p 25 LLTGDUNI BATAVORUM Apuh A. W. S IJ T H O F F MDCCCC1X W G278 P 25 CUM PROL EG OME NIS ANNOTATIONE CIUTIOA NOT IS EXEGETICIS EDI DIT I. VÜRTHEIM, Litl. hum. (loctr. OCTAVIA PKAETEXTA p 25 p 25 6278 i k. J& OCTAVIA PRAETEXTA CUM PROLEGOMENIS ANNOTATIONE CRITICA NOT IS EXEGETICIS ED1DIT I. VÜRTHEIM, Litt. hum. doet*. LUGDUNI BATAVORUM Apud A. W. SIJTHÖFF MDCCCCIX BOOT P 25 6278 EX BIBLIOTHECA V. CL. H. T. KARSTEN UNIVERSITATI DONATA A" 1916 O C TA VIA PRAETEXTA OCTAVIA 1'liAETEXTA CUM PROLEGOMENIS ANNOTATIONE CRITICA NOT IS EXEGETICIS EDI 1)11' I. VÜRTHEIM, Lilt. hum. doctr. LUGDUN1BATAVORUM Apud A. W. SIJTHOFF MDCCCCIX PROLEGOMENA. i. De ratione et consilio huius editionis tam quod ad textum constituendum quam quod ad originem atque aetatem ipsius fabulae attinet quaedam sunt observanda. Incipiamus a textus recensione. Fundamento — quis iiriretur? — usi sumus editione Weidmanniana quam anno 1879 publici fecit iuris Leo, cum anno praecedenti priore volumine copiose et prudenter, ut assolet, de Senecae tragoediis recensendis iam fusius egisset. Separatim autem Leo ibi enumeravit codices, quos Octaviae praetextae editori prae ceteris adhibendos putabat. Sumus eniir, ut satis est notum, in hac fabula destituti ope et auctoritate codicis optimi pretii Laurentiani 37,13, quem post Gronovium Etruscum appellare literaque E indicare solent viri docti. Quod valde dolendum est, cum ceteri omnes codices sint iuniores debeantque originem uni libro recentioris aetatis, ut acute observavit Leo e corruptelis communibus quas praebent versibus 90, 153, 317, 850 x). Qua re non est *) Iuvat afferro quae scripsit Leo Herine X p. 423, 438 sq.: „Novem tragoedias, Senecae plerasque et Senecae nomino pridem coniunctas, ante quartum saeculum data opera interpolavit homo versus procudere non V. 1 mirandum Octaviae recensionem opus esse aleae plenum, ut quae post tot medicamina inde ab italorum tempore adhibita etiamnunc hic illic felicem expectet manum medicantem. Codices autem a Leone adhibiti sunt hi: \ M cod. Ambros. D 276 inf. memb. fol. saec. XIV 2 } N cod. Vatican. lat. 1769 m. f. s. XIV f Q cod. Ambr. H 77 inf. m. 4°. an. 1380 | R cod. Riccard. lat. 526 m. 4°. s. XIV L cod. Laurent. plut. 37, 6 m. a. 1368 1 cod. Vat. lat. 1647 m. f. a. 1391 , T cod. Neapolit. IV D. 47 chart. f. a 1376 \ D cod. Malatest. Caesen. I, 26, 5 m. f. s. XIV ^ j H cod. Regin. 1500 m. f. a. 1389 ' O cod. Mutin. G. G. 2 m. 4°. s. XV. Ambrosianus (M) et Vaticanus (N) pendent e gemello codicis Etrusci, qui gemellus indicatur litera E. Aequalis huius -£ est archetypus codicum Ambr. (Q) et Riccard. (R) indicatus . E Laurentiano (L) codicum omnium antiquissimo medioeriter edoctua, qui aana temere commutavit, corruptelaB manifeatas oblitterando depravavit, indagavit magisque corrupit quasdam hodieque latentes. Idem Octaviam praetextatam aimili ratione pertractatam novem tragoediarum corpori iniunxit mutatique ordinis locnm tenere iussit nonum praetextata ista adhaeret interpolatae editioDi, deest genuinae (E) neque ullum exstat aeoraum traditae vestigium. Deinde non corrupte/is tantum permultis affectum insulsum illud imitatoris opus, sed interpolatum est dataque opera passim commutatum. Atque retractationem illam cui tempori adscribamus nisi quo cum Senecae tragoediis Octavia coniuncta est omnino non video. Eundem igitur qui istas interpolavit liane adiecisse dico eundemque interpolasee. Haec si recte disputata sunt, difficillimum per has tragoedias munus eum suscipere patet qui Octaviam emendare audeat: scimus enim quam versuti hominis conamina removenda sint et detergenda." Frustra autem quaerimus quid hominem „versus procudere non medioeriter edoctum" eundemque „versutum" movere potuerit, non ut tragoedias interpolaret novaque adicienda numerum augeret, sed ut corrupte/is eas afjiceret' Hac igitur in re dubitamus Leonis premere vestigia. transscriptus est Vat. (1). Libri vulgares T, H, D, O, satis inter se conspirant ut litera Tl indicari possit codex, qui communes sive errores sive bonas lectiones repraesentet. Sed quidquid boni in eo invenitur non addicentibus 2, d>, L, interpolatoribus italicis id deberi docuit nos Leo. Exstat etiam liber Laurentianus 37, 11 membranaceus saeculi XV qui codex fuit Poggii; neque deest suspicio correctiones quas continet ipsius Poggii manu allatas esse. Puta, habet vs. 181 „expectet" (ut cod. Mutin.); quae lectio huc non quadrat, cum Octavia quam nutrix de Poppaeae gravitate vult celare hoe uno vocabulo „exspectat" nil se nescire acerbe indicet nutricisque mendacia benevola rideat (vide quae ad vss. 106, 181 annotavimus). Sic vs. 731 non vidit corrector in textu fuisse „Crispinus"; retinet adiectivum „pristinum" quod Avantius vero nomini cedere iussit. Ingeniose Leo explicare conatus est quod quibusdam in codicibus annotatur ad vs. 173. Perhibentur enim post hunc versum deesse versus triginta, quod hercle nemo nisi praemonitus suspicabitur, nam omnia tam bene cohaerent, ut ne nunc quidem annotationi fidem habendam esse credamus. Sed cum in cod. Regin. versus 174—199 bis fuerint exarati, suspicatus est Leo in eius archetypo quoque errore quodam bis hos versus extitisse, inde autem factum ut aliis in apographis bis scriberentur, in aliis (H) semel delerentur, in aliis spatium triginta versuum (nam 185—188 inter binas personas divisos octo effecisse versus!) relinqueretur (Q), in aliis ne spatio quidem relicto res modo indicaretur (T), in aliis nulla huiusmodi mentio post errorem detectum fieret (R). Quocunque modo se ea res habet, in melioribus codicibus (2, R, L, O, D cui palmam tribuit Peiperus) nihil de illa lacuna observatum invenimus. Anno 1902 Gustavus Richterus post obitum socii Peiperi Senecae tragoediarum recensionem subsidiis Peiperi instructam iterum edidit. Qui etsi, ut par est, Leonis editionem cumularit laudibus, praeter codices ab illo adhibitos alios quoque adhibendos putavit, cum ei contra errores codicis 2" non satis auctoritatis in L et inesse videretur, ut validum inde auxilium peti posset. Quid igitur fecit vir doctus? Introduxit novum archetypum (Ar) unde deductos putat cod. Rhedigeranum 10 („unum ex praestantissimis veteris Italae testibus"), Augustanum,Vadianum, necnon Trevethianum — nuncupatum ab Anglo quodam Travethio, vel Travetta (vel Creuethio? in Vatic. 1650) '), qui in Senecae tragoedias scripsit commentarios. Quod autem ad Octaviam attinet Richterus in novo archetypo eruendo oleum et operam perdidisse videtur. Nam primum, fatetur ipse codices nominatos non ita „clauso agmine incedere", ut in archetypi scriptura constituenda nunquam dubitatio relinquatur. Deinde addit (pag. XX): „atque hoe etiani fatendum est non tantum valere istorum codicum auctoritatem, ut eorum ope novum quoddam ac firmius Octaviae recensendae et emendandae fundamentumpossit substrui. Nullo enim praetextae loco contigit, ut novis subsidiis vetus archetypi lectio aut rectius constitui aut emendari facilius videretur posse". Spe igitur deiectus elg £xv9cbv ègqfilav Ar relegavit, sed etiam longius procedens in annotationibus criticis, quidquid ex „omni lectionum turba" ei in communi archetypo re vera fuisse videbatur, notavit litera A, discrepantes autem lectiones aut omisit aut indicavit litera tp. Nos quoque non dubitavimus illum A1 illue abire iubere unde malum intulerit pedem. Edendi autem rationem qua Richterus usus est — quamquam fere semper observationes eius et coniecturas libenter memoravimus—'sequi noluimus, cum variorum codicum a Leone adhibitorum lectiones sedulo *) Vide epistulas Nicolai Trevethi in diasertatione Peiperi „de Senecae tragoediarum lectione vulgata" 1893. notare operae videretur esse pretium — quantum quidem necessarium duximus. Nam, cum novum depingere stemma librorum a proposito nostro sit alienum neque alia conferre voluerimus quam ea quibus ad textus recensionem perpendendam lectoribus opus sit, „varias illas lectiones" quales sunt „omnia" pro „omina" aliaque menda, quae et pueri in ludo committere solent, memorare supersedimus. Contra haud inutile duximus interdum adire editionem Schroederianam in lucem emissam anno 1728, divitem observationibus Grotii, Gronovii, Lipsii, Scaligeri, Heinsiorum; qua in editione ut a viris bene latine callentibus curata plus sapientiae inesse saepius comperimus, quam in tristi illa codicum farragine, inani atque taedii plena, ubi editor pro[que] epulis tenues nequiquam devorat auras. Plerumque autem satis habuimus suspiciones in paginae calce notare, in textu ipso mutando cauti et circumspecti, praesertim ubi verba tradita non pulchra quidem et sonora attamen salva ïatione servari posse videbantur. Auctor enim praetextae incertus est neque vir primarius fuit, quamquam hic illic haud perperam neque frustra Musarum in hortis laboravit. Operam quoque dedimus ne recentiorum studia critica, puta Buecheleri, Leonis, Hartmanni, Richteri, Peiperi, aliorum, — qui ad textum sanandum sua et saepe egregia contulerunt — hac in editione nequiquam quaererentur. Si quae omisimus nescientes peccavimus: promant quorum opes nos invitos latebant, sed et Accipe quas habeo studii successor et heres. II. Quae de Octavia praetexta in albo gratulatorio Nabero nostrati oblato disputavimus in praefatione huius editionis novis argumentis aucta et corroborata atque hic illic mutata repetere liceat. Nam postquam cognovimus opinionem nostram de aetate qua conscripta sit praetexta viris aliquot de literis bene meritis probari, haud inutile duximus hic quoque, ne üs 1ui hac uterentur editione semper simul illud esset adhibendum volumen, eam disputationem proponere. Ita enim spem fore uti quaestio, quae nobis quidem non tam ipsam ob fabulam quam ob rationes inter Tacitum et praetextae auctorem intercedentes alicuiffs videretur momenti, a bonarum literarum fautoribus denuo perpendi posset. lam ergo opus aggrediamur. „De Octaviae tempore quod Buecheler in Coniectaneis statuit ante Tacitum scriptam esse fabulam *) certissimis argumentis comprobaverunt Ladek, Nordmeyer. Certum hoe unum post Senecae obitum ante Tacitum scriptam esse praetextam; certiora sequi lubricum, velut perquam dubia est A. Gerckii de Plinio coniectura." Ita G. Richterus in Senecae tragoediarum recensione p. 395. Ladekius 2j Octaviam conscriptam esse primis Plaviorum ') Mus. Rhen. 1872 p. 474: „itaque in Octavia sic invertenda sunt vs. 27 commata anapaestica cuique Britanni ultra oceanum, nisi forte quas libri tradunt meptias totamque praotextatam medii aevi poetae tribuis. Ego perparvo eam mtervallo a Neronis morte distare puto, ante Tacitum scriptam esse scio." Quibus argumentis haec scientia niteretur, Buecheler non dixit. !) Copiosissima Friderici Ladeki commentatio de Octavia legitur in Dissert. Ph.lol. Vindobon. Vol. III» (1891). Omnia quae de variis quaestionibus ad praetextam nostram pertinentibus sedulo congeesit et disputavit, diligenter perpendimus. Multa autem insunt quibus astipulari non possumus, e. g. ubi agit v. . de locis e Tacito petitis; alia suo loco laudabuntur. In capite de sententus verbisque ab Octaviae scriptore e Senecae fabulis desumptia multum aborem Ladekius nimio studio abreptue perdidisse videtur. temporibus, Nordmeyer decem minimum annis post annum trium imperatorum defenderunt '). Singula horum virorum argumenta exscribere, examinare, probare vel improbare, a proposito nostro est alienum. Magis enim e re videtur ipsis versibus, qui lucem afferre possunt, laudandis atque comparandis ad opinionem nostram commodam aliquam viam sternere aliis. I. Scriptam esse praetextam post Romae incendium, i. e. post annum 64m, apparet e versibus, quibus Nero ira incensus populo Octaviam dimissam ut reducat flagitanti sic minatur (vss. 831 — 833): mox tecta flammis concidant urbis meis, ignes ruinae noxium populum premant turpisque egestas, saeva cum luctu fames. l) Braunius (die Tragoedie Octavia und die Zeit ihrer Entstehung, Kiel 1863) praetextam mediaevale esse opus probare frustra conatus est, cum tragoediarum recensionem interpolatam hominibus Y' saeculi fuisse notam constet inter omnes (vid. e. g. Tachau, Philolog. XLVIII (1889) p. 341 sqq. et infra ad vs. 428). Tam Braunius quam Vaterus (Iahni Ann. 1853 Suppl. 19 p. 565 sq.), Birtius (Mus. Rhen. XXXIV p. 559), putabaut Tacitum poetae fuisse fontem. Hic opus saecnlo ascripsit quarto vel quinto. Ritterus (1843) Octaviam vindicavit Curiatio Materno, quem novimus e Tac. Dialogo, poetae duarum tragoediarum Catonis, Domitii; interempto anno 91°. Huic opinioni unus astipulatus est A. Stahr (Agrippina p. 270 sqA Negant Tacitum fuisse fontem. In Schedis Philologis Hermanno Usener oblatis anno 1891 scripsit Nordmeyer „de Octaviae fabulae fontibus historicis". Anno 1892 in lucem emisit librum de Octavia fabula. Legimus in Schedis p. 96: „inveniturne re vera tanta inter Tacitnm et poetam similitudo ut alter ex altero hausisse videatur? Sane in muilis, hoe quoque concedo, in plerisque rebus conaeutiunt." Tarnen negat Tacitum poetae fuisse fontem. Immo e communi fonte hausit uterque! Observavit enim v. d. vs. 333 sq. congruere cum Iosephi verbis A. I. xx 153 (N.), itaque secutus est poeta Iosephi auctorem, scil. Cluvium; neque solum Cluvium sed etiam Fabium Rusticum! Cnr, obsecro? Sunt loei ubi poeta a Tacito discrepat. Ibi Cluvium haud dubie non est secutus. Sed quem nam ? Quis opponitur Cluvio? Nempe Rusticus! Igitur Rusticus quoque poetae exemplo fuit. Potestne simplicius? Sed laudatur in praetexta Seneca. Quis abomiuMiis est orationem Senecae? Scilicet Quinctilianus. Unde sequitur Octaviam scriptam esse ante annum quo compositae sunt Institutiones! — Et sunt qui putent difficile esse componere historiam literariam! Dimissa autem est Octavia anno 62°. Num verisimile videtur imperatorem duobus demum post uxorem repudiatam annis iram suam in plebem exercuisse? Non opinor. Duo igiturfacta satis longo intervallo dirempta neque ulla ratione inter se coniuncta tragicus ita dextre copulavit, ut, si revera connexa fuissent, nemo nostrum miraretur. Ecquis est, qui putet auctorem haec probabilia reddere potuisse legentibus vel spectatoribus, qui ipsis Neronis facinoribus interfuissent ? Nonne melius talia probari poterant, cum rerum historicarum per annos digestarum ordo perpaucorum in mentibus etiam vivebat atque vigebat? II. Mortuum autem fuisse tyrannum cum in lucem emittebatur fabula, quid mirum? Quin indicatur mors ipsa versibus, quales sunt (620 sqq.): ultrix Erinys impio dignum parat letum tyranno, verbera et turpem fugam veniet dies tempusque, quo reddat suis animam nocentem sceleribus, iugulum hostibus desertus ac destructus et cunctis egens. (cf. Plut. Galb. 7) vel quales sunt: • forsitan vindex deus existet aliquis, laetus et veniet dies; ubi alluditur ad eum, qui primus Neronem impulit: nempe ad Vindicem (cf. Dio 63, 22, 1 ; Plut. Galb. 4). Hinc simul apparet Senecae hanc tragoediam non esse tribuendam ; quod ceteroquin ex ipsa dictione iam effici poterat. Nam imitatorem prodit iusto frequentior usus adiectivi „diri", quod tam Tacito quam Senecae in deliciis fuisse bene observarat. Sed hic nimis frequenter adhibetur (vss. 94, 182, 227 235, 369, 512, 622, 661, 671, 856, 861, 878, 951).' Hac quoque in re a Seneca discrepat auctor Octaviae, quod m choricis nullo alio metro usus est praeter anapaestos Denique desunt chorica illa lugubria sed eadem pulcherrima, quibus Senecae tragoediae ornari solent; ut e Troadibus illud : verum est an timidos fabula decipit umbras corporibus vivere conditis? (370 sq.) vel e Phaedra: o magna parens, natura, deum (959 sqq.) quod imitatur auctor noster, sed non in chorico, ubi canit: o quam iuvabat, quo nihil maius parens natura genuit, operis immensi artifex (385 sq.). III. Tale choricum in Octavia frustra quaesieris, quod non prorsus e tragoediae argumento historico explicari potest. Sed quod inest, — quamvis et nos mirabundi audiamus — inest descriptio Tigellini morum talibus expressa versibus, ut appaieat auctorem hunc hominem, si cum Nerone compararetur, innocentem esse voluisse. Sufficiat observasse Ofonium ob impudicitiam praetoris cohortibus esse impositum eandemque ob causam apud Neronem fuisse validum (Tac. H. I, 72). „Non alium igitur pertinacius ad poenam flagitaverunt, diverso affectu, quibus odium Neronis inerat et quibus desiderium". Ecce autem in Octavia hoe scelus procedit plebis contra Neronis crudelitatem defensor, homo misericors nee peccaturus nisi ïussus. Audi mitem hominem de seditione compressa referentem: populi furorem caede paucorum diu qui resfiterunt temere, compressum affero; audi bonum virum Neronis cohibentem iram: poenam dolor constituet in cives tuosV audi Octaviae patronum eum agentem, ubi Nero uxorem condemnat: horrore vinctum trepidus astrinxit rigor. femina (hostis) nomen capit? Quis regere dementes (i. e. populuin) valet? Haud quem- quam reor! Hicine est Ofonius ex Iuvenale nobis notus? Credisne Romanos, aequales eius vel aequalium liberos, in scena tulisse tale monstrum dg 10 xakóv depictum ? Immo postea venit tempus, quo nullus non vivide narrare poterat de sceleribus Neronis, sed quo Tigellinus in umbra latebat; sicut apud hodiernos homines, cultos quidem sed in Taciteis non versatos, id obtinet. Tune demum Tigellinus Neronis censor prodire poterat. IV. Venimus ad Poppaeam, Neronis sanctam coniugem (vs. 841). Quid valeat hoe „sanctam" de mulieribus adhibitum, scilicet „castam", docet Tacitus A. IX, 60: „Quendam ex ministris Octaviae impulit servilem ei amorem obicere. Actae ob id de ancillis quaestiones et vi tormentorum victis quibusdam ut falsa annuerent, plures perstitere sanctitatem dominae tueri". Tribuit igitur rerum scriptor sanctitatem, cui oportebat: Octaviae. Poppaeaene quoque? Bona verba! Nonne de hac l ipsa muliere usus est verbis: „modestiam (callebat) praeferre et lascivia uti"? Ne nobis obieceris vocabulum sancti ore Neronis prolatum valere contrarium; laudetur mihi e praetexta unum vocabulum, quo Poppaeae mores vituperentur. Nullum invenies; immo, non modo pulchritudo Iove digna extollitur, cui cedat Danae, cedat Helena, cum nil unquam illuxerit pulchrius, sed etiam tirnida est virgo, altera videtur Penelope somniis confusa, pia, lacrimosa. En illa quae famae suae pepercit nunquam! Tempus, non semper öixcaóiurov, ceteris omnibus obvelatis oblivioni solam eripuit Poppaeae pulchritudinis famam. Altera Helena vixit apud posteros; sicut apud hodiernos laudatur formosa illa regina Francorum Maria Antonia, vel misera Maria Stuarta, vel sapiens Christina Sueca. Sed satis ampla annorum serie opus est, ut merae hae laudationes memoriam aequalium vincere possint; primis certe decenniis post heroinarum aetatem non patiuntur talia éyncófiia. V. Cui observationi quaedam sunt addenda. Dimisit Nero uxorem Octaviam ob sterilitatem. Licet aliae eum moverint causae, res ipsa, sterilitas, negari non potest: 6 %góvog /iefirjvvKiv. Quid vero in fabula? De sterilitate ne verbum quidem. Immo si Senecam in scena audis, satis fecunda Octavia esse ridebatur: Implebit aulam stirpe caelesti tuam generata divo Claudiae gentis decus (vs. 533 sq.). Aegre, credo, conatus si esset, spectatoribus Neronis temporum memoribus probasset auctor, divortium ni voluisset imperator, futurum fuisse ut stirpe sua aulam impleret Octavia. An forte obliti erant hi homines tot per annos iterum atque iterum, sed frustra, heredem imperii se exspectasse et cupiisse? Sed posteri tot aliis rebus distracti memoria non tenebant. Exempli causa Dio, quo nullus fusius de Neronis rebus domesticis egit, Octaviae sterilitatem pressit silentio. En, iterum apparet sero demum post Neronis mortem praetextam innotuisse. VI. Accedit quod non semel inter legendum admonemur de Taciti Annalibus '). Puta, ubi Agrippinae morientis referuntur verba ultima ad percussorem Anicetum: hic est, hic est fodiendus ait ferro monstrum qui tale tulit (vs. 371 sq.), persentimus imitatorem verbis supervacaneis corrumpentem strenua illa Tacitea: „nam in mortem centurioni ferrum destringenti protendens uterum „ventrem feri" exclamavit." (Tac. Ann. XIV, 9). Posteriores autem narrationem tali verborum ubertate corrupisse patet ex Xiphilini excerpto LXI, 13: 7tals xaviriv, naïe, oxi Nigava iisnev. Cf. ann. ad vs. 612. ') Locos omnes qui alicuius momenti sunt invenies in commentatione Ladeki, ubi Braunium refutare conatus eat — sed frustra. Descriptio quoque Agrippinae naufragii converrit cum illis, quae serior aetas hac de re narrare solebat. Nam Suetonius, ut Tacitus, loquitur de navi solutili, cuius vel naufragio vel camerae ruina periret Agrippina (Sueton. Vit. Ner. 34; Tacit Ann. XIV, 5 ubi tholus ruit sed navigii dissolutio non sequitur); Dio autem (LXI, 695 E) et Octaviae auctor (vs. 318) de camera nil habent: perhibent imperatricem dissoluto navigio in maie se praecipitasse '). VIL Versus quoque 102 sqq., ubi Octavia sortem suam hoe modo luget: genetrice caesa, per scelus rapto patre orbata fratre, miseriis luctu obruta subiecta famulae absit crimen a fatis meis mori iuvabit, si quis cum Taciti Annal. 1. XIV1 capite 63° comparat, non potest quin moveatur similitudine quadam non modo rerum, sed, quod plus est, verborum. Sunt enim verba Taciti: „erepto per venenum patre et statim fratre, tum ancilla domina validior, postremo crimen omni exitio gravius." Ubi vocabulo criminis alluditur ad Aniceti cum Octavia adulterium fictum. Vides tam rerum ordinem quam verba et imaginem (subiectavalidior) servasse poetam. VIII. Necnon ad versum 658 revocandus est lector. Hic ' Octavia exclamat „soror Augusti, non uxor ero" significans se a coniuge esse repudiatam gaudio suo utpote quae tyranni ab amplexu quam maxime abhorreat. Quis hic non recordatur verba Tacitea (Ann. XIV, 64) „paucis dehinc interiectis diebus mori iubetur cum iam se viduam et tantum sororem testaretur." Ne dixeris utrumque auctorem hic referre dictum ore omnium iam vulgatum. Talia enim dicta non adhibentur nisi casu et ') Of. Hartmanni Analeota Tacitea pg. 40 sqq. /) /. „ tempore quo prolata fuerint adiectis. De Octavia igitur talis fama popularis si exstitisset, pertulisset — ut legitur apud Tacitum „reginam Pandateriae in insula exclamantem „soror sum tantum non uxor" Poppaeae curam et bilem movisse." Percrebruissent igitur haec verba ut mulieris indignabundae exclamatio maesta; quo modo semel corde et auribus hominum accepta vix alio modo referri potuissent. Contra apud poetam eadem verba laete proferuntur a muliere, quae gaudet quod saevi mariti thalamus invisus sibi posthac sit obseratus, neque proferuntur Pandateriae sed Romae in ipsa Neronis aula. Inversa igitur sunt omnia, tam sonus et sensus quam tempus locusque. Concedes haud facile sic agi posse cum sententiis in ore populi etiam viventibus. Immo, facilius tale quid fit cum dicto vel numquam vulgato vel annorum oblivione hominum memoriae erepto, sed detecto apud rerum auctorem in annalium angello aliquo. Nam talia reperta suum in usum vertere potest tragicus historica de fide securus, huic uni rei intentus ut apta quadam mutatione novi sensus, animi motus inexspectati prorumpant, sicut hic Octavia, quibus verbis apud Tacitum sortem suam conqueritur, apud poetam Neronem contemptu acerbissimo perstringit. Quare, nisi omnia nos fallunt, his quoque versibus uti possumus ad comprobandum diu post Octaviae mortem Annalibus Taciteis iam publici iuris factis praetextae auctorem opus suum conscripsisse. IX. Denique, ne ullum subsidium relinquamus, addendum est Gronovium quoque, ut apparet ex annotatione ad vs. 185, editam esse fabulam nostram post Tacitum credidisse. Observavit enim ad verba nutricis „vis magna populi est": „videtur imitatus auctor Neronis verba apud Tacitum libro XV0: populum romanum vim plurimam habere". Spectat ad caput 36m. Huius opinionis Gronovii prorsus inscii anno praecedenti m Serto Naberico sententiam nostram sponte inter legendum ortam defendere conati sumus. Nunc autem hac awe^róm, quam postea in editione Schroederiana deteximus, ut par est gaudemus. ' X. Qui nullius auctoritate obstrictus secum perpenderit quae sub I—IX observavimus, is intelleget fortasse Buecheleri tov (ittxagitov de tempore, quo praetexta scripta alt, sententiam nobis quidem haud invictam videri. Sed fieri potest ut haec argumenta nostra non ita firma et dubitationi exempta videantur, quamvis iam per se aliquid valeant, ut unumquemque in sententiam nostram perducere possint. Quare in fine ponemus argumentum lectori semel monito manifestum, quo pervincamus Octaviam non ante sed post Tacitum esse editam. Ann. XIV, 61 legimus: „his tanquam Nero paenitentia flagitii coniugem revocarit Octaviam. Exim laeti Capitolium scandunt(Romani) deosque tandem venerantur. Effigies Poppaeae proruunt, Octaviae imagines gestantumeris, spargunt floribus foroque ac templis statuunt. IiUr etiam in Principis laudes strepitu venerantium-, iamque et Palatium multitudine et clamoribus complebant, cum emissi militum globi verberibus et intento ferro turbatos disiecere et Poppaeae honos repositus est. Quae semper odio tum et metu atrox provoluta genibus Neronis..." Sequuntur querelae; tum ut Neronem ad vindictam incitet addit muiier callida: „Arma illa adversus principem sumpta-, ducem tantum defuisse qui motis rebus facile reperiretur". Impudenter mentitur Poppaea perhibens plebem, quae cum strepitu venerantium iverat in principis laudes, sumpsisse arma adversus principem. Intellegit autem tyranni animum sicfacillime ad vindicias cruentas compelli posse. Quid igitur magis consentaneum quam Neronem mulieris verbis credidisse, in animum ea abdidisse, usum eis esse ut vindictam iussam, quasi necessariam, a crimine saevitatis defenderet? Quae Poppaea ei subiecit, pro suis tyrannus proferet; nam nullus de eis dubitat. Hinc intelleguntur quae in praetexta Nero respondet praefecto nuntianti duces motus cecidisse: Quid illa turba petere quae flammis meos ausa est penates, principi legem dare? (vs. 850 sq.); hinc, quod proclamat nuntius iussu tyranni milites convocans: sepire flammis principis sedem pararit. Quinimo longius etiam processit poeta: ipsi choro (vs. 688 sq.) tribuit verba: petat infestis mox et flammis telisque feris principis aulam, quasi Poppaeae imaginibus disiectis haud contenta civium ira ipsum imperatorem ausa sit aggredi, anno nimirum 62°, cum nullus adhuc aemulus solium Neronis impulisset. Quod flde historica prorsus indignum explicari nequit, nisi intellexeris poetam abusum esse sermone inter Neronem et Poppaeam apud Tacitum habito, id agentem ut popellum Neronem abominatum sed Claudiae gentis amantissimum in scenam producere posset. Omnes autem, Nero, nuntius, chorus, exprimunt quae Poppaea vera in deteriora detorquens imperatori insusurrarat. Sed apud tragicum non audimus, unde Nero haec habeat; nam Poppaeam cum Nerone colloquentem in scenam non produxit. Id fecit Tacitus; quo facto praeparavit — ut ita dicamus — Neronis cum Tigellino colloquium, quale legimus in Octavia. Tragicus autem dextre usus est iis, quae Tacitus sic praepararat. Cur vero tragicus Poppaeam cum Nerone colloquentem in scenam non introduxit? Nempe ut mulieris famae parcens tyrannum omni probro denotaret. Quare qui modo Octaviam legerit, putabit Neronem sua proferre; sed qui ante legerit Tacitum, is intelleget unde Neronis provenerint verba. Praetexta igitur nititur Annalium libro XIV0. Hunc librum tragicus notum habuit. Ecquis dubitat? E vol vat Ann. XIV. 63, ubi Octaviae Pandateriam relegatae sors comparatur cum Agrippinae Iuliaeque exitu. Iisdem autern mulieribus laudandis chorus praetextae Octaviam Pandateriam proficiscentem consolari conatur. Ecquis forte credit Tacitum sua a tragico esse mutuatum? Iure exspectatur a novo editore ut 'cv êndoyianu breviter qua aetate scripta sit Octavia et de eius auctore quid sen tiat declaret. Sed cum versemur in quaestione intricatiore quam est illa de Rhesi fabula, expectari non potest ut crassam caliginem velut magico vocabulo discutiat. Dabimus igitur quae discernere posse nobis videmur; plura hariolari non lubet. 1°. Scripta est Octavia post Taciti Annales in lucem emissos sed ante saeculum quintum. 2°. auctor homo fuit satis in genuinis Senecae fabulis ceterisque in philosophi scriptis necnon in Taciti operibus versatus. y 3°. alios quoque scriptores rerum gestarum eum legisse certum ducimus, in iisque Flavium Iosephum sive ipsum sive unde hausit Iosephus Cluvium. Favit Iosepho Poppaea, cui Octaviae auctorem in moribus eius depingendis pepercisse dixeris. 4°. iusto plus favet poeta domui Claudianae; parcit Agrippinae, Tigellino, quo magis atrocem depingat Neronem. 5°. plura in Octavia congruunt cum iis quae narrat Dio, quaedam cum Tranquillianis, non tam verbis quam mode atque ratione quibus res enarrantur. Poetam diebus Dionis vixisse haud inepte suspiceris. 6°. sed neque ex uno hausit fonte neque servilem in modum exemplum ullum est secutus. Erat poeta mediocris sed non tam insulsus quam vulgo audit. III. De fabularum genere, quod praetexta audit, multi egerunt quorum e numero afferantur: Car. Meiser, Ueber historische Dramen der Römer (1887). A. Schöne, Die fabula praetexta (1893). G. Boissier, Les fabulae praetextae (1893). H. Reich, Ueber die Quellen der altesten röm. Geschichte (1896). Quid sit praetexta docuit Horatius A. P. 285 sqq.: Nil intentatum nostri liquere poetae, Nee minimum meruere decus, vestigia Qraeca Ausi dezer ere et celebrare domestica facta, Vel qui praetextas vel qui docuere togatas. Nomen inde ortum videtur quod viri illustres toga praetexta induti, imperatores, magistratus, reges, in scenam prodibant, cum in togatis cives, in tabernariis homines de inferiore plebe agerent. Opposita est praetexta tragoediae, quia in hanc heroes inducebantur; totuin genus oppositum est crepidatis, quae argumentum continebant graecum (Diomedes Gramm. lat. I p. 489, 23; Lydus de mag. I, 40). Usus est Horatius vocabuli forma „praetexta" quam et adhibuit Asinius Pollio ad Ciceronem Ep. ad fam. X, 32, 3 5: „epistolam quam Balbo, cum etiamnunc in provincia esset, scripsi, legendam tibi misi: etiam praetextam, si voles legere, Gallum Cornelium, familiarem meum, poscito." Fuisse videtur forma aureae aetatis, cum alibi reperiatur praesertim apud grammaticos, vox praetextata ut togata et palliata. Licet, ut ipsa res fert apud populum rerum a se gestarum amantissimum, multae exstiterint praetextae, una modo Octavia nostra aetatem tulit, atque ea non nata tempore libertatis sed, nisi omnia fallunt, serioribus diebus imperii. v- ü Quanto autem gaudio legeremus e. g. Pacuvii Paulum, praesertim cum aliquam certe habeat veri speciem Meiseri opinio in narratione Liviana de duobus fratribus macedonicis Perseo et Demetrio odio internecivo disiunctis (XL c. 2—16, 20—24, 54—56) latere alteram praetextam, quae — et fuit haec multorum quoque carminum sors gentis cuiusdam fortia facta celebrantium — abiit in historiam. Vestigia alia ialium praetextarum detexisse sibi videntur Ribbeckius in descriptione Liviana Veiorura expugnatorum, Schoenius in verbis Dionysii de Fabiis deque Horatiis et ^uriatiis, Jahnius in fabula de morte Sophonibae ductus tabula quadam picta pompeiana; egit Mommsenius de praetexta Porcia; admonet Schanzius verborum Ovidii Past. IV, 326. Memoratu quoque non indigna videtur Meiseri observatio de Calavii filiique eius fide politica et pietate, de Decii Magi indole romana iis diebus cognita cum Hannibal cepisset Capuam (Liv. XXIII, 2—10). Neque a praetexta nostra alienum videtur (cf. vss. 882 sq.) referre quae idem vir doctus suspicatus est cum Plutarchi perlegeret Vitas Gracchorum, sed haec apud ipsum iucundius relata reperies. Claudunt autem praetextarum indagatarum seriem observationes Naberi de Silii Messalinaeque nuptiis (Mnem. XX, 1892), Naberi et Hartmanni de Agrippinae navigio infernali (Anal. Tac. p. 40), quales iis ex ipsis Taciti et Dionis narrationibus sunt ortae. Praeter illa vestigia ingenio solo detecta tradita nobis sunt praetextarum nonnullarum nomina, quae raptim recensere libet, cum iam diu fragmenta collecta exstent apud Ribbeckium in opere de Tragicorum romanorum fragmentis. Scripsit Naevius Alimonium Romuli et Remi (Donat. Ter. Ad. IV, 1, 21), quod non minimi momenti fuisse videtur ad procreandam notam fabellam de ortu Silviae puerorum deque Roma condita. Alibi afferuntur Naevii Romulus et Naevii Lupus, quae nomina haud dubie ad unum Alimonium sunt referenda. Aliter Ribbeckius qui Lupum et Romulum pro duabus habet fabulis. Scripsit idem Naevius drama Clastidium de Victoria Marcelli anno 222° (cf. Propert. V, 10) de Virdomaro reportata. Nuncupatur Marcellus ap. Diom. Gr. I, 490, 14. Ennius cecinit Bellum Sabinum et Ambraciae oppugnationem. Fecit Pacuvius praetextam Paulum; Accius Brutum, Decium (i. e. Decii mortem apud Sentinum anno 295°); laudat Asinius Pollio apud Ciceronem (Ep. ad fam. X, 32, 3) fabulam L. Corn. Balbi de itinere ad L. Lentulum procos. sollicitandum suscepto. Additur: „et quidem cum ageretur, flevit, memoria rerum gestarum commotus." Scripsit Pomponius Secundus Aeneam, Persius fabulam Vescio (haud dubie corruptum nomen), Maternus — docet Dialogi auctor — Catonem Uticensem et Domitium (illum qui Pharsali cecidit). Post Maternum venit Octavia nostra. OCTAVIA PRAETEXTA. Personae. OCTAVIA. NUTRIX OCTAVIAE. CHORUS ROMANORUM. SENECA. PRAEFECTUS. POPPAEA. AGRIPPINAE UMBRA. NERO. NUNTIUS. ARGUMENTUM. Octavia Claudii Drusi Caesaris filia L. Silano desponsa sed Neroni in matrimonium data a marito Poppaeae Sabinae illecebris capto repudiatur. Tumultus populi hoe ob divortium coortus a praefecto Ofonio Tigellino modica caede reprimitur, Octavia in Pandateriam ut ibi interfleiatur relegata patriae valedicit. „Non alia exu] visentium oculos maiore misericordia affecit: meminerant adhuc quidam Agrippinae a Tiberio, recentior Iuliae memoria obversabatur a Claudio pulsae; sed illis robur aetatis affuerat; laeta aliqua viderant et praesentem saevitiam melioris olim fortunae recordatione allevabant: huic primus nuptiarum dies loco funeris fuit, deductae in domum in qua nihil nisi luctuosum haberet, erepto per venenum patre et statim fratre; tum ancilla domina yalidior et Poppaea non nisi in perniciem uxoris nupta, postremo crimen omni exitio gravius. Mori iubetur, caput amputatum latumque in urbem Poppaea vidit (d. 9° m. Iulii 62). Dona ob haec templis decreta." (Tacit. Ann. XIV 63 sq.). OCTAVIA. Aetus Primus. Scena Oetaviae thalamum repraesentat. Allucescit) Octa via. (maesta procedens) lam vaga caelo sidera fulgens Aurora fugat, surgit Titan radiante coma mundoque diem reddit clarum. 5 Age, tot tantis onerata malis repete assuetos iam tibi questus atque aequoreas vince Alcyonas, vince et volucres Pandionias: gravior namque his fortuna tua est. 10 Semper, genetrix, deflenda mihi, prima meorum causa malorum tristes questus natae exaudi, si quis remanet sensus in umbris. Utinam ante manu grandaeva sua 15 mea rupisset stamina Clotho, tua quam maerens vulnera vidi oraque foedo sparsa cruore! 5. cf. Liy. V, 54, 5: tot tam valida oppida. 8. of. Seu. Agam. 670 sqq. 10. sqq. Tao. Ann. XI, 28—38. XII, 65. O lux semper funesta mihi, tempore ab illo, 20 lux, es tenebris invisa magis! Tulimus saevae iussa novercae, hostilem animum vultusque truces. Illa illa meis tristis Erinys thalamis Stygios praetulit ignes 25 teque exstinxit, miserande pater, modo cui totus paruit orbis ultra Oceanum cuique Britanni terga dedere, /. ducibus nostris ante ignoti 30 iurisque sui. Coniugis, heu me, pater, insidiis oppresse iaces servitque domus cum prole tua capta tyranno. Nu trix. (quam Octavia vs. 75 demum observat, utpote bucusque extra thalamum stantem). Fulgore primo captus et facie nova 35 fallacis aulae quisquis attonitus stupet, 20. es corr. Bothius] est 2, L, 17. om. . lux melior. codd.] nox Ambr. Neap1. 24. pertulit Ambros. D. 27. verba „cuique Britanni" ante „ultra Oceanum" posuit Buecheler coll. Apocoloc. 12, 18. Sed. vid. ann. exeg. 34. facie corr. Buechel.] faoili 2, Q, L, TI; fragili cod. Biccard., interp. nova corr. Leo] bono codd. 35. facilis Vatic.1; aurae L. 23.(Nam mihi nee Iuno nee Hymen sed tristis Erinys Praetulit infaustas sanguinolenta faces, ut ait Hypsipyle apud Ovid. Heroid. VI, 45 sq. 25. Tac. XII, 67 de boleto venenato, Suet. Claud. 44. 27. Sunt verba petita ex oratione Claudiana Lugduni habita: „vereor ne nimio insolentior esse videar et quaesisse iactationem gloriae prolati imperi ultra Oceanum." Cf. Tac. Ann. XI, 24; Senec. Apocol. 12 vs. 13; titul. Orell. 1109; Iuven. II 159 sqq. 28. Cf. Tac. Agric. 13. Suet. Claud. 17. 21. 28. subito labantis ecce Fortunae impetu modo praepotentem cernat eversam domum stirpemque Claudi, cuius imperio fait subiectus orbis, paruit liber diu 40 Oceanus et recepit invitus rates. En, qui Britannis primus imposuit iugum, ignota tantis classibus texit freta interque gentes barbaras tutus fuit et saeva maria, coniugis scelere occidit; 45 mox illa nati: cuius extinctus iacet frater venenis. Maeret infelix soror eademque coniunx nee graves luctus valet ira coacta tegere crudelis viri; 36. subito L] sub uno latentis n ; uno 1. 2; subito involantis Leo coni. oum ed. Schroed dedi labantis. 41. en qui Britannis corr. Scalig.] e. q. ora tanais codd. iugum corr. interp.] iugo fere om nes codd.; inga Scalig. 41. de verbis „primus — barbaras" cf. C. I. L. 6, 920/1: quod reges Britanniai devictos gentesque barbaras trans Oceanum (cf. vs. 27) primus.... redegerit. 43. „ac sine ullo proelio aut sanguine intra paucissimos dies parte insulae in deditionem recepta", Suet. Claud. 17. Dio habet dies sedecim. 44. „vehementi circio bis paene demersus est prope Liguriam", Sliet. Claud. 1.1. 47. „nee graves luctus valettegere", quibus cum verbis confer illa Tacitea „Ootavia quamvis rudibus annis, dolorem, caritatem, omnis affectus abscondere didicerat." Observabis ex diametro haec opposita esse interse; Octavia nostra similior est Agrippinae illi quam depinxit Tacitus Ann. IV, 54. Cognovitne igitur tragicus Taciteam descriptionem ? Haud dubie, sed optime intellexit lieroinam omnes affectus abscondentem non quadrare in tragoediam, qnae exigit uthominee, quorum sortem duram lugeamus, aliqua ex parte sint noxii. Agrippina haud dubie miseratione nostra est digna; at tune demum fit muiier tragoediae apta si, ut feoit, Tiberio quadamtenus adversetur. Qui patienter aiyfi rZTi'noti aiptuvo; ra; TÏ:; tv/ljt ijttiiif, non est triayixóf. Accedit quod poeta domui Claudianae iusto magis amicus tam Claudium quam eius filiam animo fortiores depinxerit, quam qui Tacitum, Suetonium solos legant fuisse eos facile credant. Comparetur modo heros noster „cui Britanni terga dederunt" cnm Tranquilliano illo, ne dicamus cum Apocolocynthoeeos sene misello. „Vivat frater, fiam Electra" Octavia exclamat vss. 60 sqq.; ecquis erat Neronis temporum ipse memor, cui poeta talia probare potuisset? quem sancta refugit semper, atque odio pari 50 ardens maritus impia flagrat face. Animum dolentis nostra solatur fldes pietasque frustra: mittit immitis dolor consilia nostra nee regi mentis potest generosus ardor, sed malis vires capit. 55 Heu, quam nefandum prospicit noster timor scelus, quod utinam numen avertat deum. Octavia. O mea nullis aequanda malis fortuna, licet repetam luctus, Electra tuos: 60 tibi maerenti caesum licuit fiere parentem, scelus ulcisci vindice fratre, tua quem pietas hosti rapuit texitque fides. 65 Me crudeli sorte parentes raptos prohibet lugere timor fratrisque necem deflere vetat, in quo fuerat spes una mihi totque malorum breve solamen. 49. sancta corr. Leo] secreta codd. quem 77 praeter Neapol.] om. oodd. Kicc. Laur. erudelis viri secreta refugit, habet Schroederiana. 50. amens . maritus impia fl. Leo] mariti mutua, codd.; maritus, Gronov. eleganter Schroed. ardet maritus: mutua flagrant face. 52. vincit coni. Buechel. codd. mittit, mutat. Elegans quidem est vincit, sed mittit sensu „spernit, reicit" servari potest. Cf. Liv. XXXIV, 39. 49. de vi adiectivi „sanctae" vide quae observavimus in praefatione ad vereum 841. 55. metuitnutrix Poppaeae nuptias, quas praeyidet sed quas Octaviam celare vult. Haec autem novum periculum iam intellexit, quod nutrici versu demum lHlo significat. 59. pulohra comparatio inter Octaviam et Electram bono poeta digna. 70 Nunc in luctus servata meos magni resto nominis umbra. Nutrix. (intrat thalamum) Vox(heu) nostras perculit aures tristis alumnae; cessat thalamis inferre gradus tarda senectus? Octavia. 75 Excipe nostras lacrimas, nutrix, testis nostri fida doloris. Nutrix. Quis te tantis solvet curis, miseranda, dies? Octavia. Qui me Stygias mittet ad umbras. Nutrix. 80 Omina, quaeso, sint ista procul. Octavia. Non vota meos tua nunc casus, sed fata regunt. 72. heu scripsi cum Schroeder.] en codd. 73. cessat Hartm.] cesset Leo et codd.; cessas interpol, quem sec. Schroederiana. Cessat tarda senectus = cesso. Confert Hartm. Terentianum: cesso pultare ostium vioini r inspice quoque Troad. 62 sq. et Octav. 644. 79. undas L vuig. v. 1. 71. cf. Lucan. I 135: stat magni nominis umbra. Nutrix. Dabit afflictae meliora deus tempora mitis; tu modo blando 85 vince obsequio placata virum. Octavia. Vincam saevos ante leones tigresque truces, fera quam saevi corda tyranni. Odit genitos sanguine claro, 90 spernit superos hominesque simul, nee fortunam capit ipse suam quam dedit illi per scelus ingens infanda parens. Licet ingratum dirae pudeat munere matris 95 hoe imperium cepisse, licet tantum munus morte rependat, feret hunc titulum post fata tamen femina longo semper in aevo. Nutrix. Animi retine verba furentis, 99b temere emissam comprimé vocem. 86. fulvos L Q vuig. v. 1. " " 90. superos hominesque corr. Delrio] superbos himilesque 2 n L om b • superos Q. v. 1. ^ 83 sqq. Nurus, licet Neronem iam in dies amore Poppaeae flagrantiorem sciat, novum dolorem — post imperatoris cum Acte libidines — Octaviae dissimulare pergit. Sed scientem fallere nequit, vid. vs. 131. 86. Commentatores memorant Neronem a divo Paulo 2 Timoth. 4,17 appellatum esse „leonem." Laudat Pontanus scholiastam ad Iuv. Sat. V 109, qui de Nerone Senecam ita loqui inter familiares soiitum tradit: „non fore saevo illi leoni quin gustato semel hominis cruore ingenita redeat saevi tia." 93. of. oraculum Agrippinae datum einsque responsum: „occidat, dum imperet." Tac. Ann. XIV, 9. Octavia. 100 Toleranda quamvis patiar, haud umquam queant nisi morte tristi nostra finiri mala. G-enetrice caesa, per scelus rapto patre, orbata fratre, miseriis luctu obruta, maerore pressa, coniugi in visa ac meae 105 subiecta famulae luce non grata fruor, trepidante semper corde non mortis metu, sed sceleris — absit crimen a fatis meis, mori iuvabit; poena nam gravior nece est videre tumidos et truces miserae mihi 110 vultus tyranni, iungere atque hosti oscula, 100. iniuria hic versus a Lipsio (proponente „quaevis"), a Grutero, a Gronovio (qui coniecit: „toleranda quaevis paterer. at nunqusm" e. q. s.)tentatus est. Non enim, quod putabat Gruterus, coninngenda eunt verba „toleranda quamvis" sensu „quamlibet", sed accipiendum est illud „quamvis" sensu „quamvis licet", ut apud Cic. Lael. c. 20, 73 iSeyff. i; itaque cum verbo „patiar" coniungi debet: „hoe flink ik nu eenmaal draag, wat ik dragen moet, enz.'' 108. nam Ambros. /7.] nnnc L Mut.; iam Peiper. 106. „non mortis metu"; noliputare poetam a Tacito discrepare (Ann. XIV 64 „et quia pressus pavore sanguis tardius labebatur"); Octaviam de fama una anxiam depingit. Nam sceleris verbo alluditur ad Aniceti cum Octavia adulterium fictum. Poetam autem Tacitum ante oculos habuisse fatebitur, qui versus 102 sqq. cum capite 63 contulerit: „erepto per venenum patre (cf. per scelus rapto patre) et st&tim fratre, tum anoilla domina validior (cf. subiecta famulae meae), postremo crimen omni exitio gravius (cf. crimen absit mori iuvabit)." Ancilla scilicet est Acte, quam poeta vocat famulam (vs. 105); quod observasse inutile non videtur cum in Schroederiana e. g. annotatum sit „famulae: Poppaeae etc". Qui autem Poppaea, cuius parentes nominat Tac. Ann. XIII, 45, famula audire poterat? At de Acte loquitur nomine libertae vel ancillae (XIII, 12—13). Leguntur insuper apud Tacitum 1.1. verba : „Poppaea non nisi in perniciem uxoris nupta", sed apud poetam Octavia ob novam paelicem assumptam graviter offcnsa nomen invisum ut proloquatur interque offensa sua enumeret a seimpetrare nequit, donec vs. 125 ira tamdiu repressa erumpit. Neque mirum est infelicem quae sterilem se sciebat prae Poppaea gravida sontem se duxisse atque eo vehementius odio habuisse aemulam. timere nutus cuius obsequium meus haud ferre posset, fata post fratris, dolor, scelere interempti, cuius imperium tenet et sorte gaudet auctor infandae necis. 115 Quam saepe tristis umbra germani meis offertur oculis, membra cum solvit quies et fessa fletu lumina oppressit sopor. Modo facibus atris armat infirmas manus oculosque et ora fratris infestus petit, 120 modo trepidus idem refugit in thalamos meos; persequitur hostis atque inhaerenti mihi violentus ensem per latus nostrum rapit. Tune tremor et ingens excutit somnos pavor renovatque luctus et metus miserae mihi. 125 Adice his superbam paelicem, nostrae domus spoliis nitentem, cuius in munus suam Stygiae parentem natus imposuit rati, quam dira post naufragia superato mari ferro interemit saevior pelagi fretis: 130 quae spes salutis post nefas tantum mihi? Inimica victrix imminet thalamis meis odioque nostri flagrat et pretium stupri iustae maritum coniugis poscit caput. Emergere umbris et fer auxilium tuae 111. Bensus est: nequeo ferre imperantem qaem ne obsequentem quidem ferre possem. Neoe enim graïius mihi est tolerare imperia (natas) talis hominis, qui scelere nefando rerum potitus est; quem, utpote fratris interemptorem, ne oboedientem quidem mihi et blandientem ferrem. 114. sorte corr. Lipsius] morte eodd. nefandae O. 133. poscit corr. Gronovius] captat eodd. 134. umbris corr. N. Heinsius] uudis eodd.; Gronov. emerge ab umbris. hei fer . 125. adice; de prima syllaba j 126. intellege munus nuptiale, correptacf. Thyest. vs.727: Adicitque j ut vs. 147. Cf. Tac. Ann. XIV, 1. fratri, colla percussa amputat. I sub fin. natae invocanti, genitor, aut Stygios sinus teilure rupta pande, quo praeceps ferar. Nutrix. Frustra parentis invocas manes tui, miseranda, frustra, nulla cui prolis suae manet inter umbras cura: qui nato suo praeferre potuit sanguine alieno satum genitamque fratris coniugem, captus, sibi toris nefandis flebili iunxit face. Hinc orta series facinorum: caedes, doli, regni cupido, sanguinis clari sitis; mactata soceri concidit thalamis gener victima, tuis ne fieret hymenaeis potens. Pro facinus ingens! feminae est munus datus Silanus et cruore foedavit suo patrios penates, criminis ficti reus. 141. vereor ut latine dici possit „genitam fratris". Cf. Plin. Ep. VIII, 18. captus codd] paetus eoni. Peiper.; nactus Ambros. v. 1. Nil mutandum of. quae narrat Tae XII, 3; Suet. Claud. 28: pellectus in amorem. 144. clari con\ Buechel.] diri 2 L ff.; dira Malatest. Caesen. 14o. „thalamis" non oapio. Videtur esse explicatio voois „hymenaeis" Exspectas abl. instr. 140. sensiis est: qui captus (i. e. dolis puellae ad amorem pellectus; nostrum: ingepalmd) sibi iunxit matrimonio illieito fratris filiam. 141. Tao. Ann. XII, 3. 5. 6. Suet. Ciaud. 26. Dio LX, 31. 6. 145. de L. Iunio M. f. Silano Torquato, Momms. Eph. epigr. 1,62; Tao. Ann. XII, 8; Suet. Claud. 27; Apocol. 8, p. 54 etc.; Dio LX, 31.7. Die nuptiarum Silanus Agrippinae calumniis (Tac. XII, 3) coactus mortem sibi conBcivit. — Vaterus (Iahnii Ann. phil. Suppl. XIX p. 611 sq.) statuit scriptorem 135 140 145 necem L. Silani cum Appii patris eius eonfudisse, quippe quisecundumSuetonium (Claud. o. 37) in ipso Claudii cubiculo necatus sit. Quam infelicem opinionem Ladekius (p. 22) satis superque refutavit, addita observatione: „illud „thalamis" non de loco sed de tempore i. e. de nuptiis Claudii et Agrippinae intellegendum esse". Ego quoque olim huius modi aliquid suspicatus sum, sed hodie vix credo. 147. munus „nuptiale", utvs. 126, et victima nuptialie fuit Silanus. 149. Vide Tac. Ann. XII, 4. 150 Intravit hostis, ei mihi, captam domum, dolis novercae principis factus gener idemque natus, iuvenis infandi ingeni scelerum capacis, dira cui genetrix facem accendit et te iunxit invitam metu. 155 Tantoque victrix facta successu ferox ausa imminere est orbis imperio sacri. Quis tot referre facinorum formas potest et spes nefandas feminae et blandos dolos regnum petentis per gradus scelerum omnium ? 160 Tune sancta Pietas extulit trepidos gradus vacuamque Erinys saeva funesto pede intravit aulam, polluit Stygia face sacros penates, iura naturae furens fasque omne rupit: miscuit coniunx viro 165 venena saeva, cecidit atque eadem sui mox scelere nati. Tu quoque extinctus iaces, deflende nobis semper, infelix puer, modo sidus orbis, columen augustae domus, Britannice, heu me, nunc levis tantum cinis 153. scelerum capacis em. Peiper.] capaxque scelorum servat Schroederiana. Seelerumque capax 2 <ƒ> J7 L. 159. gradus cod. Mutin.] gradum i <ƒ> L II. 109. cinis tantum levis Riccard. Mutin 153. of. 142, et Sen. Med. 27. Schol. Apoll. Ehod. tb nalatbv rag H^tÏQag tüji yanov\t(üt iv toïg ya/uoig óaóovxii* ïfrog rjvt quod tragoediia (Eur. Iph. Aulid. Phoen.) conlirmatur, corte de Graecis. 156. „sacri" valet „augusti." Observat Gronovius: „non orbis est augustus sed imperium orbis. Scribe igitur: orbis imperio sacro." Sed quidni orbis sacer, l?i ut nos „het heilige Duitache rijk"? 103. de Agrippinae incesto, Tac. Ann. XIV, 2. 168 de nomine sideris vid. Suet. Cal. 13: „incessit super fausta nomina, sidus et pullum et puppum appellantium." Cf. Hor. Od. III, 9, 21 etOvidiana verba: „osidusFabiae, Maxime, gentis." Curtius ü, 6, 8: «hoe Maoedoniae columen ac sidus". 170 et tristis umbra; saeva cui lacrimas dedit etiam noverca, cum rogis artus tuos dedi cremandos membraque et vultus deo similes volanti funebris flamma abstulit. Octavia. Extinguat et me, ne manu nostra cadat! Nutrix. 175 Natura vires non dedit tantas tibi. Octavia. Dolor, ira, maeror, miseriae, luctus, dabunt. Nutrix. Vince obsequendo potius immitem virum. Octavia. Ut fratrem ademptum scelere restituat mihi? Nutrix. Incolumis ut sis ipsa, labentem ut domum 180 genitoris olim subole restituas tua. 172. dedi corr. Buechel.] dedit codd. '73. funebris tl anima Buechel.] fervena üamma Ambros. 77, flanima ferven9 Vatican. L. Post ve. 173 in Ambr. legitur: „hic deflciunt triginta versus seeundum aliquos et ideo intermisi spatium"; in Neapol.: „hie desunt triginta versus qui non erant in exemplo". Nihil eiusmodi in 2, Biccard., L, Mutin. Malatest. Contextum autem qui non admonitus perlegit nihil desiderabit. Bem «xplicare conatus est Leo I pag. 46. Vide me in praefatione. 170 sq. Tao. Ann. XIII, 17; Suet.Vit. tores; adiciunt quidam pauca de eius Ner. 33; Agrippinam perinde ignaram consternatione mentis. Nil amplius. fuisse atque Octaviam, narrant scrip- ' 173. „Cupidini alato", intellegit. V. 3 Octavia. Exspectat aliam principis subolem domus, me dira miseri fata germani trahunt. Nutrix. Confirmet animum civium tantus favor. Octavia. Solatur iste nostra, non relevat, mala. 185 Nutr. Vis magna populi est. O ct. Principis maiortarnen. Nutr. Respiciet ipse coniugem. Oct. Paelex vetat. Nutr. In visa cunctis nempe. Oct. Sed cara est viro. Nutr. Nondumuxor est. Oct. lam flet, etgenetrixsimul. Nutrix. Iuvenilis ardor impetu primo furit, 190 languescit idem facile nee durat diu in Venere turpi, ceu levis flammae vapor: 181. exspectat L Reg.] expectet cod. Mutin.; expectas 2 Neapol.' 181. liic Octaviae saevus erumpit I dolor, Cf. qaae adnotavimus ad. vs. 106. Nutrix, iicet verba acerba intellexerit, Poppaeam silentio premit, id modo cupiens miseram ut lenire possit; at, nimio studio abrepta plus dicit quam debebat: „respiciet ipse coniugem"; quibus auditis Octavia nil se nescire aperte testatur adiecto, quod hucusque superba simul et laesa represserat,: «et genetrix simul." Palcherrime poeta liaec omnia disposuit et expressit. 185. Annotat Gronoviue: „videtur 1 imitatus auctor Neronis verba apud Tacitum 1. XV: populum romanum vim plurimam habere." Gronovius quoque igitur credidit Octaviam non ante sed post Tacitum esse scriptam. Quod sententiam meam primum in Serto Naberico expressam — et quidem antequam observationes Gronovianae in editione Schroederiana mihi innotuerant. — pulchre corroborat! 191. spectat ad Poppaeam adulteram, quam sic indicat, ut etiamnunc maestam Octaviae praesensionem Poppaeae nuptiarum reprimat. amor perennis coniugis castae manet. Violare prima quae toros ausa est tuos animumque domini famula possedit diu, 195 iam metuit eadem — Oct. Nempe praelatam sibi — Nutrix. subiecta et humilis, atque monumenta extruit quibus timorem fassa testatur suum. J.D5. metuit cod. Ambros.] metuet Vatican. <ƒ> L n. Oct. omissum in codd. addidit Bothius. 196. Nutr. omissum in codd. addidit Ritterus. 193 sq. nanc intellegit Aoten concubinam. Suet. Ner. 28: „Aoten libertam paulum abfuit quin iusto matrimonio sibi coniungeret." 195. praelatam scil. Poppaeam. Sed pergit nutrix quasi non audierit. 197. His de monumentis sic disseruit Ladekius (p. 24 sqq.): „Ritterum et cum eo Vaternm de monumentis eepulcralibns cogitare iam stipra dixi. Sed vehementer dubito, num de sepulcralibus monumentis scriptor haec dieere potuerit; „quibus timorem fassa testatur suum." Accedit, quae res sane minimi momenti est, quod nullus titulus sepulcralis adhuc inventus est, qui ad Acten illam Neronis libertam referri possit. Equidem ad veterum interpretum sententiam redeo. Statuo enim his Terbis significatum ense Acten diis templa extruxisse, quibus ab iis impetraret, ut Neronis amorem perpetuum facerent. Quod ut sumam, titnlo adducor, in quem forte fortuna ineidi. Pisis enim in muro aedis cathedralis fragmentum epistylii aediflcii cniusdam inventum est, in quo haec incisa leguntur (C. I. L XI 1414): Lll 207. fluxit 2 Tl] fulsit L Mutin. 213. tandem Bentl.] tarnen codd. 198. Et hanc i. e. hunc novum Poppaeae amorem. 200. opibus superba, of. Tac. Ann. XIII, 45. 203. Iure observat Ladekius p. 58: „Iovis amores, quos in rhetorum seholis semper semperque tractatos esse veri simile e9t, in Senecae labulis quoque tanguntur." Cf. Herc. f. 1 —18, Phaed. 299 sqq., Oed. 715 sqq., Herc. Oet. 301, 55) eq. Certa autein Senecae imitatio non invenitur. 212. cf. Ovid. Trist. 3, 5, 42: „Iunonis gener est, qui prius hostis erat." Octa via. Iungentur ante saeva sideribus freta et ignis undae, Tartaro tristi polus, lux alma tenebris, roscidae nocti dies, 225 quam cum scelesti coniugis mente impia mens nostra, semper fratris extincti memor. Utinam nefandi principis dirum caput obruere flammis caelitum rector paret, qui saepe terras fulmine infesto quatit 230 mentesque nostras ignibus terret sacris novisque monstris; vidimus caelo iubar ardens, cometam pandere infestam facem, qua plaustra tardus noctis aeterna vice regit Bootes, frigore Arctoo rigens: 235 en ipse diro spiritu saevi ducis polluitur aether, gentibus clades novas minantur astra, quas regit dux impius. Non tam ferum Typhona neglecto Iove irata Tellus edidit quondam parens: 240 hic gravior illo pestis, hic hostis deum hominumque templis expulit superos suis 233. aeterna corr. Avantius] aeternae codd., alterna N. Heinsius. 234. frigore corr. Pontanus] frigido codd. 238. Typhona L 77] typhoea 2 >T>. 240. hic gravior corr. Bnechel.] haec. gr. 2 <ƒ> L Tl. 222 sq. Tales itnb roö Stóvtarou comparationes iam ab Hotneri diebus notae sunt. Cf. Verg. Ecl. I 59 s ). 232. cf. Tac. Ann. XIV, 22:„inter quae sidus cometes effulsit; de quo vulgi opinio est, tamquam mutationem regis portendat." Sen. Qnaest. Nat. VII, 21, 2:„sex mensibus hio, quem nos Neronis principatu laetissimo vidimus, spectandum se praebuit, in diversum illi Claudiano circumactus. Ule enim a septentrione in verticem surgens orientem petiit, semper obscurior: hic ab eadem parte coepit, sed in occidentem tendens ad meridiem flexit et ibi se subduxit oculis." (cf. ibid. c. 29). 233. i. e. in septentrione. Vide snpra. 236. cf. verba Oedipodis: „fecimus coelum nocens" (vs. 36). civesque patria, spiritum fratri abstulit, hausit cruorem matris — et lucem videt tïuiturque vita noxiam atque animam trahit! 245 Pro, summe genitor, tela cur frustra iacis invicta totiens temere regali manu, in tam nocentem d extra cur cessat tua? Utinam suorum facinorum poenas luat Nero insitivus, Domitio genitus patre, 250 orbis tyrannus, quem premit turpi iugo morumque vitiis nomen Augustum inquinat! Nutrix. Indignus ille, fateor, est thalamis tuis; sed cede fatis atque fortunae tuae, alumna, quaeso, neve violenti move 255 iram mariti. Forsitan vindex deus existet aliquis, laetus et veniet dies. Octavia. Gravi deorum nostra iam pridem domus urgetur ira, prima quam pressit Venus furore miserae dura genetricis meae, 260 quae nupta demens nupsit incesta face, oblita nostri, coniugis, legum immemor. 249. insitivus corr. Lipsius] imidivo, insidioso, nisi divo, divo codd. Gronoviue Iste insitivus etc. Nutrici dedit Richter. 254. violenti Leo Neapol.2) violentam Neapol.1 251. d'ira 2 !. n] dira cod. Ambros.' 249. insitivus Hor. Epod. 2. 19. Domitius divus appellari nequit. 255. spïctant haec verba ad Vindicem (of. Tao. Ann. XV, 74: „ipse eum pugionem (Scaevini) apud Capitoliam sacravit inscripsitque Iovi Vindici. In praesens haud aniraadversum; post arma Xulii Vindicis ad auspioium et firaesagium futurae ulliouis trahebatur.") At cf. vs. 597: Phaedr. 261, Herc. 385, Med. 172vs. 260 sq. quae nupta Claudio Siiio nupsit. Tac. Ann. XI, 31. Qua de narratione egit Naberus Mnemos. XX p. 410 sqq., quem secutus est Hartmannus Anal. Tacit. p. 41. Illi soluta crine, succincta anguibus ultrix Erinys venit ad Stygios toros raptasque thalamis sanguine extinxit faces; 265 incendit ira principis pectus truci caedem in nefandam: cecidit infelix parens, heu, nostra ferro meque perpetuo obruit extincta luctu; coniugem traxit suum natumque ad umbras, prodidit lapsam domum. Nutrix. 270 Renovare luctus paree cum fletu pios manes parentis neve sollicita tuae, graves furoris quae sui poenas dedit. (Abeunt Octavia, Nutrix) Chorus (Romanorura). Quae fama modo venit ad aures? Utinam falso credita perdat 275 frustra totiens iactata fidem nee nova coniunx nostri thalamos principis intret teneatque suos nupta penates CJaudia proles; edat partu pignora pacis, 280 qua tranquillus gaudeat orbis servetque decus Roma aeternum. Fratris thalamos sortita tenet maxima Iuno; soror Augusti sociata toris cur a patria 2(52. illi corr. Bothius] illo codd. 263. victrix 2. 270. jam fletn cod. Vatican. vs. 265. vide Tac. Ann. XI, 87 - 38: „Narcissus fait qui imperatoris animurn labantem praevertit." 273. „Chorus Bomanorum" — ita legitur 2. Ambr. Hic chorus facit cum Octavia; sed vide vss. 764, 808. 285 pellitur aula? sancta quid illi prodest pietas divusque pater, quid virginitas castusque pudor? Nos quoque nostri sumus immemores post fata ducis, cuius stirpem 290 prodimus aevo suadente metu. Vera priorum virtus quondara Romana fuit verumque genus Martis in illis sanguisque viris. Illi reges hac expulerunt 295 urbe superbos ultique tuos sunt bene manes, [virgo, dextra caesa parentis, ne servitium paterere grave et improba ferret 300 praemia victrix dira libido. Te quoque bellum triste secutum est] mactata tua nriseranda manu nata Lucreti, stuprum saevi passa tyranni. Dedit iofandi sceleris poenas 290 evo codd. praeter Motin. Neapol.= ubi saevo; acri Gronov ; aevo suadente metum Wilam. Forta99e retineri potest textus traditus hoe sensn: „stirpem pro.c.mus et sacrifieamus, suadente metu, cupiditati et libidini nostri aevi. Richter proposuit aegro, quod haud placet. 297-301, iure delevit Richterus; narratio enim de deeemviri, hinc est alien», praesertim cum male dirumpat historiam de Lucretiae morte. 301. Bellum nimirum quo Porsenna Tarquinios exaotos reducere conat'is e9t. Sed, ubi chorus exemplis ex liistoria petitis monet populum tyrannos nunquam tulisse, mentio huius \ belli supervacanea videtur. 304. Respicitar ad id quod legis Liv. I, 48.; Ovid. Fast. 6, 599; Silv. Ital. 13, 834. Monendum est Livium scripsisse; „L. Tarquinius, cui ' Superbo cognomen facta indidernnt, uuia socerum gener sepultura prohibuit, Romulum quoque insepultum perisse dictitans." Negavit igitur sepulturam gener, non filia. Neque con venit poeta cum Dionys. Halic. IV P- 243; „defunctum uxor, Tarquinii Prisci filia, noctu extulit, postquam tgrannus consuetos sepultnrae ritus adhiberi non est passus.'* 305 cum Tarquinio Tullia coniunx, quae per caesi membra parentis egit saevos impia currus laceroque seni violenta rogos nata negavit. 310 Haec quoque nati videre nefas saecula magnum, cum Tyrrhenum rate ferali princeps captam fraude parentem misit in aequor. Properant placidos linquere portus 315 iussi nautae, resonant remis pulsata freta: fertur in altum provecta ratis, quae resoluto robore labens pressa dehiscit sorbetque mare 320 Tollitur ingens clamor ad astra cum femineo mixtus planctu. Mors ante oculos dira vagatur; quaerit leti sibi quisque fugam : alii lacerae puppis tabulis 325 haerent nudi fluctusque secant, repetunt alii litora nantes; muitos mergunt fata profundo. Scindit vestes Augusta suas laceratque comas rigat et maestis 330 fletibus ora. Postquam spes est nulla salutis, ardens ira, iam victa malis: 810. hoe 2, Ambr. nati cum codd.] nostra Schroederiana improbante Gronovio. 317. provecta corr. Avantins] profecta codd. 881. est] hnic 2 818. Cf. quae observavimus in Praefatione sub VI. Vox „presea" spectat ad tnachinam, qua n&vigium, iam resoluto robore labens, hisceret. „haec" exclamat „mihi pro tanto munere reddis praemia, nate? 335 Hac sum, fateor, digna carina, quae te genui, quae tibi lucem atque imperium nomenque dedi Caesaris atnens. Exere vultus Acheronte tuos poenisque meis 340 pascere, coniunx: ego causa tuae, miaerande, necis natoque tuo funeris auctor en, ut merui, feror ad manes inhumata tuos, obruta saevis 345 aequoris undis." Feriunt fluctus ora loquentis, ruit in pelagus rursumque salo pressa resurgit, pellit palmis cogente metu freta, set cedit 350 fessa labori. Mansit tacitis in pectoribus spreta tristi 343. feror malebat N. Heinsius, mavult Hartm., quos sequor-] ferar codd. 349. freta, set corr. Bueehel.1 fata et codd. 833. Hic, ut in aliis quae ad navis infernalis pertinent expeditionem. poeta Tacitum deserit suamque sequitur viam. Historicus enim narrat: „Agrippina silens, eoque minus agnita." (Ann. XIV, 5.). Conferenda autem sunt subsimilia verba Flavii Josephi (XX, 153 N.): rfjv /utjtëQa (povtvet rauttjv &/uoiftt)v hnotLaa» avtij oii fxóvov tij; yeiéotw; itllèt xal tov talg ixtivrjg /^rj^aval; zijv 'Pui/uaiotv rjye/uoviav naga/Laflèiv. 346. cf. Tacitea: „remiges unum in latus inclinantes, sed pars contra nitentes, deilere facultatem lenioris in mare iactus." 850 sqq. Loquitur de spectantibus in litore, qui, Neronetf* baud metuentes, dominae fidem servabant. Hac in re denao cum Tacito convenit (1.1. c. 8); at observa huius verba: ^donec aspectu arm^i agminis disiecti sunt." Poeta novit Taciti descriptionem, quam turn verbo tenus sequitur, turn 8110 ductue ingenio deserit. Cf. „vadere in mare, quidam manus protendere" cum verbis „voce hortantur manibusque levant." Versus „ferre auxilium pelago fractis viribus audent" respicit Tac. XIV, 5 sub fin.: „nando, deinde occursu lenunculorum LucrinaDi in lacum vecta." iam morte fldes: multi dominae ferre auxilium pelago fractis viiibus audent, bracchia quamvis 355 lenta trahentem voce hortantur manibusque levant. Quid tibi saevi fugisse maris profuit undas? Ferro es nati moritura tui, cuius facinus vix posteritas, 360 tarde semper saecula credent. Furit ereptam pelagoque dolet vivere matrem impius, ingens geminatque nefas: ruit in miserae fata parentis patiturque moram sceleris nullam. Missus peragit iussa satelles: reserat dominae pectora ferro. Caedis moriens illa ministrum rogat infelix, utero dirum 370 condat ut ensem : „hic est, hic est fodiendus", ait „ferro, monstrum qui tale tulit". Post hanc vocem cum supremo mixtam gemitu animam tandem per fera tristem vulnera reddit. lExit Chorus.) 352. famuli dominae liaehrens. 364. ardent L; quam vix N. Hein&ius. 360. Sokroederiana habet: tarde semper crednla, credet. 876. fudit 2. 866. nempe Anicetus. 370. Vide quae observata exstant in Praefatione, sub VI. 371. Haeo verba Agrippinae conveniunt cum Dionis (LXI, 18 fin ): I rtalt radttjv, Hvixqrt, rtaie, oti Nifttuia fTtxêv. Eadem habent Zonaras XI, 12; Johannes Antiochenus fr. 90. Conferenda sunt quae leguntur Troad. 707; Oed. 1038. Aetus Secundus (Scaena eadem est. Dies illuxit). Seneca. Quid me, potens Fortuna, fallaci mihi blandita vultu, sorte contentum mea alte extulisti, gravius ut ruerem edita 380 receptus arce totque prospicerem metus? Melius latebam procul ab invidiae malis remotus inter Corsici rupes maris, ubi liber animus et sui iuris mihi semper vacabat studia recolenti mea. 385 O quam iuvabat, — quo nihil maius parens Natura genuit, operis immensi artifex — caelum intueri [solis et currus sacros mundique motus] solis alternas vices orbemque Phoebes, astra quem cingunt vaga, 390 lateque fulgens aetheris magni decus; qui si senescit, tantus in caecum chaos casurus iterum est. — Nunc ades mundo, dies supremus ille, qui premas genus impium caeli ruina, rursus ut stirpem novam 877. tallaci mmis Gruter. j f. modo Peiper. 387b 3S8a. delevit Delrio. Gronovias versus servat altero „solis" in „noctis' mutato Bentleinm secutus. 888b. salis et Bothius. 891. qui si eenescit corr. Scalig.] qui seee nescit codd. 392. eet addidit Leo. adest 2 n, adsit f> L-, ades debetur Grotio, laudat Gronovias J493.j>remas corr. Leo] premat 2Ln, premit cod. Mnt. 382. Corsicaw remotus eratanno 41 ° (Dio LX, 8) quasi conscius adulterii ficti Juliae Germanici filiae. Octo annis post Agrippina veniam exilii pro Annaeo Seneca, simul praetaram impetrat. (Tac. Ann. XII, 8). 386. operis-artifex. Cf. Consol. ad Helv. c. 8: „ingentium operum artifex." De tota sententia conferc. 9.: „dum mihi lunam solemque intueri liceat e. q. s." Toeta noster Senecam suum bene legerat. Cf. vs. 505. 392. Eadem expressit Lucanuh' Phara. 174 sqq. 395 generet renascens melior, ut quondam tulit iuvenis, tenente regna Saturno poli. Tune illa virgo, numinis magni dea, lustitia, caelo missa cum sancta Fide terris regebat mitis humanum genus. 400 Non bella norant, non tubae fremitus truces, non arma gentes, cingere assuerant suas muris nee urbes: pervium cunctis iter, communis usus omnium rerum fuit; et ipsa Tellus laeta fecundos sinus 405 pandebat ultro, tam piis felix parens et tuta alumnis. Alia sed suboles, minus experta mitis, tertium sollers genus novas ad artes extitit, sanctum tamen; mox inquietum, quod sequi cursu feras 410 auderet acres, fluctibus tectos gravi extrahere pisces rete vel calamo levi decipere volucres tenere laqueo, premere subiectos iugo tauros feroces, vomere immunem prius 415 sulcare terram, laesa quae fruges suas interius alte condidit sacro sinu. Sed in parentis viscera intravit suae deterior aetas: eruit ferrum grave tf99. terris oorr. Bothius] terra /ƒ, terram . terras Schroed. 400. nee tnbae s. 407. experta eorr. Leo] conspeota codd.; secuta Buecheler, Hartmann eoucepta Baehrens; suscepta Peiper. 410. gravi Gronov.] graves codd. 412b. praebent codd. „crate vel calamo aut levi", vel tale quid, quod partim e versu snperiore repetitum. Coniecit Leo: turbidos forti'canes; Crate, cervorum greges Heinsias; crate vel posito vagas Peiper. Nullum satis placet. 414. vomere corr ed. Basil. a. 1541] vulnere codd. 400. Cf. Ovid. Met. 8tf sqq.; Senec. Phaed. 555 sq. aurumque, saevas mox et armavit manus; 420 partita flnes regna constituit, novas extruxit urbes, tecta defendit sua, aliena telis aut appetit praedae imminens. Neglecta terras fugit et mores feros hominum et cruenta caede pollutas manus 425 Astraea virgo, siderum magnum decus. Cupido belli crevit atque auri fames totum per orbem, maximum exortum est malum, luxuria, pestis blanda, cui vires dedit roburque longum tempus atque error gravis. 430 Collecta vitia per tot aetates diu in nos redundant: saeculo premimur gravi. Quo scelera regnant, saevit impietas furecs, 421. sua Buechei.] suis codd. 422. appetit Hartm.] petit codd. 424. et omis. 2 L TI add. V 428 eqq. afferuntur a Vincentio Bellovacensi Spec. hiet. IX c. 413; „luxuria blanda pestis. Victrix orbis immensas opes avaris manibus ut perdat rapit " Vid. ann. exeget. 425. Cf. Ovid. Met. I 150 sqq. 426. Verg. Aen. III 57. 428. Egit hoe de loco Leo in commentatione in honorem Bueeheleri, üseneri edita a. 1873, p. 29 Sq. Vincentius, qui saec. XIII» vixit (cf. Sandys I p. 557), in Speculo ( historiali laudat vs. 428 sqq. Uaus est libro deteriore, quod comprobatur titulis „Thebais", „Hippolytus" (i. e. Phoen.; Phaedr.j et scriptura vs. Thyest. 347: „non auro nitidae trabes." Agamemnonem autem sexto loco in tragoediarum serie numerat; quae res memoranda videtur, cum Aldhelmus, qui saeculo VII» vixit (cl. Sandys I p. 450), in libro „de teptenario et de re metrica etc" Agamemnonem sextum volumen nominet. Hinc effecit Leo Aldhelmi exemplar abavum habeudum ebbe Jibri unde Vincentius flosculoa buos e Senecae tragoediis petitos collegerit. Verisimile igitur videtur Aldhelmi quoque exemplar continnis^e Octaviam. Boethium autem in libris de Consolatione locos quosdam Octaviae imitatum esse certisquidem exemplis I'eiperus demonstrare non potuit; quid enim iudieandum de hixce locis inter se comparatis: ecce mihi lacerae dictant scri- benda camenae et veris elegi fletibus ora rigant (Boeth. I, 1. 13 sq.) et laceratque comas rigatetmaestis fletibus ora (Oct. vs. 329 sq.). Sed vide praefationem ed. Richt, et Peiper. prior. p. XII. turpi libido Venere dominatur potens; luxuria victrix orbis immensas opes 435 iam pridem avaris manibus, ut perdat, rapit. Sed ecce, gressu fertur attonito Nero trucique vultu. Quid ferat mente horreo. Nero. (ad Praefectum sequentem:) Perage imperata: mitte, qui Plauti mihi Sullaeque caesi referat abscisum caput. Praefectus. 440 Iussa haud morabor: castra confestim petam. (Abit Praefectus). S e n e c a. Nihil in propinquos temere constitui decet. Nero. Iustum esse facile est cui vacat pectus metu. S e n e c a. Magnum timoris remedium dementia est. Nero. Extinguere hostem maxima est virtus ducis. S e n e c a. 445 Servare cives maior est patriae patri. 438. Tao. Ann. XIV 57: anno 62; praefectus praetorio erafc Tigellinus. Tota altercatio conferenda est cum Senec. 1. I De dementia. 440. Suut castra domestica, ut vocat Juvenalis, quia in urbe posita (Sat. X, vs. 95). Ubi schol. vet.: „iuxta aggerem primus posuit Seianns, id est super Diocletianas." Nero. Praecipere mitem convenit pueris seneni. Seneca. Regenda magis est fervida adolescentia, Nero. Aetate in hac sat esse consilii reor. Seneca. ut facta superi comprobent semper tua. Nero. 450 Stulte verebor, ipse cum faciam, deos. Seneca. Hoe plus verere quod licet tantum tibi. Nero. Fortuna nostra cuncta permittit mihi. Seneca. Grede obsequenti parcius: levis est dea. Nero. Inertis est nescire quid liceat sibi. Seneca. 455 ld facere laus est quod decet, non quod licet. Ner. Calcat iacentem vulgus. Sen. Invisuin oppiimit. 448. 8at. corr. Mueller.J satis codd. 450. verebor esse 2 n L, corr. interpol. 455. libet cod. Ambros. Ner. Ferrum tuetur principem. Sen. Melius fides. Ner. Decet timeri Caesarem. Sen. At plus diligi. Ner. Metuant necesse est — Sen. Quidquid exprimitur [grave est. 460 Ner. Iussisque nostris pareant. Sen. Iusta impera, Ner. Statuam ipse. Sen. quae consensus efficiat rata. Ner. Respectus ensis faciet. Sen. Hoe absit nefas. Nero. An patiar ultra sanguinem nostrum peti, inultus et contemptus ut subito opprimar? 465 Exilia non fregere summotos proeul Plautum atque Sullam, pertinax quorum furor armat ministros sceleris in caedem meam, absentium cum maneat etiam ingens favor in urbe nostra, qui fovet spes exulum. 470 Tollantur hostes ense suspecti mihi, invisa coniunx pereat et carum sibi fratrem sequatur. Quidquid excelsum est, cadat! 458. Delevit Leo I 08; detendit Ladek. citat Jerimias de Montagnoue. Hoe versa neglegitur lex Porsoniana quae ceteroquin — ut ipee monetLeo melius quam fecit Seneca observatur ab Octaviae poeta. Eiciendusne igitur versus? Sed in graecis quoque tragoediis non raro haec lex laeditur (Eur. Alc. 671, Hee. 729, Andr. 230, Iphig. Aul. 530, aliis; qua de re MasquerayPressler, Abriss der grieeh. metrik e. 164-106). Neque Leoni ad versun, damnandum satis ld visum est (Herm. X p. 439), qua re adieeit vemi sequenti (459) prorsus idem dieere Neronem. Quod nego; vehementius ibi exprimit quae dixerat. Deinde afiert Leo legem ab Schmidtio eonstitutam, nempe syna- loephae loeum non esse in personis mutandis. Sed haec ipsa lex quam ratam non esse conoedas nisi plures mutentur versus — imitatoris in opere ut valeat, admodum vereor. 462. respectus Bueehel.] despeetus codd. Despectum ut ensis feriat? Wilam.; suspectus Peiper; destrictus Hartm. coll. Horatiano: „destrictus ensis cui super impia cervice pendet." 463. ultro 464. inultus corr. Rapheleng.] invictus codd. V- 4 475 480 485 Seneca. Pulcrum eminere est inter illustres viros, consulere patriae, parcere afflictis, fera caede abstinere tempus atque irae dare, orbi quietem, saeculo pacem suo. Haec summa virtus, petitur hac caelum via. Sic ille patriae primus Augustus parens complexus astra est colitur et templis deus. Hlum tarnen Fortuna iactavit diu terra rnarique per graves belli vices, hostes parentis donec oppressit sui. Tibi numen incruenta summisit suum et dedit habenas imperi facili manu nutuque terras, maria, subiecit tuo. Invidia tristis victa consensu pio cessit; senatus, equitis accensus favor; plebisque votis atque iudicio patrum tu pacis auctor, generis humani arbiter electus orbem iam sacra specie regis patriae parens: quod nomen, ut serves, petit suosque cives Roma commendat tibi. Nero. Munus deorum est, ipsa quod servit mihi Roma et senatus quodque ab invitis preces humilesque voces exprimit nostri metus. Servare cives principi et patriae graves, 488. iudicio patrum corr. Lipsius] iudiciuru patruuTest i Z 490. iam. add. Bothius, omis. codd.; tu Avantius. sacra specie corr. Avant.] specie sacra r/7, sapientia sacra l 49o. cives L (vires v.1.) cod. Neap.s] Tiros i n. 490 495 487. Jocas, qai misere torsit Gronovium „accensas" pro ministro publico habentem, sed, qui ita ut hic fit distinctus — sequimur Leonem, Richterum, alios recentiorisaetatis —, nil molesti babet. 500 505 claro tumentes genere, quae dementia est, cum liceat una voce suspectos sibi mori iubere? Brutus in caedem ducis, a quo salutem tulerat, armavit manus: invictus acie, gentium domitor, Iovi aequatus altos saepe per honorum gradus, Caesar nefando civium scelere occidit. Quantum cruoris Roma tum vidit sui, lacerata totiens! ille qui meruit pia virtute caelum, divus Augustus, viros quot interemit nobiles, iuvenes, senes, sparsos per orbem, cum suos mortis metu fugerent penates et trium ferrum ducum, tabula notante deditos tristi neci! Exposita rostris capita caesorum patres videre maesti, fiere nee licuit suos, non gemere dira tabe polluto foro, stillante sanie per putres vultus gravi. Nee flnis hic cruoris aut caedis stetit: pavere volucres et feras saevas diu tristes Philippi mersit et Siculum mare 5(tó. saepe codd., non perplacet. Minus etiam coni. Buecheleri ipse. 504. tum. corr. Leo] tune t> L (non y. 1.) non Z n. ol7. mersit Gronoy.| hausit codd.; pavit proposuit Buechel.; traxit Leo. 510 515 506. Of. Senecam, de Clemential, 11: „haec Augustus senex. In adulescentia caluit, arsit ira, multa fecit ad quae invitus oculos retorquebat. Fuerit moderatus et elemens; nempe post mare Actiacum Romano cruore infeetum, nempe post fractasin Sioilia classes et suas et alienas; nempe post Perusinas proscriptiones. Ego vero clementiam non voco lassam crudelitatem." Cf. vs. 368. 511. Puta Oi eronis, L.Pauli, aliorum. 517. Alludit ad proelium navale contra Sext. Pompeium habitum (anno 36»), Cf. verba allata vs. 506; „post fractae in Sicilia classes et suas et alienas. ' Quid nunc expectas? Nempe mentionem vietoriae Actiacae (m. Sept. 31). Revera eiusmodi aliquid suspicamur inease in vs. 519; (oncussus orbis viribus magnis ducum (i e. Augusti et Antonii). Non solum, ait poeta, Siculum mare vidit pugnam navalem, tristius etiam concussus est orbis, ubi debellaium est ajiud Actium. classes virosque tsaepe cedentes suos concussus orbis viribus magnis ducum. 520 Superatus acie puppibus Nilum petit fugae paratis, ipse periturus brevi: hausit cruorem incesta Romani ducis Aegyptus iterum; nunc leves umbras tegit. Illic sepultum est impie gestum diu 525 civile bellum. Condidit tandem suos iam fessus enses victor hebetatos feris vulneribus, et continuit imperium metus. Armis fideque militis tutus fuit, pietate nati factus eximia deus, 530 post fata consecratus et templis datus. Nos quoque manebunt astra, si saevo prior ense occuparo quidquid infestum est mihi dignaque nostram subole fundaro domum. Sene ca. Implebit aulam stirpe caelesti tuam 535 generata divo Claudiae gentis decus, sortita fratris more Iunonis toros. Nero. Incesta genetrix detrahit generi fldem, animusque nunquam coniugis iunctus mihi. 51S. tsaepe cedentes suos. Verba corrupts. Proposuit Buecheler.: „sparsit Actiacos sinus | concussus." Alia alii; cf. Eutgers. V. L. p. 64 sq. Ecquid: „movit Actiacum deum | concussus orbis" Cf. Luc. I 5. 534. implebit cod. Kiccard.] implevit 2, Ambr , L TT. Ultiwa liaec sententialocum obtinebat verborum corruptorum „saepe cedentes suos." Fortasse non iniuria contuleris Sen. De clem. I, 11 sq.: „fuerit (Augustus) moderatus et clemens. nempe post mare Actiacum Boman" oraore infectum, nempe post fraetas in Sicilia classes et suas et alienas." 520. superatus: ó vixij&sts, scil. Antonius. 522. incesta Aegyptus, nempe ob Cleopatram fratri nuptam. Iterum, nam iam hauserat Pompei sanguinem. 534. liis de versibus egi in Praefatione aub V. S ene ca. Teneris in annis haud satis elarus fere est, 540 pudore victus cum tegit flammas, amor. Nero. Hoe equidem et ipse credidi frustra diu, manifesta quamvis pectore insociabili vultuque signa proderent odium mei, tandem quod ardens statuit ulcisci dolor. 545 Dignamque thalamis coniugem inveni meis genere atque forma, victa cui cedat Venus Iovisque coniunx et ferox armis dea. S e n e c a. Probitas fidesque coniugis, mores, pudor, placeant marito: sola perpetuo manent 550 subiecta nulli mentis atque animi bona; florem decoris singuli carpunt dies. Nero. Omnes in unam contulit laudes deus talemque nasci fata voluerunt mihi. S ene ca. Recedet a te (temere ne credas) amor. 53y. clarus eorr. Momms.] cJara est codd. fere est Leo corr,] tides codd. 512. insociabili codd. Mat. Malat.] insanabili cod. Neap 2 546. cedat £] cedet 2 17. 551. recedet corr. Bothius] recedat codd. 552. de Poppaeae forma vid. Tac. Ann. XIII, 45. Memorat Juv. Sat. VI, 461: „Pane tumet facies, aut pinguia Poppaeana spirat," asiuaruui de lacte facta, quibus cutem curare solebat muiier sec. schol. Nero. 555 Quem summovere fulminis dominus nequit, caeli tyrannum, saeva qui penetrat freta Ditisque regna, detrahit superos polo? S e n e c a. Volucrem esse Amorem fingit immitem deum mortalis error, armat et telis manus 560 arcuque sacras, instruit saeva face genitumque credit Venere, Vulcano satum: vis magna mentis blandus atque anirni calor Amor est; iuventa gignitur, luxu, otio nutritur inter laeta Fortunae bona. 565 Quem si fovere atque alere desistas, cadit brevique vires perdit extinctus suas. Nero. ' Hanc esse vitae maximam causam reor, per quam voluptas oritur; interitu caret, cum Procreetur semper humanum genus Amore grato, qui truces mulcet feras. Hic mihi iugales praeferat taedas deus iungatque nostris igne Poppaeam toris. S e n e ca. Vix sustinere possit hos thalamos dolor videre populi, sancta nee pietas sinat. SohröereUqU6 SaCra8 e0rr' Bu^beler.] arCa3que eacros oodd^quodTeryTt Schroederiana sic pergens: misouit g. f S6neeae' Ner0ni tribait Del»° sec. cod. Mutin P worr. Baehrens. Misc. er. p. 119 geentug Vat. 558. Sentisne fabulam acaenae aptam non esse? Cui enim risum non movent philosophus grandaevns imperator libidinosus certatim Arnoris cantantes potestatem atque vim, quasi sint par amantium in theatro cantu amorem testantium et ardorem ? 563. of. Ovid. Rem. Amor. 746; „divitiis alitur luxuriosus Amor". 571. ef. vg. 596. Nero. 5/o Prohibebor unus facere quod cunctis licet? S e n e ca. Maiora populus semper a summo exigit. Nero. Libet experiri, viribus fractus meis an cedat animis temere conceptus favor. S e n e c a. Obsequere potius civibus placidus tuis. Nero. 580 Male imperatur, cum regit vulgus duces. S e n e c a. Nihil impetrare cum valet, iuste dolet. Nero. Exprimere ius est, ferre quod nequeunt preces? Sen. Negare durum est. Ner. Principem cogi nefas. Sen. Remittat ipse. Ner. Fama sed victum feret. 585 Sen. Levis atque vana. Ner. Sit licet, muitos notat. Sen. Excelsa metuit. Ner. Non minus carpit tarnen. S e n e ca. Pacile opprimetur. Merita te divi patris aetasque frangat coniugis, probitas, pudor. 584. fama servitium feret. cod. Mutiu. remittat £ n] permittat t> l. 587. patris i. e. Claudi qui te adoptavit. Nero. Desiste tandem, iain gravis nimium mihi, instare: liceat facere quod Seneca improbat. Et ipse populi vota iam pridem moror, cum portet utero pignus et partem mei. Quin destinamus proximum thalamis diem. (Abeunt Nero, Seneca.) Aetus Tertius. (Scaena eadem; tempus primo mane) Agrippinae Umbra (Surgit ex inferia scalis Charoniis) Teilure rupta Tartaro gressum extuli, 595 Stygiam cruenta praeferens dextra facem thalamis scelestis: nubat his flammis meo Poppaea nato iuncta, quas vindex manus dolorque matris vertet ad tristes rogos. Manet inter umbras impiae caedis mihi 600 semper memoria, manibus nostris gravis adhuc inultis: reddita est meritis meis funesta merces puppis et pretium imperi nox illa qua naufragia deflevi mea. Comitum necem natique crudelis nefas 605 deflere votum fuerat — haud tempus datum est lacrimis> sed ingens scelere geminavit nefas. et5in!«Da,b'Up Bueoheler de TÜCe Keüngendam censet: iam pridem pse vota Poppaeae moror. Sed ut vidit Trevethius populi vota Sunt prok» 6oT°nV;U! ^ nÜ mnUndum' Co°"°it P-Per, et ipse prop,ia ' 01)1. reddita est corr. Buecheler.] reddita et codd. 596. cf. vs. 725. 004. comitum. Vide Tac. Ann. XIV. 5: „duobus e numero familiannm Agrippinam comitantibus ex quis Crepereius Gallus baud procul gubernaculis astabat, Acerroniasuper pedes cubitantis reclinis paenitentiam ü.'ii memorabat e. q. s." Perempta ferro, foeda vulneribus sacros intra penates spiritum effudi gravem erepta pelago, sanguine extinxi meo 610 nee odia nati: saevit in nomen ferus matris tyrannus, obrui meritum cupit. Simulacra, titulos destruit matris metu totum per orbem, quem dedit poenam in meam puero regendum noster infelix amor. 6'5 Extinctus umbras agitat infestus meas flammisque vultus noxios coniunx petit, instat, minatur, imputat fatum mihi tumulumque nati, poscit auctorem necis. lam paree: dabitur, tempus haud longum peto. 620 Ultrix Erinys impio dignum parat letum tyranno, verbera et turpem fugam poenasque quis et Tantali vineat sitim, dirum laborem Sisyphi, Tityi alitem Ixionisque membra rapientem rotam. 625 Licet extruat marmoribus atque auro tegat 609. 610. commutavit Bothius priora hemistichia. 012. matris metu corr. Baecheler.] mortis metu codd. 617. tumulumque poenam Peiper. 608. sacros intra penates. Mirum dictum de villa Augusta ad lacum Lacrinam (Tac. XIV, 5 sub. fin.). 612. De simulacris destruetis nil habet I acitus (XIV, 12), habet autem exeerptum Constantinianum (Dio ed. Dind. V p. 193, 13 sq.): „oti elatóvto; Nt(jw*o;êi; tqv'Fui/i rjv tougrfjg HygiTtnivrig uvÓQiétvta; xafrtiïov." De titulis vid. CIL X 1574; Henzen Orell. 5406. 621. Verbera! Cogitandumne de loco Suetonii c. 42: „postquam deinde etiam Galbam et Ilinpanias discivisse cognovit collapsus. Utqueresi- puit, veste desciBsa,capiteconveröeralo j actum de se pronuntiavit"? Nam de 8. C. „ut puniretur more maiorum" (i. e. virgis caederetur ad necem) quod Nero, L, (Ambr. Biccard. v. 1.) 730. resedi J2 , Malat., Begin.] residi L, Neapol., Mutin, Peiperus. 728. Somnium Poppaeae, quod sequitur, melius oonyenit cum Plut. Galb. 19 (Suet. Oth. 3; Dio LXI, 11, 2) quam cum Tac. Ann. XIII, 45, ubi Nero Othonis non Crispini uxorem amaase dicitur. 735 740 745 750 comitante turba coniugem quondam meum natumque; properat petere complexus meos Crispinus, intermissa libare oscula: irrupit intra tecta cum trepidus mea ensemque iugulo condidit saevum Nero. Tandem quietem magnus excussit timor; quatit ossa et artus horridus nostros tremor pulsatque pectus; continet vocem timor, quam nunc fides pietasque produxit tua. Heu quid minantur inferum manes mihi aut quem cruorern coniugis vidi mei? Nutrix Poppaeae. Quaecumque mentis agitat infestus vigor, ea per quietem sacer et arcanus refert veloxque sensus. Coniugem, thalamos, toros, vidisse te miraris amplexu novi haerens mariti? Sed movent laeto die pulsata palmis pectora et fusae comae? Octaviae discidia planxerunt sacros inter penates fratris et patrium larem. Fax illa, quam secuta es, Augustae manu 733. Crispinua 00rr. Avant ] codd pri9tinns ye, prigtinog "8' oma' cod- Malatest. Malim delere y8. 736 col], 719. 720 ossa corr. Buechel.] ora codd. <38. timor codd.] Leo dubitanter diu. 742. infestus codd.) intentus Gronov.; agitat intra aestus vigilWilam Qnidni stare potest sensu „inquietus"? «nidm 731. Vide de Criapino praefecto praetorio, equite romano, participe coniurationis Pisonianae, e qno filium genuerat, sed quem Poppaea cum Othone decepit, Tac. Ann. XIII, 40. Filius mari mersus est iussu Neronis, qna de re Suet. Ner. c. 35. /3a. de morte Crispini Sardiniam relegati, vid. Tac. Ann. XVI, 17. 736. haud venuste se excipiunt tribus in versibus subsequentibns vocabula timor, tremor, timor. 742. „Somnia nam auras referunt nocturna diurnas". 747. Cf. Apocoloc. XII, 2: „caedite maestis | pectora palmis". 750 sqq. Interpretationes prodigiorum anicula dignissimae! praelata clarum nomen invidia tibi partum ominatur. Inferum sedes toros stabiles futuros spondet aeternae domus. Iugulo quod ensem condidit princeps tuus: 755 bella haud movebit, pace sed ferrum teget. Recollige animum, recipe laetitiam, precor, timore pulso redde te thalamis tuis. Poppaea. Delubra et aras petere constitui sacras, caesis litare victimis numen deum, 760 ut expientur noctis et somni minae terrorque in hostes redeat attonitus meos. Tu vota pro me suscipe et precibus piis superos adora, maneat ut praesens status. (Abeunt Poppaea et Nutrix.) Chorus. (iam adorans novam reginam) Si vera loquax fama Tonantis 765 furta et gratos narrat amores, (quem modo Ledae pressisse sinum tectum plumis pennisque ferunt, modo per fluctus raptam Europen taurum tergo portasse trucem), 770 quae regit et nunc deseret astra, petet amplexus, Poppaea, tuos quos et Ledae praeferre potest et tibi, quondam cui miranti 762. tu vota corr. Gronov.] et vota codd. .03. praesens status corr. Buecheler.] praesens metua codd. fulvo, Danae, fluxit in auro. 775 Forraam Sparte iactet alumnae licet et Phrygius praemia pastor: vincet vultus haec Tyndaridos qui moverunt horrida bella Phrygiaeque solo regna dedere. 780 Sed quis gressu ruit attonito aut quid portat pectore anhelo? Nuntius. (celeri gradu prooedit. lam oreacit dies.) Quicumque tectis excubat miles ducis, defendat aulam, cui furor populi imminet. Trepidi cohortes ecce praefecti trahunt 785 praesidia ad urbis, victa nee cedit metu concepta rabies temere, sed vires capit. Chorus. Quis iste mentes agitat attonitus furor? Nuntius. Octaviae favore percussa agmina et efferata per nefas ingens ruunt. 774. Danae eorr. Avant.] codd. dane, dampue, alia huiuaniodi. 781 portat pectore corr. L. Mueller.] pectore portat codd., pectore quid portat, B. Schmidtius. BothfuseXeUbat BapheIeng' °0rr-] 6XUlUt codd'; milea P°Bt transpoauit 787. attonitaa . 788. favore corr. Gronoviua (Grotias)] furore codd. u . 0P®rCn88s Leo' Richte''- of. ingenti perenssus amore. Verg.; perculaa iiabefc Schroederiana. 774. Sequitur Seneca neque Horatium, neque Ovidium — quibus Menander fuit exemplo ut docuit Leeuwenius in Serto Naberico —; loquiter enim de auro fulvo fluente, y. cum illi de „deo converso in pretium" labulantur. Potiue accedit ad Terentianam imaginem: „deum seee in imbrem aureum ^1176^886" i. e. in Üuen8 aurum. 5 795 800 Chorus. Quid ausa facere quove consilio doce. Nuntius. Reddere penates Claudiae divi parant torosque fratris, debitam partem imperi. Chorus. Quos iam tenet Poppaea concordi fide? Nuntius. Hic urit animos pertinax nimium favor et in furorem temere praecipites agit: quaecumque claro marmore effigies stetit aut aere fulgens, ora Poppaeae gerens, afflicta vulgi manibus et saevo iacet eversa ferro; membra per partes trahunt direpta laqueis, obruunt turpi diu calcata caeno. Verba conveniunt feris 794. favor corr. Grot.us (ood. Laur. 37, 11)J iuror - u L. 797. aut aere corr. Lipsius] aut ara codd. 800. direpta propon. Vürth.] diducta 2 « L n, deducta cod. Neaool. 800. Diduouutur hommes e. g. e complexu, diducuntur quoque membra e. g. pedes hominis; diducitur cibus a corpore. Membra autem signi marmorei vel aenei possuut abrumpi, avelli, eed diduci non possunt. Nam quod diducitur in priorem statum potest reduci. Huc igitur non quadrat vocabulum diducta. Deducitur aliquis de rostris, consul deducitur domum, luna e caelo, sinus ad orura, cura animo, res in controversiam, Lentulus in carcerem; deducitur quoque colonia, navis e navalibus, classis in mare. Deducere igitur adhibetur de aliqua re, quae aliis iuvantibus quiete, pedetemptim e loco altiore propriis viribus vel y oudere suo in locum descendit humiliorem. Unde apparet ne „deducta" quidem convenire ad signa, cum non sint demissa, deposita (nostrum neergelaten). Deducta enim minime est xa9aiQt9èvta. Id autem vult poeta: signorum laqueis detractorum membra abrupta sequi restes. Quare propouo „direpta." De re cf. Herod. V, 86: „oi> óuva/uévov; ónaartdaat ix tcuv ftcc&Qujv aira oütaj dij ntQiflaloixévov; oxotvia iXxtiv," x.t.l. Quid est per partes? jueXtïoti ut putabat Scaliger. Cuius usus insoliti alia exempla exstant apud Plinium in Epist. (IX, 18); apud Quinctil. Construe igitur: membra per partes direpta trahunt laqueis. immixta factis, quae timor reticet meus. Sepire flammis principis sedem parant, populi nisi irae coniugem reddat novam, 805 reddat penates Claudiae victus suos. Ut noscat ipse civium motus, mea voce haud morabor iussa praefecti exsequi. (Abit nuntius.) Chorus. Quid fera frustra bella movetis? Invicta gerit tela Cupido: 810 flammis vestros obruet ignes quibus extinxit fulmina saepe captumque lovem caelo traxit. Laeso tristes dabitis poenas sanguine vestro: non est patiens 815 fervidus irae facilisque regi. Ille ferocem iussit Achillem pulsare lyram, fregit Danaos, fregit Atridem, regna evertit Priami, claras diruit urbes; 820 et nunc animus quid ferat horret vis immitis violenta dei. (Exit chorns-) Aetus Quintus. (meridies, ante aulam.) Nero. (commotus ira prodit.) O lenta nimium militis nostri manus ira patiens post nefas tantum mea, 802. reticet corr. Delrio] recipit eodd.; repetit Peiper. coli. Oed. 764. 805. dedat Grotius, eedat Baehrens. 811. quis i n L eorr. interpol. 813. laeso corr. Bothius] laesi codd. 823. nefas tantum ij tantum nefas Tl. quod non cruor civilis accensas faces 825 extinguit in nos, caede nee populi madet funerea Roma, quae viros tales tulit. Admissa sed iam morte puniri parum est: graviora meruit impium plebis scelus; at illa, cui me civium subicit furor, 830 suspecta coniunx et soror semper mihi, tandem dolori spiritum reddat meo iramque nostram sanguine extinguat suo. Mox tecta flammis concidant urbis meis, ignes ruinae noxium populum premant 835 turpisque egestas, saeva cum luctu fames. Exultat ingens saeculi nostri bonis corrupta turba nee capit clementiam ingrata nostram ferre nee pacem potest, sed inquieta rapitur hinc audacia, 840 hinc temeritate fertur in praeceps sua. Malis domanda est et gravi semper iugo premenda, ne quid simile temptare audeat contraque sanctos coniugis vultus meae attollere oculos; fracta per poenas metu 845 parere discet principis nutu sui. Sed adesse cerno rara quem pietas virum fidesque castris nota praeposuit meis. Praefectus. (ad imperatorem accedens) Populi furorem caede paucorum, diu qui restiterunt temere, compressum affero. 826. tale quae virus tulit, volebat N. Heinsius. 829. at illa corr. Bothius] et illa codd. 8.j2. post hunc versum Bichterus ponere vult yss. 827 et 828. 817. in eod. Riccard. annotatum est: Actus quintus. 848. hand diu proposuit Hartmannus. Nero. 850 Et hoe sat est? Sic miles audisti ducem? Compescis? Haec vindicta debetur mihi? Praefectus. Cecidere motus impii ferro duces. Nero. Quid illa turba, petere quae flammis meos ausa est penates, principi legem dare, 855 abstrahere nostris coniugem tantam toris, violare quantum licuit incesta manu et voce dira? Debita poena vacat? Praefectus. Poenam dolor constituet in cives tuos? Nero. Constituet, aetas nulla quam famae eximat. Praefectus. 860 Tua temperet nos ira, non noster timor. Nero. Iram expiabit prima quae meruit meam. Praefectus. Quam poscat ede, nostra ne parcat manus. 851. Compescis Leo] compressus? Baecheler; compescit codd.; compressit! Peiperus in nova editione. 852. motns corr. interpol. (Avant.)] metns 2 77. impii corr. interpol. (Delrio)j impio 2ITL; Richter. 855. tantam cod. Ambros. Riccard. Ambr. v. 1.] caram cod. Ambr. Tl L. 860. tua corr. Baecheler.] quam 2, qua L TI. 861. expiabit corr. Avant.] codd. explicabit, expectabit. 851. Cf. Agamemnonis verba in Troad. 349 sqq. Nero. Caedem sororis poscit et dirum caput, Praefectus. Horrore vinctum trepidus astrinxit rigor. 865 Ner. Parere dubitas? Praef. Cur meam damnas fldem? Ner. Quod parcis hosti. Praef. Femina hoe nomen capit? Ner. Si scelera cepit. Praef. Estne qui sontem arguat? Ner. Populi furor. Praef. Quis regere dementes valet? Ner. Qui concitare potuit. Praef. Haud quemquam reor. Nero. 870 Muiier, dedit natura cui pronum malo animum, ad nocendum pectus instruxit dolis. Praef. Sed vim negavit. Ner. Ut ne inexpugnabilis esset, sed aegras frangeret vires timor vel poena; quae iam sera damnatam premet 87° diu nocentem. Tolle consilium ac preces et imperata perage: devectam rate procul in remotum litus interimi iube, tandem ut residat pectoris nostri timor. (Abeunt Nero Praefectua.) Chorus. (intrat scaenam) O funestus multis populi 880 dirusque favor, qui cum flatu 804. vinetuna corr. Raplieleng.] victum — i 11.. 872. uni Neroni tribuunt codd. Jlutavit Peiperus. 874, 'am oorr- Heinsius; premet corr. Bothius] tam-promit codd. 870. Talia quoque in Euripidis Medea reperinntur: „Star d' is i xv?ij, l oix iauv SUr; V(i,v litaupovmri(/a" (vs. 266 sq.). Cf. Sen. Medeam 579 sqq. 877. scil. Pandateriam. vela secundo ratis implevit vexitque procul, languidus idem deserit alto saevoque mari. Plevit Gracchos miseranda parens, 885 perdidit ingens quos plebis amor nimiusque favor genere illustres, pietate fide lingua claros, pectore fortes, legibus acres. Te quoque, Livi, simili leto 890 Fortuna dedit, quem neque fasces texere suae nee tecta domus. Plura referre prohibet praesens exempla dolor: modo cui patriam reddere cives aulam et fratris 895 voluere toros, nunc ad poenam letumque trahi, flentem, miseram cernere possunt. Bene paupertas hurnili tecto contenta latet: quatiunt altas saepe procellae 900 aut evertit Fortuna domos. Octavia (a militibus per scaenam ducitur ad naven)) Quo me trahitis quodve tyrannus aut exilium regina iubet, si mihi vitam fracta remittit tot iam nostris et victa malis? 884. Gracchos corr. Gruterus e lect. Palatin. graceosj codd. gratos, guatos. 889. Livi corr. Delno] levis 2nL-, levi Palatini aliquot. 891. suae corr. Wilam.] sui codd. 904. et victa corr. Gronov.] evicta codd. 884. Flevit-parena: at conferquae leguntur in fine Vitae Gracchorum apud Plutarchum, ubi Corneiia [ livaia»t,to; visa esst narratur. Vide quoque Sexiec. Coue. ad. Mare. c. 16; Dial. X, 6, 1. 888. Agitur de Livio Dueo tribuno plebis anni 91 a. C. n. 905 Sin caede mea cumulare parat luctus nostros, invidet etiam cur in patria mihi saeva mori? Sed iam spes est nulla salutis: fratris cerno miseranda ratem. 910 Hac en cuius vecta carina quondam genetrix, nunc et thalamis expulsa soror miseranda vehar! Nullum Pietas nunc numen habet nee sunt superi: regnat mundo 915 tristis Erinys. Quis mea digne deflere potest mala? Quae lacrimis nostris questus reddat aedon? cuius pennas utinam miserae mihi fata darent! 920 Fugerem luctus ablata meos penna volucri proeul et coetus hominum tristes caedemque feram. Sola in vacuo nemore et tenui ramo pendens querulo possem 925 gutture maestum fundere murmur. Chorus. Regitur fatis mortale genus, nee sibi quisquam spondere potest 905. sin corr. (Jronov.] aui codd. 910. Hac en cuius Peiper.] haec est L; bac est codd. 918. aedon corr. Avant.] edon codd. reddere prop. Baehrens.; servamua reddat c. cod. Vatican. 920. sublata prop. Baecheler.; 9ervat Bichterua ablata cum codd. (oblata Maletest.) coll. Verg. III 258. 909. i. e. cernoratein quam in inatria mortem extruxit frater raeus, Nero. 914. Ovid. Met. I 241: „qua terra patet, fera regnat Erinya". 926. Of. notiaaimum carmen ex Oedipode Senecae: « „ / < rf „Fa tin agimur. (Jedite l atic, Non sollicitae posaunt curae mutare rati atamina fuai. It cuique ratua, prece non ulla mobilia, ordo". (980 sqq.) ■ 930 935 940 945 950 firmum et stabile .... per quae casus volvit varios semper nobis metuenda dies; animum firment exempla tuum, iam multa domus quae vestra tulit: quid saevior est Fortuna tibi? Tu mihi primum tot natorum memoranda parens, nata Agrippae, nurus Augusti, Caesaris uxor, cuius nomen clarum toto fulsit in orbe, utero totiens enixa gravi pignora pacis, mox exilium, verbera, saevas passa catenas, funera, luctus, tandem letum cruciata diu. Felix thalamis Livia Drusi natisque ferum ruit in facinus poenamque suam. Iulia matris fata secuta est; post longa tamen tempora ferro caesa est, quamvis crimine nullo. Quid non potuit quondam genetrix tua, quae rexit principis auiam cara marito partuque potens? 928. Leo lacunam hoe fere modo explendam esse credit: atabile. Richter: ürmum et atabilem 77. 952. Non de Silio eed de Narcisso agitur, Claudii liberto, itaque famulo dicto. Cuius odio vigilantiaque victa eat Messalina (Tac. Ann. XI, 34—87) 954. nempe consecrationem vel Chorus. (Octaviam comitatus precatur:) £ f C* >. ■ c 975 Lenes aurae zephyrique leves, tectam quondam nube aetheria, qui vexistis raptam saevae £ ■ i* virginis aris Iphigeniam, ~A' hanc quoque tristi procul a poena /' 980 portate, precor, templa ad Triviae. Urbe est nostra mitior Aulis et Taurorum barbara tellus: hospitis ilüc caede litatur numen superum; u 985 civis gaudet Roma cruore. V (Chorus yictus dolore abit.) 982. Taurorum corr. Lipsiu»] Maurorura codd. 984. superbum cod. Ambros. Ambr. Oetaviae praetextae flnis. ERRATA. Pag. 10, 15, 23 scena, leg. scaena. „ 28 ann. crit. himilesque, leg. liumilesque.