p
26-4682



UBM: P 26-4682
Snttftt» Sfi» rijen
mmmmmmmmmi Boekbinders
<3 * Borkrestau-
NtrtiwMarif ralCUfS







D



P 26 4682
T. LUCRETI CARI
DE RERUM NATURA
LIBRI SEX.
EDID1T KT NOT IS ÏNSTRTWIT
J. VAN DER VALK
Gifmnanii Ueformati Koterodamensis Rector,
PARS PKIOR.
Kampen — J. II. KOK — mcmiii.







LIBER PRIMUS.







ARGUMENTUM LIBRI PRIMI.
Libri primus et secundus sunt de iis, in quibus rerum natura consistit i.e. t atomis et inani; libri tertius et quartus de animo; libri quintus et sextus de mundo.
Libro primo Lucretius docet nihil esse praeter inlinitum numerum primordiorum solidorum ac aeternorum et inane inlinitum; libro secundo, quomodo ex atomis in spatio res liant.
Carminis prooemium (1—61).
1 43. Lucretius invocat Venerem, Romanorum genetricem, rerum naturae gubernatricem, sine qua neque quidquam oriatur nee pulclirum flat, Me mini tautricem, Martis amicam, ut carmen, quod latinis versibus de rerum natura Merami causa scripturus sit, adiuvet pulchrumque faciat atque placidam petat a Marte pacem.
^ s. 50—61. Post lacunam carmen dedicat Lucretius Menimio, quem liortatur ut intento animo legat; se enim disserere incipere de dis [statim] et deinde de atomis [libro I et II],
Prooemium libri primi (62—145).
Vs. 62 79. Non deorum arbitrio, sed certis legibus naturae omnia fleri Epicurus ostendit, qui religioni primus obstitit. 1)
1) Primum notandum est religionem apud Lucretium idem esse atque superstitionem. Epicnrei enim non docuernnt deos non esse, sed tales non esse, quales populus putaret. Cfr. quod Epicurus scribit ad Menoeceum 123: iteoi /itv yay iiaiv èvayyrji yiio aviwv èanv t) yviöois. oc'ovs ó' avrovs oi tioXXol voiü^ovfstv, oux eloóv ov yag (fvXdxTovatv avrovc otovi l'juvacv. [i.e. non enim memoria tenent deos quales percipiunt] daefitji Si ov% ó rovg rwv ttoVmv ittovs avaiowv, aXX  rui Tav noXhiïy tfógas Oeolg Trqoadnra>v. Plebem auteiu Lucretii temporibus deos minime opt'nios animis tinxisse atque de eruditis illius saeculi hominibus dici posse: ubi dei desint, imagines instare, non est quod moneamus. Deinde, quod Epicurus et Lucretius docuernnt certas esse naturae leges, recte et laudabantur et laudabuntur; quod auteni inde efliciunt ergo deos mundum nee procreasse nee regere, nemo est qnin id, quod illi concludant, non ellici ex propositis nee esse consequens consentiat. Ex eo enim, quod sol



Vs. 80—101. Noli vereri ne te impium faciam, si religionem oppugno; illa falsa de dis opinio peperit impia faeta, ut apparet ex saerificio Iphigeniae.
Vs. 102—135. Neque minus falsa est opinio poetarum de aeternis in morte poenis, quae hominibus metum affert. Ignorantia illas falsas et terrificas opiniones peperit. Qaapropter bene nobis ratio habenda est cum superis de rebus [libro V et VI explicatis], tum de animi natura [libro III et IV illustrata].
Vs. 136—145. Quamquam me non fallit diflicilliiuum esse haec versibus illustrare, tarnen studiose operam dabo, ut linnen tibi, Memmi, praeferam. 1)
Liber primus dividitur in partes tres, quarum prima (146—482) nihil per se esse praeter corpora et inane demonstratur; altera (483—920) primordia esse solida atque aeterna; tertia (920—1117) atomorum numerum et inane esse infinita.
Pars I (146- 482).
Nihil est per se praeter corpora et inane.
Hac prima parte poeta primum (146—328) docet nullam rem e nihilo gigni (146—214) nee res ad nihilum perire (215—64), naturam igitur caeeis eorporibus res gerere (265—328); deinde (329—417) praeter corpora esse inane; denique (418—82) praeter corpora et inane nihil esse per se.
146—214. Xulla res e nihilo giynitur ilii'initus uni/uaiu.
1. Nam 159—73 res quaeque creatur ex certa matte. sc. ubi cuiusque rei materies inest;
2. praeterea 174--83 tlores fructusque non fiimt nisi certis anni temporilms. ubi sc. certa semina suo tempore contluxerunt;
3. porro 184—91 ut res crescant, temporis spatio opus est crescentesque genus servant; sua igitur materia aluntur;
luna astra caeluni aquae certis legibus optemperant, minime efficitur eas leges a deo iis non esse constitutas. (Cfr. Ps. 148 v. 3—6). Ut enim is erraret, qui sonum lyrae fieri ita explicaret, ut certo naturae foedere certum numerum vibrationum certum sonum creare diceret; atque inde elïiceret ergo ipsam lyram sonus gignere nee esse qui lyra caneret, ita errant Epicurei quique eos secuti contendunt omnia certis legibus fleri neque ergo deum esse posse, qui sua vi suoque numine eas leges ita crearit atque regat, ut tandem eventurum sit ut summa harmonia omnia in solius dei gloriam concinant.
1) Videmus artem auctoris, qua hoe prooemio eum qui legit attentum facit, cum polliceatur se et timore deormn eum mortisque liberare et veram naturae rationem docere; docilem. cum res quas illnstraturus est breviter exponat; benei'olum, cum et inopiam suam reique difficultatem proferat et magnum suum erga eum, cui scripsit, amorem testetur.
Praeterea videmus Lucretium Epicuream de atomis doctrinam ideo illustrare, ut metum deorum mortisque tollat. Monendum tarnen est, etiamsi omnis rerum natura consistêret ex atomis, inde tarnen non effici mundum non divinitus procreatum esse. Immo Brittannornni clarissimorum physicorum facile fuit princeps Clerk-Maxwell, qui docuit atomos, quod immutabiles sint, nnlla naturae vi formatas esse posse; et quod atomi eiusdem generis inter se sint consimillimae, potius manu factas (»manufactnred articles") quam aeternas videri.



4. hue accedit 192—8 ut nee arbores nee animalia sine certix iiulirtbuK cil/oque vivere possint;
5. denique 199—207 nihil ultra certum modum egreditur; materies igitur certa rebus gignundis reddita est, e qua constat quid possit oriri ;
6. postrenio 208—14 agri cultura nieliores reddunt fructus; sunt videlicet in terra primordia, quae nos agris colendis cimus ad ortuni. 1)
215—64. Uur accedit uti quidque in sua corpora rursum dissoluat natura neque ad nilum interemat ren. Si enini materies mortalis esset:
1. 217—24 res quaeque repente periret; nulla enim ei opus esset, quae nexus paulatim exsolveret;
2. praeterea 225—37 si materies vetustate penitus periret, intinita aetas ante acta consumpsisset oninem materiem;
3. denique 238—49 res omnis eadem cis eonticeret; at nunc nexus dissimiles sunt atqne alium alia vis exsolvit.
4. postrenio 250—64 ex iis rebus, quae perire videntnr, alias natura reticit.
265—328. Luc. ne incredibilia docere videatur, cum dicit res non de
nihilo creari nee ad nihilnm reduci, sed id corpora eaeea i.e. tam parva ut non cernantur, probat sensum (arguin. 1 et 2) et rationem (3. 4. 5) nos docere re vera existere corpora caeca:
1. principio 271—97 ventum ;
2. tum porro 298—304 odores aestuni frigus voces;
3. denique 305—10 aquae particnlas in nmidis vestibus;
4. quin etiam 311—21 corpora in iis rebus, quae tactu deteruntur;
5. postrenio 322—8 corpora, quibus aceedentibus ac decedentibus res ereseunt ac senescunt.
329—417. 1'raeter corpora ent inane. Nam :
1. 335—45 qnod si non esset praeter res inane, moveri non possent, qnia corpus eorpori obstat.
2. praeterea 34(5—57 tarnen res alia per aliam penneat, veluti voces per muros, id qnod tieri non posset, nisi esseut in rebus inania, qua corpora transirent.
3. denique 358—69 multae res, eadem ligura quae sunt, pondere differunt; ad mix tum igitur rebus est inane. 2)
4. 370—83 errant, qui dicunt, quamvis sint oinnia plena, tauien res inter se locum mutare; res enim, nisi inane esset, initium movendi capere non possent.
5. postrenio 384—97 errant ei qui, ut dillieultateni tollant, docent aëra eondensari; si enim iam posset (quod negat Luc.),sine inani certe non posset.
1) (^uod Epieureis eertissiniumest argumentum (videlicet 210), poeta ponere in extrema fere argumentatione solet.
Praeterea animadvertendum est poetam partem tantum probare eins rei, quam pollieitus est v. 150. Nihil enim aliud demonstrat nisi in nostro mundo nullam herbaui nee animal ex nihilo, sed quidque nasei ac crescere ex eertis seminibus. Non probat nullam rein divinitus uw/uaiti e nihilo Lpirni, quod fortasse sensit probari minime posse. < juod enim deorum opera atqne vi divini numinis creetur, id ex nihilo fleri dieere, desipere esset.
2) Luc. non distinguit inter locum, qui a certa quidem re vaeuus relictus est sed aëre occupatur, et locum, qui prorsus vacat vaeuus, quorum utrumque dieit inane.



418—82. Pratter corpora et inane tertia natura non est.
1. 422—5 corpus enim esse sensus declarat, eui prima tides habenda.
2. tum porro 426—9 inane nisi esset, corporibus locus ac spatium non esset.
3. 430—9 praeter ea non est tertia natura. Nam quodcumque erit, debebit ipsam uliquid esse i.e. per se esse ; qtiod si tangere et tangi potest, corpus est; si non potest, inane.
4. praeterea 440—8 quodcumque per se erit, aut t'acere quid debebit aut pati aut locum praebere ; facere antem et pati nihil potest nisi corpus; locnm praebere nihil nisi inane.
5. 449—82 quae autem dicuntur esse praeter inane et corpora, aut sunt cuniuncta (i.e. qualitates, quae rebus ita coniunctae sunt, utseiungi non possint, velut pondus) aut erenta (i.e. ea, quae rebus eveniunt atque coutingunt, velut paupertas). Nee tempus per se est; non enim percipitursemotuni al) rerum motu et quiete. 1)
Errant, qui uegant bellum Troianum eventum esse hominum, qui iam mort ui sint; bellum igitur esse per se. Eventum enim partim tantum est hominum, partim ipsorum locorum. Si nulla enim materia nee locus fuisset, neque I'aris Helenam amare, nee Troia inceudi potuisset. 2)
Pars 11 (483—920).
Primordia sunt solida atque aeterna.
Hac secunda parte Luc. primum 483—634 docet primordia esse solida et aeterna; deinde 635—920 refutat rationes contrarias.
483—634. Corpora sunt partim primordia. partim res. i/uae constant eorum concilio. Primordia autem aeterna sunt. i/uia sunt solida. Cutn vero credere quicquam solido esse corpore difïicile videatur, Luc. hoe probat 11 arguinentis, quae sic iungenda sunt :
Prima series 503—39 continet tria argumenta logicae sive rationalis naturae, quibus probatur primordia esse siue inani, ergo solida :
1. prineipio 503—10 natura inanis et corporis ita dissimilis est, ut, ubi alterum sit, alterum esse non possit.
2. praeterea 511—19 in qnaque re est inane ; inane autem intns habere nihil potest nisi altera natura, se. solida materia.
3. tum porro 520—39 si nihil esset inane, omne foret solidum; nisi contra corpora essent, omne eonstarct inane ; et igitur inane est et solida materia, quae nee frangi potest nee penctrabilis est.
Secunda series 540--64 continet duo argumenta, quae pertinent ad rit nunc. adhuc esse:
4. praeterea 540—50 ex eo, quod materia aeterno tempore ante acto nonduni ad nihiluin redacta est, apparet eam perire non posse sed solidam esse.
5. denique 551—64 nisi frangendi litiis esset, corpora materiae per totum
1) Tempus Epicuro est eventum non rerum, sed rerum motus et quietis, i.e. rerum eventorum : Gii/mna/ia Gl'fl/irioiidnov.
2) ('oniuncta perse non esse poetae non opus erat probare, qui in deünitione id ita esse posuerat.



tempus praeterituni, quod est intinitum, iam eo redacta torent, ut res intra certum temporis spatium retici non possent. Res enim citiiis dissolvnntur quain reticiuntur.
Tertia series 565—98 continet tria argumenta physica, quibus Luc. ex corporea natura et qualitate rerum ac primordiorum ratiocinatur:
6. huc accedit, 565—76, ut ex solidis corporibus admixto inani non solum rerum vis sed etiam mollities fucile explicatur; at contra ex mollibus vis non potest; unde primordia non inollia sed solida esse colligitur. 1)
7. porro 577—83 ex eo, quod ex aeterno tempore none etiam super sunt, apparet primordiorum naturam non fragilem sed solidam esse.
8. denique 584—98, quia rerum genera non mutantur, primordia quoque imniutabilia esse necesse est.
(juarta series 599—634 continet tria argumenta, quibus probatur primordia esse minima corpora, quae, quainquam niente et cogitatione discernantur, frangi non possint sed solida sint:
9. tum porro 599—614 quaevis priinordii pars est extremum cacnmen, quod igitur sine partibus et minimum est; neque unquam per se secretum nee fuit nee erit, sed eae partes ex omni aeternitate ita inter se haerent, ut numquam divellantur. Primordia igitur solida suut simplicitate.
10. praeterea 615—27, nisi erit minimum, nihil intererit inter rem maximam et minimam; quarum enim utraque ex infinita partium roultitudine constabit. (^uod quia absurdum, statuendum est esse minima, quae quoniam sunt, primordia solida sunt et aeterna.
11. denique 628—34, si primordia dividerentur in suas partes minimas, nulla res lieret; illa enim minima, quibus ipsis partes non sunt, non haberent conexus pondera cetera, quae si absunt nulla res reticitur.
635—920. Quapropter Luc. refellit ens. qui aut elementa aut humoeomertan esse thu-ent.
635—704. Luc. errare dicit ens. i/ui materiam rerum ignetn esse ilicunt. inter quns est lleruclitus. Nam :
1. 645—54 variae res fieri non possunt ex materia ignea, quamvis condensari eam et rarefieri dicas; materia enim est immutabilis.
2. id quoque 655—64 : uegant esse inane ; quod nisi exstaret, universum nihil esset nisi unum corpus, id quod falsum esse videmus.
3. <|uod si 665—89 forte dicunt igneam materiam mutari in alias res, hoe dicunt res e nihilo fieri; perit enim, quod mutatur. 2)
4. porro OJJ—700 cum dicit res omnes ignem esse, contra sensus repugnat, quibus nihil nobis certius est.
5. praeterea, 701—4, qui onmia tollit et ignem solum relinquit, eodem iure ignem esse neget at<iue aliam quamvis rem existere solam contendat. Aequa enim esset dementia.
70ö—829. Deinde impiujnat ens. qui materiam rerum esse putarunt aira aut
1) Nisi aqnae materia solida esset, qua vi congelari posset."
2) Si res mutatur (quod iit detractione, additione, traiectione partium), illa quidem perit, tit tarnen aliud quid. Materia vero, quae simplex est, mutari non potest quin plane intereat.



ni/uiwi aut terra in aut duo aut t/uattuor elementa. quorum facile princeps dicitur Empedocles:
1. primum, 742—5, quod inane esse negant, licet materia iis mollis sit.
2. deinde, 746—52, <(uod linetu esse t'raugendi negant.
3. huc accedit, 753— 8, quod, priniordia si mollia essent, ad nihilum iani redacta essent res(|ue ex nihilo lierent.
4. deinde 759—62 inter se inimica illa sant priniordia mollia, quare aut congressa peribunt aut diffugient.
5. denique 763—81 sive quattuor elementa mutari dicuntur in oinnes res atque in ea res omnes rursum dissolvi, cur illa potius elementa esse dieantar quam res? Sive autem elementa immutabilia esse perhibentur, nulla res ex iis creari poterit. At priniordia nullius rei similem, sed quasi caecam naturani habere necesse est, ut ex illis res creentur variae.
6. quin etiam 782—829 qui dieunt caeli ignes mutari in aëra, liune in imbrem, imbrem in terram atque rursum terram in uinorem aëra ignem, errant quia materiam mutabilem ponunt. Imuio priniordia, quae nullius rei habent naturam, ignem postquam crearunt, ordine et motu mutato aëra efliciunt. »At videmus res crescere ex terra in aëra sole imbribusque fotas." Nimirum quia priniordia multa multis rebus communia sunt; namque eadem caelum mare terras arbores eonstituunt, verum alia aliis alioque modo comniixta sunt atque alio modo inter se moventur, ut eaedem litterae ordine permutato varia verba eonstituunt.
HHO—920. Denique refutat Anaxayurae rationetn. quae homoeomeria dicitur. Is docet euiusque rei vel minimas partes (fltQij) simillimas (oiiom) esse rei naturae; ossa igitur ex minutis constare ossibus; atque tot esse elementa, quot sint genera rerum. Luc., eius rationem ut refutet, liaec profert argumenta :
1. 843—6 errat, quod negat esse inane et tinem frangendi.
2. adde quod 847—58 Anaxagorae priniordia, rebus simillinia, mollia sunt.
3. praeterea 859—66 sive eibus Ó/tOlO/iltQ^g esse dicitur, nostrae venae sanguis ossa ex alienis partibus ; sive haec sunt o/1010/lSQl'j, cibus ex alienis rebus eonstat.
4. praeterea 867 — 74 quaecumque e terra crescunt, si fuerunt in terra, terra eonstat ex rebus alienis; quod idem valet de aliis rebus.
5. 875—914 quod Anaxagoras praeterea doeet omnia elementa omnibus rebus inmixta esse, sed illud tantum apparere, euius plurima mixta sint, errat. Conveniebat enim fruges euin fraguntur, niittere signum sanguinis, pabula lactis, terram herbae, lignuni iguis. «At silvae saepe ipsae exardeseunt". Non tarnen ignis in ligno est, sed terendis inter se lignis semina ignis contluunt, quae postquam cum aliis primordiis alio modo couiuncta lignum feeerunt, nune ignem efliciunt.
6. denique 915—20 si rebus similia sunt, hominis primordiasunt honiunculi.
Pars 111 (921—1117).
Materia et inane sunt infinita.
Hac tertia parte Luc. ^primum (921—1051) demonstrat tam muite atque



omne quod est spatium inlinita esse (921—1007), quam niatcriani (1008—51); deinde (1052—1113) errare docet eos, qui dicant omnia in universi medium niti.
921—1007. Prooemio praemisso Luc. <loret omne et spatium infinita esse:
1. 958—67 universum non habet extremum; extremum enim esse non potest, nisi ultra sit quod liniat; ultra autem universum nihil est.
2. praeterea 968—83 fac spatium esse finitum; telum missum aut superabit oras extremas aut prohibetur ab aliqua re; aut corpus igitnr aut inane erit extra extremas illas oras.
3. praeterea 984—97 si spatium finitum foret, corpora pondere ad imum contluxissent et materia cumulata iaceret.
4. postremo 998—1007 alternis terra mare, mare terram terminat; aër montes, ruontes aëra ; nihil tarnen est, quod terminet universum.
1008—51. Materia infinita ent:
Alternis enim corpus spatium, spatium corpus in immensum terminat. [Nam sive inane finitum esset, universum, quod intinitum esse vidimus, non haberet ubi esset; sive materia finita esset], res non consisterent, sed atorai, dispulsae de coetu materiae, solutae ferrentur per magnum inane; vel potius res numquam creatae essent. Non enim consilio concilium inierunt atomi, sed multis modis ex omni aeternitate percitae plagisomnes coetus experiendo tandem crearunt hunc mundum servantque alundo; quod facere non possent, nisi copia suppeteret infinita.
1052—1113. Errant. qui dicunt omnia in unirersi medium niti et sub terrae iirbe animalia supina ragari:
1. nam 1070—82 in spatio intinito medium non est. Neque, si iam sit, locus est ullus in inani, ubi corpora ponderis vi amissa constent.
2. praeterea 1083—1113 dicunt non omnia corpora in medium niti, sed terram tantum et aquam ; ignem autem et aëra a medio differri; quod si ita esset, moenibus, quae mundum cohibent, dissolutis cetera sequerentur atque nihil superesset praeter inane et corpora caeca.
r







T. LUCRETI CARI
DE RERUM NATURA
LIHER PRIMUS.
Aencadum genetrix , hominum divommie voluptas, totl,,f' «""mms
i tt . prooemium.
alma Veiius, caeh subter labentia signa quae mare navigerum, quae terras frugiferentis concelebras, per te quoniam genus omne animantiun 5 concipitur visitque exortum lumina solis:
te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeli adventumque tuuni, tibi suavis daedala tellus summittit tin res , tibi rident aequora ponti
I. Aeneadhs snnt Romani, qui genus ducunt a Troiano Aenea, Veneris filio. Poeta Romanus Romanis deam Romanorum sacris, populi originis memoria poetarumque canninibus canit consecratam. — Attende ad dnplicem gradationem. I—20. Poeta hoe dicit: O Venus, quae tuo tiiimine mundum comples, quoniam per te omnes animantes concipiuntnr: tuam vim fugiunt venti tuaque opera vernum tempus oritnr. Nam simulac ver esse coepit, animalia tuum significant adventnm eflicisque ut genera propagent. 2. almus dicitur de iis, qui vitam vel nutrimentum quoquo modo praebent aut tuentar; praesertim igitnr de Venere et Cerere. 4. concelebras i.e. uno tempore frequentas, nermeas ; tuo numine comples. Cfr 2, 344—6. 5. lumina solis. Cfr. (f('J)i rjeXloio. 7. I'estus, qni Verrii Flacci, Augusti fere aeqnalis, opus de verboruni signilicatii excerpsit, dicit «daedalam a varietate rerum artiticiorumque dictam esse apud Lucretium terram, apud Enniuiii Jlinervam, apud Vergilium Circen, facile est intellegere, cum Graece SuiSü/.'/.ttl' signilicet variare." li.l. igitur : quae varia variis creat artibus. 8. ridere hic et 2,559; 5,1005 dicitur de undis nitentibus; Aesch. I'rom. 89 TtoVTlun' re xvfiarmv aVïjQtttflOV yi/jtff/tK et Catul. 64, 275 resonant leni planyore cachinni de earum leni uiiirmure.



placatuiik|ne nitot diffuso luinine caeluni.
10 nam simul ac species patefactast verna cliei et reserata viget genitabilis aura favoni,
aëriae priniuin volucres te, diva, tuumque significant inituni perculsae corda tua vi.
15 inde ferae pecudes persultant pabula laeta
14 et rapidos tranant amnis: ita capta lepore
16 te sequitur cupide quo quaniqne inducere pergis. denique per niaria ae niontis fluviosque rapacis f'rondiferasque domos avinin camposque virentis omnibus incutiens blandntn per pectora amorem
20 efficis ut cupide generatim saecla propagent.
quae quoniam rerum naturam sola gubermis nee sine te quicquam dias in lutninis oras exoritur neque fit laetum neque amabile quicquam ^ te sociain studeo scribendis versibus esse,
25 qnos ego de rerum natura pangere conor
10. voce patefacta mensis Aprilis faeete significari videtur. 12. primum ... deimie tam enumerationi inservire quam diversa tempora indicare solent ; h.1. utrumque tit. l'riiimm ■ • • 'mie apud Lhc. non nisi diversa tempora iudicant. 13. perculsae. Cfr. Plant. Trin. 242 Nam qui atnat, quod atnat. quom extemplo eins saciis perculsus est, 15. ferae sc. araore, Veneris stimulis. Cic. de Or. 3,155; »laetas segetes etiam rnstici dicunt." 16. per</is i.e. non desinis. 17. denique h.1. et 1,76 (fjui versus idem est ac 1,595. 5,89. 6,65) significat ut paucis absolram. ne plura. Ceteris antem locis I,uc. hac voce ntitur ita, ut [saepissime paenultimum, interdum ultimum] argnnientum aliamve rem cum antecedentibus conectat et significet praeterea. poiro. 20. saeelum [qua foruia Luc. seraper utitur, non saeculum] significat proprie iil quod seritur. ut iaculum id quod iacitur; deinde: 1. hominum atque animalium genas ac subolem, ut h.1. 2. speciën et genus rerum, ut 2,1079. 1113. 3. aetatem, per quam ricit saeculum hominum in formula, quae est: (multa) vicendu vincere (cumlere) saecla 1,202. 3,948. 1090. Eodein modo Vergilius Lucretiura imitatus Georg. 2,295 multa cirum rolcens durandu saecula rincit. 23. Kst gradatio in verbis laetum (quod placet oculis) et amabile (quod animum movet). 25. De rerum natura inscribitur carmen Lucretianum, quo illustrat doctrinam Epicnri, qui scripsit 37 libros Tiftt) (f(|iiorum fragmenta Herculanei reperta gunt. — Festus: „panyere ligere, unde plantae pangi dicuntur, cnra in terram deniittuntur; inde etiara versus pangi vel figi in cera dicuntur."



Memmiadae nostro, qiiem tu, dea, tenipore in onini omnibus ornatum voluisti excellere rebus.
quo magis aeteriuun da dictis, diva, leporem.
ettice ut interea fera moenera niilitiai 30 per maria ae terras oninis sopita (|uiescant:
nam tu sola potes tranquilla pacc iuvare mortalis, quoniam belli fera moenera Mavors armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se reieit aeterno devictus vulnere auioris,
35 atque ita suspiciens, tereti cervice reposta,
pascit aniore avidos, inhians in te, dea, visus,
eque tuo pendet resupini spiritus ore.
liünc tu, diva, tuo recubantem eorpore sancto
26. Memmiadae i.e. Memmiorum elarorum propagini. Cfr. Verg. Aen. 5,117 Italus Mnesllteus. i/enus u quo nomine Memmi. Hunc vulgo putant esse C. Memmium L. f., qui tribunus plebis fuit anno 66 a. Chr. n., praeturam gessit a. 58, proximisque annis (57—56) propraetor fuit Bithyniae. Anno 54 de ambitu condemnatus Athenas iit in exiliuui. Cicero emii dicit [Brut. 247] perfectum litteris, sed graecis, fastidiosum sane latinarum; argutum oratorein verbisque dulcem, sed fugientem non modo dicendi verum etiam cogitandi laborem. Non tarnen pro certo affirmari potest hunc potius Memrainm a Lucretio significari, quam eius fratris lilium, cui idem erat nomen, qui tribunus plebis fuit a. 54, aut C. Memmium C. [praetoris] f. Fausta natum, qui consul suffectns fuit anno 34. 27. Cfr. Od. 4,725 navToirfi aQêrfjOl xf xttautvov tv davaoïai. 28. Leporem Venus poetae roganti iam dederat: pulchra enim allitteratione consona verba da dictis dica coniuncta suilt. 29. moenera i.e. munera. Lue. scriliit etiam moerurum. poeniceus. puenibat Ti.e. puniebat]. Diphthongus oe. nata ex denique mutata est in u. veluti: oinum. oenum. unum. — militiai. Luc. utitiir et nova foruia primae declinationis faej et antiqua fai) substantivoruui et adiectivorum casu genetivo et dativo (1,453). 30. Sopita quiescant. „Hanc, quam verbis couiunctis elïert sententiam, eandem simplici verbo sopita stutf vel quü'.-irunt nou minus recte expriinere potuit; nam sopitum esse idem valet quod i/uiescere. Sed duobus verbis in unum quasi confusis petitam quandam sententiae ellicit gravitatem, quasi dixerit dito sopore quiescant.** Ex hoe igitur loco cave ne conicias tenipore, quo poeta hunc versum scripserit, Romanos bellum gessisse. 33. reposta i.e. reposita. 34. sqq. Mars, qui se reieit cervice reposta resupinus recubans, totus est in Veneris potestate. 35. t^uintiliauus 8,3,35: ucercicem videtur Hortensius primus dixisse, nam veteres pluraliter appellant." 38. eorpore. Ablativo loei saepissime Luc. utitur. Ceterum eorpore iungendum est et cum recubantem et cum circum fum.



eircuni fusa super, suavis ex ore loquellas 40 funde petens placidam Romanis, incluta, paceni: nam neque nos agere hoe patriai tenipore iniquo possumus aequo animo nee Memmi elara propago
talibus in rebus coinmuni desse saluti.
*
50 quod super est, vacuas auris aniniuinque sagaeem semotum a curis adhibe veram ad rationem, ne mea doua tibi studio disposta fideli,
intellecta prius quam sint, eontempta relinquas. nam tibi de summa eaeli ratione deunique 55 disserere incipiani, et rerum primordia pandain , unde omnis natura ereet res, auetet, alatque,
39. loquella, querella, medella, luella, seqaella, quorum vocabulorum antepaenultima syllaba brevis est, per duplicem litteram l scribuntur; sed custodela, suadela, tutela, clientela, eautela, eaudela, eorruptela, quorum eadem syllaba longa est. 41. hoe agere sign. TTQoaêxsiV toïg Isooïs, attento animo aliquid sollemne agere; h. 1. igitur: fungi sacro oliicio, sc. naturam quaerere rerum semper et inventam patriis exponere ehartis f4,969 sq]. 43. desse i.e. deesse. — t^uod poeta, qui hoe carmine imprimis doeturus est deos nihil homines curare, hisee versibus tantopere Veneris niaiestatem agnoseit eiusque opem implorat, nos admonet illud Horatianum naturam expelles furea. tarnen usque recurret. In Lucretio poeta saepius victoriam reportat de philosopho. Ceterum neminem deorum Epicurei sectator rectius invoeaverit quam hominum divomque coluptatem (v. 1). 44 — 9. iidem sunt atque 2,646—51. 50. quod super est i.e. praeterea, deinde. Cic. Div. 1,31 : «sagire sentire acute est; ex quo sagae anus, quia multa scire volunt et sagaces dicti canes. Is igitur qui ante sagit, quam oblata res est, dicitur praesagire. id est futura ante sentire." 51. ratio i.e. sapientia, pliilosopliia. Cfr. 5,9 sq. Vera ratio Lucretio est Epicuri philosophia. 54. de summa eaeli ratione (leumque i.e. de totius rationis principio, quod est de dis caelestibus. Poeta h.1. sequitur popularem opinionem, qua di in caelo habitare putabantur, veluti v. 62 sqq. Nain Epicurei docent deos habitare in intermnndiis, quae sunt inter mundos loca [cfr. 5, 146—155]. Eodem modo explicanda sunt, buae dicit de meute animalium 1,261. 2,265. 268. 3,299 et de viahdita 5,1233. 55. primordia. Poeta declinat hanc voceui sic : primordia [vel exordia, ordia prima], principiorum, principiis; ceterae enim formae hexametro nou aptae sunt.



quove eadem rursutn natura perempta resolvat;
quae nos inateriein et genitalia corpora rebus reddunda in ratione vocare et setnina rerum 60 appellare suëinus et liaec eadem usurpare
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.
Humana ante oculos foede cum vita iaceret prooemium libri
, ... primi.
in terns oppressa gravi sul) rehgione,
(piae caput a eaeli regionibus ostendebat 65 horribili super aspectu mortalibus instans,
priirium Graius homo mortalis tollere contra est oculos ausus primu.sque obsistere contra;
(juein neque fania deuni nee fulmina nee minitanti murmure compressit caelum, sed eo magis acrem 70 inritat animi virtutem, eft'ringere ut arta naturae primus portarum claustra cupiret.
ergo vivida vis animi pervicit, et extra processit longe flainmantia moenia niundi
57. quoce pro quoque [i.e. et quo], quod foret ambiguum. — eadem natura resolcat perempta [i.e. res peremptas]. 60. usurpare. Cie. de off. 2,39 C. Laelius is qui Sapiens usurpatur. 61. Praeter liaee nomina Luc. usurpat: semina. corpora (materiai . corpuscula, prima. Jiyuras; nuuiquam atomos nee (corpuscula) iudiridua. quibus nominibus Cicero primus usus est. Epicurus atomos appellat (raJv ovrmv) c(y/jk, Ooi/nani, (irofia aótfutia, aró/^tovg. 65. voeibns super [adverbium est, ut 1,39] instans poeta designare videtur superstitionem. 66. Graius homo est Epicurus, cuius doctrinam poeta latinis versibus illustrat [cfr. 1,136 sqq.]; nomeneins Luc. semel tantum dicit 3,1042. Natus est in pago Attico, cui nomen Gargettus; sapientiam suam primo tradidit Mytilenensibus, deinde Lampsacenis, denique ab anno 306 Atheniensibus, in quorum urbe mortuus est a. 270. — Oraecos appellant epiei poetae Graios. — tollere et iaceret (62) inter se opposita sunt. Praeterea cfr. Liv. 6,16,3 nee adrersus dictatoriaal cim aut tribuni plebis aut ipsa plebes attollere oculos aut hiscere audebant. 70. inritat (a longa est) i.e. inritavit. Eodem modo formatnm est distnrbat (6,587). 71. cupiret pro cuperet. ut Enn. Ann. 10 parire pro parere. 384 morimur (i longa est), Ovid. Met. 14,215 moriri. 73. moenia mundi poeta dicit igniferum aethera, cuius originem describit 5,467—70. — Quanta cum admiratione poeta cognosset spectri quam physici dicunt analf/sin. per quam longe procedunt extra moenia mundi nobisque relerunt ex quibus rebus sidera constent



atque onine immensum peragravit niente aniraoque; 75 unde refert nobis victor quid possit oriri,
quid nequeat, finita potestas denique cuique qua nam sit ratione atque alte terminus haerens. (piare religio pedibus subiecta vicissim opteritur, nos exaequat victoria caelo.
80 Illud in lus rebus vereor, ne forte rearis inpia te rationis inire elementa vianique indugredi sceleris. quod contra saepins illa religio peperit scelerosa atque impia faeta.
Aulide quo pacto Triviai virginis aram 85 Ipliianassai turparunt sanguine foede ductores Danaum delecti, prima virorum.
74. omne i.e. to Ttav. — «Animus est in partes tributus dtias, quarum altera rationis est particeps, altera expers" [Cic. Tnsc. 2,21]. Illa signitieatur, si dicimns fimjere animo; cum animo cogitare. recordari; animadrertere; liaec, si ilii'iinus animo obsequi; animi causa. Mens animi igitur est animi pars rationis particeps; atque mens animusque significant ambas animi partes vel potius t'acultates, nt (f o>)v xal Ibvflóg. H. 1. menie animotjue sign. ratione et studio; cogitando et perseverando; assidua cogitatione. 75. refert. «.translatio a re militari, ut apud Verg. Aen. 4,93 laudern et spolia ampla re/ertis." 77. alte terminus luterens i.e. depactus terminus alte (2,1087), stabilis rerum terminus [Hor. earni. saec. 26]. 78. Vergilins Lucretium signiticavit, cum scripsit Georg. 2,490: //Felix qui potuit rerum cognoscere causas Atque metus omnis et inexorabile fatum Subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari." 81. impia rationis elementa [i.e. principia] per enallagen explicandum est: impiae r. e. 82. indugredi. Antiquae formae praepositionis in erant endo (6,890) et indu [2,1096 alibi]. Cfr. imliyeo et induo. Apud Luc. praeterea scripta leguntur indupedire. indaperahrr. indeptus [i.e. adeptus], iacere indu [i.e. inicere]. — quod contra. Cic. de Sen. § 84 profiriscar... ad Catonem meum... cuius a me corpus est crematum. quod contra debuit ab Ulo meum. Illud quod. quae antiqua videtur ablitivi esse forma, etiam est in quod si. t/uod quoniam, quod nunc (1,221), quod utinam. — illa i.e. illa infaiuis, ut 4,181. 910.
85. Apud Homerum [II. 9,145. 287] Agamemnonis liliae Chrysothemis Laodice Iphianassa, apud tragicos dicuntur Iphigenia Electra Chrysothemis.
86. prima virorum i.e. Ttt TtqiMttt rwv «l'Jpaïv. Cl'r. Herod. 9,78 Ad^lJltov AlyiVïjléoJV va ttqwtu. Quam non decebat prima virorum Virginis aram turpare!



cui siniul infuln virgineos circum data comptus ex utraque pari nialarum parte profusast, et maestuin siniul ante aras adstare parentein 90 sensit, et hune propter ferrum celare niinistros, aspectuque suo lacriinas effundere civis,
muta metu terram genibus summissa petebat. nee miserae prodesse in tali tempore qnibat quod patrio prineeps donarat nomine regein: 95 nam sublata virum nianibus tremibundaque ad aras deductast, non ut sollenini more sacrorum perfecto posset claro comitari Hymenaeo,
sed casta inceste, nubendi tempore in ipso,
hostia concideret mactatu maesta parentis, loo exitus ut classi felix faustusque daretur.
tantum religio potuit suadere malormn.
87. u Infuln fase ia [lanea] iu modum diadematis, a qua vittae ab utraque parte dependent; qnae plerumque lata est, plerumque tortilis, de albo et cocco." [Serv.] » Ea sacerdotes et hostiae templaque velabantnr" [Fest.]. — rirgineos comptus. Nubendi tempore in ipso [v. 98] amicta erat tlammeo [i.e. velamentum tlammeo colore] et ornata sex crinibus [i.e. ex utraque parte capitis tres crines dependebant]. 88. ex utraque mala partibus infulae paribus. 90. propter [i.e. prope] hune. 92. genibus summissa sc. supplicandi causa. Cfr. Suet. 3,20 sei/ue . . . patri ad genua summisit; Ovidius [Pont. 3,1,149] rogat uxorem ut uxori pricipis supplicaW veniara sibi inveniat: summissfu/ue terra Ad non mortnlis brarrhia tende pedes. 94. Eur. Iph. Aul. 1222 TToinrtj a txd/.f.att narêqa xal av nalS' èfiê. 95. tremibunda pro vulgari forma treinebunda scriptum legitur etiam Verg. Aen. 10,522 et .apud Lucretii iraitatorem Arnobium. — In iis, quae praecedunt, Iphigeniae atllicta fortuna opponitur felicibus temporibus pra'eteritis ; in iis, quae seqnuntur, felicitati, quam instare sperabat. 96. Etiam novae nuptae deducidicuntur domum mariti. Cfr. Apulei Metam. 4,26 «Tune me gretnio suo mater infelix tolerans muudo nuptiali decenter ornabat . . . cuni irruptionis subitae gladiatorum impetus ad belli taciem saeviens, nudis et infestis mucronibus coruscans non eaedi, non rapinae inanus afferunt, sed denso eonglobatoque cuneo eubiculum nostrum invadunt protinus. Nee ullo de familiaribus nostris repugnante ae ne tantillum quidem resistente me miseram exanimem saero pacore trepidam de medio matris gremio rapuere." 97. comitare active usurpavit etiam Ovidius. — v.11. sc. ut nuberet Achilli.



Tutemet a nobis iam quovis tenipore vatum terriloquis victus dictis desciscere quaeres.
quippe etenim quam nmlta tibi iam fingere possunt 105 somnia, quae vitae rationes vertere possint fortunasque tuas omnis turbare tiniore!
et nierito: nam si certam Hneni esse viderent aerumnarum honiines, ali(pia ratione valerent religionibus atque minis obsistere vatum:
110 nunc ratio nulla est restandi, nulla facultas,
aeternas quoniam poenas in morte timendum.
ignoratur enim quae sit natura animai,
nata sit, an contra nascentibus insinuetur,
et simul intereat nobiscum morte dirempta, 115 an tenebras Orci visat vastasque lacunas,
an pecudes alias divinitus insinuet se,
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum (juae clara clueret;
120 etsi praeterea tanien esse Acherusia templa
102. Antiquissimo poetarum nomine, quod est raten, contempto Naevius Ennins Pacuvius se poetas dixerunt; a Lucretio quoque cum contemptu tisurpatur raten h. 1. et 109. Eodem modo Ennius: scripsere alii rem Vorstint' quos olim Faunei VATES'/i/e canehant; Cum nei/ue ilusarum scopulos quisquam superarat Nee dicti studiosus erat. Vergilius tandem atque qui eura secuti sunt scriptores voce vates ita usi sunt, ut magnum anlui furoris poetam signiflearent. 105. Somnia i.e. inepta, falsa. Verg. Kuc. 8,108. credimus i an <[ui amant, ipsi silri somnia fingunt 1 107. finis apud Luc. feminini generis est. 109. Vis vocis religionis cohaerere videtur cum verbo religandi. Cf. 1,931; 4.6 artis reliyionum animum "lodis exsolrere. Cic. dc domo 105 nisi etiam muliebribus religionibus te implicuisses, Tacit. Ann. 12,34 relüjionegentiliobstringi, Ann. 3,20 religionibus derincire populum, Nigidius Figulus [apud Geil. 4,9] religiosus is appellabatur, qui nimia et superstitiosa religione sese alligaverat. <^uod ad formam cfr. opinio, optio, rebellio; quod ad vim passivam oblirio. 114. dirempta i.e. distracta. 116. alias Graeco moro h. 1. usurpatur. Cfr. Empedocl. ïtvttQt<)7Tot re xal ('iXXo>v i'itvea iïijoolv. 117. In hoe prooemio Lue. laudat et philosophum (Epicurum v. 66) et poetas (Ennium et Homerum v. 124) quos imitator. Empedoclem autem laudibus etferet tum, euni de eius do: tri na aget v. 716. — primus. Cfr. ipsius Ennii versus ad v. 102 laudatos. 119. cluere i.e. diei. 120. Ennius ipse dixit Acherusia templa Orci.



Ennius aeternis exponit versibus edens,
quo neque permanent animae neque corpora nostra, sed quaedam simulacra modis pallentia niiris;
unde sibi exortam semper florentis llomeri 125 commemorat speciem lacrimas effundere salsas coepisse et rerum naturam expandere dictis. qua propter bene cum superis de rebus habenda nobis est ratio, solis lunaeque nieatus qua fiant ratione, et qua vi qnaeque gerantur 130 in terris, tum cum primis ratione sagaci
unde anima atque animi constet natura videnduin, et quae res nobis vigilantibus obvia mentes terrificet morbo adfectis somnoque sepultis,
cernere uti videamur eos audireque coram,
135 morte obita quorum tellus amplectitur ossa.
Nee me animi fallit Graiorum obscura reperta ditticile inlustrare Latinis versibus esse,
niulta novis verbis praesertim cum sit agenduni propter egestatem linguae et rerum novitatem:
140 sed tua ine virtus tamen et sperata voluptas suavis amicitiae quemvis efferre laborem suadet et inducit noctes vigilare serenas,
122 sq. Secundina Ennium morte corpus perit, animus migrat in aliud corpus, simulacrum nostrum permanat in Orcum. 125. Apud Ilomernm mortuorum umbrae siruulac familiareni quendam vident, llere incipinnt. Cfr. II. 23, 106. Od. 11, 154. 387—92. 471 sq. Nee aliter Verg. Aen. 2, 271. Homerus Ennium docuit eins animum antea fuisse in Eupliorbo, Humero, Pythagora. 130. cum primis i.e. imprimis. 131. Animus in pectore positus dominatur in corpore toto secundum Lucretium ; anima per totum corpus dissita paret animo. Animus vero et anima inter se coniuncta suilt nnamque conficiuul c\ se naturam (3, 136—16 )). 136. animi est genetivus relationis; scriptores post Luc. liane forraam non adiunxerunt nisi iis verbis, quae dubitationem et sollicitudinem significant, vel uti animi peinlere, angi. 137. inlustrare opponitur voci obscura (v. 136). 138 sq. Dactylis in primo pede positis poeta signilicare videtur operis suseepti ardorem, spondeis molestias deinde oblatas, denique binis extremis pedibns molestias studio superatas. 141. amicitiae sc. nostrae auetae, si liber meus tibi acceptus erit. — ejf'erre i.e. 1'erre usque ad linem.



quaerentem dictis qnibus et quo carraine demum rlara tuae possim praepandere lumina menti,
145 res quibus occultas penitus convisere possis.
Hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest niieniio. non radii solis neque lucida tela diei discutiant, sed naturae species ratioque.
principium cuius hinc nobis exordia sumet,
150 nullam rem e nilo gigni divinitus umquam.
quippe ita formido mortalis continet omnis,
quod multa in terris fieri caeloque tuentur,
quorum operum causas nulla ratione videre possunt ac fieri divino numine rentur.
156 quas ob res ubi viderimus nil posse creari
de nilo, tum quod sequimur iam rectius inde perspiciemus: et unde (pieat res quaeque creari 155 et quo quaeque modo fiant opera sine divom.
159 Nam si de nilo tierent, ex omnibu' rebus arg. l.
omne genus nasci posset, nil sernine egeret.
e mare primum homines, e terra posset oriri squamigerum genus et volucres erumpere caelo;
armenta atque aliae pecudes, genus omne ferarum,
incerto partu culta ac deserta tenerent;
146. ƒ/. t. a. t. i.e. hunc terrorem animi tenebris [i.e. ignorantia] effectum [tv dia Jnotv], sc. Memmio iniectum falsa de dis opinione (62 sqq.), poetarum de poenis in morte aeternis terriloquis dictis (102 sqq.), mortuorumque simulacris (132 sqq.). Cicero de fin. 1,64 Epicureum Torquatum indncit dicentem haec: «Sic e physicis et fortitado sumitur contra mortis timorem et constantia contra metum religionis et sedatio animi omnium rerum occultarum ignoratione sublata148. Naturae speciem rationemque cognoscimus naturam contemplando et explorando. Naturae rationem Epicurus dicit (f VfftoXoytctV. Cfr. Manil. 1, 35 et veneramla Non species tantum sed et ipsa potentia rerum. species est contemplatio; Cfr. Cic. N.D. 2, 155 nulla est enim insatiabilior species. 149. cuius [quae vox h. 1. est monosyllaba] referendum est ad ratio. 157. quod sequimur i.e. quod quaerimus (cfr. 6, 808) i.e. ró fctiTOiifXSVOV [Epic.]. 159. Epic. ad Her. 38: ovSèv ylvtcat ix rov jLiïj ovrog• ndv yao èx navróg èytvtr' av arcsQficuwv yt oviïev nQoadtóutvov. 161. Sexti casus forma mare etiam Plautus et Ovidius usi sunt.



165 nee fructus idem arboribus constare solerent, sed mutarentur, ferre omnes oninia possent, quippe, ubi non essent genitalia corpora cuique, qui posset mater rebus consistere certa?
at nunc seminibus quia certis quaeque creantur, 170 inde enascitur atque oras in luminis exit,
materies ubi inest euiusque et corpora prima; atque hac re nequeunt ex omnibus oninia gigni, quod certis in rebus inest secreta facultas. praeterca cur vere rosaui, frumenta calore, 175 vites autumno fundi suadente videmus,
si non, certa suo quia tempore semina rerum cum confluxerunt, patetit quod cumque creatnr, duin teiupestates adsunt et vivicla tellus tuto res teneras ettert in luminis oras?
l«o quod si de nilo fierent, subito exorerentur incerto spatio atque alienis partibus anni;
quippe ubi nulla forent primordia, (piae genitali concilio possent areeri tempore iniquo.
nee porro angendis rebus spatio foret usus, 185 seniinis ad coituni, si e nilo crescere possent;
2.
3.
165. Corstare i.e. constanter manere, non mutari. Cfr. Liv. 39, 34 adeo perturbarit ea vox regent, ut non culur, non cultus «' constant. 169. \ oce nunc saepe utuntur Luc. Cic. Liv., ctmi transeunt ab e°, quod falsum, ad id quod verum iis videtur. 170 sq. i.e. quidque enascitur inde ...., ubi eius matei ia inest. 171- materies, corpora prima. V. ad v. 61. Vox materies derivanda videtur a voce mater (cfr. 168). Truncus, unde sarmenta prodeunt, dicitnr materies (Cic. Or. 2, 21), mater (Verg. üeorg. 2, 23; Coluin. 3, 17; Plin. 12, 5, 11) matrix (Snet. Aug. 94); firjTQav Theophrastus H. PI. 5, 3, 1 dicit arboris medullam, fisldvógvov. 172. hac re i.e. hanc ob rem. Cfr. qua re, qnam ob rem. 173. secreta i.e. distincta, propria, certa. 174. Cfr. Cic. Tusc. 5, 13, 37 neque est ullum, quod non ita vigeat...., ut autJlores aut fruges fundat aut bacas. N.L). 2, 156 terra [fruges] jundit. 175. citis metonymice 'est uva vel vinum. Cfr. Verg. Georg. 2,97 sunt et Aminneae rites. Jirmissima cina. 178. „tempestates i.e. tempora idonea atque opportuna, nam tempestatis vox est media." 181, 184. spatio i.e. tempore. 183. Atomorum concilio avyxftt'ctl] existunt res, discidio [ótaxQl'oei] redeunt in corpora materiae (1, 249). 185. s. a. c. i.e. ut alia rerum primordia coirent ad concilium genitale (182).



5.
4.
6.
nam fierent iuvenes subito ex infantibu' parvis, e terraque exorta repente arbusta salirent,
(quorum nil ticri manifestum est, omnia quando j)aulatim crescunt, ut par est semine certo); 190 crescentesque genus servant, ut noscere possis quicque sua de materia grandeseere alique.
luie accedit uti sine certis imbribus anni laetiticos nequeat fetus subinittere tellus,
nee porro secreta cibo natura animantuni 195 ]>ropagare genus possit vitamque tueri;
ut potius niultis communia corpora rebus multa putes esse, ut verbis elementa videmus,
quam sine prineipiis ullam rem existere posse. denique cur homines tantos natura parare •2(H) non potuit, pedibus qui pontuin per vada possent transire et niagnos manibus divellere inontis multaque vivendo vitalia vincere saecla,
si non, materies quia rebus reddita certast gignundis, e qua constat cjuid possit oriri?
205 nil igitur fieri de nilo posse fatendumst,
semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae aëris in teneras possint proferrier auras.
postreino quoniaui incultis praestare videmus culta loca et manibus nielioris reddere fetus,
186. infantibu . Cie. Orator l<il : »quod iam subrusticum videtur, olim autem politius, eorum verborum, quorum eaedem crant postremae duae litterae quae sunt in optumus. postremam litteram detrahebant, nisi vocalis inseqnebatur. Ita non erat ea offensio in versibus, quain nunc fugiunt poetae novi. Ha enim loquebantnr qui est omnibu' princepg non omnibus prineeps et rita illa dignu' locoque non dignus." Cicero dieit litteram .V non pronuntiatam esse ; scripsisse tarnen eam Lucretium ven simile est; nam et manuscripti fere ubique et grammatici, qui hoe ipso versu pro exemplo utuntnr, servarunt. 187. arbusta i.e. arbores, qmie formu in hexametrum non quadrat. 190. crescenlesque sc. res (184). Cfr. ad 1, 592. 194. secreta i.e. privata. 196 sq. Cfr. 2, 688—1'9. 197. u. v. e. v. i.e. ut multis voeabulis multas litteras communes esse videmus. 202. v. r. i\ llaec series verborum, quorum prima svllaba eadem est, indicat saeculorum volventium seriem.



210 esse videlicet in terris primordia rerum,
quae nos fecundas vertentes vouiere glebas terraique soluni subigentes ciinus ad ortns:
qnod si nulla forent, nostro sine quaeque labore sponte sna ïnulto tieri meliora videres.
215 Huc accedit uti quicque in sua corpora rursum nil ad nilum. dissoluat natura neque ad nilum intereniat res.
nam siquid niortale e cunctis partibus esset, arg. l.
ex ocnlis res quaeque repente erepta periret:
nulla vi foret usns enim, quae partibus eins 220 discidiuni parere et nexus exsolvere posset.
quod nunc, aeterno quia constant semine quaeque,
donec vis obiit, quae res diverberet ictu aut intus penetret per inania dissoluatque,
nullius exitiuni patitur natura videri.
225 praeterea qnae cumque vetustate amovet aetas, 2.
si penitus peremit consumens materieiu ornneiu,
unde animale genus generatim in lumina vitae redducit Venus, aut redductum daedala tellus unde alit atque auget generatim pabula praebens?
230 unde mare ingenuei fontes externaque longe
210. videlicet i.e. videre licet. 212. cimus exstat apud Luc. hic et 5, 211; ceteris loeis verbum simplex apud eum est riere. 216. interemere reetius scribitur quam interimere. Sic 2.1002 interemit; 1,226peremit; 5,216peremunt. Cfr. neyleyere et intellegere. 217. Ut in chori canticis ij avitarqoffn'j totidem numeris respoudet rij aTQOtffj, sic saepius apud Luc. altera pars alicuius loei totidem versibus continetur, quot pars prior; id quod primus vidit J. Woltjer. Iluius argumenti (217—24) partes consistunt ex quaternis versibus (217—220, 221 quod nunc—224). Eodem modo formatuin est argumentum ([uod est 238--49 [6 ut nunc 6]. 219. foret usus i.e. f. opus. 222. obiit i.e. iucurrit, ut 243. 224. nullius sc. rei (212), nisi genetivus est voeis nihil. ut 1, 960. — cideri. ut tpitivtalïttl, interdum signiticat fttse. 228. redducere. Eodem modo reccidere apud Luc. aliosque scriptores. Cfr. reddere. 230. inyenuei i.e. in mari i[iso orti; quales fontes esse anti(iui putabant (cfr. 6, 613); contra externa i.e. adventicia. — Lucretium saepe ei pro iantiquo more scripsisse apparet ex iis locis, ubi codices diphthongum exhibent (h. 1. et 3, 97 oculei) aut eius vestigia (3, 222, ubi correctum est unguentei; 4, 602 ritrei; 6, 1143 omnei; 6, 1251 talei; 5,38 sei; 6, 15 cuyei; 6, 1217 exeiret;



flumina suppeditant? unde aether sidera pascit? oninia enim debet, mortali corpore quae snnt, infinita aetas consumpse ante acta diesque.
quod si in eo spatio atque ante acta aetate fuere 235 e quibus liaec reruni consistit summa refecta, inmortali sunt natura praedita certe.
haut igitur possunt ad nilum quaeque revei'ti. denique res omnis eadem vis causaque volgo conticeret, nisi materies aeterna teneret,
240 inter se uexu minus aut magis indupedita:
tactus enim leti satis esset causa profecto;
quippe, ubi nulla forent aetemo corpore, quorum contextum vis deberet dissolvere quaeque. at nunc, inter se quia nexus principioruni 245 dissimiles constant aeternaque materies est,
incolumi remanent res corpore, dum satis acris vis obeat pro textura cuiusque reperta.
baud igitur redit ad nilum res nlla, sed onines discidio redeunt in corpora materiai.
250 postrenio pereunt imbres, ubi eos pater aether in gremium matris terrai praecipitavit:
at nitidae surgunt fruges, ramique virescunt arboribus, crescunt ipsae fetuque gravantur:
hinc alitur porro nostruni genus atque ferarum:
3.
4.
6, 1221 exeibantj. — longe i.e. ex longinquo. Verg. Aen. 10, 843 adgnorit longe gemituni. Cic. ad Att. 5, 2, 2 cum Hurtensius reniret.... tam longe. 231. Suppeditare ita ut significet alere usurpant Luc. (h. 1. 2, 568. 1162) et semel Cic. Cat. 2, 25 quibus rebus nos suppedilamur. — aether sidera pascit. Cfr. 5, 523—5. 233. consumpse i.e. consumpsisse. Sic 3, 650 abstraxe [i.e. abstraxisse] ; 5, 1159 protraxe; 1, 987 confluxet [i.e. contluxisset]. 238. oolgo conficeret i.e. penitus perimere soleret. Cfr. 2,1002 sq. 242. nulla i.e. nullae res. 246 sq. vis reperta satis acris. 249. discidio. Cfr. ad 183. 250 sq. Cfr. 2, 991—8 et Verg. Georg. 2, 325 Turn pater omnipotens fecumlis iinbribus aether Coniugis in gremium laetae descendit. 253. Huius hexametri partes, quae consistunt ex pedibus : l'/g» 2, 21/2, ipsae increscunt; id quod sensit Vergilius, qui hunc locum ita imitatus est Ecl. 10, 53 sq.: tenerisque meos in cider e amores Arboribus; crescent illae. crescetis amores.



255 hinc laetas urbes pvieris florere videmus,
frondiferasque novis avibus canere undique silvas:
hinc fessae pecudes pinguis per pabula laeta corpora deponnnt, et candens lacteus umor uberibus manat distentis: hinc nova proles 260 artubus infirmis teneras lasciva per herbas ludit lacte niero nientes perculsa novellas.
hand igitur penitus pereunt qtiae cumque videntur;
quando alid ex alio reficit natura, nee ullam rem gigni patitur, nisi morte adiuta aliena.
265 Nunc age, res quoniam docui non posse creari corpora caeca. de nilo neque item genitas ad nil revocari,
ne qua forte tarnen coeptes diffidere dictis,
quod nequeunt oculis rerum primordia cerni,
accipe praeterea quae corpora tute necessest 270 contiteare esse in rebus nee posse videri.
principio venti vis verberat incita corpus arg. l.
ingentisque ruit navis et nubila differt;
256. videmus canere. Cfr. 4, 262. 598. Verg. Aen. 4, 490 mugire videbis sub pedibus terram. 257. pinguis. Nominativns pluralis in is scriptus legitur apud Lnc. (1, 808; 2, 577. 955; 4, 397 alibi) aliosque scriptores. Varro L.L. 66: ,/Sine reprehensione vulgo alii dicunt.... hae puppis reslis et hae puppes restes" — Luc. duo adiectiva uno substantivo addere solet, si alterum saltem aut epitheton ornans est (ut h. 1. 1, 313. 491. 947 i.q. 4, 22 ; 2, 8; 4, 624 alibi) aut pro genetivo positum est, ut 1, 258, 945 i.q. 4, 20; 5, 24. 663 alibi. 260. Velius Longlis grammaticus, qui vixit imperante Traiano: //nonulli.... varie modo per u modo per i scripserunt artubus et artibus." Luc. scripsit semcl artilms (5, 1077); ceteri loei, ubi artubus scriptum legitur, sunt 3, 7. 620. 644. 4, 632. 262. videntur sc. perire. 263. alid pro aliud et dativo ali antiqno scribendi more Luc. saepius utitur. 264. Cfr. physicorum antiquorum dictum : ij Ihtréoov (f '&ooa Ihtvfoov töTi yévS(SlC. 267. forte subst. 269. praeterea coniungendum cum esse. 270- esse in rebus i.e. in rerum numero esse, existere. 271. Allitteratione venti vim exprimit poeta. — «Luc. verbis verberandi et diverberandi nihil aliud nisi non vehementem, vibrantein, crebrum motum denotat et aëra, auram, vibrantes luminis radios, alia eiusmodi subiecta adhibet." — corpus sc. nostrum, ut 2, 460. 271 — 6. I'oeta docet vim venti vulgo percipi in terra (verberat coipus nostrum 271), in mari (ruit i.e. impellit tuives 272), in acre (nubila



interdum rapido percurrens turbine canipos arboribus magnis sternit niontisque supremos 275 silvifragis vexat fiabris: ita perfurit acri
cum fremitu saevitque minaci niurrnure pontus.
suilt igitur venti, ni niiruin, corpora caeca,
quae mare, quae terras, (juae deniciue nubila caeli verruilt ac subito vexantia turbine raptant,
280 nee ratione fluunt alia stragemque propagant,
et cum mollis aquae fertur natura repente fiimiiiie abundanti, quom largis imbribus urget montibus. ex altis magnus decursus a(juai,
fragmina conieiens silvarum arbustaque tota;
28a nee vaiidi possunt pontes venientis aquai
vim subitam tolerare: ita ïuagno turbidus imbri molibus ineurrit, validis cum viribus, amnis, dat sonitu magno stragem, volvit(jue sub undis grandia saxa, ruit qua quicquid tluctibus obstat. 290 sic igitur debent venti quoque flamina ferri,
quae vel uti validum cum flumen procubuere
differt 272), interdum autem saevire in terra (campus arborilms sternit 274 sq), in aëre (montes supremos vexat 275 sq.), in mari (ventus perfurit acri cum fremitu et pontus saevit minaci murmure 275 sq.) Cfr. v. 278. 277. Donatus in scholiis suis, quae scripsit medio saeculo qtiarto, art Terent. Eun. 508: //Solve nimirum et fac non est mirum.... nam ni ni signilicat et ne non. ni pro ne Vergilius [Aen. 3, 686, Luc. 2, 734; 3, 286 aliij. ne pro non l'lautus: nevult inquit pro non vult." — corpora caeca non cernuntnr; quae cernuntur aperto corpore (297) sunt. 280. et i.e. ac, quam vocem Lucretius Catullus Propertius Vergilius Ovidius non usurpant ante litteras c.g, qu, nisi interdum in particulis simul ac (6, 440). 281. aquae natura i.e. aqua. 284. conieiens i.e. una deiciens et promiscue correpta secum trahens. 287. molibus. 289 grandia saxa sc. pontis. 288. dat i.e. facit. Eodem modo Luc. dicit dure sonitum, crepitum, fragorem. palam, pausam [i.e. cessare], discessum [i.e. discedere], motus [i.e. aut motus facere alicui, movere, 1, 819, aut motus facere si bi, moveri 2, 311] ruinas [i.e. aut caedere 5, 1329, aut cadere 2, 1145; 5, 347], 289. qua quicquid f/uctibus obstat, [id] ruit amnis. — Discernenda sunt quicquid (qua forma antiquiores scriptores interdum utuntur pro quieque) et quidquid, quod relationem notat; ita quieque et quidque [i.e. et quid]. Semper scribendum est quicquam. — ruere apud poetas interdum transitivam habet vim, ut v. 272 et 292.



quam libet in parteni, tradunt res ante ruuntque impetibus crebris, interdum vertice torto eorripiunt raj)ide(pxe rotanti turbine portant.
•295 quare etiam atque etiam sunt venti corpora caeca, quandoquidem factis et moribus aeniula magnis amnibus inveniuntur, aperto corpore qui sunt.
tuin porro varios reruni sentimus odores, 2.
nee tainen ad naris venientis cernimus uinquam,
300 nee calidos aestus tuiinur, nee frigora quiraus usurpare oculis, nee voces cernere sueinus;
(piae tauien omnia corporea constare necessest natura, quoniam sensus inpellere possuut:
tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla potest res. 305 denique fluctifrago suspensae in litore vestes 3.
uvescunt, eaedem dispansae in sole serescunt.
at neque quo pacto persederit umor aquai visumst, nee rursum quo pacto fugerit aestu.
in parvas igitur partis dispergitur umor,
310 quas oculi nulla possunt ratione videre.
quin etiam multis solis redeuntibus annis 4.
anulus in digito subter tenuatur habendo,
stilicidi casus lapidem cavat, uncus aratri ferreus occulte decrescit vomer in arvis,
315 stratacjue iani volgi pedibus detrita viaruin saxea conspiciuius; tuin, portas propter, aëna
295. e. a. e. i.e. iterum idem dieo. 300. Anti<| uiores scriptores interdum declinant verbum tuendi secundum tertiam coniugationem. 301. usurpare i.e. percipere. 306. eaedem est duariim syllabarnm, ut interdum eudem et eadem, semper idem (plur.) et isdem. — Nonius grammaticus, qui vixit saeculo tertio p.Ciir.n., hoe versu laudato liaec dicit: «Serescit pro siccatur, qtiod serenitas sicca sit. Inde Verg. docte Georg. 1 (461) unde serenas rentu.i ayat nubes." Cfr. Gcoiy. 3,197 arida diff'ert nithila. 311. solis annis. M. Terentius Varro, doctissimns ille aequalis Ciceronis, scribit de 1.1.6,8: «tempus a bruma ad brumam, duin sol redit, vocatur aunus, (|uod ut parvi circuli anuli, sic magoi dicebantur circites ani, unde aunus." 315. strata viarum i.e. stratas vias. Eodem modo Luc. dicit clausa domorum, vera viai, caerula caeli. rogorum extrueta eet.



signa manus dextras ostendunt adtenuari saepe salutantum tactu praeterque meantuin.
liaec igitur minui, cum sint detrita, videmus:
320 sed quae corpora decedant in tempore quoque,
invida praeclusit speciem natura videndi.
postremo quaecumque dies naturaque rebus 5.
paulatim tribuit, moderatiin crescere cogens,
nulla j)otest oculorurn acies contenta tueri;
325 nee porro quaecumque aevo macieque senescunt,
nee, mare quae inpendent, vesco sale saxa peresa quid quoque amittant in tempore cernere possis.
corporibus caecis igitur natura gerit res.
Xee tarnen undique corporea stipata tenentur praeter corpora 33o omnia natura: namque est in rebus inane. est inane.
quod til>i coguosse in multis erit utile rebus,
nee sinet errantein dubitare et quaerere semper de summa reruni et nostris dittidere dictis.
quapropter locus est intactus inane vacansque.
335 quod si non esset, nulla ratione inoveri 0rg. l.
res possent; namque officium quod corporis exstat,
otticere atque obstare, id in omni tempore adesset omnibus ; baud igitur quicquam procedere posset, principiiun quoniam cedendi nulla daret res.
340 at nunc per maria ac terras sublimaque caeli multa modis multis varia ratione inoveri
321. Specie» est sensiis videndi, ut 4,236.242; 5,707.724. Speciem videndi idem abundans dicendi genus est ac stilicidi casus (313). Cfr. Cic. de fin. 1,33, Brut. 189, ad Att. 4,18,3 eligendi uptio. 322—7. Attende ad versuum bis ternorum aeqnabilitatem. 324. acies, Cic. Nat. Deor. 2,142 acies ipsa qua cernimus. quae puptda vocatur. — contenta. Cfr. 4,809. 326. impendere. inciderc (4,568), aecidere (5,609) cum accusativo non iunguntur nisi a poetis et qui eos imitantur scriptoribus et id perraro. — cesco i.e. edaci. 329. corporea natura i.e. corpore. Cfr. ad v. 281. 330. Cfr. ad 270- 334. intactus i.e. intactilis, 437. 336 sq. Cfr. Cic. pro S. Rosc. 112 cur mihi te o/fers ac nieis commodis ofjicio simulato officis et obstast 340. Adiectivorum quae sunt sublimus hilarus inertnus Luc. non nisi secundae declinationis formis utitur. Praeterea scribit sterila 2,845. Adverbii aiitein sublime ultimam syllabam corripit.



cernimus ante oculos; quae, si non essct inane,
non tam sollieito niotvi privata carerent quant genita omnino nulla ratione fuissent,
345 xindique materies (|noniam stipata (|iiiesset.
praeterea quamvis solidae res esse pntentur, 2.
hinc tarnen esse licet raro cuni corpore cernas:
in saxis ac speluncis permanat aquaruui liquidus nnior et uberihns flent oninia guttis;
350 dissipat in corpus sese cibns omne animantum;
crescunt arbusta et fetus in tempore fundunt,
quod cibus in totas usque ab radicibus iinis,
per truncos ac per ramos diffunditur ouinis;
inter saepta meant voces et clausa domorum 355 transvolitant, rigiduni permanat frigus ad ossa.
quod nisi inania sint, (jua possent corpora quaequc transire, hand ulla ratione valere videres.
denique cur alias aliis praestare videinus 3.
pondere res rebus nilo niaiore figura ?
360 nam si tantundemst in lanae glomere quantum
corporis in plunibo est, tantundem pendere par est;
corporis officiunist quoniani premere oninia deorsum,
contra autem natura manet sine pondere inanis.
ergo quod niagnumst aeque leviusque videtur,
365 nimiruin, plus esse sibi declarat inanis:
at contra gravius plus in se corporis esse dedicat et multo vacui minus intus habere.
est igitur, nimirum, id (juod ratione sagaci quaerimus, admixtum rebus, quod inane vocamus. 370 Illud in liis rebus ne te deducere vero 4.
possit, quod quidam tingunt, praecurrere cogor.
352. lotos sc. radices. 357. valere sc. corpora transire. 361. par est i.e. aequum est, necesse est. 363. natura inanis (gen.) i.e. inane, TU Xf vól'. Cfr. ad v. 281. 367. dedicat i.e. indicat, declarat. 370. illud est subiectiim verbi pussit et obiectum verbi praecurrere. 371. quidam sc. Peripatetici. Idem fere docet Cic. Acad. 2,40 et Senec. Nat. Q. 2,7.



cedere squamigeris latices nitentibus aiunt et liquidas aperire vias, quia post loca pisces linquant, quo possint cedentes confluere undae :
375 sic alias quoque res inter se j>osse inoveri et nmtare locum, quanivis sint oninia plena.
scilicet, id falsa totiini ratione receptumst.
nam qno squamigeri poterunt procedere tandem , ni spatium dederint latices ? concedere porro 380 qno poterunt undae, cum pisces ire nequibunt ? aut igitur inotu privandumst corpora quaeque,
aut esse admixtum dicundumst rebus inane,
linde inituin prinium capiat res quaeque movendi. postremo duo de concursii corpora lata 5.
385 si cita dissiliant, nempe aër onine necessest,
inter corpora quod fiat, possidat inane:
is porro quanivis circuni celerantibus auris confluat, haml poterit tainen uno tempore totuiii compleri spatium : nam priniuiii queiiKjue necessest 390 occupet ille locum, deinde oninia possideantur.
quod si forte aliquis, cum corpora dissiluere,
tuin putat id tieri quia se eondenseat aër,
errat: nam vacuuni tuin fit cjuod non fnit ante, et repletur item vacuuni quod constitit ante,
395 nee tali ratione potest denserier aër,
nee, si iam posset, sine inani posset, opinor,
ipse in se trahere et partis conducere in unum.
377. totus i.e. proreus, ut 3,690; 4,1088 et saepius in Ciceronis epistulis, veluti ad Att. 9,10,3 al ia res nunc toto est. Eodeni modo omnis 2,53 sign. oranino. 383. initus pro initium. quod in hexametrum non quadrat, non nisi apud Luc. legitur (2,269; 3,271). 384. de i.e. ex, post. cfr. 5,651; 6,290, Cic. Att. 12,3 statim de uuctione. — lata et plana sc. 392. id sc. oninia possideri (390). — eondenseat coniunctiv. orat. obliquae, ut linquant 374. 394. vacuum quod constitit post corpora, quae celeriter concurrentia aer cursu aequare non potuisset. 395. t. r. sc. ut adversarii existimant. 396. «iam particula in concedendo sic additur, ut significeinus nos omissis iis, quae aliter dici statuive possint, eo procedere, ut hoe esse ponamus". 397. trahere i.e. se contraliere, ut 6,1190. Signiticat contrahere 3,534 et 6,967.



Qua proptcr, quainvis causando multa nioreris,
esse in rebus inane tanien fateare necessest.
400 multaque praeterea tibi possum coninieinorando argumenta fideui dictis conradere nostris.
veruni animo satis liacc vestigia parva sagaci sunt, per quae possis cognoscere cetera tute :
naui(|ue canes ut niontivagae persaepe ferai 405 naribus inveniunt intectas fronde quietes,
cuin seniel institerunt vestigia certa viai,
sic alid ex alio per te tute ipse videre talibus in rebus poteris caecasque latebras insinuare oninis et veruni protraliere inde.
4io quod si pigraris paulunive recesseris al) re,
hoe tibi de plano ])ossuin proniittere, Meiuini:
usque adeo largos haustus e fontibu' inagnis lingua nieo suavis diti de pectore fundet,
ut verear ne tarda prins per nienibra senectus 415 serpat et in nobis vitai claustra resolvat,
quain tibi de quavis una re versibus oninis argunientoruin sit copia niissa per auris.
Scd nunc ut rcpctaui coeptuni pertexe redictis, tertia natura oninis ut est igitur per se natura duabus non est*
420 constitit in rebus: nam corpora sunt, et inane,
liaec in quo sita sunt et qua diversa moventur.
402. Voi •ibus re.ttiyia el sayuci iara signilicat poeta id si mi le, quod v. 404 sqq. illnstraturus est. 404. muntivagae coniungendnm est cum ferai. Cfr. 2,597 et 1081, Soph. l'hil. 943 ïjo 405. quietes non
nisi h.1. siu'n. cubilia. 410. pit/rare [i.e. pignira esse] perraro apud scriptores antiquiores legitur. Cie. utitnr verbo pigrari ad Att. 14,1,2. — r. al) r. i.e. animum non attenderis. 41 I. de plano i.e. missis anibagibus, statiin. l)e plano, e plano, ex aei/no loco praetores diindicabant lites et cuntroversias faciles et explicatas; dilliciles autem atque iniplieatas e loco superiorc atque e tribnnali. Leges, edieta eet. proponebantur in publico «unde de plano recte legi possent." 419. ut est per .te. Corpora et inane sunt per se; coniuncta autein et erenta (449 sqq.) sunt, sed non sunt per se. Natura per se i.e. tj xaif tavrrjv (pvffts. 421. Epic. ad Herod. 39: ffiu/tara ftèv yao cj-' tffnv, iti'rij ij a'rsih^c em rrdvnov itaort'ofï.



corpus enini per se communis dedicat esse arg. 1.
sensus ; cui nisi prima tides fundata valebit,
haut erit occultis de rebus (pio referentes 425 confirmare animi quicquam ratione queamns.
tuin porro loens ac spatium, quod inane vocainus, 2-
si nullum foret, haut usquam sita corpora possent esse neque omnino qnoquam diversa meare;
id quod iani supera tibi paulo ostendinius ante.
430 praeter ea nil est quod possis dicere ab omni 3.
corpore seiunctuni secretumque esse ab inani,
quod quasi tertia sit numero natura reperta. nam quodcumque erit, esse aliquid debebit id ipsum augmine vel grandi vel parvo denique, duin sit;
435 cui si tactus erit quamvis levis exiguusque,
corporis augebit nuinerum suinmamque sequetur: sin intactile erit, nulla de parte quod ullam rem prohibere queat per se transeire meantem,
scilicet, hoe id erit, vacuum quod inane vocamus. 440 praeterea per se quodcumque erit, aut faciet quid 4.
aut aliis fungi debebit agentibus ipsum,
aut erit ut possint in eo res esse geriqne :
at faeere et fungi sine corpore nulla potest res,
nee praebere locum porro nisi inane vacansque.
445 ergo, praeter inane et corpora , tertia per se nulla potest rerum in numero natura relinqui,
423. rui Jules sc. adhibita. 426 sqq. Epic. ad Herod. 40: el fin tjv, O xevöv xal /tÓQav xai uvaipij (pvatv uvo/xa^oftsv, ovx av tlxf ra amfxura onov rjv ovdè Si ov txireïro, xuiïdntQ ipaCvevai xivovfieva. 429. supra v. 335 sqq. 433. ipsum est aliquid i.e. est per se. 434.
augmine i.e. quantitate, magnitudine, ut 3,268. Idem valet auctus 2,482; 5,1171; 6,168. Nomina, quae sunt augmen. adaugmen, mumen. glomeramen, frustramen 4,817, remmen, clinamen non nisi apud Luc. eiusque imitatores leguntur. — durn i.e. dummodo. 435. rui si tuctus erit i.e. quod si tangere et targi poterit. 437. intactilis i.e. rtl'atfl'jg Epicuri. 441. fungi i.e. pati, ndaxav, ut 443. Cfr. Epic. ad Herod. 67: ro xsvöv oi're noirjoui ovre Txathlv Svvarai, «AA« xCvrjdtv fióvov ói tavrov rolc amutai naqiyiiai.



nee quac sub sensus cadat ullo tempore nostros,
nee ratione animi quam quisquavn possit apisci.
Nam quaecumque cluent, aut his eoniuncta duabus 5. 450 rebus ea invenies aut harum eventa videbis.
coniunetum est id quod nusquam sine perniitiali discidio ]>otis est seiungi seque gregari ;
pondus uti saxis, calor iguist, liquor a(|uai,
tactus corporibus cunetis, intaetus inani.
455 servitium contra, paupertas , divitiaeque,
libertas, bellum, concordia, cetera quorum adventu manet incolumis natura abituque,
haec soliti sumus, ut par est, eventa vocare.
tempus item per se non est, sed rebus ab ipsis 4«o consequitur sensus, transactum quid sit in aevo,
tuin quae res instet, quid porro deinde sequatur:
nee per se queinquam tempus sentire fatendumst semotum ab rerum motu placidaque quiete.
denique Tvndaridem raptam belloque subactas 465 Troiiugenas gentis eum dicunt esse, videndumst
447 sq. i.e. ovt aloiïrjTÖV o'vre vorjtóv. 448. apisci i.e. adipisci. Hoe verbum praeterea legitur 6,1235 et 5,808 itpti i.e. adepti. 449. quaecumque cluent [i.e. dicuntur] se. esse praeter inane et corpora, id quod ex antecedentibus sumenduin est. Cfr. ad 480. — coniuncta i.e. <Ti>{lfte{ii]X0Ta, eventa i.e. (TVilTiioXlUTU Ep. 451. nusquam i.e. omnino non. Cfr. Verg. Aen. 5,853 clacumque af fixus et haerens nusquam amittebat. — permities i.e. pernicies. Üonatus: //per immutationem litterae ut olli pro illi. syllabae ut permities pro pernicies." 452. seque gregari. Poeta interdum tmesi utitur, ut in vocibus ipsis discidinm et distractio appareat, veluti 651 disque supatis, 5,299 in ter quasi rupta. 5,287 in ter quasi rumpere. 5,1374 inter plaga currere. 3,859 inter enim iectast. 454. Etiam inter exempla coniunctorum, quae protulit Epicurus, erant jj' (ivrivvma iitv rov adfiarog, Hiic Sè tov xevov — intaetus. I'articipialia cum in negativo coniuncta von nisi sextum casum recipere solent: iniussu. incultu etc. Ut tarnen bic Luc. primo casu usus est, sic quarto Liv. 42,12,7 hunores desertos per incultum et negligentiam. 455 sqq. Anacoluthon eiusdem generis ac h. 1., ubi noininativus excipitur accusativo, legimns apud Cic. de (in. 3,11: ceterae disciplinae . . . eas. 461. Cfr. ad Herenn. 2,5: tempora tria: praeteritum, instans, consequens. 465. Troiiugenas. 476 Troiianis. 477 (jruiiugenarum. Cjuint. 1,4,11: »sciat etiam Cieeroni



ne forte liaec per se cogant nos esse fateri,
quando ea saecla hominum, quorum liaec eventa fuerunt, inrevocabilis abstulerit iam praeterita aetas :
nanique viris aliut, aliut regionibus ipsis 470 eventum dici poterit quodcuniijue erit actuni.
denique materies si rerum nulla fuisset,
nee locus ac spatiuin, res in quo quaeque geruntur, numquain Tyndaridis formae confiatus amore ignis, Alexandri Phrygio sub pectore gliscens,
475 clara accendisset saevi certamina belli,
nee dam durateus Troiianis Pergama partu inHannnasset equos nocturno Graiiugenaruin ;
perspicere ut possis res gestas funditus oninis non ita uti corpus per se constare neque esse,
480 nee ratione cluere eadem qua constet inane,
sed magis ut nierito possis eventa vocare corporis, atque loei, res in quo quaeque gerantur.
Corpora sunt porro partim primordia rerum, primordia sunt
. ... ... soli.la atque
partim conciuo quae constant principiorum. aetema.
485 sed quae sunt rerum primordia, nulla potest vis stinguere: nam solido vincunt ea corpore demum.
etsi difticile esse videtur credere quicquani in rebus solido reperiri corpore posse.
transit enim fulnien caeli per saepta donioruni 490 clamor ut ac voces, ferruni candescit in igni,
dissiliuntque fero ferventi saxa vapore :
placuisse aiio Maiiamque geminata i scribere." Ea antiquiur scriptura et manuscriptis et inscriptionibus nobis tradita est. 468. abstulerit coniunctivus orationis obliquae. 469. aliut. Littera t interdnm syllabam producit, ut 2,27 fuhjet et 5,1049 sciret. 476. duruteus i.e. óoi'QCtrtog. Odys. 8,492 ïtittov xóaitov attaov óovoartov, róv 'Errtiog Liolqatv avv'Alhjvr]. - clam Troiianis. 477. equos i.e. equus. 480. cluere i.e. dici sc. constare. — eadem est duarnm syllabarum; cfr. ad 306. 483 sq. Epic. ad. Herod. 40 nul' ffioftrirwv tu fttv tart, csvyxulatii, ra c)' t'S u>r al ovyxgcatig mJToiijvrat. 490. ut sc. tam volubiliter ac sine labore. 491. vapur apud Luc. semper sign. calorem; qnem materiam esse docet, sc. calidura vaporem. Cfr. 3,339—43. 6,858.876.



tuni labefactatus rigor auri solvitur aestu :
tum glacies aeris flamrna devicta liquescit,
permanat calor argentum penetraleque frigus,
495 quando utrumque nianu retinentes pocula rite sensimus infuso lympharum rore superne.
usque adeo in rebus solidi uil esse videtur.
sed (piia vera tanien ratio naturaque rerum cogit, ades, paucis duin versibus expediamus 500 esse ea quae solido atque aeterno corpore constent,
semina quae reruin primordiaque esse docemus,
unde oninis rerum nunc constet suinma creata.
Principio quoniam duplex natura duarum arg. 1.
dissimilis rerum longe constare repertast,
505 corporis, atque loei, res in quo quaeque geruntur,
esse utranique sibi per se puramque neeessest. nam quacunique vacat spatium, quod inane vocamus, corpus ea non est: qua porro cumque tenet se corpus, ea vacuuni nequaquam constat inane.
5io simt igitur solida ac sine inani corpora prima.
praeterea quoniam genitis in rebus inanest, 2-
niateriein circum solida m constare neeessest:
nee res ulla potest vera ratione probari corpore inane suo celare atque intus liabere,
515 si non, quod cohibet, solidum constare relinquas:
id porro uil esse potest nisi materiai concilium, quod inane queat rerum cohibere.
materies igitur, solido quae corpore constat,
493. (/lades aeris. Eiusdem fere modi metaphora utitor Martialis 1,49,12, qui de Salone vel Bilbili flumine dicit qui ferrum i/elat. i.e. qui ferrum, quod fluvio tingitur, acrius reddit (Justin. 44,3). 494sqq. Calor et frigus permanant argentum; utrumque enim sensimus (aor. gnomicus). 498. ratio naturaque est Iv Sltt cltHHV: r. naturae. 499. adernte poetae interdum dicunt pro eo, quod est adesse animo, animis. 500. Primordia sunt aeterna, sc. et iïyivtjTtt et 515. relinquere apud Luc. saepius sign. concedere,
veluti 658. 743. 517. inane rerum i.e. inane quod est in rebus.



esse aeterna po test, cuni cetera dissoluantur.
520 tum porro si uil esset quod inane vocaret, 3
011111e foret solidum: nisi contra corpora ccrta cssent, quae loca coniplerent quaecumque tenerent,
omne quod est spatiuni vacuuin constaret inane.
alternis igitur niniiruin corpus inani 525 distinctumst, quoniam nee plenum naviter extat nee porro vacuuin; suilt ergo corpora eerta,
<|uae spatiuni plenuni possint distinguere inani.
liaec neque dissolui plagis extrinsecus icta possunt nee porro penitus penetrata retexi,
530 nee ratione queunt alia ternptata labare;
id quod iani supra tibi paulo ostendimus ante.
nam neque conlidi sine inani posse videtur quicquam nee frangi nee findi in bina secando,
nee capere umorem neque item manabile frigus •'•!•> nee penetralem igneni, quibus omnia eonticiuntur:
et (pio quaeque magis cohibet res intus inane,
tam magis liis rebus penitus temptata labascit.
519. potest. Postquam poeta i»robavit materiem solidam esse, recte concludit eain igitur talem esse, ut in aeternum manere possit. Deinde proximo argumento demonstrat id, quod inane non habeat, dissolvi non posse, recteque tune deraum concludit primordia aeterna sint necesse esse. 520. rorare vocuus vocivus vocalio antiquiores scribebant pro vacare etc. In inscriptionibus «non legitur ante Domitiani tempora. 522. quaecumq,* (loca) est obiectum.
duhn9^i-e est variarc. Ut lioc loco corpus inani distin-ui dicitur, sic o27 spatiuni inane spatio pleno. — naviter sign. 1. acriter, strenue (pu-nare) 2. plane, prorsus, nniverse. - exstal se. inane. 527. Sunt corpora," quae sputiuni cüinplent; non tarnen totmn spatiuni; sed ita, ut plenum varietnr "c distingnatur inani. — inane apud L»c. semper substantivum (ró xevóv) esse videtur. 531. supra. 21."» sqq. ostendit Luc. nihil ad nihilura reduci, sed primordia aeterna esse neque igitur sic uti res ictu diverberari (i e dissolv, plagis extrinsecus icta 528, quod lit collidendo, fraugendo, tindendo sq.) aut vin, per eorum inania penetrare (i.e. penetrata retexi 529, quod it nmore, frigore, igni 534 sq.). Nunc tandem, postqnam inde a versu 503 demonstra vit in primordiis inania non esse, explicare potest 532—9 id, quod antea ponendum erat, rie omnia ad nihilum redirent. Id, quod v. 215 sqq. ideo verum esse dieebatur, quia contrarium absurdum esset, hic explicatione atqne ratione addita veruin esse apparet.



ergo si solida ac sine inani corpora prima sunt ita uti docui, sint liaec aeterna necessest. 540 Praeterea nisi materies aeterna fuisset, 4.
antehac ad niluni penitus res quaeque redissent,
dc niloque renata forent quaecumque videnms.
at quoniam supra docui nil posse creari de nilo neque quod genitum est ad nil revocari,
545 esse imniortali primordia corpore debent,
dissolui (|iio quaeque supremo tenipore possint,
materies ut subpeditet rebus reparandis.
sunt igitur solida primordia simplicitate,
nee ratione queunt alia servata per aevom 550 ex intinito iaui tenipore res reparare.
denique si nullam tinem natura parasset 5.
frangendis rebus, iam corpora materiai usque redacta forent aevo frangente priore,
ut nil ex illis a certo tenipore posset 555 conceptuni summae aetatis pervadere tine.
nam quidvis citius dissolvi posse videmus quam rursus retici; quapropter longa diei infinita aetas ante acti temporis oninis quod fregisset adliuc disturbans dissoluensque, 560 nuuiquam relicuo reparari tenipore posset.
at nunc, nimirum, frangendi reddita tinis certa nianet, quoniani retici rem quamque videnius et finita simul generatim tempora rebus stare, quibus possint aevi contingere florem.
543. Supra: 149 sqq. 548. solida simpliritas abundanter, ut solet, I.uc. dicit; cfr. 510 et 538 solida ar sine inani. Simplex enim quod est, idem est solidum; nam solidum est, quod sine inani est; simplex est, quod constat una re atque igitur sine inani est. 555. summa aelas i.e. axf.1 tj, adulta aetas, ubi res nee crescit nee docrescit. — fine i.e. tenus, ut 4,627. 557. diei aetas est i. q. aetas. Cfr. Geil. 9,14: //Ennius dies scrips! t pro diei in hoe versu postremo Utiuji(lies confecevit atlas". 560. relicuus apud I.uc. et antiquiores scriptores semper est quattuor syllabarum. 563. generatim rebus e.i. singulis rerum -eneribus.



565 Ifuc accedit uti, solidissiraa raateriai 0.
corpora cuin constant, possint tarnen oninia reddi mollia qnae tinnt, aër, aqua, terra, vapores,
(pio pacto tiant et qua vi quaeque gerantur,
adniixtum quoniani seniel est in rebus inane :
57o at contra si inollia sint priniordia reruni,
nnde queant validi silices ferruinque creari non poterit ratio reddi: nam funditus oninis principio fundamenti natura carebit.
suilt igitur solida pollentia siniplicitate,
•>7o (|iioruin condenso magis oninia conciliatu artari possunt validasque ostendere viris.
porro si nullast frangendis reddita tinis 7
corporibus, tarnen ex aeterno tempore quaeque nunc etiani superare necessest corpora rebus,
580 quae nondum clueant ullo teniptata periclo:
at quoniani fragili natura praedita constant,
discrepat aeternum tempus potuisse manere innumerabilibus plagis vexata per aevom.
denique iam quoniani generatini reddita tinis 8
585 crescendi rebus constat vitainque tenendi,
et quid quaeque queant per foedera naturai,
quid porro nequeant, sancituin quandoquidein extat,
566. reddi (se. rationem) sign. explicari. Prorsus eodem modo Epicurus ad Her. 55: |JêXnov ra xaui ra na'Jij . . . imoêo'Ji^uu i.e. explicabuntur. Cfr. 2,179. 5,197 reddere. 3,354 ad/eret sc. rationem. 568. i. e. cum quo modo (mollia) creentur, tuin qua vi quaeque flant. Si corpora solida sunt, tam mollities quam rernm vis explicatur; sin mollia sunt, rerum vis explicari non pottst. 569. seniel i.e. omnino, nun einmal, tit 1,406. Idem signilieat interduin a/Ttti, veluti apud Plat. Polit. 257 c: Tath', m Geóótogf TrOïtjrtov, iixii,TiQ ye iveXfl(j,jaa/ter. 571. silice sternebant'
Romani vias. 575. mat/in condensn. 579, superare i.e. superesse, ut 672 790 2,751 atque passim apud optimos scriptores. 581. quuniam constant i.e. si iam constent; fac, ut adversariorum fert opinio, ea eonstare. Idem sign. (/uoniam 2,790. 817. 582. discrepat i.e. non convenit, haud consentaneum°est. 587. sancitum forma est rarissima.



nee commutatur quicquani, quin oninia constant usque adeo, variae volucres ut in ordine cunctae 590 ostendant niaeulas generalis corpore inesse,
ininutabili' materiae (pioque corpus habere debent, niniiruin : nam si primordia reruni coinmutari aliqua possent ratione revicta,
incertuin (juoiiue iani constet quid possit oriri,
595 quid nequeat, tinita potestas denique cuique quanani sit ratione atque alte terminus haerens,
nee totiens possent generatim saecla referre naturam mores victum motusque parentum.
Tuin porro quoniani est extreniuni quodque cacunien 9. 600 corporis illius, (piod nostri cernere sensus
iam nequeunt, id, ïiiiiiiriiin, sine partibus extat et minima constat natura, nee fuit uinquani per se secretuni neque posthac esse valebit,
alterius quonianist ipsum pars primaque et una 605 inde aliae atque aliae similes ex ordine partes aginine condenso naturam corporis explent:
(piae quoniani per se nequeunt constare, necessest liaerere unde queant nulla ratione revelli.
simt igitur solida primordia simplicitate,
6io (piae minimis stipata cohaerent partibus arte,
non ex illaruin conventu conciliata,
sed magis aeterna pollentia simplicitate,
588. quin i. e. quin etiam. Cfr. Cic. ad Q. fr. 1,3,10 quin illud ntaereo_ 590. yeneralis i. e. suas euiusque generis proprias. 592. debent sc. res (585). 597. referre i. e. denuo generale. 599. Sic iungas: extremum quodque illius corporis etc (i. e. atomi)- est acumen. Cfr. 1,751 '{'tut' cernere non quis Extremum quod haltent, minimum consistere prorsum. 601. id sc. cacumen (599). 604. primaque et una i. e. et ea prima quidem (i. e. infra quam nulla est, minima) et una (i. e. simplex). 605. ex ordine i. e. alia iuxta aliain; ita sc. arte coninnctae, ut inane vacuum inter eas non sit. Pars igitur atomi est omnium reruni, quae cogitari possunt, minima sive minimum matheniaticum; atomus ipsa est omnium rerum, quae exstant, minima sive minimum physicum. 612. mat/is ut h. 1. saepius apud Luc. sign. potius.



unde nequc avelli quicquam neque deminui iam concedit natura reservans semina rel>us.
6ia praeterea nisi erit minimum, parvissima quaeque 10.
corpora constabunt ex partibus infinitis;
quippe ubi dimidiae partis pars semper lialiebit dimidiam partcni, nee res praefiniet ulla.
ergo rerum inter summatn minimamque quid eseit?
620 nil erit ut distet: nam quamvis funditus oninis summa sit intinita, tarnen, parvissima quae sunt, ex infinitis constabunt partibus aeque.
quod quoniam ratio reclamat vera negatque credere posse aninuuu, victus fateare neeessest 623 esse ea quae nullis iam praedita partibus extent et minima constent natura. quae (pioniani sunt,
illa quoque esse tibi solida atque aeterna fatenduni.
denique si minimas in partis cuncta resolvi li.
cogere consuesset rerum natura creatrix,
63o iam nil ex illis eadem reparare valeret
propterea quia, quae nullis sunt partibus aucta,
non possunt ea <piae debet genitalis liabere materies, varios conexus, pondera, plagas,
concursus, motus, per quae res quaeque geruntur. 635 Quapropter qui materiein rerum esse putarunt non ignis est
rerum materies.
615. minimum sc. mathematicum. 618. praefiniet i. e. cohibebit sc. divisionem. 619. escit antiquius pro erit. 620. nil erit ut distet i. e. nil distabit, nil intererit sc. inter eas. Cfr. 3,715 haud erit ut possint. 627. illa sc. priniordia, quae solida esse Luc. demonstrat. Hoe argumento nihil aliud demonstrutur nisi partes minimas, ex quibus atomos constare [iroximo arguniento Luc. docuit, revera esse. Iure igitur poeta conclusionem proximi argumenti huic addit. 628. minimas partes i. e. atomi [iartes, minima mathematica. 629. creatrix. Hoe epitheton h. 1. non sine eausa addidit poeta. 631. aucta i. e. praedita, ut 3,626 et 5,723. 632. haltere iungas et cum possunt et cuni tlebet. 633. Conexus conecto conixus conireo conubium sic scribenda sunt littera n non duplicata. 635. tjuapropter referendum est ad totani demonstrationem de soliditate atomorum (483—Ö34), qua rum natnram dixit esse non mollein (565—73; cfr. imprimis v. 567), non fragilem, iminutabilem (584 sqq.).



ignem atque ex igni summani consistere solo,
magno opere a vera lapsi ratione videntur.
Heraclitus init (juoruni dux proelia primus,
clarus ob obscuraui linguain ïnagis iuter inanis 640 quanide gravis inter Graios, qui vera requiruut:
ouinia cniiii stolidi niagis adinirantur auiantque,
inversis quae sub verbis latitantia ceruuut,
veraque coustituunt quae belle tangere possunt auris et lepido quae sunt fueata souore.
645 Nam cur tam variae res possent esse, requiro, arg. i. ex lino si suut igni puroque creatae ?
uil prodesset euiin ealiduni denserier ignem nee rarefieri, si partes ignis eandein naturani qiiani totus habet super ignis liaberent.
650 acrior ardor enim conductis partibus esset,
languidior porro disiectis disque supatis :
aniplius hoe tieri uil est (juod posse rearis talibus in causis, nedum variantia reruin
636. summa in sc. rerum (635). 637. lapsi videntur i. e. èffcpaXflévoi waCvovtttl. 638. Luc. imprimis Heracliti Ephesii, qui lloruit c. a. 500 doctrinam impugnat, propterea quod Stoici Epicureorura adversarii eam sequebantur. 639. Attendas ad ambigaitatem voois clarus, quae et facilem intellectu et nobilem signiticat. 640. quamde i. e. quam. Ennins quoque hac forma usus est. 642. incersa verba i. e. a/.XifiÓQllU. Quint. 8,6,44: „(iXXtjyÓQia, quam inversionem interpretantur, aliud verbis aliud sensu ostendit,
etiam interim contrarium." Mud Cicero de Or. "2,261 dicit immutatam orationem aut (unius verbi) translationem; hoe inversionem verborum. Cic. de lin. 2,15 Ileraclitus cmjnomenio i/ui GXOTeivóc perhihetur. i/uia de natura nimis obscure memurarit. Epicurus contra discipulum Herodotiun docet haec § 38: avayxrj y<\o tö tiqwtov ivvóïjfia xalf exaarov (piïoyyov liktTTta'hu xal /lijiïtv ctTTdêilitoK TTQoaStZaiÏM, i. e. primum enim necesse est voce sua quamque notionem perspiei neque explicatione indigere. 649. super i. e. insuper, etiam, ut 3,672. 901; 5,763; 6,514. 653. causa i. e. prima materia, l'rstoff. atria. — variantia pro varietas, aegrur pro aegritudo, maximitas pro magnitndo, pestilitas pro pestilentia, dispositura pro dispositio, differitas pro ditïerentia, refutatus pro refutatio, einifsus pro emissio, commutatus pro commutatio, iipiniitus pro urmatura pro conformatio non leguntur
nisi apnd I.uc.; partim quoque apud eins imitatorem Arnobium patrem ecclesiae, qui vixit tertio saeculo p. C. n. Etiani satiaii pro satietas est vox rarior.



tanta queat densis rarisque ex ignibus esse.
655 id quoque: si faciant adniixtum rebus inane, 2.
denseri poterunt ignes rarique relinqui :
sed quia niulta sibi cernunt contraria adesse et fugitant in rebus inane relinquere puruin ,
ardua duni metuunt, aniittunt vera viai,
6(io nee rursuin cernunt exempto rebus inani oiunia denseri lierique ex omnibus 111111111 corpus, uil ab se quod possit mittere raptim,
aestifer ignis uti linnen iacit atque vaporem,
ut videas non e stijiatis partibus esse.
665 quod si forie alia credunt ratione potesse 3.
ignis in coetu stingui mutareque corpus,
scilicet, ex nulla facere id si parte reparcent,
occidet ad niluin , nimirum, funditus ardor oninis et e nilo lient quaecumque creantur:
67o nam quodcumque suis mutatuni finibus exit,
continuo hoe mors est illius quod fuit ante.
proinde aliquit superare ïiecesse est incolume ollis,
11e tibi res redeant ad nilum funditus omnes de niloque renata vigescat copia rerum.
675 nunc igitur quoniani certissima corpora quaedani sunt, quae conservant naturam semper eandem,
quorum abitu aut aditu mutatoque ordine mutant naturam res et convertunt corpora sese,
scire licet non esse liaec ignea corpora rerum.
680 uil referret enim quaedani decedere, abire,
655, 658. rebus sc. genitis. Stoici enim mm negabant t'im!fti' (rov xóa/wv) ntoixtyjuiivuv eivat ró xevóv arttiQov ... sv Si r<» xoaiun [iijótv eivat, xevóv (Diog. Laert. 7,140). — faciant i. e. ponant, putent, ut 2,485 (fac); 3,878; 4,824. 665. potesse legitur etiam 2,225 et 1010. Praetcrea scribit Luc. pote. potis est, potissit. 667. si (ignes) ex nulla parte id facere reparcent (i. e. parcent, abstinebunt) i. e. si ignes prorsns restinguentur corpusque mutabnnt. 672. ollis sc. ignibus (666). 678. corpora i. e. res. 679. corpora i.e. priraordia. 680 sq. Epic. ad Herod. 54 :



atque alia adtribui, mutarique ordine quaedani,
si tarnen ardoris naturam cuncta tenereut:
ignis enim foret omnimodis quodcumque crearent.
verum , ut opinor, itast: sunt quaedani corpora, quorum 685 concursus motus ordo positura figurae efficiunt ignis, niutatoque ordine mutant naturam, neque sunt igni sinmlata ueque ulli praeterea rei quae corpora nuttere possit sensibus et nostros adiectu tangere tactus.
690 dicere porro ignem res omnis esse, neque ullam 4.
rem veram in numero rerum constare nisi ignem,
quod facit hic idem, perdelirum esse videtur.
nam contra sensus ab sensibus ipse repugnat,
et labefactat eos, unde omnia credita pendent,
695 unde hic cognitus est ipsi queni noininat ignem:
credit enim sensus ignem cognoscere vere,
cetera non credit, quae nilo clara minus sunt.
(piod inihi cuin vanuin tuin delirum esse videtur: quo refereinus enim ? qnid nobis certius ipsis 700 sensibus esse potest, qui vera ac falsa noteiiius ?
praeterea quare quisquam magis omnia tollat 5.
et velit ardoris naturam linquere solani,
quam neget esse ignis, quidvis tameii esse relinquat?
aequa videtur enim dementia dicere utrumque. 705 Quapropter qui ïnateriem rerum esse putarunt neque 4 minusve ignem atque ex igni sumniam consistere posse, eiementa.
Seï ti vttofxêvbtv .... uiïuiXvrov, o rag fierafioXag .... notrjaerai.... xata iitnxtïtatig idi' tzoX/mv, rivüiv Sè xal rtQoaódovg xai dtpóóovc. 687. naturam sc. rei. — simulata i. e. similia. Cfr. 4,363 et Cic. ad Att. 9,8,2 Minerram simulatnm Mentori. 689. »adicere est ita iacere, ut ad cum locura, quem iacula'or petit, perveniat." Cfr. 4,673; 5,567. — tactus i. e. sensus. 693. ci ti tra.... ah. Cic. de inv. 1,4 a menclaciu contra verum stare. Cfr. ad 935. 700. i/ui i. e. quo; referendum est ad quid (699). — Heraclitus contra: (hu rmv aïfflhjoeooi' yvuiffig avttotürroiGiv ayvtaaiij. 703. relim/uere i. e. concedere. 706. suminam sc. rerum i. e. omnes res.



ct qui principium gignundis aëra rebus constituere, aut uniorem quicuincjue putarunt tingere res ipsum per se, terramve creare 7io oninia et in reruni naturas vertier omnis,
magno opere a vero longe derrasse videntur.
adde etiani qui conduplicant priinordia rerum, aëra iungentes igni, terranique liquori,
et qui quattuor ex rebus posse omnia rentur 715 ex igui terra at(jue anima procrescere et inibri. (juoruni Acragantinus cuin priinis Enipedocles est, insula quem triquetris terraruiu gessit in oris, quaui fluitans cireuni magnis anfractibus aequor Ionium glaucis aspargit virus ab undis, 720 angusto(jue fretu rapiduin mare dividit undis Italiae terrarum oras a tinibus eins.
707—10' llilesii Tliales, qui tlovuit c. a. 590, aqnam, Anaximenes, «ini tloruit c. a. 550, aëra rebus primam csse materiam (principimn, ')
statnerunt* qui terram statuerit, nullnra novimus et Aristoteles dicit se mirari, quod nemo terram statuerit primam esse materiam. Xenophanis enim versus tx yairfi yttQ rtdvra xal slg yijv rtavra rtfavrtj non «Ie omnibus rebus sed tantummodo de animalibus terrestribus dictus esse videtnr; et Pherecydes, qui floruit c. a. 600, cuius versum Ztvg fltv xixi Xoól'oc ig (tel xal Jiiïujv tjv Diogenes laudat 1,119, vix inter philosophos numerandus est. 711. derrasse i. e. deerras.se. Cfr. desse i. e. deesse 1,43. 713 aëra et itjnem esse principia Oenopides Chius, qui tloruit c. a. 500; terram et aquum statuisse dicitur Xenophanes, qui natus est c. a. 575, quamquam non onine quod est, sed eum tantummodo mundum ex iis creatum dieit, quem sensibus nostris cernamus. 715. anima aëra sign. etiam 5,236, llatum venti 5,1230; 6,578. 693. 698. 716. Lucretium in suo de rerum natura carmine carmen Empedoclis, quod inscribitur TT kol (fvffftog saepius imitatum csse ex fragment is, quae supersunt, apparet. Empedocles Agrigentinus, qui floruit c. a. 455, doc'iiit quattuor elementii esse: aquam, terram, aëra, ignem; <[iiac invicem Vflxog seiungat, (flXCa iuugat. Ipse de se dixit èyw (T l'flfuv (se. Agrigentiuis) !h.og a/iftoorog ovxért 0-vtjrog IlvtXtvfiai itsta riant rtrt/ttvog, wff/ito t'oixk. 717. Ir. in . Inde Sicilia olim Trinaeria appellabatur atque in nummis nonnullis Sieiliensibus, veluti in iis, qnos Agatlioeles Svracusarnm tvrannus fecit, impressum est caput humanum, cui tres pedes iuncti simt. 720. a. iungenda gunt eum rapiilum.



hic est vasta Charybdis, ct lnc Aetnaen ïuinantur murinura flaniniaruni rursuin se colligere iras,
faucibus eruptos iterum vis ut voinat ignis 725 ad caeluin(|ue ferat flaininaruin fulgura rursuni.
cjuae rum inagna uiodis inultis uiiranda videtur gentibus liuinanis regio visendaque fertur,
rebus opinia bonis, inulta nuinita virum vi,
uil tarnen hoe habuissc viro ])raeclarius in se 730 nee sanetum niagis et niiruin eariuiKjue videtur. earinina quin etiain divini pectoris eins vociferantur et exponunt praeclara reperta,
ut vix huniana videatur stirpe ereatus.
Hic tanien et supra quos dixiuius interiores 735 partibus egregie inultis niultoque ininores,
quaniquam niulta bene ae divinitus invenientes ex adyto tauiquain eordis responsa dedere sanetius et niulto eerta ratione niagis quain Pvthia quae tripodi a Plioebi lauroque protatnr, 74o prineipiis tanien in reruni fecere ruinas
722. rastas cohaeret ciim ran». parare; proprie est i. q. desertus; Cfr. 6,1140 (pestilentia) rastarit rins; deinde sign. quod immune est, ut 6,681 rastis Aetnac furnarihus nut quod foednni vel triste est aspect», ut 5,1290 minera rasta. — murmura minantnr (i. e. miliaciter indieant) flammarum iras (i. e. llammas iratas, saevas) se (referendum est ad iras) rursuni rulliyere. 723—5. 1'oeta litteris ///, u, ƒ, " iteratis imitatur murmur et flanamarura eruptionem. 724. Cfr. 6,701 sq. 728. m. m. r. v. i. e. munita incolarum multitudine. 734. supra. 705 sqq. 739. Pythia responsa dedit sedens in tripode, qui, ut Pythia ipsa, laureis coronis ornatus erat. Callimachus (in Del. 94) Apollinem dicentem facit haec: a/./' HimjC toto) tl rooiortoov 11 VLJtO S(«f V1]£. — tripodi est sextns casus, ut 2,41b Cilici, 3,132 Heliconi ; „nam ablativi in Graecis vocabnlis ut i breve respuunt, ita non modo e correptum sed etiam i longum admittunt. t^uae apud Graecos dativum in si mittunt, eorum ablativi produci solent," ut Ovid. Met. 10,608 llippomen' vut». In Latinis vocabnlis ablativi apud Luc. interdum i longam admittunf, velnti parti 1,1111. 740. t'erere ruinas i. e. lapsi suilt. Hor. Sat. 2,8,54 interen suspensa yrares aulea ruinas In patintim fecere. Metaphorice ut h. 1. Cic. fin. 1,18 illae Epiruri propriae ruinae (i. e. lapsus, errores); 2,18 ruit in direndu; de leg. 1,13,39 (Academiu) si inraserit in luier niuras niet ruinas.



et graviter niagni magno cecidere ibi casu:
primum quod uiotus exempto rebus inani m-g. 1.
constituunt; et res mollis rarasque relinquont,
aëra, soleni, ignein, terras, auinialia, frugis,
745 nee tanien adniiscent in eorum corpus inane;
deinde quod omnino tinem non esse secaudis 2.
corporibus faciunt, neque pausain stare fragori,
nee prorsuni in rebus minimum consistere quiequain; cum videamus id extrenium euiusque cacumen 750 esse quod ad sensus nostros minimum esse videtur,
conicere ut possis ex hoe, quae cernere non quis extremum quod habent, minimum consistere rerum. huc accedit item, quoniam primordia rerum 3.
mollia constituunt, quae nos nativa videmiis 755 esse et mortali cum corpore, funditus utqui debeat ad niluiu iam rerum summa reverti de niloque renata vigescere copia rerum;
quorum utrumque quid a vero iam distet habebis.
deinde inimica modis inultis sunt atque veneno 4.
760 ipsa sibi inter se; quare aut congressa peribunt,
aut ita diffugient ut tempestate coacta fulmina ditt'ugere atque imbris ventosque videinus.
Denique quattuor ex rebus si cuncta creantur 5.
atque in eas rursuni res oninia dissolunntur,
765 qui niagis illa (juennt rerum primordia dici quani contra res illorum retroque putari?
alternis gignuntur enim mutantque colorem et totani inter se naturani tempore ab omni.
770 sin ita forte putas ignis terraeque coire
751. quae cernere non quis i. e. atomi. 752. mini mum se. niiniuias part es (atomorum). Ctr. ad 605. 755. utqui i. e. ut. Illnd qui. quod vi quadam aflirmat, idem est in utqui et interdum in hercle qui. etlepol qui, at pol qui. ecastor qui, quippe qui. 758. iam habebis se. cognitum ex v. 149 sqq. 761. tempestate coacta i. e. uabibus coactis. Cfr. 6,511. 767. a. g. sc. elementa et res ex iis creatae. 769. i. q. 762.



corpus et aërias auras roreuiquc liquoris,
uil in concilio naturani ut niutet eoruin ,
nulla tibi ex illis poterit res esse creata,
non animalis, 11011 exaninio cum corpore, ut arbos: 775 quippe suam quicque in coetu variantis acervi naturani ostendet, mixtusque videbitur aër cum terra siniul atque ardor cum rore manere. at primordia gignundis in rebus oportet naturani clandestinam caecanK|ue adhibere,
7wi emineat 11e quid, quod contra pugnet et obstet
(juo minus esse queat proprie quodcumque creatur.
Quin etiam repetunt a caelo atque igiiilms eius, .
et priinum faciunt ignein se vertere in auras aëris, liinc imbreni gigni, terramque creari 785 ex imbri, retroque a terra cuncta reverti,
uinorem priinum, post aëra, deinde calorem,
nee cessare haec inter se niutare, meare a caelo ad terram, de terra ad sidera mundi.
quod facere liaud ullo debent primordia pacto. 790 ininiutabile enini quiddani superare necessest,
11e res ad niluni redigantur funditus onines: nam quodcumque suis mutatum tinibus exit,
continuo lioc mors est illius (piod fuit ante.
quapropter (|Uoniani quae paulo diximus ante 795 in coniniutatuin veniunt, constare necessest ex aliis ea, quae nequeant convertier usquani,
ne tibi res redeant ad niluni funditus onines.
quin potius tali natura praedita quaedam corpora constituas, ignein si forte crearint,
800 posse eadeni , demptis paucis paucisque tributis,
ordine mutato et niotu, facere aëris auras,
774. e. c. c. est substantivi loco; cfr. Ovid. Met. 1,21 pugnabant.... sine pondere habentia pontlus; I.iv. 3,57 non iuniores nioilo. .teil emeritis etiam stipendiis praesto fuere. 782. repetunt (i. e. initium diieunt) Heraclitas atque eum secuti Stoioi. 788. uiiindus ut sae[»e, sign. cachiin. 794. au te. 787*



sic alias aliis rebus unitariër onmis?
'At nianifesta palam res indicat' inquis 'in auras aëris e terra res onmis crescere alique:
805 et nisi tempestas indulget tempore fansto
imbribus, ut tabe niinboruni arbusta vacillent,
solque sua pro parte fovet tribuit(jue calorem,
crescere non possint fruges arbusta aniniantis.'
scilicet, et nisi nos cibus aridus et tener uinor 8lo adiuvet, amisso iam corpore vita quoque onmis omnibus e nervis atque ossibns exsolnatur:
adiutamur enini dubio procul atque aliinur nos certis ab rebus, certis aliae atque aliae res.
niinirum, quia multa modis cominunia multis 815 ïnultarum rerum in rebus primordia mixta suilt, ideo variis variae res rebus aluntur.
atque eadeni niagni refert primordia saepe cum quibus et quali positura contineantur et quos inter se dent motus accipiantque:
8^o namque eadem caeliini mare terras fluniiiia solem constituunt, eadem fruges arbusta aniniantis,
verum aliis alioque modo conimixta moventur.
quin etiani passim nostris in versibus ipsis multa elementa vides multis communia verbis,
825 cum tainen inter se versus ac verba necessest confiteare et re et soiiitu distare sonanti.
tantum elementa queunt permutato ordine solo:
at rerum quae sunt primordia, plura adhibere possunt nnde queant variae res quaeque creari.
830 Xunc et Anaxagorae scrntemur honioeomerian neqae
homoeoiiierian.
802. sic i. e. et sic. 807. tube nimborum i. e. nubibus tabeseentibus in pluviam. — vacillare. Cfr. 5,1096 centis pulsa cacillans arbor. Vaeillare sign. modo huc, modo illuc inclinari videturque deiuinutivura ossc a vagando; Luc. 3,447 nam velut infirmo pueri teneruque vagantur corpore; Ennins: arbores vento vagant. 828. plura i. e. non solum matatum ordinetn, sed etiam posituras, motus maioremque ligurarum niuneruin. Cfr. 1,685. 830. et i. c.
etiaiu.



quant Grai niemorant nee nostra dieere lingua coneedit nobis patrii sermonis egestas,
sed tarnen ipsani rem facilest exponere verbis.
principio, rermii quant dicit hoinoeomerian,
835 ossa, videlicet, e pauxillis atque minutis ossilius hic et de ]»auxillis atque minutis visceribus viscus gigni sanguenque creari sanguinis inter se multis coëuntibu guttis ex aurique putat mieis consistere posse 84o auruin et de terris terrain conerescere parvis,
ignibus ex ignis, umorem umoribus esse,
cetera consimili tingit ratione putatque.
nee tarnen esse ulla idem ex parte in rebus inane arg. 1. coneedit, neque corporibus tincm esse seeandis.
845 (jiiare in utraque milii pariter ratione videtur errare atque illi, supra quos dixinius ante.
adde (piod inbeeilla nimis primordia tingit ; 2.
si primordia snnt, siniili (juae praedita constant natura atque ipsae res suilt, aequeque laborant 850 et pereunt, neque ab exitio res ulla refrenat.
nam quid in oppressu valido durabit eornm,
ut mortem effugiat, leti sub dentibus ipsis ignis, an unior, an aura? quid horum? sanguis an ossa? uil, ut opinor, ubi ex aequo res funditus omnis 855 tam mortalis erit (juam epiae manifesta videmus ex oculis nostris aliqua vi victa perire.
at neque reccidere ad nilum res posse neque autem crescere de nilo tcstor res ante probatas.
praeterea quoniam cibus auget corpus alitque, 3.
860 scii'e licet nobis venas et sanguen et ossa
834. Durum anacoluthon ijiinin dicit h . .. ossa putat gigni) eo roitigatur,
qnod i 11 ml putat (839) tam longe ab hoe versn distat. 837. I iscus Lnc. numqnain dicit exta, sed qtiidqnid inter ossa et cntein vivi corporis est. Caro non legitnr nisi 6,9ö7 et 969 dicitnrque de eo, quod igni assatur vel eoquitur in aqua. 841. ignibus ex ignis i. e. ex ignibus ignes. 848. si primordia sunt i. f. s' quidem primordia recte dici possimt, quae....



860i et nervos alienigenis e partibus esse,
sive cibos oninis conimixto corpore dicent esse et habere in se nervoruni corpora parva ossaque et onmino venas partisque cruoris,
tiet uti cibus ornnis, et aridus et li(juor, ipse 865 ex alienigenis rebus constare putetur,
ossibus et nervis sanieque et sanguine mixtim.
|)raeterea quaeeunique e terra corpora crescunt t.
si suilt in terris, terram constare necessest ex alienigenis, quae terris exoriuntur.
870 transfer item, totideni verbis utare licebit:
in lignis si flannna latet funiusque cinisque,
ex alienigenis consistant ligna necessest.
pr aeterea tellus quae corpora cumque aiit, auget ex alienigenis, quae alienigenis oriuntur.
875 Linquitur liic quaedam latitandi copia tenvis, :>.
id quod Anaxagoras sibi sumit, ut omnibus oninis res putet inniixtas rebus latitare, sed illud apparere unuin , cuius sint plurima mixta et niagis in promptu primaque in fronte locata.
880 quod tarnen a vera longe ratione repulsumst.
conveniebat eniin fruges ([uoque saepe, niinaci
8606. Hunc versum, qui deest in manuscriptis, de coniectura snpplevit Lambinus, qui Lucretianum carraen edidit saeculo sexto decimo. Minus rcete tarnen scripsit ex; nam Lue. littera S praecedente semper scribit e parte vel e partihus; ante cetera vocabula, quae a littera p incipiunt, semper praepositionis forma e utitiir. 863* otnnino i. e. ut omnes corporis partes referam ; ne quid omittam ; quin etiam. 865. alienigenum et inter se
opponuntur. 866. Aristot. Part. anim. 1,1 : iarl (Jé ro5v üfiocoilëQuiv . . . vyga /.lev, otov cuiia, (i. e. sanies, sanguis corruptus)... IgïjQa Sè
xeti (TT€Q€a, oiov vevoov . . . oarovv. 870. transfer item i. e. transfer eandem ratiocinationem similiter ad alia. 873. corpora sc. animalium ; quod apparet ex 1,228 animale ;/enus . . . tellus Unde alit ;it([uo auget generatim pabula praebens ? — Aniaialia aluntur ex alienigenis i. e. pabulo animalibus dissimili, quod oritur ex alienigenis i. e. terris pabulo dissimilibus. 875. Latitare sign. se recipere ad refugiuin, eludere vel efïugere adversarinm ; versu 877 est idem quod latere.



robore cum saxi franguntur, niittcre signum sanguinis aut alicpiid, nostro quae corpore aluntur; pabula cum lapidi terimus, manare cruorein 885 consimili ratione herbis quoque saepe decebat et laticis daleis guttas similique sapore nuttere, lanigerae quali suilt ubere lactis;
scilicet, et glebis terrarum saepe friatis herbarum genera et fruges frondesque videri 890 dispertita inter terra ui latitare minute,
postremo in lignis cinerem fumuinque videri, cum praefraeta forent, ignisque latere minutos. quorum uil fieri quoniam manifesta docet res,
scire licet non esse in rebus res ita mixtas, 895 veruni semina multimodis inmixta latere
multaruin rerum in rebus comnmnia debent.
'At saepe in niagnis fit montibus' inquis ut altis arboribus vicina cacumina summa terantur inter se, validis facere id cogentibus austris, 900 donec flannuai fulserunt tlore coorto.'
scilicet, et non est lignis tarnen insitus ignis, veruni semina sunt ardoris multa, terendo (piae cum contiuxere, creant incendia silvis:
quod si facta foret silvis abscondita flaiinna, 905 non possent ulluin tempus celarier ignes,
conticerent volgo silvas, arbusta cremarent.
iamne vides igitur, paulo (piod diximus ante, permogni referre eadem primordia saepe cum quibus et (juali positura contineantur 9io et quos inter se (leut niotus accipiantque,
884. lapidi. Sextus casus saepe admittit i longara. 885, herbis i. e. ex herbis. 887. quali (sapore) sunt (guttae) lactis (in) ubere lanigerae. 89l.sq. Lusiis verbornm esse videtur: ujnis latet in lignis. Cfr. 901 et 912—14. 900. ƒ• ,/'• Cfr. Hom. et Aesehyl. ttvqü( av'&o: et 4,450 lucernarum florentiu luntiita /lammis. 902. terentlo i. e. arboribus inter se terendis. 904. facta i. e. parata. 907. ante. 817 sqq.



atque eadein paulo inter se mutata creare ignes et lignum? quo pacto verba quoque ipsa inter se paulo mutatis sunt eleinentis,
cum ligna atque ignes distincta voce notemus.
915 denique iara quaecumque in rebus cernis apertis 6.
si fieri non posse putas, quin materiai corpora consimili natura praedita tingas,
hac ratione tibi pereunt primordia rerum:
tiet uti risu treniulo concussa cachinnent t»2o et lacrimis salsis umectent ora genasque.
Nunc age, quod super est cognosee et clarius audi. omne et
• ... , . spatiiim sunt
nee me aninn iallit quarn sint obscura: sed acri infinita. percussit thyrso laudis spes niagna nieum cor et simul incussit suavem mi in pectus amorein 925 musarum, quo nunc instinctus niente vigenti avia Pieridum peragro loca nullius ante trita solo. iuvat integros accedere fontis atque haurire, iuvat<|ue novos decerpere Hores insignemque nieo capiti petere inde coronam,
930 unde prius nulli velarint tempora musae;
prinuim quod magnis doceo de rebus et artis religionum aninnim nodis exsolvere pergo,
deinde (juod obscura de re tam lucida pango carmina, nmsaeo contingens cuncta lepore.
935 id quoque enim non ab nulla ratione videtur;
sed veluti pueris absinthia taetra medentes cum dare conantur, prius oras, pocula circum,
914. i. e. quamquam voees, quae tam inter se similes sunt, qnam lignum et ignis, ita distingnimus, ut diversas res iis notemus. 921. ,/uod super est 1. e. quod reliquum est, quod restat. Hinc sumeudum est subiectum verbi sint (922). — clarius et obscura inter se opponnntur. Cfr. 933. 922. animi. Cfr. ad 136. 923. thtjrso inetaphoricc pro divino aculeo, stimulo. 924. mi i. e. mihi. 927. solum i. e. plauta pedis. 934. contingens i. e. tangens. 935. non ab nulla r. i. e. non sine r. Cfr. stare, pugnare ab (i. e. cum). Mart. 3,50,5 nulla cum ratione facis. Cic. ad fam. 11,10,1 a certo sensu et nero iu(itc(i8 de nubis. I.uc. 1,()93 contra senstts ab sensibus rcpugnat.



continguut meilis dulci flavoque li(|Uore,
ut puerorum aetas inprovida luditicetur 940 labrorum tenus, interea perpotet amarum absinthi laticem, deceptaque 11011 capiatur,
sed potius tali pacto recreata valescat,
sic ego nunc, quoniam liaec ratio plerumque videtur tristior esse quibus non est tractata, retroque 945 volgus abhorret ab hac, volui tibi suaviloquenti carmine Pierio rationeni exponere nostram et (juasi musaeo dulci contingere melle;
si tibi forte animum tali ratione tenere versibus in nostris possem, duin perspicis oninem 950 naturam reruin , qua constet compta figura.
Sed quoniam docui solidissima niateriai corpora perpetuo volitare invicta per aevom,
nunc age, summai quaedam sit tinis eorum,
necne sit,, evolvamus: item quod inane repertumst 955 seu locus ac spatium, res in quo quaeque gerantur, pervideamus utrum finitum funditus omne constet, an immensuni pateat vasteque profundum.
Omne quod est igitur nulla regione viarum arg. l.
finitumst: nani([ue extreinum debebat habere : 9Go extremum porro nullius posse videtur
esse, nisi ultra sit quod finiat; ut videatur quo non longius haec sensus natura sequatur.
nunc • extra summam quoniam uil esse fatendum,
non liabet extremum, earet ergo fine modoque.
965 nee refert quibus adsistas regionibus eius :
950. comere proprie sign. componere; sic h. I., 3,259; 4,27; cfr. 3,845 comptu coniugiot/ue. Deinde dicitur'de capillis, qui nectuntur; oppositnm est solvere. Cfr. Tibul. 4,2,9 seu solcit trines, fusis decet esse capillis; Seu compsit. comptis est ceneranda coinis. 958. Luc., cum post digressionem ad disputationem institutam redit, usurpat iijitur (ut 1,419; 3,323) aut ergo (ut a,113G) aut itaque (ut 3,106). 960. nullius i. e. nullius rei. Cfr. ad 1,224. 961. sq. i. e. ita ut sit aliquid, quo haec natura longius non sequatur nostros sensus, i. e. aliquid, quod sit ultra reruui uaturae terminos.



usque adeo, quem quisque locuni possedit, in omnis tantundem partis infinituin omne relinquit.
praeterea si iani finitum constituatur 2
omne quod est spatium, siquis proeurrat ad oras 97o ultimus extremas iaeiatque volatile telum,
id validis utrum contortum viribus ire (juo fuerit missuni mavis longeque volare,
<111 proliibere aliquid eenses obstareque posse?
alteriitruni fatearis enim sumasque necessest.
975 quorum utrumque tibi eftugium praecludit et omne cogit ut exempta concedas fine patere.
nam sive est aliquit quod probeat offieiatque quo in in u' quo missuni est veniat tinique locet se,
si\e foras fertur, non est a fine profectuin.
980 hoe pacto sequar atque, oras ubicumque locaris extremas, quaeram quid telo denique fiat.
tiet uti nusquain possit. consistere finis,
eftugiumque fugae prolatet copia seniper.
praeterea spatium suinmai totius omne 3
985 undique si inclusuin certis consisteret oris finituinque foret, iani copia materiai undique ponderibus solidis confiuxet ad iinuni,
nee res ulla geri sul) caeli tegniine posset,
nee foret omnino caelmn neque lumina solis;
99o quippe ubi materies omnis cumulata iaceret ex infinito iani tempore subsidendo.
at nunc, nimirum, requies data principioruni corporibus nullast, quia nil est funditus imuin,
quo quasi confluere et sedes ubi ponere possint.
968. <I „im. ('Ir. ad 396. 977. probeat i. e. prohibeat, ut 3,863probet '. e. prohibet. Contra Plantas «li. it praehibere et dehibere pro praebere et debere. 978. fim ,. e. .n fine, quo miasum est; 979 u fine i. e. ab extremis naturae ons. 983. i. e. copia, quae telo est volandi, seniper raihi proferat ellugimn, sc. locnm ubi fineni non esse convincam. 987. confiuxet i. e. mMn!u.m.sm't. Cfr. ad 233. 9SI. Versus spondiacus immotam quietem denotat. „unc. Cfr. ad 169.



995 seniper in adsiduo motu res quaeque geruntur partibus in cunctis, inferneque suppeditantur ex intinito cita corpora inateriai.
postrenio ante oculos res rem finire videtur: 4.
aër dissaepit collis atque aëra montes,
ïooo terra mare et contra mare terras terininat omnis:
omne quidem vero uil est quod tiniat extra.
est igitur natura loei spatiumque profundi,
quod neque clara suo percurrere fulmina cursu perpetuo possint aevi labentia tractu loos nee prorsum facere ut restet minus ire meando:
usque adeo passim patet ingens copia rebus,
tinibus exemptis, in cunctas undique partis.
Ipsa modum porro sibi rerum summa parare materia iniinita ne possit, natura tenet, quae corpus inani ïoio et quod inane autem est tiniri corpore cogit,
ut sic alternis iniinita oninia reddat,
aut etiam alterutrurn, nisi terminet alterum, eorum simplice natura pateat taaien inmoderatum
995—7. In versibus 1)84—97 perspicua est illa aequalitas, (le qua scripsim us ad v. 217. Ncmpe primum bis quaternis versibus discimus, si omne tinitum foret, atomos ad imum contluxuras fuisse [984—7] nee res geri posse iu mundo [988—91] ; deinde bis ternis versibus: at nunc atoniis nullam requiem da tam esse [992—4 et res geri [993—7 . ld igitur, quod v. 992—4 dicitur, referendum est ad 984—7; quod v. 995—7, ad 988—91. <Jua re intellecta v. 995 sqq. ita explicandi sunt: res geruntur in cunctis mundi partibus, etiam in caelo; quod ut iieri possit, ex intinito spatio seniper copia suppetit earum quoque atomorum, quae sursum cientur. 1002. Profundum apud Luc. fere idem est quod iuimensum. Cfr. 1,957. 1108. 1005. nee possint meando facere ut minus restet ire i. e. ut minor via eunda quam confecta sit. 1006. copia sc. spatii. 1008. rerum summa i. e. omnis materies. 1009. tenet i. e. impedit. Ovid. Met. 7,146 sed te, ne faceres. tenuit reverentia famae. 1012. alterum est siibiectum verbi terminet. 1013. simplice natura i. e. solum. — inmoderatum i. e. intinitum, ttTTttQOV. Cfr. Cic. ^.D. 2,65. -- Eorum, quae post hunc versum in codiee archetypo intercidisse videntur, liaee fere sententia fuisse videtnr: sed ne alterutnun quidem eorum tinitum esse potest; inane enim intinitum esse iani supra ostendi; praeterea u to xtvuv ijv wQiaittvor, ovx av tï%t ra tintiua aujitara örrov iviarrt (Epie. ad Herod. 42); si vero in spatio intinito linita osset materia, nee mare...



*
nee mare nee tellus neque caeli hieida templa ioi5 nee mortale genus nee (livuin corpora sancta exiguuin possent liorai sistere tempus:
nam dispulsa suo de coetu niateriai copia ferretur magnum per inane soluta,
sive adeo potius nuniquam eoncreta creasset 1020 ullam rem, quoniam cogi disiecta nequisset.
nam certe neque consilio primordia rerum ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt nee quos quaeque darent motus pepigere profeeto; sed quia multa modis inultis niutata per omue 1025 ex infinito vexantur percita plagis,
omne genus motus et coetus experiundo tandein deveniunt in talis disposituras,
qualibus liaec rerum consistit summa creata, et, muitos etiam niagnos servata per annos 1030 ut seniel in motus coniectast convenientis,
efficit ut largis avidum mare fluminis undis integrent amnes et solis terra vapore fota novet fetus summissaque geus animantuiu floreat et vivant labentes aetlieris ignes;
1015. Etiam deorum corpora ex atomis constare Epicurus doeet. 1022. suo est monosyllabum, ut 5,420. Cfr. sis i. e. suis 3,1025. 1024. mutare i. e. loco movere, ut 911 et 913. 1025. ej- infinito se. tempore, quod intellegitar collatis versibus 5,188 et 5,423. 1027. disposituru i. e. dispositio. Cfr. ad 653. 1028. haec rerum summa (creata) i. e. hic mundus. 1029. et sc. qualibns. //Cu 111 sidera ad idem signum, in quo primitus erant, revertemnt, magnus quem Stoici dicebant annus eflicitur, quem Heraclitns putavit esse 18000, Diogenes Stoicus trecenties oetogies quinquies 18000 aniiorum. Per singulos autem magnos annos mundum eodem modo fleri ferrique et res eodem prorsus modo geri propterea credibile Stoicis videbatur, quod universum perfectum esse atque ex eodem semper principio perfecto eniergere existimabant." Pliilolaus Pythagoreus annum magnum 59 annorum esse existimat, per quos Saturnus bis, Jnppiter quinquies, Mars semel et tiicies, Sol, Mercurius, Venus undesexagies, luna septingenties undetricies circumferantur. Cfr. 5,644. 1033. summittere. Cfr. 8. 1034. vivant i.e. durent. Luc. enim docet 5,110—145 eos errare, qui eaeli signa vere vivere patent.



1035 quod nullo facerent pacto, uisi materiai ex infinito suboriri copia posset ,
unde ainissa solent reparare in tenipore quaeque. nam veluti privata eibo natura aniinantum diffluit amittens corpus, sic oninia debent 1040 dissolui simul ac defecit suppeditare materies aliqua ratione aversa viai.
nee plagae possunt extrinsecus undique sumuiain conservare omnein, quaecumque est conciliata:
cudere enim crebro possunt partemque morari, it»45 duin veniant aliae ac suppleri summa queatur: interduni resilire tarnen coguntur et una principiis rerum spatiuin tempusque fugai largiri, ut possint a coetu libera ferri.
quare etiam atque etiam suboriri multa necessest, 1050 et tarnen ut plagae quoque possint suppetere ipsae,
1035. Subiectuui verbi facerent sunt prinwrdia [1021]. 1036. suboriri i. e. alia post uliam oriri, suppeditari. Cfr. 2,1138 suboriri ac suppeditare. 1037. quaeque amissa est quartus casus. 1039. Corpus interdum dicitur de sola carne, veluti Mart. Speet. 7,0 inque umni nusquam corpore corpus erat. Uiuc corpus facere est pingnescere. Phaedr. 3,7,4 l'nde sic quaeso nitesf Aut i/uo cibo fecisti tantum corporis'! Cels. 7,3. cibi potionesque corpori faciendo aptae. Et corpus amittere est tabescere, macesccre. Cic. fara. 7,26 ego hic coyito commorari. quoad me reficiam: nam et rires et corpus amisi. Ovid. Her. 3,141 abiit corpusque colorque. Cfr. 1,810; 4,535. 1041. aversa aai Graeco more die-turn est, ut liaec Horatiana : sceleris purus. operum solutus. abstineto irarum. desine querellarum. laborum decipitur. reynacit populurum, ciceris invidit. 1042. summum i. e. munduni. 1045. aliae sc. plagae i. e. aliae atomi, quae plagas efliciunt. — Fortnae passivae, qtiales sunt queatur et potestur [3,1010], non alienae ab antiquiore latinitate, non iunguntur infinitivis nisi passivis, eodem modo atque coeptus sum et desitus sum. 1049 etiam atque etiam i. e. iterum idem dieo. Idem iam dixerat v. 1036. 1050. tarnen i. e. bis omissis tarnen, praeterea, etiam ; eodem modo usurpatur 4.811; 5,768. 1096. 1125. 1177; 6,603. Cfr. Cic. ad fam. 10,1,3 et. praeterquam quod reipublicae cunsulere debemus. tarnen tuae dii/nitati ita facemus. ad Att. 13,42,1 aes. inquit. alienum et tarnen ne ciat:cum qtrdem. — dicunt impriinis Stoici. Zeno Stoicus apud Stobaeum Ecl. 1,19,4 dicit: naVTa Ta fltQïj rov xÓOflov i/rl tv fii.Gov rov xófffiov tijv (jooav t%uv, uü/.iaiu öt ra ^('(Qog t'Xovra.



infinita opus est vis uudique materiai.
Illud in liis rebus longe fuge credere, Merami, res non nituntnrin t i ]• , universi aedium.
111 medium summae quod dicunt omnia niti,
atque ideo mundi naturam stare sine ullis 1055 ietibus externis nc([iie quoquani posse resolvi
summa atque inia, quod in medium sint onniia nixa, (ipsum si quicquain ]>osse in se sistere c red is,
et quae pondera sint sub terris omnia sursum nitier in terraque retro requieseere posta,
loeo ut per aquas quae nunc rerum simulacra videmus.
et siniili ratione animalia suppa vagari eontendunt, neque posse e terris in loca caeli reccidere inferiora niagis quaui corpora nostra sponte sua possint in caeli tenipla volare;
1065 illi curn videant solein, nos sidera noctis cernere, et alternis nobiscum tempora caeli dividere et uoetes parilis agitare diebus.
sed vanus stolidis liaec
1059. retro pertinet ct ad requiem-ere et ad posta. —posta i. e. posita; praeterea apud Lnc. leguntur dispostus impostus oppostus praepostm repostus.— Cic. Acad. pi'. 2,123 qui adcersis eestiyiis stent contra nostra restiyia. quos avTtTToSas vocatis. 1061. Festus: «suppum antiqui dieebant, quem nunc snpinum dicimus . . . Eius vocabuli meminit etiam Lucilius" et Accius. 1063. inferiora iungas cnm loca. 1065. illi sc. contra siti. 1065—7. Poeta vario modo ter idem dicit. 1067. agitare i. e. agere. Cfr. Cic. Verr. 2,154 dies festi agitantur. 1088. stolidos Luc. dicit Stoicos. — Codicnm Lucretianum carraen exhibentium Archetypus. qui in Gallia scriptus esse videtur saeculo quarto vel quinto, periit. Ex eo descripti sunt: 1. Oblonyus saecnlo nono. 2. Quadratus saeculo deeimo et ei simillimus alter codex, cnius Schedae octo, quae continent lib. I—II 456, Hauniae in bibliotheca regia adservantur, decem, quae continent lib. II 642—III 621, Vindobonae in Caesarea. 3. Codex Poyyianus, qui periit, ex quo complures codices descripti sunt ab Italis saeculo decimo quinto, quorum optimus est Florentinus 30. Omnis igitur fere vetustae lectionis memoria e codicibus Oblongo et Qnadrato repetenda est, qui Leidae adservantur; nisi quod Oblongo fidem interdum Italici abrogant, Quadrati auctoritatem imminuunt Schedae. Hunc versuui 1068 cuin septem proximis dimidiatum exhibent Oblongus et Florentinus; Quadratus et Schedae omittunt adpicta in margine cruce cui numerus VIII suppositus est. Versui 1093 in (juadrato eadem, quae versui 1068, crux



aniplexi quod habent perv 1070 nam medium nil esse potest arg- 1-
intinita; neque omnino, si iam medium sit,
possit ibi quicquam eonsistere quam quavis alia longe ratione
onuiis eniin locus ac spatium, quod inane vocamus, 1075 per medium, per non medium, concedere debet aecpie ponderibus, motus quacumque feruntur. nee quisquani locus est, quo corpora com venerunt, ponderis amissa vi possint stare in inani:
nee quod inane autem est nlli subsistere debet,
1080 (juin, sua quod natura petit, concedere pergat.
hand igitur possunt tali ratione teneri res in concilium medii cuppedine victae.
Praeterea quoniam non omnia corpora tingunt 2.
in medium niti, sed terrarum atque liquoris,
1085 et quasi terreno quae corpore contineantur,
uniorem ponti magnasque e montibus undas,
at contra tennis exponunt aëris auras
apposita est; in Oblongo spatium octo versibus recipiendis aptiim relictnm est. lam quid hoe rei esset, Lachmannus, qui carmen edidit anno 1850, perspexit: in Archetypo pars schedae rescissa erat; versus octo in tine mutilos scriptor Oblongi servavit; qui capite truncati essent in pagine interiore, eos octo ne hic quidem scribere ausus est. Deinde apparet in quaque Archetypi pagina fuisse viginti sex versus. Versui 1071 editores addiderunt medium sit. 1074 -ane vocamus, 1075 debet. Versum 10(58 suppleri posse addendo error sumnia finx-it. 1069 -ersa rem ratione. 1072 eam mai/is oh rem. 1073 repelli coniecit Munro, 1070 ubi summa profundist Lachmann. 1077. com i. e. quom, cum.
1079. ulli i. e. ulli rei. Cfr. nullius sc. rei v. 224 et nulla i. e. nullae res v. 242. — subsistere i. e. fundamenti loco esse, fundamenti vicem praebere.
1080. i. e. ut non pergat (i. e. ut desinat; cfr. ad 16) locum dare corporibus, id quod sua natura petit et postulat (i. e. id quod naturae inanis proprium est). 1081. teneri in concilium i. e. ita teneri, ut concilium liat. 1082. cuppedine i. e. cupidine. 1085. et explicativum, i. e. scilicet. — quasi interdum additur sententiae falsae, veluti 3, 729. Lucretius ridet Stoicos, qui putent mare et amnes terrae globo ita contineri, ut cum supra terram sint, medium tarnen locuni expetentes conglobentur undique aequabiliter neque redundent unquam neque effundantur. Cfr. Cic. de nat. deor. 2, 116.



et ealidos simul a medio differrier ignis,
atcjue ideo totum circum tremere aethera signis 1090 et solis flanimam per caeli caerula pasci,
cjuod calor a medio fugiens se ibi eonligat oninis, nee prorsuni arboribus summos frondescere ramos 1093 posse, nisi a terris paulatim cuique cibatum
octo versus interciderunt.
1102 ne volucri ritu flammarum moenia mundi diftugiant subito magnum per inane soluta,
et ne cetera consimili ratione sequantur,
1105 lieve ruant caeli tonitralia templa superne
terraque se pedibus raptim subducat et omnes inter permixtas rerum caeüque ruinas corpora solventes abeant per inane profundum, temporis ut puncto uil extet reliquiarum, 1110 desertum praeter spatium et primordia caeca. nam quacumque prius de parti corpora desse constitues, liaec rebus erit pars ianua leti:
hac se turba foras dabit oninis materiai.
Haec sic pernosces parva perductus opella. 1115 namque alid ex alio clarescet, nee tibi caeca nox iter eripiet, quin ultima naturai pervideas: ita res accendent luniina rebus.
1089. Et hic versus iis adnumerandus est, ubi apud Lucretium poësis ex philosophia eniicat. Vocibus, quae sunt tremere. tremulus, tremor Luc. denotat ignes scintillantes. 1090. Cfr. 5, 523-5. 1091. Hic versus ex raeris dactj'lis compositus levitatem et velocitatem designat. 1093. Cfr. ad 1068. 1105. superne i. e. sursum versus, ut Plin. H. N. 19, 5, 25 sulum enim hoe genus superne tendit. non. ut cetera, in terram. — „tonitralis recte ab eo deductura, quod est tonitrum, quae forma legitur 6, 164 et 171." tonitrualia in hexametrum non quadrat. 1106. Omnes iungas cum ruinas. 1108. abeant sc. caeli templa terraque. Illl. parti. Cfr. ad 739. 1114. i. e. haec, quae scripsi hoe primo libro, sic (i. e. meam disputandi rationem secutus) probe nosces parvo tuo labore ad finem a me ductus. — Attende ad />é/-nosces perductus pej-videas. — opella non legitur nisi h. 1. et Hor. Epist. 1, 7, 8 forensis opella adducit febres.



LIBER SECUNDUS.