i) e L r ii i
Ulrielis, Reisen und Fiirsuliuiijjoii in Grieehenland
jzr izr'"et n,istoi,'e"",Jel|,l,es (in de
Pomptow, Heitrüge zur Topograpliie von Delphi.
Bulletin de correspondance llellénique.
't Was tegen den avond. We zaten op het kleine balkon van het
•ut leem gebouwde hotelletje in het schamele dorpje Xieuw-Castri 
nietende van het vergezicht, dat zich voor ons oog ontrolde. Diep beneden ons, heel m de verte, ,1e witte huisjes van Itea, rosgeel sc nttei end in de stralen van de ondergaande zon, die goud weerkaatsten ... het donkere, diepblauwe water van «len Corinthische.! zeeboezem. Meer landwaarts in het groote, groene olijfbosch, door hetwelk zich de landweg kronkelt, die van de havenplaats hierheen voert, en dan «le dorre, bruingrijze vlakte, hooger opstijgend tegen de helling, oP -er hoogtepunt Castri gelegen is. Links vlak voor ons een bruine rotswand b.jna geheel kaal. slechts hier en daar met dorre struiken begioeid. De zon daalde; hooger stegen de donkere schaduwen , klimmend
<?n een paarsblauwe nevel, nog gloeiend van de laatste
zonnestralen, onttrok langzamerhand het verre landschap aan onzen Ji». -en gevoel van volkomen eenzaamheid maakte zich van ons iners ei ; geen geluid werd gehoord behalve de vér klinkende klokjes
der kudden geiten, door haar in eene schapevacht gekleede, rder
gehoed Niets rondom ons dan de leemen hutten der dorpsbewoners 6 beschaving vreemd, op uren afstands van menschelijk verkeer t0Cl' Waren ,we ^ler aa|. den voet van den Farnassus, wiens blinkende sneeuwtop ons .hen morgen reeds van verre de plaats onzer bestem,ni,,, S™,, waar eenmaal het machtige, oude Delphi lag, dat met zijne orakels de wereld beheerschte. Hier had eene stad hare huizen en tempels verheven, hier had het heiligdom van Apollo van alle streken der wereld ,1e pelgrims tot zich gelokt, hier was eenmaal «het middelpunt der aarde". Wat rest ons nog van al die vroegere grootheid Ifeeds lang heelt deze vraag archaeologen en reizigers beziggehouden; ,,, den loop der geheele vorige eeuw, om van vrJger •iet te spreken, hebben tal van geleerden op de plaats van het vroegere heiligdom onderzoekingen ingesteld. Het was echter eene moeilijke taak, zich ook maar eenigermate een overzicht van de ruïnen van het ienn, om te verwerven, en diepgaande nasporingen waren vrij wel
ij



Ml



D Ë L PUI.
Ulrichs, Reiseu und Forschungen in Griechenland
«et S^ririneS et n'iSt0ire dC DelP"eS (in de Archives desm~
Pomptow, lieitriige zur Topographie von Delplii.
IJulletiii de correspondance Hellénique.
't Was tegen .jen avond. We zaten op liet kleine balkon van liet uit leem gebouwde hotelletje in bet schamele dorpje Nieuw-Castri genietende van het vergezicht, dat zich voor ons oog ontrolde. Dien beneden ons, heel in de verte, de witte huisjes van Itea, rosgeel schitterend m de stralen van de ondergaande zon, die goud weerkaatsten 1.1 het donkere, diepblauwe water van den Corinthische.! zeeboezem, ileer landwaarts m het groote, groene olijfbosch, door hetwelk zich de landweg kronkelt, die van de havenplaats hierheen voert, en dan <e orie, iruingrijze vlakte, liooger opstijgend tegen de helling, op wier hoogtepunt Castri gelegen is. Links vlak voor ons een bruine rotswand, bijna geheel kaal, slechts hier en daar met dorre struiken jegioeid. De zon daalde; hooger stegen de donkere schaduwen, klimmend tegen de rotsen, en een paarsblauwe nevel, nog gloeiend van de laatste zonnestralen, onttrok langzamerhand het verre landschap aan onzen Ji*. '.en gevoel van volkomen eenzaamheid maakte zich van ons meester; geen geluid werd gehoord behalve de vèr klinkende klokjes der kudden ge,ten, door haar in eene schapevacht gekleeden herder gehoed Niets rondom ons dan de leemen hutten der dorpsbewoner* aan alle beschav.ng vreemd, op uren afstands van menschelijk verkeer' 1 toch waren we hier aan den voet van den Parnassus, wiens blinkende sneeuwtop ons dien morgen reeds van verre de plaats onzer bestemming iad gewezen waar eenmaal het machtige, oude Delphi lag, dat met zijne orakels de wereld beheerschte. Hier had eene stad hare huizen en tempels verheven, hier had het heiligdom van Apollo van alle streken der wereld de pelgrims tot zich gelokt, hier was eenmaal „het middelpunt der aarde". Wat rest ons nog van al die vroegere grootheid. Reeds lang heeft doze vraag archaeologen en reizigers eziggehouden; in den loop der geheele vorige eeuw, om van vroeger niet te spreken, hebben tal van geleerden op de plaats van het vroegere heiligdom onderzoekingen ingesteld. Het was echter eene moeilijke aak zich ook maar eemgermate een overzicht van de ruïnen van het nDrom c \ei werven, en diepgaande nasporingen waren vrij wel



onmogelijk. Immers, juist over den temenos, de heilige, ommuurde ruimte van Apollo, binnen welken de tempel lag, was liet latere dorpje Castri gebouwd, voor een gedeelte met gebruik van oude muurresten, bijna de geheele ruïne bedekkend. Daar, waar thans de vloer van den tempel blootligt, bevond zich liet plein van het dorp en rondom stonden de leemen huizen der dorpsbewoners. Het spreekt vanzelf, dat deze niet bijzonder op het bezoek der geleerden gesteld waren, die overal doordrongen, overal wilden graven , door sondeeringen de diepte van grondslagen of de dikte van muren trachtten te onderzoeken. Ook hadden de eenvoudige dorpsbewoners eene geheime vrees voor de resultaten dier onderzoekingen; ze hadden al eens meer gehoord, dat zoo iets wel eens tot onteigening aanleiding had gegeven. Het gevolg was dus, dat ze vaak de reizigers bemoeilijkten, hun den toegang tot hunne woning ontzegden en zich tegen hun arbeid verzetten." Een werkelijk grondig onderzoek van het oude heiligdom en zijne omgeving was dan ook niet mogelijk, zoolang het latere dorp zijne ruïnen bedekte; een radicale maatregel was noodig en in 1892 kwam er dan ook een contract tot stand tusschen de Griek ,che regeering en de Fransche school in Athene, waarbij bepaald werd, dat deze laatste op eenigen afstand van het oude een nieuw Castri zou doen bouwen, waarheen de bewoners verhuizen konden, zoodat het oude dorp zou worden verlaten en gesloopt; de Franschen mochten dan het geheele terrein opgraven en de wetenschappelijke resultaten zouden hun behooren; d. vv. z. gedurende 10 jaar kregen alleen zij het recht van pubUceeren; de vondsten zelf
kwamen aan Griekenland. Zoo begonnen dan in 1S!M de opgravingen, echter niet zonder protest der bewoners. Ze vertrouwden de zaak niet en weigerden den arbeid toe te laten, alvorens zij hunne onteigeningsgelden ontvangen hadden. liet werd zoo erg, dat Grieksche soldaten met geladen geweer de arbeiders tegen het volk moesten beschermen, en in 1898 bij mijn bezoek aan de ruïnen waren er nog altijd militairen aanwezig, ook al had de bevolking zich blijkbaar in de verandering, die per slot van rekening voor haar toch ook eene verbetering was, geschikt, llians is de geheele temenos van Apollo met de daar vlak om liggende gebouwen blootgelegd; jammer maar, dat de ijver der opgravers spoedig is verflauwd en dat zij den hun vaak gegeven raad in den wind hebben zeslagen. Al ontzag men geene moeite of kosten, toch zijn er bij de opgravingen naar alle waarschijnlijkheid fouten begaan, die mogelijk menig gegeven waardeloos hebben gemaakt. In de eerste plaats heeft men =de opgravingen niet van begin af aan door een architect laten leiden, en dan is, naar het schijnt, veel, zonder eerst zuiver genoteerd te zijn, van zijne plaats genomen. Wat echter vooral en niet ten onrechte de verontwaardiging opgewekt heeft, is het feit, dat de opgravers, die angstvallig aan hun recht van uitgave vasthouden en anderen geleerden zelfs niet toestaan in de ruïnen aanteekeningen te maken, zelf zoo langzaam met publiceeren te werk gaan, dat er nog steeds geene be-







Hier bevindt zich een uitklapvel
Boek:
Sign. van het origineel: rj*. s^Ss-i/ Signatuur microvorm: 103530 Moedernegatief opslagnummer: aa, 1 ,-j
Uitklapvel:
Aantal: ir
Moedernegatief opslagnummer: oomoi Positie in boek: pw -2



\\\ i 11 s
E M P E L 30 o HËafijffi DO Ifü I
g«l» 000000000° $1 | I S
muren ^7===-=, I J / S
^i^j^j/ Ê
* £S&\ \ ■



schrijving van liet opgegravene verschenen is en we ons nog altijd tevreden moeten stellen niet de korte opgravingsberichten in hun tijdschrift (liet Bulletin de Correspondance Ilellénique, jaargang 1893—1897), welke ons uit den aard der zaak slechts zeer onvolledige gegevens verstrekken, alleen begrijpelijk voor hem, die Delphi zelf bezocht heeft.
Ik stel mij nu voor in het volgende uit dit betrekkelijk gebrekkige materiaal, gesteund door eigen bevindingen, een overzicht te geven van de topographie van het Delphische heiligdom, na eerst een beeld te hebben ontworpen van zijne ligging ten opzichte van de stad en van die stad zelve. Natuurlijk ontbreekt het ons niet aan littéraire bronnen voor ons onderwerp. Behalve de losse plaatsen van verschillende oude schrijvers, waar deze over Delphi spreken, bezitten we een zeer kostbaren gids in den schrijver Pausanias, dien Griekschen Baedeker uit de '2^e eeuw na Chr., die een groot gedeelte van Griekenland heeft bereisd en, hoewel vaak zeer verward en onvolledig, toch eene niet te versmaden , soins zelfs in de kleinste kleinigheden afdalende beschrijving geeft van wat hij gezien en gehoord heeft op zijne reizen. Ook Delphi is door hem bezocht en we zullen zien, hoeveel waarde zijn reisverhaal voor ons heeft.
Het hellend terrein , tegen hetwelk het oude Delphi aangebouwd was, had den vorm van een driehoek, welks top 1000—"1500 voet liooger gelegen is dan de basis en waarvan de zijden door machtige, steile rotswanden gevormd worden. In het noordoosten de berg Hiampeia en, slechts door eene zeer nauwe rotskloof ervan gescheiden, de bijna loodrecht opstijgende Phaedriaden, uitloopers van den Parnassus; diezelfde rots zendt ook aan den westkant een zijtak naar het zuiden, minder hoog en steil, maar toch eene vrij scherpe afscheiding van liet terrein aan dezen kant. De basis van den driehoek aan de zuidzijde is de steile wand van de Cirphisrots, aan wier voet het riviertje de Pleistos zich een weg zoekt. Aan de beide basisboeken bevinden zich de beide hoofdingangen van de stad; daar lagen de twee voorsteden, ten westen het waarschijnlijk later gebouwde Pylaea en ten oosten de Castaliavoorstad.
Voerde van uit Pylaea een weg, langs welken volgens de gewoonte der ouden de graven aangelegd waren, naar de havenplaats Cirrha, aan den oostkant was de ingang der stad voor hen, die van de landzijde kwamen. Van deze oostelijke voorstad is ons meer bekend. Wanneer men Delphi van deze zijde naderde op den weg, welke zich slingert om den voet der Hiampeia, kondigden, lang voordat men de stad zelve in t gezicht had, graven aan beide kanten van den weg, 'tzij gebouwd, 'tzij in de rotsen uitgehouwen, den reiziger aan, dat hij weldra het doel van zijn tocht bereikt had. Van dezen kant kwam ook onze reiziger Pausanias; hij verhaalt ons (X. VIII. 6), hoe hij bij het binnenkomen der stad dadelijk reeds eenige tempels zag: »De eerste was een bouwval; de volgende was ledig, zonder eenig standbeeld; de



derde bevatte de beelden van een paar Romeinsehe keizers, en de vierde wordt de tempel van Athena Pronaia genoemd."
We zien, bij zijn bezoek was Delphi reeds in verval; zijne tempels zijn al ten deele verlaten; slechts het heiligdom der godin Athena (het eerste station voor hen, die het orakel bezochten, waar Apollo zelf bevolen had, dat door hen, die zijn raad kwamen vragen, eerst moest worden geofferd, vóórdat ze zijn heiligdom betraden) is nog in ongeschonden staat. Toch zijn van al die vier genoemde tempels de grondslagen weergevonden; waarschijnlijk zal dus, als de opgravingen zich ook tot hier hebben uitgestrekt, ons nog heel wat meer omtrent de entree der stad bekend worden. Voorloopig kunnen we slechts constateeren, dat deze gebouwen zich in eene rechte lijn, evenwijdig met den rotswand, uitstrekten, zoodat de weg tusschen hen en de rots in moet hebben doorgeloopen. Vervolgen wij den weg in dezelfde richting, dan komen we aan een klein heiligdom, gelijk 1'. zegt (X. VIII. 7), behoorende aan den heros Phylacos, die volgens de Delphiërs de stad tegen de Perzen zou hebben beschermd; iets verder zien we, nog steeds aan onze linkerhand, de grondslagen van het oude, door onzen gids genoemde gymnasium, over hetwelk een klooster der Panagia heengebouwd is. Hierop steeg de weg en boog zich een weinig naar het noorden, om de beroemde Casttilische bron te bereiken, welke juist aan het einde dei' bovengenoemde rotskloof, die de Hiampeia van de Phaedriaden scheidt, is gelegen. Thans stroomt daar het beekje, gelijk het uit de rotskloof voor den dag komt, slechts voor een klein gedeelte opgevangen in een kunsteloos aangelegd bassin, uit hetwelk de bewoners van Castri hun drinkwater putten. Vroeger was hier echter een groot bronnenhuis gebouwd, waarvan nog zulke duidelijke sporen voorhanden zijn, dat het mogelijk is, zich den antieken aanleg voor den geest te brengen. Van de straat daalde men eenige trappen af naar beneden, naar eene groote, vierkante, in de rots uitgehouwen, waarschijnlijk gedeeltelijk overdekte plaats. De achterwanden en ten deele ook de zijwanden van deze plaats werden door de recht afgeslepen rots gevormd, aan wier voet zich het kunstmatig aangelegde bassin bevond.
Hierin werd het water der Castalia geleid, hetwelk bovendien nog vermeerderd werd door het zakwater, dat door de rotsen siepelde en in diep in de rots ingehakte gaten werd opgevangen. In den voorwand van het bassin bevonden zich zeven monden, door welke het water uitstroomen kon. Dat bronnenhuis was de reinigingsplaats der pelgrims, die zich opmaakten tiaar het orakel; vanhier liep de weg, die nu reeds »de heilige" genoemd werd, de eigenlijke stad binnen, de stad, »die over hare geheele uitgestrektheid steil oploopt", gelijk P. (X. IX) zegt. Van beneden af aan, van af de boorden der Pleistos, strekte zij zich uit, klimmend tegen de vrij sterke helling, de huizen 't zij rustend op schuin tegen die helling aangebouwde grondslagen, 'tzij ieder op een afzonderlijk plateautje aangelegd. Zoo vulde de stad bijna den



geheelen driehoek, waarschijnlijk tot boven in den top, waar het groote stadion, de uitgestrekte kampplaats voor de wedstrijden, met zijne steenen zitbanken aan beide kanten, aangelegd was, welks ruïnen bijna geheel zijn blootgelegd. In de stad ingesloten lag, vrij hoog tegen de helling op, het beroemde heiligdom van Apollo. De muren der huizen en gebouwen reiken hier tot aan den grooten muur, welke den temenos omgaf; zelfs heeft men in later dagen van verval, toen de eerbied voor het orakel verdwenen was, dien muur gedeeltelijk afgebroken en erover heengebouwd. Deze heilige ruimte heeft ongeveer den vorm van een rechthoek, aan alle kanten door een muur omgeven, welke zeer verschillende bouwperioden vertoont: naast gedeelten, welke zeker in de zesde eeuw v. Chr. moeten zijn gebouwd, ziet men stukken uit de tweede eeuw en zelfs uit veel lateren, Romeinschen tijd. En geen wonder, dat hier vaak vernieuwing noodig is geweest: immers, gelijk we zagen, gelegen boven aan eene steile helling aan den voet van loodrecht opstijgende rotsen met kloven, uit welke bergstroompjes zich naar beneden storten, was het heiligdom, en vooral natuurlijk de muur, die het omgaf, aan allerlei bergstortingen en overstroomingen onderhevig , welke dan ook, zooals we later zullen zien, het niet hebben gespaard (*).
Van de vele poorten in den muur, die het heiligdom van uit de stad toegankelijk maakten, was die van den oostkant de voornaamste ingang, waarheen ook de heilige weg, van de Castalia komende, liep en vóór welke een portaal was aangelegd, eene groote, vierkante, ommuurde ruimte, met aaneensluitende vierkante tegels geplaveid, waarschijnlijk een aanleg uit Romeinschen tijd.
Wanneer we dan, door Pausanias geleid, den temenos binnentreden , noemt hij ons eene menigte wijgeschenken, wier basis wij met meerdere of mindere zekerheid onder de ruïnen van den heiligen weg terugvinden.
(*) Tor verduidelijking van liet voorgaande diene bijgaand typograplrisch kaartje van de ligging van Delphi en het heiligdom.



sVoor den binnentredende", zoo zegt hij (X. IX. 3), »is er een koperen stier, een kunstwerk van den Aegineet ïbeopropos, wijgeschenk der Corcyraeërs", en werkelijk valt dadelijk ons oog op een 6 M. langen onderbouw, langwerpig vierkant, welke uitstekend als basis voor een viervoetig dier kan gediend hebben (*). Dat vermoeden wordt bevestigd door de vondst van een kalksteenblok, zonder twijfel een voetstuk voor een bronzen dierenbeeld, dragend de kunstenaarsinscriptie van den door onzen gids genoemden Theopropos, welk blok volkomen op den onderbouw past, zoodat hier wel geen twijfel mogelijk is. Naast dezen stier stond volgens P. (X. IX. 5) een wijgeschenk der Tegeaten, een Apollo, eene Nike en verschillende Arcadische heroën. Op de aangeduide plaats vinden we nog een langen onderbouw (-]-), in welken verscheidene zwarte kalksteenblokken passen, die in de buurt verstrooid gevonden zijn. Op een van die blokken leest men de wijinscriptie: »De Arcadiërs, de afstammelingen van deze heroën, hebben dit gedenkteeken opgericht, na eene overwinning op de Spartanen." Wanneer die overwinning heeft plaats gehad, is eene vraag, wier beantwoording ik hier laat rusten; merken we slechts terloops op, dat P. zich blijkbaar heeft vergist: het is geen wijgeschenk van de Tegeaten alleen, doch van alle Arcadiërs gezamenlijk. Behalve deze dragen de basisblokken nog tweeërlei ander soort inscripties. In de eerste plaats heeft men, volgens eene latei' in Delphi in gebruik gekomen gewoonte, de geheele basis van dit monument beschreven met een aantal oorkonden, welke de benoeming van een Arcadiër tot Delphisch gastvriend vermelden, zg. proxeniëndecreten. Aangezien men bij het uithouwen dezer inscripties in 't geheel geene rekenschap heeft gehouden met de voeging der steenen, komt het vaak voor, dat men het eene gedeelte van een dergelijk stuk op het eene, het andere op een ander blok ingehakt heeft. Op deze wijze is het thans mogelijk, om, door de inscripties op de juiste wijze aan te doen sluiten, de verhouding der blokken onderling te bepalen en zoo dus de geheele basis bijna te restaureeren. Dat zou nog betrekkelijk weinig nut hebben, wanneer niet bovendien nog op elk blok de naam geschreven was van het beeld, dat erboven was geplaatst, zoodat wij hier nu niet alleen eene zekere determinatie van het wijgeschenk en eene vaste controle op IVs bericht bezitten, maar ons ook een begrip kunnen vormen van de volgorde en de groepeering, waarin dit 9tal beelden op zijne ongeveer 10 M. lange basis stond. Minder zeker is de plaats der volgende beeldgroepen (P., X. IX. 7), een wijgeschenk der Lacedaemoniërs in den slag bij Aegos-Potamoi: Zeus, Apollo, Artemis, de Dioskuren en Poseidon, den generaal Lysander bekransend, die door een gevolg van een 30tal officieren omgeven wordt. Men zou zeker geneigd zijn voor een zoo groot aantal beelden de enorme nis (§) in te ruimen, welke eenigszins in de
(*) Zie kaartje, n°. 1. (f) Zie kaartje, nn. SJ,
(§) Zie kaartje, n». 3,



hoogte, achter het Arcadische wijgeschenk is gelegen, doch daartegen schijnt my P. op te komen , tlie uitdrukkelijk zegt, dat ze tegenover het laatste opgesteld waren. Men heeft hier dus de keuze: óf aan te nemen, dat P. weder slordig zijne bevindingen weergeeft, of dit wijgeschenk werkelijk aan den overkant van den heiligen weg te zoeken, waar dan ook eenige fragmenten van op deze beelden betrekking hebbende inscripties gevonden zijn (*). Is dit laatste de juiste verklaring, dan zal men ook aan dezen zuidkant van den weg zich de wijgeschenken te denken hebben, die P. nu noemt, zonder erbij aan te duiden, dat hij wederom overgestoken is: een koperen paard der Argiven (-]-) en daar vlak naast een wijgeschenk der Atheners (§) na den slag bij Marathon: Athena en Apollo en Miltiades, omgeven door een 15tal landsheroën. Hoe groot deze wijgeschenken ook geweest mogen zijn , toch zal er zeker voor hen voldoende plaats zijn geweest in de bijna 30 M. lange ruimte ten zuiden van den heiligen weg. Eindelijk stond hier ook nog een wijgeschenk der Argiven (**), de beelden der zeven vorsten, die met Polynices tegen diens vaderstad Thebe waren opgetrokken.
Wanneer we een 30 M. den heiligen weg zijn opgegaan, liggen daar tegenover elkaar, slechts met eene nog geene 5 M. breede straat ertusschen, twee kolossale basissen, halfrond, van ongeveer 15 M. middellijn. Yan beide staat de achterwand nog overeind en de ruimte tusschen die beide wanden had zich na het verval van Delphi langzamerhand met puin en steenen gevuld, die, zoowel de basissen als den weg ertusschen bedekkend, de beide wanden verbonden en het geheel het aanzien gaven van een enormen koepel. Zoo vonden het de reizigers in vroeger eeuwen, die het dan ook werkelijk voor eene gebouwruine aanzagen en zelfs meenden, dat het een ronde tempel was van Apollo zelf. Wat men echter voor een tempel aanzag, is niets anders dan twee basissen van de ons thans door inscripties bekende, door P. (X. X. 4 en 5) genoemde wijgeschenken der Argiven, eene groep heroën uit een jongeren sagenkring, de zg. Epigonen, nakomelingen der zeven vorsten, die tegen Thebe waren uitgetrokken (-["{"), en daartegenover eene groep van helden, die over Argos hadden geregeerd en wier namen nog op de in bet halfrond passende basissteenen der beelden gelezen worden (§§). Nog een eind verder den weg op (***) moet volgens P. (X. X. 6) nog eene groote beeldengroep gestaan hebben, paarden en gevangengenomen vrouwen, een wijgeschenk der Tarentijnen.
Bedenken we ons nu nog, dat P. (X. IX. 1), voordat hij zijne wandeling begint, ons waarschuwt, dat hij slechts de allervoornaamste stukken zal noemen en dat nog een groot aantal basissen , nissen en inscriptiefragmenten getuigen , dat we, hoeveel we hier ook op zijne plaats hebben
(*) Deze plaats is op het kaartje aangeduid als n". 4.
(f) I'., X. IX. 12, de plaats op 't kaartje aangeduid als n\ 5.
(ij) P., X. X. 1, idem, n°. 6. (**) P., X. X. 3, idem, n». 1.
(ff) Zie kaartje, n». 8. (§§) Zie kaartje, n°. «. (**•) Zie kaartje, 11°. 10.



kunnen brengen, toch nog verre van volledig zijn geweest in onze opsomming, dan zal het ons mogelijk zijn, ons een klein idee te vormen van den indruk, dien het binnentreden van het heiligdom op den bezoeker van het orakel moet hebben gemaakt.
Reeds van uit de verte zag men den betrekkelijk lagen temenosniuur en daarachter, in langzame helling opstijgend, den heiligen weg, aan beide kanten beschermd door een leger van standbeelden. Eene eigenaardige aandoening dan, door te loopen te midden dier bronzen heroën, blauwgroen stralend in de schittering van het metaal, spoedig verkleurd en verweerd door de scherpe berglucht (*), die helden uit den voortijd, die goden, die zoo vaak staten van den ondergang hadden gered, en te midden van hen een enkel niensch, hun werktuig, thans bijna zelf god. Ieder vond daar het zijne; den Athener trad zijn Miltiades tegemoet, door Athena en Apollo beschermd; hij zag er zijn Erechtheus, zijn Theseus, zijn Codros, en voor zijn oog rees het beeld van zijn land, dat uit niets bijna groot was geworden, dat eenmaal aan 't hoofd stond van hen, die- het barbarendom naar Azië terugdrongen. Ook de Spartaan zag er zijne glorierijkste oogenblikken in beeld gebracht; hij vond er Lysander met zijn staf, die bij Aegos-Potamoi het machtig Athene den doodsteek had toegebracht; en de Argiver ging terug in de nevelen van den voortijd, om ook zijne glorie te zoeken en te vinden in de beelden dei' helden zijner sagen. Wel mocht in later tijd hij, die Griek zich voelde, hier in Delphi de droeve verzuchting slaken (-]-) : «Ergert ge u niet, hebt, ge geen medelijden met de Grieken, wanneer ge op al die schoone wijgeschenken die schandelijke opschriften leest; wanneer ge den god ziet omringd door den buit van moorden, oorlogen en plunderingen, den tempel overvol van buit, op Grieken behaald?" Doch hij, die Delphi had doen worden, wat het was, hij was Athener, hij was Spartaan; en bij het binnentreden van het heiligdom van den god, die hem de waarheid verkondde, moest hij herinnerd worden aan de diensten, welke die god hem reeds had bewezen; daar wilde hij, dat een monument den bezoeker verkondigde, dat zijn landje , hoe klein ook, toch groot was of althans eenmaal groot was geweest, geleid en geraden door diezelfde godheid.
Hoe moet het den bezoeker te moede zijn geweest, wanneer hij uit de gewone werkelijkheid der stad zich plotseling zag overgeplaatst in dit woud van honderden bronzen reuzen, wortelend in basissen van grijzen of zwarten kalksteen of van bruinachtig wit schitterend marmer, als de zon naar het westen ging neigen en rosgeel blinkend uit het diepe blauw van den Griekschen hemel, glijdend langs het blauwgeplekte brons in lange, grillige schaduwen, die reuzengestalten projecteerde op het grijze steenen plaveisel, — eene tooverwereld, eene voorbereiding, om straks den lichtenden Apollo zelf te hooren spreken.
(*) Vgl. Plutarehus, De Pyth, Or.. 2 en 4.
(f) Plutarehus, De Yyth, Or., 15,



Doch vervolgen we onzen weg langzaam naar boven over de met groote steenblokken geplaveide straat; dit plaveisel is zeker niet het antieke, doch moet er in later Romeinschen tijd gelegd zijn. Verscheidene dier blokken vertoonen aan den onderkant inscripties uit de laatste eeuwen vóór Christus; andere zijn op dusdanige wijze bewerkt, dat het duidelijk is, dat ze oorspronkelijk tot een ander doeleinde, tot muurbouw hebben gediend. Niettegenstaande dat kunnen we toch wel zeggen, dat in vroeger tijd de weg er ongeveer juist zoo moet hebben uitgezien als thans; ja, de meeste steenen hebben zonder twijfel in oudGriekschen tijd reeds dezelfde bestemming gehad, al zijn ze bij deze latere bestrating van hunne plaats gerukt. Dit feit kunnen we met groote zekerheid vaststellen. Immers, het is eene bekende zaak, die wij bij bijna elk antiek plaveisel kunnen waarnemen, dat men gewoon was in het midden van den weg twee vrij diepe, evenwijdige goten in de steenen uit te hakken, die groote gelijkenis met een wagenspoor vertoonen, waarschijnlijk echter slechts dienden tot afvoer van het regenwater. Verscheidene der steenblokken nu , die we op onzen weg vinden , vertoonen zulke geulen. Ze loopen echter geen van alle in dezelfde richting, zoodat er geene doorloopende goot wordt gevormd, doch alleen elk blok op zichzelf ingehakt is. Daar die inhakkingen natuurlijk wel hebben plaats gehad met het doel, om eene dergelijke afwatering tot stand te brengen, mag men daaruit besluiten, dat deze blokken oorspronkelijk wel in een plaveisel gebruikt geweest zijn, in hetwelk eene dergelijke goot was uitgehouwen, dat ze er echter later uitgenomen zijn, om tot eene tweede bestrating te dienen, waarbij men het maken van zulke goten veronachtzaamde. Hebben we dus in de tegenwoordige bestrating met recht een plaveisel uit later tijd herkend, zoo volgt hier tevens uit, dat in de antieke straat dezelfde en gelijke steenen hebben gediend, dat deze dus ongeveer hetzelfde aanzien moet hebben gehad als de tegenwoordige.
Wanneer we dan de in het vorige beschreven wijgeschenken en standbeelden gepasseerd zijn, noemt I'. ons een schathuis der Sikyoniërs (X. XI. 1) en dit alleen reeds zou ons voldoende recht geven het eerste gebouw, dat we tegenkomen, iets lager dan de weg, aan den linkerkant ervan gelegen (*), daarvoor aan te zien. Versterkt wordt dit vermoeden nog dooi' het feit, dat het materiaal, waaruit het gebouwd was, dezelfde tufsteen is, die ook in Sikyon wordt gevonden en waarvan ook op andere plaatsen, b. v. in Olympia, de wijgeschenken der Sikyoniërs zijn vervaardigd. Het is nog mogelijk, uit de grondslagen en de weinige muurresten ervan het gebouw te reconstrueeren. Het was , evenals alle schathuizen, eene vierkante ruimte, aan drie zijden door muren omringd, aan den voorkant opengelaten, waai' twee vierkante hoekpijlers en enkele dorische zuilen daartusschen de architraaf ophielden , die op hare beurt weer de triglyphen en metopen droeg , boven (*) Zie kaartje , n°. 11,



welke de driehoekige gevel uitstak; het gevelveld en de metopen waren met beeldhouwwerken versierd, van welke nog vrij onbeteekenende fragmenten zijn gevonden. Trad men tusschen de zuilen door naar binnen, dan kwam men in eene voorhal, welke door eene deur wederom toegang gaf tot de eigenlijke schatkamer. Dergelijke gebouwen werden vaak uit dankbaarheid voor eene overwinning of orn andere redenen door de verschillende staten in den temenos voor de godheid opgericht, om er de kleinere wijgeschenken te bewaren. Ze werden beschouwd als de schatkamers van de godheid zelve, niet als die van de volken, die ze hadden opgericht, gelijk men geneigd zou zijn te gelooven. Het is ons echter bekend , dat wijgeschenken van geheel vreemde vorsten en volken in deze huizen werden geborgen ; alles, wat om de eene of andere reden niet geschikt was voor opstelling of wat door den tijd of een ongeval minder mooi was geworden, werd in de verschillende schathuizen ondergebracht (*).
Stijgen we nu weer verder den weg op, dan zien we, na eerst aan onze linkerhand de open plaats opgemerkt te hebben. waar volgens P. (-[-) eene groote beeldengroep, een wijgeschenk der Gnidiërs, stond, een vierkanten bouw aan denzelfden kant van de straat, hoog boven deze uitstekend (>$). Gelijk dadelijk de vorm der grondslagen ons toont, is het wederom een schathuis, welks voorfapade naar het westen gekeerd is, zoodat men van af den heiligen weg niets anders dan de blinde zij- en achtermuren zag. Het is een oude doch zeer mooi uitgevoerde en kostbare marmerbouw geweest, versierd met beeldhouwwerken van een vergevorderden archaïschen stijl, gelijk vele fragmenten bewijzen. Vóór het gebouw lag een terras, hetwelk van af de straat met trappen toegankelijk was. Wanneer we nu zien , dat P. (X. XI. 2), zijn weg vervolgend, het eerst het schathuis der Syphniërs noemt, is men natuurlijk zeer geneigd dien naam aan den boven beschreven bouw toe te kennen , gelijk men dan ook bij de opgraving oorspronkelijk gedaan heeft, totdat de vondst van eene inscriptie bewees, dat we hier met een gebouw der Gnidiërs te doen hebben. Die omstandig-
° o
beid heeft aanleiding gegeven tot allerlei gissingen omtrent den Pausaniastekst en men was dadelijk tot het voorstellen van «verbeteringen" gereed. Gaan we echter eenvoudig na, wat P. moet hebben gezien en hoe zijne gewone methode van beschrijven is, dan geloof ik, dat we, alle conjecturen ter zijde latende, eene zeer begrijpelijke verklaring van deze schijnbare onjuistheid kunnen geven. Wanneer men nl. tot op deze hoogte van den weg is gekomen, heeft men, gelijk reeds boven opgemerkt is, aan zijne linkerhand de liooge, blinde muren van onzen bouw, aan zijne rechter- een dergelijken muur van het gebouw, dat ten noorden van den weg gelegen is. Het is natuurlijk geheel onmogelijk, een gebouw te deterrnineeren, alvorens men den voorkant ervan heeft
(') Herod., I. 14, 50, 51; IV. 162.
(-j-) Paus. X. XI. I; voor do plaats ïiu hot kaartje, n°. 12. ($) Zie kaartje, n". 13



gezien, aangezien daar alleen iets anders dan een gladde muur zichtbaar is. Wilde dus P. zien , wat de bestemming dezer beide gebouwen was, dan moest hij zich aan den westkant ervan bevinden, d. w. z. hij moest staan op het plein, waar de heilige weg eene bocht maakt ('). Daar stond hij echter vlak tegenover het gebouw, dat hij aan zijne rechterhand had gehad, en natuurlijk: hij noemt het eerst, wat hij 'teerst kan onderscheiden, het schathuis der Syphniërs, 'twelk ik dus niet twijfel in dezen bouw ten noorden van den weg te herkennen (-J-). ITet schathuis der Cnidiërs, ons punt van uitgang, hetwelk voor hem, die zich op dit pleintje bevindt, meer achterafligt, zal hij straks pas vermelden, wanneer hij eerst de twee naastbijgelegen gebouwen, die der Atheners en der Boeotiërs, heeft genoemd (P. , X. XI. 4).
Deze beide zijn door inscripties geïdentificeerd, het laatste als de bouw ten zuidwesten (zie kaartje, n°. 15), het eerste als die ten noorden van het plein (zie kaartje, n". 16). Vooral het schathuis der Atheners, na den slag bij Marathon den god gewijd, trekt in 't bijzonder onze aandacht, vooral door den langen fundamentbouw, die ten zuiden ertegen aangelegd is (zie kaartje, n°. 16a). Deze droeg eene marmeren basis, welker fragmenten, in de juiste volgorde geplaatst, ons deze inscriptie geven: »De Atheners aan Apollo, de buit, op de Mediërs behaald na den slag bij Marathon". Gaten, verschillend van grootte en van vorm, in den bovenkant dezer marmeren blokken bewijzen, dat de basis moet hebben gediend tot het dragen van bronzen wijgeschenken. Deze basis, met de wijgeschenken, die zij droeg, zonder twijfel ongeveer gelijk met het schathuis opgericht, diende dus tevens tot ornamentale versiering van den zuidmuur van het gebouw. De twee schathuizen, nog door P. genoemd (X. XI. 4), die van Potidea en van Syracuse, zijn ongetwijfeld de twee gebouwtjes, die ten westen het plein begrenzen (zie kaartje, n'8. 17 en 18).
Wanneer men dus uit het lagere, met standbeelden versierde gedeelte van den heiligen weg de gang, welke door de naakte wanden der schathuizen van Cnidos en Syphnos gevormd werd, doorgegaan was, bevond men zich plotseling in eene geheel andere omgeving. Een pleintje, aan alle kanten omringd door monumentale gebouwen, bieren daar slechts door een enkel wijgeschenk opgesierd, eene kalmte na de schittering van straks, waar de geest kon rusten op de streng zuivere lijnen van den dorischen bouwstijl na het grillig vormengetoover van zooeven. We zijn hier wel op eene der drukste plaatsen van het geheele heiligdom; van alle kanten komen er wegen (P., X. IX. 1) op dit plein uit. De eigenlijke heilige weg echter loopt in noordoostelijke richting verder langs eenige ruïnen, over welke P. ons geheel in het duister laat. We willen onzen gids volgen, die, wanneer hij zich naar dezen kant
(") Dit punt, waar 1'. volgens bovenstaande redeneering moet hebben gestaan, is op liet kaartje aangeduid met A.
(f) Zie kaartje, n». 14.



gewend heeft, nu plotseling een groot plein vóór zich ziet en aan het eind daarvan de stoa der Atheners (P., X. XI. 5; zie kaartje, n°. 1 9). Hij heeft zoo juist over het schathuis der Atheners gesproken en nu hij dadelijk daarop een ander gebouw van dezen in het oog krijgt, gaat hij in zijne gewone vluchtigheid, zonder verder te letten op wat hij voorbijkomt, daarop over; mogelijk, dat hij straks nog een en ander vermeldt van wat hier te zien was.
Eerst echter: wat kan de beteekenis van dit plein zijn? Denken we ons Delphi in den tijd der negenjaarlijksche groote Pythiën (*), het feest ter gedachtenis aan den strijd van Apollo met den draak Pytho, den wachter der Aardgodin, die het orakel bewaakte en den omtrek onveilig maakte (-]-). Een godsvrede is op aarde neergedaald; oorlogen rusten en van alle streken der wereld komen pelgrims op naar de plaats, waar de lichtgod zijn zetel veroverde. Elke staat zendt zijn afgevaardigde; allerlei drukte heerscht in stad en heiligdom. Op de pleinen der voorsteden worden tenten opgeslagen door hen, die niet, door een band van gastvriendschap met Delphi verbonden, van de noodzakelijkheid ontheven zijn voor zichzelf te zorgen. Overal ziet men vreemdelingen rondgaan, om de wijgeschenken hunner steden of die zijzelf persoonlijk den god hadden gewijd , te inspecteeren en zoo noodig schoon te maken. Nieuw opgepoetst blinken metaal en marmer met vernieuwden glans en de kleinere wijgeschenken, de koperen drievoeten, de zilveren en gouden vaatwerken worden uit de schathuizen te voorschijn gehaald, om straks in den optocht mee te worden rondgedragen of wat onversierd was, te sieren. De belangen van heiligdom en staten worden druk besproken; immers straks, als de feestelijkheden zullen zijn afgeloopen, zal de groote vergadering der Amphyctyonen gehouden worden. En ook die feestelijkheden zelf worden voorbereid, de kolossale feestmaaltijd, de offers, die in grooten getale der godheid zullen worden gebracht. Hier en daar klinkt zachte muziek en gezang van hen, die mee zullen dingen naar de prijzen der muziek-agonen, en te midden van het gewoel ziet men de beroemde athleten van Griekenland, die zich straks met elkander zullen meten in de verschillende kampstrijden. Het spreekt vanzelf, dat van al die drukte en beweging dit plein, ongeveer in het midden van den temenos gelegen, het brandpunt geweest is. Bij de feestelijkheden zelf speelt het echter nog grooter rol. Immers, het zal zijn op »een plein van den temenos van Delphi, dat nogmaals die reuzenstrijd zal worden vertoond; dat men zien zal, hoe het vreeselijk monster, de Pytho, door den god met zijne pijlen gedood wordt, hoe het gedrocht zich nog een eindweegs voortsleept, naar beneden over den weg, dien we nu den heiligen noemen" (§).
In den geheelen temenos nu is geen ander plein te vinden, geschikt
(*) Voor liet volgende vgl. Mommseu, Delphica, p. 177.
(f) Over deze sage en hare verschillende vormen vgl. Delphica, p. 168 e. v,
(sj) Vgl. Plntarchus, Quaettiones Graecae, 12, Dc Defect. Oracttl., 15.



voor eeue dergelijke vertooning, dan juist dit, waarover de heilige weg naar beneden voert, in liet noorden begrensd door de hooger gelegen stoa, rondom met steenen banken bezet, in 't zuiden en westen opgehouden door muren, die eveneens aan toeschouwers plaats konden bieden, terwijl eene trap aan den oostkant direct van eene lager gelegen straat naar boven voerde, om de bezoekers niet te noodzaken den grooten omtoer van den heiligen weg mede te maken. Dan was ditzelfde plein de verzamelplaats voor den optocht, die er gehouden zou worden, om offers en wijgeschenken op te brengen naar den tempel, en dat niet alleen op het Pythiënfeest, doch telkens als op feestdagen van goden of heroën er eene processie was voorgeschreven.
Zoo zien we dus, hoe we hier eene der voornaamste plaatsen van den Delphischen temenos bereikt hebben.
Gelijk we reeds zagen, was het plein aan verscheidene kanten, vooral in het noordwesten vlak bij de stoa, door banken omgeven, terwijl bovendien langs den zuidkant eene rij basissen loopt (*), welke zonder twijfel wijgeschenken gedragen hebben. Deze zijn het waarschijnlijk , die P. nu noemt, wanneer hij de stoa verlaten heeft. Dan spreekt hij nl., na eerst de rots te hebben vermeld, welke zich aan den westkant verheft, van een aantal monumenten, die dus waarschijnlijk aan die rots moeten aansluiten en waarvoor dus geene andere plaats te vinden is dan juist aan dien zuidkant van het plein. Die wijgeschenken hebben zich dus van het westen naar het oosten langs den zuid- en oostmuur uitgestrekt en als P. daarna nu plotseling over het schathuis der Corinthiërs gaat spreken (P., X. XIII. 5), kan het wel haast niet anders, of we hebben dat te zoeken in het gebouwtje, dat zich oostelijk van den oostpleinmuur bevindt, tegen den oosttemenosmuur aangebouwd (-j-). Aan het schathuis der Corinthiërs sloot zich volgens P. (X. XIII. 6) nog eene rij beelden aan, voor welke uitstekend plaats geweest kan zijn op het eenigszins verhoogde , door een muur gestutte terrein ten noorden van dit gebouw.
Voordat we nu verder gaan op de heilige straat, moeten we eerst nog eens het terrein in oogenschouw nemen, dat ten westen ervan ligt. Het wordt aan den noordkant begrensd door een kolossalen muur, ongeveer 4 a 5 M hoog, van zeer buitengewone constructie, eene bouwwijze, zooals geene tweede buiten Delphi aan te wijzen is. Eene in Griekenland zeer bekende muurconstructie was de z g. polygonale bouwwijze: steenen, in veelhoekigen vorm geslepen, werden zoodanig op elkaar gestapeld, dat de lijnen der verschillende veelhoeken in elkaar pasten en de steenblokken zoo een hecht in elkandei sluitend geheel vormden. Natuurlijk kwam het bij zulke muren slechts aan op zuiver geslepen voegen; voor- en achterkant der steenen konden ruw blijven
(*) Zie kaartje, n»\ 21, 22, 23. (f) Zie kaartje, n°. 24.



De oudste muren van deze soort toonen dan ook werkelijk een ruw en onbewerkt oppervlak; later is men ook dat gaan slijpen, en in jongeren tijd vindt men polygonale muren met volkomen gladde muurvlakte. Al is liet niet juist, wat men vroeger meende, dat deze wijze van muurbouw nog aan het z.g. Mykeensche tijdperk zou moeten worden toegeschreven, toch is ze reeds in hare oudste vormen in zeer oude ruïnen te vinden, terwijl ze daarentegen in hare meer volmaakte gedaante zelfs nog in de 4de eeuw v. Chr. voorkomt.
Onze Delphische muur nu vertoont eene bouwwijze, met de bovenbeschrevene verwant; ook hier worden steenblokken van verschillenden vorm , soms tot bijna 2 M. groot, op elkaar gestapeld , zoodat de voegen volkomen op elkaar sluiten; echter is die vorm niet altijd veelhoekig doch meestal afgerond of cirkelvormig uitgehold. Mag men reeds bij den gewonen polygonalen muurbouw verwonderd staan over de juistheid, waarmede die hoeken zoo berekend en de lijnen zoo zuiver geslepen zijn, dat de steenen steeds precies passen, hier, waar men niet alleen met rechte lijnen maar ook met hogen en cirkels, kortom, met de meest willekeurige lijuvormen te doen heeft, is die zuiverheid zeker nog meer bewonderenswaardig. Slechts op eene enkele plaats in Delphi zelf wordt nog eene dergelijke muurconstructie aangetroffen; overigens is ze tot nog toe zonder analogieën, zoodat we voor eene tijdsbepaling alleen op onzen muur zelf aangewezen zijn. Uit de verwantschap met den gewonen polygonalen bouw, daarbij in aanmerking genomen de grootere moeilijkheden, die hier ontegenzeglijk te overwinnen waren, en daarbij de groote zuiverheid der lijnen, meen ik, dat we volkomen gerechtigd zijn te besluiten , om onzen muur aan de laatste helft der 5de eeuw v. Chr. toe te schrijven. Aangezien we straks zien zullen, dat ook in dien tijd een tempelbouw moet hebben plaats gevonden, kunnen we deze dateering als vrij zeker aannemen. Over het verband tusschen dezen muur en den tempel zelf en de functie, die hij te verrichten had, zullen we straks meer kunnen zeggen, wanneer we den tempel en het terrein ten zuiden ervan nader hebben beschouwd ; thans willen we de voorvlakte van den muur en de strook gronds, die ervoor is gelegen, nauwkeuriger onderzoeken Schriftelijk is ons bijna niets overgeleverd; alleen hebben we gezien, hoe volgens 1'. eene der rotsen, welke hier gelegen is, de Sibyllerots (*) werd genoemd, en daar nu de schrijver Plutarchus (■{■) ons zegt, dat aati den voet dier Sibyllerots de raadzaal was gelegen, is daardoor het vierkante gebouw, waarvan de grondslagen daar gevonden worden, als zoodanig gedetermineerd (§). Veel dichter bij den muur, boven op een rotsblok, dat ongeveer 2 M. ervan verwijderd is, vindt men nog de overblijfselen van eene groote zuil, welke eene sfinx droeg, door de Naxiërs aan Apollo gewijd, gelijk
(*) Zie kaartje, n°. 20.
(f) Plutarchus, Be Pijtli. Or., 9.
(§> Zie kaartje, n°. 25.



men uit eene inscriptie op de basis meent op te mogen maken (*). Daar een dergelijk monument toch waarschijnlijk vrij gemakkelijk toegankelijk moet geweest zijn, wordt het vermoeden opgewekt, dat deze rotsgroep eenmaal door tusschengeworpen aarde tot een plateau vereenigd geweest is, 'tgeen bevestigd wordt door een muurtje, dat aan den oost- en den zuidkant, rondom de rotsen heenloopend, zonder twijfel gediend heeft, om dat plateau te stutten en te begrenzen. Dat is echter alles, wat men tot nu toe met zekerheid omtrent dit gedeelte van het terrein heeft kunnen vaststellen; verder is er niets gevonden, althans niet gepubliceerd, wat eenig licht zou kunnen geven; alleen eene enkele bijzonderheid, aan den zooeven genoemden polygonalen muur op te merken, kan ons nog iets meer leeren. Nadat nl. de muur gebouwd was, heeft men zijne muurvlakte behouwen, zoodat die een betrekkelijk glad vlak vormde; het onderste gedeelte van den muur is echter niet op die wijze bewerkt, doch betrekkelijk ruw gelaten, terwijl, als men nog dieper komt, de grondslagen vaak een heel eind naar voren uitsteken. Wanneer deze bewerking plaats gehad heeft, 'tzij reeds dadelijk na den bouw, 'tzij eerst in later tijd, toen men deze muurvlakte ging gebruiken tot het inhouwen van inscripties, valt niet met zekerheid vast te stellen. In beide gevallen mag men echter wel zeggen, dat het glad bewerkte gedeelte bestemd is geweest bijzonder in het oog te vallen, dus zeker boven den bodem uitstak en gemakkelijk kon worden gezien, terwijl het onderste, onbewerkte gedeelte f onder den grond moet hebben gelegen óf althans weinig zichtbaar en op eene onaanzienlijke plaats moet zijn geweest.
Bovendien is, gelijk reeds is opgemerkt, de muur in de 2de eeuw v. Chr. met inscripties bezet, meestal z.g. vrijlatingsinscripties, contracten tot vrijlating van een slaaf, bij welke Apollo als kooper van den slaaf fungeerde en de akte in het heiligdom van den god op steen moest worden gebracht. Het aantal dergelijke inscripties is natuurlijk zoo groot geweest, dat, als men bovendien bedenkt, hoevele proxeniëndecreten en andere besluiten er nog jaarlijks bijkwamen, het niet te verwonderen is, dat men in een tijd van verval, toen het orakel veel minder rijk en machtig was dan vroeger, om er niet telkens nieuwe steen voor behoeven aan te schaffen, de muren der verschillende gebouwen en in de eerste plaats dezen grooten muur tot dat doel is gaan gebruiken.
Zoo komt het, dat bijna elke grootere gebouwruïne inscripties voor den dag gebracht heeft; op de muren van Arcadische wijgeschenken schreef men, gelijk we vroeger zagen, de eeredecreten voor de Arcadiërs; die van Attische gebouwen vertoonen ons in zulk verband namen van Atheners; geen wonder, dat men die vrijlatingsinscripties, die men natuurlijk minder goed op steenen van vreemde gebouwen kon inhakken, daar ze in 't geheel niet op hunne eigenaars betrekking hadden, hier op
(*) Voor de plaats zie kaartje, n°. 26.



■ van rlp sodheid zelve (*) heeft ingehouwen. Deze inscripties, muu' ' lg°n n0 een gedeelte van den muur vrijlatende, reiken Ti M l""" Mi^er Uit den stand dezer inscripties, benevens uit den loop
vanrdeVscheri^ijn tusschen het bewerkte en het onbewerkte gedeelte
-r- rest gs?.w5:ssws; ï ïrr v s r_-r,.s
bezocht, Je doctor va» «e»e mmf 1.1 > e
—r.z"e( 'l jl * -
S„p«S boven op welke Je sfinx prijkte, het monster .Ier raadselen r.rakeua.1. Wet er ™r,ler n.isschien
beneden; daar de» voet
™ den polvgonnlen muur een steegje, dn. den westkant va» den temenos
»n de st.a der Athene,, «elf, die,
** ™ ***«'"" '^m—SrÏpXlIat ^
vpikondi^t ons eene inscriptie, met gioote ïeuei* "t j
b: rs ° er drie trappen, „p welk. tevens de zuile» rnste», am.ge raeh ■ Ze Atheners hebben de stoa gewijd en de wapenen en de snebben f den vijand te hebben genomen", en P. verhaalt ons hoe ner werkelijk dergelijke snebben en koperen schilden te zien ware , 1
eene andere inscriptie volgen, l.en, nog ^
insciiptie, die 0 j<ort na den bouw van
^rrirte^ opgericht, waarschijnlijk van ^en buit dien de Atheners behaalden in <le onderlinge strijden der Grieken, welke
r, ~ rr rtt zzzz&r
tr
en tvendtn kon'men TnZTtVm^"imenigte aauschouvven die zich «laar beneden voor haar verdrong, en was er geene betere plaats, de voorstelling te zien , die dnir, gelijk we boven zagen, werd



afgespeeld. Op een stylobaat van kalksteen stonden de Jonische zuilen, die den houten bovenbouw en het dak droegen, terwijl de vloer uit estrik bestond. Over de quaestie , hoe de achterwand van het gebouw gevormd werd, is men het echter lang niet eens. Schijnt het hij den eersten aanblik als vanzelf sprekend, dat wij den polygonalen muur zelf als achterwand der stoa te beschouwen hebben, toch zijn er vele omstandigheden , die zich daartegen verzetten: in de eerste plaats loopt er evenwijdig met den polygonalen muur en zich aan dezen aansluitend een steenen plaveisel, dat onmogelijk tot de stoa behoord kan hebben, en dan dwingen ons alweder de inscripties van den polygonalen muur achter de stoa, vaak zeer slordig ingehouwen, aan te nemen, dat er nog een klein steegje achter haar doorliep. Aangezien er voor een steenen achterwand geene plaats is en men zich ook den bovenbouw uit hout te denken heeft, zal ook de achterwand uit hout bestaan hebben, mogelijk met eenige deuren erin, naar het achtersteegje, welke zoo de stoa ook van achteren uit toegankelijk maakten. Dit steegje is niets anders dan eene verlenging van dat, hetwelk wij meer westelijk aan den voet van het rotsplateau hebben gevonden. Zoo hebben wij, ook al ontbraken zekere berichten en gegevens, een waarschijnlijk nog al juist beeld gekregen van dit lange, betrekkelijk ondiepe gebouw van wit marmeren zuilen, afstekend tegen een donkergelen achtergrond van gepolijst hout, versierd met schittering van koper en brons deischilden en snebben, die zonder twijfel aan de architraaf of den achterwand bevestigd waren.
Dit is alles, wat zich omtrent dit zuidelijk gedeelte van den temenos zeggen laat; we staan hier nu zonder verdere aanwijzing, verlaten door P., die plotseling naar eene andere, ons voorloopig nog onbekende plaats van het heiligdom schijnt doorgeloopen te zijn, zonder eene enkele inscriptie, die ons den weg zou kunnen wijzen. Loopen we dus den heiligen weg verder, langs den oostelijken polygonalen muur naar boven, met aan onze rechterhand de resten van basissen en gebouwtjes, die ons onbekend zijn en waarschijnlijk zullen blijven. Als we eindelijk tot op de hoogte van den muur zijn gestegen, zien we daar een kolossalen steenbouw, een blok op eene basis, het groote altaar, dat de Chiërs ter eere van de godheid voor den tempel hebben opgericht. Twijfel is hier niet mogelijk: »De Chiërs hebben dit altaar voor Apollo opgericht", zegt eene inscriptie en verscheidene stélen, aan beide kanten ervan opgesteld, zijn beschreven met decreten ter eere van bewoners van dat eiland (zie kaartje, n°. 27). Het altaar stond hier voor den oostelijken ingang van den tempel, midden op een pleintje, dat van verscheidene kanten toegankelijk was, als eene der heiligste plaatsen van den temenos. Wonderlijk is het, dat geen der oude schrijvers ons iets omtrent het groote altaar meedeelt. P. noemt het slechts even, om de plaats van een wijgeschenk, dat in de buurt ervan stond, te bepalen, doch verder wordt er geheel over gezwegen.



Des te meer spieken echter tot ons de tallooze vazenscherven, die hier in den omtrek in zoo grooten getale zijn gevonden, dat het scheen, alsof de bodem eruit gevormd was. Men kan de geheele oudheid hier bijna aan zijn oog voorbij laten gaan. De bovenste lagen worden gevormd door vazenscherven van zeer jong maaksel; dan wordt het steeds ouder en ouder: Corinthische vazen, getuigen uit de 7de eeuw v. Chr., nog oudere geometrische, eindelijk Mykeensche, de oudste, die bijna tot op den rotsbodem reiken. Zoo ziet men, hoe van de oudste tijden af aan dit altaar is geofferd of althans aan dat, hetwelk vóór den bouw van het tegenwoordige de plaats ervan innam; eene enkele onhandigheid slechts bij het verrichten der heilige handeling, het breken van een enkel stuk vaatwerk (') — en weer had eene periode de getuigenis achtergelaten, dat ook zij het altaar had gekend, dat ook zij Apollo gediend had. Dat het hier niet alléén heeft gestaan, dat het omgeven moet zijn geweest met wijgeschenken , behoeft geen betoog. Het zijn echter niet de opgravingen in de eerste plaats, die ons hier den weg wijzen, doch de combinatie van eenige plaatsen van oude schrijvers stelt ons in staat ons althans eenigermate een beeld van dit gedeelte van liet heiligdom te vormen. In de eerste plaats noemt ons P. hier een veertigtal wijgeschenken, bij eenige waarvan hij uitdrukkelijk aangeeft, dat ze vóór den tempel bij het altaar stonden (P., X. XIII. 7—X. XIX. 3). Dan laat de schrijver Plutarchus in een zijner dialogen (-j-) de daarin opgevoerde personen den heiligen weg opwandelen en laat hen dan, nadat ze een gebouwtje, door den Spartaan Brasidas opgericht, voorbijgegaan zijn, de plaats aanwijzen, waar eenmaal de obelisken van Rhodopis stonden. Nu verhaalt ons Herodotus (§), hoe deze Helleensche hetaere, die in Egypte rijk geworden was, zulke obelisken in Delphi wijdde, en dat deze daar lagen achter het altaar der Chiërs. Hiermee geeft hij ons dus precies aan, waar Plutarchus' personen stonden, en bijgevolg ook ongeveer de plaats (**) der verschillende wijgeschenken, welke deze nu achtereenvolgens opnoemt. Nog in verscheidene andere passages van zijn werk geeft Herodotus ons op, waar de wijgeschenken , welke hij zoo nu en dan bespreekt, in Delphi stonden, zoodat ook hij ons op verschillende punten voorlichten kan.
Wanneer we dan I'., die, gelijk we zagen, plotseling doorgeloopen was, hebben ingehaald, noemt hij ons een groot wijgeschenk der Phocensers (P., X. XIII. 7), voorstellende den strijd van Herakles en Apollo om den heiligen drievoet. Dit wijgeschenk nu bevond zich, gelijk Herodotus (H., VIII. 27) ons meedeelt, vóór den tempel, terwijl datgene, hetwelk vervolgens door P. genoemd wordt (P., X. XIII. 9), volgens dienzelfden Herodotus weer vlak naast het groote altaar stond. We kunnen dus
(') Ook is het mogelijk, dat men aan een met opzet breken van het vaatwerk, dat hij het offeren gediend heeft, te denken heeft.
(+) Plutarchus, De Pyth. Orac., 14 e. v.
($) Herod., II, 135.
(**) Deze plaats, waar we dus ook de in het volgende beschreven wijgeschenken moeten zoeken, is op het kaartje aangeduid met C.



vrij zeker zeggen, dat, als men hier den heiligen weg opkwam, men aan zijne linkerhand het groote Phocenserwijgeschenk had (zie kaartje, n°. 28), dan den Plataeadrievoet (zie kaartje, n°. 29), het 2de door P. genoemde monument, en dan het groote altaar zelf. Dit diene slechts tot illustratie van 't boven gezegde, dat combinatie der overgeleverde berichten ons, nu de opgravingen slechts een paar vaste punten hebben gegeven, wel wat meer omtrent de versiering van dit altaarplein leeren kan. De hier door P. genoemde drievoet, opgericht ter eere van de beroemde overwinning der Grieken op de Perzen, is een van de zeer weinige Delphische wijgeschenken , waarvan meer dan de basis tot ons is gekomen. De wijze, waarop het voor ons bewaard is gebleven, en de plaats, waar het zich thans bevindt, is teekenend voor de manier, waarop de schatten van Delphi zijn verdwenen. Immers, op een uitgestrekt plein in Constantinopel toont men den bezoeker nog het onderste gedeelte van dit bronzen wijgeschenk, de drie ineengekronkelde slangen, wier koppen, zich uit elkaar buigend, het onderstel vormden voor den drievoet. Op de kronkelingen der slangenlichamen leest men nog de inscriptie, de namen vermeldende der Grieksche staten, die zich in den strijd met Perzië verdienstelijk hadden gemaakt. We behoeven nauwelijks te vragen, hoe het daar in Constantinopel gekomen is. De Byzantijnsche keizers hebben het vervallen Delphi van zijne pracht beroofd, om er eigen paleizen en tuinen mee op te sieren. Zoo vindt de Griek van tegenwoordig het monument, dat getuigde van de grootste zege zijner voorvaderen op 't machtige barbarenrijk, in handen van zijn doodsvijand, het barbaarsche Turkije, en zoo is het niet te verwonderen, dat, waar de keizers van Byzantium het voorbeeld gaven tot plundering van het heiligste heiligdom der Grieken, latere geslachten hen hebben nagevolgd op hunne manier en geheel onbeschaafde volken die verwoesting hebben voltooid, nu niet stelend, om eigen huis en hof te versieren, doch om metaal te verkrijgen tot het maken van huisraad en wapenen.
Doch keeren wij terug tot de tijden van vroeger, waarvan onze schrijvers ons spreken. Toen stonden daar ivóór den tempel", zooals ons zoo nu en dan uitdrukkelijk gezegd wordt, op rijen, telkens weer van af het altaar beginnend (immers, gedurig keert P., nadat hij eenige standbeelden genoemd heeft, daarheen terug of vertelt ons Herodotus , dat een der door P. genoemde stukken daar stond), tallooze wijgeschenken van allerlei aard, Apollobeelden, statuen van beroemde veldheeren, van koningen en vorsten der verschillende volken van Griekenland , en tusschen al die groote mannen had Praxiteles het beeld van zijn liefje, Phrvne, gezet (P., XXVI); njuist goed", meende de cynicus Crates: »eene gouden cocotte tusschen al die gouden koningen , die geene betere dingen den god hadden te wijden dan de bewijzen van hun rijkdom en hunne weelderigheid" (*). Ook statuen van dieren, symbolen van de steden, die ze opstelden, stonden er in
(*) Vgl. Plutarchus, B>' Pyth. Ome., 15.



grooteu getale naast den wolf, die, vlak bij het altaar staande, herinnerde aan het dier, dat een tempelroover had geveld en toen de Delphiërs was komen waarschuwen, opdat ze de geroofde schatten zouden terughalen (P., X. XIV. 7).
Verlaten we echter het altaar met de het omringende schatten en wenden we ons tot den tempel zelf, wiens grondslagen een 45tal M. meer Z.W. liggen, den hellenden steenen weg bestijgend, welke van het altaar naar den tempelingang voert. Boven gekomen, zien we de grondslagen voor ons liggen, eene zeer merkwaardige constructie. Tegen de steilte van de rots aangebouwd, er loodrecht op staande, loopen muurtjes, op 1 a 2 M. afstands van elkaar, onderling door dwarsmuurtjes op gelijken afstand verbonden. Op deze rusten de vloerplaten van den tempel, terwijl de wanden van den binnenbouw eenvoudig dergelijke muren, doch van zwaardere constructie, tot grondslag hadden. De ruimte onder den vloer tusschen de verschillende fundamentmuurtjes was met aarde aangevuld, welke echter na verloop van tijd door aardbeving en regen weggezakt is, zoodat de fundamenten nu den indruk maken van onderaardsche kamertjes, door muren omgeven. Werkelijk werden ze dan ook in den tijd, toen deze tempelgrondslagen nog de hutten droegen van het moderne Castri, voor onderaardsche kamers aangezien, en de reizigers (*), die hier vóór de groote opgravingen onderzoekingen gedaan hebben, spreken ook met zekeren ophef van deze mysterieuze onderaardsche vertrekjes, waarin ze met zeer veel moeite zijn doorgedrongen en over welke de oudste dorpsbewoners hun nog allerlei wisten te vertellen: hoe het gangen waren, die tot aan den berg doorliepen, en hoe ze er zelf eens in hunne jeugd in hadden gedwaald (f). Daar zijn echter de opgravingen gekomen; het waas van geheimzinnigheid is opgetrokken en de holen en onderaardsche kamers, waarin sommige geleerden van vroeger meenden het adyton, het heilige der heiligen, te hebben bereikt, zijn gebleken niets anders te zijn dan de vervallen grondslagen van den tempelbouw zelf. De door deze fundamenten gedragen vloer is nog voor een groot gedeelte aanwezig; de muren echter zijn tot diep in hunne grondslagen verwoest. De latere barbaarsche bewoner van deze streek, die metaal noodig had, ging nl. bij de verwoesting van het heiligdom op zeer systematische wijze te werk; hij wist bij ondervinding, dat de vloerplaten nooit door middel van metalen klampen aan elkaar verbonden waren, wel echter de steenblokken der muren : de vloeren liet hij dus met rust, terwijl hij de muren vaak tot zeer diep heeft uitgehakt, om het metaal te stelen. Zoo komt het, dat we thans op de plaats, waar eenmaal de wanden stonden, diepe groeven vinden, door welke zoodoende in het vlak van den vloer de bouw van den tempel als 't ware in kaart is gebracht.
(•) Vgl. Pomptow. liritf., p. 20.
(f) Koucart, Mémoires, p. 80.



Hieruit en uit de gevonden bouwstukken (*) kunnen we met zekerheid besluiten, dat het gebouw een gewone dorische tempel is geweest. Rondom de cella, een langwerpig vierkanten muurbouw, van voren althans door eene deur toegankelijk en binnen waarschijnlijk door eenige dwarsmuren in een paar kamers verdeeld, liep eene zuilenrij, welke den dwarsbalk, de architraaf, droeg, op welke de triglyphen en metopen stonden, waarop het dak rustte, dat spits naar boven liep, zoodat het aan vóór- en achterkant een driehoekigen gevel vormde. Blijkens de niet zeer talrijke gevonden bouwstukken was het geheel een bouw van inheemsche tuf- en kalksteen, welke dan bij verschillende deelen met eene laag stuc bedekt was. Gelijk P. (X. XIX. 4) en eenige andere schrijvers ons berichten, waren gevels en metopen met sculpturen versierd, waarvan echter geen spoor meer gevonden is. In de vestibule van den tempel las men rondom de levensspreuken van beroemde wijzen: het bekende iken uzelven", het »alles met mate" en dergelijke gezegden meer (P., X. XXIV. 1), terwijl P. ons allerlei heilige en merkwaardige zaken noemt, welke binnen in de cella stonden.
Vragen we ons thans af, uit welken tijd bet heiligdom is, hetwelk wij hier voor ons hebben. P. doet ons omtrent de tempels van Delphi in verschillende tijden het volgende , ook van andere zijden bekende verhaaltje (P., X. V. 9): de eerste tempel in Delphi was eene hut, gebouwd uit takken van laurierboomen uit het dal Tempe. De tweede was door de bijen vervaardigd uit was en vleugels, terwijl de derde van brons door Hephaistos gebouwd was. Bij deze mythische tempels behoeven we ons niet lang op te houden; al is het verhaal niet duidelijk, het bewijst alleen, dat er reeds zeer lang eene oorspronkelijk zeer eenvoudige Apollovereering in Delphi geweest is. De volgende tempel staat eenigszins tusschen sage en historie in; het was een bouw van Trophonios en Agamedes, dezelfde, waarvan de homerische hymne op A polio zingt: sApollo legde de breede grondslagen en op deze stelden Trophonios en Agamedes, de zonen van Erginos, den steenen vloer en rondom bouwden ontelbare scharen van menschen den tempel uit gehouwen steenen." Ligt dus de bouw van den tempel in de sage verborgen , met zekerheid wordt ons door P. meegedeeld, dat hij in het l8te jaar der 58ste Olympiade (544 v. Chr.) afbrandde, waarop een nieuwe tempel gebouwd werd door den architect Spintharos van Corinthe. En dat was, zegt P., de tempel, die er nog in zijn tijd stond. Beschouwen we nu onze ruïne zelve, dan zien we, hoe de bouw der grondslagen veel jonger moet zijn dan de 6de eeuw v. Chr. De steenen zijn grootendeels zoo gevoegd, als men dat eerst twee eeuwen later placht te doen; de gebruikte metaalklampen zijn van zeer jongen vorm en bovendien wijst ook de slankheid der zuilen (f) op veel jonger datum. Volgens dit alles zullen we dus met zekerheid het gebouw, welks ruïne we
(*) 1'omptow, Beitr., p. 32.
(•j-) Pomptow, Beitr., p. 82 e. v. en afb. VII14.



thans hier vinden, aan de 4a« eeuw v. Chr. moeten toeschrijven, hetgeen nog bevestigd wordt door de vondst eener inscriptie uit dienzelfden tijd, ingehakt in een der steenen van het fundament. Zoo zien we dus, hoe P. zich geheel vergist heeft; hoe de tempel, dien hij zag, niet het werk was van den Corinthiër Spintharos, doch een bouw uit de 4de eeuw v. Chr. Wat is er dan van dien 6lle-eeuwschen tempel geworden? Het antwoord, waarnaar we onze schrijvers vergeefs vragen, wordt ons gegeven door eenige enorme rotsblokken (zie kaartje, n°. 31) in een muurbouw (zie kaartje, n°. 32), die ten noorden van dien tempel gevonden wordt. Het zijn rotsen, die van boven af zijn komen vallen , getuigen van eene bergstorting juist op de hoogte van den tempel, welke zonder twijfel alles moet hebben verwoest, wat hier of in den omtrek gestaan heeft. Blijkens vondsten, onder deze rotsblokken gedaan, moet deze ongetwijfeld door aardbeving veroorzaakte ramp in de 4lle eeuw v. Chr. hebben plaats gehad. Toen moet dus ,1e fjdc-eeuwsche tempel door bergstorting en aardbeving zijn verwoest. Dit alles wordt bevestigd door het feit, dat men, gelijk we straks zien zullen, achter en naast deze gevallen rotsblokken, om den grond op te hoogen, puin en bouwstukken van zulk een gebouw uit de 61*6 eeuw v. Chr. heeft gebruikt. Toch heeft men, toen men in de 4de eeuw (een meer preciezen datum vast te stellen, lijkt me niet mogelijk) een geheel nieuwen tempel bouwen moest, daarbij de resten van den ouden bouw niet geheel ongebruikt gelaten. In den zuidwesthoek zijn de steenen der fundamenten alle van veel ouderen datum. Ze zijn op dezelfde wijze bewerkt als b.v. de grondslagen van den tempel, welken de tyran Pisistratus op de Akropolis van Athene bouwde, dus ongetwijfeld uit de laatste helft der 6<le eeuw v. Chr. In dezen hoek zijn dus nog de fundamenten van den 6dc-eeuwschen tempel aanwezig, of althans: men heeft er de oude steenen gebruikt. Dat het geen toeval is, dat dit juist op deze plaats is geschied, zal ons straks duidelijk worden; voorloopig echter zij het ons genoeg, geconstateerd te hebben, dat vroeger op dezelfde plaats een ouderwetsche dorische tempel gestaan heeft, gelijk andere steden van Griekenland, b.v. Corinthe, ons nog te aanschouwen geven.
Dat was de tempel, over wiens bouw ons de geschiedschrijver Herodotus (Herod., II, 180 en 62), die immers in de 5de eeuw leefde, verhaalt, hoe de machtige Atheensche patriciërfamilie der Alcmaeoniden, door die der Pisistratiden verbannen en alles in 't werk stellende, om hare oude macht te herkrijgen, dit werk op zich nam, waarschijnlijk om zoodoende het invloedrijke Delphische orakel voor zich te winnen. Ze bouwden den tempel nog veel mooier, dan in het bestek was aangegeven : terwijl ze hem nl. geheel van tufsteen moesten maken, gaven ze hem eene voorfatjade van kostbaar Parisch marmer. Werkelijk zijn onder de bouwstukken van den ouden tempel enkele deelen van marmer gevonden.



Hoe heeft nu de tempel er uitgezien, voor welken deze bouw der Alcmaeoniden in de plaats is gezet\\ ij weten het niet, en de opgravingen leeren ons niets daaromtrent; er is geen enkele steen van ouder datum gevonden. Toch kan de analogie met bekende gebouwen, gecombineerd met een enkel bericht, ons er nog wel een klein idee van geven. Immers, Herodotus vertelt ons, dat die vroegere tempel » vanzelf afgebrand is". Een dergelijke steenbouw nu als de latere tempels kan door braak en vuur gewelddadig vernield worden, om echter vanzelf af te branden, moet de constructie eene geheel andere geweest zijn. Dit wijst er dus op. dat die vroegere tempel een bouw was. gelijk we konden verwachten, uit leem en hout, slechts rustend op een steenen onderbouw. Immers, dat is de oorspronkelijke constructie van den dorischen tempel, waaraan de latere ook zijne typische vormen ontleend heeft. Dat er van een dergelijken bouw geen spoor meer te
vinden is, spreekt wel vanzelf.
Zoo zien we dus, dat op deze plaats minstens drie tempels elkaar hebben opgevolgd, niettegenstaande hier het sterk bellende terrein zulk een werk zeer moeilijk maakte, terwijl telkens aardbevingen en bergstortingen met verwoesting dreigden. Ook was men door de richting van den bodem gedwongen van het bijna vaste principe af te wijken, om den tempel te bouwen in de richting van oost naar west. Waarom heeft men nu toch, niettegenstaande al die bezwaren, juist hier telkens weereen nieuw gebouw doen verrijzen? Het antwoord is niet ver te zoeken: men was aan die plaats gebonden; immers, hier was het adyton, het hol, waaruit de dampen opstegen, die de Pythia, de waarzeggende priesteres, bedwelmden; waar dat hol was, moest ook de tempel gebouwd worden; men had geene keus. Reeds zeer vaak, lang \oor de opgravingen , heeft men zich met de vraag beziggehouden , waar zich toch dat hol bevond, en men twijfelde er niet aan, of het moest onder den tempel zeiven te vinden zijn, eene ruimte in het binnenste van het gebouw, waarin men afdaalde en waaronder weer de diepe spelonk lag, boven welke de drievoet der Pythia geplaatst was. Al waren de voorstellingen, die men er zich verder van maakte, vaag, dat stond bij allen vast en vermakelijk zijn de pogingen van vroegere reizigers, die hier kwamen, toen alles er nog met moderne huizen bedekt was, om dit geheimzinnige adyton te vinden. Zoo vertelt ons de Franschman Foucart, die in 1800*Delphi bezocht, hoe hij, staande voor den bovenbeschreven polygonalen muur, in dezen een vierkant gat ontdekte; lnj nam een langen stok, stak dien erin en kon, niettegenstaande zijn wapen er geheel inging, maar geen eind voelen, terwijl de stok , toen hij er hem uithaalde , met slijk was bedekt en eene scherpe lucht uit het gat in den muur kwam. Zonder twijfel had hij daar het adyton gevonden (Mémoires, p. 77). De stok was echter 2 M. lang en de afstand van de tempelfundamenten tot den polygonalen muur is op die plaats ongeveer 12 M. Waarschijnlijk is hij met zijn stok in de vervallen



waterleiding terechtgekomen, die diende tot afvoer van het beekje, dat, zooals we straks zullen zien, ten zuiden van den tempel onder dezen doorstroomt. Tot niet geringe teleurstelling heeft men bij de opgraving van het gebouw nergens in den bodem een dergelijk hol of ook maar een lager gelegen vertrek gevonden ; de onderaardsche kamers, welke men er eerst voor aanzag, zijn, gelijk we zagen, niets anders dan de fundamentbouw zelf en bovendien veel te klein, dan dat zij het konden geweest zijn. In de groote cjuaestie, wat en waar dat adyton, het voornaamste punt van geheel Delphi, geweest kan zijn, is men, ofschoon het geheele terrein is blootgelegd, naar het schijnt, nog niet verder gekomen. En toch geloof ik, dat, als men maar van oude vooroordeelen afstand doet, men hier niet lang te zoeken heeft. Vragen we ons eerst eens af, wat de literatuur omtrent het adyton leert. In de eerste plaats is het zonder twijfel een gat in de rots geweest; uitdrukkingen als »hol", «spelonk", »mond der aarde", «scheur der aarde", »gaping" en dergelijke, bij tal van schrijvers gebruikt (*), bewijzen dat volkomen. Dit hol, het eigenlijke orakelhol, het adyton in engeren zin, was overbouwd met een vertrek, dat eveneens zoo werd genoemd. Het was een zeer beroemde vloer, welken men er gelegd had: tal van schrijvers (f) spreken in dezelfde termen van ssteenen bodem" en een lexicograaf, Stephanus v. Byzantium (§), vertelt ons van Delphi, ïwaar het adyton uit 5 steenen gemaakt is door Agamedes en Trophonios". Men heeft deze mededeeling altijd met wantrouwen aangezien: hoe kou nu een adyton uit vijf steenen gebouwd zijn? Wanneer we zien, hoe die namen der bouwmeesters ons aan voorhistorische tijden herinneren, en nagaan, hoe men toen bouwde, meen ik echter, dat we deze woorden van Stephanus volkomen kunnen verstaan. Herinneren we ons de z.g. Cyclopische bouwwerken met hunne steenen van enorme afmetingen, dan begrijpen we uit zijne woorden, hoe dat adyton gebouwd moet geweest zijn, door vijf zulke kolossale steenen over de spelonk te leggen en aldus den vloer, welke ook later juist daarom zoo beroemd bleef, te construeeren. De adytonkamer moet dus, althans voor zoover zij boven het hol zelf gebouwd was, van zeer ouden datum geweest zijn , en 't is weer een andere getuige, die dat bevestigt. Immers, de schrijver Diodorus (XVI. v. 6) vertelt ons van tempelroovers, die in de 4de eeuw v. Chr. onder den heiligen drievoet, welke hier in het adyton stond, naar schatten zochten, omdat zij uit eenige woorden der Homerische gedichten (H., IX. 104) meenden op temaken, dat daar kostbaarheden begraven waren. Dit verhaaltje nu is alleen mogelijk, als we mogen aannemen, dat die steenen vloer werkelijk van zeer ouden datum geweest is. Immers, de tempel, zooals hij was in den tijd, waarvan dit
(*) Bijeengebracht door ülrichs, 1. I., p. 97 en 99.
(-f-) Hom., Od., VIII. 79. Hymn.Apoll., 296. Aeliantts, Var.Hist. III. 43. Anth. Gr., XIV, 77 enz.
(§) Steph. liyz., sub Voce Delphi,



verhaal spreekt, is eerst in de 4de eeuw gebouwd en niemand zal het toch in zijn hoofd krijgen, de fundamenten van een gebouw te doorzoeken, om eeuwenoude schatten te vinden, wetende, dat dit gebouw er nauwelijks tien jaren staat. Uit wat we hier dus omtrent den vloerbouw gezien hebben, zouden we geneigd zijn op te maken, dat zich deze heilige plaats niet in den betrekkelijk jeugdigen tempel bevond. Bovendien spreekt Plutarchus (De Def. Or., 56) van »een gebouw, waarin zij , die het orakel raadplegen, zlitcu", welke uitdrukking onmogelijk van een appartement van den tempel zelf kan worden gebruikt. Onze gids P. (X. XXIV. 5) geeft ons dan ook, hoewel onbewust, een bewijs in handen, dat zich het adyton niet in het achterste gedeelte van het gebouw bevond; immers, hij zegt: iln liet binnenste van den tempel mogen slechts weinigen binnentreden." Daar nu het orakelvertrek zeer druk bezocht was, kunnen we met zekerheid zeggen, dat dit niet het binnenste deel van den tempel uitmaakte. Dit alles dwingt ons, op grond van littéraire getuigen aan te nemen, dat het adyton een afzonderlijk gebouwtje was, van den tempel gescheiden en veel ouder dan deze. Aangezien echter zij, die het orakel wilden raadplegen , eerst den tempel zeiven binnentraden en vandaar uit naar het adyton afdaalden, moet dit laatste door eene achterdeur van uit dezen toegankelijk geweest zijn. We mochten dus verwachten, dat de opgravingen ons zouden toonen, geen hol of lager gelegen vertrek in het gebouw zelf, doch een ander gebouwtje, tegen hetwelk de latere tempel is aangezet. En werkelijk zien we ook, dat aan den zuidwesthoek de tempelgrondslagen naar alle kanten uitsteken (zie kaartje, n". 33), totdat ze onderbroken worden door een diep gat (zie kaartje, n°. 34) in de rotsen, aan den overkant waarvan een gebouwtje ligt (zie kaartje, n°. 35). Zooals reeds was opgemerkt, zijn de grondslagen van den tempel juist hier van ouderen datum; toen men dus den nieuwen tempel tegen het adyton aanbouwde, heeft men uit schroom voor het heilige van deze plaats den ouden bouw gespaard. Voor een dergelijken aanbouw van een nieuw, groot heiligdom aan een bestaanden, bijzonder heiligen bouw heeft de geschiedenis der Grieksche bouwkunst meerdere analogieën: zoo bouwde men op de Acropolis te Athene, tegen het huis van Erechtheus, waar de heilige bron van Poseidon en de olijfboom van Athena zich bevonden, den grooten tempel dier godin, waarvan de grondslagen nog bijna geheel aanwezig zijn. Het orakelhol der Pythia is dus waarschijnlijk het rotsgat geweest, dat op korten afstand van den tempel, door een fundainentbouw met dezen verbonden, aan den westkant zichtbaar is. Vroeger had de godin der aarde, Gaia, zelve uit dat gat gesproken, vóórdat Apollo het orakel van haar overnam. Is onze localiseering juist, dan zullen we dus hier in de buurt waarschijnlijk ook een Gaiaheiligdom moeten zoeken, uit den aard der zaak niet zoozeer een tempel als wel eene open plaats, mogelijk met een klein kapelletje erin. Nu dacht men vroeger, dat de bovenbeschreven polygonale muur een terrasmuur voor



den tempel was en dat dit terras van af dezen muur in sterke helling opsteeg tot den tempel, die ongeveer 5 M. boven den muur uitstak; doch dadelijk reeds valt het in 't oog, dat een dergelijk hellend terras zeer onpractisch en leelijk zou zijn. Ook is de constructie van den polygonalen muur, hoe sterk ook, niet die van een terrasmuur; ja, wat erger is: hij zou onmogelijk een dergelijk terras hebben kunnen dragen, en aan den anderen kant maken ook de, gelijk we zagen, op de rots zelf rustende tempelfundamenten eene terrasseering overbodig. Slechts een kleine muur, evenwijdig aan de fundamentlijn de grondslagen verbergend, zou hier genoeg geweest zijn. Daar er nu ook werkelijk sporen van zulk een muur gevonden zijn (z. k., n». 36), maken al deze omstandigheden het zeer waarschijnlijk, dat we tusschen tempel en polygonalen muur ons geen glooiend terras doch een veel dieper gelegen terrein te denken hebben, ten noorden door den fundamentmuur van den tempel, ten zuiden door den polygonalen muur omheind. Daarmee komt geheel overeen, dat op den rotsbodem, dus zeer diep beneden het niveau van den muur, sporen van bouwwerken gevonden worden uit zeer verschillende tijden, naast zeer oude muren eene soort kapelletje uit betrekkelijk jongen tijd, welke dus onweerlegbaar bewijzen, dat het terrein hier werkelijk veel lager gelegen heeft.
Ten zuiden van den tempel bevond zich eene omheinde ruimte, waarin in verschillende tijden gebouwd geworden is. Een van de bouwwerken trekt bijzonder onze aandacht: het is eene door muren omsloten trap, welke tot diep op den rotsbodem naar beneden voert, waar een klein waterbassin ligt, dat door een beekje gevoed wordt, hetwelk nog een eindweegs onder de grondslagen van den tempel te vervolgen is. Na wat we boven reeds bespraken, rijst bij ons het vermoeden, dat we in deze omheinde ruimte, dezen temenos , het heiligdom van Gaia te zien hebben, hetwelk wij meenden, dat bij de orakelgrot moet gelegen hebben. Zeer welkom is ons dus eene plaats van Plutarchus (De Pytli. Orac., 16), waar het volgende gezegd wordt: ïDen tempel omgaande, zetten we ons op de zuidelijke fundamenten van den tempel, kijkende naar het heiligdom van Gaia en naar het water."
Hier hebben we, dunkt me, een bewijs van de juistheid onzer stelling. Ten zuiden van den tempel lag dus de heilige temenos der Aardgodin, een tuin waarschijnlijk, waarin de boomen groeiden, die volgens vele plaatsen van oude schrijvers (*) in de buurt van het orakel gestaan moeten hebben en waarmee men tot nog toe geen weg wist; waar ook het beekje stroomde, den Muzen heilig, welks water men voor de heilige wasschingen gebruikte. In den westhoek van dezen Gaiatemenos bevond zich dan het orakelhol, in later tijd, nadat de godin er afstand van had gedaan, overbouwd met het orakelvertrek
(*) Vgl. Ulrichs, Reiien, 1, p. 94.



van Apollo, dat achter den tempel was gelegen, die ten noorden van het heiligdom der Aarde zich hoog boven dit verhief.
Als men dus den tempel binnengetreden was en zich door offers, wasschingen en gebed voorbereid had, om tot het orakel te woiden toegelaten, verliet men dien weer door eene achterdeur, om de trappen af te dalen naar de heilige plek. waar, boven een gat in den eeuwenouden vloer, welke de diepe grot beneden voor het oog verborg, de heilige drievoet stond naast den omphalos, het middelpunt der aarde, waar de twee arenden van Zeus, elk aan een uiteinde der wereld losgelaten, te gelijk waren neergestreken (*).
Waarschijnlijk was deze plaats dus eene open ruimte, waar ook de dampen, die uit het gat in den vloer opstegen en streken langs den drievoet en de priesteres, die erop gezeten was, vrijen uitweg vinden konden. Een gedeelte echter was overdekt: de kamer, waar zij, die het orakel raadpleegden, plaats konden nemen en in welke vaak eene scherpe lucht hing van den zwaren damp die opsteeg uit het mysterieuze orakelhol (Plut., De De[. Or., 50). In de diepte hoorde men het geheimzinnig ruischen van het beekje de Cassotis, welks tooverkracht hem, die ervan dronk , in een toestand van vervoering bracht. Dat was de plek, waar de gewichtigste gebeurtenissen der oudheid haar beslag hadden gekregen. Hier was Croesus het beroemde orakel gegeven , dat hij, als hij tegen de Mediërs optrok, een groot rijk zou verwoesten , en kort daarna was hij de gevangene van Cyrus; hier kregen de Atheners, toen het machtige leger der Perzen naderde, den raad zich achter houten muren, gelijk Themistocles het uitlegde : in schepen, te verdedigen. Hoe gaarne we ook nog meer omtrent deze gewichtige historische plek zouden weten — voorloopig zullen we ons niet dit vrij gebrekkige beeld moeten behelpen; mogelijk, dat meer nauwkeurige opgravingsberichten meer licht zullen geven.
Wenden we ons thans naar het noordelijke, hoogst gelegen gedeelte van het heiligdom, 'twelk het meest van bergstortingen, overstroomingen en aardbevingen heeft te lijden gehad , zoodat de voorstelling, die we ons van deze plaats kunnen maken, slechts zeer vaag zijn kan. Reeds boven hebben we melding gemaakt van enorme rotsblokken , die in de 4.3e eeuw v. Chr. hier ten noorden van den tempel naar beneden zijn komen vallen, zonder twijfel alles, wat op hun weg lag, verwoestend (zie kaartje, n°. 31). Deze bergstorting heeft hier eene zeer aanzienlijke terreinsverandering noodig gemaakt. Blijkens oudere terrasmuren, waarvan nog ten noorden van deze gevallen rotsblokken sporen zichtbaar zijn (zie kaartje, n°. 37). was de weg, die noordelijk langs den tempel liep, hier vroeger ruim 15 M. breed en werd hij aan den noordelijken kant begrensd door een muur, welke het hooger gelegen terras droeg. Toen nu door de bergstorting het niveau van den weg aan den voet van dien muur voor een groot deel door die rotsblokken is op-
(*) Vgi. Strabo, X. 3. Plutarchus, Sc Oef. Orac,, 1.



gehoogd geworden, is men genoodzaakt geweest den weg langs den tempel bijna 10 M. smaller te maken en er een muur (zie kaartje, n°. 32) langs te bouwen , die de gevallen steenen voor 't oog verborg en tevens tot stutmuur diende voor bet terras, dat men nu hoogerop aanlegde, door de tusschenruimten tusschen de gevallen rotsblokken met puin en aarde aan te vullen. Zoo kwam dus de ruimte, die men van den tempelweg afnemen moest, het terras ten goede, hetwelk zich ten noorden ervan verhief. De nieuwe terrasmuur liep naar het oosten door, tot waar de heilige weg, van het zuiden komend, zich naar het westen ombuigt en zoo het pleintje vormt, waarop het groote altaar, waarvan reeds vroeger sprake was, gelegen is. Daar houdt hij plotseling op, juist op de plek, waar eenige drievoetbasissen (zie kaartje, n°. 38) gevonden worden, die blijkens eene inscriptie een wijgeschenk van den Siciliaanschen vorst Gelo gedragen hebben. Ten oosten van deze heeft waarschijnlijk eene straat geloopen, in sterke helling naar het noorden opstijgend; immers, de verschillende basissen, die zich aan' de kanten bevinden, toonen een sterk stijgend niveau. Blijkens allerlei vondsten op deze plaats is deze helling ook eerst in de 4de eeuw v. Chr. aangelegd met gebruik van puin en bouwresten van vroegere gebouwen en monumenten. Deze helling opstijgend, heeft men aan zijne rechterhand eene vierkante, door een muur omsloten ruimte (zie kaartje, n". 39), binnen welke eene basis staat; hierin doet P. ons het graf van Neoptolemos herkennen, en volkomen daarmee in overeenstemming is het, dat de Thessalische vorstenfamilie de standbeelden harer leden opstelde naast het heiligdom van den stamheld van haar geslacht, van Neoptolemos, den zoon van Achilles, heerscher over het Thessalische Phthia. Deze beelden stonden op de enorme basis, welke nog westelijk van den bouw wordt gevonden en wier inscripties ons nog de namen der Thessalische vorsten vermelden (z. k., n". 41). Meer over deze plaats te zeggen, is voorloopig niet mogelijk; ook hier verkeeren we nog in afwachting, of soms de opgravingen nog meer hebben geleerd, dan tot nu toe bekend is gemaakt. P., die zich vanhier naar het zuiden wendt, komt dan aan het beekje de Cassotis (P., X. XXIV. 5), welks water wij straks onder de tempelgrondslagen zagen doorvloeien en waarvan de bron midden op het hooger gelegen terras uit den grond te voorschijn kwam (zie kaartje, n°. 42). De verschillende gebouwen, die mogelijk vroeger op dit terras hebben gestaan, zijn zoo volkomen verwoest, dat we wanhopen moeten hier ooit meer eenige aanwijzing te zullen krijgen; dalen we dus weer langs denzelfden weg, als we gekomen zijn, naar beneden, naar het altaarpleintje, om nu, tusschen tempel en noordelijken terrasmuur, naar het westen te gaan. Deze muur houdt dati.r plotseling op, om toegang te geven tot eene groote kamer (zie kaartje, n'. 43), waarvan de vloer gelijkligt met het niveau der straat en welke dus als 't ware in het hooger gelegen terras is ingebouwd. Op een der blokken van den muur dezer kamer leest men eene groote metrische



inscriptie, vermeldend, dat Crateros, zoon van Alexander den Groote, daar eene groote beeldengroep had gewijd, voorstellende, hoe de vorst op de leeuwenjacht door zijn zoon werd gered, toen een leeuw hem aanviel. Gelijk Plinius verhaalt, was deze groep het werk van de beroemde beeldhouwers Lysippus en Leochares; helaas! geen spoor van sculptuur is hier meer gevonden. Ten westen van dit vertrek stijgt eene trap (zie kaartje, n°. 44) naar boven, die van den tempel direct naar het theater voert (zie kaartje, n°. 45), welks banken, orchestra en scenegebouw, dit laatste althans in grondslagen, nog bijna geheel aanwezig zijn. We zullen ons niet in de inrichting van dit theater, welke niet noemenswaard van die van andere dergelijke Grieksche gebouwen schijnt te verschillen, verdiepen, doch wenden ons liever nog eens naar het oosten, om langs twee onbekende gebouwtjes, langs de bovengenoemde bron der Cassotis in vrij sterke helling naar boven te stijgen, waar een klein, kunstmatig aangelegd terras ligt, op hetwelk nog de muren van een zeer merkwaardig gebouwtje te vinden zijn (zie kaartje, n°. 46). Het was blijkens eene inscriptie de z g. Lesche der Cnidiërs , aan drie kanten door blinde muren omgeven , aan den voorkant open, terwijl twee zuilenrijen het houten dak droegen. 1'ausanias (XXX\ . 5 e. v.) verhaalt ons, hoe de wanden versierd waren met muurschilderingen van den beroemden schilder Polygnotos, voorstellende tafereelen uit den Trojaanschen sagenkring; niets is natuurlijk van dit schilderstuk overgebleven dan misschien een klein, verweerd blauw stukje stuc in een hoek der bijna geheel verwoeste muren. Dit was, om zoo te zeggen, de conversatiezaal van het heiligdom, waar men bijeenkwam, om te praten, waar ook Plutarchus zijn dialoog »over het verval der orakels" laat houden. En het was zeker de beste plek van den geheelen temenos, die men voor een dergelijk doel had kunnen uitkiezen. Op het hoogste punt gelegen, bood ze een verrukkelijk uitzicht aan wie zich hier ter ontspanning neerzetten. ^ lak beneden zich zag men den peribolos van Neoptolemos met de daa'rmee annexe monumenten , lager nog te midden van wijgeschenken in brons en marmer het groote altaar voor den ingang van den tempel. Rechts dien tempel zeiven, op slank rijzende zuilen heffend het fijn geprofileerde dak, welks strenge lijnen scherp teekenden tegen het groen van den heiligen Gaiatuin, in wiens hoek in dichte kronkels de damp uit het adyton opsteeg, die met mysterieuzen geur de lucht vervulde. Meer naar beneden nog de schittering van het marmer der schathuizen en gebouwen, tusschen welke de heilige weg zich kromde, dofblinkend met grijsgele steenen. En eindelijk, geheel beneden, de llikkerende metaalvormen der reuzengestalten, die den ingang van het heiligdom bewaakten. Dan, rondom, de temenosmuur en daarbuiten , er vlak tegen aansluitend > de stad met hare straten en pleinen, hare huizen en monumentale gebouwen, diep afdalend tot de groene boorden van het riviertje de Pleistos, dat zich een weg zoekt van den voet van den bruingrijzen,



hier en daar groen geplekten berg, die in het zuidoosten het landschap begrenst. In het westen opent zich in de verte een heerlijk panorama: het groene olijfwoud der Crissaeische vlakte, zich uitstrekkend tot waar het vaag blauw van de Corinthische golf het donker van den hemel weerkaatst, en in de nevelige verte de bergen van den Peloponesus, boven welke een enkele sneeuwtop de witte kruin heft in de diepblauwe lucht.
Zoo rijst dan voor ons oog, als uit den doode opgestaan, het oude Delphi, en al mogen smeltkroes en kalkoven in tijden van latere barbaarschheid zijn luister hebben verzwolgen, toch zal voortaan de naain van het machtige , het schitterende heiligdom van Apollo voor ons meei zijn dan eene doode letter.
Leiden, Juni 1900. Dr. J. H. Holwerda Jr.
(Overgedrukt uit de Tijdspiegel, 1901.)







hier en daar groen geplekten berg, die in het zuidoosten het landschap begrenst. In het westen opent zich in de verte een heerlijk panorama: het groene olijfwoud der Crissaeische vlakte, zich uitstrekkend tot waai het vaag blauw van de Corinthische golf het donker van den hemel weerkaatst, en in de nevelige verte de bergen van den Peloponesus, boven welke een enkele sneeuwtop de witte kruin heft in de diepblauwe lucht.
Zoo rijst dan voor ons oog, als uit den doode opgestaan, het oude Delphi, en al mogen smeltkroes en kalkoven in tijden van latere barbaarschheid zijn luister hebben verzwolgen, toch zal voortaan de naam van het machtige , het schitterende heiligdom van Apullo \oor ons meei zijn dan eene doode letter.
Leiden, Juni 1900. Dr. J. II. Holwerda Jr.
(Overgedrukt uit de Tijdspiegel, 1901.)