TTPIS E. J. BRILL DISSERTATIO INAUGURALIS W. VAN DE HAGT. DE DRBE AGR1GENTLN0KUM QUAE INXOTUtRUNT. ¥ BE DRBK AGRIGENTINORUM QUAE INIOTMlt SPECIMEN LITTERARIU1I INAUGURALE quod EX AUCTOR1TATE RECTORIS MAGNIF1CI W. L. P. A. MOLENGRAAFF jue. doct. et in fac. jur. phof. AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU et s'OBILISSIMAE FACULÏATIS LIÏÏERARÜM et PHILOSOPHIAE DECRETO PRO GRADU DOCTORATUS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPUN'A HONORIbCS AC PRIVILEGIIS IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA KITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS PAOÜLTATIS EXAMINI SUBMITTET WILLEM VAN DE HAGT ex oppido genhmuidkn DIE MARTIS XXXI MARTII A. MDCCCCIII. HORA IV. BOTEBODAMI apud C. A. TERNEDEN mdcccciii. J Viro clarissimo Kramer, promotori aestumatissimo, pro institutione et benevolentia quam cum antea turn praecipue in hac dissertatione conscribenda sibi praestitit gratias agit quam maximas dissertat10nis aüctor. Ex operibus subterraneis ') in oppido cui hodie est nomen Girgenti repertis, quae nee Phoenieibus nee Graecis attribuere lieet, apparet iam antiquissimis temporibus locum, quo colonia, cuius fata hoe opusculum enarrare conatur, dedueta est, homines incoluisse. Eos Sicanos fuisse e verbis Stephani Byzantini s. v. Ztxxvix scribentis: Xixxvix vt Tripixupcc'Axpxyxi/Tivun effici potest; verisiinillimum enim reddunt Stephani verba Sicanos in parte insulae, Agrigentinis finitima, praecipuas habuisse sedes, quo factum esse videtur ut ea pars insulae kxt' it-oxviv „ZiKxviot" nominaretur. Necnon ipsa loei natura verisimile reddit Sicanos ibi sedes collocasse. Est eniin locus quo colonia nostra est dedueta, secundum Schubringium 2) „ein auf allen Seiten von schroffen Felsabhangen umgürtetes Plateau", imprimisque ea pars collis in qua arx erat Agrigenti, hodie autem est situm oppidum „Girgenti", talis erat locus qualem ad sedes collocandas Sicani eligere solebant3). Inter omnes has ob causas constat Sicanos pro antiquissimis collis Agrigentini incolis esse habendos. Nee tarnen nomen illud ad quaestionem solvendam sufficit. Magna enim cum inter veteres tum inter recentioris temporis scriptores est dissensio de Sicanorum origine, unde quandoque (fac eos advenas fuisse, quod nonnulli negant) in insulam venerint, unde nomen traxerint4). Quaestiones ad Sicanos pertinentes 1) Schubring.: Hist. Topogr. v. Akr. p. 11. Serra di Falco: Le Antichita della Sicilia e&poste ed illustrate III, 29—31. Dennis: A Handbook for Travellers in Sicily, p. 199. 2) Schubring. o. 1. p 7. 3) Diod. Sic. V, 6: oi oZv E/xavo/ ró vrxhxiov KUfxydóv l&xovv, èirï tuv bxvpuT&Tuv A óQav TXQ TÓheii KXTxa-Kevcé^ovrei;. 4) Thucyd. IV, 2. Diod. Sic. V, 6, 1. Dionys. Halic I, 22. Philisti fr. 3 (Muller). Schol, ad Odyss. XXI, 306. Strabo VI, 2, 4. Diod. Sic. V, 2. Paus. V, 25, 3. Vergilii Aen. VII, 795; XI, 317; VIII, 328. Sil. Ital. XI, 34. Etvm. Magn. s. v. Niebuhr: Rüm. Gesch. 1, 176. Freeinan: A History ot' Sicily App. ad vol. 1. 1 tractare non est kuius loei. Probanda videtur sententia Freemani '), qui eos Iberos vel eiusdem stirpis ac Iberos fuisse opinatur, qua ex parte autem terrarum, quando, quas ob causas in Siciliam venerint statui posse negat. Quodnam nomen oppido Sicanorum in summo colle ante Graecorum adventum sito fuerit, prorsus ignoramus. Inter pauca Sicanorum oppidorum nomina, quae ad nos pervenerunt, duo sunt quorum alterum Cluverus paucique alii, alterum Pancrazius, quem multi secuti sunt, oppidi Sicanorum, de quo agitur, nomen fuisse perhibebant. Omphacen2) pro Sicanorum oppido ante Graecorum adventum in colle Agrigentino sito esse habendam Cluveri3) erat opinio, quae cum nullo argumento nitatur, paucos tantum habuit fautores, hodieque ab omnibus reicitur 4). Sententiae Pancrazii5), qui Camicum") nomen Sicanorum in colle Agrigentino oppidi fuisse opinabatur, complures viri docti se addixerunt7), idque potissimum duobus freti locis, quorum alter est Herodoteus, alter apud Diodorum Siculum legitur. Apud Herodotum enim liaec scripta videmus8): aéyerxt yxp MIvuv KXTX ^Tvimv Axilxï.SU X7TIXÓpiSV0V h ZlXXVltJV, T>)1/ vüv Z/XfA/V avodxvelv Qixiy Óxvxtu xvot. 3f %póvcv KpijTxs Stoü ov/«. Stiabo VI, 2, 6; Diod. Sic. IV, 78. 7) Houel, Baitels, Mannert, Erfurdt, Sena di Falco, Cavallari, Preller, alii. 8) Herod. VII, 170. 9) Diod. Sic. IV, 76 sqq. Paus. VII, 9, 6. Ioycurn Cocali appellat ïegiam. Diodorus: Kxt(7xcuxit£ 5' iv t\j vyvu txut% tivx tüv épyav x (*é%pi tov vvv Sixuévci. . . . K xrx Sè tv\v vïiv 'Axp xy xvtivyv iv 7$ Kx/zixaj kxhounévcj) iróhiv iir) irérpxe ovtrxv ttxuüv ö%vputxt>iv xxTetrxivxtre xx) 7txvtc\üc ix (Six: xvxKurov. artvviv yxp xx) axoXtxv rv/v xvxfixaiv xiirijs (pihoTe%\/vifx<; inoiyitre Sóvxuóxi "%tx Tpii.IV tj T GTTXpCtiV XvêpUKUV QuhXTTeiTtlxl. A;oVfp 0 KdKX^0( iV xÖTÏjj iroifaxt tx fixtriheix xx) tx %pvi[lxtx xxTXTtóéfievos oivx- hUTOV èj 'AxpxyxvTtvvi sit urbs, sed ita ut sit territorium 7) Agrigentinorum; supplenda non est vox „iri\tv", ut vult Pancrazius, sed ,,%u>pxv'. Verbis Herodoti, 1) Polyb. IX, 27: v\ $' 'xxpx rijt; 7róte6o$ vxepKelrxi kxt xvtxc, tx$ öepivx$ xvx- TOXX$. KXTSC (jlÏV Ttjv 'é%(üQsv SXlQtXVSlXV XTpO^lTCü tyxpxyyi TSptSX0!^^1 X&T& ^ Tijv 'évroe IXI XV 'é%0V7X TTpÓQoèov èx TVjQ 7TÓ&SUQ. 2) Siefert. o. 1. p. 17. 3) Diod. Sic. IV, 79; Siefert. o. 1. p. 17—18. 4) Siefert. o. 1. p. 17—18. 5) Schubring. o. 1. p. 13; Zeitschr. für allgem. Erdk. 1865, p. 138. 6) Holin. o. 1. I, p. 59. 7) Sernper v\ 'Anpxyxvrtvy est territorium Agrigentinorum, cf. Diod. Sic. IV, 79; xxTyps rif? 'AxpxyxvTtvy$ eli; t*iv oni hxe/vov Mivicxv KXhov[/.évyvt „wo weder der Zeit noch dem Zusammenhange nach von einer Stadl die Rede sein kann". (Siefert. o. 1. p. 17). fietx tyiv 7$etepzv oIkmiv Te^uci ' Axpxyxvrx uki7xv. Ipsam Gelam conditam esse narrat Thucydides: stsi nifimu xx) tstoxpxxc/tt'jj pierx Zvpxxou7üv iikitiv. Agrigentum igitur, secundum Thucydidem, conditum est 153 fere annis post Syracusas conditas, i. e. adhibita chronologia Eusebiana anno 581° aut 580° a. Chr. n., quocum optime quadrant verba Pindari. Pindaro, Thucydide. Eusebio inter se de tempore quo sint conditae Syracusae consentientibus, non est cur Marmori Pario, quod praebet annum 757um'), fidem tribuamus. Immo, illorum virorum consensio satis probare videtur in hac quidem re prae Marmoris Parii Eusebianae chronologiae praestantiam. Agrigentum igitur conditum est anno 581° aut 580°. Quae causae Graecos ut novam in litus Siciliae meridionale deducerent coloniam impulerunt, in propatulo sunt. Paucae enim adhuc a Graecis in hoe litus erant deductae coloniae: Camarina, Gela, Selinus. Gela cum a Selinuntiorum urbe longo spatio distaret neque ulla inter bas urbes Graeca esset colonia, litoris meridionalis parva tantum pars Graecorum potestati erat subiecta. Quod litus ut totum suae facerent dicionis, in locum, ab utraque urbe aequo fere spatio distantem, novam Graeci deduxerunt coloniam, Agrigentum, id simul sequentes ut Selinuntiig, qui a barbaris insulae incolis saepius lacesserentur, celerius, si opus esset, quam antea subvenire possent 2). Qui novam deduxerunt coloniam erant Gelensess), quorum urbs cum ipsa esset colonia Rhodiorum et Cretensium '), factum esse videtur ut etiam Agrigentum nonnunquam Rhodiorum colonia diceretur 5), quod vero eo facilius fieri potuit, cum inter colonos a Gelensibus emissos muitos fuisse Rhodios verisimilli- 1) Muller: Fragm. Hist. Graec. I, p. 378—379. 2) Schubring. o. 1. p. 14; Freeman o. 1. I, p. 431, 440; Holm. o. 1. I, p. 138; Gsell Fels.: Unter. Ital. und Sizil. p. 755. 3) Thncyd. VI, 4; Schol, ad Pind. Carm. 01. II, 16. 4) Herod. VII, 153; Thucyd. VI, 4; Etym. Magn. 8. v. téA«. 5) Polyb. IX, 27; Apud Strabonem (VI, 2, 5) pro ,,'Axpxyx( J' 'Iüvuv oirtt" legendum est „Axp. TeAoiwy oZ.u$ eU tw réhxv xxrïjpxv «AA.' evöu; eis tyiv 'Axpxyxvrx xnb 'Pa'Sau, m? xx) o nivSxpos Af'yfi. ''Ai/ 5s 'PóSov xxT^xitritv, Is/9' xtpop/txóévrec, ü^ijaAv tróhiv ijj.^ivs:jt,ovTxt, itXe'itTx uèv Scop' xÖxvxtoiviv xvsyjvts:. Quod si verum est, verba xxfj.ivts^ ot tsAA« óuncj) xts ad bellum cum Sicanis a Gelensibus gestum non esse referenda, nemo est qui non videt. Sed licet. una cum colonis Gelensibus Gela sint profecti Theronis maiores, tarnen Pindari verba, cum iam ante Agrigentum conditum multa animose tolerassent *) Qvipuvoc ■jrxTspec, in bac re nil probant. Nihilosecius dubitari non potest quin Sicani cum Graecis advenis bellum inierint et omni virium contentione enisi sint ut oppidum suum a Graecis defenderent. Quod etsi frustra sunt conati et Graecis cedere sunt coacti, Sicanorum tarnen oppidi expugnatio effecisse non videtur ut belli finis fieret, nam usque ad Phalaridis aetatem Agrigentinis cum Sicanis bella f'uisse gerenda apparet ex iis quae Polyaenus de tyranni bellis cum priscis insulae incolis gestis narrats). Sicanis expulsis Graeci locum occupaverunt, cuius quae fuerit natura primurn videamus. Notuin est Polybii libri IX, cap. 27, ubi breviter de Agrigentinorum urbis situ agitur. Polybii verba haec sunt: >j Si tuv ' Ax:xyxvTtvu>v Tróhis ou [/.óvov xxtx tx irpoeipvuévx sixqépa tüv irleiaTuv iribsuv, «AA« kx) xxtx ty,v ö%upÓTV)tx Kx) HXXlTTX xxtx to XXXKOC 3) xx) ttfv xxtx(tXlVYjV. "Extittxi [/.iv yxp xito QxXxTTys èv öxTcoxxiSexx arxlioic, covts fiySei/è? xftoipou; eïvxi tüv èx txvtvis 'O S« Trepif3oho: xÖTij; xx) Qixrei xx) xxTxrxetiyi 3txQepóvTco; vi>tQxï.ij " Axpxy xvrivvi est urbs sed territorium Agrigentinorum et recte scribit Schubringius '): „Ware hier von einer Neapolis von Akragas die Rede so dürfte der Artikel nicht fehlen und statt rij; ' Atcpxyxvrivy:, welches nar das Gebiet von Akragas bezeichnet, würde es heissen toü ' Atcpxyxvros, wahrscheinlicher aber ware dann überhaupt nur irpo; (t«) 'Axpxyxvri gesagt." Cladem igitur non accepit Dion apud „neapolin Agrigenti" ut contendit Pancrazius, sed apud oppidum quoddam, situm in Agrigentinorum finibus cui nomen erat Nea vel Neapolis, quod oppidum 180 stadiis ab Agrigento afuisse probat Schubringius. Dioni enim Syracusas redire coacto iter erat conficiendum 700 stadium. Procul dubio via compendiaria Syracusas properavit; compendiaria ea erat via quae ferebat per regiones insulae mediterraneas, qua via Syracusae ab Agrigento 880 stadiis aberant2). Locum igitur ubi Pharax Dioni cladem intulit 1) Schubring. o. 1. p. 3. 2) Schubring. o. 1. p. 3 . . . die Stadt Akragas ist von Syrakus in direkter Linie entfernt 98 sicilianische Millien oder 784 Stadiën; auf der kurzen Strasse Schubringii ') opinione dei iuventus indicatur; secundum Cluverum2) epitheton spectat ad flavum aquae fluvii colorem. In ripis fluvii herbosissimis multae pascebantur oves, quam ob rein Pindarus3) canit: Ahéa ai, (pihxy^xe, x.x\hi.xpt: ' Axpxyxvrtvuv tx 'óithx •jrxpeKévOxi (SouXÓitevi); xyüvx yuftvixbv Xx pit pór xtov tij: miheus (in planitie quae ab urbe meridiem versus usque ad mare patet) 7roi>ix\xpic — ixQipetv (V, 1, 2) narrare quo modo Phalaris tyrannidem sibi peperit; quod si verum esset, procul dubio ea quae scribit Polyaenus V, 1, 2 essent „inconsistent with the former story" (V, 1, 1). Sed quid obstat quominus verba illa ita interpretemur ut quae narrat Polyaenus V, 1, 2 facta sint primo vel secundo anno Phalaridis tyrannidis. Factum esse potest ut Phalaris, metuens ne cives novis studerent rebus arma iis adimi iusserit. Quod si verum esse ponimus, verba duorum Polyaeni locorum nequaquam inter se pugnant. Praeterea, ut putemus iam inde ab iuitio Graecos totum collem muro circumdedisse suadet loei natura, recteque scribit Schubringius x): „Die Stadt ist eine der spatesten Koloniën und es wurde nach Erfahrung und sicheren Planen verfahren: sie ist gleich als Grossstadt angelegt worden. Es konnte dem Scharfblick ihrer Gründer nicht entgehen, dass es hier nicht möglich war, irgend einen einzelnen Punkt auszuwahlen init der Bestimmung, sich von da aus raumlich weiter zu entwickeln; es musste von Anfang an das ganze Plateau, wie es die Natur darbot, zum Stadtlokal erkoren werden". Exstructus erat murus secundum Polybium2): stt) Tsrpxt; xxpotó/aou kx) 7repippü,yoc, % ft.iv xutoQuoüc ijj %eipo7roiilitcv, in extremo igitur colle, parallelos voragini quae collem eircumdat. An uudique muro collis fuerit munitus incertum est. Pars collis quae est inter ecclesiam „S. Gerlando" (quae est in oppido „Girgenti") et ecclesiam, „S. Biagio", muro non iuunitam fuisse videtur; nulla enim has inter ecclesias vestigia muri inveniuntur 3). Ab ecclesia „S. Biagio", meridiem versus vestigia muri conspiciuntur; introversus murus llectebatur et vallem, qua saxa praerupta interrumpuntur, arcus forma per- 1) Schubring. o. 1. p. 14. Negat Freemaous urbem iam inde ab initio eundom babuisse circuitum quem postea habuisse eam constat. Freeman o. 1. I, p. 436. 2) Polyb. IX, 27. 3) Partem, quae est inter „Porta di Ponte" (oiientalem arcis portam) et carccrem, murus, qui carcerem cingit, quominus Schubringius perscrutaretur prohibuit. (p, 15.). 2 currebat. Trans vallem nulla vestigia sunt. Ubi extremus collis solis occasum versus flectitur fauces sunt, 140 fere passus in collem penetrantes, in quarum parte septentrionali vestigia muri inveniuntur. Murus an usque ad templum, quod dicitur Iunonis Laciniae, (ubi vorago occasum versus flectitur) extenderetur incertum est; sepes enim cactorum et sentes Schubringium prohibnerunt partem collis extremi quae est inter fauces et templum Iunonis perscrutari. A templo Iunonis meridiem versus saxa corruerunt; templum qua spectat inter meridiem et solis occasum versus voragini imminet. A templo occasum versus porta est per quam via e planitie ad templum ducit. In saxis sepulcra sunt1). Vestigia muri partim suis locis partim in saxis in voraginem deiecüs, conspiciuntur. Inter templum Iunonis et templum quod dicitur Concordiae multa vestigia supersunt. Nounusquam saxa arte sunt laevata. Quae pars est inter templum Concordiae et „Portam Auream" eundem fere praebet aspectum; multis locis saxa ruinam dederunt, sepulcra in saxis conspiciuntur. Magna pars muri una cum saxis prope Herculis templum in voraginem deiecta est. Inter Portam Auream et locutn cui apud Schubringium est nomen „Casa Abaddia Bassa" pars est muri optime servata. Porta in hac parte erat, per quam via ad templum quod dicitur Castoris et Pollucis ferebat. Ubi est Casa Abbaddia Bassa Agrigentini centum fere annis post urbem conditam piscinam foderunt; quae antea loei natura fuerit ignoramus. Inter 1) De his sepulcris, scribit Schubringius o. 1. p. 16-17: \on wem drese Griiber herrühren und wann sie entstanden sind, ist eine Frage, die sehon oft vergeblich untersueht worden i»t und die ich offen lasse: sie den Gr.echen zuzuschreiben, welchen die Forinen durchaus eigenthümlu-h s.nd, steht die fcrwugung entten dass sie ihre Vertheidigungsanstalten unmüglich selbst so geschwacbt haben künnen, dass solche Folgen eintrelen konnten, wie ... u der Ttat eingetreten sind Dazu waren sie viel zu gute Baumeister. Es ist mogheb, dass eine nur besebriinkte griechische Anzahl in nachgriecbischer, etwa spaterer rom.seher Zeit wo die Befestigung keinen Werth mehr hatte, erwei.ert worden i.t Uns't althaft aber ist es, stalt Griiber Wachthïnser hier anzunehmen Erfurdt o 1 p 19. sepulcra Sicanis esse attnbr.enda opinatur. Siefert. o. 1. p. if>. Lupus: Die Stadt Syrakus im Alterthum p. 310. sqq. Siefert. o. 1. p. 25. „Casa Abbaddia Bassa" et vallem cui nomen „Vallone Dara" Schubringius vestigia muri in saxis vidit in ripa fluvii iacentibus. Murus in vallem descendebat. Ultra vallem murus collem ascendebat et usque ad partem meridionalem promonturii, quod vocant „Campagna Staccbio", extendebatur. Collis qui vocatur „Colle dell' Annunziata" muro non includebatur; in hoe enim colle Agrigentinorum erat necropolis, quam ob rem eum extra urbem fuisse constat. Inde a parte septentrionali promonturii murus, parallelos valli „Pipitusario", porrigebatur usque ad substructionem quae est in valle, quae substrnctio hodie „Ponte dei Morti" appellatur. Secundum Schubringium, quem omnes sequuntur, non longe a „Ponte dei Morti" murus in vallem „Pipitusario" descendebat et ultra vallem collem „dell' Annunziata" adscendebat. Tractus muri a „Ponte dei Morti" usque ad ecclesiam „S. Gerlando" indicatur lineis rectis, ductis a „Ponte dei Morti" usque ad „Casa Salemi", a „Casa Salemi" usque ad „Casa Marginello", a „Casa Marginello" usque ad ecclesiam „del Carmine", ab hac ecclesia usque ad Seminarium quod situm est ab ecclesia „S. Gerlando" meridiem versus '). Portae secundum Schubringium septem 'erant numero: 1. Porta septentrionalis ab oppido Girgenti orientem versus. 2. Porta Gelensis, in faucibus supra memoratis. 3. Porta Herae, a templo Iunonis occasum solis versus. 4. Porta Aurea, a templo Herculis occasum solis versus. 5. Porta, per quam via ad templum Castoris et Pollueis ferebat. 6. Porta Heracleensis, in valle „Dara". 7. Porta Occidentalis, inter ecclesiam „del Carmine" et seminarium. 1) De linea, ducla a seminario usque ad ecclesiam „del Carmine" scribit Schubringius o. 1. p. 20: Eine zwischen beiden gezogene Linie gibt nach meiner Meinung die Westgrenze der alten Stadt. Denn was östlich davon liegt, hat noch cinigermaassen den Chavakter eines nach Süden sich senkenden Plateaus, diese Linie aber bezeichnet einen ziemlich bedeutenden Abfall nach Westen und bildet eine noch heut recht wohl eikcnnbare Grenze, welche durch die hohen Wiinde des Serainargebaudes und eines andern Baues, genannt Labollate, noch anschaulicher gemacht wild. Der Theil der heutigen Stadt, der sich westlich davon ausdehnl, liegt viel tiefcr und hat keincn natürlichen Abschluss gen Westen. Praeter exstructionem muri nihil fere de primo urbis decennio innotuit. Legibus utebantur Agrigentini Gelensibus, quas primis temporibus apud eos viguisse scribit Ihucydides VI. 4: TsKxoi ' Axpxy xvt x uxiïxv t^v ptev hoXiv xito tov ttotx/aov 'AxpxyxvToc ovo/jix T5^ £t£v fixffikixiii &p%ïic, toIs Ss 5ix T/jCtij?. olov 6iiuv 5Tip) 'Apyoi xx) STSpOt TVpXVVOt XXTS7T>J7XV (oX7lh£IX$ U7TXp%0U7y$, 01 7T£pt TtfV 'I uvixv xx) xhxpn £ k tUv Tiftüv. Munus igitur, quo fungebatur Phalaris, (tïAsI-i/h? erat secundum Polyaenum)3), ei viam ad tyrannidem aperuit. — Antiquissima Agrigentinorum, quippe qui essent Dores, reipublicae forma procul dubio erat xpurroxpxreix. Hanc reipublicae formam decem iam annis post coloniam deductam Phalaris evertit et inde tyrannidem occupavit. Quod quomodo factum sit narrat Polyaenus V, 1, hisce verbis usus: pn 'AxpxyxvTÏvos tekcci/y:, tüv voknüv xxTxvxevxsxi (3ovhofiivuv A/a? IlflA/fa? veüv xno hxxoniuv txXxvtuv èir) rijs xxpxi ue TTSTpccïovs xxi aTspsanxTvtn xx) x\hu<; óeiuï xv s%ov tv {/'■ptjhotxtu tov 6e 'ov 'tèpuJxirOxi, xvtos vxctx^to tov epyov nri7T xttti XV yèwiTXl, xx) TOVS XptVTOVi Té%VITXf S^eiv XXI Tl^V UA, VfV /.V71- TfAw? vxpé^eiv xx) tüv %pvihxtuv xvQxXe7$ syyv^txf iïutreiv. iir'KtTeurev o Sij^ac, «« Si« to ts\uvikov fiiov èfireipixv tüv toiovtuv t%0VTl. \X@UV §>) TX XOIVX XpjfiXTX TTflAAflU? fiiV {AlvioÜTXt IjfVOUf, ■7tok\ova S' kveltxl leanürx;, voKKviv 3È uAW h tw xxpxv xvxKO/Ai&i, Xliuv, %u\uv, triSjpov. fan Sè tüv üenehiuv ipwaonimv xxêijxe tov xypv^ovTX' „oi xv nyvuty tcvc xkfipxvtxs tov sv tijj xxpx \idov xx) (7/S>fpou, \VIÏITXI xpyvptov t6j, „awyXKpyvxTe [tot irepiQpx^xi T'/iv xxpÓTOhiv' . .xpig 'Axpxyxi/Ttvuv hvpxvvvifs. 01. 39, 4. x\xpit 'Axpxyxxmvos rupxvvjtrxi Zixeï.ixt; fays xxtx Tt/u v(3' tix'Sx) tbeils auch durch alle für das niedrigere Datum des Hieronymus geltend gemachten Gründe (worüber Bentley und Boeckh) gestützt werden kann. Unter diesen jedoch erscheinen mir nur als bedeutend: 1) die Nachricht des Schol, ad Pind. 01. JII, 68, derzufolge der Emmenide Telemachos, Thero's Aeltervater, den Phalaris stürzte (01. 56, 3, v. Chr. 554), d.h. zwei volle Menschenalter (Emmenides und Ainesidemos) oder 66 Jahre vor Thero, der 01. 73, 1, v. C. 488, Tyrann von Agrigent war (v. C. 554—488 =-66 Jahre); 2) die Angabe des Aristoteles Rhet. II 20, 5, die den Stesichorus (01. 73, 1 — 01. 56, 4, v. C. 632—553) zum Zeitgenossen des Phalaris macht. . . 3) Diod. Exerpt. Vat. c. 28, p. 25. Mai. p. 27, Dind. wo Phalaris nach den sieben Weisen und Aesop, und gleich- 1) Fischcr: Griech. Zeittafeln. p. 130. zeitig mit Croesus erwahnt wird". Fischeruni sequuntur Schubringius, Holmius, Freemanus, alii. Phalarin Astypalaeam habuisse patriam legimus in epistulis quae eius nomine feruntur. Ipse in epistula 35a se appellat: Qxhxpiv AswHx[AXVTO$ UIOV, 'ATTMIt X\X[iX TO yévOC^ 7TXTpi$0S aire- (TTennévov, quod quonimus verum sit quid obstat? Appellatur quidem a nonnullis (Lucian. Ver. Hist. 23) Agrigentinus, et Cicero (Verr. IV, 33) Scipionem taurum aeneum Phalaridis post Carthaginem deletam Agrigentinis reddentem dixisse scribit: „aequum esse cogitare illos utrum esset Siculis utilius suisne servire an populo Romano obtemperare", sed recte ad verba Phalaridis supra allata (xhxpiv — xirevrfpviftéi/ov) adnotat Lennepius *): „Tametsi ab aliis Agrigentinus dicatur, potuit tarnen revera patriam habere Astypalaeam, sive propter tyrannidem quam Agrigenti obtinuit sive quod ibi post fugam exul commoratus sit, Agrigentinum habitum fuisse statuas". Agrigentinurn eum non fuisse iam hoe probat quod decem iam annis post Agrigentum conditum tyrannide potitus est. Contra, Phalarin AcTu7rxhxtéx fuisse to yévos eo magis credibile est quod inter colonos Gelenses muitos fuisse Rhodios et incolas insularum Rhodo vicinarum constat. Perpauca tantum de Phalaride et de rebus ab eo gesti3 ad nos pervenerunt. Fines Agrigentinorum eum non sine magno Sicanorum damno extendisse apparet ex iis quae tradita invenimus apud Polyaenum 2). Sed utrum Leontinos3) et Himeraeos *) 1) Phalaridis Epistolae, quas Latinas fecit et interpositis Caroli Boyle notis, commentario illustravit Joannes Daniël a Lennep. Mortuo I.ennepio. finem operi imposuit, praefationem et adnotationes quasdam piaefisit L. C. Valckenaer. Groningae, apud Jacobum Bolt. CIO I3CC LXXVII. 2) Polyaen. V. 1. 3 et 4. 3) Leontinoram urbem Phalarin expugnasse hodio nemo credit. Freemanus (o. 1. XI p. 467) de hac re scribit: „The only actual mention of a conquest of Leontinoi by Phalaris comes as an explanation of a proverb.: xu Aeovr7voi tepi xpifrijpa;. On this the commentary of Arsenios (22) is: iit) tüv üe'i re!( x'tiTo'ii 'eyxeinévtiv. o! ytep A.tovrïvoi Tspi kót tav è & Aa pt( a' xu t o i $ ■< xr x7ro As ft v! .xptt; hupxwqGe irxpxvoftii?. itxuTxt; v7repl3xM.uiv • ou yxp nóvov iQóveve voMovs xhha xx1 TiyLupixis •xxpxvoi/.us EXPV' uxto. xx) tovs [/.ev fi« ï.éfiyTxs £éovrx<; Tohg Ss e\t xpxrijpxi; toü irup'ot; xirétrreMi, rou: 5* eU xx^Müv rxvpov tvÉ$x\Xe xx) xxtcxxic. Omnia quae eius traduntur crudelitatis exempla colligere longum est. Procul dubio multae aliorum tyrannorum crudelitates in Phalarin, quippe quem taurus aeneus prae ceteris tyrannis infamen reddidisset, translatae sunt, nam, ut Freemani3) utar verbis, „a man who was said to have roasted people to death in a brazen buil, was naturally much talked about in all ages; lie became a traditional bug-bear, a traditional common-place of rhetoric", quare nil mirum Phalaridis crudelitatem in proverbii consuetudinem venisse4). Alias igitur quae ei tribauntur crudelitates silentio praeterire liceat, ut paulo fusius agere de famoso eius tauro aeneo copia sit. Fabula ipsa de tauro eiusque artifice Perillo notior est quam quae huc repetatur. Ut dicit Tzetzes5): •ypxtpei nep) roü rxupou Sf Aovxlxvog 'o "Lvpot; AiéSccpst; xxi ntvSxpci; vu v toutois t s nu plot. Primus qui post tyranni aetatem mentionem de tauro facit Pindarus8) est neque ullus veterum auctorum dubitasse videtur 1) Athcn. IX 396. 2) Fr. 37. (Muller Fragm. Hist. Graec. II p. 223). 3) Freeman 3. 1. II 71. 4) Diogen. VII 65: xpiSoi; ifxCic. Att. VII 12: (JiaAapia-^s. Iyacian. Bis Acc. 8. Ver. Hist. II 23. Cic. De Officiis II 7. Verr. IV 33. 5) Tzetzes. Chil. I 646. 6) Pind. Carm. Pyth. I. 185. quin Phalaridis taurus aeneus extiterit, nam etiam Timaeum quem Polybius ') negasse scribit „yiyovivxi toioïitov (sc. Txïipov) iv Tj? 7rpoeipvi(*évifi vóhei" (sc. Agrigenti), verisimile est credidisse taurum Phalaridis extitisse. Kefellere Timaeum conatur Polybius. Scribit enim hic auctor: tovtov 3s tov txvpov xxtx tviv iirixpxTsixv Kxp%y'5oviav ft,êTeve%9évT0$ i£ 'AxpdcyxvTOS sU Kxp%>)Sóvx, xxi rijs Svp/So? Six/tevovrin nep] tx$ vvvuptixs, Si' trvvé(ixive xxöict&xi toitq in) tv^v ri/xapixv, xx) srspx; x'itixs, li' $v iv Kxp%*i'5óvt kxtstxiuxïóyi toiovtos Txïipos ov'Sxptüt; ïvvxfiivvii; sjpeSijvxi ro itxpxirxv, o.uu; Ttptxtot; iiri(ix\eto xx) tv\v xoivyv QtjfWv xvxvKevx^eiv xx) tx; xirctyxaeu; tüv ttoi^tSiv xx) uvyypx<$(uv \j/(v$07r0ieïv, Qxvxuv mt' sJvxi tov iv Kxp%y2ovi Txïipov i% 'Axpxyxvroe, puin yeyovévxi toioïitov iv rjj 7rpoeipvifiév% vó^ei. Etiam Diodorus 2) scribit Timaeum negasse taurum Phalaridis extitisse et refellere eum conatur hisce verbis: . . . üjt' xiniig rijs tóxiG (sc. Timaeus). "Zxnrtav yxp vtnepov rijs xKutreui; j3ivx toTi; 'AxpxyxvTivois ftstx tüv scmav tüv Sixhsivxvtuv itxpx T075 Kctp%il'SovioiS X7T0XXT£7TVI(7S TOV TXÏpOV, Ói Kx) TÜvSc TUV Itrropiüv ■ypxQopt.évuv J]v èv 'AxpxyxvTi. Contra apud scholiastam ad Pind. Oarm. Pyth. I, 185 haec scripta videmus: tov tov Qxhxpiïog Txvpov oi 'AxpxyxvTlvoi xxts7tóvtu7xv, u t; (J) y ov arcem indicare Schubringius P™ cer contra Freemanus ad Diodori verba adno.at: Th*. there«, be no doubt, is the point now called, but hardly by a conti- mious tradition, Rupe Atenea. ' 0 , Arx erat „k*t* pi» t4» **po(«V Q'PW ■ « VXTX 3f T MV fVTO? ft/atv vpotroiov » TH? 'unde apparet x*r« rv,v fc«« muro Agn- X— "ood """" e.1>',,-ïaen, "t'I Lfc.." et ,«p/|W verisimile fit. 'H «r. r» .W«r «r« Lui» procul dubio ea erat porta, quae bodie „Por a di Ponte" appellatur, quae est porta oppidi Girgenti orientahs. Ls tabuisse portas'arcem contendit Schubringius: portam „nam Polybius dicit ri>v hrcc Min* *potOo, , et Joitam „occidentalem", quam inter „Seminarium et ecclesia del Carmine" fuisse perbibet, per quam Hanno (a . <81U) "emissus, adsumpto comité Epicyde cum paucis ad mare pe yenit et in Africam traiecit" «). Arx secundum I olybium *r««ïr« *mr' rkt J'f* «ecte Schubringius Cendum esse censet pro „W. Freemanus exitimat „that Polybios like many of us had the weakness calling east west and west east'. 1) Diod. Sic XIII, 85. 2) ï'reeman. o. 1. I> P* 433. 3) Polyb. IX, 27. , 23—24- Denken wir uns das' römische 4)Liv. XXVI, 40. Schubring - immer möglich, dase Hanno darch Heer bis S. Niccola vorgedrunge , er abel. doch nach Afrika das Thor von Herakle.a o er Gela ' sein, und da er sioh wahrwollte, so wild er schwer t ^ Heeres befand, so wird er eher scheinlicb auf der A ropo is mi ^ den Fein(len nahe Thor von He- 7J:. sïïs. 5 «-'«-»■>« -»■4- polisthores gelten las.en. Freeman 0. 1. I, p. 431. 5) Schubring o. 1. p- <«• Tria traduntur in arce fuisse templa: Iovis Tutoris Urbis, Iovis Atabyrii, Miaervae. Templum Iovis Tutoris Urbis a templo Iovis Atabyrii esse distinguendum omnes ') qui ante Schubringium de Agrigentinorum scripserunt urbe, opinabantur. Sed dubitari non potest quin Zeu; 'ATafiópioc idem sit deus ac Zsin; noMcut;. lovem enim Atabyrium summa religione Rhodios coluisse apparet e Pindari Carin. 01. VII 87. Apoll. III 2, 1, Diod. Sic. V, 59, Steph. Byz. s. v. 'ATxQupiov en Kpyrivia, et verisimillimum est Agrigentinos, quippe qui ipsi Rhodo essent oriundi quorumque in numero muitos fuisse Rbodios constat statim post urbem conditam Iovi Atabyrio exstruxisse templum, ut eius Tutor esset5). Iovi3 Atabyrii templum in summa erat arce. Ecclesia „di S. Gerlando" in eius fundamentis extructam esse credunt viri docti: „Die grossen Stuffen und Quaderbauten, die aus den Boden hervorragen", Schubringius pro Iovis Atabyrii templi reliquiis habet. Hoe in templo ut supra dictum est, Phalaridis fuisse taurum idem verisimile ducit. Alterum templum quod in arce fuisse traditur sacrum erat Minervae''). Templum neya\07rpe7rci; iam ante Theronis aetatem exstrui coeptum, secundum Scholiastam ad Pind. Oarm. 01. II, 16. irepntüi; erat xyirreuóftevov. A templo Iovis Atabyrii meridiem versus erat, ubi hodie est ecclesia „S. Maria dei Greci" 4). Erat „viu<; veptirTepoï' •, columnae triginta quattuor fuisse numero videntur. Supersunt octo columnae peristyli, tres gradus, pars parietis cellae, pars fundamenti, „ein paar Stücke Gebitik die im Yorliof liegen"5). Hoe in templum Gellias, ditissimus ille Agrigentinus, Agrigento a Carthaginiensibus expugnato, perfugit, sperans 1) Schubring o. 1. p. 24. 2) Schubring o. 1. p. 24. 3) Aivh'oti, non ut vult Siefertius o. 1. p. 89. IToA/a£o$. Schubring o. 1. p. 26: Nach der Lage an dieser hervorragenden Stelle ist zu schliessen, das8 wir hier mit dem altchrwürdigen Cultus der Athene Lindia zu thum haben . .. wengleich der Keiname Polias nirgends bezeugt ist. 4) Holm. o. 1. I, p. 303. 5) Schubring o. 1. p. 26. 3 „Tij? (k Stovs Kxpxvwix; n der Sicilischen Meerenge ein eclatante, Zeugnis; dieses war im Alterthum tvotz de. ab.o uten Abw . se,,heit ieder Art von Ankerplatz dennoch eine v,el beruhmtere Schift- undSeestadt als das gegenüberliegende Zancle mit seinem ausgezeichneten Zichelhaten. fertilitati favebat; nonuunquam quidem torridis etesiis') (Sirocco) fruges interibant et noxiis exhalationibus Hypsae fluvii interdum regiones occidentales pestilentes fiebantJ), sed in universum Agrigentini saluberrimo utebantur caelo, Quidquid dabant agri, frumentum, oleum, vinum 3), inagno lucro vendere solebant incolae, quorum quanta fuerit opulentia apparet ex iis quae de paene incredibilibus4) Gelliae5) et Antisthenis tradita invenimus divit.iis apud Diodorum Siculum; scribit enim hic auctor 6): 'O 2s tüv ' AxpxyxvTivuv yj xjj truwkoteviwe irteia rüv oxtxxosiuv . Ilpa? 3« T0UTGt$ Cll hovov 01 xxt' «ut»)!/ tvj1/ tsa(v fttttifs *«/ twv xtnuyenivuv nuaas) x^öéi/Tis iir) rbv yxpov euveirpinen^xv tviv vupQviv . YlsptTTOTxTov 3f QxtrI yevhQxi tb nep) rijv toü (paras kxtxpksl/tfv . t0U$ tf y&P (3i)fA0Ui tfld? £v tXSl TGÏ$ icpots xxi tous tv xötoT; toI? arevanoh; xxö' ohyv tvjv vóhiv nthvipuae J-iMwv xx) T0l$ in) TCÖV SpyXGTtfpioilV fS&JXf 0"%ld xxx$ xxi xhtffaxtttixc, irxpxy/e'tXx;, otxv x7t'o rijs xxpoiroXeuQ xvxifófj nüp, xnxvrxj êiriTftelv TO 7txpxv^7icv . *clv ttol^ivtuv t0 KpO?tx%6fv, xx6' ov xxipov vï/sto $ vvfjLCpvi, irpoyyoufiévciiv iroht-üv rüv rx; 5xhxc, Cpepóvtuv, v, niv Trixi; ïreps ,ori//.ovpisvuv rj> Txvlipos i/.eyx\OTrp£Treicfi. 1'raeter Gelliam et Antisthenem muitos alios Agrigentinos opibus maxime floruisse apparet e Diodori verbis1): oü fiovcv 5£ nep) tov TeMixv truvéPxivev tlvxi reu ttAoutsu pieyxhoirpéveixv xWx xx) irep) xoAAeu? xMovs 'Axpxyxvrlvovi;, nee minus ex iis quae idem scribit XIII, 82: x*Maov 3s xx) rxg xyayxt tiiuf ix rxlim iieoioüvTO (Agrigentini) TpvQepxs tv>v t' e'triijTX Qopouvres xxQ üirspfioXviv xx) xP»^"CpopoüvTe; Iti Ss trrAfyyux/ xx) IqxvioK 1) Quot hommes quo tempore florentissimae erant Agrigentinorum res urbem eiusque finea incoluerint effici potest e verbis Diodori Si»uli: xxt' exeivov yhp tov Xpóvov 'Axpxymrïvoi ft)» ?«■«» xAe/o«« t&v iirp«f/«» tri* J) ™7; xxToixovtn ^-»ov 3ixird>itrxv. Constat igitur Agrigenti lapicidinas extitisse. Etiamnunc lapicidinae prcpo monticulum „Rupe Atenea" inveniuntur, quae autem num Theronis iam aetate extiterint dubitant viri docti *). Materiem admodum mollem ab imbrium vi simul et solis arte tectoria (Kovixeis) qua ceteris praestitisse dicuntur Agrigentini optime protegebant 4). Pleraque templa in parte urbis erant meridionali, in extremo colle. Ubi vorago, quae urbem circumdat, occidentem solem versus flectitur templum est vulgo Iunonis dictum Laciniae, quod nomen procul dubio falsum debet templum loco cuidam Pliniano, qui legitur N. H. XXXV, 64, ubi Zeuxis „tantus" fuisse dicitur „diligentia ut Agrigentinis facturus tabulam quam in templo Iunonis didicarent inspexerit virgines eorum nudas et quinque elegerit ut quod in quaque laudatum esset pictura redderet". Templum cum a Girgentinis „Torre delle Pulselle" 5) diceretur, tabulam a Zeuxi pictam hoe in templo fuisse et templum pro Iunonis Laciniae esse habendum, erant qui opinarentur. Sed qui 1) Schubring. o. 1. p. 44. Noch zweier vereinzelter Gewisser erwiihne ich, die mit dem alten Svstem wohl nichts zu thun haben: erstens einer Triinke an der Chaussee nach dem Porto Empedocle, unfern vom westlichen Thore von Girgenti, die halb bitteres aus der Stadt stammendes Wasser hat, und zweitens eines Brunaes im Süden der alten Stadt am Tempel des Asklepios, heute Casa S. Gregorio. 2) Holm. o. p. 1. I, 295 3) Schubring. o. 1. p. 32 „Cavecta", die in der modernen Zeit so erwei- tert sind, dass man die antike Ausdehnung nicht mehr erkennen kann. 4) Diod. Sic. XIII, 83. Schubring. o. 1. p. 32. Das vortreffliche Material verstanden dië Griechen so geschickt zu behandeln, dass, wahrend der natiirliche Fels mit Mauern und Grabern durch den Zahn der Zeit zerstört worden ist, noch heute die Tempel so gut zusammenhalten dass man die Fugen der Quadern kaum zu sehn vermag, wahrend der Stein wegen seiner "Weichheit mit dem Messer ge- schnitten werden kann. 5) Holm. o. 1. I, p. 295. Plinii verba cum verbis Ciceronis, quae scripta videmus de Inv. II, 1, contulerit, facile concedet apud Plinium pro „Agrigentinis esse legendum „Crotoniatis", quae coniectura iam eo verisimilior est, quod Crotoniatae Iunonem Laciniam summo colebant honore, ab Agrigentinis autem haec dea non colebatur1). I'azellus ob nomen „Torre delle Pulselle" templum pro Pudicitiae, Holmius '), ob latuin quem praebet prospectum ad mare, pro Neptuni, Schubringius 3) pro Apollinis esse habendum templo censet, secundum Freemanum „equally without any certain evidence". Constat tantum hoe unum nomen templi falsum esse. Templum qua spectat inter orientem solem et meridiem voragini imminet; extremi enim collis magna pars corruit. Solum in quo templum est extructum declive est; quod ut aequarent Agrigentini fundamentum iecerunt. Hoe in fundamento quattuor gradus sunt per quos ad peristylum est aditus. Templum erat veus é!jxrTU\i)$ 7repiTTTcpot;. Columnae peristvli triginta quattuor erant numero, quarum triginta supersunt et quidem sedecim cum capitulis. Supersunt porro epistylii tota pars septentrionalis, fragmentum epistylii qua spectabat inter orientem solem et meridiem, nonnulla fragmenta zophori. Cella divisa erat in tres partes; posticum et pronaos binas habent columnas in antis. In ipsa cella locus conspicitur in quo quin dei simulacrum fuerit dubitari non potest. Solum peristyli e quadrangulis compositum est lapidibus. In cellae parietibus etiamnunc vestigia conspiciuntur incendii quod templum, urbe a Carthaginiensibus expugnata, delevit. Hoe a templo occidentum solem versus est templum quod vulgo Concordiae dicitur. Nomen debet templum Fazello 4) qui 1) Schubring. o. 1. p. 61. 2) Holm. o. 1. I, p. 296. Schubring. o. 1. p. 64.. .. Den Namen des Poseidon schliigt nun Holm für den sogenannten Tempel der Here vor, der eine so schone Aussicht auf das Meer darbiete; abgesehen davon, dass man dies auch vom Concordia-tempel sagen könnte, wenn nicht die Stadtmaner jegliche Aussicht weggenommen hatte, möchte ich eher glauben, dass der Tempel des Poseidon an der See selbst, etwa unten im Hafen gestanden habe. 3) Schubring. o. 1. p. 64. 4) Freeman. o. 1. II, p. 403. adn. 1. inscriptione quadam fretus, quae prope templum inventa esse dicitur, templum Concordiae fuisse sacrum persuasum sibi habebat. Inscriptio qua nititur Fazellus ita se habet: CONCORDIAE AGRIGENTI NORUM SACRUM RESPUBLICA LILYBAETANO RUM DEDICANTIBUS M. HATERIO CANDIDO PROCOS ET L CORNELIO MARCELLO Q. PR PR1). Nomen procul dubio falsum est,. Cum templo enim quod quin antiquissimis urbis temporibus sit exstructum dubitari non potest, inscriptio quae aetati imperatoriae 2) est adscribenda non cohaeret. Praeterea Graeci Concordiae templa dedicare non sole- bant sed aras 3). , Holmius templum pro Cereris et Proserpinae, Leake, cuius opinionem Schubringius „wegen der unmittelbaren Niibe der vielen Griiber", reicit, pro Apollinis templo esse habendum putat. Schubringio praestare videtur „sich aller sonstigen Mutlimassungen zu enthalten bis nicht neue Daten zur Bestimmung der heiligen Statten gefunden sind" 4). Templum decimo quinto saeculo p. Chr. 11. ecclesia erat S. Gregorii „delle Rape" 5), quo saeculo paries qui cellam a postico sepa°rabat destructus est et fenestrae quae in cellae parietibus conspiciuntur factae sunt. Templum, optime conservatum«), est 1) Siefert. o. 1. p. 27. . 2 Schubïin" o 1. p. 61. Sie (inscriptio sc.) gehürt der Raiserzeit an und bc- rieht sich auf ein sacrum, wahrscheinlich einen Altar, der Eintracht ,.w.schen Agrigent und Lilybaeum; Die Inschrift Ut sieben Jahrhunderte spater, als der Bau des Tempels. 3) Holm, o. 1. I, p. 296- 4) Schubring. o. 1. p. 04, 65. 5) Siefert o 1 p 27. adn. 2. Der heilige Mann war urn 560 Bischof von Girgenti und arndtete durch ein Wunder Ruben, die er est Tags Znvor gesaet hatte. (!) Siefert o 1 p 27. Durch besondere Gunst der Umstande ïst uns dieser Tempel erhalten worden, indem man ihn zu einer Kirche des heiligen Gregorius Cum ipsis Agrigentinis urbem defendit Dexippus') quidam Lacedaemonius 7ipo. pro arce esse habendum putat, Freemanus Cauipanos „Rupe Atenea" occupasse vcrisimilius ducit. 3) Diod. Sic. XIII, 85. 4) Schubring. o. 1. p. 6G. 5) Holm. o. 1. II, p. 420. 6) Diod. Sic. XIII, 87. sit*) dubitari non potest; sequitur ut Iberorum castra ab urbe orientem versus fuerint. Castra ea quae a Diodoro Siculo indicantur verbis „ovx x-rtodtv iro\iu$ , in quae Iberi per planitiem quae ab urbe meridiem versus usque ad mare patet fugerunt, Holmii opinione in intimo erant colle „Monserrato" prope Hypsam fluvium; Iberorum castra idem inter Agrigentum et oppidum „Favara" fuisse suspicatur. De ipsa obsidione agit Diodorus Siculus XIII, 85 sqq. Scribit llic . luiï.KXS xxi Awifixs 01 tüv Kxp^'hoViUV GTflXTyyo) Stxcrxf\pxf/,év01 tx tsl%y xxi xxd £vx t07t0v 6supovvt£$ svsqc^gv cvo"xv tv\v tókiv Stio irup-yov; 7rpoi;yyxyov toï$ tei%e pièv Kpét/u iraJlx aQayticxq, tü) ncireilüvi irhijêo: 'tepelav xxTXKOvritrx;. Inceptis tarnen non destitit, sed X'jvxs tw irxpx Tijl/ 7TÓA/I/ TTOTXftOV f*t%pi TÜV T6tXÖ)V iviffTWt KXVXq TOtq /.Uf%XVa<; kxi xxi' viptépxv npoi (5o\x$ iiroieno. Videtur igitur Himilcar, colle „dell' Annunziata" relicto, exercitum meridiem versus duxisse et fluvio usque ad moenia urbis aggeribus obstructo, promonturium cui hodie „Poggia della Meta" est nomen, oppugnare coepisse '). Interea Syracusani, ne eandem quam Selinuntii et Himeraei Agrigentini experirentur fortunam veriti, auxilium esse ferendum rati, exercitum paraverunt et Daphnaeo duce Agrigentum miserunt, cui se adiunxerunt Gelenses, Camarinaei, nonuulli e mediterraneis insulae regionibus arcessiti2). Classis triginta navium oram insulae legit. Iluic exercit.ui, ut supra iam dictum est, Himilcar Iberos, Campanos alios nonnullos obviam misit, qui Syracusanis Himeram fluvium iam transgressis occurrerunt. Proelio facto victores Syracusani hostes usque ad moenia urbis persecuti sunt ingentemque ediderunt stragem. Plerique tarnen per planitiem quae ab urbe meridiem versus patet fugientes eis tw Tpè; 'Axpxyxvn nxpeufcoXviv3), e liostium manibus elapsi sunt. Procul dubio Agrigentini fugientes hostes in planitie excipere potuerant, sed duces, sive a Carthaginiensibus corrupti sive metuentes ne Himilcar urbem defensoribus nudatam caperet4), milites eruptionem facere prohibuerunt praeclaramque occasionem ad magnam hostium exercitus partem delendam omiserunt. hodie „Tomba di Therone" vocant, in planitie est ab urbe meridiem versus. Exstructum est post Theronis aetatem. Schubring. o. 1. p. 70. 1) Schubring. o. 1. p. 67. 2) Diod. Sic. XIII, 86. El%ov $è tovc xxvtcc$ tcs^ovc, (zlv tAet'ov$ tuv Tptsizupi'cov ix7céot$ y OOK gAXTTQ\)$ TU3V 7reVT0tKl.u6virej6xi t>)v noMopicixv *). Post autem octo menses obsidionis frumentum deerat, nee ullus supererat commeatus. Cives itaque 1) Diod. Sic. XIII, 87. 2) Diod. Sic. XIII, 88. 3) Diod. Sic. XIII, 88. 4) Diod. Sic. XIII, 88. patriam reliquerat, Agrigentum reduxit novosque colonos Megello et Pheristo ducibus in urbe collocavit, quare alter appellatur urbis conditor 'V Paulo post pacem factam Agrigentini cum Syracusanis bellum gessisse apparet e Diodori XIX, 3, de quo tarnen nihil traditum invenimus. Post tyrannidem ab Agathocle Syracusis occupatam multi qui iugum tyrannidis ferre nollent, Syracusas reliquerunt et Agrigentum se contulerunt, cuius urbis incolis ut secum bellum Agathocli indicerent persuaserunt2). His se adiunxerunt Gelenses et Messanae incolae. Ducem creaverunt Acrotatum Lacedaemonium 3) Cleomenis filium, quem facile 4) legati ab Agrigentinis missi moverunt ut summam imperii teneret. Acrotatus navibus instructis Agrigentum cursum direxit, sed tempestate subito coorta delatus primum Apolloniani venit deinde Tarentum. Tarentinos postquam naves ut Agrigentum mitterent5) persuasit Tarento solvit et paulo post Agrigentum venit, ubi magno cum gaudio eum exceperunt cives et Syracusani exules. Yerumtamen spem Agrigentinorum Acrotatus fefellit, Pecunia enim ad bellum gerendum destinata abutebatur, delicate et molliter vivebat, muitos de medio tolli iubebat, tyrannidem affectare videbatur. Aeere ferebant cives: tandem Sosistrato O ' 1) Plut. Vit. Tim. 35. Post pacem factam denuo Üorere coepit urbs. Templa quae Carthaginienses magnam partem incendio deleverant eo tempore restituta, nova etiam aliquot exstructa sunt, inter quae est Templum Hephaesti quod inter piscinam et Hvpsam fluvium erat. (Schubring. o. 1. p. 70). Eidem tempori adscribenda sunt monumentum quod dicitur Theronis (quod Schubringius pro cenotapbio Timoleontis habet), et monumentum quod hodie appellatur „Capella di Phalaris" (Schubring. o. 1. p. 72-73). 2) Diod. Sic. XIX, 70. 3) Diod. Sic. XIX, 70. Tot); yxp tcA/t/ko^ vtutttsvov ut; ovtx$ oixstovt; rvpxvvt$o$, tov$ $' 'é%w9ev vt6Ax/z(3xvov hy.xico; xoivirseQxi tyjv tmv 'óAuv e7ri(xéh€ixvy xvx\j.Hlvv\7k6\j.svoi tv\$ t/^cagovros tov KopivQi'ov fttpxt^ytxq. 4) Diod. Sic. XIX, 70 . . . evpov (legati ab Agrigentinis missi, se.) 'Axpórzrov tov KAso/tévovs tov (3aerihéviov xpognexo^ótx toAAo7$ twv vstuv, kx) $ix tovto %sviküv 7rpxy(/.xtuv o psy ó (i e v ov . . . . A ix txvtx dvi %evtnvi$ i\yz(zovixq srtQvi/,üv x(w'Swv vitern tmv xxtx ZtxeMav 'HpxxAeixv fih xxl £sA;vo5vr« xxï rpo( Txurxcf '1/j.épxv uvo Kxpxièovt'011; titx%$xi, xx$x7tsp xxi Tpoi/Vijf^ov • Txq 3' «A/a? txtx( xi/Tovóiiovt; shxi, tijv vyysnovi'm è%óvruv Zvpxxor/uv. 3) Diod. Sic. XIX, 102. 4) Diod. Sic. XIX, 102 i. f. 5) Diod. Sic. XIX, 108—109. 6) Diod. Sic. XIX, 110. 7) Diod. Sic. XIX, 110, XX, 3. 8) Diod Sic. XX, 31. runt Xenodocum, quem iusserunt quam maximum sibi adseiscere numerum sociorum. Hic exercitu parato Gelam contendit, quam urbem, noctu a privatis quibusdam hospitibus admissus, occu pavit cuiusque incolae Diodoro Siculo teste 7rpcêu^ótxtx irxvlynè) uuvTfixTsuovTei yihsuSipouv vókeic. Gela occupata Hennaei, legatis missis, urbem suam Agrigeutinis dediderunt; inde Xenodocus Herbessum contendit, quam urbem, Carthaginiensium praesidio civium auxilio oppresso, sibi adiunxit. Herbesso exercitum Echetlam duxit, quam urbem nonnulli ex iis quos Agathocles Syracusis reliquerat militibus occupaverant, unde Camarinaeorum Leontinorumque agros populabantur. Echetlam vi cepit et Camarinaeos Leontinosque militum petulantia liberavit. Rebus tam prospere gestis exercitum contra Syracusanos duxit, qui cum Leptine et Demophilo ducibus Xenodoco potestatem sui fecissent tam gravem ei intulerunt cladem, ut magno cum detrimento Agrigentum fugere coactus sitl). 1'aulo post cum Agathocles ex Africa rediisset nonnullasque ex urbibus quas Xenodocus sibi adiunxerat recepisset2), Agrigentini spem principatus abiecisse videntur. Exules tarnen Syracusani incepto non destiterunt, nam dux eorum Dinocrates cum ad libertatem conclamasset tantus ex omnibus locis concursus ad eum extitit ut Agathoclem ad proelium lacessere ausus sit. Hic autem viribus cum multo esset inferior hostibus copiam sui non fecit3). Rebus in Africa, ubi Archagathum reliquerat, male gestis tyrannus cum aliquamdiu bellum Leptini administrandum committere cogeretur, eorum qui Dinocrati se adiungebant numerus in diem augebatur. Nihil hanc ob causam Leptines memoratu dignum fecit4). Carthaginiensibus interea proelio navali victis 5) Agathocles bellum in Sicilia conficere constituit, quam ad rem Leptinem in Agrigentinorum belli auctorum fines misit, qui Xenodocum ad proelium lacesseret6). 1) Diod. Sic. XX, 56. 3) Diod. Sic. XX, 57. 5) Diod. Sic. XX, 61. 2) Diod. Sic. XX, 50. 4) Diod. Sic. XX, 61. 6) Diod. Sic. XX, 62. SpftviTvipiCf) xpIvovTfs %pija6oti rxim/i rjj TÓXci vpos tov 7rihe[aov '). L. Postamius itaque et Q. Mamilius consules anni 262', cum maximi fore momenti possessionem huius urbis intelligerent, copiis traiectis, statim toto cum exercitu Agrigentum contenderunt2) et castris intra octo stadia ab urbe positis 3) urbem obsidere coeperunt. Initio obsidionis nihil fere memoratu dignum fiebat. Saepius quidem repellebant Romani Agrigentinos et Carthaginienses qui ut hostes frumeutationibus prohiberent eruptiones faciebant4), ipsa autem obsidio cum nihil procederet Romani duces aliam ingredi viam constituerunt. Exercitum in duas diviserunt partes, quarum altera maneret5) in planitie quae patet ab urbe meridiem versus, altera castra ab urbe occidentem versus poneret. Occidentalia castra cum meridionalibus duobus coniunxerunt fossia0); spatium quod inter has fossas intererat castellis muniverunt. Frumentum aliaeque res ad bellum necessariae Herbessum congerebantur7). Per quinque fere menses 8) res in eodem manebant statu. Sexto frumentum in urbe deficere coepit"), quam ob rem Hannibal, Oarthaginiensium dux saepius legatos mittebat Carthaginem, qui auxilium rogarent. Carthaginienses exercitum in 1) Polyb. I, 17. 'OpiïvTe; $è Ttjv tüv AxpxyxvTi'vut t:6Kiv evQveptxtviv oZrxv TpÓQ tx; xxpxvxEvx; xxl fixpvTXTyv xpx t%; xvtüv £7rxp%t'x;, et; txCtvjv trvvjQpotrxv (Carthaginienses sc.) tx te x°p^7tot txï dwxfzet;. 2) Polyb. I, 17. 3) Polyb. I, 17. Romanos castra in planitie ab urbe meridiem versus posnisse, (cui adhuc est nomen „Campo Romano". Siefert. o. 1 p 83), apparet e verbis Polybii I, 18 . . . rw /isv évt nepi ró npo rij; tóAeu; Ai7riE7ov 'e^evov. 4) Polyb. I, 17. 5) Polyb. I, 18 . . . èisAóvTE; oi rrpxTyyoi tüv 'Pupx/av si; $vo i/,épy rijv $vvx[xtv tm /xèv évt 7repi ró 7rpo t%; ttóKew; 'Ai7xv). Polyb. I, 17, 19. 2) Diod. Sic. XXIII, 9. 3) Diod. Sic. XXIII, 18. 4) Polyb. II, 7. Quo anno facta sint quae narrat Polybius I, 48, incertum est. Scribit Polybius 1. 1.: o 5' 'A%xib$ AAg|uv, ó xxi toÏq ^Aapxyxvrtvoii; hxtx tovq inxvu xpóvovs x'i'tio$ yevópsvoG t%$ areoTypixt;, Sv xxtpöv €7Ts(2xAovto 7rxpx tempus inoenibus Agrigenti dux Poenus Syracusanusque non consilio Muttinis quam fiducia magis ausi egredi extra muros ad Himeram amnem posuerunt castra. Quod ubi perlatum ad Marcellum est, extemplo copias movit et ab hoste quattuor ferme milium intervallo consedit, quid agerent pararentve, expectaturus. Sed nullum neque locum neque tempus cunctationi consiliove dedit Muttines, transgressus amnem ac stationibus hostium cum ingenti terrore ac tumultu invectus. Postero die prope iusto proelio compulit hostes intra munimenta. Inde revocatus seditione Numidarum in castris facta, cum trecenti ferme eorum Heracleam Minoain concessissent, ad mitigandos revocandosque eos profectus magno opere monuisse duces dicitur, ne absente se cum hoste manus consererent. Id ambo aegre passi duces, magis Hanno, iam ante anxius gloria eius: Muttinem sibi modum facere, degenerem Afrum imperatori Carthaginiensi misso ab senatu populoque! Is perpulit cunctantem Epicyden, ut transgressi flumen in aciem exirent: nam si Muttinem opperirentur, et secunda pugnae fortuna evenisset, haud dubie Muttinis gloriam fore. Enimvero indignum ratus Marcellus se, qui Hannibalem subnixum victoria Cannensi ab Nola reppulisset, his terra marique victis ab se hostibus cedere, arma propere capere milites et efferri signa iubet. Instruente exercitum decem effusis equis advolant ex hostium acie Numidae nuntiantes populares suos, primum ea seditione motos, qua trecenti ex numero suo concesserint 1) Liv. XXV, 40. Heracleam, dein quod praefectum suum ab obtrectantibus ducibus gloriae eius sub ipsam certaminis diem ablegatum videaut, quieturos in pugna. Gens fallax promissi fidem praestitit. Itaque et Romanis ere vit animus nuntio celeri per ordines misso, destitutum ab equite bostem esse, quem maxime timuerant, et territi hostes, praeterquam quod maxima parte virium suarum non iuvabantur, timore etiam incusso, ne ab suomet ipsi equite appugnarentur. Itaque haud magni certaminis fuit ; primus clamor atque impetus rem decrevit. Numidae cum in concursu quieti stetissent in cornibus, ut terga dantes suos viderunt, fugae tantum parumper comités facti, postquam omnes Agrigentum trepido agmine petentes viderunt, ipsi metu obsidionis passim in civitatis proximas dilapsi. Multa milia hominum caesa, capta et octo elepbanti. Haec ultima in Sicilia Marcelli pugna fuit. Yictor inde Syracusas rediit". Per breve tantum temporis spatium Agrigentum in Carthaginiensium potestate manebat, nam anno iam quarto post Himilconis adventum Laevinus consul copias Agrigentum duxit et urbem obsidere coepit. Muttines autem, ut narrat Livius, „per totam Siciliam vagus praedas agebat ex sociis Romanorum neque intercludi ab Agrigento vi aut arte ulla nee, quin erumperet ubi vellet, proheberi poterat" ), quo factum est ut, Hanno quamquam erat Cartbagiinensium imperator, omnem in Muttine Numidisque npem repositam haberent. „Haec Muttinis gloria, (idem est qui narrat auctor)J) quia iam imperatoris quoque fama officiebat, postremo in invidiam vertit, ut ne bene gestae quidem res iam ïïannoni propter auctorem satis laet.ae essent. Postremo praefecturam eius filio suo dedit, ratus cum imperio auctoritatem quoque ei inter Numidas erepturum, quod longe aliter evenit: nam veterem favorem eius sua insuper invidia auxit, neque ille indignitatem iniuriae tulit confestimque ad Laevinum occultos nuntios misit de tradendo Agrigento. Per quos ut est facta fides compositusque rei gerendae modus, 1) Liv. XXVI, 40. 2) Liv. XXVI, 40. portam ad mare ferentem Numidae cum occupassent pulsis inde custodibus aut caesis, Romanos ad ipsum missos in urbem acceperunt. Et cum agmine iam in media urbis ac forum magno tumultu iretur, ratus Hanno non alius quam tumultum ac secessionem, id quod et ante acciderat, Numidarum esse ad comprimendam seditionem processit. Atque ille, cum ei multitudo maior quam Numidarum procul visa, et clamor Romanus haudquaquam ignotus ad auris accidisset, priusquam ad ictum teli veniret, capessit fugam. Per aversam portam ') emissus adsumpto comité Epicyde cum paucis ad mare pervenit, nactique o|iportune parvum navigium, relicta hostibus Sicilia, de qua per tot annos certatum erat, in Africam traiecerunt. Alia multitudo Poenorum Siculorumque ne temptato quidem certamine cum caeci in fugam ruerent, clausique exitus essent, circa portas caesa. Oppido recepto Laevinus, qui capita ïerum Agrigenti erant, virgis caesos securi percussit, ceteros praedamque vendidit; omnem pecuniam Romam misit". Gravem igitur urbi poenam inflixit consul, non tarnen eam delevisse videtur. Quod ad Muttinem, factus hic est civis Romanus 2). V. Sicilia subiecta, mox etiam ipsa Cartbagine devicta, Agrigentinis libertatis recuperandae nulla spes superesse potuit. Nibil posthac antiqua eorum civitas erat nisi una ex permultis Graecis quas Roma imperio suo subiecerat urbibus. Nee mirum igitur perpauca tantum ad nos de urbis historia inde ab eo tempore quo Romanorum adiuncta erat imperio pervenisse. Antiqua3 leges et instituta Romanos non sustulisse e decreto de quo supra sermo erat, apparet. Urbes Siciliae suis utebantur leo-ibus, ceterum praetoris erant obnoxiae iurisdictioni. Quattuor in insula erant genera urbium: Civitates foederatae civium 1) Verisimile est Hannonem per portam arci9 occidentalein eff'ugisse. Cf. Schubring. O. 1. p. £3—24. 2) Liv. XXVII, 5 Romanorum, civitates sine foedere liberae et immunes, civitates decumanae, civitates censoriae'). Agrigentinorum urbs inter civitates decumanas erat2). Civium erant duo genera; legimus enim apud Ciceronem5): „Agrigentini Scipionis leges antiquas habent, in quibus et illa eadem 4) sancta sunt et boe amplius: Cum Agrigentinorum duo genera sint, unum veterum alterum colonorum, quos T. Manlius praetor ex senatus consulto de oppidis Siculorum deduxit Agrigentum, cautum est in Scipionis legibus, ne plures ejsent in senatu ex colonorum numero quam ex veterum Agrigentinorum". Pro T. Manlius legendum videtur „C. Mamilius"; anno enim 207° a. Ohr. n. C. Mamilius praetor erat Siciliae 5). Paulo post, anno 205° a. Chr. n. Scipio consul in insula bellum contra Carthaginem parans „ne plures essent in senatu ex colonorum numero quam ex veterum Agrigentinorum" decrevisse videtur. Novi coloni qui fuerint incertum est. Mommsenius verba „de oppidis Siculorum" cum „senatus consulto", esse coniungenda novosque colonos pro „colonia Latina" esse babendos putat, fretus nummis aeneis in quibus vox „Agrigentum" legitur, unde efficit incolas Latinos Agrigenti praevaluisse6). Contra Schubringius verba „de oppidis Siculorum" cum voce „deduxit" coniungenda esse perbibet. Novi coloni huius opinione XikcXiütxi erant, „obgleich es hart ist „de oppidis Siculorum" zu „deduxit" 1) Schubring. o. 1. p. 78. 2) Cic. Verr. III, 103. 3) Cic. Verr. II, 123. 4) Cf. Cic. Verr. II, 122: Decrevit senatus honorifico senatus consulto ut eis (Halaesinis sc., cum haberent inter se controversias de senatu cooptando) C. Claudius Appii filius Pulcher praetor de senatu cooptando leges conscriberet. C. Claudius . . . Halaesinis leges dedit; in quibus multa sanxit de aetate homitium ne qui minor triginta annis natus, de quaestu, quem qui fecitsei, ne legeretur, de ceusu, de ceteris rebus. 5) Schubring. o. 1. p. 77. Liv. XXVII, 36. 6) Schubring. o. 1. p. 77. Er (Mommsen sc.) zieht ... de oppidis Siculorum zu senatus consulto, was grammatisch aüsserst ansprechend ist, und wird understiitzt durch die Bronzemünzen mit der lateinischen Aufschrift Agrigentum, welche er in der Geschichte des römischen Miinzwesens aus Torremuzza und Eckhel citirt. Denn obgleich die Bezeichnung colonia fehlt, so erhellt doch, dass das latinische Element die Oberhand erhalten hatte. 6 i zu ziehen und obgleich es schwer zu denken ist, dass für eine Verpfianzung einiger Familien aus andem sicilischen Stadten nach Agrigent ein Senatus consultum und eine lex nöthig waren". Cicero autem cum Agrigentum inter civitates decumanas nominet'), „was mit einer Lateinischen Colonie unvertraglich ist", et novos colonos cum veteribus Agrigentinis in senatu fuisse ex loco Ciceroniano appareat „was unmöglich ware wenn die einen Latiner, die andern Griechen varen", Mommsenii opinio quin falsa sit non dubitat Schubringius. Praeterea e Cic. Verr. II, 125 apparet P. Eupilium novos colonos deduxisse Heracleam similesque leges de cooptando senatu et de numero veterum ac novorum senatorum dedisse. Heracleam coloniam Latinam numquam fuisse constat, quare etiam Agrigentum coloniam Latinam non fuisse Schubringius persuasum sibi liabet2). Agrigentum Romanorum imperio subiectum urbs erat aliquanti momenti. Conventus in urbe agebantur 3), multi cives Romani „coniunctissimo animo" cum ipsis Agrigentinis in urbe vivebant et negotiabantur 4), cuius ex emporio, quod memorant Strabo6) et Ptolemaeus6), fruges quas fertilissimi Agrigentinorum agri efferebant exportabantur. Agricultura enim denuo floruit 7), frumentum Centoripinorum et Agrigentinorum Verres probavit8), Cicero Agrigentinos diligentissimos appellat aratores 9). In nunimis qui tempori quo Romanorum imperio erat subacta urbs adscribendi sunt, calami conspiciuntur et aratrum 10). Usque ad Augusti aetatem Agrigentum in nobiliorum insulae urbium numero erat. Suspicatur Schubringiusll) „dass Agri- 1) Cic. Verr. III, 103. 2) Schubring. o. 1. p 77: Daher ist denn auf den Ausdruck societas, den Cicero einmal (Verr. IV, 93) über das Verhaltniss zwischen Agrigenti und Rom gebraucht nicht viel zu p;cben. 3) Cic. Verr. II, 63. 4) Cic. Verr. IV, 93, II, 153. 5) Strab. p. 272, p 226. 6) Ptolem. geogr. (ed. Mnller) I, p. 395, 396. 7) Cic Verr. III. 18, 73, 78. 8) Cic. Verr. III, 180. 9) Cic. Verr. III, 103. 10) Schubring. o. 1. p. 78. 11) Schubring. o.l. p. 77. . . gleichwohl ist wegen jener Münze anzunehmen dass Agrigentum einmal Latinisch colonisirt worden ist , collatis verbis Diodori'): cl t*v ' Aupxyxvrivviv veuó/tcvoi tov ij; Aifiuyi; ctvti$spti%óuevoi ttKovtov oürixq xtt'httgu: ixétctyvro, ullam vim argumentalem inesse negat Sietertius 8); vertit hic Herodoti verba: „welche zu rneiner Zeil die Akragantiner inne baben", additque; „d. b. sie war Theil ihres Gebieles". Luculentius Pancrazium errasse apparet ex hisce: 1°. Capys enim et Hippocrates cum a Therone profligati essent Camicum profugerunt3); Agrigentum cum Theronis dicioni esset obnoxium Camicum partem Agrigenti non fuisse constat. 2°. Strabo 4), cuius aetate Agrigentum urbs erat non parvi momenti scribit: . . . xx) tuv fixpfixpuv 3' i£ehei$6wxv irohhx) (SC. : TTflACti) Kx0x7ïep 01 KXUlKol. 3°. Apud Stephanum Byzantinum s. v. ' AxpxyxvTgt; haec scripta videmus: 'axpxyxvtis iróheic ktute. "lixexix; x7ro ttotxfjcoü 7rxpxppéovTog. Aoïipi? ort ui TtKtïmxi tüv Zixchtiv nihil*iv (k tüv 7T0TXfAÜv ovonxtyvTxi, x,upxxouirxc, réhxv . . . x x 1 K x n i x ó v. Agrigentum inter duos erat situm amniculos, quorum alteri erat nomen 'Axpxyxc, alteri "Tx^xt. Alterutri unquam nomen fuisse „Camicum"5) cum nihil sit cur credamus, pro certo affirmare licet Camicum fluvium Agrigentinorum urbem non praeterfluxisse; sequitur ut Cocali regia Camicus quam a Camico fluvio nomen traxisse narrat Duris, in Agrigentino colle non fuerit sita. 4°. Diodorus Siculus ®) inter urbes a Romanis, primo bello Punico, Agrigenlo iam expugnalo, captas, Camicum, ifpciipiov ' Axpx;yxvrivuv, memorat. Nonnulli 7) quamquam firma haec argumenta esse non negant, tarnen in sententia sua permanent urbemque a Daedalo exstruc- 1) Diod. Sic. XIII, 81. 2) Siefert. o. 1. p. 18. 3) Schol, ad Pind. Caim. Pyth. VI, 4; ad Carm. 01. II, 173 (ed. Heyne). 4) Strab. VI, 2, 6. 5) Erfurdt: De monumentis Agrigent. p. 18 ... ut totain urbem quam duo amniculi Hypsas Camicusque interfluunt, ingentia atque continua munimenta et propugnacula sepsisse videantur". 6) Diod. Sic. XXIII, 9. 7) Raoul-Rochette: Journ. des Sav. 1838, p. 226. tam sitam fuisse in colle Agrigentino, perhibent. Ne sibi non constent, duas urbes nomine Camico extitisse contendunt. Mera haec coniectura, quae cum nullo nitatur argumento, iure ab Holmio reicitur '). Nihil igitur de antiquissimorum Siciliae incolarum oppido, ante Agrigentum conditum colli Agrigentino imposito, nobis innotuit, ipsum etiam nomen latet. Quare praestat statim ad Graecorum coloniae historiam transire. Primum videamus quo tempore quasque ob causas Graeci Agrigentum condiderint. Quaestio quo tempore Agrigentinorum urbs condita sit arcte cobaeret cum quaestione quo tempore sint conditae Syracusae. Syracusanorum urbis fundamenta iacta esse 01. 11. 3. aut 01. 11. 4. apud Eusebium legimus, qui in hoe definiendo anno et cum Thucydide et, quod maximi est momenti, cum Pindaro, hac in re teste gravi, consentit. Agrigentum enim, ut apparet e Pindari Carmine 01. II. 168, quod carmen poeta composuit auno 476° a Chr. n., anno 476° centum fere') steterat annos. Scribit poeta 1.1.: xuïdironou svipKiov \iyov xhxOeï vóc tckcJv pui tiv' èxxTÓv ye reréuv iróhiv (pihois xvSpx fjLÜXhov suipyhxv Trpxn'uiiv xQéwhTepóv re xha Qypavoq. Thucydide 3) auctore stkti 3' iyyórxTx axTa xx) éxxrov 1) Holm. o. 1. 1, p. 60: Aber auch zu dieser Annahme liegt nicht die geringste Veranlassung vor, denn der Umstand, dass die locale Tradition in Girgenti seit geranmer Zeit diesen Theil (arcem) des alten Akragas für Kamikos erkJart, beweist nur, dass diese zuerst von einem Gelehrten (Prancrazi) aufge&tellte Ansicht allmahlig populür geworden ist. Es muss dabei bleiben dass Kamikos nicht das jetzige Girgenti war. 2) Moquette: Historia Syracusarum usque ad Gelonem p, 11: Poeta illud carmen composuit 01. LXXVI, 1; eiusque verba si cum choliasta ad amussim redigere velimus, Agrigentum conditum ent circa 01. L, vel 01. LI; sed hoe quippe in poeta, proeul dubio non licere, facile Clintono et Fischero conccdimus. 8) Thucjd. VI, i. 180 stadiis ab urbe afuisse constat, qua ex distantia apparet proelium non esse commissum apud „neapolin Agrigenti". Nunquam neapolin Agrigenti extitisse manifestum est ex iis quae Schubringius o. 1. p. 3 scribit, cuius verbis ipsis uti liceat. Scribit: „Die Stadt Akragas ist erst spat und mit reiflicher Ueberlegung und erfahrener Besonnenheit angelegt worden, die Terraingestaltung erfordert mit unumstösslicher Nothwendigkeit . . . dass die Stadt gleich Anfangs in dem Umfang gebaut werden musste, den sie spater hatte, obwohl sie noch langst nicht überall bewohnt war, und es ist nicht anzunehmen, dass bei dem machtigen Umfang, der anderthalb deutsche Meilen betragt, bei der Kürze der Blüthezeit und den mehrfachen Zerstörungen das Bediirfniss einer „Neustadt" fühlbar geworden sei. Hören wir doch auch Nichts von einer Einnahme oder Pllünderung der Neustadt bei den Belagerungen, was bei deren Charakter unumganglich gewesen ware; und noch viel deutlicher sagt Plutarch (Tiinol. 35), dass Timoleou nach der Schlacht am Krimissos die beiden Stüdte Gela und Akragas, welche durch die Karthager 406 zerstört waren, 338 neu gegriindet habe... Darnach ist er klar, dass in dem Zeitraum von 406—338 selbsl die Altstadt auf ein Minimum reducirt war; wie hatte es also 355 eine Neustadt geben sollen?", additque: „Endlich zeugt für unsere Ansicht auch der Mangel an Ruinen" '). Quae cum ita sint naturaque loei prohibeat quominus fidem tribuamus Pancrazio asseveranti venas aquae ab urbe orientem solem versus confluentes, antiquissimis temporibus occasum versus fluxisse et in fluvium cui hodie nomen est Drago, influxisse2), pro certo habere licet duos fluvios inter durchs Binnenland nach den Angaben des Antoninischen Itinerars 110 römische Meilen oder 880 Stadiën, aut' der Küstenstrasse gar 137 römische Meilen oder 1096 Stadiën. 1) Siefert. o. 1. p. 21. 2) Schubring. o. 1. p. 4: Auch mit der ersten Conjectur des Pancrazi, dass namlich dor Fluss S. Biagio einst im Norden von Akragas hinten um die Stadt herumgeflossen sei, steht es nicht besser. Nach der ganzen Bodengestaltung der nördlichen Umgebunj* unserer Stadt ... ist es otfenbar, dass höchstens durch das Thai Sallano zwischen Girgenti und der Serra Ferlicchio die nordöstlichen Wasser quos Polybius Agrigentum situm fuisse scribit, eosdem esse qui" bus hodie collis Agrigentinus alluitur. Acragas igitur is est amniculus quem hodie vocant, „Fiume di S. Biagio", Hypsas hodie „Fiume Drago" dicitur. Ab urbe meridiem versus confluunt et nomine „Fiume di Girgenti" in mare effunduntur. Necminus reicienda est opinio Cluveri'), qui „Naronem" et „Fiume di S. Biagio" communem habuisse alveum aut per commune ostium in mare effluxisse putasse videtur. Scribit enim: „ Akragas amnis is erit qui ad tria ferme milia passuum ab ortu urbem praeterfluens vulgo nunc accolis vocatur fiume di Girgenti et fiume di Santo Biagio, item fiume di Naro, quia ab huius nominis oppido profluit". Cluverus cum assentiatur Aretio2) scribenti: „duo fluvii ipso in exitu coniuncti, quibus antiqua urbs septa est, Draco unus, alter S. Blasii, qui ubi confluunt unus est Acragas", Siefertius Cluveri temporibus revera „Fiume di S. Biagio" et „Naronem" unum eundemque fuisse fluvium, verisimile ducit, sed addit: „Freilich kann nur eine genaue Untersuchung des Terrains, dessen eigne Anschauung dem Verfasser fehlt, die Sache ins Reine bringen". Falsam esse Cluveri opinionem docet ipsa loei natura, nam „keine Spur, keine Senkung, keine Thalbildung giebt uns einen Anhalt für eine derartige Vermuthung, im Gegentheil schliesst die Hügelkette zwischen den Mündungen jeden Gedanken daran aus' 3). Ab altero horum fluviorum urbem nomen traxisse legimus apud Thucydidem, Polybitim, Aelianum, scholiastam ad Pindarum, Stephauum Byzantinum 4). Quod si verum est — neque ulla nach Westen in den Drago hatten geflossen sein kunnen. Aber auch hier zeigen die Curven dass dieses Thai in seiner östlichen Halfte in der Richtung von Osten nach Westen aufsteigt . . . Wenn wir also nicht ganz gewaltige Naturrevolutionen annehmen wollen, bei denen überhaupt alle Forschung aufhört, so müssen wir die physikalische Unmüglichkeit einer Vereinigung des oberen S. Biagio mit dem Drago an dem angegebenen Punkte constatiren 1) Cluver. Sic. Ant. p. 250. Siefert o. 1. p. 21. 2) Cl. Marii Aretii Siciliae chorographia accuratissima (Graevii Thes. I). Siefert. 0. 1. p. 22. 3) Schubring o 1. p 5. 4) Thucyd. \I, 4; Polyb. IX, 27; Aelian. V. H. II, 33; Schol, ad Pind Carm. 01. II, 12, 14; Steph. Bye. s. v. est causa cur auctoribus fidern derogemus — verisimile est fluvii nomen esse Sicania origine Recte igit.ur scribit Schubringius: „jedes griechische Etymologisieren scheint mir dalier unnütz' 2), et iure reicit idem 1'olybii opinionein quaiu tradit Stephanus Byzantinus necminus Empedoclis sententiam quam traditam invenimus apud Diogenem Laertium. Scribit enim Stephanus Byzantinus s. v. 'AxpxyxvTti;: . . . rioAyp/s? 3f tov 7Totx/^ov xx) tyiv iroXiv inro Tijs x&pxt uvottxaöxt 'A xpxyvic 3 / x to euyeaiv. Apud Diogenem Laertium3) haec scripta videmus: nxhtv 3' "Axpuvot; toü 'ixrpoïi tóttov x'itovvtoi; 7rxpx ttjs (Scvï.yic eU xxtx- (JKIUYIV XXTpUOl) HVVhUXTOf 3/ X TVjV (V TOji, 'iXTpOÏC XXpCTifTX, Txps^öiiv ó 'EjCtTreSoxAiJr ixukutre, tx t' 'xhKx 7rep1 /fförjjrs? 3/axxi ti xx) toioüto èputvtaxf „til' ètnypx^opiev èheytlov', y toüto ; "Axpov 'ivtrpbv 'Axpaiv' 'Axpxyxvt7vov nxtpoc xxpou Kpv7TT£i xpyfivo; xxpot; irxrpiloq xxpoTXTVji;". Tivèf 3f TOV ÜSUTSPSV UTIXOV OVTül ■XpoQspOVTXl ' AxpoT&Titf xcpuQijs tuuGoï axpc; xxTé%si. Graeci Acraganta filium dicebant Jovis et Asteropes, filiae Oceani4), divinoque fluvium colebant honore. Signum ei Delphis Agrigentini posuerunt. Legimus enim apud Aelianum5): 'AxpxyxvTivot 3f tov iiruvuftov Ti7ró\(uc ttotx/jlov Tra/Si èpxtu e'ixxjxvTes 6uoutriv. o! 3' xüto) xx) iv AfA^Jsï? xvéSstrxv èké^xvroc iïixyhu^xvTOi; xyxk^x xx) èiriypxtyxv to tov 7totxhov cvopcx. xx) irxiS«'« è?ti tó xyx\pix. Ab Empedocle 6) Acragas %xviis dicitur, quo epitheto 1) Freeman o. 1. I, p. 433: The meaning of the name must be looked for in some other tongue than Greek, but it was naturally played upon in Greek mouths and was made to refer to the lofty position of a city, which still bears the name of „La Maeoifica". Schubring. op. 1. p. 5: „Zu einer andern Ansicht kann ich nicht dadurch gebracht werden, dass derselbe Namen sonst noch in Thracien, Euböa, Kypros, Aetolien vorkam". (Steph. Byz. s. v.). 2) Schubring. o 1, p. 5. 3) Diogen. Laest. VIII, 65. 4) Steph. Byz. s. v. 'AKpxyxvre^. 5) Aelian. V. H. II, 33. 6) Diogen. Laert. VIII, 54. nachdem das verhasste Mordinstrument doch wahrscheinlich unter allgemeinen Jubel der Bevülkerung der See anvertraut worden ware, die Majoritat der Akragantiner und Sikelioten nachher dennoch hatte die Ansicht haben können er stehe noch oben auf der Burg." Fabula de tauro in mare praecipitato procul dubio Timaeo est abiudicanda, sed in verbis scholiastae tov yxp èv rij iróxet SeiKvvftfvov nvt ehxi toïi xxOxntp $ wuAAvf xxté%et Timaei opinio latere videtur. Timaei aetate vulgo putabant taurum Phalaridis Carthagine esse. Id negasse videtur Timaeus, et scripsisse eum opinor taurum è v tij) TöAfi i. e. Carthagine, "betxvvpievov (av\ iJvxi toïi y. x 6 x ti f p vi ts AAij kxti%ci So£x. Assentiendum igitur Freemano scribenti: In this case the scholiast is not guessing but quoting Timaeos", errat autem idem scribens: „and seemingly quoting him accurately." Negat Freemanus ') taurum Phalaridis anno 408° Carthaginem esse transvectum et errare in hac re opinatur Diodorum. Scripta enim videmus apud Freemanum: Diodoros says that the buil which Scipio brought back was taken to Carthage in B. C. 408. Polybios does not say this, and it is not clear that he means it. As far as dates go, the buil which was sbown at Akragas in Timaeos' day might have been the buil which Scipio brought back. For it might have been taken to Carthage not in B. C. 408 „but when Akragas was a Carthaginian possession after the time of Timaeos. And it may be that Polybios means it when he says: toïi Txtipou kxtx t*iv èn ik p xt s i xv Kxpx^^ovicav n n iv kvT os è£ 'AxpxyxvToq eU Kxpxi2ovx." Non assentiendum in hac re videtur Freemano. Nam si revera Polybius opinatus esset taurum Phalaridis post Timaei aetatem Cartbaginienses Agrigento in Africam t.ransvexisse, certo certius non scripsisset Timaeum conatum esse: „txc, xvoqx'yeis tüv ttoiv)tüv xx) truyypxCpèvv \p(uSo7roieiv", perhibentem tt jj t' slvxi tov èv Kxp%tjSovi Txïipov 'AxpxyxvTo;" .. . quibus e verbis 1) Freeman o. 1. II p. 463—464. luculenter apparet Polybium taurum quern Timaeum negasse scribit ilvxt f's \\xpxyxvToc, pro Phalaridis tauro liabuisse. Quod attinet ad verba scholiastae iixciv strn rèxavoq toD ■7T0TXI/.SV, e verbis Polybii: xx) rijs óupiïos ïtznevovavi; Trip) txc trjvuftixs, apparet taurum a Scipione, Carthagine deleta, Agrigentinis redditum non fuisse sitnulacrum tluvii Gelae. Sed Carthagine Tirnaei aetate revera simulacrum fluvii Gelae fuisse, quid obstat quominus credamus? Dubitari igitur non potest quin taurus Phalaridis extiterit ') sed perdubium est num Phalaris, quod omnes asseverant, tauro suo vivos liomines torruerit ut crudelitati suae indulgeret. Valde mihi arridere confiteor sententiam Böttigeri'), quern sequitur Schubringius 3). Böttigeri opinione taurus Phalaridis arcte coliaeret cum cultu dei Phoenicii„Moloch" qui humanis gaudebat victimis. Putat Böttigerus cultum huius dei Ilhodios in Siciliam transtulisse deumque cornigerum in taurum abiisse. Etiam Agrigentinos hunc deurn coluisse mirum facere non potest nam et ipsi (per Gelenses) Rhodo erant oriundi et muitos in eorum numero fuisse Rhodios, ut supra dictum est, constat. Praeterea in Atabyrio, nionte Rhodio, tauros fuisse aeneos et vaccas mugitu imminentia praedicentes pericula auctor est Tzetzes4), quam ob rein Schubringius taurum (Moloch) Agrigentinorum in templo Aibf 'Arxfoupiou, quod in arce erat,, fuisse pro certo affirmat, quamquam Diodorus in raonte Ecnomo extra urbem taurum fuisse narrat 5). Etiatn Carthagine, licet neget Polybius scribens: xx) érépxs x'iritxi Si' vjv iv xxr- 6Q)CSVXgQij TGIOVTOS t XVpOG O'JOXfACÖC ÓVVX(/.ëVyC 6'jpsóyVXl t 0 "KXpX- %xv quippe quae urbs esset colonia Phoenicia, talem taurum 1) Vreeman o. 1. II p. 464. 2) Büttiger. Ideen zur Kunstinyth. I 359. 3) Schubring o. 1. p. 24. 4) Tzetzes: Chil. IV 390. Pauly Kunstbl. 1855. No. 57. 5) Diod. Sic. XIX. 108. Schubring o. 1. 25 Dass aber anf dem Berge Eknomos der Stier des Phalaris gestanden habe ist wohl nar erdacht um den Namen des Berges zu erkliiren und weil, wo von Phalaris die Rede war, man an seinen Stier dachte". Permirum est nihil de Gelensium cultu dei „Moloch" innotuisse. Fieri potest ut in monte Ecnomo Gelenaium taurus fuerit. (cf. Schubring o. 1. p. 25). fuisse verisimillimum est et fieri potest ut taurus a Scipione, Carthagine capta, Agrigentum transvectus pro „Moloch" Carthaginiensiura sit habendus. Non igitur est cur credamus Phalarin crudelitate ductum vivos homines aeneo tauro torruisse; fecit potius ut more institutoque maiorum deum „Moloch" coleret. Nihilosecius dubitari non potest quin Phalaris nonnumquam crudelissimum se praestiterit, verum omnis humanitatis et iustitiae eum non fuisse expertem docet faubula illa de inventore tauri iusta poena affecto, necminus apparet ex iis quae tradit Aelianus II. 4., ubi narratur Phalaridis epyov oü (xxhx sxelvu uxjvvfisc. Melanippus quidam ob iniuriam a tyranno sibi illatam consilium tyrannidis delendae inierat. Propositum cum amico suo Charitone communicavit, cui ut secum perageret facile persuasit; dicebat enim Chariton iamdudum sibi esse in animo patriam tyranni iugo liberare, vfeiou Ss (verba sunt Aeliani) tov Mekxvnnróv cl jv vpx^iv. Pergit Aelianus: 2.VVCXUP to fifipXXIOV. 6jv ihxqe, xxtl$Ciipx6yi Sf, vxvu vQóèpx tüv üopuQópcov xxptfiüq tx toixvtx QuXxttÓvtuv, 'E[/,@hy6e)( 3' vtto toïi x>.xpi$os s'tq to ^str/iut^piov xx) tTTpefihou/Aevos iv' tintn tov$ truviyvaxoTX:, o 3'svcxxpTipei xx) i'vtiêhei Tx'tq fixrxvoic. 'Etts! Sé //.xxpov toïito yv 'o MfA«inir7ro; v/xev sir) tov xï,xpiv xxi unohiyyvev oü nivov xoivccvoq iJvxi ttji Xxp'nuvi rij? fiouhijs xXXx xx) xMq xp^xi tvis i7n(3ov?>ijs ®xu!ax(Txq oiïv xfiCpoTépoui; xQijxe rij? Tinuplxq 7rposTa!;xs xvêvt(/.epov xneX&iïv //.y póvov rijs ' AxpxyxvTivav notex\>,x xx) tsjs 'ZixeXixq. 'Zwexupyive 5' xutoïs tx I'S/* "htxxtx xxpnova&xi. Haec quo anno facta sint apparet ex Aeliani fr. s. v. xvxfiohvi, ubi haec scripta videmus: Ao^ixc, Ss xx) Zev$ vutyp xvx(3o^v Oxvxrou xAxptSi ityyQiexvTO ÏTy Süa xvö' wv y/tipus XxpiTavi xx) MsKxvi7rvc!i 7rpocevé%t)ti. Melanippi et Charitonis mos secut.i esse yidentur conatus Telemachi, feliciorem habituri eventum. Legimus enim apud Diodorum '): ó .xpii (Swv ircpiGTepSiv vXiföoi u$) evo$ upxitos huKÓftevov, Ï3>»i • „ópxTe, u xvlpet, touqüto kW)&oq vQ' éuoi Siukopevov §/« letxixv, iirei rol ye ei re\utjauev iritrTpéipxi, 'pxliax; toü 3iuxovto? xv nepiyivoivTO. xx\ én toutou toü Xóycv xvéfixhc rjfv 1\JVX7T61XV . . . üuce Telemacho2) populus iirbem in libertatem vindicavit. Ipse tyrannus, queni vitae exitum habuerit incertum est, variae enim de eius morte feruntur sententiae 3). Quantum in odium Agrigentinis venisset docent verba Plutarchi 4): ' Aicpxyxvrivot xirxXKxytvTe« xï.xpih; s\pviQiift,xTuv 5' ovk eUTropüv %po; tolq pitado^oirixg, rijs TrsAfï? 'A pt,e'/xï.oirpt7rïj vxov èyiipovavis fVf/Sv; tx %piifAXTX èv tx7$ èpyxvixit; Ikx^itttcto, s7rsi76v xOpóxv éxSoriv 7roi>ita)v oii [tcvov oti kcXXovi; gtpxricotxt xittvtxï.xots« faxv fVf tiiv n»wv (captivos enim Gelo inter socios distribuerat xxtx tov xpiQnov tüv tnjcTpxTevvxvTccv ryv xvxXoyixv noivvxftevoc), xt.Xx xx! Sist/, yevo^èv^ tvh rpowiji ffflAAa) tüv QevyóvTuv ei? tvjv neviyeiov xvexüpyvxv hxX'kttx 3' cU ty[V AxpxyocvTLvcov, — unde apparet Theronis temporibus Agrigentinorum fines iam late patuisse —, uv xvxvtuv u7to tüv ' AxpxyxvTtvuv fyyprfivtaiv eyefJ.iv y, ?r«Ai« tüv 'sxXuxótuv. Inde a victoria ad Himeram reportatam usque ad urbem a Carthaginiensibus expugnatam, florentissimae erant Agrigentinorum res. Hisce temporibus pleraque sunt extructa templa illa aliaque aedificia quae urbem reddiderunt xxhhitTxv ppoTexv iroXiuv3). Quo de tempore prius quam agitur paucis est agendum de templis ante Theronis aetatem extructis et de arce. Ex loco Polyaeni4), ubi narratur quo modo I'halaris tyrannide sit potitus, apparet iam Phalaridis temporibus extitisse templum „Iovis Tutoris Urbis" (Zelf IloUeh); idem locus docet iam antiquissimis urbis temporibus Cereris templum in 1) Holin. o. 1. I. p. 205 sqq. 3) Pind. Caim. Pyth. XII, X. 2) Diod. Sic. XI. 25. 4) Polyaen. V, 1. urbe fuisse, nam ©erfioQoptuv Svruv Phalaris a Polyaeno tyrannidem occupasse dicitur. Templum Iovis Tutoris Urbis erat in arce, Quae pars collis A grigentini pro arce sit babenda primum est quaerendum. Serra di Falconis opinione arx extendebatur ab ecclesia cui nomen „S. Maria dei Greci" (in oppido „Girgenti") usque ad ecclesiam „di S. Biago". Secundum enim bunc auctorem ') templum Iovis Atabyrii, quod Polybius in arce fuisse scribit 2), et templum Minervae, quod a Polyaeno memoratur VI 51, et a Polybio S7r) rijg xopvQijs arcis fuisse dicitur erant in monticulo bodie „Rupe Atenea" dicto. „Rupe Atenea" igitur Serra di Falco putat esse partem arcis. Siefertius „Rupe Atenea" ab arce distinguit, sed templa Iovis Atabyrii et Minervae in summo boe monticulo (Rupe Atenea) fuisse contendit 3). Schubringius utramque opinionem refellit. „Rupe Atenea" partem fuisse arcis negat; templa in summo boe monticulo fuisse parum verisimile ducit, curn nulla templi vestigia ibi inveniantur, et „der oberste Felsknopf selbst eine r:o geringe wennauch rechteckige Fliiche (hat), dass er kaurn einen kleinen Tempel, etwa ein Tempel in antis, tragen konnte, (obgleich aucli für den die Breite Kaum ausreicht), gesebweige denn zwei." Serra di Falconis opinionem reicit quod Graeci „Burgen von einer Stunde Lange" condere non solerent, et murus, quo arcem Agrigentinos circumdedisse apparet e Polybii et Polyaeni verbis „bei dieser Ausdehnung sowobl undenkbar, als auch weder der Oertlichkeit angemessen (sei)." Arx, si Schubringio, quem omnes liodie sequuntur, credimus, in ea erat parte collis in qua hodie oppidum „Girgenti ' situm est. Tria secundum illum erant arci nomina: Acropolis, Atabyrium, 'Aöyvawc. Apud Steph. Bys. s. v. 'atx(2vpim enim baec legimus:.. "Est/ xxi "lixixixq 'At x (3 u p t o v ü? Ti,uxioc, et Polybius scribit Iovis Atabyrii templum fuisse in arce, unde verisimillimum est arcem Agrigentinam nomen „Atabyrium" a templo Iovis Atabyrii traxisse. 1) Schubring o. 1. p. 22. 3) Siefert. o. 1. p. 89. 2) Polyb. IX, 27. facta, in qua pisces alebantur els tx? 5>jptovixs hvTixaeit;'). Eorum hospitalitatem laudat Diodorus s). Vino dediti fuisse non yidentur; unum tantum exemplum ebrietatis, vel potius iuvenilis lasciviae traditum est 3), et recte scribit Freemanus'): otherwise the worst that we hear is that the Akragantines from their boyhood wore soft clothing and gold ornaments". Luxuria tarnen Agrigentinorum animos effeminasse apparet e decreto quod tradit Diodorus 5), hisce Terbis usus: Aix Ss ra (isytios tij? xxtx tvjv nóhiv sï/Troptxi; tosxvtyiv vuvéfixive tpuqyv elvxi vxpx TOÏf 'Axpocyxvrivott, U7ti ,uer' ihiyov rij? 7r«A/opx/«? ycvt)f/.svm ftoiijtjxi ipyqiirfak nep) tüv sv toIs (puhxxsloig iïixvvKTepivóvTCiiv, oirus [/,y tic s%iji irheïov tuXvh xx) teptarpupixtot kx) kuIIou kx) SuoTv 7rpoiks$)xaxiav. toiaurifi ss rij? ak^potxtm (7tpu/ivijf vTxp%ouaw i^igti Xoyi^evixi ryv xxtx tov \oiirbv fitov TpuQqv. Ipsa urbs pulcherrimis erat ornata aedificiis °). In viis 7) quae 1) Diod. Sic. XIII, 82. XI, 25... siq rpvqifv kx) xttó^xvo-iv. 2) Diod. Sic. XIII, 83. 3) Athen. II, 2 p. 37 B. Tim. fr. 114. (Müller I, p. 221): Ti/x-xto; 3' ó Txvpo/xevhiiQ èv 'Axpxyxvri oik/xv tivx Kxtéivbxi Tpijpv], è% xh!x$ toixvtviï NexvttQepixxvQévTX$ x7tó TVH péfyt;, Ui vofxt^siv (ZÏV hri rpiypov; xAeTv, xsi(**?€*tel ^ xxte7rü$ kxtx tjjv bxKx7ixixt; iix tviv Só$xv tov KXTXinceiixvftxToi; iiroivivev, xCp' exurov xhyQijvxi tov; virovópovs i%üv c'xxriv. E'i; Sc txót^v èTrxyopévaiv %ctx(iüv xx) xpvivxiuv vSxtuv }%Qu0Tpo(peïov cycvcro, ■>rsAAsv? 7rxpe%i[Aevov l%$üf cis Tpvjv ■jrtp'iHSTpov arxliuv emot, to Sè fixöos clxotri ir^x^vi e'f W *zx~ yoftévaiv ulxruv, i$H\QTi%vwot.v irï.ij9oi \%Ovuv iv «ürjj 7toiïitColumnae triginta octo erant numero; per quattuor gradus ad peristylum erat aditus. Solum peristyli e magnis constat lapidibus quadrangulis. Supersunt secundum Schubringiums): von den Stuffen die Südosteoke, die mitte der Südseite, die Siidwestecke, Westseite, Nordwestecke; vom Peristyl in kleinen Rumpfen: auf der Südseite (vom Osten an gezahlt) die Saülen 2, 3, 7, 9, 12, 13, auf der Westseite die drei Mittelsaulen, auf der Nordseite die vierzebnte, welche noch drei Trommeln hoch steht und wie ein Ihurm überdie Triimmerhaufen emporragt". Memorabile est templum ob varios quibus erat exornatum colores, quorum vestigia etiamnunc in zophori partibus, quae in museo Panormitano asservantur, conspiciuntur. Superest porro pars irpovxov et pars cellae. Nomen licet certuui non sit, tarnen falsum sit necesse non est. Templum procul dubio exstructum est quinto a. Chr. n. saeculo, Emmenidum aetate, qui quin Herculem summa religione coluerint dubitari non potest. Ne Schubringius quidem forum, quod a Cicerone, ut supra iam dictum est, non longe a templo Heraclis afuisse dicitur, in media urbe prope ecclesiam „S. Niccola fuisse contendens, persuasum sibi babet nomen pro falso esse habendum. Scribit3): „es ist leicht möglich dass von den Ruben eingerichtet hat, zn der noch heute die Bewohner der nahen Weingarten und Felder wallfahrten. Ausser einigen Getiil'el nnd der Decke ist Nichts verloren, auch ist die Entstellung durch spiitem Bau nicht bedeutend. 1) Holm. o. 1. I, p. 297. 2) Sehubring. o. 1. p. 4'.). 3) Sehubring. o. 1. p. 62. er seinen Namen mit Recht fïïhrt", additque: „Dass in einer der spater zugefügten Cellen ausser einigen Terracottaresten eine aus römischen Zeit stammende Statue aus weissem Marmor gefunden ist, die wahrscheinlich Asklepios darstellt, ist kein Beweis dagegen. So stand auch im Tempel des Asklepios ein Bild des Apollo". In Herculis templo simulacrum illud erat Alcmenae, quod Zeuxin Agrigentinis pinxisse legimus apud Plinium '). Ipsius quoque Herculis in templo erat simulacrum ex aere factum, quo pulchrius nihil se vidisse profitetur Cicero2), quodque, eodem auctore, in precibus et gratulationibus non solum venerari verum etiam osculari solebant Agrigentini, usque eo ut rictum eius ac mentum paulo esset attritius. Memorat porro Cicero duo „sigilla perparvola", quae Verris „istius imperatoris" „nocturnos milites", cum frustra Herculis simulacrum rapere conati essent, ne omnino inanes ad „istum praedonem religionum" reverterentur, sustulissse narrat. A templo Herculis occidentem versus est templum longe maximum omnium Agrigentinorum templorum, templum scilicet Iovis Olynipii, quod est veut eitTH 'e^xxovTx, to 5' v\pot èxxTOv eïxoai %upit tov xpyTriïufiXTOt. Mfynrrot S' uv rüv èv Zixehix kxi roït exrbt ovk xXoyat xv avyxpivono xxtx to ftéyeOot t%t v7ro7tx 7rpb$ sa /jcépet tviv ytyxvToptxxixv iireifoxvTO [t«/?] ykvQxTs xx) tü ntyiQei xx) tïji xxXf.et ^ix^epoutrxic, sv Ss ty 7rpos èvffAxs tviv xï.ugiv tij? Tpoixs, èv y tüv vipuuv sxxittov 'thTv "evti oheiuf Tijq irepivTxceut; SfSif fiioupyt] uévov 1). Anno 255° Agrigent.o a Carthaginiensibus expugnato pauci qui in urbe remanserant in Iovis Olympii perfugerunt templum J). Nihil fere de templo superest. Anno 1401° p. Chr. n. quae adhuc supererat pars corruit. Lapidibus templi Girgentini ad domos aedificandas et ad molem (Molo), quae portum Girgentinum (Porto Empedocle) a vi fluctuum protegit, struendam usi sunt. Rudera templi Haus anno 1802c perscrutanda curavit, post quem multi conati sunt templum, ut utar Holmii') verbis, „wenigstens im Geiste" restituere. Memoratu digna sunt fragmenta permagnorum simulacrorum inter templi rudera inventa, quae cui usui fuerint destinata magna est inter viros harum rerum peritos dissensio4). Certo certius in interiore erant parte templi, nam Diodorus, quem exteriores tantum partes descripsisse inter omnes constat5), nullam eorum facit mentionem. lemplum erat et adhuc est, ut ita dicam, „crux interpretum , ein Riitlisel in der Entwickelungsgeschichte der Griechischen Kunst."") Qui de eo scripserunt multi sunt, quorum 1) Holm. o. 1. I, p. 443. Dass die Reliefs sich in den Giebelfelderu bet'anden liisst sich alierdings nus l)iodor's Worten nicht erkennen. 2) Diod. Sic. XXIII, 18. 3) Holm. o. 1. I, p. 299. 4) Schubring. o. ]. p. 57. Holm. o. 1. I, p. 5) Schubring. o. 1. p. 57. 6) Gsell Kels: Unter-Ital und Sizilien p. 767. Schubring. o. 1. p. 57. 4 inprimis memoratu digni sunt hi: Pancrazi o. 1. II; v. Riedesel: Reise durcli Sicilien und Gross-Griechenland. Zürich 1771; Winckelmann: Werke I; Quatremère de Quincy: Archives littéraires de 1'Europe Par. 1805. Tom. VI, Mémoires de 1'Institut de France, Par. 1815. Tom. II; I. C. Richard abbé de St. Non: Voyage pitoresque a Naples et en Sicile. Tom. IV (nouv. ed. Par. 1829); Houel: Voyage pittoresque des iles de Sicile, de Malte et de Lipari, Par. 1782—87. Tom. IV; Wilkins: The antiquities of Magna Graecia, Cambr. 1807. Chapt. III; Ham'. Saggio sul Tempio di Giove, Palerm. 1814; Politi: Lettera al ciantro Panitteri sul tempio di Giove Olimp. in Girgenti, Palerm, 1819; Klenze: Der Tempel des Olympischen Jupiter zu Agrigent, Stuttg. uud Tüb. 1821; Lo Presti: Di3sertazione apologetica, Girg, 1827; Cockerell: The temple of Iupiter Olympius at Agrigentum, Lond. 1830; Palmeri: Memoria sulla antichita Agrigentine, Palerm. 1832; Maggiore: Due opusculi archeologici, Palerm. 1834; Serra di Falco o. 1. Tom. III; Politi: Viaggiatore in Girgenti, Palerm. 1842; Siefert. o. 1.; l)ennis\ A Handbook for Travellers in Sicily Lond. 1864; Schubring. o. 1., Holm. o. 1. I. Non longe a tempio Iovis Olympii ad occasum solis versus rudera sunt templi Castoris et Pollucis, quod erat veus Aa$ (?) fl-fp/TTTfps?. Columnas 34 fuisse numero verisimile est. Praeter partem templi quae spectat inter septentriones et occasum solis, a Cavallario restitutam, nihil fere de tempio superest. Templum coloribus Agrigentinis exornandum curaverunt, quorum vestigia etiamnunc conspiciuntur. De nomine nihil constat,l) sed Agrigentinos Dioscuros coluisse apparet e Pindari Carm. 01. II. De templis Minervae et Cereris supra iam sermo erat. Restat 1) Schubring. o. 1. p. 63. Viel sicherer künnten wir urlheilen, wenn es sicli bewahrheitete, was mir dev Cicerone von Girgenti, der bei den Ausgrabungen dieses Tempels Augenzeuge war, wiederholt auf das entschiedenste versicherte, namlicli das9 sich mit den beiden Marmoifussen zusammen ein Ei gefunden habe; denn dieses würde auf die Leda deuten. Da sich aber im Serradifalco darüber keine Notiz findet, so wage ich es nicht zu glauben. ut mentionem faciamus de Asclepii tempio, ex quo Verrem pulcherrimum siguum a Myrone factum rapuisse narrat Cicero. ') lemplum e Polybii verbis (I. 18 xx) <7TpxT0TtelevaxvTe$ tv èxTii GTxlioi-s xiro rijt; -rroXeu: ). Praefuisse videtur civitati collegium mille e ditissimis civibus virorum, qui ro Z*J»v Mpounx*) appellabantur. Huic collegio Empedoclem pnilosophum, deprehensa coniuratione ad tyrannidem restituendam facta, potestatem abrogasse et merum imperium populare instituisse (wTf o\j nóvov tv rüv vlouviuv x\\x kx) tüv tx svhaotikx Qpovoóvruv) legimus apud Diogenem Laertium 3). Grati cives ei regnum obtulisse videutur; quod autem Empedocles, quippe qui teste Aristotele xpx^i xMirpiot *) esset, repudiavit. Nova reipublicae instituta et leges diu viguerunt; nonnihil ex decreto quodam Agrigentino, de quo agit Siefertius 0.1. p. 98, de iis innotuit. Scribit liic: „Die Hauptmomente nach bestand diese Verfassung (sc. Empedoclis) bis in die römischen Zeiten liinein. Aus dieser Zeit ist uns niihmlich ein Decret von Akragas aufbewahrt, welches dies deutlicht zeigt, und deshalb mit Hecht auch für die früheren Verhaltnisse benutzt werden kan. Die jetzt verlorne J afel enthalt die Belohnung des Syrakusaners Demetrios und die Ertheilung der Proxenie an demselben" s). Decreti verba liaec sunt: 1) Diod. Sic. XI, 53. 2) Diog.^ Laert. VIII, 66. 'E /ztsJoxAijc xx) Ta Xi\tuv zt) po i erpx xxrélvtrt (tvvsttuq s7ti 'ttv\ tfilx. 3) Diog. Laert. VIII, 63. 3' x'vrov (Empedoclem) kxï 'apirtoré^; itetlepo( ytyowx, xxi £pxt( xMórf,ou « ye tijv «irü s.so^v xzpvtwxto kxSxt,, é, „7? ttepi ziroO Aéy«, «f» a,t6t*t* iv,lór, tAs'ov «/«xsfra;. 64). rit s xutx xx} tipziot é'Ptxs, Ti»ii xiti'zv Spet ■zzpXTi'jé/ievGt; toc s^ot.xov shx. tov ZvSpx. } yicp vt, x^lslt m r.voi rsv ipxóvrm xxi Tpopxwovtoc roO hwou ;Aa>i/0£ 7rxpx7rpofTx[Tx\ tx$ @ou\x$, 7rpoe$piuou3'xs tx$ qu\x$ tmv 'TAAfwi/, ir poxyopoüvtos aiokkéo; toü aioxafaï, ypx/tftxtsvovtoi; 'Alptxviuvog 'AAf£avS^u x\ixitpic)) AioIÓtou xupxaotriii IS o£s r£ xXitf, vtxdx kx) tx av/k^tcji.... Sequuntur nomina legatorum Romam missorum, laudes quibus Demetrius effertur, ipsum loynx. Pergit decretum : .. . to Sf lóy/tx tóii x.bkx4>xvto<; i$ %x*xciftxtx Stio to /thv cv xi/x0ifi((i)i/ eg to (3ou^lut>]piov to Sf aAAo X7T0^Ó/as{i)v ayfaytpia) HupXKOaib! ÜTrÓfAVXpiX Txq TtOT! TOM "ix/jLOV SVUOIX; TOVi Sf TXfilXi è^ohx^xi is tx 7rpoye?pxf4[tivx o2 Aetnam cepit, qua urbe expugnata in Agrigentinorum contendit fines et Motyum, Qpoupoófjtsvov u7ro TUU 'AxpxyxvTivuv obsidere coepit *). Agrigentini opem implo- 1) Diod. Sic. XI, 67, 68. 2) Ante bellum cum Ducetio gestum Agrigentini cum Motyaeis bellum gessisse videntur. (1 aus. V, 25, 2), quod ad bellum verba Diodori referenda sunt, quae leguntur XI, 86: Kxtx se tv\v ZiksXixv 'Eyetrruloit *«'. aiavfixiois èveVrif x«As|uo( TTSfi %upx( Tij; vpo( Tij! Mx^xpm voTXfiia. ■ysvo/xévqe $è l*6xtt '*XvP*t> (rvvéfivi TOMOVS xxp1 ipipoTépoi; imtpsivivai xx: rii( fti) Arx; Schubringius o. 1. p. 24, pro 'Eystrreei'oi(, ivovvt/oii; legendum esse censet, Holmius pro A(Au/3«/o(; Moruxioif proponit. (Holm. o. 1. I, p. 431). Of. Vaux: „On a coin bearing a Phoenician legend and referring an alliance betwecn Motya 'and Agrigentum", in Nurnism. Chron. XXII, 1866 p. 128. 3) Diod. Sic. XI, 78. 4) Diod. Sic. XI, 91. Móruov castcllum Agrigentinorum, ubi situm fuerit incertum est. Cf. adn. ad Steph. Bjz. (ed. Meineke) s. y. MotvAxi. rasse videntur Syracusanorum '), qui Bolcone duce Motyum exercitum miserunt. Victus a Ducetio Bolcou cum pro cladis auctore haberetur (accusabant enim eum hxdpqi 7uf/,7rpxTTstv Acvkstici)) supplicio multatus est. Hiems cum instaret Syracusani domum reverterunt, ineunte autem aestate bellum instauraverunt. Agrigentini Motyum castellum, quod a Ducetio praesidio tenebaturJ), expugnaverunt, Syracusani Siculis apud Nomas 3) gravem intulerunt cladem, qua accepta plerique Siculi in castella sua se receperunt, pauci tantum fidem erga ducem servaverunt. In tanta rerum iniquitate, (non modo enim multi eum deseruerant sed etiam insidiae ei struebantur), Ducetius de rebus suis desperare coepit. Salutem itaque a victoribus petere constituit et noctu Syracusas fugit, quo cum venisset supplex ad aras consedit seque ipsum et regionem suam in Syracusanorum fidem ac potestatem tradidit. Syracusani ne deorum quorum ad aras Ducetius supplex consederat moverent iram vitae supplicis pepercerunt, ipsum autem Corinthum in exilium miserunt, ibique reliquum vitae degere iusserunt. At nondum Ducetii partes in bistoria Siciliae erant peractae. Scribit enim Diodorus Siculus '): Ovto? 3f (Ducetius sc.) iKiyov xpivov fteivxi; èv Tfj KopivSa faokoyixi; ho)TT!f« ufatov ovtx xui Só%«vtu Xxipx f04, rpiecKovrce pvpizSuv 9) Diod. Sic. XIII, 85. hostium vim cum diutius sustineri non posse intellegerent, urbem relinquendi consilium ceperunt. Paulo igitur post Campanorum et Dexippi discessum cum uxoribus et liberis clam es urbe nocte egressi, alii Gelam, alii Leoiitinos alii racusas se contulerunt. Prima luce Ilimilcar urbem occupavit. Perpaucos qui in urbe remanserant interfici iussit; nonnulli, inter quos Gellias ille erat, in templum fngerunt Minervae sperantes fore ut Carthaginienses templis parcerent, quorum ubi viderunt impietatem templum incenderunt et una cum templo interierunt1). Ingentem fecit Himilcar praedam '), urbem tarnen non statim diruit. Hiems enim cum instaret in urbe hibernare, ineunte autem aestate bellum instaurare constituit. Camarinam itaque et Gelam proximo anno expugnavit, Syracusas obsidere coepit, quam urbem tarnen expugnare ei non contigit. Pestilentia enim quae Carthaginiensium invasit exercitum eum coegit legatum ad Dionysium mittere qui de pace ageret. Pax facta est, cuius quae fuerint condiciones tradit Diodorus XIII, 114. Scribit enim hic 1.1.: 'Aa/tévag 3' birxwjuxvtoi; tov Aiovuriou, Ttfv etpyvyv toï7%e iÖcvto ' Kxp%y$ov!a)v elvxi f/.ev rüv cip%ij$ 67t01kcü]/ xhï.oug jcxl 2,l1tx1/0uc) ^shl]/cuvticu$ kx) ' A k p x y x V- t I v o u $ y Ir/ S' 'I/Ctspxlouc kts, Pace facta Carthaginienses praesidiis in urbibus insulae relictis domum redieruntJ). Paulo tarnen post Agrigentinis, quorum multi post pacem factam in urbem revertisse videntur, occasio ad patriam suam a Carthaginiensium dominatione liberandam praebita est. Dionysius enim Syracusanis ut bellum Carthaginiensibus inferrent persuasit: idem enim periculum quod ante pacem tactam Graecis Siciliae incolis imminere, Carthaginienses 1) Diod. Sic. XIII, 90. 2) Diod. Sic. XIII, 90: O rot iepx y-'XL TXZ oÏki'xc evhviirx$ v.ati fyihoTtfiwc; spevvytroci;, ToaxuTvjv utyetetxv rrvvyipotrsv óV^v eïxóg sttiv srr^Kévxt 7TÓ&IV OlXOV/XSVijV V7T xv$pAIV £lK07l fXVpICC§CÜV, XTTÓpüyTOV 5' XTO Tvj£ y€y€' vvinévtiv, tbovs-iatxtyv Sè trxedov twv róre 'EAAi»w5aiv irótem yeysv^/Uvtiv . . . Res pretiosissimas Caithaginem misit, inter quas, ut supra iam dictum est, Phalaridis erat tauius. 3) Diod. Sic. XIV, 8. 5 pestilentia coactos pacem fecisse, bellum procul dubio eos esse renovaturos simulac vires refecerint, occasionem ad gravem bostibus inferendam cladem non esse praetermittendam '). Summa itaque Syracusanorum voluntate legatum misit Carthaginem cum epistula qua scriptunx erat Syracusanos Carthaginiensibus bellum inferre decrevisse nisi e Graecorum a se subactis urbibus recederent2). Carthaginienses, quorum permagnum numerum pestilentia extinxerat neque igitur ad bellum parati, tamen cum Syracusanis bellum inire et quam maximum numerum militum conducere constituerunt, quos ad contrahendos nonnullos senatores magna cum pecunia in Europam miseruntJ). Syracusanorum interea legatus cum domum rediisset, Dionysius delectu habito belli initium fecit4) (a° 397° a. Chr. n.) et in occidentales partes insulae contendit, quo in itinere complures urbes, libertatis recuperandae cupidissimas facile sibi adiunxit, inter quas etiam Agrigentiuorum urbs erat5). Carthaginiensium in provinciam cum venisset, Erycini ingenti Dionysii exercitu perterritie) statim ad eum detecerunt7), Motyaei autem, quorum ad urbem Dionysius exercitum duxit fidem erga Carthaginienses servaverunt, quam ob rem urbem obsidere coepit. Expugnavit quidem Dionysius xMotyen sed mox amiBit8), quare praestare ei videbatur bellum in aliam Siciliae partem transferre et domum redire. 1) Diod. Sic. XIV, 45. 2) Diod. Sic. XIV, 46. 3) Diod. Sic. XIV, 47. 4) Revera iam ante legati Carthaginem missi reditum Syracusani belli initium fecerant nam teste Diodovo Siculo (XIV, 46): Merx Si ry/v exxAytrixv roC Atovvr/ou Tij» ISovtn'xv SivTOi, ol "Zvpxxómot tx ja-ei;, to/Uoi Si xxi tüv è/znSpuv eïxov h rü Aipiévi toc( vxS; yeftoirxc, Qoprtuv, <5v xxxvtx SieQópyirxv 0' St'pxxóa-ioi. uxpxtr^n'ai; Si xtx! ol Aonroi SixEAiwra» roi( xxp' xlroii oixoüvtxi; tSk jv róKu xxpxSÜM xx\ rvwAxovf ysvérS*,. Airoo 5' ivx^xpóm, rijv •Axp&ywrx Txpxywónivot, T*v nh xóto* Uxpe xxpx Zurrpirov xxi roiQ i»T séJo? xrhrup, 'Axpiyxvrot rupxnoe flhv •ivxp Mo®» rif'v tov frov xxtxttpottfv, Sv Xypiov x^yoSvrot cp,wx< xxr' x'utov tjjv üv xxi rijv *Aivpkv xircÜ roT? MoSn xxt^x, xx) iuh&* llu rl *W«r., Phalaridis succeesorem regem fuisse perbibent. n. 8u.pic.tar Holmius (0.1. I, p. 152) PM»™ liae urbes potestati suae subiecisse quo facilius periculum omnibus insulae incolis a Carthaginiensibus imnnnens propulsaret. Hac in re Holmio non est. assent.ienc.um. m. Xenophon inimicus Thibronis fuit. IV. Emt Duria, vel potlu. mala «Ua. .1™ Byaantinua, Syracuaanorum urbem nomm a Savio scribens (cf. Steph. Byz. s. v. 'AKpxyxyrst). v. Xenoph. Anab. I, 4, 14: èyu ouv Qvtv.) unxt %pyvxt hx(3i'pxi t'ov Etv totx/aov irp)v lïvxi o, ti o'i xhXoi "EAAijvfe xiroxpivsï/vTxi. Expungendum est vocabulum EüQpxTyv. VI. Xenoph. Anab. I, 7, 1: fSa'jcf/ yxp eh t>)v èvioüaxv sco föeiv (3xn\éx truv rcj> irrpxreu- piXTI fAXXOUfiSVOV. Eiciendum est vocabulum ftx%ou!Aevov. VII. Soph. Aiax. 670: .... TOÜTO nïv VI$0!TTl(3fl<; Xeiftüvcs èKXupoüfiv evKxp7rp Hpet ' èfylTTXTXl 3f VUKTOS x'ix VV^ XU*A0£ ttj AfuKOirahy Qsyyot vipéptf. <5A iyeiv. Pro kukKo; curn Nauckio legendum ost (dmtos, pro Cp^éysiv Cpspeiv. VIII. Lucian. Dial. Mort. XXII (ed. Sommerbrodt). MEN. Kx) u*iv TCfi £uA<