht is, en waarvan alsdan overeenkomstig de behoefte meer dan twee exemplaren worden vervaardigd, aan iederen arrondisse-
ments-schoolopziener een exemplaar gezonden en mededeeling gedaan van alle daarop gemaakte aanteekeningen.
Art. 13 (nieuw art. 18). Het maken van twee lijsten, eene ingericht volgens het tweede lid van dit artikel, en eene tweede van de kinderen die zich, na aftrek van de krachtens art. 7 (oud art. 4) vrijgestelden, op de scholen moeten bevinden, acht de ondergeteekende een te /.waren eisch, te meer nu in het gewijzigde artikel de termijn voor het opmaken dier lijst is ingekrompen. Instemmende met de meening, dat de arrondissements-schoolopziener de lijsten en daarop gemaakte aanteekeningen steeds zoo spoedig mogelijk moet ontvangen, heeft hij de dagteekening van 1 Februari in het eerste lid van dit artikel vervangen door 15 Januari, terwijl in het derde lid 14 Februari is veranderd in 1 Februari. De termijn van 14 dagen is in het vierde lid behouden. Vooral voor groote gemeenten behoort een behoorlijke tijd beschikbaar te zijn voor eene nauwgezette behandeling der zaak.
In het tweede lid is thans bepaald, dat ook het geslacht van net
^ • 1 • J- i;:_ x • IJ 1 \ „ ' 1 „ 
Kinci 111 11e lijst is ie
lermelden. De uitdrukking "plaats van werkelijk



Oorspronkelijk Ontwerp. Uewijzigd Untwerp.
verblijf» geeft, naar het den ondergeteekende voorkomt, duidelijk de bedoeling weer. Mocht van twijfel te dien aanzien blijken dan kunnen de gemeentebesturen, hetzij bij aanschrijving of door het plaatsen van een noot op de te verstrekken modellen der lijsten worden ingelicht.
In het geval van verhuizing naar eene andere wijk van dezelfde gemeente of naar eene andere gemeente voorzien ten deele de bepalingen van art. 11 (nieuw) betreffende de afvoering van kinderen van de lijsten der leerlingen. Nog verdere bepaalde, wettelijke voorschriften op te nemen schijnt minder gewenscht. Ook hieromtrent kan zoo noodig eene aanschrijving aan de gemeentebesturen worden gericht.
Door eene wijziging der redactie van het derde lid is duidelijk uitgedrukt, dat ook de kinderen van de zwervende bevolking, bedoeld in art. 8 (oud art. 5), in de lijst zijn te vermelden en dat dan de aanteekeningen zijn in te richten overeenkomstig de voorschriften van het tweede lid.
In het bezwaar ten aanzien van kinderen, die in een ander arrondissement school gaan, dan in dat waarin zij wonen, is voorzien door eene aanvulling van het volgende artikel. Daar is thans voorgeschreven, dat het hoofd der school in de lijst heeft aan te duiden, dat de kinderen wonen in een ander arrondissement dan dat waarin de school is gevestigd. De arrondissements-schoolopziener kan daarvan mededeeling doen aan zijn ambtgenoot in het arrondissement, waarin de woonplaats is gelegen. Zulks kan hem worden opgedragen bij aanschrijving van den Minister, onder wiens bevelen de ambtenaren van het schooltoezicht dat toezicht uitoefenen.
Art. 14. Jaarlijks vóór 1 Februari maken de hoofden der openbare en bijzondere scholen, waar lager onderwijs gegeven wordt, eene alphabetische lijst op van de op den vijftienden dag der maand Januari bij hen schoolgaande kinderen, die in den loop van dat jaar den leeftijd van zes tot dertien jaren bereikt hebben of zullen volbrengen.
De lijst bevat de namen deikinderen met bijvoeging van de voornamen, dagteekening van geboorte en plaats van werkelijk verblijf.
Art. 19. Jaarlijks vóór 22 Januari maken de hoofden deiopenbare en bijzondere lagere scholen in dubbel eene alphabetische lijst op van de op den vijftienden dag dier maand bij hen schoolgaande kinderen, met afzonderlijke vermelding van die kinderen, die niet meer vallen onder de bepalingen van de artikelen 3 en 5.
De lijst bevat de namen der kinderen, met bijvoeging van de voornamen, het geslacht, dagteekening van geboorte en plaats i van werkelijk verblijf en in geval van ambtshalve inschrijving van ! deze omstandigheid. Indien de plaats van werkelijk verblijf is I gelegen in een ander arrondissement dan dat, waartoe de school I behoort, wordt daarvan in de lijst melding gemaakt.



Oorspronkelijk Untwerp.
Op de lijst wordt aanteekening gehouden van de toelating en het vertrek van kinderen van bovengenoemden leeftijd, alsmede van elke afwezigheid gedurende iederen schooltijd, met vermelding van de redenen, die tot het verzuim of het vertrek hebben geleid.
Afschrift der lijst wordt vóór 8 Februari gezonden aan den arrondissements - schoolopziener, wien bovendien, binnen acht dagen na het verstrijken van iedere maand, mededeeling wordt gedaan van de gedurende die maand gemaakte aanteekeningen in het vorige lid omschreven.
Gelijktijdig met de toezending van het, in het vorige lid vermelde, afschrift der lijst zenden de hoofden der openbare en bijzondere scholen schriftelijke opgave der, in artikel 3 bedoelde, tijdstippen aan den arrondissements-schoolopziener, wien van wijziging dier tijdstippen in den loop van het jaar, binnen acht dagen na de vaststelling dier wijziging, schriftelijk kennis wordt gegeven.
Uewijsiga Untwerp.
Op de lijst wordt aanteekening gehouden van de toelating en de afschrijving van kinderen, alsmede van de redenen, welke tot | de afschrijving hebben geleid; voorts van iederen verzuimden schooltijd, met vermelding van redenen, die tot verzuim hebben geleid, van ieder ingevolge artikel 16 verleend verlof en van ieder verzuim, hetwelk het hoofd der 1 school ingevolge artikel 16, laatste lid, verschoonbaar acht.
Het dubbel der lijst wordt vóór 1 Februari gezonden aan den arrondissements - schoolopziener, wien bovendien wekelijks mededeeling wordt gedaan van de, in de afgeloopen week gemaakte, aanteekeningen, in het vorige lid omschreven.
De schoolopziener is verplicht, | de hoofden der scholen bij niet inzending of onvolledige inzending der lijsten aan te manen binnen | een door hem gestelden termijn alsnog aan hunne verplichting te j voldoen.
Art. 14 (nieuw art. 19). Ten gevolge van de wijziging van het wetsontwerp, waarin thans in art. 16 aan het hoofd der school de bevoegdheid wordt gegeven binnen de in dat artikel aangegeven grenzen verlof te verleenen om de school tijdelijk niet te bezoeken.



Oorspronkelijk Ontwerp. Lrennjziga uniwerp.
en zijne meening kenbaar te maken omtrent verschoonbaarheid van verzuim, zonder zijn verlof gepleegd, kunnen de beschouwingen bij dit artikel in de eerste plaats gemaakt, in verband met de bepalingen in het oorspronkelijke wetsontwerp, hier buiten beschouwing blijven.
Het tweede lid van het artikel is aangevuld met eene zinsnede, zooals hierboven bij het antwoord betreffende art. 13 (nieuw art. 18) is bedoeld.
De redactie van het derde lid is gewijzigd overeenkomstig de juiste opmerking in het Yoorloopig Verslag.
Het laatste lid is vervallen wegens het vervallen van art. 3 (oud).
Aan de opmerking met betrekking tot het huisonderwijs is te gemoet gekomen door in art. 4 (nieuw), vijfde lid, te bepalen, dat de in dat artikel bedoelde verklaring door hen, die het huisonderwijs geven, mede onderteekend moet worden.
Ook in dit artikel is thans bepaald, dat het geslacht van het kind in de lijst is te vermelden.
Het woord «alphabetisch» is opzettelijk gebruikt, omdat dit meer voor ieder verstaanbaar is. Men mag verwachten, dat het gebruik van dit woord toch wel tot eene lexicographische inrichting der lijsten zal leiden. . ...
In verband met de opmerkingen bij het vorige artikel, zijn in dit artikel nog de volgende wijzigingen in data en termijnen gebracht.
In het eerste lid is «1 Februari» vervangen door «22 Januari». In het vierde lid wordt in plaats van «14 Februari-gèlezen:'1 Februari», en in plaats van «binnen veertien dagen na het verstrijken van iedere maand mededeeling wordt gedaan van de gedurende die maand gemaakte aanteekeningen» gelezen: «wekelijks mededeeling wordt gedaan van de, in de afgeloopen week gemaakte, aanteekeningen».
De dagteekening van 15 Januari behoort, naar de meening van den ondergeteekende, in het eerste lid te worden behouden in verband met art. 24, zesde lid, der wet tot regeling van het lager onderwijs. Dientengevolge konden de andere dagteekeningen niet nog meer worden vervroegd.
Het laatste lid is aan het artikel toegevoegd om te voorkomen, dat onderwijzers, indien zij de toezending der lijsten enkele dagen vertragen of deze lijsten niet geheel volledig hebben ingevuld, terstond strafrechterlijk zullen worden vervolgd. Dit zal nu eerst kunnen geschieden na aanmaning. In verband hiermede is ook de aanhef van het nieuw artikel 24 (oud art. 22) gewijzigd.
Art. 15. De arrondissements- Art. 20. ^ 1. Zoodra de arschoolopziener onderzoekt de oor- ; rondissements-schoolopziener de zaken van het niet of ongeregeld j lijsten, bedoeld in de artikelen
bezoeken van eene school, binnen 18 en 19, alsmede de kennis-
ééne maand, na daarvan de, bij gevingen en opgaven, bedoeld in
de artikelen 13 en 14 omschreven
opgaven te hebben ontvangen.
Blijkt hem, dat noch door de wet, noch door de bevoegde macht vrijstelling verleend is en acht hij de redenen, welke tot
de artikelen 4 en 9, heeft ontvangen, gaat hij na, welke kinderen, die in den bij de artikelen 3 en 4 aangegeven leerplichtigen leeftijd vallen, niet op eene lagere school geplaatst of voor plaatsing



Oorspronkelijk Ontwerp.
het ongeregeld schoolbezoek hebben geleid, niet verschoonbaar, dan maant hij den naar artikel i aansprakelijken persoon schriftelijk aan, om in het vervolg aan de verplichting, hem bij de wet opgelegd, te voldoen.
Art. 16. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat overtreding van artikel i herhaald is binnen zes maanden na verloop der maand, waarin de bij het vorig artikel bedoelde aanmaning ter kennis van den belanghebbende is gebracht, dan wordt daarvan door hem zoo spoedig mogelijk, nadat de herhaling hem is gebleken, kennis gegeven aan de plaatselijke commissie van toezicht of, waar deze ontbreekt, aan burgemeester en wethouders.
De gemeenteraad kan ter ontvangst van bovenbedoelde kennisgevingen eene bijzondere commissie instellen, in welk geval aan deze door den arrondissements-schoolopziener mededeeling van zijne bevinding wordt gedaan.
Gewijzigd Ontwerf.
aangegeven zijn en geen huisonderwijs genieten.
Blijkt hem bij zijn onderzoek, dat ten aanzien van een kind, bedoeld in het eerste lid van deze paragraaf, een grond van wettelijke vrijstelling ingevolge artikel 7 niet aanwezig is, dan maant hij den naar artikel 1 aansprakelijken persoon schriftelijk aan, zoo spoedig mogelijk aan de verplichting hem bij de wet opgelegd, te voldoen.
§ 2. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat aan de bij de vorige paragraaf bedoelde aanmaning na veertien dagen nog niet is voldaan, dan wordt daarvan door hem zoo spoedig mogelijk kennis gegeven aan de plaatselijke commissie van toezicht of, waar deze ontbreekt, aan burgemeester en wethouders.
Binnen acht dagen na ontvangst van de in het eerste lid dezer paragraaf bedoelde kennisgeving, wordt de naar artikel 1 aansprakelijke persoon door de plaatselijke commissie van toezicht of, waar deze ontbreekt, door burgemeester en wethouders schriftelijk opgeroepen.
Tusschen de oproeping en den daarbij aangezegden dag van verschijning moeten ten minste acht vrije dagen verloopen.
De naar artikel 1 aansprakelijke persoon, voor de plaatselijke commissie van toezicht of voor burgemeester en wethouders verschenen, wordt op zijne verplichting gewezen en tegen het laten voortduren der overtreding ernstig gewaarschuwd.
Indien de opgeroepene niet is verschenen wordt hem gelijke



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
Art. 17. Binnen acht dagen na ontvangst van de, in het vorig artikel bedoelde, kennisgeving wordt de, naar artikel 1 aansprakelijke, persoon, waar eene bijzondere commissie is ingesteld, door deze, waar deze ontbreekt, j door de plaatselijke commissie | van toezicht, en waar noch de eene noch de andere commissie ' wordt aangetroffen, door burgemeester en wethouders schriftelijk opgeroepen.
Tusschen de oproeping en den daarbij aangezegden dag van verschijning moeten ten minste ; acht vrije dagen verloopen.
De naar artikel 1 aansprake- j lijke persoon, voor eene commissie of voor burgemeester en wet- j houders verschenen, wordt op zijne verplichting gewezen en tegen herhaling der nalatigheid ernstig gewaarschuwd.
Voor zijn vertrek wordt tot hem de vraag gericht, of hij voornemens is voortaan de wettelijke verplichting na te komen.
Indien de opgeroepene zonder wettige verhindering, ter beoordeeling van de commissie of van burgemeester en wethouders aan de oproeping niet voldoet, zorgen burgemeester en wethouders, dat de namen en voornamen van den aansprakelijken persoon alsmede het te zijnen laste bevondene en diens, in artikel 1 bedoelde, betrekking tot het kind, gedu-
waarschuwing schriftelijk toegezonden.
De arrondissements-schoolopziener ontvangt onverwijld mededeeling, dat en op welken tijd de waarschuwing heeft plaats gehad.
^ 3. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat de overtreding, omschreven in art. 1 en art. 6, sub i°, voortduurt, nadat veertien dagen zijn verloopen sinds de in de vorige paragraaf bedoelde waarschuwing tot den overtreder is gericht of gezonden, dan zegt hij dezen schriftelijk aan, dat het kind ambtshalve als leerling eener lagere school wordt ingeschreven, dat daarmede de administratieve behandeling zijner overtreding is afgesloten, en dat hij bij niet nakoming zijner verplichting, om te zorgen voor geregeld schoolbezoek, te dier zake voor den strafrechter zal worden vervolgd.
^ 4. Te gelijker tijd geeft hij van de in de vorige paragraaf bedoelde aanzegging" kennis aan de plaatselijke commissie van toezicht, of, waar deze ontbreekt, aan burgemeester en wethouders, die na de ontvangst dezer kennisgeving zoo spoedig mogelijk zorg dragen, dat het kind ambtshalve als leei'ling eener lagere school wordt ingeschreven. Bij de keuze der school wordt met den wensch van den belanghebbende, indien daarvan blijkt, zooveel mogelijk rekening gehouden.
Van de ambtshalve inschrijving wordt aan den arrondissements-schoolopziener en aan den volgens artikel 1 aansprakelijken persoon kennis gegeven, met



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
Art. 19. Bevindt de arrondissements-schoolopziener dat overtreding van artikel 1 herhaald is binnen zes maanden na verloop der maand, waarin de, bij een der twee vorige artikelen bedoelde, aanplakking heeft plaats gehad, dan zendt hij, tenzij de redenen, welke tot het ongeregeld schoolbezoek hebben geleid, door hem verschoonbaar worden geacht, ten aanzien van deze en van iedere volgende herhaling, proces-verbaal van zijne bevinding aan den bevoegden ambtenaar van het openbaar ministerie.
De kennisneming van de overtreding behoort tot de bevoegdheid van den kantonrechter, binnen wiens ambtsgebied is gelegen :
a. indien het kind inwoont bij den aansprakelijken persoon, diens woonplaats;
b. indien het kind inwoont in eene inrichting onder het beheer van den aansprakelijken persoon, deze inrichting.
noemen kind is afgesloten, dat hij hieraan wordt herinnerd, omdat door hem opnieuw eene overtreding is begaan, dat deze overtreding nog niet strafrechtelijk wordt vervolgd, doch dat ter zake van de eerstvolgende overtreding welke binnen zes maanden gepleegd mocht worden, en van verdere overtredingen na deze, proces-verbaal zal worden opgemaakt.
§ 4. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat de in artikel 1 en artikel 6, sub 2°, omschreven overtreding ten aanzien van hetzelfde kind opnieuw gepleegd is binnen zes maanden, nadat de in de vorige paragraaf bedoelde aanzegging den overtreder werd toegezonden, dan doet hij ten aanzien van deze en volgende overtredingen proces-verbaal van zijne bevinding en van de in de vorige paragraaf bedoelde aanzegging aan den bevoegden ambtenaar van het openbaar ministerie toekomen. Daarbij doet hij mededeeling van de door hem niet geldig of verschoonbaar geachte redenen van het schoolverzuim, voor zoover die hem bekend zijn.
§ 5. Indien sinds de aanzegging, in § 3 bedoeld, zes maanden verstreken zijn, zonder dat door denzelfden persoon eene nieuwe overtreding ten aanzien van hetzelfde kind is gepleegd, dan wordt bij eene latere overtreding opnieuw gehandeld overeenkomstig de §§ 1 tot 3 van dit artikel.
Indien sinds het plegen van eene overtreding, ter zake waarvan eene onherroepelijke veroordeeling plaats had, twee jaren



Oorspronkelijk Ontwerp.
(Zie hierboven artikel 16, tweede lid, van het oorspronkelijke ontwerp.)
Gewijzigd Ontwerp-
verstreken zijn, zonder dat door denzelfden persoon ten aanzien van hetzelfde kind eene nieuwe overtreding gepleegd is, dan wordt bij eene latere overtreding opnieuw gehandeld als bij het vorige lid dezer paragraaf is bepaald.
§ 6. De administratieve maatregelen in de §§ I tot 3 van dit artikel omschreven, zijn niet toepasselijk bij eene overtreding, bedoeld in artikel i en artikel 6, sub 2°, gepleegd ten aanzien van een kind dat ambtshalve als leerling eener lagere school is ingeschreven, binnen zes maanden na den dag waarop het kind geacht wordt tot de schoolbevolking te behooren.
Ten aanzien van zoodanige overtreding doet de arrondissements-schoolopziener aanstonds proces-verbaal zijner bevinding aan den bevoegden anibtenaar van het openbaar ministerie toekomen, met bijvoeging van een uittreksel uit de lijsten, bedoeld in artikel 19, voor zooveel het aangebrachte geval betreft.
Art. 2 2. De gemeenteraad kan voor het verrichten der werkzaamheden in de artikelen 20 en 21 opgedragen aan de plaatselijke commissie van toezicht of aan burgemeester en wethouders, eene of meer bijzondere cotnmissiën instellen. Indien meer dan eene commissie wordt ingesteld, wordt iedere commissie voor een bepaald aangewezen deel der gemeente benoemd.
Van het bestaan van zoodanige commissiën wordt onverwijld aan
den arrondissements-schoolopzie-
ner kennis gegeven.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
Artt. 15, 16, 17 en 18 (nieuw artt. 20, 21 en 22). Door de wijziging van het wetsontwerp, waarin thans scherp wordt onderscheiden Uisschen het volstrekte en het betrekkelijke schoolverzuim en de voorschriften omtrent de administratieve behandeling in één artikel zijn opgenomen, worden de bezwaren tegen de artt. 15, 16, 17 enl8(oud"> hier onder één hoofd behandeld.
Zoowel ten aanzien van het absolute schoolverzuim (art. 20, § 1) als van het relatieve schoolverzuim (art. 21, § 1) is het onderzoek, door den schoolopziener in te stellen zoo eenvoudig mogelijk geregeld. Hij heeft de lijsten en opgaven door hem ontvangen, na te gaan, natuurlijk in verband met de door hem, ingevolge art. 17 gehouden aanteekeningen. Blijkt hem uit dit onderzoek van geene wettelijke vrijstelling of van een verzuim, dat niet gewettigd of verschoonbaar wordt geacht, dan heeft hij eene schriftelijke aanmaning te zenden aan den aansprakelijken persoon.
De aanmaning moet zoo spoedig mogelijk geschieden. Het stellen van een termijn gaat bezwaarlijk. Het wijzen op de gevolgen van verder verzuim is eene quaestie van vorm der aanmaning, waaromtrent den arrondissements-schoolopziener door den Minister voorschriften kunnen worden gegeven.
Bevindt de arrondissements-schoolopziener, ingeval van volstrekt schoolverzuim, dat binnen veertien dagen aan de aanmaning niet is voldaan, dan wordt ingevolge § 2 van art. 20 door hem daarvan kennis gegeven aan de plaatselijke commissie van toezicht, of waar deze ontbreekt aan burgemeester en wethouders.
Ingeval van betrekkelijk schoolverzuim, geschiedt ingevolge § 2 van art. 21 gelijke kennisgeving, indien de overtreding wordt herhaald binnen zes maanden, nadat de aanmaning, bedoeld in § 1 van dat artikel ter kennis van den aansprakelijken persoon is gebracht.
Zoowel in geval van volstrekt als in dat van betrekkelijk schoolverzuim, wordt de aansprakelijke persoon opgeroepen, om voor de commissie of voor burgemeester of wethouders te verschijnen, die hem op zijne verplichting wijzen en ernstig waarschuwen.
Ingeval van niet-verschijnen, geschiedt de waarschuwing langs anderen weg. Dat kan schriftelijk geschieden of wel door een persoonlijk bezoek van een der leden van de commissie of van het college van burgemeester en wethouders.
Bij nadere overweging is het wenschelijk voorgekomen het stellen der vraag, bedoeld in het derde lid van artikel 17 (oud), alsmede de aanplakking van den naam, enz. aan het raadhuis, bedoeld in het derde en vierde lid van dat artikel en in art. 18 (oud) te doen vervallen.
De termijn van zes maanden is behouden. De ondergeteekende kan niet inzien, dat die termijn te streng is. Terecht is ook in het Voorloopig Verslag opgemerkt, dat de verplichting doorloopend is, zoodat het niet zoude aangaan, verzuimen in een vorig schooljaar begaan, buiten rekening te laten.
Ook deelt hij niet in de meening, dat de taak, waarmede hier de plaatselijke commissiën of burgemeester en wethouders worden belast, beneden de waardigheid van die colleges is. Er is integendeel eene onderscheiding in gelegen, dat hun invloed hooger wordt gesteld, dan die van den arrondissements-schoolopziener, aangezien hun wordt opgedragen eene poging te doen, om nalatigen in het rechte spoor te



Oorspronkelijk Ontwerp. uewijzigd Ontwerp.
brengen, nadat de aanmaning van den arrondissements-schoolopziener niet het gewenschte gevolg heeft gehad. Om de taak in groote gemeenten te verlichten is in art. 22 aan den gemeenteraad de bevoegdheid gegeven, om meerdere bijzondere commissiën te benoemen.
Op de drie speciale vragen in het Voorloopig Verslag bij art. 17 (oud) gedaan, kan het volgende worden geantwoord:
1°. Eene bepaling omtrent herhaling der oproeping, indien de opgeroepene niet kan verschijnen, is niet noodig. Volgens het gewijzigde ontwerp geschiedt de waarschuwing dan langs anderen weg.
2°. Ook de ondergeteekende zoude een korteren termijn dan van acht vrije dagen in het derde lid van § 2 van art. 20 en art. 21 (nieuw) wenschelijk achten.
Toch heeft hij bezwaar den termijn in te krimpen, omdat er omstandigheden kunnen zijn, die het stellen van een betrekkelijk ruimen termijn wenschelijk maken, bij voorbeeld verre afstand van de plaats, waar de aansprakelijke persoon moet verschijnen, in verband met bezwaren, voortvloeiende uit zijn bedrijf.
3°. Op de vraag, wie moet opkomen wanneer het kind inwoont in eene inrichting, staande onder een bestuur, kan het volgende worden geantwoord.
In de wet wordt gesproken van personen "krachtens wet of overeenkomst met de verzorging van kinderen belast.» Het spreekt van zelf, dat bij een inrichting ter verzorging van kinderen in den regel de directeur de in de eerste plaats aansprakelijke persoon zal zijn.
Bij voortduring van volstrekt schoolverzuim, nadat de ernstige waarschuwing, in § 2 van art. 20 bedoeld, heeft plaats gehad, volgt, naar de voorschriften van § § 3 en 4 van dat artikel, na verloop van veertien dagen door tusschenkomst van de plaatselijke schoolcommissie of door burgemeester en wethouders ambtshalve inschrijving van het kind op een lagere school, waarmede de administratieve behandeling der zaak is afgeloopen, hetgeen den overtreder schriftelijk door den arrondissements-schoolopziener wordt aangezegd.
Dit is eene afwijking van het oorspronkelijke ontwerp, welke in §11 hiervoren reeds is toegelicht. Indien de aansprakelijke persoon na herhaalde aanmaning onwillig blijft, om plaatsing op eene school aan te vragen of huisonderwijs te verstrekken, dus bij voortduring in overtreding blijft, moeten er te zijnen aanzien strengere maatregelen worden genomen. Twee wegen stonden open: öf strafrechtelijke vervolging, óf ambtshalve inschrijving op een lagere school. Ondergeteekende heeft gemeend aan het laatste middel de voorkeur te moeten geven. Strafrechtelijke vervolging moet in het stelsel der wet een ultimum remedium blijven. Bij ambtshalve inschrijving blijft de kans, dat de vader, ziende dat zijn kind op eene school geplaatst is, tot inkeer komt en zijn «alstarrigheid niet zoover drijft van den leerling zonder geldige reden van school te laten wegblijven. Te meer, omdat hij weet, dat hij, anders handelende, straf en herhaalde straf niet zal ontgaan, terwijl het kind toch als leerling blijft ingeschreven. Immers, zooals reeds werd opgemerkt, door de ambtshalve inschrijving is de administratieve procedure gesloten, en indien nu ongewettigd schoolverzuim volgt, blijft er niets anders over dan den onwilligen vader voor den strafrechter te dagen.
10



Oorspronkelijk Ontwerp.
van artikel 19 is hierbij van toepassing.
De bepalingen van dit artikel zijn ook van toepassing op leerlingen van bijzondere scholen, waar minder dan zestien uren per week onderwijs wordt gegeven in de vakken, vermeld onder a -i in artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
Omtrent de uitvoering van dit artikel worden voorschriften gegeven bij algemeenen maatregel van bestuur.
Gewijzigd Ontwerp.
De bepalingen van dit artikel zijn ook van toepassing op leerlingen van bijzondere scholen, waar minder dan zestien uur per week onderwijs wordt gegeven in de vakken vermeld onder a—h in artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
Omtrent de uitvoering van dit artikel worden voorschriften gegeven bij algemeenen maatregel van bestuur.
Art. 23 (nieuw art. 25). Aan den schoolopziener wordt alleen de bevoegdheid gegeven de kinderen te examineeren. De bedoeling is dat hij alleen tot dien maatregel zal overgaan, indien hij gegronde reden heeft om te vermoeden, dat met het huisonderwijs de hand wordt gelicht. Natuurlijk zal hij in vele gevallen met den vader gaan spreken en een of meer lessen gaan bijwonen, om zich zooveel mogelijk op de hoogte te stellen. Doch men zal toch niet wenschen, dat hij reeds naar aanleiding van dergelijke bespreking of het bijwonen van enkele lessen den vader voor den strafrechter zal kunnen dagen, [uist om ook in deze de grootst mogelijke mildheid te betrachten, is bepaald, dat dit eerst zal mogen geschieden, óf indien de vader de noodige inlichtingen weigert te geven, öf indien hij het kind niet aan het onderzoek onderwerpt, öf indien ook na het tweede examen het onderwijs nog onvoldoende blijkt te zijn. 1 en einde echter de bedoeling nog beter te doen uitkomen is de redactie gewijzigd.
Voor zooveel den ondergeteekende bekend is omtrent de regeling van het toezicht op het huisonderwijs in andere landen, waar leerplicht bestaat. — hetgeen ten deele ook blijkt uit Bijlage 1 dezer Memorie — is het afnemen van een examen door schoolautoriteiten verplicht gesteld in Frankrijk en Beijeren, terwijl aan die autoriteiten eene bevoegdheid in den zin van dit artikel is gegeven in Pruissen, Baden, het koninkrijk Saksen en het kanton Bern.
De hoofden der scholen, bedoeld in het voorlaatste lid van dit artikel, zijn niet vrijgesteld van het opvolgen der voorschriften van
art. 19 (oud art. 14). .
Bij algemeenen maatregel van bestuur nieuwe verplichtingen op te leggen, ligt geenszins in de bedoeling. Nadere regeling is noodig o. a. "omtrent de wijze van aanmaning en de wijze, waarop het examen zal worden afgenomen.
Art. 24. Op ouders, voogden Art. 26. Op ouders, voogden
of verzorgers, die de inlichtingen of andere in artikel 1 genoemde
niet verstrekken, bedoeld in het verzorgers, die zich schuldig
eerste lid van artikel 23 of de maken aan overtreding van een
kinderen niet onderwerpen aan der voorschriften van artikel 25,



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
zijn de strafbepalingen van artikel 23. § !» eerste zinsnede, en § 2, toepasselijk.
een onderzoek, bedoeld bij dat artikel, zijn de strafbepalingen van artikel 20 toepasselijk.
Ouders, voogden of verzorgers, die de kinderen niet onderwerpen aan een voortgezet onderzoek, bedoeld bij het vijfde lid van artikel 23 of die blijken verzuimd te hebben gevolg te geven aan de aanmaning, bedoeld bij het derde lid van genoemd artikel, worden gestraft met hechtenis van ten hoogste zes dagen of geldboete van ten hoogste vijf ! en twintig gulden.
Indien tijdens het plegen van eene der in het vorige lid omschreven overtredingen nog geen jaar verloopen is sedert de schuldige, wegens eene dezer overtredingen onherroepelijk is veroordeeld, wordt hechtenis van ten hoogste zeven dagen opgelegd.
Art. 24 (nieuw art. 26). De redactie is veel vereenvoudigd en zal nu, naar men mag vertrouwen, ook in verband met de wijzigingen in art. 25 aangebracht, tot misverstand geene aanleiding kunnen geven.
(Zie hierboven artikel IQ, tweede lid, van het oorspronkelijke ontwerp.)
Art. 27. De kennisneming van de overtredingen, bedoeld in artikel 23, in verband met de artikelen 1 en 6, behoort tot de bevoegdheid van den kantonrechter, binnen wiens ambtsgebied is gelegen de lagere school, tot welker schoolbevolking het kind behoort.
De kennisneming van de overtredingen, bedoeld in artikel 26, behoort tot de bevoegdheid van den kantonrechter, binnen wiens ambtsgebied is gelegen:
a. indien het kind inwoont bij of met den aansprakelijken persoon, diens woonplaats;
b. indien het kind inwoont in



Oorspronkelijk Untwerp. w»»»/'
eene inrichting onder het beheer van den aansprakelijken persoon, deze inrichting.
Art. 19 (nieuw art. 27). Deze bepalingen omtrent de bevoegdheid van den rechter hebben ten doel, competentie-geschillen af te snijden. Het schijnt minder juist, dat «delicten bestaande in verzuimen, gepleegd worden ter woon- of verblijfplaats van den verzuimer», in dien zin dat dit de eenige locus delicti zoude zijn. Door vele schrijvers wordt aangenomen, dat daarbij locus delicti is, zoowel de plaats, waar dan had moeten gehandeld worden, als die waar de dader zich tijdens het verzuim bevond. Daarom is het gewenscht, hier eene nadere
aanwijzing te geven.
Nu volgens het gewijzigd ontwerp van wet, wat het schoolverzuim aangaat, alleen betrekkelijk schoolverzuim strafbaar is, waarmede de schoolopziener van het arrondissement, waarin de school is gelegen, zich heeft te bemoeien, komt het ook rationeel voor, dat overtredingen, bedoeld in art. 23 tot de bevoegdheid behooren van den kantonrechter, binnen wiens ambtsgebied de school gelegen is. In dien zin is thans het artikel gewijzigd.
Art. 28. De door den arrondissements-schoolopziener op zijn ambtseed afgelegde verklaring, dat uit de lijsten en aanteekeningen, ingevolge artikel 19 aan hem overgelegd, blijkt, dat een kind op eene lagere school geplaatst is, dat een kind ambtshalve is ingeschreven, en dat een kind op in die verklaring aangewezen dagen en schooltijden, buiten de gevallen bedoeld in het tweede lid van artikel 2, de school niet heeft bezocht, kan een volledig bewijs van elke dezer omstandigheden opleveren.
De door den arrondissementsschoolopziener op zijn ambtseed afgelegde verklaring, dat ouders, voogden of andere in artikel 1 genoemde verzorgers :
i°. hem niet op zijne aanvrage hebben verstrekt de inlichtingen, bedoeld in artikel 25, eerste lid;
2U. een kind niet hebben onderworpen aan het volgens artikel 25, tweede, vijfde of zesde lid, voorgeschreven onderzoek;



Oorspronkelijk• Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
3°. bij een volgens artikel 25, vijfde lid, voortgezet onderzoek niet van genoegzame verbetering blijkt;
kan een volledig bewijs van elke dezer omstandigheden opleveren.
Art. 28 (nieuw). Over de bewijsmiddelen en de toelaatbaarheid van tegenbewijs is reeds hiervoren in § 11 der algemeene beschouwingen gehandeld.
Voor zooveel de verklaringen van den arrondissements-schoolopziener gebaseerd zijn op een door hem ingesteld onderzoek, moest uitdrukkelijk worden verklaard dat zij volledig bewijs van de overtredingen kunnen opleveren. De hier gekozen uitdrukking stemt overeen met die, welke in het Wetboek van Strafvordering gebezigd is. Deze verklaringen zijn als zoodanig volkomen betrouwbaar; andere eischen ten aanzien van het bewijs zijn uit een practisch oogpunt door de wet niet te verlangen. Acht de rechter in een gegeven geval deze verklaringen voor het vestigen zijner overtuiging onvoldoende of wil hij aanvulling van het bewijs gelasten, dat recht blijft hem onverkort gelaten.
Dat de toezending der aanzegging, bedoeld in art. 21, § 3, bewezen wordt door eene ambtseedige verklaring van den schoolopziener, behoeft niet te worden gezegd. Vermits hij hier eene persoonlijke handeling van hemzelven constateert, volgt dit van zelf uit art. 401 Wetboek van Strafvordering.
Art. 29. De gemeenteraad is j bevoegd bij verordening te bepalen, dat, onder bij die verordening te stellen voorwaarden, ambtenaren der politie gemach| tigd zijn, een kind, dat zij gedu| rende de schooltijden op den open¬
baren weg aantreffen, te brengen naar het hoofd der school, tot welker leerlingen het kind behoort.
Art. 25. De lijsten en formulieren van verklaringen, bedoeld bij de artikelen 7, 8, 13 en 14, alsmede de aanplakking en de kennisgeving van de aanplakking, bedoeld bij de artikelen 17 en 18 worden ingericht naar, door den Minister, met de uitvoering van de wet tot regeling van het lager onderwijs belast, vast te stellen modellen.
Art. 30. Het formulier deiverklaring en de lijsten, bedoeld in de artikelen 10, 18 en 19, worden ingericht naar, door den Minister, met de uitvoering van de wet tot regeling van het lager onderwijs belast, vast te stellen modellen.



Oorspronkelijk Ontwerp.
Art. 26. De, bij de artikelen 7, 8 en 14 vermelde, lijsten en formulieren van verklaringen zijn kosteloos ter gemeente-secretarie verkrijgbaar en worden, evenals de in artikel 13 bedoelde lijsten, van Rijkswege kosteloos aan de gemeentebesturen verstrekt.
Art tn De bii deze wet
— — / * J
strafbaar gestelde feiten worden ! beschouwd als overtredingen.
Art. 28. Alle stukken, verzoekschriften, beschikkingen, kennisgevingen en verklaringen ten gevolge van deze wet opgemaakt zijn vrij van het recht van zegel en van de formaliteit van registratie ; de uitreiking van die stukken en beschikkingen geschiedt kosteloos.
Kennisgevingen, verklaringen, aanvragen en verzoekschriften, bedoeld in de artikelen 6, 7> 8, 9 en 10, kunnen door belanghebbenden, met inachtneming deidoor Ons te stellen voorschriften, kosteloos per post worden verzonden. Vrijdom van briefport wordt eveneens verleend voor de toezending aan belanghebbenden van de aanmaningen, oproeping, mededeeling van vergunningen en beschikkingen, bedoeld in de artikelen 8, 9, 10, 15, !7> 18 en 23.
Gewijzigd Ontwerp.
Art. 31. De formulieren der bij de artikelen 4 en 10 vermelde verklaringen en de blanco lijsten, bedoeld in artikel 19, zijn kosteloos ter gemeente-secretarie verkrijgbaar en worden, evenals de in artikel 18 bedoelde lijsten, van Rijkswege kosteloos aan de gemeentebesturen verstrekt.
Art 32. De bij deze wet strafbaar gestelde feiten worden beschouwd als overtredingen.
Art. 33. Alle stukken, verzoekschriften, beschikkingen, kennisgevingen en verklaringen, ten gevolge van deze wet opgemaakt, zijn vrij van het recht van zegel en van de formaliteit van registratie ; de uitreiking van die stukken en beschikkingen geschiedt kosteloos.
Kennisgevingen, verklaringen, aanvragen en verzoekschriften, bedoeld in de artikelen 4, 9, 10 en 13, kunnen door belanghebbenden, met inachtneming deidoor Ons te stellen voorschriften, kosteloos per post worden verzonden. Vrijdom van briefport wordt eveneens verleend voor de toezending aan belanghebbenden van de mededeeling van vergunningen en beschikkingen en van j de aanmaningen, oproepingen, waarschuwingen en aanzeggingen, | bedoeld in de artikelen 10, 13, | 16, 20, 21 en 25.
TITEL II.
Van het herhalingsonderwijs.
Art. 34. Artikel 17 der wet | tot regeling van het lager onderwijs wordt gelezen, als volgt: Aan hen, die het gewoon



Oorspronkelijk Ontwerp
Gewijzigd Ontwerp.
schoolonderwijs genoten hebben, wordt gelegenheid gegeven tot het genot van herhalingsonderwijs.
Het herhalingsonderwijs kan zich ook uitstrekken tot vakken, die niet begrepen zijn geweest in het genoten schoolonderwijs.
De gemeenteraad regelt den omvang van het herhalingsonderwijs en de wijze, waarop het zal worden gegeven, naar plaatselijke behoefte, met inachtneming der volgende voorschriften:
i°. dat het ten minste vier maanden van het jaar, gedurende ten minste acht avonduren per week, moet worden gegeven;
2°. dat het moet omvatten ten minste vier vakken van onderwijs, waaronder ten minste twee welke begrepen zijn onder het gewoon schoolonderwijs.
Artikel 18 en artikel 19, litt. b, zijn ten deze toepasselijk.
Art- 35- § i- De in artikel 1 dezer wet genoemde personen zijn ook verplicht te zorgen, dat aan de kinderen, waarvoor zij volgens de bepaling van dat artikel aansprakelijk zijn, herhalingsonderwijs wordt verstrekt.
Die verplichting vangt aan, zoodra een kind niet meer valt onder een der bepalingen van artikel 3 of artikel 4, eerste, tweede en derde lid, en eindigt: i°. voor zoover het onderwijs op eene school wordt verstrekt: wanneer het kind de klasse heeft doorloopen, waarin het bij het bereiken van den vijftienjarigen leeftijd was geplaatst;
2°. voor zoover het onderwijs te huis wordt verstrekt:
wanneer het kind den vijftienjarigen leeftijd heeft bereikt.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijd j,
De gemeenteraad is bevoegd, den in&het vorige lid bedoelden i leerplichtigen leeftijd voor jongens met één jaar te verlengen. Op een daartoe strekkend ïaadsbeI sluit wordt de goedkeuring van Gedeputeerde Staten vereischt. § 2. Aan de verplichting, beI doeld in $ i van dit artikel, j wordt voldaan door aan de kinj deren te huis of op eene school, gedurende ten minste vier maanden in het jaar, acht of meer | uren per week herhalingsonderwijs te doen genieten, en, wanI neer aan schoolonderwijs de ! voorkeur wordt gegeven, de school geregeld door hen te doen
| bezoeken.
K 3. De vrijstellingen van artikel 7, in verband met artikel 9, zijn van toepassing op de in § 1 ; van dit artikel bedoelde verplichting, terwijl de naar artikel 1 aansprakelijke personen van deze verplichting °°k zijn vrijgesteld, zoolang zij de kinderen geregeld eene andere dan een herhalingsschool doen bezoeken, mits alsdan aan de overige eischen, in I ^ 2 van dit artikel bedoeld, wordt
voldaan.
^ 4. Op de verplichting tot
het doen verstrekken van herhalingsonderwijs zijn, behalve de artikelen 7 en 9. mede van toepassing de bepaling van artikel 2, | tweede lid, artikel 4, vierde, vijfde zesde en zevende lid, ar-
' tikelen 5- 6- IO- "> artikel ,12' ! sub 1°., 2°., 3°- en 5°., artikelen 16, 17, 20, 21, 22, 23, 24, artikel 25, eerste, tweede, derde, vierde,'vijfde en zevende lid, artikelen 26, 27, 28, 30, 31, 32 en ^3 dezer wet, met dien ver-



Oorspronkelijk Ontwerp. Crewijziga unrwerp.
stande dat overal voor „lagere school" of „lagere scholen", gelezen wordt: „herhalingsschool" | of „herhalingsscholen"; dat overal voor „een afstand van 45 minuten gaans", gelezen wordt: „een afstand van 30 minuten gaans"; dat overal voor „artikel 1", gelezen wordt: „§ 1 van artikel 35;" dat overal voor „naar artikel 3 leerplichtigen leeftijd" of „naar artikel 3 en 4 leerplichtigen leeftijd" gelezen wordt „naar artikel 35, ^ 1 leerplichtigen leeftijd" en dat overal voor „lijsten bedoeld in artikel 18 en 19" gelezen wordt: „kennisgevinI gen en mededeelingen, bedoeld in artikel 35, ^ 5".
§ 5. Door Ons wordt bepaald, welke kennisgevingen en mededeelingen door de gemeentebesturen en de hoofden van scholen zullen worden gedaan aan de met het toezicht belaste ambtenaren, ten einde dezen in staat te stellen, voor eene goede uitvoering en toepassing van de, in § 1 van dit artikel opgelegde, verplichting te waken.
Artt. 34 en 35 (nieuw). Op de gronden, in § 6 der algemeene beschouwingen aangegeven, wordt thans bij het gewijzigd ontwerp ook het verstrekken van herhalingsonderwijs verplicht gesteld. Het spreekt echter van zelf, dat die verplichting niet onmiddellijk kan worden ingevoerd, omdat thans nog in de meeste gemeenten van ons land geen herhalingsonderwijs wordt gegeven. Daarom wordt in art. 38 bepaald, dat artikel 35 niet in werking zal treden vóór 1 November 1903. Ook zou het hoogst twijfelachtig zijn, of er zelfs op dien datum voldoende gelegenheid tot het ontvangen van herhalingsonderwijs zou zijn, indien art. 17 der wet tot regeling van de wet op het lager onderwijs ongewijzigd bleef, want bij dat artikel wordt het met zoovele woorden aan het goedvinden der gemeentebesturen overgelaten, of zij al of niet herhalingsonderwijs willen doen geven. I)e ondergeteekende stond dus voor het dilemma — om óf van invoering van verplicht herhalingsonderwijs af te zien althans die invoering onbepaald, tot een nader voor te dragen wet te verschuiven, óf in de leerplichtwet tegelijkertijd een wijziging van art. 17 der schoolwet voor te dragen. Door dit laatste te doen wijkt hij af van zijn oorspronkelijk



















noodig is. Onder de Romeinen werd het onnoodig geacht de nakoming der plichten van ouders tegenover hunne kinderen — ofschoon uit zedelijk oogpunt nooit ontkend — door eenige strafbepaling te waarborgen. Thans is er bijna niemand meer die de ouders zou willen toestaan hun kind straffeloos te exploiteeren, te mishandelen of het noodige voedsel te onthouden. Dit wetsontwerp nu gaat uit van de grondgedachte, dat het noodzakelijk is straf te bedreigen tegen ouders, die de opvoeding van hun kroost verwaarloozen. Dat is geen toepassing van het „stelsel van staatsvoogdij", maar noodzakelijke bescherming van onmondigen, die voor zich zelf niet kunnen zorgen ; dat zal niet leiden tot verzwakking, maar wel tot versterking van de zedelijke constitutie van het volk, want het kind van heden is de man van morgen, en een verwaarloosde jeugd geeft in de naaste toekomst een ook uit zedelijk oogpunt zwak volk. F.n voor het kind zelf heeft zedelijke mishandeling dikwijls ergere gevolgen dan lichamelijke. Niet ten onrechte spreekt men in de taal van het volk van zedelijke moorden, aan kinderen begaan. Verstandig is het niet te wachten, totdat de zedelijke moord haar beslag heeft gekregen, maar bij tijds maatregelen te nemen om verwaarloozing tegen te gaan.
Dat dit in strijd zou zijn met onze geschiedenis en onzen volksaard, wordt wel beweerd maar niet bewezen. Trouwens, dergelijk bewijs zou ook niet te leveren zijn. Ons volk is prat op zijne vrijheid, maar waar die vrijheid ontaardt in losbandigheid, miskenning van de rechten van anderen, verdrukking van de zwakken, daar is het van Staatstusschenkomst en ook van dwangmaatregelen nooit afkeerig geweest. En in deze dagen minder dan ooit, nu meer en meer in alle kringen het besef doordringt, dat de zwakkeren tegenover de sterkeren ook door de wet moeten worden beschermd. En dat de kinderen in hunne verhouding tot de ouders tot de zwakken moeten worden gerekend, wie zal het ontkennen ? Ook uit dat oogpunt is leerplicht wel degelijk een sociale maatregel. Waren alle werkgevers bereid geheel vrijwillig de belangen hunner ondergeschikten naar beste vermogen te behartigen, wetten tot bescherming van werklieden — zooals de arbeidswet, «Ie veiligheidswet enz. — zouden overbodig zijn. Waren de natuurlijke beschermers der kinderen allen van de hooge beteekenis der plichten, die op hen rusten, voldoende doordrongen, wetten tot invoering van leerplicht en tot ontzetting uit de vaderlijke macht zouden achterwege kunnen blijven. Men moet echter blind zijn voor de werkelijkheid om dat te beweren, en daarom is Staatstusschenkomst onmisbaar niet om de goedgezinden in hun vrijheid te belemmeren maar om de slechtgezinden tot hun plicht te brengen.
Het schijnt hier de meest geschikte plaats om te antwoorden op de bedenking, dat ondergeteekende in de Memorie van "1 oelichting ten onrechte een beroep zou hebben gedaan op artikel 159 1 353 bet Burgerlijk Wetboek, in welke artikels de plicht van de ouders om hunne kinderen op te voeden uitdrukkelijk is erkend. Door het aangevoerde is hij niet overtuigd, dat hij verkeerd heeft gedaan den inhoud van deze artikels bij deze gelegenheid in herinnering te brengen. Er blijkt uit, dat de Nederlandsche wetgever reeds zestig jaren geleden dien plicht als een beginsel van burgerlijk recht op den voorgrond heeft gesteld. Dat dit voorschrift thans nog een nudum prseceptum is zonder rechtsgevolgen, wordt niet betwist, maar de vraag is, of dit zoo mag blijven en of de Staat niet een stap verder behoort te gaan door maatregelen te nemen



hoorde te worden gedaan om het besef onzer nationale eenheid in deze < lagen zooveel mogelijk te versterken.
Wat daarop door vele andere leden werd geantwoord kan ondergeteekende ten volle onderschrijven. Niemand meer dan deze Regeering kan overtuigd zijn, dat het plicht is — niet alleen bij eene feestviering maar voortdurend — het besef onzer nationale eenheid zooveel mogelijk te versterken, maar zij is zich volstrekt niet bewust dit bij de indiening van dit ontwerp uit het oog te hebben verloren. Zij meende en meent nog, dat door de wijze, waarop bij dit wetsontwerp aan de bezwaren van voorstanders van het bijzonder onderwijs wordt tegemoet gekomen, elke aanleiding tot rechtmatige verbittering bij voorbaat is weggenomen, lot op zekere hoogte wordt dit door de leden, die deze klacht doen hooren, toegegeven. Men erkende, dat bij dit wetsontwerp een ernstige poging gedaan is tot het ontzien van gemoedsbezwaren, maar zoo leest men verder — daarmede vervalt niet het principieele bezwaar, dat bij velen tegen onttrekking van de opvoeding der kinderen aan hunne ouders
Hierboven werd echter reeds aangetoond, dat dit bezwaar geheel denkbeeldig is, want dat volgens dit ontwerp de opvoeding der kinderen ao> de ouders niet wordt onttrokken. Er zijn helaas ontaarde ouders, a ie in het belang der kinderen de opvoeding van hun kroost ont-
a moet worden — om daartoe de gelegenheid te openen strekt het de Kamer aanhangig gemaakte ontwerp betreffende de ouderlijke ■nacht — maar (lat blijft een uiterste middel, dat zeker niet zonder noodzaak mag worden toegepast, en nu heeft juist dit wetsontwerp de strekking om de gevallen, waarin de kinderen aan de macht der ou(lers moeten worden onttrokken, zooveel mogelijk te beperken. Niet alle ouders, d zich om de - opvoeding hunner kinderen weinig bekommeren, zijn slecht. Voor een groot deel is de oorzaak te zoeken in Maatschappelijke omstandigheden. Waar vader en moeder niet in de behoefte van het gezin kunnen voorzien zonder buitenshuis van 's morgens vroeg tot s a\ on . laat te gaan werken, «laar spreekt het van zelf, dat er van de opvoeding weinig terecht komt. Gaan nu die kinderen geregeld naar school, dan is er ten minste rog eenig tegenwicht, maar blijven zij, in plaats van onderwijs te genieten, op straat rondzwerven, dan groeien zij op voor bedelaars en erger, en wordt de verwaarloozing allicht van dien aard, dat de Staa zich verplicht ziet aan de ouders hun macht over de kinderen geheel ontnemen. De leerplicht strekt dus geenszins tot verzwakking maar veeleer tot versterking van de ouderlijke macht; door bij tijds geheele verwaarloozing te voorkomen, verhindert hij in vele gevallen, dat de band tussc^n ouders en kinTleren door tusschenkomst der overheid geheel wordt broken.
Voor zoover de Memorie van Toelichting niet op alle punten \oldoende inlichtingen verstrekt, zal ondergeteekende trachten daaraan alsnog te voldoen Dat echter het relatief schoolverzuim een grooten omvang heeft meent hij duidelijk te hebben aangetoond. Een overzicht.te geven over het geheele land is niet mogelijk maar ook niet noodzakelijk. Hij § 4 wordt op dit punt nader teruggekomen.
Over de financieele gevolgen van het ontwerp zal hierachter in nadere beschouwingen worden getreden.



Ken overzicht van de wetgeving in het buitenland is als bijlage 1 bii deze Memorie gevoegd. J b J
Ken belangrijk wetsontwerp van een zoo uitvoerige toelichting te voorzien, dat er weinig meer te vragen overblijft, is tot nu toe aan geen eiike Minister gelukt. De ervaring leert integendeel, dat de Voorloopige Verslagen een grooteren omvang verkrijgen, naarmate dat de gronden waarop het wetsontwerp steunt, uitvoerig zijn ontwikkeld
Een wetsontwerp op den leerplicht was v roeger nog niet bij deTweede Kanier aanhangig gemaakt. Te ontkennen is het niet, dat zich daarbij ook technische vraagpunten voordoen die voor verschillende oplossing vatbaar
Zl'uh0" T t Vn°r al 'He vraaêPunten terstond eene oplossing zou hebben gevonden, die allen kan bevredigen, heeft hij zich geen oogen blik voorgesteld De wetgeving in andere landen kon hem zeer weinig tot richtsnoer strekken, daar in de buitenlandsche wetten de knoop veelal or>
ruwe wijze is doorgehakt en meer aan de uitvoering is overgelaten dan hier wenschelijk zou worden geacht. vergeiaten, ',an
Naar aanleiding van het ingediende ontwerp zijn ook de onderdeelen Z"Z Tttehjk,e re?el,ng het eerst het onderwerp geworden van
gezette bespreking in en buiten de Kamer. Ondergeteekende schroomt niet te verklaren, dat nadere deskundige voorlichting hem de overtuiging heeft geschonken dat zijn ontwerp op sommige punten wijziging behoeft.
Het advies van den Minister van Justitie o\er de strafbepalingen is ingewonnen. 1 6
§ 2. Het wetsontwerp strekt in de eerste plaats tot bescherming van kinderen, die met voor zich zelf kunnen zorgen en een treurige toekomst te gemoet gaan, wanneer zij verstoken blijven van de elementaire kennis, die in den bestaanden maatschappelij ken toestand voor allen noodig moet «vorden geacht. b
De wenschelijkheid van getrouw schoolbezoek wordt op zich zelf door allen erkend, maar door vele leden werd de vraag, of de Staat het recht heeft op de voorgestelde wijze aan de ouders de verplichting op te leggen hunne kinderen naar school te zenden of huisonderwijs te doen genieten, ontkennend beantwoord. Evenals in § i wordt op den voorgrond gesteld de gratuite, onhoudbare bewering, dat het wetsontwerp aan de ouders de beslissing over de wijze van opvoeding onttrekt, maar er wordt hier bijgevoegd, dat de voorgedragen regeling uitgaat van de stelling, dat de kinderen niet aan de ouders maar aan den Staat behooren. „Reeds nu'' — zoo wordt gezegd — „ontneemt het wetsontwerp de beslissing over quaesties van zuiver paedagogischen aard aan de ouders, en op den duur kan de wetgever zich niet onttrekken aan de consequenties van het socialistisch stelsel van staatsalmacht, waarvan het wetsontwerp uitgaat. Met die consequentiën zal men moeten medegaan, zoodra een Ministerie mocht optreden, dat gezind is de zaak der opvoeding in nog meerdere mate aan de ouders te onttrekken. Men betoogde, dat de plicht der opvoeding van ocdswege op de ouders rust, en dat ouders, die dezen plicht verwaarloozen, uitsluitend verantwoordelijk zijn aan hun geweten en aan God. Een der leden noemde dit de bovennatuurlijke orde der dingen ; anderen drukten dit bezwaar uit door te zeggen, dat het wetsontwerp de souvereiniteit van het huisgezin in eigen kring schendt.



delijk erkennen." Trouwens, zelfs de tegenstanders van leerplicht ontkennen niet, dat schoolverzuim goed onderwijs in den weg staat, maar hoe kunnen zij dan de invoering van leerplicht bestrijden op grond dat het onderwijs nog zoo onvoldoende is ?
Door dezelfde leden, die in het begin van deze paragraaf den leerplicht bestrijdenjomdat het onderwijs nog zoo slecht is, wordt echter een paar bladzijden verder aan de stoute bewering, dat leerdwang voor de werklieden van geen belang is, de opmerking toegevoegd, dat men daarmede de beteekenis der school als aanvulling van de huiselijke opvoeding, zoowel wanneer deze goed als wanneer zij slecht is, niet wilde ontkennen, maar dat het de vraag is, of geregeld schoolbezoek alleen door invoering van leerplicht is te verkrijgen.
Dat nu is een geheel andere hoogst belangrijke vraag, die door bedoelde leden ontkennend, maar door ondergeteekende zeer stellig bevestigend wordt beantwoord.
Het is minder juist, dat die vraag in de Memorie van Toelichting nauwelijks besproken is. In die Memorie toch is er wel degelijk op gewezen dat de aanwending van zedelijke middelen geheel onvoldoende is gebleken, en dat ook het Ministerie van 1889 — geheel bestaande uit voorstanders van het bijzonder onderwijs — met zoovele woorden heeft erkend, dat de pogingen om door zedelijke middelen alleen het schoolverzuim afdoende te bestrijden, als mislukt mogen worden beschouwd.
Terecht wordt verder op blz. 14 van het Voorloopig Verslag gewezen op de geschiedenis van het Nederlandsch Schoolverbond. Die vereeniging, opgericht om het schoolverzuim te bestrijden, is ten slotte saamgesmolten met de vereeniging „Volksonderwijs", die leerplicht in haar banier \oert, omdat proefondervindelijk was gebleken, dat met zedelijke middelen alleen slechts weinig resultaten waren te verkrijgen.
Ook onder de mannen van het schooltoezicht is door de ervaring het besef vrij algemeen geworden, dat zonder leerplicht het kwaad niet afdoende te bestrijden is.
Hetzelfde valt op te merken in de kringen der onderwijzers. Is bijv. de stemming in het Nederlandsch Onderwijzers Genootschap niet een opmerkelijk teeken des tijds? Er waren die de voorgedragen regeling nog te zwak vonden, maar tegen het beginsel van leerplicht ging schier geen enkele stem op. En ook onder de bijzondere onderwijzers hoort men steeds meer stemmen in denzelfden geest. „Wie zal" — schreef onlangs een bijzondere onderwijzer in een Christelijk onderwijsblad - „de ouders noodzaken aan hunne verplichting te voldoen, als de overheid het met doet ? Zonder bare bemoeiing is dat kwaad niet afdoende te keeren. Zedelijke middelen kunnen in vele gevallen helpen, maar de ervaring heeft ons dit geleerd — ze treffen geen doel bij onwilligen en bij ouders, die toonen niet het minste besef van verantwoordelijkheid tegenover de kinderen te hebben, en juist dezulken zullen zich het meest aan schoolverzuim schuldig maken. Voor dezulken draagt de overheid het zwaard niet te
vergeefs.' .
Opmerkelijk is verder het laatste „Verslag van het Suppletiefonds voor Arme Schoolgaande Kinderen in Stad- en Ambt-Doetinchem . De bestuurders van dat fonds, ook voorstanders van het bijzonder onderwijs, verdedigen leerplicht juist op grond, dat zedelijke middelen uitgeput raken en zoovele ouders zich niet door overreding, vermaning of beloo-



ning laten bewegen, hunne kinderen geregeld naar school te zenden. — Na de toestanden, zooals zij die uit eigen ervaring in hun kring hebben leeren kennen, te hebben geschetst, schrijven zij: „Men moet bij de beoordeeling van het wetsontwerp op den leerplicht met de toestanden rekening houden. Let men alleen op (ie rechten der ouders en h'.-udt men niet in het oog, dat sommige kinderen dringend behoefte hebben aan bescherming, dan velt men een eenzijdig oordeel."
Buiten de Kamer zijn er dan ook onder de deskundigen al heel weinig stemmen opgegaan, die beweren, dat zonder leerplicht aan het schoolverzuim wel voldoende paal en perk kan worden gesteld. Waar zij den leerplicht bestrijden, geschiedt dat meestal op geheel andere gronden, o. a. op grond dat hier zou zijn eene ongeoorloofde vrijheidsbeperking. Ook in deze paragraaf werd dat argument te berde gebracht. „De leerdwang zal" — zoo leest men op blz. 12 —, ,,al moge zij alleen gericht zijn tegen ouders die hun plicht verzaken, voor alle ouders, ook voor de goedgezinde, een hinderlijke en ergerlijke vrijheidsbeperking zijn. Dergelijke inbreuk op de persoonlijke vrijheid is, vooral in ons land, alleen in geval van noodzakelijkheid verdedigbaar."
Dat o n 11 o o d i g e vrijheidsbeperking afkeuring verdient, wie zal het betwisten ? Daarom is dan ook door ondergeteekende erkend, dat het zijn plicht is de noodzakelijkheid van den voorgedragen maatregel te bewijzen ; maar hij meent dan ook zijn pleit in beginsel te hebben gewonnen, indien hij kan aantoonen :
i°. dat het kwaad, hetwelk men wil bestrijden, van dien aard en dien omvang is, dat daartegen dwangmaatregelen gewettigd mogen worden geacht;
2°. dat het niet mogelijk is zonder dwingende tusschenkomst van den Staat dat kwaad afdoende te beteugelen;
30. dat er gegrond vooruitzicht bestaat door de voorgedragen maatregelen dat kwaad, zoo al niet geheel, te keeren, dan toch zeer aanmerkelijk te breidelen;
4°. dat er geen gegronde vrees bestaat, dat men, met behulp van .Ie Staatsmacht het ééne kwaad bestrijdende, een ander nog grooter kwaad in het leven zal roepen.
Ondergeteekende weet, dat over meer dan één van die punten groot verschil van gevoelen bestaat; hij wenscht zich zijn taak volstrekt niet gemakkelijk te maken, maar hij zou zoo gaarne den strijd op meer practisch terrein zien overgebracht. Over de vraag, hoever de Staatsbemoeiing in abstracto mag gaan, zal men wel bij voortduring blijven twisten, zonder ooit tot een bevredigend resultaat te komen. Met schermen over vrijheidszin en de heiligheid der vaderlijke macht brengt men ingewikkelde praktische vraagstukken niet tot oplossing. Onbeperkte individueele vrijheid is in een beschaafden Staat onmogelijk. Waar zijn de burgerlijke en sociale wetten die niet direct of indirect een beperking van vrijheid ten gevolge hebben ? In Engeland, Zwitserland en Zweden — om andere landen niet te noemen — is men zeker niet minder prat op vrijheid dan hier in Nederland, maar dat heeft toch niet belet dat men daar reeds jaren geleden is overgegaan tot de hervorming, die hier thans aan de orde is. De bijvoeging „vooral in ons land" heeft dus al heel weinig zin. Ons volk is vrijheidlievend, maar het is tevens diep doordrongen van het besef, dat de rechten van den één beperking behoeven in het belang van den ander, dat individueele belangen moeten wijken, waar het algemeen belang op



den voorgrond treedt, dat onbeperkte vrijheid leidt tot willekeur en onrecht, soms ook tot anarchie.
Leerplicht — het wordt niet ontkend — is een beperking van individueele vrijheid, maar dat ze, zooals door vele leden beweerd wordt, „een hinderlijke en ergerlijke" vrijheidsberooving zou zijn, ook voor de goedgezinde ouders, moet ten stelligste worden betwist. De vader, die zijn kind nu reeds geregeld naar school laat gaan, welken last zal hij van de wet ondervinden? Waarschijnlijk zal hij als ordelijk huisvader zijn kincl ook reeds nu niet laten wegblijven zonder kennis te geven of verlof te vragen. En zoo hij al eens een enkele formaliteit moet vervullen, waarvan hij vroeger vrij was, zal hij zich dat niet gaarne getroosten ter wille van de duizenden kinderen, voor wie de wet in het leven wordt geroepen ? „De wet" — rchrijft terecht de meergenoemde schrijver in het „Doetinchemsch Weekblad" van 20 Mei 1898 — „wordt gegeven niet voor de goeden maar voor de kwaden. Wat hindert mij bijv. een wet tegen de dronkenschap, als ik mij daaraan niet schuldig maak, en dat niet uit vrees voor de burgerlijke wet, maar krachtens een hoogere wet die mij zegt, dat ik als kind Gods Hem, mijn Schepper, in mijn leven behoor te verheerlijken, terwijl dronkenschap mij op het dier zou doen gelijken. Nu zijn er gelukkig veel ouders, die hun kinderen nooit tehuis houden, omdat zij weten dat alleen getrouw schoolbezoek gewenschte vrucht voor het onderwijs kan geven. Zij gewennen hun kinderen aan orde en van tehuis blijven is geen sprake, tenzij ziekte zulks noodzakelijk maakt. Wat hindert het nu zulke ouders, of er een wet is op den leerplicht ? Zij staan van zelf boven de wet; zij volbrengen de wet niet om de wet zelve, maar omdat zij overtuigd zijn met hunne kinderen zóó en niet anders te moeten handelen. Wordt nu eenmaal zulk een wet gegeven, en achten zich sommige ouders, die zich aan overtreding niet schuldig maken, toch gekrenkt, laten die ouders dan eens denken aan de vélen, voor wie de wet bepaald noodig is, en die dan eerlijk wil zijn, en niet onverschillig is omtrent de belangen van den naaste, die zal moeten erkennen: het past mij in deze zaak mij zelf te verloochenen en ter wille van vele verwaarloosde kinderen wil ik de bemoeiing der overheid billijken."
Maar „invoering van schooldwang — zoo beweerden vele leden — zal juist tegenover slechtgezinden geenerlei uitwerking hebben, reeds omdat zij zich op gemoedsbezwaren kunnen beroepen, om hunne kinderen van school te houden."
Op gevaar af van minder parlementair te zijn, zou ondergeteekende bijna geneigd zijn te vragen of de leden, die hier aan het woord komen, de Memorie van Toelichting en de bepalingen van het ontwerp wel goed hebben gelezen. Er zijn tweederlei soort van slechtgezinde ouders: ouders die hun kinderen bij geen enkele school aangeven en dus in het geheel niet school laten gaan, en anderen, die nog wel plaatsing voor hun kroost verzoeken, maar hen zoo ongeregeld de school laten bezoeken, dat zij bitter weinig van het onderwijs profiteeren. Op laatstgenoemden — de relatieve schoolverzuimers en dat is de overgroote meerderheid — slaat bovengenoemde opmerking in het geheel niet, want waar het geldt ongeregeld schoolbezoek, daar zal men zich volgens de bepalingen van het ontwerp nooit op gemoedsbezwaar kunnen beroepen om vrij te komen. Iets anders is het met betrekking tot het absolute schoolverzuim. Een vader, die tegenwoordig zijn kind van alle onderwijs ver-



Betwist wordt in de eerste plaats, dat de Staat zelfs financieel belang heeft bij invoering van leerplicht, ontkend ook, dat de kosten van armenbedeeling en gevangenissen verband houden met de volksontwikkeling.
„Het staat toch wel vast" — zoo wordt gezegd — „dat armoede, gebrekkige opvoeding, en slechte omgeving van veel meer invloed zijn op de criminaliteit dan gebrek aan kennis."
Volkomen waar. maar dit is ook in de Memorie van Toelichting volmondig erkend. Gemis van kennis is één factor, werd daar beweerd, maar, — zoo werd er bijgevoegd — niet de voornaamste factor. Welk recht heeft men dan het te doen voorkomen, alsof ondergeteekende zou hebben ontkend, dit andere factoren op de criminaliteit nog meer invloed uitoefenen? Ligt echter in de uitdrukking „veel meer invloed" niet de rechtvaardiging van de stelling, dat ook deze factor niet over het hoofd mag worden gezien ?
Kr is meer. Waar men erkent dal o. a. „gebrekkige opvoeding" van grooten invloed is op de criminaliteit en aan onderwijs als middel om kennis op te doen veel minder waarde wordt gehecht, stelt men ten onrechte opvoeding en onderwijs tegen elkander over en doet men het voorkomen, alsof het onderwijs niets meer kan geven dan eenige kennis. Reeds hierboven is tegen die opvatting protest aangeteekend. Onderwijs is aan vulling der opvoeding. Waar de school, zoo werd reeds in de Memorie van Toelichting gezegd, geen opvoedend karakter heeft, toont de onderwijzer niet voor zijn taak berekend te zijn.
In diezelfde Memorie werd er ook op gewezen, «lat 20 percent van de veroordeelden noch iezen noch schrijven kunnen. Hoe kunt gij, werd gevraagd, u op dat cijfer beroepen, want daaruit zou dan immers blijken dat 80 pet., dus een veel grooter procent, van de veroordeelden, wèl lezen en schrijven kunnen, wèl onderwijs hebben genoten ? Het antwoord moet natuurlijk luiden, dat die 80 pet. alleen dan 's Ministers stelling zouden omverwerpen, indien ook in de gewone maatschappij het aantal van hen, die wel en die niet kunnen lezen of schrijven tot elkaar stond als 80 :20. Maar dat is het geval niet; het percentage van burgers, die tot de analphabeten behooren bedraagt niet 20 maar pet. En nu mag wel is waar niet uit het oog worden verloren, dat analphabeten bijna uitsluitend worden aangetroffen onder 011- en minvermogenden en dat van laatstgenoemden een veel gr toter percentage tot straf wordt veroordeeld dan van de meergegoeden, maar ook al neemt men dat in aanmerking, dan blijft toch de verhouding ongunstig voor hen, wien het in hun jeugd aan onderwijs heeft ontbroken, want ook onder de lagere klassen is het percentage van analphabeten veel kleiner dan 20 pet.
Voorstanders van leerplicht hebben trouwens de cijfers, door ondergeteekende gegeven, nog aangevuld. Waar van de kinderen tusschen 10 en 16 jaar, die in de laatste jaren in de gevangenissen zijn opgenomen, ruim 30 pet. geen enderwijs hebben genoten, daar kan zeker de invloed van gemis van onderwijs op de criminaliteit bezwaarlijk worden ontkend. En als de statistiek ons 'eert, dat een zoo aanzienlijk percentage van de kinderen, die geen onderwijs genieten, later in de gevangenis terechtkomen, is dat dan niet een zwaarwegend argument voor de invoering van leerplicht ?
„Het kunstmatig omvoeren van intellectueele ontwikkeling" -— werd verder door tegenstanders aangevoerd — „kan leiden tot een geleerd



proletariaat, dat voor tien Staat minstens even gevaarlijk is als het omgekeerde.''
Een geleerd proletariaat! — Wat bedoelt men daarmede ? Bedoelt men daarmede, dat het verkeerd is de burgers, wier bestemming het is in de lagere kringen te veiolijven, op te proppen met allerlei halve geleerdheid, die hen niet verder brengt en hen ontevreden maakt met den stand waarin zij leven, dan is de opmerking juist, maar dan heeft zij met invoering van leerplicht niets te maken. Bedoelt men er echter mede dat kinderen uit de lagere klassen geen behoefte hebben aan de kennis, die men op de gewone lagere school opdoet en dat het maar beter is hen in volslagen onwetendheid te laten voortleven, dan moet tegen die stelling ten krachtigste protest worden aangeteekend. Ondergeteekende kan slechts herhalen wat hij reeds in de Memorie van Toelichting heeft gezegd: „Wat ons volk in de naaste toekomst zal presteeren, hangt voor een groot deel af van hetgeen het opkomend geslacht zal zijn. Waar zijn de mannen, wien het gelukt in de maatschappij eene goede positie in te nemen zonder in de jeugd althans lager onderwijs te hebben genoten ? Zij zijn er, maar zij zijn toch schaars te vinden."
Met andere wooiden: in den moeilijken strijd om het bestaan kan men de elementaire kennis, die de lagere school geeft niet missen. En indien dit waar is, dan kan ook bezwaarlijk worden betwist, dat algemeen en voldoend onderwijs op den duur de armenbedeeling zal verminderen, a! kan die vermindering ook onmogelijk in cijfers worden aangegeven. Wie kent ze niet uit eigen ervaring, de mannen en de vrouwen, die ten laste van de gemeentelijke of van de particuliere liefdadigheid zijn gekomen, omdat zij niet voldoende ontwikkeld waren, omdat zij, schier van alle kennis verstoken, verdrongen werden door anderen, die onder meer gunstige omstandigheden waren opgevoed en onderwezen?
Daarmede is niet gezegd, dat het wapen, hetwelk het lager onderwijs kan verstrekken, voldoende is. Een werkmansjongen, die wel trouw ter school heeft gegaan, maar niet of zeer gebrekkig een ambacht leert, loopt toch nog groot gevaar (nder te gaan, maar wie hebben de grootste kans later ook voldoende vakkennis op te doen; — aan wie valt het het gemakkelijkst zich in eanig vak te bekwamen ? Zeker niet aan analphabeten en verwaarloosde kinderen.
Eveneens wordt toegegeven, dat ook in den strijd om het bestaan de zedelijke factoren van nog meer beteekenis zijn dan de intelleetueele. Maar hier moge dan ook de opmerking hare plaats vinden, dat ongeregeld schoolbezoek èn op de kinderen èn op het huisgezin demoraliseerend werkt, en daarentegen trouw schoolbezoek juist werkt in tegenovergestelden zin. Ook aan de voorstanders van het wetsontwerp is dat bij het afdeelingsonderzoek niet ontgaan. „Verbetering van de orde op de school zal gunstig werken op de orde in het huisgezin. Zwakke ouders, die hunne kinderen gaarne naar school zouden willen zenden doch niet opgewassen zijn tegen een minder goede omgeving, zullen in de wet een heilzamen steun vinden. Het uit de wet voortvloeiende besef, dat geregeld schoolbezoek de vervulling van een maatschappelijken plicht is, zal den gemeenschapszin verhoogen en de baldadigheid doen verminderen . i
Men schatte deze voordeelen niet gering. Meer orde in school en gezin, minder baldadigheid en versterking van den gemeenschapszin, zijn
i Bladz. 14, v. v. •



bezocht 4.488.543 terwijl in de schoolregisters waren ingeschreven 5.507.039 leerlingen en er op de scholen plaats was voor 6.072.374 kinderen.
Sedert de oprichting van openbare scholen (Board Schools) in 1872 is het aantal leerlingen dier scholen voortdurend sterk toegenomen.
In 1897 werden de openbare scholen bezocht door 2 016.547 kinderen en de bijzondere scholen (voluntary schools) door 2.465.919 leerlingen.
Moeielijk is het dus vol te houden, dat tegenwoordig, wat het aantal leerlingen aangaat, in Engeland de bijzondere school regel en de openbare aanvulling is.
Ook wat de resultaten van het lager onderwijs betreft, is er in de laatste halve eeuw enorme vooruitgang te constateeren, gelijk kan blijken uit het volgende staatje :
Van de 100 echtgenooten, hebben hunne huwelijksakte geteekenrf door het plaatsen van een kruisje of eenig ander merk:
in 1843, 32.7 pCt. der mannen en 49.0 pCt. der vrouwen,
" 1853, 30.4 » » » » 43-9 » » "
# 1863, 23.8 » » » » 33-1 » 0 »
» 1873, 18.8 » » » » 25.4 » » »
» 1883, 12.6 » » » » 7.3 » » »
» 1893, 5.0 » » » » 5-7 » 9 »
En wat Duitschland betreft over de vraag, of protectie in staat is de productieve kracht der natie te verhoogen, is men ook bij onze naburen verdeeld, maar niet over de vraag, of de leerplicht, die geheel in de zeden is doorgedrongen, gunstig werkt. Heeft niet Bismarck bij herhaling verklaard, dat Duitschland aan dienstplicht en leerplicht ontzaglijk veel heeft te danken? Zijn niet, zooals ook in het Verslag wordt opgemerkt, de overwonnenen van Sedan en Sadowa tot het inzicht gekomen, dat zij om tegen Duitschland te zijn opgewassen, den leerplicht behoorden in te voeren ?
De Nederlanders aan de Duitsche grenzen weten het best uit eigen ervaring welke voordeelen de leerplicht aan onze naburen verschaft. Of beschouwt men het voor ons als een voordeel dat, terwijl de Duitsche kinderen school gaan, tal van Nederlandsche kinderen over de grenzen worden gezonden, om daar veldarbeid en nog ander zwaar werk te verrichten.
In het Voorloopig Verslag wordt voorts gewezen op het verband tusschen leerplicht en kiesrecht. Al werd daarvan in de Memorie van Toelichting geen melding gemaakt, ondergeteekende is het geheel eens met die leden, die van oordeel zijn, dat lager onderwijs voor allen 111 onzen tijd van te meer belang is, nu het kiesrecht gaandeweg meer wordt uitgebreid. Bij elk voorstel tot kiesrechtuitbreiding hoort men de klacht: De groote massa is nog niet ontwikkeld genoeg, om haar zonder gevaar hei recht te kunnen geven mee ter stembus te gaan. Men mag verwachten, dat zij, die zich daarover ongerust maken, niet zullen weigeren mee te werken tot het in het leven roepen van een toestand, waarin tot het uiten van dergelijke klacht veel minder reden zal zijn. Volkomen te recht wordt door voorstanders van het ontwerp opgemerkt, dat allen, die invloed zullen hebben te oefenen op 's lands zaken, althans zooveel kennis behooren te



bezitten, dat zij zich eenigermate op de hoogte kunnen stellen van de aanhangige groote quaesties van Staatsbeleid.
Aan het slot van § 3 wordt medegedeeld, dat enkele leden, schoon in beginsel voor invoering van leerplicht gestemd, desniettemin de mee ning waren toegedaan, dat de verplichting tot het zenden van kinderen naar de school voor behoeftige ouders ernstige bezwaren heeft. Ondergeteekende zal dit niet geheel tegenspreken. Voor ouders, die slechts met groote moeite in het onderhoud van hun huisgezin kunnen voorzien, is zeker de verleiding groot om hunne kinderen te werk te stellen en eenige stuivers te laten verdienen in plaats van hen naar school te zenden. Toch zijn er nu reeds duizenden die, hoe behoeftig ook, het belang van hunne kinderen het hoogst stellen en zich deze opoffering getroosten. En ondergeteekende is vast overtuigd, dat een onderzoek, gesteld dat het uitvoerbaar ware, aan het licht zou brengen, dat door het geregeld schoolgaan der kinderen als regel de armoede niet grooter wordt, veeleer het tegendeel. Ook hier geldt het bekende woord van Bastiat : wat men ziet en wat men niet ziet. Men ziet de weinige stuivers, die de kinderen door bedelen of werken kunnen aanbrengen, maar men ziet niet de indirecte schade, die er tegenover staat. Waar de kinderen, zij het dan ook ten gevolge van sociale levensomstandigheden, worden verwaarloosd of geëxploiteerd, daar tieren naast armoede welig wanorde, slordigheid en onverschilligheid, als zoovele bronnen van nog grooteren achteruitgang. Bovendien wordt in dergelijke gezinnen de toekomst aan het heden opgeofferd. Waar men de kinderen van onderwijs verstoken laat, daar is weinig uitzicht op verbetering van positie, ook als jongens en meisjes de school ontwassen zijn. Getroosten daarentegen de ouders zich de opoffering, in vele gevallen uit het schoolgaan voortvloeiende, dan is er veel meer uitzicht niet alleen dat de kinderen een betere toekomst zullen te gemoet gaan maar ook, dat de ouders zeiven voor hunne opoffering zullen beloond worden. Ook is geenszins de mogelijkheid uitgesloten, ja zelfs de waarschijnlijkheid groot, dat bij invoering van leerplicht, waardoor kinderarbeid voor een groot deel van den dag wordt verhinderd, de loonen der volwassenen zullen stijgen.
Om dit laatste doel — stijging der loonen — beter te bereiken, werd door sommige leden aangedrongen, om den leerplicht vergezeld te doen gaan van een verbod tegen het verrichten van veldarbeid door kinderen. Zonder te willen beweren, dat eene regeling van den veldarbeid van kinderen niet wenschelijk zou zijn, kan ondergeteekende echter niet toestemmen, dat het één een noodzakelijk uitvloeisel zou moeten zijn van het andere. Door invoering van leerplicht wordt veldarbeid van kinderen reeds aanmerkelijk beperkt, en 1111 is het wel waar, dat bij geheel verbod van dien arbeid de volwassenen van concurrentie van de jeugd in het geheel geen last meer zouden hebben, maar daar staat tegenover dat tot tijd en wijle dat door de volwassenen de verwachte loonsverhooging zou zijn ingetreden, het bezwaar voor de behoeftige ouders, waarop in deze paragraaf wordt gewezen, nog grooter zou zijn.
Daar komt bij, dat naar de meening van ondergeteekende de veldarbeid van kinderen, althans in den druksten tijd van het jaar, niet geheel kan worden gemist. Van die overtuiging is uitvloeisel art. 10 (nieuw art. 13) van het ontwerp, waardoor de mogelijkheid wordt geopend om kinderen



van zekeren leeftijd gedurende eenige weken in het jaar ook nog gedurende de schooltijden op het veld te laten arbeiden.
Al zijn echter deze en andere bepalingen ook nog zoo mild gesteld, niet te ontkennen is het, dat soms de behoeftigheid, de armoede zoo groot kan zijn, dat de ouders met den besten wil niet bij machte zijn hunne kinderen naar school te zenden. Wel is waar is in de officieele statistiek her cijfer van de niet-schoolbezoekers op grond van armoede uiterst gering, maar het cijfer is in de werkelijkheid waarschijnlijk grooter, omdat menig vader allicht armoede niet als reden zal opgeven. Maar hoe dit zij, het komt voor, dat armoede belemmering is voor schoolbezoek, en daarom moet in de wet de gelegenheid open blijven om ouders, die in zoo droevige omstandigheden verkeeren en niet geholpen worden, van de leerverplichting vrij te stellen.
§ 4. Door vele leden werd beweerd, dat in Nederland het schoolverzuim niet van dien omvang is dat daardoor de invoering van leerplicht gerechtvaardigd wordt, dat althans de door den Minister medegedeelde cijfers niet afdoende zijn.
In de eerste plaats kwam het absolute schoolverzuim ter sprake. O]) den voorgrond werd gesteld, dat dit schoolverzuim tegenwoordig zoo gering is, dat op dien grond niemand meer op toepassing van dwang durfde aandringen. Xu is door ondergeteekende op blz. 3 en 4 van de Memorie van Toelichting zelf betoogd, dat het absolute schoolverzuim gelukkig minder onrustbarend is dan men, alleen afgaande op de totalen van hen die op geen enkele school zijn ingeschreven, allicht zou meenen. Die cijfers ontledende, heeft hij aangetoond, dat de groote meerderheid van de 59.720 kinderen, die niet zijn ingeschreven, ook onder een leer plichtwet niet de school zullen bezoeken omdat er voor hun wegblijven wettige reden bestaat.
Heeft men nu echter op dien grond het recht te beweren, dat het volstrekte schoolverzuim geheel onbeteekenend is en dus te dier zake de leerplicht overbodig moet worden geacht ?
Om een bevestigende beantwoording van die vraag te rechtvaardigen, wordt o. a. beweerd, dat van die 59.000 ook moeten worden afgetrokken de 11.536 kinderen, die vóór hun 12de jaar de school verlieten, en ofschoon dus nog in de gewone schooljaren vallende, geen onderwijs meer genoten. Dat zijn geen volstrekte schoolverzuimers, wordt gezegd, want zij hebben dan toch vroeger wel een school bezocht en kunnen dus niet gerangschikt worden onder de absolute verzuimers.
Die opvatting kan ondergeteekende niet deelen. Als men een statistiek opmaakt van het volstrekte schoolverzuim, dan beteekent dat niet en kan dat niet beteekenen, dat men daardoor te weten komt hoevele kinderen voor goed van alle onderwijs verstoken zullen zijn en blijven. Die statistiek kan alleen aangeven den toestand op een zeker oogenblik : het aantal kinderen dat, in de gewone schooljaren vallende, op geen enkele school is ingeschreven. Onder de 4250 zieke kinderen, die op den staat voorkomen, zullen er ook velen zijn, die vroeger toen zij niet ziek waren, wel school hebben gegaan of later, als de ziekte geweken is, weder worden ingeschreven. Zijn daarom die kinderen ten onrechte op de 'jst gebracht? Natuurlijk niet. In den gedachtengang der leden, die 'uier aan het woord zijn, zou bijna geen enkele rubriek den toets kunnen doorstaan. Er is hier blijkbaar misverstand. Moesten op den staat van volstrekt



van beweerde gemoedsbezwaren zonder nader onderzoek vrijstelling te verleenen. Indien iemand zijn jongen geregeld naar school laat gaan, maar hem tegen den zomer van de lijst laat afvoeren om hem op het land te laten werken, dan is het mogelijk, dat hij dit doet, omdat hij tegen het onderwijs op die school, door de ervaring geleerd, overwegend bezwaar heeft gekregen, maar dan is het ook mogelijk, dat hij hem alleen van de school heeft genomen om gedurende den zomer de arbeidskracht te exploiteeren en hem daarna weder te doen inschrijven. Wie zal ontkennen, dat in dergelijke gevallen onderzoek noodig is, voordat vrijstelling wordt erkend? En hoe kan men meer waarborg geven tegen willekeur dan door beroep toe te staan bij afwijzende beschikking: Kan men een beteren waarborg aanwijzen, ondergeteekende is gaarne bereid dien in overweging te nemen.
Om de bedoeling beter te doen uitkomen is de redactie nog eenigszins gewijzigd. Er staat thans: «en de schoolopziener niet overtuigd is, dat het kind uit bezwaar tegen het onderwijs van de lijst der leerlingen is afgeschreven». Beter is het te lezen: en de schoolopziener overtuigd is, dat geen ernstig gemoedsbezwaar tot aanvrage om vrijstelling heeft geleid. Door die wijziging wordt het voorschrift nog iets milder.
Nog werd betoogd, dat het zeer goed kan voorkomen, dat een vader zijn ééne kind naar een zekere school laat gaan en toch overwegend bezwaar heeft een ander kind aan dezelfde school toe te vertrouwen. Dat dit mogelijk is kan niet worden ontkend, al zal het niet dikwijls voorkomen en al ligt het vermoeden voor de hand, dat in die omstandigheid het bezwaar niet zoo bijzonder zwaarwegend is. Ondergeteekende is echter door een gewijzigde redactie ook aan dat bezwaar tegemoet gekomen.
Er waren enkele leden die in overweging gaven om de woorden «overwegend bezwaar» te veranderen in: «-overwegend godsdienstig bezwaar». Aan dien wensch kan ondergeteekende niet voldoen, omdat de regeling daardoor in strijd zou komen met het beginsel: gelijk recht voor allen. Al zullen de bezwaren zeer stellig grootendeels zijn van godsdienstigen aard, er is toch geen aanleiding om andere bezwaren als ongegrond uit te sluiten. Indien een vader voor zijn kind alleen plaats kan vinden op een bijzondere kerkelijke school, kan hij daartegen bezwaren hebben op grond van beslist anti-godsdienstige gevoelens. Dat bezwaar te eerbiedigen, zal ook wel de bedoeling zijn der leden, die eene wijziging der redactie in overweging gaven; maar hoe zou het dan te verdedigen zijn geen rekening te willen houden bijv. met de bezwaren van een socialistisch vader, die zoozeer aan het socialisme gehecht is, dat hij liever zijn kind van onderwijs verstoken laat dan het toe te vertrouwen aan een school, waar geen socialistische leerstellingen worden verkondigd?
In geen geval echter zouden deze leden kunnen goedkeuren, dat ook bezwaren tegen den persoon des onderwijzers aanspraak op vrijstelling zouden kunnen geven. Dat zouden zij verkeerd vinden, omdat daarvan allicht gebruik zou kunnen worden gemaakt als middel van agitatie om te komen tot het ontslag van een onderwijzer, met wiens meeningen op politiek of sociaal gebied de ouders zich niet kunnen vereenigen. Het wil den ondergeteekende voorkomen, dat hier misverstand bestaat.



Hier weer dezelfde misvatting als waarop Doven wera gewezen. Kén van beiden: ó f dergelijke ouders, ofschoon voorstanders van het bijzonder onderwijs, geven er de voorkeur aan oni bij gemis van beter hunne kinderen toch maar r.aar de openbare school te zenden, en dan doen zij onder de werking van de wet op den leerplicht, wat zij vrijwillig zouden doen ook zonder dat een dergelijke wet bestond; óf wel, zij zijn zóó tegen het openbaar onderwijs gekant, dat zij er de voorkeur aan geven hunne kinderen voorloopig althans maar liever tehuis te laten — maar dan kunnen zij ook geen bezwaar hebben de verklaring af te leggen, dat zij liever hun kroost voorloopig van onderwijs verstoken laten dan het toe te vertrouwen aan een openbare school. De eenige dwang derhalve die op hen zal worden uitgeoefend is hierin gelegen, dat zij, 0111 van de leerverplichting vrij te zijn, er voor de betrokken autoriteit voor moeten uitkomen, wat hun voornemen is.
Bovendien mag niet uit het oog worden verloren, dat de verklaring geheel in hun eigen belang om niet gestraft te kunnen worden op grond van overtreding der leerplichtwet — door hen wordt afgelegd, maar hen zeiven in geen enkel opzicht bindt, om nu ook de kinderen van onderwijs verstoken te laten. Zoodra zij ondanks hun vroeger voornemen, waarvan zij getuigenis hebben afgelegd, tot de overtuiging komen, dat zij het belang hunner kinderen beter dienen door hen toch maar naar school te zenden, al is er ook geene school die hunne wenschen bevredigt, dan staat niets hun in den weg onmiddellijk plaatsing aan te vragen en zal die aanvrage zeker niet worden afgewezen, indien er plaats beschikbaar is en de termijn waarop leerlingen worden aangenomen nog niet gesloten is. Evenzeer als men gerechtigd is ten allen tijde aanspraak op vrijstelling te doen gelden, evenzeer is men ten allen tijde bevoegd te handelen, alsof geen vrijstelling was verkregen.
De voorstanders van het bijzonder onderwijs vervolgen hun redeneering aldus: «Het feit dat vele ouders hunne kinderen naar de openbare school zenden, indien er geen uitzicht is op bijzonder onderwijs, bewijst overigens dat dwang te hunnen opzichte onnoodig is. Maar waar uit dat feit geenszins volgt, dat die ouders geen bezwaar hebben tegen het openbaar onderwijs, gaat het niet aan htln dwang op te leggen».
Nu reeds aangetoond is, dat bij het bestaan van gemoedsbezwaren geen dwang tot schoolgaan zal worden opgelegd, vervalt die redeneering van zelf. Dwang wordt niet opgelegd, maar regeling is op de boven aangegeven gronden dringend noodzakelijk. Noodzakelijk juist in het belang van hen, die klagen over beperking van vrijheid. Had de Regeering zich geplaatst op het standpunt: voor gemoedsbezwaren is geen uitzondering noodig, want bijna alle ouders, die aan bijzonder onderwijs de voorkeur geven, zenden hunne kinderen toch naar de openbare school indien er geen andere is, zij zou ongetwijfeld nog heel iets anders hebben moeten hooren.
Al is het doel, dat de wetgever van 1889 zich heeft voorgesteld: volkomen |pacificatie in zake den schoolstrijd, niet bereikt, ondergeteekende erkent gaarne, dat die wet goede vruchten heeft afgeworpen. Aan die erkenning zal misschien eenige waarde worden toegekend, omdat hij in 1889 behoord heeft tot de bestrijders en tegenstanders.



l)aar de met zooveel nadruk vooropgestelde pacificatie hem een illusie scheen en het ook werkelijk gebleken is te zijn, heeft hij in die dagen eenzijdig het oog gesloten voor andere, veel grootere belangen. Door gehechtheid aan de openbare school mag men den feitelijken toestand niet uit het oog verliezen. En de feitelijke toestand is, dat zich door groote krachtinspanning van een groot deel der natie naast het openbaar een bloeiend bijzonder onderwijs heeft ontwikkeld, dat door een Regeering. die de belangen van het geheele volk heeft te behartigen, niet mag worden geïgnoreerd. Een in den goeden zin des woords democratische politiek brengt mee, dat men. rekening houdende met de verschillende stroomingen en de verschillende richtingen in den lande, alle factoren van het volksleven tot ontwikkeling tracht te brengen. Dat heeft de wetgever in 188') beproefd — en met goed gevolg. Het korte verblijf aan het Departement van Binnenlandsche /.aken heeft ondergsteekende de overtuiging verschaft, dat de gelden, uit de Staatskas voor het bijzonder onderwijs ten koste gelegd, goed zijn besteed en gestrekt hebben het bijzonder onderwijs tot een hooger peil op te voeren. En te betreuren is het niet. dat de herziening der schoolwet de gelegenheid heeft geopend, het aantal bijzondere scholen nog aanzienlijk uit te breiden. Hoe meer gelegenheid er voor de burgers is hunne kinderen te zenden naar de school hunner keuze, te minder bezwaar kan er ook zijn tegen invoering van leerplicht waardoor, zooals boven is aangetoond, het peil van alle onderwijs, bijzonder zoowel als openbaar, weder gelijkelijk zal worden verhoogd. En goed onderwijs voor allen dat is het. wat bij elke onderwijshervorming boven alles op den voorgrond moet staan. Al is ondergeteekende nog een even beslist voorstander van openbaar onderwijs als vroeger, er is iets, dat bij hem hooger staat dan bevordering van het openbaar onderwijs alleen, en dat is bevordering van het onderwijs in al zijne schakeeringen. En dat wenscht hij te toonen niet alleen door woorden maar ook door daden. In den bovenaangeduiden geest heeft hij gemeend te handelen door met betrekking tot gemoedsbezwaren milde bepalingen te ontwerpen en allen op gelijken voet te behandelen; door die overweging heeft hij zich ook laten leiden, toen hij reeds in de Memorie van Toelichting op dit ontwerp vermeerdering van Rijksbijdragen voor het bijzonder onderwijs in uitzicht stelde. Intusschen zullen (ie kosten, voor het bijzonder onderwijs uit leerplicht voortvloeiende, niet groot zijn, omdat ondergeteekende om nader op te geven redenen eene wijziging in zijn voorstel heeft gebracht. waardoor de noodzakelijkheid om het aantal schoolklassen uit te breiden, geheel wordt voorkomen.
Zooals reeds in de Memorie van Toelichting werd opgemerkt zal de bestrijding van het relatieve schoolverzuim weinig nieuwe uitgaven vorderen, noch wat het personeel, noch wat tle gebouwen betreft, omdat de localiteiten ingericht en de onderwijzers aangesteld zijn in verhouding tot het aantal leerlingen, dat is ingeschreven, en niet in verhouding tot het aantal leerlingen, dat geregeld de school bezoekt.
Verwacht mag echter worden, dat door den leerplicht ook het absolute schoolverzuim nog veel kleinere verhoudingen zal aannemen en dat dus eenige duizenden meer zich zullen aanmelden om ingeschreven te worden. Hoevele ouders van die nieuwelingen aan liet openbaar, en hoevele aan het bijzonder onderwijs de voorkeur zullen



geven, is niet met juistheid aan te geven, maar wel kan met zekerheid worden aangenomen, dat ook de bijzondere schoolbesturen, willen zij voor allen, die zich komen aanmelden, plaats beschikbaar stellen, hier en daar voor meer localiteit zullen moeten zorgen. De billijkheid brengt mede hen daarin tegemoet te komen. Op grond van practische bezwaren heeft de Staat indertijd besloten de kosten der schoolgebouwen geheel voor rekening van de schoolbesturen te laten. Dat eene regeling waarbij ook bijdragen in de kosten van schoolbouw worden verleend, practische bezwaren met zich brengt, is niet te ontkennen, maar zij komen toch der Regeering niet overwegend voor. Waar aan den éénen kant de billijkheid en aan den anderen kant het belang van het onderwijs zijne eischen doet gelden, daar mag naar de meening der Regeering een aanvulling van de desbetreffende bepalingen van de schoolwet niet op detailbezwaren van practische regeling afstuiten. Wat in dezen door de voorstanders van het bijzonder onderwijs in 5; 5 uitdrukkelijk wordt gevraagd zal zonder twijfel in hooge mate het onderwijs ten goede komen. Thans toch moet men zich bij gemis aan de noodige fondsen op vele plaatsen met minder geschikte lokalen in gehuurde of ongeschikte oude gebouwen behelpen — lokalen, die, zoo zij voor het openbaar onderwijs waren bestemd, door het Rijkstoezicht zeer zeker zouden worden afgekeurd. Die toestand is op den duur onhoudbaar. Waar in beginsel bij de wet is uitgemaakt, dat ook het bijzonder onderwijs een Staatsbelang vertegenwoordigt en dat het Staatsbelang meebrengt elk jaar eenige tonnen gouds uit de Staatskas voor dat onderwijs ten koste te leggen, daar kan en mag de Staat niet onverschillig blijven waar hij ziet, dat door een minder goede regeling der bijdragen dat onderwijs nog maar ai te dikwijls gegeven wordt in lokalen, zoo bekrompen en slecht ingericht, dat de ouders er door worden afgeschrikt en de onderwijzers er bezwaarlijk goed onderwijs kunnen geven.
Mocht men wellicht de tegenwerping maken, dat dit alles met leerplicht heel weinig heeft te maken, en vooral dat. zooals in de Memorie van Toelichting is uitgerekend, het aantal scholen, dat er bij uitvoering van de leerplichtwet bij zal moeten komen, betrekkelijk gering is dan wenscht ondergeteekende daarop reeds bij voorbaat te antwoorden, dat inderdaad naar zijne meening bedoelde wijziging, ook al was er van leerplicht geen sprake, gewenscht zou zijn, maar dat die wijziging toch meer urgent wordt, indien door den invloed der wet de schoolbesturen tot het doen van eenige meerdere uitgaven voor schoollocaliteit, zoo al niet genoodzaakt, dan toch gedreven worden.
Dit wat den schoolbouw betreft. Dat in 1889 ook bij de regeling der bijdragen voor onderwijzend personeel de billijkheid niet is betracht, kan ondergeteekende niet inzien. Verandert echter de leitelijke toestand, dan kan liet noodig worden, dat ook daarin wijziging wordt gebracht. En indien de plannen dezer Regeering alle tot uitvoering komen, zal de toestand niet meer geheel dezelfde blijven. Vooreerst bestaat het voornemen eene regeling te ontwerpen met betrekking tot de pensionneering van de weduwen en weezen van alle onderwijzers, dus ook die van de bijzondere scholen. Meerdere uitgaven zullen voor de schoolbesturen daarvan het noodzakelijk gevolg zijn. In de tweede plaats is door de Regeering aangekondigd een nadere wettelijke regeling van de salarissen der openbare onderwijzers. Niet onwaarschijnlijk



is liet dat daarvan liet gevolg wordt, dat ook de salarissen der bijzondere onderwijzers geleidelijk verhooging moeten ondergaan. Eindelijk zal ook de invoering van leerplicht altijd eenige meerdere kosten voor personeel meebrengen, zij het ook dat die vermeerdering van uitgaven om boven opgegeven redenen niet aanzienlijk zal zijn.
Ondergeteekende meent hiermede zijn standpunt duidelijk en onomwonden te hebben ontwikkeld en hoopt de overtuiging te hebben gevestigd, dat met betrekking tot het bijzonder onderwijs de rechtvaardigheid niet uit het oog wordt verloren.
§ 6. Door vele leden werden bezwaren ingebracht tegen het voorstel, om den leerplichtigen leeftijd tot het 13de jaar te doen voortduren en betoogd, dat het nadeelig zou zijn voor het kind, voor het gezin en voor de maatschappij de ouders te willen dwingen hunne kinderen nog langer dan tot het 12de jaar naar school te laten gaan.
In het belang van het kind werd een leertijd van zeven jaren geheel overbodig geacht, omdat naar de meening dezer leden voor het ieeren van lezen, schrijven en rekenen een leertijd van zes jaren volkomen voldoende is, en omdat in hetgeen meer noodig is moet voorzien worden door voortgezet onderwijs buiten de lagere school.
Ondergeteekende kan in dit gevoelen niet deelen. Het door deze leden ingenomen standpunt is in strijd met hetgeen de Nederlandsche wetgever in de schoolwet als wenschelijk en noodig heelt neergeschreven. Te recht heeft deze zich niet geplaatst op het standpunt, dat in de gewone lagere school alleen lezen, schrijven en rekenen behoett te
worden geleerd, en dat wat daar buiten ligt moet aangevuld worden door
voortgezet onderwijs, nadat de lagere school is afgeloopen. De kundigheden. die op de lagere school moet worden opgedaan, bepalen zich niet tot de drie genoemde vakken. De kennis van lezen, schrijven en rekenen is onmisbaar, maar niet voldoende. Onvoldoende vooral hierom, omdat die kennis op zich zelf nog geen waarborg geeft voor voldoende algemeene ontwikkeling. Bovendien kan niet worden toegegeven, dat kinderen, die zes jaren geregeld school gaan, in den regel althans van lezen, schrijven en rekenen genoeg hebben geleerd. Als men daarbij ook als eisch stelt, — wat toch geen overdreven eisch kan worden genoemd — dat zij ook verstaan en begrijpen wat zij lezen, hun gedachten behoorlijk op schrift weten te brengen en van het rekenen iets meer weten dan mechanisch kleine sommetjes oplossen — dan is het met dergelijke kennis op 12-jarigen leeftijd dikwijls nog treurig gesteld.
De ervaring leert, dat zij, die een jaar langer op school gaan, én in kennis èn ontwikkeling zeer vooruitgaan. Wel is waar wordt dit door de leden, die leerplicht tot 13jarigen leeftijd bestrijden, ontkend, maar, naar het ondergeteekende voorkomt, niet op goede gronden. Als de Minister van meening is — zoo ongeveer wordt geredeneerd dat het onderwijs vóór den 12-jarigen leeftijd niet veel beteekent. hoe kan hij dan in zijn wetsontwerp eene bepaling opnemen, die uitgaat van de stelling, dat het kind vóór het bereiken van den 13-jarigen leeftijd de rijpheid van ontwikkeling, noodig voor het ontvangen van middelbaar of hooger (?) onderwijs, kan ontvangen r Het antwoord is, dat men niet moet letten op de uitzonderingen maar op den regel. Dat kinderen, die onder zeer gunstige omstandigheden verkeeren, het



regel zoowel in de lagere als in de hoogere standen de aanleg en de lust voor een bepaald vak zich nog niet vertoonen bij kinderen van 11 jaar, en dat ook in die gevallen, dat zulks wel het geval is. de wenschelijkheid om dan ook terstond de schoolbanken te verlaten en bij dat vak te gaan, nog geenszins vaststaat, 3°. dat kinderen van 11 jaar gelukkig nog spelende door het leven gaan, maar juist dan de tijd aanbreekt, dat de onderwijzer hun beter dan vroeger den ernst van het leven en den ernst der plichten, die hen wachten, kan doen gevoelen.
«Laat men» zoo vervolgt het verslag — 'de kinderen langer op school, dan verkrijgen zij allicht denkbeelden, die de jongens later ontevreden doen zijn met de uitoefening van een beroep en de meisjes ongeschikt maken voor de werkzaamheid als dienstboden. Er zou zich op die wijze in den arbeidersstand een soort van geleerd proletariaat kunnen vormen.»
Ondergeteekende deelt in die vrees niet. Wie de onderwijzers ook de beste — heeft zien tobben om de kinderen, voortkomende uit de kringen die men gewoon is het proletariaat te noemen, althans zooveel ontwikkeling en eenvoudige kennis bij te brengen, dat zij niet geheel ongewapend de maatschappij zullen binnentreden, zal zich verbazen als hij hier de vrees hoort uitspreken, dat Nederland zal overstroomd worden met een geleerd proletariaat, indien den onderwijzer eenige maanden meer worden gegund voor zijn werk van opvoeding en ontbolstering. En dan de vrees, dat de meisjes ongeschikt zullen worden voor werkzaamheid als dienstboden, de jongens ontevreden met het beroep dat zij later zullen uitoefenen! Heeft men ooit gehoord, dat in die landen, waar men vrij algemeen tot het 13de, ja zelfs tot het 14de jaar school gaat, de dienstboden minder geschikt zijn? Ligt het vermoeden niet voor de hand — al is het met geen statistische cijfers te bewijzen dat juist de slechtste dienstboden voortkomen uit die kringen, waar men het kortst en het meest ongeregeld school gaat? Is het niet een feit, dat ontevredenheid met een beroep meestal ontstaat door gemis aan voldoende kennis van dat beroep en dat er te meer kans is op goed aanleeren van een beroep, als er in de lagere school een goede grondslag is gelegd voor verdere ontwikkeling?
Verder wordt op bladz. 25 de stelling verdedigd, dat in vele gezinnen de verdienste der kinderen van 12 jaren niet meer kan worden gemist. Waarom ontkend, dat de verdiensten van den 12jarigen jongen of het 12jarige meisje — als is die verdienste in den regel gering—thans voor véle gezinnen een welkome, niet te versmaden bijdrage is r Maar men overdrijve niet. Door leerplicht alleen zal die verdienste niet geheel verloren gaan. De 12jarige jongens en meisjes op de katoenfabrieken te Enschede gaan school, maar gaan toch ook een zeker deel van den dag naar de fabriek. Op het platteland zijn het niet uitsluitend schoolverzuimers, die nu en dan medewerken op het land. Xooals de bepalingen van dit ontwerp zijn geredigeerd, zullen de ouders in den druksten tijd van het jaar, als er het meest te verdienen valt, zelfs kinderen van tien jaar ook gedurende de schooltijden veldarbeid kunnen laten verrichten, zonder dat zij in botsing komen met de autoriteiten wegens overtreding der leerverplichting.
Toegestemd echter, dat bij het tot stand komen van leerplicht tot 13 jaar vele ouders, die het toch reeds arm hebben, zich nog ten behoeve van hun kinderen eene opoffering moeten getroosten, is die



opoffering dan onredelijk: Hoe is het te verklaren, dat in zoovele landen van de ouders diezelfde opoffering geëischt wordt, zonder dat men er over hoort klagen ? Zou de verklaring niet voor een groot deel hierin moeten worden gezocht, dat de toestanden zich — duidelijkshalve moge hier een germanisme dienst doen — al spoedig aanpassen aan de nieuwe wet? Terecht wordt op bladz. 26 gezegd: *Het gemis der verdiensten zal voor een groot deel worden ingehaald doordien de kinderen, beter voorbereid, op lateren leeftijd meer zullen kunnen verdienen, en zal ook ten deele vergoed worden door de verhooging van loon, welke uit de beperking van den kinderarbeid, die van invoering van leerplicht het gevolg zal zijn, voortvloeit». Er is nog een factor die niet uit het oog mag worden verloren. Hoe jonger een knaap bij een ambacht gaat, des te meer kans of liever gevaar is er, dat hij loopjongen, boodschaplooper, «duivelstoejager» zal worden. En hoe gering is het aantal knappe, vakbekwame werklieden, die uit dergelijke jongens worden gerecruteerd? Er zijn dan ook vele bazen en fabrikanten, die geen jongens beneden 13 jaar aannemen.
Nog werd de vrees uitgesproken, dat bij invoering van leerplicht tot 13 jaar weer veel meer moeders in de fabrieken zullen gaan werken. Indien die vrees gegrond ware, zou het zeker een treurig gevolg zijn. maar waarop steunt die sombere voorspelling?
Als het gezin — zoo schijnt de gedachtengang van deze leden de bijverdiensten van den 12-jarige niet kan missen, dan zal moeder worden aangewezen, om in het ontbrekende te voorzien. Ue mogelijkheid, dat dit in sommige gevallen zal gebeuren, is niet uitgesloten, maar regel zal het zeker zijn. Er is wellicht nooit een leerplichtwet of een arbeidswet voorgesteld of dezelfde voorspelling werd vernomen maar — voor zoover ondergeteekende bekend — is ze nog nooit uitgekomen. De hoofdreden zal wel daarin gelegen zijn, dat alle dergelijke wetten wel tijdelijk eenige bezwaren met zich brengen, maar op den duur den levensstandaard verhoogen en de volkswelvaart doen toenemen.
En wat de nijverheid betreft, ondergeteekende vreest niet, dat de nijverheid of zelfs eenige tak van nijverheid achteruit zal gaan, indien de kinderen in plaats van tot het 12de tot het 13de jaar schoolgaan. Veeleer kan op goede gronden de stelling worden verdedigd, dat de nijverheid er door zal worden gebaat. Op bladz. 26 van het Verslag is er reeds op gewezen dat tal van werkgevers — mannen die persoonlijk belang hebben bij den bloei der industrie — zich in dien geest vroeger reeds hebben uitgelaten. Nog dezer dagen werd in de dagbladen vermeld, dat in eene gewone beetwortelsuikerfabriek de behoefte aan eenigermate ontwikkelde werklieden, althans voor sommige werkzaamheden, zoozeer was gevoeld, dat men besloot vóór de aanneming de sollicitanten aan een eenvoudig examentje in lezen, schrijven en rekene* te onderwerpen, maar dat de meesten zelfs aan de meest eenvoudige eischen niet hadden kunnen voldoen. Is de onderstelling te gewaagd, dat de proef beter zou zijn uitgevallen, indien deze werklieden tot hun 13de jaar geregeld school hadden gegaan?
Is dus ondergeteekende door de aangevoerde bezwaren niet oyertuigd geworden, dat door leerplicht tot het 13de jaar de belangen van kinderen, ouders of industrie zouden worden benadeeld, toch



heeft hij gemeend, met betrekking tot den duur van den leerplicht, een niet onbelangrijke wijziging in zijn voorstel te moeten brengen. Het zijn voor een deel redenen van opportuniteit, die hem er toe gebracht hebben den leeftijd van 13 jaar als regel niet te handhaven. Op bladz. 30 wordt gezegd, dat voor vele leden een hoofdbezwaar tegen dit wetsontwerp was gelegen in de financieele gevolgen en dat ook vele voorstanders van het ontwerp zich met de voorgestelde regeling op dit punt niet konden vereenigen. Nu is het niet te ontkennen, dat de uitbreiding van den leertijd tot het 13de jaar, voor openbaar en bijzonder onderwijs beide, vooral door de noodzakelijkheid om het aantal klassen te vermeerderen, groote uitgaven met zich zou brengen, al is ook de opsomming van de vele millioenen, die zonder nadere motiveering in uitzicht worden gesteld, zeer overdreven. De ondergeteekende was dus verplicht te overwegen, of niet een andere regeling van den leerplichtigen leeftijd ware te ontwerpen, die, zonder zoo groote kosten te veroorzaken, — waarvan allicht het gevolg zou zijn dat de uitgaven noodig voor een herziening van de Schoolwet bezwaarlijk zouden kunnen worden gevonden — toch de na<leelen, verbonden aan een te korten leerplicht, zooveel mogelijk zou ondervangen.
En die nadere overweging heeft geleid tot eene regeling, waarbij aan vele bezwaren wordt tegemoetgekomen en waarmede, naar ondergeteekende zich vleit, ook zij vrede zullen kunnen hebben, die met hem van meening zijn, dat voor geen enkelen kring van burgers het onderwijs met het 12de jaar geheel mag eindigen.
In plaats van het 13de jaar is in het gewijzigde wetsontwerp niet het 12de jaar als eindpunt van den leerplichtstij d aangenomen, maar als grondslag aangenomen het doorloopen van eenen zesjarigen leercursus. Die geregeld van de eene klasse naar de andere overgaat, zal, als hij op zijn zesde jaar naar school begint te gaan, van leerplicht vrij zijn op 12-jarigen leeftijd. Wordt hij niet geregeld van de eene klasse tot de andere bevorderd, dan zal hij niet vrij zijn van de leerverplichting, voordat hij de hoogste klasse heeft doorgemaakt. Dit laatste echter met eenige reserve. Zeer achterlijke kinderen toch zullen misschien op hun 12de jaar nog in een der lagere klassen zitten. Van hen te vorderen, dat zij toch in elk geval den zesjarigen leercursus, dus alle klassen, moeten doorloopen, zou onredelijk zijn. Daarom is bepaald, dat kinderen, die bij het bereiken van den 13-jarigen leeftijd nog niet alle klassen hebben doorloopen, vrij zijn, zoodra de klasse waarin zij op hun 13den verjaardag geplaatst zijn, is afgeloopen. Het kind dus, dat zes jaar oud naar school gaat, zal in den regel op twaalfjarigen leeftijd, maar bij onvoldoende vorderingen toch in elk geval op dertienjarigen leeftijd de school kunnen verlaten.
Aan deze regeling zijn, naar het den ondergeteekende voorkomt, de volgende voordeelen verbonden:
1". dat met het oog op reeds ingeschreven leerlingen geen nieuwe schoolbouw of uitbreiding van lokalen noodig is, daar de cursus van zes jaren blijft bestaan en niet tot zeven verlengd wordt;
2°. dat de leerlingen, die onvoldoende vorderingen maken, zich niet voldoende inspannen of ondanks de leerverplichting niet geregeld schoolkomen, niet op twaalfjarigen leeftijd vrij komen maar langer moeten schoolgaan, zoodat dezen, die een langeren leertijd het meest
5



noodig hebben, ongeveer in dezelfde positie blijven alsof het oorspronkelijk wetsontwerp geen wijziging had ondergaan;
3°. dat bij dergelijke regeling voor vele ouders nog een prikkel te meer bestaat om hunne kinderen geregeld naar school te zenden en op hunne vorderingen toe te zien, omdat hunne kinderen te spoediger de schoolbanken zullen mogen verlaten, naar mate zij meer hun best doen;
4°. dat in dit systeem aan de ouders eenigszins meer vrijheid kan worden gelaten, op welken leeftijd zij het onderwijs hunner kinderen willen doen aanvan'gen.
Terecht zal worden opgemerkt, dat door een dergelijke regeling wel de kosten aanzienlijk minder worden, maar toch nog niet geheel wordt verkregen, wat bij het oorspronkelijk ontwerp door vaststelling van het einde van den leerplichtigen leeftijd van 13 jaar voor allen werd beoogd, want dat ook zij, die zes jaren geregeld hebben school gegaan en alle klassen der school hebben doorloopen, volgens de eigen erkentenis van den Minister toch nog als regel niet die kennis en^ die ontwikkeling hebben opgedaan, die in den strijd om het bestaan onder de tegenwoordige maatschappelijke toestanden voor allen noodig
mag worden geacht.
Aan dit bezwaar kan echter worden tegemoet gekomen door aan den leerplicht op de gewone lagere school ook verplicht herhalingsonderwijs te verbinden. Met bijzonderen nadruk is daarop in het Verslag van verschillende zijden aangedrongen. Terwijl overal elders in het Verslag slechts van velen, verscheidenen en enkelen wordt gesproken, werd de invoering van leerplicht ten opzichte van herhalingsonderwijs door «zeer vele leden» verlangd. «Het denkbeeld werd niet alleen bepleit door de leden, die de grens van den leertijd voor het gewone onderwijs op 14 jaar gesteld wilden zien, maar ook door hen. die met den 13-jarigen leeftijd genoegen namen, a.lsmede door velen van de voorstanders van het ontwerp, die beperking tot den twaalf-
jarigen leeftijd verlangden».
En «ook onder de voorstanders van het bijzonder onderwijs waren er, die tegen leerplicht ter zake van herhalingsonderwijs minder bezwaar hadden dan tegen verplicht bezoek van de lagere school».
Zooals uit de Memorie van Toelichting blijkt, is ondergeteekende van het groote nut van herhalingsonderwijs ten volle overtuigd. Wat daaromtrent op bladz. 27 van het Voorloopig Verslag wordt aangevoerd onderschrijft hij geheel. De eenige reden, waarom hij vooralsnog niet voorstelde ook het herhalingsonderwijs verplicht te maken, was hierin geleo-en dat er op dit oogenblik nog slechts in betrekkelijk weinig gemeenten gelegenheid tot het ontvangen van herhalingsonderwijs bestaat, en dat ook in die gemeenten, waar het wel wordt gegeven, de inrichting niet overal bevredigend kan worden genoemd.
Bij nadere overweging echter is het ook hem voorgekomen, dat dit bezwaar, indien slechts een behoorlijke overgangstermijn in de wet wordt opgenomen, niet overwegend moet worden geacht. Een lange overgangstermijn is echter alleen niet voldoende. Er zal ook waarborg moeten worden gegeven, dat de gemeentebesturen gedurende den tijd. waarin het in werking treden van de verplichting ter zake van liet herhalingsonderwijs nog wordt opgeschort, al het mogelijke zullen doen, om voldoende gelegenheid tot het ontvangen van herhalingsonderwijs



werken, maar indien de absenties tot zes weken beperkt blijven, zal het toch niet geheel onmogelijk zijn. Een verstandig onderwijzer zal in bedoelde weken zooveel mogelijk leerstof kiezen, die, hoe nuttig ook, eenigszins afwijkt van den gewonen leergang, dien hij dan na afloop der landbouw-vergunningen weer kan vervolgen.
Dat die taak moeilijker wordt naarmate de zes weken meer over verschillende tijdperken van het jaar zijn verdeeld en de vergunningen op verschillende tijdstippen worden aangevraagd, is niet geheel te weerspreken. Toch zou een uniforme regeling voor alle scholen en voor alle kinderen der school niet zonder bezwaar zijn, voornamelijk omdat niet voor alle soorten van landbouw de hulp der kinderen op hetzelfde tijdstip van het jaar noodig is. Hoe meer uniformiteit echter kan worden verkregen, des te beter, en daarom is voorgesteld aan de gemeentebesturen de bevoegdheid te verleenen bij verordening in overeenstemming met de plaatselijke toestanden te bepalen, in welken tijd van het jaar landbouwvergunningen kunnen worden verkregen. Het gevorderde overleg met het schooltoezicht is een waarborg, dat daarbij ook zooveel mogelijk op de belangen van het onderwijs zal worden gelet.
Dat de weken, waarvoor verlof wordt gegeven, altijd zes achtereenvolgende weken moeten zijn, is in de wet niet voorgeschreven. Een zoo algemeen voorschrift zou bijv. bezwaar hebben voor die streken, waar men het best gediend is, indien men in het voorjaar enkele weken over kinderkrachten kan beschikken bijv. voor het wieden, en in October voor enkele weken voor het aardappelenrooien. enz.
Dat verdeeling van de zes weken over een langeren termijn onmogelijk zou zijn door de voorwaarde, dat het kind, in de laatste zes maanden, aan de aanvrage om verlof voorafgaande, geregeld de school moet hebben bezocht, kan niet worden toegegeven. Stel dat een kind in Maart drie weken verlof krijgt en dat voor datzelfde kind in Augustus weder drie weken verlof wordt aangevraagd, dan zou die aanvrage wel kunnen worden geweigerd op grond van ongeregeld schoolbezoek in April, Mei, Juni en Juli, maar niet op grond dat de leerling in Maart drie weken is absent geweest, want die absentie was geoorloofd en dus geen verzuim in den zin der wet.
Aan den wensch van de leden, die verlangen, dat gedurende den tijd dat de hulp der kinderen voor den landbouw noodig is, de school geheel zal worden gesloten, kan niet worden voldaan. Reeds hierom niet. omdat, zooals boven is aangetoond, het niet altijd mogelijk is voor alle kinderen van dezelfde school precies dezelfde weken als vergunningsdagen aan te wijzen, maar ook niet om deze reden, dat daardoor aan ouders, die er op gesteld zijn dat hunne kinderen, behalve in de gewone vacanties, altijd geregeld naar school gaan, al een zeer slechte dienst zou worden bewezen.
De leden, die op sluiting der school gedurende eenige vergunningsweken aandrongen, zien ook over het hoofd, dat volgens art. 11 (nieuw art. 14) kinderen beneden zekeren leeftijd geen vergunning kunnen krijgen. Aan den wensch van eenige leden, om dien leeftijd op tien in plaats van op negen jaren te stellen, is bij het gewijzigd wetsontwerp voldaan. Daar tegen is te minder bezwaar omdat thans den ouders wordt toegestaan hunne kinderen niet naar school te zenden, voordat deze den 7 jarigen



leeftijd hebben bereikt. De bedoeling toch van de oorspronkelijke bepaling was, dat alle kinderen drie jaren school zouden hebben gegaan, voordat zij verlof zouden kunnen krijgen een deel van de zomermaanden op het land te gaan werken. Die bedoeling kan thans alleen worden bereikt door de grens van 9 jaar met een jaar te verlengen.
Eindelijk werd beweerd, dat er een belangrijk verschil zou zijn tusschen de Memorie van Toelichting en het wetsontwerp, omdat in de Memorie van Toelichting wordt gezegd, dat de wet vergunning dient te geven „waar zulks noodig blijkt", terwijl volgens de desbetreffende bepalingen van het wetsontwerp de vergunning alleen geweigerd mag worden, indien zij zou moeten dienen tot een ander doel dan in art. 10 (nieuw art. 13) iste lid, is omschreven.
Ondergeteekende kan niet inzien dat hier inderdaad een essentieel verschil zou bestaan. In de toelichting is niet gezegd, dat de schoolopziener alleen vergunning behoort te geven, indien dit hem noodig blijkt, maar alleen dat de wet vergunning dient te geven ,,waar zulks noodig blijkt". De wet nu kan natuurlijk slechts regelen stellen, de voorwaarden aangeven, waaraan het schooltoezicht bij het verleenen of weigeren van vergunningen zal gebonden zijn. In art. 11 (nieuw art. 14) is bepaald, dat de schoolopziener alleen mag weigeren op grond van bepaalde, in dat artikel genoemde redenen. Weigering kan volgen als hem bij onderzoek blijkt, dat het doel, aangegeven in art. 10 (nieuw art. 13) iste lid, slechts als voorwendsel wordt gebruikt. Volgens het Verslag waren er leden die het zouden willen omkeeren en in overweging gaven de bepaling zoo te redigeeren, dat de schoolopziener alleen verlof kan geven, indien hem blijkt dat de hulp der kinderen onmisbaar is. Ondergeteekende zou dat geen verbetering achten. Het is voor de ouders van het grootste belang er op te kunnen rekenen, dat hunne kinderen, overigens geregeld school gaande, gedurende eenige weken van het jaar de werkzaamheden op het veld kunnen meemaken. Zijn zij zeker van dat verlof, indien zij slechts aan de wettelijke eischen voldoen, dan is daarin voor hen een groote prikkel gelegen om hunne kinderen trouw ter school te doen gaan, daar anders de mogelijkheid om vrij te krijgen verloren gaat, maar indien zij daarop toch niet zeker kunnen rekenen en geheel afhankelijk zijn van de persoonlijke opvatting van den betrokken ambtenaar, dan wordt die prikkel veel geringer. De vraag of de hulp der kinderen al of niet onmisbaar is, hangt te veel at van persoonlijke appreciatie en van het standpunt, dat men daarbij inneemt. Evenals er blijkbaar in de Kamer leden zijn die beweren, dat nergens de hulp der kinderen bij den landbouw onmisbaar is, zouden er wellicht schoolopzieners zijn, die op datzelfde standpunt staan. En hoe zou die ambtenaar moeten handelen, indien hij van meening is, dat de landbouw in een zeker dorp wel dringend behoefte heeft aan de hulp van eenige kinderen, maar niet aan de hulp van allen voor wie verlof wordt aangevraagd 2 Zou hij dan eene keuze moeten doen en aan den een weigeren, wat hij aan den ander, die in dezelfde omstandigheden verkeert, toestaat ? De onmisbaarheid is inderdaad een te subjectief begrip, om de beoordeeling daarvan in quaesties, waarmede zoo groote belangen gemoeid zijn, aan het schooltoezicht te kunnen overlaten.
Op de vraag of niet, wanneer men vrijstellingen ten behoeve van den landbouw wil geven, wijziging der arbeidswet noodig is, moet worden geantwoord dat tusschen een en ander geen onafscheidelijk verband bestaat, -en dat de vraag, in hoeverre de arbeidswet geheel of gedeeltelijk ook op



den veldarbeid toepasselijk moet worden gemaakt, zeer wel kan worden behandeld geheel afgescheiden van den leerplicht.
$ 9. Door vele leden wordt in deze paragraaf ernstig geklaagd over schrale toelichting van de financieele gevolgen van het wetsontwerp, en zelfs wordt beweerd, dat de Regeering zich van het geven eener berekening van kosten heeft onthouden uit vrees, dat dergelijke mededeeling een ongunstigen invloed zou hebben op het lot van het wetsvoorstel.
Die onderstelling mist allen grond. De Regeering denkt er niet aan zich aan dergelijke struisvogelpolitiek te willen schuldig maken. Zij heeft in de Memorie van Toelichting ronduit erkend, dat de uitvoering der wet voor Rijk en gemeenten groote kosten met zich zou brengen, en de eenige reden waarom zij daarbij geen nauwkeurige berekening van de te verwachten kosten overlegde, was niet gelegen in onwil maar in onmacht. Een ook maar eenigszins nauwkeurige becijfering is niet te leveren :
i°. omdat men niet weet hoevele kinderen, die thans op geen enkele school zijn ingeschreven, na de invoering van den leerplicht zich voor plaatsing zullen aanmelden;
2°. omdat het onbekend is hoevelen van die leerlingen aan eene openbare en hoevelen aan eene bijzondere school de voorkeur zullen geven ;
30. omdat niet met zekerheid is aan te geven welke kosten voor school bouw het gevolg zullen zijn van de leerplichtwet:
a. daar reeds, afgescheiden van leerplicht, in verschillende gemeenten nog scholen moeten worden gebouwd om plaatsing te krijgen voor allen, die thans wegens gemis aan plaatsruimte worden afgewezen;
b. daar de kosten van schoolbouw in de verschillende streken van ons land zeer verschillend zijn ;
c. daar waarschijnlijk op tal van plaatsen de schoollocaliteiten ruim genoeg zijn om zonder verdere uitbreiding het aantal leerlingen, dat zich zal aanmelden, in ontvangst te nemen, maar met zekerheid ook dienaangaande geen raming is te maken, zoolang geheel onzeker is hoevelen zich zullen aanmelden;
40. omdat het nog bezwaarlijker is eene eenigszins nauwkeurige raming te maken van de meerdere kosten voor personeel, daar men in de verste verte niet weet hoe het aantal nieuwe leerlingen zich over de verschillende scholen zal verdeelen.
Dit is zeker, dat «le leden die in een vorige paragraaf als hunne overtuiging te kennen gaven, dat zoowel het absolute als het relatieve schoolverzuim als onbeduidend moet worden beschouwd, het allerminst recht hebben zich voor een buitensporige stijging van uitgaven tengevolge van de invoering van leerplicht bevreesd te maken, want die meerdere kosten kunnen bijna uitsluitend worden veroorzaakt door meerder schoolbezoek. Meerdere kosten — hoe nuttig ook — blijven altijd een noodzakelijk kwaad, maar dit mag toch worden geconstateerd, dat voorstanders van trouw en geregeld schoolbezoek, tot welke richting zij ook behooren, allen moeten wenschen, dat de meerdere uitgaven niet al te gering zullen worden, omdat het tegenovergestelde een bewijs zou zijn, dat de wet niet aan haar doel beantwoordt. Wordt «le sombere voorspelling van de tegenstanders verwezenlijkt, dat ook 11a het tot stand komen van deze wet er in Nederland slechts weinig kinderen meer naar school zullen gaan dan tegenwoordig, dan zullen — het spreekt wel van zelf — ook de meerdere uit-



gaven gering zijn. Ondergeteekende heeft echter hetere verwachting, en beweert dus volstrekt niet, dat geen meerdere uitgaven zullen noodig zijn. Kan echter, zelfs door tegenstanders van leerplicht, met eenigen schijn van recht worden beweerd, dat die uitgaven niet nuttig zullen zijn besteed ? Het wil ondergeteekende voorkomen, dat die vraag beslist ontkennend moet worden beantwoord. In § i wordt gezegd, dat er over het doel, door dit wetsontwerp beoogd — de bevordering van geregeld schoolbezoek — geen verschil van gevoelen bestaat, maar dat men alleen zeer verschillend dacht over het middel, dat de Regeering tot bereiking van dat doel wil toepassen. Door allen dus zal het als een zegen worden aangemerkt indien, tegen de verwachting van velen, over eenige jaren mocht blijken, dat het schoolverzuim tot een minimum is gereduceerd, en de uitgaven, daarvoor aangewend, zullen derhalve zeker niet als nutteloos of slecht besteed worden beschouwd. Zij, die geen leerplicht willen, zouden toch gaarne door zedelijke middelen een toestand in het leven willen roepen, waarin schoolverzuim veel meer dan thans uitzondering zou zijn, en het spreekt wel van zelf, dat, indien het ooit gelukte — wat ondergeteekende niet mogelijk acht — door zedelijke middelen alleen het schoolverzuim krachtdadig te bestrijden en te beteugelen, dat dan de kosten van het meerdere schoolbezoek weinig lager zouden zijn als wanneer die bestrijding geschiedt door middel van leerplicht. Gaarne mee te willen doen aan bestrijding van schoolverzuim en terug te deinzen voor de kosten die daaruit zullen voortvloeien, is een contradictio in terminis, want het eene is een noodzakelijk uitvloeisel van het andere. Hoe meer kinderen worden onderwezen hoe meer kosten, maar wie zou de stelling voor zijne rekening willen nemen, dat het dan maar beter is een groot aantal kinderen van onderwijs verstoken te laten, want dat de kosten nu reeds zoo hoog zijn? En tegen die meerdere uitgaven kan te minder bezwaar bestaan, omdat — het mag hier nog wel eens worden herhaald -— daardoor niet alleen meerderen van het onderwijs profiteeren, maar ook de anderen, die nu reeds geregeld schoolgaan, veel meer kans krijgen op het genieten van deugdelijk onderwijs, en derhalve ook de millioenen, die nu reeds voor het onderwijs worden uitgegeven, beter zullen worden besteed.
Dit alles klemt te meer, nu in het gewijzigde ontwerp de grens van 13 jaar is vervallen en het dus niet meer noodig is, den cursus der lagere scholen van zes op zeven jaren te brengen en het aantal klassen te vermeerderen. Zooals het oorspronkelijk ontwerp luidde, kon men nog met grond beweren, dat de meerdere kosten voor het grootste deel het gevolg zouden zijn, niet van minder schoolverzuim, maar van verlenging van leertijd, daar thans alles — treurig genoeg — er op ingericht is, om de kinderen als regel op 12-jarigen leeftijd de school te doen verlaten. Maar zooals het ontwerp thans luidt, kan dat argument geen dienst meer doen. Wel is voor de verlenging van den gewonen schooltijd het verplicht herhalingsonderwijs in de plaats gekomen, maar zooals boven reeds is aangetoond, dat kan geschieden zonder de groote kosten, die van den eerstgenoemden maatregel werden gevreesd.
Zooals reeds werd opgemerkt is het onmogelijk een nauwkeurige becijfering te geven van de meerdere uitgaven die te wachten zijn. Wel kan globaal worden becijferd, welke de kosten zullen zijn van vermindering van het absolute schoolverzuim tot aan de grens, door ondergeteekende in de Memorie van Toelichting als waarschijnlijk aangenomen. Ziehier Je berekening:



Blijkens het verslag van den staat der hooge, middelbare en lagere scholen over 1895—1896, pag. 291, bedroegen de uitgaven der gemeenten ten behoeve van het lager onderwijs . . . . f 13.948.002
Hiervan is af te trekken als buitengewoon voor:
schoolbouw ƒ 1.046.006
subsidiën bijzondere scholen . . . . . * 37.528 opleiding van onderwijzers en onderwijzeressen * 166.771
ƒ 1.250.305 Rest .... ƒ 12.247.697
Voorts is af te trekken:
opbrengst der schoolgelden ƒ 1.624.208
vergoeding art. 45 » 3.000.000
subsidie art. 49 » 263.250
ƒ 4.887.458
Rest .... ƒ 7.360.239
Blijkens bedoeld verslag, bladz. 210, bedroeg het aantal leerlingen, dat de openbare dagschool op
1 Januari 1896 bezocht 268.310 jongens
215.588 meisjes
Totaal .... 483.898.
De gewone kosten van het lager onderwijs ten laste der gemeenten komende bedroegen alzoo / 7.360.239 : 483.898 — ± f 15.20 per leerling.
De kosten ten laste van 's Rijks schatkist, dat is de Rijksbijdrage in de subsidie in de gewone kosten, zijn te stellen op ƒ 3.263.250 : 483.898 — + ƒ6.75 Per leerling.
Aangenomen nu dat 15.000 leerlingen, die thans nergens zijn ingeschreven, onder de werking der nieuwe wet wel school gaan en dat van die 15.000 10.000 op de openbare en 5.000 op de bijzondere school terecht komen, dan zullen naar bovengenoemden maatstaf de meerdere uitgaven voor de gewone kosten van het lager onderwijs voor alle gemeenten te zamen bedragen 10.000 x ƒ 15.20 = ƒ 152.000 's jaars, en van het Rijk zou een meerdere uitgaaf worden geëischt van 10.000 x ƒ 6.75 = ƒ 67.500 per jaar.
Daarbij komen de buitengewone kosten voor schoolbouw. Misschien is men niet heel ver van de waarheid, als men de kosten van aanbouw voor een school van 400 kinderen met onderwijzers woning op ƒ 40.000 stelt. Grootere scholen zullen iets voordeeliger zijn, kleinere scholen zullen daarentegen op de eene plaats in evenredigheid iets meer, op een andere plaats iets minder kosten. Globaal berekend dus voor 400 leerlingen ƒ 40.000, dat is ±f 100 per kind. Rekent men nu, dat er nieuwe localiteit noodig is voor 10.000 kinderen, dan is de schoolbouw te stellen op circa / 1.000.000, natuurlijk over eenige jaren verdeeld. Van dit ééne millioen komt iets meer dan ƒ 750.000 ten laste der gemeenten en iets minder dan / 250.000 ten laste van het Rijk. Is eene gemeente niet bij machte de schoolbouwkosten te dragen en moet door het Rijk meerdere hulp worden verleend, dan zal het bedrag van f 750.000 met evenveel



worden verminderd als de ƒ 250.000 voor het Rijk zal worden verhoogd.
Bovenstaande cijfers , zijn veeleer te hoog dan te laag geraamd, want bij de berekening zijn twee factoren niet in aanmerking genomen. Verondersteld is, dat overal waar het aantal leerlingen toeneemt, uitbreiding van schoollocaliteit noodig is — wat natuurlijk niet het geval zal zijn. Verondersteld is verder dat bij vermeerdering van het leerlingental toch de gemiddelde kosten per leerling gelijk blijven, terwijl als regel de gemiddelde kosten in dergelijk geval zullen dalen. 1
Daar staat echter tegenover, dat ook nog andere uitgaven niet zullen uitblijven. Niet alleen het openbaar maar ook het bijzonder onderwijs zal behoefte hebben aan meer onderwijzers, en door de toepassing van art. 54bis zal een deel dier kosten door het Rijk vergoed worden, terwijl tevens verhooging der Rijksbijdrage in uitzicht is gesteld.
Verder moet eene zekere som worden uitgetrokken voor uitbreiding van Rijkstoezicht en vermeerdering van gelegenheid voor opleiding van onderwijzers. Maar ook deze uitgaven zullen niet zoo belangrijk zijn als in het Verslag wordt gevreesd. Naar globale schatting zal voor beide doeleinden een meerdere jaarlijksche uitgave van ƒ 100.000 voldoende zijn.
Blijven nog de kosten van het herhalingsonderwijs. Daarvoor is noch uitbreiding van localiteit, noch uitbreiding van onderwijzend personeel, althans van eenige beteekenis, noodig. Wel daarentegen vermeerdering van den post salarissen, vermeerdering ook van den post hulpmiddelen. In onderscheiden gemeenten worden de onderwijzers aangesteld onder verplichting herhalingsonderwijs te moeten geven, zonder dat hun daarvoor eene extra toelage wordt toegekend. Dit is zeker geen gewenschte toestand, en vooral als het herhalingsonderwijs algemeen en de vraag naar onderwijzers grooter wordt zal daarin wel verandering komen. De kosten zullen echter in de verschillende gemeenten zeer uiteenloopen, en een ook maar eenigszins nauwkeurige raming van uitgaven is ook daarom niet te geven, omdat dit punt in nauw verband staat met de in uitzicht gestelde nieuwe regeling der onderwijzerstraktementen, die noodig is geheel afgescheiden van den leerplicht. Men kan eigenlijk alleen zeggen, dat door de invoering van verplicht herhalingsonderwijs het peil van de salarissen der onderwijzers over het algemeen hooger zal worden, wat zeker niet als een nadeel kan worden aangemerkt. Want, nog eens, die meerdere kosten zouden iets vroeger of later toch onvermijdelijk wezen.
I11 het Verslag worden nog eenige kosten als noodzakelijk aangegeven, als daar zijn : vergoeding van de ouders voor gemis van de verdiensten hunner kinderen, die thans in de schooluren meewerken, en kosten van eene reorganisatie van het bewaarschoolwezen.
Wat het eerste punt betreft wordt er echter bijgevoegd dat deze uitgaven noodig zullen zijn, indien de kinderen verplicht worden tot het 13de jaar school te gaan. Na de wijziging, welke op dit punt in het ontwerp is aangebracht, vervalt dus van zelf deze opmerking. Wel mag worden verwacht dat vele gemeentebesturen zich meer dan vroeger uitgaven zullen getroosten tot bevordering van trouw schoolbezoek — o.a. door kinderen, die uit volslagen armoede niet geregeld naar schooi kunnen
ï Het behoeft nanwlijks opgemerkt te worden, dat de kosten prr leerling weder /uilen stijgen, zoodra de wettelijke regeling der salarissen wijziging ondergaat, maar dit zal niet he t gevolg zijn van leerplicht, maar van een maatregel die ook zonder invoering van leerplicht noodig is.



gaan, van voedsel en kleederen te voorzien — maar dergelijke uitgaven kunnen bezwaarlijk worden geboekt op den post leerplicht, daar bevordering van schoolbezoek ook thans reeds de plicht is van gemeentebesturen, al is daarvan ook ,tot nu toe in vele gemeenten weinig te bespeuren.
Resumeerende komt men tot de volgende globale berekening van de
meerdere kosten voor Rijk en gemeenten:
voor de gemeenten: gewone kosten per jaar . . f 152.000
buitengewone kosten (schoolbouw) 750.000
voor het Rijk: gewone kosten per jaar . , . . . 67.500
buitengewone kosten (schoolbouw) 250.000
kosten voor toezicht en opleiding per jaar 100.000
kosten voor het herhalingsonderwijs pro Memorie
meerdere subsidiën voor het bijzonder onderwijs » »
Liever dan beide laatstgenoemde posten met vrij willekeurige cijfers in te vullen, geeft ondergeteekende door het woord „Memorie" zijn onmacht te kennen om juiste cijfers te produceeren. Wat het herhalingsonderwijs betreft, wenscht hij zich alleen nog de opmerking te veroorloven, dat, ook zonder leerplicht, in de naaste toekomst voor dat onderwijs meer uitgaven noodig zouden zijn. Zeer stellig zouden er in elk geval maatregelen moeten worden genomen om dat onderwijs meer algemeen te maken.
De leden, die zich bevreesd maakten voor de groote uitgaven, welke naar hunne meening de invoering van leerplicht met zich zou brengen, wenschten ook een duidelijk antwoord te ontvangen op de vraag, hoe de Regeering in de meerdere uitgaven denkt te voorzien. Ondergeteekende meent boven te hebben aangetoond dat voor dit doel een belangrijke verhooging der Rijksbelastingen niet noodig zal zijn. Hoe de Regeering de middelen, welke door deze en andere sociale hervormingen worden vereischt, denkt te vinden, is door den Minister van Financiën reeds oij herhaling uiteengezet, zoodat het overbodig schijnt daarop thans terug te komen Op de gronden, in deze paragraaf ontwikkeld, blijft ondergeteekende de verwachting koesteren, dat voor- en tegenstanders van leerplicht gaarne zullen medewerken tot het toestaan van middelen, welke moeten strekken tot voorziening in uitgaven, die het noodzakelijk gevolg zijn van elke poging om meerderen in het genot van volksonderwijs te doen deelen.
Wat betreft de in deze paragraaf voorkomende klachten over te grooten druk, die door deze wet aan de bijzondere scholen zal worden opgelegd, kan worden verwezen naar hetgeen daarop reeds is geantwoord bij de bespreking van de verhouding tusschen openbaar en bijzonder onderwijs. Bezwaarlijk kan echter worden toegegeven, dat reeds de wet van 24 Mei 1897 („Staatsblad" 11°. 156) de in 1889 vastgestelde verhouding ten nadeele van het bijzonder onderwijs heeft gewijzigd. Wel is waar zijn door die wet de uitkeeringen van het Rijk voor tal van gemeenten belangrijk hooger geworden, maar die meerdere uitkeeringen worden niet speciaal gegeven tot dekking van onderwijskosten. F,r zijn vele gemeenten, die zeer door hooge onderwijsuitgaven worden gedrukt en toch niet meer ont-



\ angen dan vroeger, en andere die met betrekking tot onderwijsuitgaven de grootst mogelijke zuinigheid hebben betracht en toch van de bedoelde wet bijzonder profiteeren. Indien voorgesteld ware geworden speciaal de uitkeeringen voor de kosten van het openbaar onderwijs belangrijk te verhoogen zonder tevens de bijdragen voor het bijzonder onderwijs aan eene herziening te onderwerpen, dan zouden de voorstanders van het bijzonder onderwijs — en te recht — niet in gebreke zijn gebleven daartegen krachtig te protesteeren.
Maar hoe dit zij, ondergeteekende erkent de billijkheid, dat na de invoering van leerplicht ook aan de bijzondere scholen meer Rijksuitkeering worde verleend, en hij vertrouwt, dat die voorstanders van het bijzonder onderwijs, die verklaarden, dat indien op eene billijke verhooging van de Rijksuitkeering uitzicht werd gegeven, het wetsontwerp voor hen een geheel ander karakter zou verkrijgen, door de boven gegeven toezegging bevredigd zullen zijn.
§ 10. In deze paragraaf worden besproken de bepalingen, welke moeten strekken om een behoorlijke naleving van den leerplicht te verzekeren, waartegen ook bedenkingen en opmerkingen werden gemaakt.
Door de leden, die tegen het wetsontwerp met betrekking tot dit punt bezwaar hadden, werd op den voorgrond gesteld, dat ook in andere landen de uitvoering der wettelijke voorschriften veel te wenschen overlaat en dat het wetsontwerp, zooals het thans luidt, weinig resultaat zal kunnen opleveren.
Wat nu de ervaring van andere landen betreft, zoo werd reeds boven opgemerkt, dat de uitvoering in sommige landen veel te wenschen overlaat. Wel is er groote overdrijving in de bewering, dat in vele streksn van Duitschland de wet gezegd kan worden alleen op het papier te bestaan; maar een feit is het, dat niet in alle Duitsche Staten aan de wet behoorlijk de hand wordt gehouden. Daarin ligt echter tevens reeds de erkenning — wat trouwens bezwaarlijk voor tegenspraak vatbaar is — dat in andere streken van Duitschland de uitvoering der wet weinig te wenschen overlaat. Mag dit niet als bewijs worden aangehaald, dat daar waar de autoriteiten, met de uitvoering belast, hun plicht doen en het bij de bevolking aan medewerking niet ontbreekt, de vrees dat de wet een doode letter zal blijven, volkomen ongegrond is?
Ook op den min gunstigen toestand in Frankrijk wordt gewezen, ofschoon daar reeds sinds jaren leerplicht bestaat. Het eenige feit echter, waarop men zich beroept, bestaat hierin, dat volgens een Amerikaansché statistiek, percentsgewijze nog iets meer Fransche dan Nederlandsche landverhuizers niet lezen of schrijven kunnen. Aangenomen dat die statistiek volkomen vertrouwbaar is, zoo zou ze toch nog weinig beteekenen. Om er eenige gevolgtrekking uit te kunnen maken, zou men moeten weten over welk aantal die statistiek loopt, of de landverhuizers hier en in Frankrijk geheel uit dezelfde kringen voortkomen, hoe de verhouding vroeger was, toen in Frankrijk nog geen leerplicht bestond, of afgescheiden van het percentage, dat niet lezen of schrijven kan, — voor Frankrijk wordt het < ijfer 3.50 genoemd — de ontwikkeling van de meerderheid der Fransche landverhuizers ook overigens geringer was dan die der Nederlanders. Zoo lang men van dat alles niets weet, kan aan het ééne cijfer uit eene Amenkaansche statistiek weinig waarde worden gehecht.
Maar als men zich op het buitenland wil beroepen, waarom maakt



men dan niet liever een vergelijking bijv. tusschen Zwitserland en Neder land? Het gaat toch werkelijk niet aan de invoering van leerplicht te bestrijden op grond dat dergelijke maatregel nog niet overal aan de verwachting heeft beantwoord. Indien leerplicht in het algemeen slecht werkte, waarom volgen dan steeds meer landen het voorbeeld, het eerst door Denemarken en Pruissen gegeven? Als de resultaten zoo slecht zijn, boe is het dan te verklaren, dat men er nergens aan denkt op den eens genomen maatregel terug te komen ?
Dat in andere landen het absoluut schoolverzuim onder de werking «Ier leerplichtwet zeer is afgenomen, blijkt uit de boven reeds aangehaalde statistieken. Dat dit echter ook in Nederland het geval zal worden ontkenden de leden, die hier aan het woord waren, ten stelligste. „Tegen absoluut schoolverzuim" — zoo wordt gezegd — „zal de wet zeker niet helpen. Zij die hunne kinderen van de school willen houden en de toepassing der strafbepalingen vreezen, kunnen zich op gemoedsbezwaren beroepen en behoeven zich dan om de geheele wet niet te bekommeren."
De leden, die deze bezwaren aanvoerden, zijn n a t u u r 1 ij k geheel anderen dan die in een vorige paragraaf betoogden, dat door het voorschrijven van allerlei formaliteiten het beroep op gemoedsbezwaar bijna onmogelijk wordt gemaakt en dat de Minister in nog veel meer gevallen dergelijk beroep behoorde toe te staan. Bij die gelegenheid heeft ondergeteekende trachten aan te toonen, dat de voorgeschreven formaliteiten niet bezwarend waren, maar ook niet konden worden gemist, om misbrui ken te voorkomen en tegen voorgewende gemoedsbezwaren te waken. Hier daarentegen wordt de stelling verkondigd, dat ondanks die formaliteiten het misbruik van bedoelde bepaling zoo groot zal zijn, dat het absoluut verzuim zal blijven, wat het is. Ware dit juist, dan zou het doel der wet voor een deel gemist worden, maar ondergeteekende maakt zich, zooals boven ook reeds werd opgemerkt, geen oogenblik bevreesd, dat bovengenoemde voorstelling bewaarheid zal worden. De wettelijke bepalingen zijn trouwens ook zoo geformuleerd, dat een groot deel van de ouders der kinderen, die thans op de staten van het absolute schoolverzuim voorkomen, niet met gegronde hoop op resultaat gemoedsbezwaar kunnen voorwenden. Immers alleen dan moeten volgens artikel 8 (nieuw art. 10) de verklaringen der ouders als geldig worden aangenomen, indien zich geen bepaalde in de wet genoemde omstandigheden voordoen, waardoor het vermoeden is gewettigd dat het gemoedsbezwaar slechts is voorgewend.
De redenen waarom dezelfde leden, ook met betrekking tot het relatieve schoolverzuim, weinig resultaat van deze wet verwachten, zijn van geheel anderen aard en betreffen voornamelijk de bepalingen op het toezicht. Volgens het wetsontwerp is daarbij een gewichtige taak opgelegd aan de arrondissements-schoolopzieners. Daartegen nu hadden zeer vele leden bezwaar. „Vrij algemeen was men het daarover eens dat behoorlijke vervulling van die taak onmogelijk zou zijn, zelfs al werd het aantal schoolopzieners verdriedubbeld."
Overgaande tot de verdediging van het door hem in dezen aangenomen standpunt, wenscht ondergeteekende op den voorgrond te stellen, «lat hij niet ontkent dat aan de door hem voorgedragen toezichtsregeling bezwaren verbonden zijn. Een andere vraag is echter, of die bezwaren overwegend moeten worden geacht; een andere vraag ook of aan elke andere regeling, zooals die door sommige of vele Kamerleden in overwe
6



hun bedrijf jeugdige werkkrachten beschikbaar blijven. Zou het nu verstandig zijn de zorg voor de naleving der leerplichtwet toe te vertrouwen aan hen, die er het meest bij geïnteresseerd zijn, dat de wet niet streng worde uitgevoerd? Maar er is meer. Zeker zullen vele ouders tot eene goede samenstelling der commissiën wel willen medewerken, maar hoevele plaatsen zijn er niet, waar eene goede samenstelling — als men tenminste in die commissiën zitting wil doen nemen mannen, die hoog genoeg staan om hun zoo belangrijk werk toe te vertrouwen — onmogelijk zou blijken:
Bovendien, plaatselijke commissiën kunnen uitstekende diensten bewijzen als adviseerende colleges, ook in zaken van onderwijs, maar voor de taak, haar hier op te dragen, zijn ze niet op haar plaats. Wat toch zou van haar worden gevergd? Dikwijls stante pede beslissingen te nemen op ingekomen aanvragen; elk oogenblik beschikbaar te zijn voor persoonlijk onderzoek; voor de naleving te zorgen van een ingrijpende wet, die met de persoonlijke belangen van vele ingezetenen, ja allicht met hun eigen belangen in strijd is. Is dat niet te veel gevergd van onbezoldigde commissiën, waarvan de leden meestal zullen opgaan in drukke zaken en voor een dergelijke, inderdaad niet gemakkelijke taak meerendeels niet de minste voorbereiding hebben gehad? Mag men verwachten, dat zij bereid en in staat zullen zijn telkens te vergaderen als er voor den goeden gang van zaken beslissingen genomen moeten worden? Tegenover de voorstanders van plaatselijke commissiën stonden dan ook andere leden, die betwijfelden of op die wijze voldoende voor de naleving der wet zou worden gezorgd. 'Alleen waarborg voor deugdelijke en onpartijdige beslissing leverden, naar het inzien dezer leden, de schoólopzieners op, die voor de richtige vervulling hunner functiën aan hooger gezag verantwoordelijk zijn en tot de meer ontwikkelden behooren.»
Is dus ondergeteekende nog altijd van meening, dat de regeling zooals die in het wetsontwerp was neergelegd, wel uitvoerbaar zou zijn, gaarne erkent hij, dat het wenschelijk is, de schoolopzieners van een deel der hun toegedachte taak te ontlasten, indien dat kan geschieden zonder andere, nog grootere bezwaren in het leven te roepen. Ernstig heeft hij daarom overwogen, of hij geen gevolg kon geven aan het denkbeeld, door andere leden aan de hand gedaan, om in meerdere mate dan bij het wetsontwerp het geval is, van de medewerking der onderwijzers en meer speciaal van de schoolhoofden gebruik te maken. Volgens de voorgedragen regeling was de taak der onderwijzers beperkt tot het bij den schoolopziener indienen van de lijsten van het schoolverzuim met opgave van de oorzaken van het verzuim. Reeds daartegen had een deel der leden bezwaar, omdat de onderwijzers daardoor de rol zouden moeten vervullen van politieman of verklikker.* De gegrondheid van die bedenking kan niet worden toegegeven. Niet de onderwijzers beslissen, of er sprake is van wetsovertreding en of er termen zijn om tegen ouders te ageeren. Het werk der onderwijzers bestaat in het inleveren van statistieke tabellen, in het opmaken en bijhouden van de lijsten der schoolgaande kinderen met aanteekening van de verzuimen en van de daarvoor opgegeven of op andere wijze aan den onderwijzer bekende redenen. Dat menig onderwijzer ongenegen zou zijn aan dergelijke opdracht te voldoen.



is niet aan te nemen. Reeds thans wordt door de onderwijzers veel gedaan tot bestrijding van het schoolverzuim; reeds thans worden door tal van onderwijzers — ook door velen die aan het hoofd staan van bijzondere scholen — dergelijke lijsten uit eigen beweging opgemaakt. Legt de wet hun de verplichting op, dan zullen zij zich daaraan stellig niet onttrekken, deels omdat zij gaarne het doel der wet zullen bevorderen, deels omdat zij niet het voorbeeld zullen willen geven van wetsovertreding. Alleen omdat de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat enkelen, om welke reden dan ook, niet bereid zullen zijn aan het volstrekt niet bezwarende voorschrift te voldoen, kan strafbedreiging tegen onwilligen niet worden gemist.
Dat door aan de onderwijzers het bijhouden en inleveren van deze statistieken op te dragen de goede verstandhouding tusschen de ouders en de school gevaar zou loopen, kan ook niet worden toegegeven. Reeds daarom niet omdat alleen verkeerd ingelichte ouders het den onderwijzer kwalijk zouden kunnen nemen dat hij doet wat de wet hem gebiedend voorschrijft, terwijl zij ook zullen begrijpen, dat een wet op den leerplicht niet behoorlijk kan worden uitgevoerd, zonder dat de autoriteiten op de hoogte zijn van de gepleegde verzuimen.
Het wil echter ondergeteekende voorkomen, dat er geen overwegend bezwaar is een stap verder te gaan en aan de hoofden van scholen het geven van verlof tot afwezigheid, binnen zekere door de wet gestelde grenzen, over te laten. Daartegen zou wel bezwaar bestaan, indien aan de onderwijzers werd opgedragen uit te maken of al of niet tegen een der volgens art. 1 aansprakelijke personen zal worden geageerd. Maar daarvan is ook bij het gewijzigd ontwerp geen sprake. Van den onderwijzer zal geen «politieman of verklikker» worden gemaakt. Hij geeft verlof, waar hij dit wenschelijk of noodig acht, maar overigens bepaalt hij zich tot het inzenden van de lijsten met aanteekeningen. Of de vader een aanmaning zal krijgen, of er een vervolging zal worden ingesteld, dat zal niet het hoofd der school maar de schoolopziener zelfstandig beslissen. Waar de onderwijzer verlof geeft, zal de schoolopziener daartegen niet kunnen ageeren, maar waar de onderwijzer geen verlof meent te mogen geven, za! toch nog geen vervolging ingesteld behoeven te worden. De onderwijzer krijgt de bevoegdheid om ouders die geen schuld hebben, te disculpeeren, maar niet om tegen schuldige ouders handelend op te treden.
De vrees, dat niet alle onderwijzers met het toestaan van verloven even streng of even mild zullen zijn en dat sommige ouders bij voorkeur hunne kinderen zullen zenden naar die scholen, waar zij vermoeden dat de onderwijzer gemakkelijk zal zijn met het toestaan van aanvragen, is wel niet geheel hersenschimmig, maar behoeft toch niet zoo zwaar te wegen, dat daarom van het denkbeeld zou moeten worden afgezien. Er staat tegenover dat andere ouders, die voor hunne kinderen op goed en geregeld onderwijs prijs stellen, hun kroost het liefst zullen zenden naar die scholen, waar het geregeld schoolgaan het meest wordt in de hand gewerkt. Het zou dus zeer te bezien zijn, of onderwijzers, genegen om met de wettelijke bepalingen een weinig de hand te lichten, aan hun school werkelijk een dienst zouden bewijzen en niet door hun eigen bestuurders op de vingers zouden wor-



enkelen dag vroeger of later zou aankomen. Met aanvragen tot verlof is het in den regel geheel anders. Als men daarmede geen spoed maakt, zal de reden, waarom het verzoek wordt gedaan, dikwijls reeds zijn opgeheven op het tijdstip, dat de beslissing komt. Wel zal de vader, indien hij zijn kind zonder verlof laat wegblijven, geen last ondervinden, indien slechts blijkt, dat de leerling is weggebleven om een geoorloofde reden, maar dikwijls zal een vader het daarop niet willen laten aankomen doch zekerheid willen hebben, dat de bevoegde autoriteit later geen bezwaar zal maken. Dat is niet alleen te billijken, die voorzorg moet aangemoedigd worden, maar dan is men ook verplicht het hem mogelijk te maken zoo te handelen en zooveel mogelijk voor spoedige beslissing zorg te dragen.
Het andere motief betreft de verlichting van de taak van den schoolopziener. Door de thans aangebrachte wijzigingen hoopt ondergeteekende aan de bedenkingen van velen op dit punt tegemoet te komen. Waarschijnlijk zal van die wijziging het gevolg zijn, dat vooral in den eersten tijd wel eens meer verlof zal worden gegeven dan strikt noodig is. Maar ondergeteekende verwacht daarvan geen slechte gevolgen. Veel zal reeds gewonnen zijn als het de gewoonte wordt, (lat de ouders hun kind niet laten wegblijven zonder aan het hoofd der school verlof te vragen. Daaraan gewoon geraakt zullen zij allengs er toe komen geen aanvrage om verlof te doen zonder strikte noodzakelijkheid. Orde en regel zijn de eerste factoren tot bevordering van geregeld schoolbezoek. Zelfs de schijn moet worden vermeden, alsof het de bedoeling zou zijn ook aan niet-onwillige, belangstellende ouders last te berokkenen. Tegen misbruik moet worden gewaakt, maar waar de wet zóó is ingericht dat duidelijk blijkt van de bedoeling om alleen tegen de kwaadgezinden op te treden en met bestaande toestanden en behoeften rekening te houden, daar zal het ook hun, die met de uitvoering der wet zijn belast, aan welwillende medewerking van de groote meerderheid der burgers niet ontbreken.
Aan den wensch van die leden, die van Rijkswege althans aan de bijzondere onderwijzers een vergoeding zouden willen toekennen voor de aan den Staat te bewijzen diensten, kan bezwaarlijk worden voldaan. Ondergeteekende is overtuigd, dat de meesten, mits slechts behoorlijk bezoldigd, dit niets eens zouden wenschen. Wat hun wordt opgedragen, behoort geheel tot hun roeping en werkkring, en men zou hun ijver en toewijding te gering schatten, door aan te nemen, dat zij een bijzonderen financieelen prikkel noodig hebben, om zich daarvan naar behooren te kwijten. Wat van hen gevraagd wordt zal in elk opzicht hun school en hun onderwijs ten goede komen.
Verder wordt nog in deze paragraaf gesproken over de mogelijkheid van verkorting der administratieve procedure en over reorganisatie van het schooltoezicht.
Wat over het eerste punt in deze paragraaf voorkomt, wordt nader ontwikkeld in de volgende paragraaf en bij de desbetreffende artikels en zal daar beantwoord worden.
Over de meest wenschelijke organisatie van het schooltoezicht zal ondergeteekende zijn standpunt uiteenzetten bij de herziening van de wet op het lager onderwijs, welke, zooals reeds vroeger werd meege-



deeld, na liet tot stand komen van de leerplichtwet aan de orde zal worden gesteld. Ondergeteekende is het echter geheel eens met die leden, die betoogden, dat in elk geval de toelagen der schoolopzieners, die meer werk zullen krijgen, naar billijkheid behooren te worden verhoogd. Op de vraag, op welk bedrag die toelagen zullen worden gesteld, kan thans nog geen beslist antwoord worden gegeven. Natuurlijk kan geen verhooging worden toegekend zonder medewerking van de wetgevende macht. Na het tot stand komen der wet zal dienaangaande een voorstel worden gedaan.
Evenmin kan reeds thans een antwoord worden gegeven op de vraag, hoevele schoolopzieners de Regeering denkt noodig te hebben. _\1 zai volgens het gewijzigd wetsontwerp de taak dezer ambtenaren veel minder omvangrijk zijn dan oorspronkelijk in de bedoeling lag, vermeerdering zal toch noodig blijven. Een bepaald cijfer te noemen zou geen nut hebben, daar dienaangaande nog nader onderzoek moet volgen. Daar natuurlijk nooit vooraf met zekerheid is te zeggen, hoe omvangrijk de werkzaamheden zullen zijn — veel zal in dezen afhangen èn van het schoolverzuim, dat nog zal overblijven, èn van de medewerking, die de schoolopzieners zullen ondervinden — zal voorloopig alleen de aanstelling worden bevorderd van zoovele titularissen, als geacht moeten worden in elk geval noodig te zijn, omdat het gemakkelijker is bij gebleken behoefte het aanta! te vermeerderen dan aangestelden weder te ontslaan.
Ten slotte werd nog gevraagd uit welke categorieën van personen ondergeteekende bij voorkeur de schoolopzieners zal kiezen. Dienaangaande meent hij te mogen verwijzen, naar hetgeen hij bij de behandeling van de Staatsbegrooting van 1898 in de Tweede Kamer op een gelijksoortige vraag heeft geantwoord. Hij wenscht er echter bij te voegen, dat geen enkele categorie, wanneer ze slechts voor de betrekking geschikte elementen bevat, is uitgesloten. En de individuëele geschiktheid voor het schoolopzienerschap is niet aan een bepaalde categorie of kring van personen verbonden. Tact, toewijding, prestige, lust, om zich aan de belangen van het onderwijs te wijden, zijn de voornaamste factoren, waarop moet worden gelet — en deze zijn niet het monopolie van een enkelen kring. Ook vrouwen zullen van het schoolopzienerschap niet zijn uitgesloten.
Ook tegen het toezicht op het huisonderwijs had men bedenking. Vooreerst werd betwijfeld, of het noodig is elk jaar van de ouders der kinderen, die huisonderwijs ontvangen, al de inlichtingen te vragen in art. 7 (nieuw art. 4) genoemd. Waarom de noodzakelijkheid van dit voorschrift betwijfeld werd, staat niet vermeld. Het voorschrift legt aan de ouders geen grooteren last op, dan geboden wordt door den eisch, dat tegen ontduiking van de wet moet worden gewaakt. Men kan niet willen, dat ouders, die zich aan de wettelijke verplichting willen onttrekken, zouden kunnen volstaan met de verklaring: mijne kinderen ontvangen huisonderwijs. Er moet toch eenige waarborg zijn dat een beroep op huisonderwijs niet als voorwendsel wordt aangegrepen, en daarom is wel in de eerste plaats noodig, dat de betrokken autoriteit op de hoogte is van den werkelijken toestand, dat zij wete wie met het huisonderwijs is belast en in welken omvang dat huis-



onderwijs wordt gegeven. Opgave alleen van den naam van den huisonderwijzer zoit niet voldoende zijn. Schoolgaande kinderen moeten geregeld schoolgaan en van de vele schooltijden mogen zij, zooals het artikel thans is geredigeerd, slechts twee in de twee maanden zonder goede reden verzuimen. En met betrekking tot het huisonderwijs zou men zich tevreden willen stellen, indien maar bleek, dat de kinderen te huis worden onderwezen door een niet geheel onbekwaam onderwijzer, onverschillig of die onderwijzer geregeld eiken dag of een enkel uurtje in de week les kwam geven, — onverschillig ook in welke vakken onderwijs werd verstrekt? Zulk meten met twee maten zou onverdedigbaar zijn. Maar bovendien zou men, zoo handelende, niet alleen een premie stellen op huisonderwijs, dat in zoo geringen omvang gegeven, dien naam nauwelijks verdient, maar men zou ook het belang der kinderen al zeer slecht behartigen, want, zooals boven reeds uitvoerig werd betoogd: zal een kind van het lager onderwijs in de zes jaren, waarin het onderwijs ontvangt, althans zooveel profiteeren, dat het in zijn verder leven beter geschikt zal zijn voor den moeilijken strijd, dan moet het geregeld onderwezen worden en niet op ongeregelde tijden een weinig lezen, schrijven en rekenen leeren.
Zijn dus die opgaven onmisbaar, noodig is het ook dat ze elk jaar opnieuw worden verstrekt, anders heeft men niet den minsten waarborg, dat men, terwijl men eerst begonnen is serieus huisonderwijs te doen geven, daarmede ook is blijven doorgaan. En het doen van die opgaven eens per jaar kan alleen lastig zijn voor ouders, die niet in waarheid kunnen verklaren wat de wet eischt, en toch gaarne hunne kinderen vrij zouden zien van de wettelijke verplichting.
Liet men de verplichte inlichtingen van artikel 7 (nieuw art 4 uit de wet weg, dan zou het eenige middel om zich op de hoogte te stellen hierin bestaan, dat men alle te huis onderwezen kinderen nu en dan ging examineeren. Dit nu zouden de leden, die bezwaar maakten tegen het verstrekken van de noodige inlichtingen, zeker niet wenschen, want reeds de in artikel 23 (nieuw art. 25) aan den schoolopziener gegeven bevoegdheid om die kinderen tot een examen op te roepen, is hun een ergernis. Zij meenden dat een schoolopziener allicht volkomen ongeschikt is, om jonge kinderen te examineeren. en dat hij. ook al is hij geschikt, uit een examen niet zal kunnen opmaken of de onvoldoende uitkomsten te wijten zijn aan het onderwijs of wel aan de beperkte geestvermogens of aan de speelschheid der kinderen,
Ondergeteekende zal niet beweren dat die opmerkingen allen grond missen. Van vermeerdering van examens is hij geen voorstander, en indien hij een beter middel had kunnen vinden oin te waken tegen ontduiking en handelen in strijd met de verstrekte opgaven, hij zou niet hebben voorgesteld aan den schoolopziener de bevoegdheid te geven zich persoonlijk op de hoogte te stellen van de gemaakte vorderingen. Kan echter een dergelijke bepaling wel worden gemist r Ongetwijfeld zullen de meeste ouders, die hun kinderen huisonderwijs kunnen geven, ook wel zorgen dat het onderwijs voldoende is, maar dezen zullen ook van de bepaling van artikel 23 (nieuw art. 25) niet den minsten last ondervinden. De mogelijkheid is echter niet uitgesloten, dat er ook ouders zijn, die zich langs dezen weg aan hunne verplichtingen willen onttrekken en den huisonderwijzer alleen gebrui-



maken van het denkbeeld, dat het niet bezoeken van een school op zich zelf onder het begrip van verwaarloozing valt». Moeten die woorden zoo worden opgevat, dat aan geen vader verwaarloozing kan worden ten laste gelegd, indien hij zijn kinderen, in plaats van hen een lagere school te laten bezoeken, huisonderwijs laat geven, dan zou zijne bewering een axioma zijn, maar de bedoeling is blijkbaar, dat ook dan nog van verwaarloozing geen sprake behoeft te zijn, indien voor de lagere school geen huisonderwijs in de plaats komt. Dat nu is een bedenkelijke stelling, die dienst moet doen om tegenover ouders, welke, zij het ook uit kortzichtigheid, hun plicht zeer slecht begrijpen, het laisser faire, laisser passer in toepassing te brengen.
Maar naast het absolute staat het relatieve schoolverzuim, en daartegen wil de bovengenoemde bestrijder van het wetsontwerp ook niet door leerplicht, doch uitsluitend door zedelijke middelen optreden.
Vier middelen worden door hem aangegeven, die z. i. in onderling verband zeer goed tot het doel kunnen leiden. \ ooreerst wenscht hij een gemeentelijke organisatie met plaatselijke commissiën, wier roeping het zal zijn stelselmatig het schoolverzuim te bestrijden. Die commissiën, gedeeltelijk door het gemeentebestuur en gedeeltelijk door de ouders gekozen, zouden den schakel moeten vormen tusschen de school en het huisgezin. "Zij zouden zich» — zoo leest men «in kennis kunnen doen stellen met de schoollijsten, waarop het schoolverzuim met de redenen daarvan wordt aangeteekend en zich, telkens als haar dit noodig schijnt, met de school of het huisgezin inlaten ten einde verbetering te brengen in den toestand». Aan elk van die commissiën zou een matig bezoldigde secretaris worden toegevoegd, belast om regelmatig aan de Regeering het noodige verslag te doen. Aan zulke commissiën zou men verder ook willen opdragen steun te verleenen, indien blijkt dat armoede oorzaak is van schoolverzuim, hetzij uitsluitend door hulp van particulieren, hetzij met bijstand uit de kas der gemeente.
Ondergeteekende zal niet beweren, dat een dergelijke organisatie zonder eenig nut zou zijn, maar boven heeft hij reeds uitvoerig de redenen ontwikkeld waarom z. i. zulke commissiën, zelfs indien men haar veel meer macht geeft en haar voor een groot deel de uitvoering van den leerplicht opdraagt, toch niet aan het doel zullen beantwoorden. Wil men er echter absoluut een proef mede nemen, dan behoort er leerplicht naast te staan. Men beroept zich op Engeland als het land waar zulke commissiën gunstig hebben gewerkt, maar in Kngeland bestaat leerplicht. Kan men één land noemen, waar zonder leerplicht, alleen door officieele commissiën van aansporing en opwekking. het schoolverzuim ook maar eenigszins afdoende is bestreden r Dat zulk een land niet is aan te wijzen, kan niet bevreemden. Overal waar commissiën optreden zonder de macht om onwillige ouders tot hun plicht te dwingen, worden zij al spoedig ontmoedigd, omdat door overreding alleen velen zich niet laten bekeeren. Daarvoor is de sleur te groot, de zucht 0111 eigen voordeel te stellen boven het belang der kinderen te diep geworteld. Wel is waar hebben wij hier te lande nog geen commissiën aan het werk gezien met bezoldigde secretarissen en op wier samenstelling ook de ouders invloed uitoefenen, maar er is geen reden, om daarvan betere resultaten te verwachten, want een



bezoldigde secretaris zal, al zal hij aan zijn taak meer tijd besteden, met dezelfde moeilijkheden hebben te kampen als een onbezoldigde, en in vele streken zullen de commissiën te minder nut kunnen stichten, naarmate dat zij meer van de ouders afhankelijk zijn.
Men staat trouwens niet voor het dilemma: óf leerplicht óf commissiën en vereenigingen tot bevordering van geregeld schoolbezoek. Ook na invoering van leerplicht zal de medewerking van het particulier initiatief, ook de medewerking van gemeentebesturen niet kunnen worden gemist. Waar bijv. de verdediger van het in deze paragraaf ontwikkelde stelsel zich zooveel voorstelt van het verleenen van financieele hulp aan ouders, die hunne kinderen wegens armoede niet naar school kunnen laten gaan, daar moet het antwoord luiden: waarschijnlijk is het, dat zich ook na het tot stand komen dezer wet commissiën of vereenigingen zullen vormen om arme ouders in staat te stellen aan de leerverplichting te voldoen; verwacht mag worden dat, voor zoover het particulier initiatief te kort schiet, de gemeentebesturen niet in gebreke zullen blijven daarin te voorzien.
Als tweede middel wordt aangegeven een betere aansluiting van de schooluren aan het leven. Erkend wordt gaarne, dat een doelmatige door de bevoegde autoriteit vastgestelde regeling der schooluren van groot belang is. Dat in dit opzicht reeds alles wordt gedaan, wat mogelijk is, zal niet worden beweerd. Te veel moet men zich echter ook van dit middel niet voorstellen. In verschillende gemeenten heeft men de proef genomen met een regeling, waarbij in de zomermaanden het onderwijs in de morgenuren werd geconcentreerd en de school reeds in den vroegen ochtend 0111 zeven uur werd geopend, maar de resultaten waren zoo weinig gunstig, dat men al spoedig besloot tot de oude regeling terug te keeren. /,eer wel is het mogelijk, dat na invoering van leerplicht proefnemingen in die richting beter zullen gelukken, maar zonder leerplicht kan blijkens de ervaring ook dit middel niet baten. In alle landen, waar leerplicht bestaat, vindt men — zoo verklaart deze bestrijder - een betere aansluiting van de schooluren aan het leven. Ligt daarin niet de erkenning opgesloten, dat die aansluiting gemakkelijker wordt verkregen, indien Nederland het voorbeeld van andere landen volgt en begint met de leerverplichting in te voeren ?
In de derde plaats wordt veel heil verwacht van het opwekken van de belangstelling der leerlingen. Zeer zeker zal die opwekking ook na het tot stand komen van dit wetsontwerp hoogst gewenscht, zoo niet onmisbaar blijven. Over de beste wijze 0111 de belangstelling te prikkelen wordt echter nog voortdurend door deskundigen getwist. Het uitloven van prijzen aan de jeugd wordt door velen als onpaedagogisch ten zeerste afgekeurd. Het meergenoemde lid vindt zelfs daarin weinig goeds. Het geeft niet veel, zoo is zijn eigen conclusie, «omdat de prijzen gewoonlijk ten deel vallen aan hen, die ook zonder belooning geregeld de school bezoeken.* Meer heil ziet hij in kleine belooningen, inschrijvingen op spaarbankboekjes. Ondergeteekende zal dit middel, zoo het met beleid en takt wordt toegepast, zeker niet onvoorwaardelijk veroordeelen, maar zijn daaraan niet eenigerrnate dezelfde bezwaren verbonden als aan het uitloven van prijzen r



Wat schoolfeesten betreft — te ontkennen is het niet dat men daarvan hier en daar — geenszins overal — goede resultaten heeft gezien, maar de ervaring heeft geleerd, dat, als men daarmede van jaar tot jaar doorgaat, ook weder een verslapping van de belangstelling intreedt, en wel in dubbel opzicht. I)e bijdragen van hen die tot het geven van schoolfeesten in staat stellen, nemen allengs af en de belangstelling, die met het uitzicht op een dergelijk feest bij ouders en kinderen wordt gewekt, is in den regel niet duurzaam, vooral niet als het eigenbelang in het spel komt en de ouders beweren de verdiensten der kinderen niet te kunnen missen. Daarbij komt, dat het niet mee mogen doen aan schoolfeesten dikwijls zeer hard is voor de kleinen, die gaarne geregeld school zouden gaan, maar op bevel der ouders op broertjes of zusjes moeten passen of op het veld moeten werken.
In de vierde plaats wordt gewezen op hetgeen in sommige streken van Gelderland wordt gedaan : het afgeven van getuigschriften aan scholieren, waarin wordt aangeteekend in welk vak of vakken het kind heeft uitgemunt, mits het tot aan het einde getrouw de school heeft bezocht. Maar ook aan dit middel 0111 de belangstelling levendig te houden zijn schaduwzijden verbonden. Het is hard voor hen die, ondanks betoonden ijver, weinig bevattingsvermogen hebben en daarom niet uitmunten, nog harder voor hen die zoolang zij schoolgingen zoozeer hun best hebben gedaan, dat zij werkelijk tot de uitmuntende leerlingen behoorden, maar buiten eigen schuld niet tot het einde toe getrouw de school hebben bezocht. Het prikkelen der belangstelling door geschikte middelen is, vooral uit een paedagogisch oogpunt, een zeer lastige materie, maar daarom moet zeker het zoeken van geschikte middelen, ook na invoering van leerplicht, niet worden gestaakt. Hoe algemeener de leerverplichting, des te minder zullen de bezwaren, die nu dikwijls overwegend zijn, worden gevoeld, maar het is een illusie gebleken, dat door het uitloven van belooningen, in welken vorm ook, het schoolverzuim afdoende kan worden beteugeld.
Eindelijk wordt gewezen op de wenschelijkheid om ook de belangstelling der onderwijzers te prikkelen. «Wordt» — zoo leest men in het Verslag aan de onderwijzers zekere belooning toegekend, verband houdende met het aantal ingeschreven scholieren, uit te keeren voor het geval dat het aantal schoolverzuimen zeker percentage niet overschrijdt, dan zou zeer zeker het schoolverzuim in sterke mate afnemen». Vijf en twintig jaren geleden werd dit stelsel in sommige gemeenten in Friesland toegepast, maar men is al spoedig tot het oude regime teruggekeerd. Waarom, werd gevraagd. Omdat, moet het antwoord luiden, de nieuwe regeling niet aan de verwachting beantwoordde. En hoe zou het ook anders mogelijk zijn? De bewering, dat alleen minder goede onderwijzers over groot schoolverzuim zouden te klagen hebben, is in strijd met de werkelijkheid. Niet dat het gehalte van het onderwijs geheel zonder invloed zou zijn, maar er zijn andere factoren die veel meer gewicht in de schaal leggen. De toepassing van het boven aangegeven stelsel moet dus in de practijk tot onbillijkheid leiden, ook al verzekert men een zeker minimum. Als de eene onderwijzer met weinig emolumenten moet genoegen nemen, omdat hij werkt in een omgeving, waar ondanks al zijn ijver en geschiktheid de school des zomers bijna leeg loopt, terwijl hij ziet dat zijn veel minder ijverige collega met



ruime emolumenten is gezegend, alleen omdat hij onder veel gunstiger omstandigheden is geplaatst, dan kan dat niet anders of er moet een geest van ontevredenheid worden aangekweekt, die schadelijk inwerkt op het onderwijs. Hoe grooter het schoolverzuim is, des te moeilijker is het om het aangegeven stelsel van belooning in toepassing te brengen. In casu was echter een voorname reden van afschaffing van het stelsel hierin gelegen, dat niet alle onderwijzers, die emolumenten ontvingen in verhouding tot het schoolbezoek, aan de verleiding om in hun eigen belang de staten van schoolverzuim eenigermate te flatteeren, weerstand konden bieden. Trouwens onder de bestaande wet was behoud van het stelsel ook niet meer mogelijk geweest.
Er is een ander veel beter middel om den ijver der onderwijzers te prikkelen, en dat is: hun allen een behoorlijke bezoldiging toe te kennen en hen in staat te stellen les te geven onder zulke omstandigheden, dat zij, hun plicht doende, ook werkelijk bevredigende resultaten van hun onderwijs kunnen zien. Thans wordt noch aan den eenen, noch aan den anderen eisch voldaan. Dat in vele gemeenten zelfs de onderwijzer, die aan het leven geen hooge eischen stelt, door te lage bezoldiging gebukt gaat onder financieele zorgen, die zijn werklust verlammen, wordt bijna algemeen toegegeven. Dat ook een onderwijzer, die goed staat aangeschreven, ontmoedigd wordt als hij ziet dat het schoolverzuim zijn werk voor een groot deel tot onvruchtbaarheid doemt, mag evenzeer als onbetwistbaar worden beschouwd. Niet door allerlei kunstmiddeltjes zal in dien toestand verbetering worden gebracht, maar wel door betere regeling der tractementen en invoering van leerplicht. Door eene hervorming als thans wordt voorgesteld zal wel is waar de volksschool in Nederland nog niet terstond aan alle desiderata beantwoorden, maar men zal daardoor toch grootendeels uitroeien een van de meest schadelijke woekerplanten, die tegenwoordig het onderwijs bederven.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd. Ontwerp.
kelijke persoon, maar dat de omstandigheden kunnen rechtvaardigen een optreden óf tegen beide ouders óf tegen de moeder alleen. Dit ligt trouwens ook in de redactie opgesloten.
Zijn de ouders of is een van hen uit de vaderlijke macht ontzet, dan zijn zij niet meer krachtens de wet met de verzorging belast.
Ter beantwoording van andere bedenkingen, bij dit artikel gemaakt. wordt verwezen naar § 11 der Algemeene Beschouwingen van deze Memorie.
Art. 2. Onder lagere scholen bedoeld in artikel i zijn begrepen alle scholen voor lager onderwijs, hetzij openbare, hetzij bijzondere, waar het onderwijs ten minste omvat de vakken, vermeld onder a—i in artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
Art. 2. Onder lagere scholen, bedoeld in artikel i, zijn begrepen alle scholen voor lager onderwijs, hetzij openbare, hetzij bijzondere, waar onderwijs wordt gegeven in de vakken, vermeld onder a—h in artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
Art. 2. 1ste lid. i)e eerste oefeningen van het handteekenen (vak i) zijn thans vervallen als verplicht vak. zoowel voor het schoolals voor het huisonderwijs. De ondergeteekende zag daarin geen bezwaar, omdat voor verreweg het grootste gedeelte der scholen nl. de openbare en de bijzondere, die voor de Rijksbijdrage volgens art. 54bis der wet tot regeling van het lager onderwijs in aanmerking komen — dit vak reeds verplicht is, terwijl uit Bijlage IV dezer Memorie blijkt, dat van de 67 bijzondere scholen, waar op 1 Januari 1898 niet alle vakken, genoemd onder a- i in art. 2 der aangehaalde wet, werden onderwezen, 13 vak i en 26 vak q in haar leerplan hadden opgenomen. Kr waren dus slechts 28 scholen, waar geen handteekenen werd onderwezen, terwijl men als waarschijnlijk mag aannemen, dat de leerlingen van deze soort scholen, wanneer het handteekenen niet aan de school onderwezen wordt, in den regel elders in dat vak onderricht zullen ontvangen. Ook zij die huisonderwijs genieten, zullen gewoonlijk wel, evenals in de muziek, onderwijs in het handteekenen ontvangen.
Ten aanzien van het onderwijs in de nuttige handwerken geldt in niet mindere mate hetgeen hierboven voor het handteekenen is aangevoerd. Er bestaat weinig gevaar, dat meisjes die niet-gesubsidieerde bijzondere scholen bezoeken of huisonderwijs genieten, geen onderwijs in de handwerken ontvangen, terwijl voor de anderen het van zelf een verplicht vak is.
De woorden «ten minste» zijn in artikel 2, als overbodig, vervallen.
Kr bestaat echter ernstig bezwaar in dit artikel te lezen: «waar voldoende onderwijs wordt gegeven in de vakken» enz. Hierbij herinnerende aan de beraadslagingen over een amendement indertijd gesteld op art. 34bis van het ontwerp der wet van 1889 (zie «Handelingen» der Staten-( ïeneraal 1888-—89. 11, blz. 1623—1643) wil het den ondergeteekende voorkomen, dat door deze bepaling zoude worden gereageerd tegen laatstgenoemde wet.



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
Het is waar, dat niet overal gedurende zes dagen der week wordt school gehouden. Eene bepaling omtrent den duur van het onderwijs en het aantal schooldagen aan de openbare lagere school zou echter niet in deze wet, maar in die tot regeling van het lager onderwijs tehuis behooren.
Het schoolbezoek wordt geacht geregeld plaats te vinden, indien gedurende ééne maand niet meer dan één schooltijd zonder wettige reden wordt verzuimd.
Het schoolbezoek wordt geacht geregeld plaats te vinden, indien gedurende twee maanden niet meer dan twee schooltijden zonder
reden worden verzuimd
sieldiye
Het huisonderwijs, bedoeld sub 1 2°. in artikel I, omvat de vakken, genoemd onder a—g in ; artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs in verband met een goeden leergang.
2de lid. Aan de hier gemaakte bezwaren is te gemoet gekomen. Thans is bepaald dat gedurende twee maanden niet meer dan twee schooltijden zonder geldige reden mogen worden verzuimd. Daardoor is dus het verzuim geoorloofd van een schooldag, die twee schooltijden heeft.
Dat eene soortgelijke bepaling onnoodig is, kan niet worden toegestemd. Verschoonbare verzuimen moeten een gevolg zijn van ernstige omstandigheden, die in de hierbedoelde gevallen niet behoeven aanwezig te zijn.
Ter bevordering van eenheid in de terminologie wordt thans van •••.geldige reden.», in plaats van «wettige reden», gesproken.
Art. 3. Aan alle lagere scholen .
bestaan jaarlijks ten minste twee i
tijdstippen voor toelating van ;
leerlingen, met tusschenruimte j van ten hoogste acht en ten minste vier maanden.
Art. 3 (oud) is thans vervallen.
(Zie hierboven art. i van het oor- Art. 3. De verplichting om,
spronkelijk o/iticerp.') voor zoover aan schoolonderwijs
de voorkeur gegeven wordt, te zorgen, dat het kind op eene lagere school wordt geplaatst, vangt aan uiterlijk, zoodra het den leeftijd van zeven jaren heeft bereikt.
Deze verplichting eindigt, zoodra het kind zes jaren leerling



UorspronRclijk untwerp. ijewijziga uniwcrp.
ter kennis van den arrondissements-schoolopziener worden gebracht.
Art. 7 ^nieuw art. 4). De jaarlijksche indiening der hierbedoelde verklaring acln de ondergeteekende een onmisbaren eisch, die voor de belanghebbenden niet te bezwarend kan zijn. Natuurlijk ligt het in de bedoeling ook daarvoor formulieren bij het gemeentebestuur verkrijgbaar te stellen.
Wie den termijn laat verstrijken, ontvangt de aanmaning van den arrondissementsschoolopziener, waardoor hij aan de inzending wordt herinnerd.
In het vierde lid, sub 2°., a, zijn de woorden bijgevoegd «alsmede de plaats, waar het onderwijs wordt gegeven*.
De bedoeling der uitdrukking «werkelijk verblijf» wordt in het Voorloopig Verslag zoo juist weergegeven, dat men op dien grond mag aannemen, dat deze uitdrukking tot geen misverstand kan leiden.
Art. 5. De verplichting om te zorgen, dat het kind de school, waar het als leerling is ingeschreven, geregeld bezoekt, vangt aan met den dag, waarop het voor het eerst op de school kan plaats nemen.
Art. 5 (nieuw). Dit artikel strekt, om geschil te voorkomen omtrent den dag, waarop, in geval aan schoolonderwijs de voorkeur wordt gegeven, de verplichting tot geregeld schoolbezoek aanvangt.
Art. 6. De verplichting, in artikel 1 bedoeld, wordt niet | nagekomen :
j i°. zoolang het kind, den leef; tijd van zeven jaren bereikt hcbI bende, en nog niet op grond van | dertienjarigen leeftijd ingevolge ! artikel 3, derde lid, buiten de leerverplichting vallende, niet als leerling op eene lagere school is geplaatst, noch huisonderwijs geniet overeenkomstig de regelen der wet, terwijl niet blijkt, noch van het vroeger verstryken van den leerplichtigen leeftijd ingevolge artikel 3, tweede lid, of artikel 4, tweede lid, noch van eenige wettelijke vrijstelling;
2°. zoo dikwijls het kind, dat



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
als leerling op eene lagere school geplaatst is en nog niet op grond van artikel 3, tweede of derde lid, buiten de leerverplichting valt, die school niet geregeld bezoekt, terwijl niet blijkt van eenige geldige reden van tijdelijk schoolverzuim, noch dat de voor het nakomen der verplichting aansprakelijke persoon het redelijkerwijs mogelijke deed om het , schoolverzuim te voorkomen.
Art. 6 (nieuw) geeft eene formuleering van de niet-nakoming der door deze» wet opgelegde verplichting en wordt in verband met de strafbepalingen nader toegelicht hiervoren in § 11 der algemeene beschouwingen.
Art. 4. Ouders, voogden en verzorgers zijn van de naleving der in artikel 1 opgelegde verplichting vrijgesteld, zoolang :
i°. zij eene vaste woonplaats missen;
Art. 7. Ouders, voogden en andere in artikel 1 genoemde verzorgers zijn van de naleving der in artikel 1 opgelegde verplichting vrijgesteld, zoolang:
i°. zij eene vaste woonplaats missen;
Art. 4, 1°. (nieuw art, 7, 1°.). Dat ouders, die met hunne kinderen van plaats tot plaats rondzwerven en een vagebondeerend leven leiden zonder zich op dezelfde plaats langer dan 28 dagen op te houden, door deze wet niet worden getroffen is juist. Ware er een middel om ook de kinderen van zulke ouders onder den leerplicht te brengen, ondergeteekende zou het gaarne aangrijpen, maar ook in het Yoorloopig Verslag wordt dergelijk middel niet aangegeven. Wat gedaan kon worden, is gedaan door de bepaling van art. 8 (oud art. 5), dat bij het gewijzigd ontwerp nog is uitgebreid. Men vergete hierbij niet, dat naast deze wet ook een wetsontwerp regelende de ontzetting uit de ouderlijke macht bij de Tweede Kamer aanhangig is.
Bij de aanstaande herziening van de wet tot regeling van het lager onderwijs zal worden nagegaan, in hoeverre het mogelijk is bepalingen op te nemen, om kinderen, die tijdelijk in eene gemeente vertoeven, niet mede te tellen onder de ingeschreven kinderen, bedoeld in art. 24 dier wet. Blijkbaar is bij de behandeling der wet aan dit belangrijke punt geen voldoende aandacht gewijd.
Zonder het subsidieeren van verplaatsbare scholen in beginsel af te keuren, ducht ondergeteekende geen tegenspraak, indien hij beweert, dat een dergelijke regeling in deze wet niet te huis behoort.
' Door woonplaats in art. 27, a; (oud art. 19, a) is voor de personen, bedoeld in art. 8 (oud art. 5), te verstaan de tijdelijke verblijfplaats, waar zij ingevolge laatstgenoemd artikel geacht worden voor de toepassing dezer wet vaste woonplaats te hebben. Zooals
8



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
echter art. 27 thans is gewijzigd, zal ten aanzien van de competentie van den rechter voor de in art. 8 (oud art. 5) genoemde personen waarschijnlijk nimmer met de woonplaats dier personen rekening zijn te houden.
2°. zij de kinderen voldoend lager huisonderwijs doen genieten in de vakken, genoemd onder a—g en i in artikel 2 der wet tot regeling van het lager onderwijs ;
2°. is vervallen door de wijziging van art. 1. Het huisonderwijs is thans niet een reden van vrijstelling van de verplichting door de wet opgelegd, doch nu ook formeel een der beide wegen, waardoor aan die verplichting wordt voldaan.
3°. zij de kinderen eene inrichting van hooger of middelbaar onderwijs doen bezoeken;
2°. zij de kinderen eene inrichting van onderwijs doen bezoeken, die geacht wordt tot het hooger of middelbaar onderwijs te behooren en waar de kinderen buiten de avonduren ten minste zestien uren per week onderwijs ontvangen;
3". <nieuw art. 7. 2°J Thans wordt gelezen: «inrichting van onderwijs, die geacht wordt tot het hooger of middelbaar onderwijs te behooren.j Daaronder zijn begrepen vakscholen, zooals ambachtsscholen.
Ten einde misbruik te voorkomen is tevens bepaald, dat de kinderen daar, buiten de avonduren, ten minste 16 uur per week onderwijs moeten ontvangen.
Ingevolge art. 9 ^nieuw), eerste lid, moet ook de naam van het kind, waarvoor op dezen of eenigen anderen grond vrijstelling wordt gevraagd, worden opgegeven.
Het schijnt niet noodig eene speciale vrijstelling op te nemen voor het tijdsverloop tusschen het einde van het lager en het begin van het hooger of middelbaar onderwijs. In den regel zal er geen bezwaar zijn, het kind in dien tijd op de lagere school te laten, maar mocht het in enkele gevallen noodig blijken, dat het kind de lagere school verlaat enkele weken voordat het op de andere school overgaat, dan zijn de bepalingen der wet ruim genoeg gesteld, om dat mogelijk te maken.
4°. zij de kinderen, die den leeftijd van zeven jaren nog niet
hebben bereikt, eene bewaarschool doen bezoeken;
4°. is vervallen.



Oorspronkelijk Ontwerp.
5°. zij tegen het onderwijs op alle, binnen den afstand van 45 minuten gaans van de woning gelegen, lagere scholen, waar voor de kinderen plaats te verkrijgen is, overwegend bezwaar hebben;
Gewijzigd Ontwerp.
?°. zij tegen het onderwijs op
alle, binnen den afstand van 45 minuten gaans van de woning gelegen, lagere scholen, waar voor de kinderen plaats te verkrijgen is, overwegend bezwaar hebben;
3". (nieuwi art. 7, 3'V) Met de uitdrukking «onderwijs* wordt niets anders bedoeld dan het onderwijs, hetwelk op de school gegeven wordt. Bij de gekozen redactie wordt geheel in het midden gelaten de grond voor de bezwaren tegen dat onderwijs. Alleen wordt door de gewraakte uitdrukking uitgemaakt, dat men zich op deze vrijstelling niet kan beroepen, als men geen bezwaar heeft tegen het onderwijs. Die eisch kan bezwaarlijk worden losgelaten en daarom kan aan den wensch om de woorden 'het onderwijs op» te schrappen, niet worden voldaan.
Indien het schoolgeld een bezwaar is, dan is de school te beschouwen als eene, waar geen plaats is te verkrijgen.
In de Memorie van Toelichting is reeds erkend, dat iedere bepaling van den afstand der school van de woning eenigszins willekeurig is, doch eene grensbepaling moet er zijn. Door vaststelling van verschillenden afstand voor kinderen van verschillenden leeftijd bereikt men niet het doel, namelijk 0111 een geregeld schoolbezoek gedurende een minimum aantal verplichte leerjaren, te bevorderen.
De ondergeteekende is het eens met de leden, die een afstand van 45 minuten gaans niet te groot achten. Indien werkelijk voor de lichaamskracht van eenig kind het afleggen van dien afstand te bezwarend is, dan is vrijstelling te verkrijgen op grond van 7". (o 11 d 9#.) van dit artikel.
Door den afstand in kilometers uit te drukken, zoude, naar het den ondergeteekende voorkomt, minder duidelijk uitkomen, dat hier wordt bedoeld de afstand, feitelijk door de kinderen af te leggen.
In art. 10 (oud art. 8) is het woord »gaans» bijgevoegd.
6°. zij voor de kinderen op 40. zij voor de kinderen op eenige, binnen den afstand van eenige, binnen den afstand van 45 minuten gaans van de woning 45 minuten gaans van de woning gelegen, lagere school geene gelegen, lagere school, ondanks plaatsing kunnen verkrijgen; aanvrage tot toelating, geene
plaatsing kunnen verkrijgen;
6°. (nieuw art. 7, 4°.) Deze bepaling kan in eene wet op den leerplicht bezwaarlijk worden gemist. Zooals te recht in het Voorloopig Verslag te dezer plaatse werd opgemerkt, zou het onmogelijk zijn bij eene zeer verspreid wonende bevolking eene school te brengen onder ieders bereik. En het onmogelijke kan door de Grondwet niet zijn voorgeschreven.
Wel is het waar, dat nog niet in alle gemeenten voldoende uit\ oering wordt gegeven aan art. 16 der wet tot regeling van het lager onderwijs, doch aan den éénen kant zal de leerplicht tot betere uit-



Oorspronkelijk Ontwerp.
Art. 6. Ouders, voogden en verzorgers, die eene vaste woonplaats hebben, kunnen zich niet beroepen op eenige vrijstelling van de naleving der in artikel I opgelegde verplichting, zoolang zij niet aan den burgemeester hunner woonplaats hebben kennis gegeven op welken grond zij op vrijstelling aanspraak meenen te mogen maken.
Gewijzigd Ontwe rp.
Door Ons wordt bepaald op welke wijze die kennisgevingen behooren te geschieden en hoe zij ter kennis van den arrondissements-schoolopziener zullen worden gebracht.
Ditzelfde geldt ook voor de kennisgeving, bedoeld in art. 7.
Art. 9. Ouders, voogden en andere in artikel 1 genoemde verzorgers, die eene vaste woonplaats hebben, kunnen zich niet beroepen op eenige vrijstelling van de naleving der in artikel 1 opgelegde verplichting, zoolang zij niet aan den burgemeester hunner woonplaats hebben kennis gegeven, voor welk kind en op welken grond zij op vrijstelling aanspraak meenen te mogen maken.
Deze kennisgeving moet, zoolang de aanspraak op vrijstelling blijft voortduren en de kinderen nog in den leerplichtigen leeftijd vallen, telkens na verloop van twaalf maanden op nieuw worden ingediend.
Door Ons wordt bepaald, op welke wijze die kennisgevingen behooren te geschieden en hoe zij ter kennis van den arrondissements-schoolopziener zullen worden gebracht.
Tevens wordt door Ons bepaald, door wie en op welke wijze de namen der kinderen, die voor plaatsing op eene lagere school aangegeven, maar nog niet toegelaten zijn, ter kennis van den arrondissements - schoolopziener worden gebracht.
Art. 6 (nieuw art. 9). Het ligt in de bedoeling, om voor de in te dienen kennisgevingen formulieren verkrijgbaar te stellen bij het gemeentebestuur. Doch het schijnt niet wenschelijk die aan belanghebbenden te doen bezorgen. Vooreerst zoude nien daarmede aan de gemeentebesturen een te grooten last opleggen en in de tweede plaats zoude het rondzenden van kennisgevingen kunnen beschouwd worden als eene uitnoodiging, om op vrijstelling aanspraak te maken. Wie verzuimt de kennisgeving te doen, wordt daaraan herinnerd door de aanmaning, bedoeld in art. 20, § 1 (oud art. 15").
In het Koninklijk besluit, bedoeld in het derde (oud tweede^ lid. zullen de verschillende bijzonderheden zijn te vermelden, welke in de kennisgeving zijn op te nemen. Opzettelijk wordt in deze alinea gesproken van 'de wijze waarop» de kennisgevingen behooren te geschieden, omdat deze uitdrukking meer algemeen is. dan 'in welken vorm».



Oorspronkelijk Ontwerp.
kennis is gekomen, daartoe zijne medewerking te verleenen, tenzij hem uit een onderzoek, dat hij behoort in te stellen, blijkt, dat op de school, waartegen bezwaar wordt gemaakt een kind, inwonende bij hen 'n eene inrichting onder beheer van hen, die bezwaar maken, nog geplaatst is of gedurende het jaar, voorafgaande aan de dagteekening der verklaring, geplaatst is geweest en de schoolopziener niet overtuigd is, dat liet kind uit bezwaar tegen het onderwijs van de lijst der leerlingen is afgeschreven.
Zoolang liet bezwaar blijft bestaan en de kinderen nog geen dertien jaar oud zijn, moet de verklaring " telkens na verloop van twaalf maanden opnieuw worden ingediend. Blijven ouders, voogden of verzorgers in gebreke zulks te doen, dan wordt het bezwaar geacht te zijn opgeheven.
Eveneens wordt het bezwaar geacht te zijn opgeheven, indien in de loop van het tijdvak van twaalf maanden, waarvoor de verklaring is overgelegd, voor een kind van de daarbij betrokken ouders, voogden of verzorgers plaatsing wordt aangevraagd op eene school, waartegen bezwaar is gemaakt.
Indien de arrondissementsschoolopzienei' zijne medeonderteekening eener verklaring weigert, geeft hij daarvan onmiddellijk met opgave van reden kennis aan den belanghebbende. Bij weigering kunnen ouders, voogden of verzorgers, binnen veertien dagen, nadat de weigering te hunner kennis is gekomen,
Gewijzigd Ontwerp.
ning, zijne medewerking te verleenen, tenzij hem blijkt, dat het kind op de school of eene der scholen, waartegen bezwaar wordt gemaakt, gedurende het jaar, voorafgaande aan de dagteekening der verklaring, geplaatst is geweest en de schoolopziener overtuigd is, dat geen ernstig gemoedsbezwaar tot aanvraag om vrijstelling heeft geleid.
Indien de arrondissementsschoolopziener zijne mede-onderteekening eener verklaring weigert, geeft hij daarvan onmiddellijk met opgave van redenen kennis aan den belanghebbende. Deze kan binnen veertien dagen, nadat de weigering te zijner kennis is gebracht, in hooger beroep komen bij den districts-



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
schoolopziener voor kinderen, die overeenkomstig het bepaalde in artikel 2, in de laatste zes maanden, voorafgaande aan de aanvrage, de school geregeld hebben bezocht, jaarlijks voor ten hoogste zes weken, ongerekend de vacanties, schoolverzuim worden toegestaan.
Afwijzing van het verzoek geschiedt bij eene met redenen omkleede beschikking, welke onmiddellijk ter kennis van den belanghebbende wordt gebracht.
Ouders, voogden of verzorgers kunnen binnen veertien dagen, nadat de afwijzende beschikking te hunner kennis is gebracht, in hooger beroep komen bij den inspecteur.
Van de verleende vergunningen wordt onverwijld mededeeling gedaan aan het hoofd der school, waar de kinderen zijn ingeschreven, aan den daarbij betrokken arrondissements - schoolopziener; aan den daarbij betrokken inspecteur, indien de vergunning is verleend door den districtsschoolopziener en aan den daarbij betrokken districts-schoolopziener indien de vergunning is verleend door den inspecteur.
Het hoofd der school zorgt, dat de verleende vergunningen onmiddellijk ter kennis van de belanghebbenden worden gebracht.
De inspecteur zendt jaarlijks vóór i Februari aan den Minister, met de uitvoering van de wet tot regeling van het lager onderwijs
schoolopziener voor kinderen, die in de laatste zes maanden, voorafgaande aan de aanvrage, de school geregeld hebben bezocht, jaarlijks voor ten hoogste zes weken, ongerekend de vacantiën, vergund worden de school tijdelijk niet te bezoeken. Die vergunning kan door den schoolopziener worden ingetrokken wegens niet geregeld schoolbezoek na de aanvrage gepleegd.
Van de beslissing van den arrondissements - schoolopziener [ wordt onmiddellijk kennis'*gege| ven aan den belanghebbende. | Bij afwijzing wordt de beslissing met redenen omkleed.
Ouders, voogden of andere in artikel i genoemde verzorgers 1 kunnen binnen veertien dagen, j nadat de afwijzende beschikking te hunner kennis is gebracht, in hooger beroep komen bij den districtsschoolopziener.
Van de verleende vergunningen wordt onverwijld mededeeling gedaan aan het hoofd der school, waar de kinderen zijn ingeschrej ven. Door den Minister met de uitvoering der wet tot regeling van het lager onderwijs belast, wordt bepaald, op welke wijze van de vergunningen mededeeling wordt gedaan aan den inspecteur en aan de andere daarbij betrokken autoriteiten.
De inspecteur zendt jaarlijks vóór I Februari aan den Minister, met de uitvoering van de wet tot j regeling van het lager onderwijs



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
belast, eene opgave van het getal der, gedurende het vorige jaar in ieder arrondissement verleende vergunningen, met mededeeling van den duur, waarvoor ze zijn toegestaan.
belast, eene opgave van het getal der, gedurende het vorige jaar in ieder arrondissement verleende vergunningen, met mededeeling van den duur, waarvoor ze zijn toegestaan.
Art. 10 (nieuw art. 13). Met genoegen zag ondergeteekende, dat de bedoeling van dit artikel door sommige leden werd toegejuicht. Wat de uitvoering betreft, zoo wordt het bezwaar dat er voor den districts-schoolopziener, wegens de uitgebreidheid van zijn ambtsgebied, in gelegen is om ten aanzien van deze aanvragen een behoorlijk onderzoek in te stellen, erkend. Het was dan ook alleen wegens de omvangrijke taak, in het eerste ontwerp van wet aan den arrondissementsschoolopziener toegedacht, dat het verleenen van de in dit artikel bedoelde vergunningen als regel aan den districts-schoolopziener werd opgedragen.
Nu tengevolge van het nieuwe art. 16, in verband met art. 12, de taak van den arrondissements-schoolopziener in het gewijzigd wetsontwerp zeer aanmerkelijk is verlicht, bestaat er, naar het den ondergeteekende voorkomt, geen bezwaar thans het verleenen van deze vergunningen op te dragen aan dezen ambtenaar, die — omdat de aan hem in te dienen aanvragen betreffen een meer beperkten kring, waarin hij geacht mag worden met de lokale toestanden goed vertrouwd te zijn, — tot de beoordeeling der aanvragen beter in staat is.
Plaatselijke commissiën met deze taak te belasten, zou, naar de meening van den ondergeteekende, weinig aanbeveling verdienen. De beslissing in handen te stellen eener commissie kan, indien in werkelijkheid de commissie in ieder geval zal beslissen, niet tot eene spoedige afdoening van zaken leiden. Wat niet wegneemt, dat de arrondissements-schoolopziener de plaatselijke commissie van toezicht op het lager onderwijs of het college van burgemeester en wethouders in die gevallen, waarin hij dat noodig acht, kan raadplegen.
«Boschbouw.» is uit het artikel vervallen, omdat, zooals terecht in het Voorloopig Verslag is opgemerkt, daarbij geene kinderen plegen te arbeiden.
«Veehouderij en veenderij» zijn in het artikel behouden. Het moge waar zijn, dat veehouderij een bedrijf is, dat op bepaalde tijden geene behoefte heeft aan meerdere hulp, doch hier staat tegenover, dat daar, waar veehouderij gepaard gaat met het landbouwbedrijf - en dit is zeer dikwijls het geval — juist in den tijd, waarin laatstgenoemd bedrijf buitengewone hulp eischt, de arbeid der kinderen ten behoeve van de veehouderij noodig kan wezen.
Ondergeteekende heeft gemeend het woord «veenderij» niet te moeten schrappen. Wel zal hij het gebruik van kinderkrachten in de veenderijen niet verdedigen, maar zoolang de arbeidswet niet is gewijzigd, moet rekening worden gehouden met het feit, dat de wetgever dien arbeid niet heeft willen verbieden. Wil men daarop terugkomen, dan moet dat geschieden bij de arbeidswet en niet bij de wet op den leerplicht.
9



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Untwerp.
Het ligt niet in de bedoeling hier te onderscheiden tusschen arbeid in het bedrijf der ouders en arbeid ten behoeve van anderen. De vergunning wordt verleend ten behoeve van werkzaamheid in of voor het bedrijf als zoodanig, afgescheiden van personen.
De vacantiën zijn in den regel, voor zoover de Regeering bekend is, op het platteland niet lang, doch indien het noodig mocht blijken meer waarborg te geven, dat niet door verlenging der vacantiën de kinderen te lang aan de school worden onttrokken, dan zal daarin moeten worden voorzien door wijziging van art. 21 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
Omtrent de beteekenis der uitdrukking «geregeld schoolbezoek» in het eerste lid van dit artikel en in het volgende artikel valt op te merken, dat verzuimen, waartoe verlof verleend is of die verschoonbaar zijn geacht, niet als schoolverzuim worden aangemerkt. Verzuim geheel buiten toedoen of tegen den wil van den aansprakelijken persoon wordt, zooals uit art. 6, sub 2" blijkt, niet geacht eene overtreding te zijn in den zin der wet.
Indien het mogelijk ware het verleenen van de vergunning ook afhankelijk te stellen van het bevestigend antwoord op de vraag, ot het kind werkelijk goed geleerd heeft, dan zoude dit denkbeeld wel aanbevelingswaardig zijn. Het komt den ondergeteekende echter voor, dat het stellen van dien eisch in de wet practisch onuitvoerbaar zou zijn. Intusschen mag niet worden over het hoofd gezien, dat de onderwijzer volkomen vrij is in de beoordeeling of een opgegeven reden van schoolverzuim geldig of als verschoonbaar behoort te worden aangemerkt. En nu spreekt het toch van zelf, dat hij ten aanzien van een kind, dat vlijtig is en goed leert, allicht spoediger verlof zal geven of tot verschoonbaarheid zal concludeeren, dan indien hij te doen heeft met een kind, dat van weinig ambitie blijk geeft, en elke gelegenheid om vrij te komen, te baat neemt.
Voor de aanvragen om vergunning zullen formulieren worden beschikbaar gesteld. Het stellen van een termijn voor de indiening komt onnoodig voor. Het eigen belang der hierbij betrokken personen zal hen wel tot tijdige indiening aansporen.
Aangezien echter de termijn van zes maanden geregeld schoolbezoek, als voorwaarde voor het verkrijgen der vergunning gesteld, verstrijkt bij het doen der aanvrage, heeft de aanvrager het in de hand het tijdvak te bepalen, waarover die zes maanden loopen. In geval dat de aanvrage wordt gedaan geruimen tijd vóór het begin van het verlof, zoude in het tijdvak tusschen de aanvrage en het verlof grove wetsovertreding kunnen plaats hebben, zonder dat zulks van eenigen invloed kon zijn op het verkrijgen der vergunning. Om daartegen te waken, is thans de bepaling opgenomen, dat de schoolopziener de vergunning kan intrekken op grond van niet geregeld schoolbezoek na de aanvrage.
Het hooger beroep is thans in te stellen bij den districts-schoolopziener. Deze ambtenaar kan ook het advies van andere autoriteiten inwinnen en zich inlichtingen verschaffen waar hij dat dienstig acht; hij behoeft dus niet uitsluitend op den arrondissements-schoolopziener af te gaan.
De mededeeling van de beslissing door tusschenkomst van het hoofd der school was voorgesteld, omdat op die wijze dat hoofd van



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
zelf ook kennis van de beslissing droeg. Er is echter geen bezwaar de beschikking rechtstreeks aan belanghebbenden te zenden. In dien zin is het artikel gewijzigd.
Art. IX. De vergunningen, bedoeld in het vorige artikel, worden alleen geweigerd:
i °. op grond van niet geregeld schoolbezoek gedurende de laatste zes maanden, voorafgaande aan de aanvrage;
2U. indien er gegronde reden is, om te vermoeden, dat de vrijstelling niet wordt gevraagd voor het doel, in het eerste lid van artikel 10 omschreven;
Art. 14 De vergunningen, bedoeld in het vorige artikel, worden alleen geweigerd:
1°. op grond van niet geregeld schoolbezoek gedurende de laatste zes maanden, voorafgaande aan de aanvrage;
2°. indien er gegronde reden is om te vermoeden, dat van de vergunning geen gebruik zal worden gemaakt voor het doel, in het eerste lid van artikel 13 omschreven ;
Art. 11 i^nieuw art. 14). De redactie van 2° is verduidelijkt. In plaats van «niet wordt gevraagd voor het doel.» wordt thans gelezen: «geen gebruik zal worden gemaakt voor het doel.»
3°. indien de tijd, waarvoor I de vrijstelling wordt gevraagd, te lang of ongeschikt wordt geoordeeld ;
3°. oud is vervallen. De termijn, waarvoor volgens de wet de vergunning kan worden verleend, is niet te lang gesteld. Die termijn kan in geen geval worden overschreden. Weigering op grond dat het maximum van tijd, door de wet toegestaan, te lang voorkomt, schijnt den ondergeteekende bij nadere overweging niet wenschelijk.
4U. indien het kind den leeftijd 30. indien het kind den leeftijd van negen jaren nog niet heeft van tien jaren nog niet heeft bebereikt. reikt.
Sub 3°. nieuw (oud sub 4n.) is thans de leeftijd van tien jaren gesteld in plaats van negen, en zulks in verband met de omstandigheid, dat de leerplicht thans eerst volgens het ontwerp op zevenjarigen leeftijd aanvangt. Het is niet wenschelijk, dat de mogelijkheid bestaat, dat eene zoo langdurige vacantie worde gegeven aan kinderen, die nog slechts gedurende twee jaren onderwijs genieten.
Art. 12. De gemeenteraad is bevoegd, bij verordening den tijd te regelen binnen welken, met uitsluiting van de overige tijden
Art. 15. De gemeenteraad is bevoegd, bij verordening den tijd te regelen binnen welken, met uitsluiting van de overige tijden



Oorspronkelijk Ontwerp.
rende de eerstvolgende maand, door aanplakking aan het raadhuis worden vermeld, waarvan aan den belanghebbende wordt kennis gegeven.
Gelijke aanplakking geschiedt, indien de aansprakelijke persoon op de, in het vierde lid van dit artikel bedoelde, vraag weigert te antwoorden of daarop een ontkennend antwoord geeft.
De arrondissements-schoolopziener ontvangt mededeeling van den dag, waarop de waarschuwing tot den belanghebbende is gericht, alsmede, indien aanplakking heeft plaats gevonden, van den dag, waarop de aanplakking is geschied.
Cicivijzigd unrwerp.
vermelding van de school en van het tijdstip, waarop het kind als leerling wordt geplaatst.
Ten aanzien van een kind, dat ambtshalve op eene school is ingeschreven, geldt de voor die school bestaande regeling omtrent de heffing van schoolgeld.
Art. 21. $ i. Bevindt de arrondissements-schoolopziener bij het onderzoek der hem toegezonden lijsten en opgaven, dat ten aanzien van eenigen leerling geen geregeld schoolbezoek heeft plaats gevonden, zonder dat verlof is verleend, of eene andere reden het verzuim wettigt of verschoonbaar maakt, dan maant hij den naar artikel i aansprakelijken persoon zoo spoedig mogelijk schriftelijk aan, om in het vervolg aan de hem bij de wet opgelegde verplichtingen te voldoen.
§ 2. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat de overtreding, omschreven in art. I en art. 6, sub 2°, herhaald is binnen zes maanden, nadat de bij de vorige paragraaf bedoelde aanmaning ter kennis van den naar artikel i aansprakelijken persoon is gebracht, dan wordt daarvan door hem zoo spoedig mogelijk, nadat de herhaling hem is gebleken, kennis gegeven aan de plaatselijke commissie van toezicht of, waar deze ontbreekt, aan burgemerster en wethouders.
Binnen acht dagen na ontvangst van de, in het eerste lid dezer paragraaf bedoelde, kennisgeving wordt de naar artikel i aansprakelijke persoon door de plaatselijke commissie van toezicht of,



Oorspronkelijk Ontwerp
Art. 18. Bevindt de arrondisseinents-schoolopziener, dat overtreding van artikel i herhaald is binnen drie maanden, na verloop der maand, waarin de, bij het vorige artikel bedoelde, waarschuwing is gericht tot den belanghebbende, op wien het vijfde of zesde lid van laatstgenoemd artikel niet is toegepast, dan bericht hij zulks, tenzij de redenen, welke tot het ongeregeld schoolbezoek hebben geleid, door hem verschoonbaar worden geacht, onverwijld aan burgemeester en wethouders.
Dezen doen de namen en voornamen van den aansprakelijken persoon alsmede het te zijnen laste bevondene en diens, in artikel i bedoelde, betrekking tot het kind, gedurende de eerstvolgende maand, door aanplakking aan het raadhuis vernielden en geven daarvan tevens aan den arrondissements - schoolopziener en aan den belanghebbende kennis.
Door Ons worden voorschriften gegeven omtrent de wijze van aanplakking aan het raadhuis, in dit en in het vorige artikel bedoeld.
Gewijzigd Ontwerp.
waar deze ontbreekt, door burgemeester en wethouders schriftelijk opgeroepen.
Tusschen de oproeping en den daarbij aangezegden dag van verschijning moeten ten minste acht vrije dagen verloopen.
De naar artikel I aansprakelijke persoon, voor de plaatselijke commissie van toezicht of voor burgemeester en wethouders verschenen, wordt op zijne verplichting gewezen en tegen herhaling der nalatigheid ernstig gewaarschuwd.
Indien de opgeroepene niet verschijnt wordt de naar artikel i aansprakelijke persoon door de plaatselijke commissie van toezicht of, waar deze ontbreekt, door burgemeester en wethouders, onverwijld langs anderen weg, op de wijze door hen het meest wenschelijk gevonden, op zijne verplichting gewezen en tegen herhaling der nalatigheid ernstig gewaarschuwd.
De arrondissements-schoolopziener ontvangt onverwijld mededeeling van den dag, waarop de waarschuwing overeenkomstig het vierde of vijfde lid dezer paragraaf heeft plaats gehad.
§ 3. Bevindt de arrondissements-schoolopziener, dat overtreding van artikel 1 en artikel 6, sub 2°, herhaald is binnen zes maanden, nadat de in de vorige paragraaf bedoelde waarschuwing heeft plaats gehad, dan zendt hij den naar artikel 1 aansprakelijken persoon eene schriftelijke aanzegging, dat de administratieve behandeling van zijne overtredingen met betrekking tot het in de aanzegging met name te



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
Ambtshalve inschrijving moet echter nooit leiden tot dwang om een bepaalde school te bezoeken en dit zal, zooals reeds in § 11 hiervoren werd aangetoond, ook niet geschieden. \ an de gelegenheid om het kind na de ambtshalve inschrijving op een andere school geplaatst te krijgen, zal de vader echter niet dikwijls gebruik maken, niet alleen omdat bij de keuze der school door de plaatselijke schoolcommissie met den wensch van den vader, indien daarvan blijkt, zal worden rekening gehouden, maar ook en vooral, omdat ook nimmer tot ambtshalve inschrijving wordt overgegaan, zonder dat de vader eerst ruimschoots in de gelegenheid is gesteld óf zelf een keuze te doen óf overeenkomstig het bepaalde in art. 7, derde lid, in verband met art. 10 op vrijstelling aanspraak te maken.
In geval van betrekkelijk schoolverzuim, waar geene ambtshalve inschrijving heeft plaats gehad, wordt bij herhaling der overtreding binnen zes maanden na de ernstige waarschuwing, bedoeld in § 2 van art. 21, den aansprakelijken persoon door den arrondissements-schoolopziener eene schriftelijke aanzegging toegezonden, dat de administratieve behandeling der zaak is afgeloopen, dat deze overtreding nog niet strafrechtelijk wordt vervolgd, doch dat ter zake van de eerstvolgende overtreding binnen zes maanden proces-verbaal zal worden opgemaakt.
Er blijven dus, hoewel de aanplakking in het gewijzigd wetsontwerp is vervallen, drie stadiën van administratieve behandeling der zaak bestaan, voordat tot strafrechtelijke vervolging wordt overgegaan. En dit geldt zoowel voor het relatief als voor het absoluut schoolverzuim. Voor het absoluut schoolverzuim zijn de drie stadiën . 1". aanmaning, 2°. waarschuwing, 3". aanzegging, gepaard met ambtshalve inschrijving. Voor het relatieve schoolverzuim zijn het: 1". aanmaning, 2». waarschuwing, 3°. aanzegging, dat nu bij volgende overtreding de tusschenkomst van den strafrechter zal worden ingeroepen.
Ten aanzien van de toelichting der bepalingen omtrent die vervolging — nieuw art. 21, § § 4 tot 6, artt. 23, 26, 27, 28 en 29 moge hier in de eerste plaats worden verwezen naar § 11 der algemeene beschouwingen in deze Memorie. Hetgeen in die § voorkomt strekke tevens tot antwoord op de opmerkingen in het Voorloopig Verslag gemaakt omtrent artt. 19, 20 en 25, voor zoover die niet hieronder bij de desbetreffende artikelen zijn beantwoord.
In het stelsel der wet is het wenschelijk, dat de schoolopziener,, waar hij naar aanleiding van herhaald schoolverzuim proces-verbaal opmaakt en dat aan den ambtenaar van het openbaar ministerie doet toekomen, daarbij tevens mededeeling doet van de redenen van het schoolverzuim.
Volgens het slot toch van artikel 6, sub 2°., zal geen straf worden uitgesproken, indien blijkt van «eenige geldige reden». Voor den rechter is het dus van belang te weten, welke reden de schoolopziener niet geldig of niet verschoonbaar heelt geacht. Van daar de slotwoorden van § 4 van artikel 21 (nieuw).
Art. 20. Ouders, voogden of Art. 23- ^ 1 • Met geldboete verzorgers, die zich schuldig van ten hoogste vijftien gulden maken aan eene, in artikel 19 worden gestraft ouders, voogden



uorspronut lijR vniwerp.
omschreven, herhaling der overtreding van artikel i, worden gestraft met geldboete van ten hoogste vijftien gulden.
Indien tijdens het plegen van de overtreding nog geen jaar verloopen is sedert de schuldige, wegens gelijke overtreding, onherroepelijk is veroordeeld of vrijwillig de boete heeft betaald, wordt hij gestraft met hechtenis van ten hoogste zes dagen of geldboete van ten hoogste vijf en twintig gulden.
Bij tweede of volgende herhaling, telkens binnen één jaar na de laatste veroordeeling gepleegd, wordt hechtenis van ten hoogste zeven dagen opgelegd.
Oetcijzigd Unticerp.
en andere in artikel i genoemde verzorgers, die eene in artikel i en artikel 6, sub 2°, omschreven overtreding plegen in een van de volgende gevallen :
i°. indien de overtreding betreft een kind, dat ambtshalve als leerling eener lagere school is ingeschreven, en de overtreding gepleegd is binnen zes maanden na den dag, waarop het kind geacht wordt tot de schoolbevolking te behooren;
2°. indien den overtreder de aanzegging bedoeld in art. 21, § 3, is toegezonden, de overtreding het kind betreft, waarop die aanzegging betrekking had, en de overtreding gepleegd wordt binnen zes maanden, nadat den overtreder de aanzegging toegezonden is;
3°. indien de overtreder te voren ingevolge r°. of 2°. van deze paragraaf onherroepelijk veroordeeld werd, de overtreding gepleegd wordt binnen twee jaar na die, welke tot de veroordeeling geleid heeft, en zij hetzelfde kind betreft;
4°. indien de overtreder te voren ingevolge 3°. van deze paragraaf onherroepelijk veroordeeld werd, de latere overtreding gepleegd werd binnen twee jaar na die, welke tot de veroordeeling geleid heeft, en zij hetzelfde kind betreft.
^ 2. Indien tijdens het plegen van de overtreding nog geen jaar verloopen is sedert eene vroegere veroordeeling van den schuldige wegens eene der overtredingen in de eerste paragraaf van dit artikel bedoeld ten aanzien van hetzelfde kind onherroepelijk is



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
geworden, wordt hij gestraft met geldboete van ten hoogste vijftig gulden.
Bij tweede of volgende herhaling, gepleegd ten aanzien van hetzelfde kind, telkens binnen één jaar nadat de laatste veroordeeling onherroepelijk is geworden, kan in plaats van de geldboete hechtenis van ten hoogste zeven dagen worden opgelegd.
Art. 20 (nieuw art. 23). De gewijzigde redactie der strafbepalingen is in het algemeen voldoende toegelicht hiervoren in § 11 der algemeene beschouwingen. Ter aanvulling moge nog het volgende dienen.
§ 1. aanhef. De overtreding wordt aangeduid als «in art. 1 en art. 6, sub 2°. omschreven». Immers geeft art. 6, sub 2°, aan, wanneer de verplichting, die in art. 1, met aanwijzing van den persoon op wien zij rust, omschreven staat, niet is nagekomen, voor zooveel dit geschiedt door gemis aan zorg voor geregeld schoolbezoek.
3°. en 4°. Het geldt hier niet recidive als grond voor strafverzwaring, doch eene herhaling die strafbaar is met de lagere straf, welke dit artikel in zijn aanhef tegen de reeks van eerste overtredingen binnen den proeftijd stelt.
Die proeftijd is in de gevallen 1". en 2°. zes maanden sinds de tijdstippen, daar genoemd, en wordt nu, indien binnen dien proeftijd eene overtreding plaats vindt, een nieuwe proeftijd van twee jaar. Voor dien proeftijd is dus het tijdstip van aanvang dat waarop de vroegere overtreding voorviel.
§ 2. Hier is sprake van strafverzwaring in geval van wettelijke herhaling en is dus, in overeenstemming met het stelsel van het Wetboek van Strafrecht, een termijn gesteld, gerekend van het tijdstip af, waarop de vroegere veroordeeling onherroepelijk werd.
Art. 21. Met geldboete van ten hoogste vijftig gulden worden gestraft de hoofden der bijzondere lagere scholen, waar de tijdstippen voor toelating van leerlingen niet vastgesteld zijn overeenkomstig artikel 3.
Art. 21 (oud) is vervallen, aangezien de bepaling van art. 3 (oud) in het gewijzigd wetsontwerp niet voorkomt.
Art. 22. Overtreding van een Art. 24. Het hoofd der school,
der voorschriften van artikel 14 dat niet voldoet aan de aanma-
wordt gestraft met geldboete van ning, bedoeld in art. 19 laatste
ten hoogste vijf gulden. lid, wordt gestraft met geldboete



Oorspronkelijk Ontwerp.
Indien het hoofd eener school op 8 Maart het afschrift der lijst, vermeld in het vierde lid van artikel 14, nog niet heeft ingezonden, wordt zijne school, van dat tijdstip tot aan den dag van het herstel van het verzuim, geacht niet te zijn begrepen onder de lagere scholen, bedoeld in artikel 1.
Gewijzigd Ontwerp.
van ten hoogste vijftien gulden.
Indien tijdens het plegen van deze overtreding nog geen jaar verloopen is, sedert eene vroegere veroordeeling van den schuldige wegens eene overtreding, bedoeld in het eerste lid van dit artikel, onherroepelijk is geworden, wordt hij gestraft met geldboete van ten hoogste vijftig gulden.
Bij tweede of volgende herha¬
ling, gepleegd telkens binnen een ! jaar, nadat de laatste veroordee| ling onherroepelijk is geworden, wordt eene geldboete van ten hoogste honderd gulden opgelegd.
Art. 22 (nieuw art. 24). Aan het hier bedoelde bezwaar is tegemoet gekomen. De ondergeteekende was tot de oorspronkelijk voorgedragen regeling alleen overgegaan uit overweging, dat onderwijzers, die geen lijsten of slecht ingevulde lijsten inzenden, de goede uitvoering van de leerplichtwet onmogelijk maken. Bij nadere overweging is het echter ook hem voorgekomen, dat dit gevaar zeer gering is, niet alleen omdat de onderwijzers zich niet aan strafvervolging en het betalen van geldboeten, die bij herhaling volgens de thans voorgestelde bepaling tot f 100 kunnen stijgen, zullen willen blootstellen; maar ook omdat verwacht mag worden, dat de besturen der bijzondere scholen de onderwijzers, die de wet overtreden, tot hun plicht zullen weten te brengen. Mocht onverhoopt blijken, dat de thans voorgestelde bepalingen niet voldoende zijn, om de voorschriften der wet te doen naleven, dan zouden andere maatregelen moeten worden genomen.
Art. 23. Ouders, voogden of verzorgers, die zich beroepen op de vrijstelling, bedoeld sub 2°., in artikel 4, zijn verplicht aan den arrondissements-schoolopziener op diens aanvrage schriftelijk inlichtingen te verschaffen omtrent den tijd, gedurende welken de kinderen lager huisonderwijs ontvangen in ieder der vakken, bedoeld in artikel 4, sub 2°.
De arrondissements-schoolop-
Art. 25. De ouders, voogden en andere in artikel 1 genoemde verzorgers, die aan hunne in artikel 1 bedoelde verplichting door het geven van huisonderwijs voldoen, zijn verplicht aan den arrondissements - schoolopziener op diens aanvrage schriftelijk inlichtingen te verschaffen omtrent den tijd, gedurende welken de kinderen lager huisonderwijs ontvangen in de verschillende vakken. De schoolopziener is bevoegd te verzoeken tot de lessen te worden toegelaten.
Bij ernstigen twijfel of de ver-



Oorspronkelijk Untwerp. uewijzigci untzverp.
ziener is bevoegd, de in het | eerste lid van dit artikel bedoelde kinderen ieder halfjaar op te j roepen ten einde te onderzoeken | of hun voldoend onderwijs in de in artikel 4, sub 2°, bedoelde vakken wordt verstrekt.
Blijkt het genoten onderwijs onvoldoende, dan maant hij den, naar artikel 1 aansprakelijken, persoon aan, daarin binnen drie j
maanuen genoegzame vei Detenng te brengen.
ïusschen de oproeping en den daarbij aangezegden dag van verschijning moeten ten minste tien vrije dagen verloopen.
Wanneer ouders, voogden of verzorgers de gevraagde inlichtingen, bedoeld in het eerste lid van dit artikel, niet verstrekken of wanneer kinderen door ouders, voogden of verzorgers niet aan het, door den arrondissementsschoolopziener voorgeschreven, onderzoek worden onderworpen, alsmede wanneer bij een, na het verstrijken van den in het derde lid bedoelden termijn, voortgezet onderzoek niet van genoegzame verbetering blijkt, zendt de arrondissements-schoolopziener, tenzij de redenen, welke daartoe hebben geleid, door hem verschoonbaar worden geacht, proces-verbaal van zijne bevinding aan den bevoegden ambtenaar van het openbaar ministerie. Het laatste lid
plichting tot het geven van onderwijs wel nauwgezet wordt nagekomen, is de arrondissementsschoolopziener bevoegd, eenmaal in het jaar de in het eerste lid van dit artikel bedoelde kinderen op te roepen, ten einde te onderzoeken of hun voldoend onderwijs wordt verstrekt in de vakken, welke dat onderwijs behoort te omvatten. De naar artikel 1 aansprakelijke persoon is verplicht te zorgen, dat aan de oproeping wordt gevolg gegeven.
Blijkt het genoten onderwijs onvoldoende, dan maant hij den naar artikel 1 aansprakelijken persoon aan, daarin binnen drie maanden genoegzame verbetering te brengen, en is deze verplicht aan die aanmaning te voldoen.
Tusschen de oproeping en den daarbij aangezegden dag van verschijning moeten ten minste
tien vrije dagen verloopen.
Wanneer ouders, voogden of verzorgers de gevraagde inlichtingen, bedoeld in het eerste lid | van dit artikel, niet verstrekken, of wanneer kinderen door ouders, voogden of verzorgers niet aan het, door den arrondissementsschoolopziener voorgeschreven ! onderzoek worden onderworpen, alsmede wanneer bij een, na het verstrijken van den in het derde lid bedoelden termijn, voortgezet onderzoek niet van genoegzame verbetering blijkt, zendt de arrondissements-schoolopziener, tenzij de redenen, welke daartoe hebben geleid, door hem verschoonbaar j worden geacht, proces-verbaal van zijne bevinding aan den be| voegden ambtenaar van het openbaar ministerie.



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerf.
plan om, in afwachting van de dringend noodige herziening van de schoolwet thans bij de leerplichtwet geen verandering ^ an een artikel van bedoelde wet voor te stellen, maar 0111 het hooge belang der /.aak meent hij zich in dezen het verwijt van inconsequentie te moeten getroosten. Kr zijn ongetwijfeld meer punten in de wet tot regeling 'van het lager onderwijs, die dringend herziening vorderen, maar daaronder is er geen. dat aan de invoering van leerplicht noodzakelijk moet voorafgaan. Hier is het .echter een ander geval. \ erplicht lierhalingsonderwijs kan niet in werking treden zonder voorafgaande wijziging van art. 17. Bij het vaststellen van de verplichting der ouders om hun kinderen lierhalingsonderwijs te verstrekken, moet aan dc gemeentebesturen tevens de verplichting worden °p«legd '*°°r voldoend lierhalingsonderwijs te zorgen De mogelijkheid is niet uitgesloten, dat in enkele gemeenten door het bijzonder onderwijs geh in de behoeften wordt voorzien, maar dit zall toch uitzondering z j . De een geeft ook met betrekking tot het herha ingsonderwijs aan de bijzondere, een ander aan de openbare school de voorkeur, en het stelsel der wet brengt mede. dat zooveel mogelijk de vrije keuze der
school moet worden bevorderd.
Indien men er zich toe bepaalde in deze wet te dec.reteeren, a op een nader aan te wijzen tijdstip bok het lierhalingsonderwijs verplicht zal worden, zonder art. 17 in den boven aangegeven zin te wijzigen, dan zou het te vreezen zijn. dat vele gemeentebesturen n door de wet tot het inrichten van lierhalingsonderwijs verplicht, \ oorloopig nog een afwachtende houding zouden blijven aannemen en dc regeling van het lierhalingsonderwijs niet zouden ter hand neme , in welk geval men later, als men eindelijk bij de wet wilde voorsteller met de invoering van verplicht lierhalingsonderwijs een aanvang te
maken weder voor dezelfde moeilijkheden zoude staan. Die moeilijk heden zijn niet te vreezen. indien terstond bij het in werking treden van deze wet aan de gemeentebesturen het in het leven roepe . herhalingscursussen verplichtend wordt opgelegd, - en tevens de m werking treding van de bepalingen, die het den ouders tot plich maken aan hunne kinderen bedoeld onderwijs te doen ge\en. wordt vastgesteld op een tijd. dat ruimschoots overal kan zijn voldaan aan hetgeen in dezen van de gemeentebesturen gevorderd wordt. Bezwaarlijk zal kunnen worden beweerd, dat bijv. 111 drie jaren nog J . . 11 •• /Ir» vnnrsrhriift. \ eeleer \er-
iral kan voiaaan zijn ;iüii nu^u. w*. ^ ~
wacht ondergeteekende dat velen den gestelden overgangstermijn wat lang zullen 'vinden, maar beter acht hij het den termijn iets te ang te stellen, dan later te worden teleurgesteld en allicht voor de noodzakelijkheid te worden geplaatst, om de Kamer te moeten ^ ragen op
de sfenomen beslissing terug te komen.
\og een ander' punt verdient hierbij overweging. Aangenomen zelfs.' dat ook zonder wijziging van art. 17 der schoolwet de gemeentebesturen zich bijna zonder uitzondering zouden beijveren htrhalmgsonderwijs in te richten, zoodra slechts de verplichting tot het genieten van lierhalingsonderwijs in beginsel door de wet was gevoteerd zelfs dan nog zoude men stuiten op het bezwaar, dat de gemeentebesturen bij hunne pogingen om dat onderwijs zoo goed mogelijk in te richten, zouden worden belemmerd door de bepalingen van artikel 17. Immers bedoeld artikel staat de vrije ontwikkeling van dat onderwijs in den



Oorspronkelijk Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
weg. Herhalingsonderwijs moet zich geheel kunnen aanpassen aan de plaatselijke behoeften, en dit is bij de beperkte omschrijving, thans in de wet opgenomen, niet wel mogelijk. Reeds thans wordt hier en daar beproefd bij het herhalingsonderwijs ook onderwijs te geven in een of meer vakken, niet met name in de wet tot regeling van het lager onderwijs genoeiru, maar hier stuit men op wettelijk bezwaar, dat zoo spoedig mogelijk behoort te worden opgeheven. Kr zijn reeds herhalingscursussen, waaraan een kookcursus; andere waaraan een cursus in het boekhouden, nog andere waaraan een cursus in het rechtlijnig teekenen is verbonden, maar in andere plaatsen, waar evenzeer de behoefte bestaat, onthoudt men zich van dat alles, omdat men het niet acht in overeenstemming met de bestaande wet. Aan die onzekerheid moet een einde worden gemaakt. De nieuwe redactie van art. 17 is zoo ontworpen, dat grootere vrijheid in de regeling van den omvang van het herhalingsonderwijs wordt gegeven. Dat daardoor het herhalingsonderwijs in vele gemeenten minder het karakter van herhalingsonderwijs zal krijgen, valt niet te ontkennen, maar daarom behoeft nog de naam niet te worden veranderd. Te minder is daarvoor aanleiding, omdat al wordt de vrijheid van regeling uitgebreid, die vrijheid toch niet onbeperkt zal zijn. en aan de gemeentebesturen niet zal worden toegelaten te verordenen, dat uitsluitend vakken zullen onderwezen worden, die niet behooren tot het gewoon schoolonderwijs. Welke vakken dat zullen zijn. wordt niet in de wet voorgeschreven, maar in geen geval zal de regeling zoo kunnen worden gemaakt, dat herhaling van het geleerde geheel wordt uitgesloten.
De bepalingen betreffende het verplicht herhalingsonderwijs behoeven slechts eene korte toelichting. Evenals bij het verplicht gewoon lager onderwijs is bepaald, dat de ouders, enz. zich van hunne verplichting kunnen kwijten langs twee wegen: door huisonderwijs of door schoolonderwijs. Schooldwang is dus ook hier uitgesloten.
Uit den aard der zaak moet de verplichting tot het doen verstrekken van herhalingsonderwijs aanvangen, zoodra het kind niet meer valt onder den gewonen leerplicht. Wanneer moet echter de verplichting eindigen: De ondergeteekende heeft gemeend als algemeene regel het einde te moeten stellen bij het bereiken van den vijftienjarigen leeftijd — evenwel niet op den verjaardag als zoodanig, maar bij het einde van den cursus. Aan de gemeentebesturen wordt echter de bevoegdheid toegekend den leerplichtigen leeftijd voor jongens met een jaar te verlengen. Dit is geheel in overeenstemming met het boven ontwikkelde denkbeeld, dat bij het herhalingsonderwijs zooveel mogelijk rekening moet worden gehouden met plaatselijke toestanden en plaatselijke behoeften. De verlenging zal echter alleen de jongens mogen betreffen, niet omdat meisjes minder behoefte hebben aan goed onderwijs, maar omdat het verplicht stellen van herhalingsonderwijs ook voor meisjes boven 15 jaar in de practijk tot bezwaar aanleiding zou kunnen geven. De tegenstand van velen, om meisjes van dien leeftijd in de avonduren op school te laten gaan, behoort te worden geeerbiedigd.
In den regel zal het herhalingsonderwijs wel vijf maanden in het jaar gedurende 10 uren in de week worden gegeven. Om echter alles, wat naar overdrijving zweemt, te vermijden, is bepaald, dat men met 8 uren in de week gedurende vier maanden kan volstaan.



Oorspronkelijk OnPwetp.
Gewijzigd Ontwerp.
De meeste artikels van deze wet zijn ook op het verplichte herhalingsonderwijs van toepassing verklaard. Zoo ook de v^stej|jngen; maar met eenige uitbreiding. Zijn er ouders, die er de \oorkeur aan geven de kinderen nog een jaar langer op de gewone lagere school te laten blijven, dan behoort de wet dat niet te verbieden. De 4.> minuten traans» ziin bier tot 30 minuten ingekort, omdat het herhahngsSe Zenduren word. gegeven Waar enkele „.,ke , n,e. toenasseliik ziin verklaard, is daarvoor een bijzondere reden. Artt. 1» en volgende bijv. kunnen niet van toepassing zijn, omdat de aard \an het onderwijs dit onmogelijk maakt. Voor vrijstelling wegens landS„.e,Siheden gedode „ weken v„ he. J. U. n,M»,h,k hii herhalintrsonderwijs geen sprake zijn. Evenmin kunnen an toe passing zijn "artt. 18 en 19 (lijsten en opgaven door gemeentebesturen en hoofden van scholen in te zendenï omdat hier andere opgaan vereischt worden. Vandaar eene afzonderlijke regeling van dit punt in § 5 van dit artikel.
TITEL III.
Slot en overgangsbepalingen. Slot- en overgangsbepalingen.
Art. 29. Gedurende de eerste drie jaren volgende op het tijdstip, in het eerste lid van artikel 31 bedoeld, eindigt de verplichting in artikel 1 opgelegd, indien het kind den twaalfjarigen leeftijd heeft bereikt.
Art. 36. Ten aanzien van 1 kinderen, voor wie verlof wordt aangevraagd, overeenkomstig de bepalingen van artikel 13, binnen zes maanden na het tijdstip van het in werking treden dezer wet, | wordt de termijn van zes maanden, genoemd in het eerste lid van artikel 13, vervangen door den korteren termijn, welke is verloopen tusschen het tijdstip van het in werking treden dezei I wet en den dag der aanvrage.
Art 29 (nieuw art. 36). Door de in het wetsontwerp gebrachte wijzigingen vervallen de meeste hier gemaakte opmerkingen. Dat de uitvoering der wet zal afstuiten op gemis aan voldoende onderwijskrachten vreest de ondergeteekende niet. Wel zullen er bij afneming van het absolute schoolverzuim geleidelijk meer onderwijzersnoodig zijn, doch het alsnog bestaande tekort zal weldra geheel zijn ^dwerin en de verwachting is gewettigd, dat over eenigen tijd het aanbod de vraag weder zal overtreffen.



Oorspronkelijk• Ontwerp. Gewijzigd Ontwerp.
()]> de vraag naar opgaven van het aantal onderwijzers, die thans nog ontbreken, om aan de eischen van art. 24 der wet tot regeling van het lager onderwijs te voldoen, kan worden medegedeeld, dat blijkens een opzettelijk ingesteld onderzoek naar den toestand van 1 Juli 1898 op de openbare scholen een incompleet was van 220 onderwijzers en dat, volgens den toestand van 1 Juni 1898, op de bijzondere lagere scholen een tekort was van 260 onderwijzers, om op 1 Januari 1899 aan de voorschriften der wet te voldoen. Hierbij is echter in het oog te houden, dat bij de openbare scholen onder het cijfer van 220 waren begrepen 41 vacatures, die een gewoon verloop hadden, en dat hoewel de Regeering over geene gegevens beschikt om dit met zekerheid te zeggen, het toch wel waarschijnlijk kan worden geacht, dat onder het cijfer van 260 bij de bijzondere scholen eveneens gewone vacatures zullen zijn begrepen. Verwacht mag worden dat er bij de aanstaande voorjaarsexamens wel zoovele akten zullen worden behaald, dat na dien tijd èn de openbare èn de bijzondere scholen wel het aantal onderwijzers zullen kunnen verkrijgen, dat volgens de wet verplicht is.
Verder werd in het Voorloopig Verslag opgemer-kt, dat eenige voorziening noodig is ter zake van de uitvoering van art. 13 (oud art. 10), aangezien in het eerste halfjaar na de invoering der wet niet is uit te maken, of de kinderen gedurende zes maanden aan de daar bedoelde aanvragen voorafgaande, de school geregeld hebben bezocht. Aan die opmerking is gevolg gegeven door de nu vervallen overgangsbepaling van art. 29 (oud) door art. 36 (nieuw) te vervangen.
Art. 30. Deze wet kan vvor- Art. 37- Deze wet kan worden aangehaald onder den titel den aangehaald onder den titel van : „ Wet op den leerplichtvan : Leerplichtwet.
Art. 30 i^nieuw art. 37). Aan den wensch, om aan deze wet den titel te geven van «wet op den schoolplicht of schooldwang» kan niet worden voldaan. Zooals reeds werd opgemerkt, strekt de wet wel degelijk tot invoering van leerplicht, hetzij op school, hetzij te huis. De titel: «leerplichtwet* schijnt echter boven dien van «wet op den leerplicht» de voorkeur te verdienen.
Art. 38. Deze wet treedt in
Art. 31. Deze wet treedt in werking op een nader door Ons vast te stellen tijdstip.
Alsdan vervallen de artikelen 80 en 81 der wet tot regeling van het lager onderwijs.
werking op een nader door Ons vast te stellen tijdstip, met dien verstande dat artikel 35 niet in werking treedt vóór 1 November 1903.
Bij het in werking treden dezer wet vervallen de artikelen 80 en 81 der wet tot regeling van het
1 lager onderwijs.
Art. 31 (nieuw art. 38). De ondergeteekende heeft bezwaar dit artikel in dien zin te wijzigen, dat het in werking treden afhankelijk wordt gemaakt van een nader in te dienen wet. Daardoor zou de zaak niet bevorderd, maar vertraagd worden. Aan de Regeering



Oorspronkelijk Ontwerp.
Gewijzigd Ontwerp.
rr kreB"=nw»eti ssffiri -
de voorbereiding ver genoeg 1» g
te kunnen «vedrgaa^gemeene beschouwingen is in deze Memorie eene
globale becijfering van an het lager onderwijs behouden
* Dat art. 81 der wet tot regeding[ van1 B <k invoenng van
moet blijven kan nlf " ^ aard der zaak de indirecte leerplicht directen leerplicht moet vervaiien. Over het onvoldoende
r onb^rr «K ï boven reeds het een en ander in
het midden gebracht. merkt is tegen den wensch van
Wat in het Voorloopig Verslag ^ ya/het lager onderwijs
enkele leden, om art. - over te nemen, kan de onder
met eenige uitbreiding in deze d bedoelde verbodsbepa-
f""u- *m
rt£'ïïÖ#St-'» "d cen afe"n<kr",k
artikel te maken, kan niet worden ingezien.