"'%r~ "——->!
'Stormvloeden!4
I \
'' r.<
Uit oude Kronieken bijeenvergaard en breedvoerig omschreven,
% 1 !; vanaf 1625 tot en met Maart 1906,
;
alsmede beschrijving omtrent HET ONTSTAAN VAN „DE DOLLARD", met een kaart van het
VERDRONKEN „REIDERLAND." ♦♦♦ 
% J. BAK KE R. — DRIEBORG.
Zr, 2







V , -
J
Stormvloeden! -
f. .A % S !
I - j <A
|' SS \ ^
Uit oude Kronieken bijeenvergaard en | breedvoerig omschreven], , ^ \ i:
V:- | |
vanaf 1625 tot en met Maart Ji, /
•cv
alsmede beschrijving omtrent HET ONTSTAAN VAN „DE DOLLARD", met een kaart van het
VERDRONKEN „REIDERLAND." ♦♦♦ 
j7 B A K K E Rr — D R ï E B O R G. 9
fs 1)







t ' (J
Stormvloeden!
Uit oude Kronieken bijeenvergaard en breedvoerig omschreven^
l 'è
vanaf 1625 tot en met Maart WOB,
alsmede beschrijving omtrent HET ONTSTAAN VAN „BE DOLLARD'', met een kaart van liet VERDRONKEN „REIDERLAND."
J. BAKKER. — DRIEBORG.
m7 8- 2 3 3 6



-



~/ rSTƒ • ;•
C /,{?/*/ C / ./7^1 < o * /yi /*?
NrMwi"^ L/ * if W L»^ L- LfL- ér ^ U •
c'
Reeds meermalen daartoe aangezocht, daar ik in 't bezit ben van de oudste kronieken o.a. van OLTHOFF, SMITH, STRATJNG, VENEMA enz. enz. besloot ik, een werkje te schrijven over de hooge vloeden en overstroomingen, die in 't bijzonder onze provincie zoo zeer bij herhaling hebben geteisterd.
Ik ben dan begonnen met vanaf 1625 de treurige leiten die onze voorouders hebben moeten verduren, zoo breedvoerig en voor iedereen zoo duidelijk mogelijk weer te geven tot en met den jongsten vloed van 12 Maart j.1.
Waren vele der vroeger daarvoor beschreven werken wegens den hoogen prijs 3, 4 en 5 gulden niet voor elk te krijgen; ik wensch nu dat dit werkje door een ieder



zal worden gekocht en stelde derhalve den prijs op slechts 35 cent.
Daar het mede bevat een kaartje van het verdronken <-Reiderland» of den vroegeren «Dollard», hoop ik dat ik niet in mijne verwachtingen worde teleurgesteld en zend alzoo deze beschrijving over onze voorouders de wereld in.
Dc Schrijver en Uitgever:
J. BAKKER.
Drieborg, April 1906.



STORMVLOEDEN.
Naar aanleiding der overstroomingen van den 12en en 13en Maart 1906 snuffelde ik de oude kronieken nog eens door en vond o. a. vanaf 1625 opgeteekend, dat den Bsten Maart van dat jaar onze provincie, (Groningen), Friesland en Noordholland, doch in 't bijzonder Oostfriesland, door een kolossalen stormvloed waren geteisterd. Alleen de Oostfriesche zeedijken hebben toen meer dan 800.000 gulden aan herstel gekost.
In 1636, den 24 en 25 Juli wies het water opnieuw geweldig door een hevigen storm en werd in 't bijzonder w7ederom op de Oostfriesche dijken losgebeukt met enorme schade. In 1643 werd opnieuw ons land en vooral Groningen en Friesland door een vreeselijken stormvloed getroffen en wel in den nacht van 23 op 24 Januari. De zee was toen zoo woest, dat de zeewering niet werd erkend en het water tot diep in Drente doordrong, zelfs zoo erg, dat ze rechtuit vanaf Groningen naar Zwartsluis, in Overijssel konden varen. Kerken, torens en huizen spoelden weg, zelfs lijken uit de graven.
In 1651 weder een vreeselijken vloed, waardoor ons noordelijk deel en Oostfriesland het zwaar moesten verantwoorden. Het was den 22sten Februari dat de vloed tot



voor de poorten der stad Groningen doordrong.
In 1662 wederom op den 28sten Februari een vreeselijken vloed, waarbij alleen tusschen Delfzijl en Emden 8 schepen met man en muis zijn vergaan.
Den 5dcn December van het jaar 1665 werd de zeewering van Zeeland, Holland en Friesland door een zwaren vloed vreeselijk verwoest, zoodat zwaar beladen schepen over de zeedijken landwaarts indreven.
Den 12en en 13en November van het jaar 1686 werd ons land opnieuw door een afgrijzelijken vloed getroffen en in 't bijzonder onze provincie. Vooral in den nacht van 12 op 13 November, toen de wind naar het Noordwesten sloeg en een zware storm opstak, vergezeld van hagel en bliksem. Het water sloeg een manshoogte over de dijken, zoodat de stad Groningen den volgenden dag op een eiland geleek.
De zeewering werd door dien vreeselijken vloed ais 't ware schier weggespoeld ; zelfs tot Oude Schans waren de dijken verdwenen en verscheiden kolken er door ontstaan. Alleen van Oude Schans naar Hamdijk ontstonden zeven kolken.
Ook de zeesluizen konden het water niet tegenhouden en bezweek ook de Finsterwolderzijl, waar reeds toen Bellingwolde door afwaterde. In Hunsingo spoelden de dorpen Pieterburen en Uithuizen bijna geheel weg, ook de dorpen Vierhuizen, Kloos-



terburen, Winsum, Saaksumhuizen, Usquert, Warfum, Bedum enz. leden enorme schade.
In Fivelingo leden behalve Delfzijl, vooral Oterdum, Spijk, Bierum, Godlinze, Holwierde, Uitwierde, Tjamsweer enz.
In het Oldambt was de schade ook verbazend groot, vooral Woldendorp, Borgsweer, Nieuw-Scheemda en Wagenborgen hadden veel te verduren.
Men zag van Zuidbroek en Noordbroek tot aan Scheemda zooveel beesten en allerlei huisraad drijven, dat men er bijna met geen schepen kon doorvaren.
Met lof gewaagt de geschiedenis van den ijver en de voorzorg van den toenmaligen drost W i c h e r s, die zorgde, dat de aangespoelde goederen niet gestolen, doch aan de rechtmatige eigenaren werden teruggegeven.
Nog eenige belangrijke voorvallen uit dezen woesten vloed zullen we vermelden.
In het Oldambt bevonden zich 70 menschen, waaronder ook de ambtman 1' o 1k e r t s, in een huis, 't welk weldra niet alleen een prooi der golven werd, doch ook alle personen daarin aanwezig verloren daarbij hun leven.
Te Termunten spoelden eenige doodkisten uit de graven en te Termunterzijl bleef bijna geen huis staan, zij spoelden alle, tot de fundamenten toe, zoodanig weg, dat men ternauwernood ze weer kon aanwijzen. De predikant met zijn gezin te Termunten, benevens allen die daar woonden, werden op



twee na een prooi der golven. Te Termunterzijl zochten eenige menschen hun toevlucht op een hooiberg, doch dreven daarmede af naar Woldendorp.
Daarbij wilde het noodlot, dat ook nog aldaar de aangedreven hooimijt in brand geraakte, zoodat die menschen nu moesten kampen tegen vuur en water. Wat vreeselijk schouwspel!
In Oost-Goorecht, te Middelbert en Engelbert, zag men eveneens vele huizen weggespoeld, mede in het Westerkwartier, doch daar was het niet zoo ver ingedrongen.
De provincie Groningen stond voor een groot deel onder water, vooral tusschen Groningen en Delfzijl leek het een bare zee.
Van de stadswallen en vele huizen zag men slechts de bovenste deelen boven water steken.
Overal in 't rond zag men treurige tooneelen, men zag de menschen, vluchtende op hooibergen, boomen en daken van huizen, door alle mogelijke gebaren hun nood over seinen ; voorts zag men vele lijken aandrijven en menschen worstelen met den dood, zonder dat hun eenige hulp kon worden verleend. Eenige dagen later vond men velen in 't bed, die twee a drie dagen, zonder eenig voedsel, uitgeput, dien angstiger! tijd hadden doorleefd. Menigeen redde zijn leven op een plank.
De regeering van Groningen deed te midden van eigen ellende alle moeite om hulp te verleenen, door telkens twee vaan-



dels der burgerij, om beurten, met de bruikbaarste vaartuigen uit te zenden, om zooveel mogelijk, menschen, vee en goederen te redden en voor roofzucht (wat bij al deze ellende ook nog plaats vond), te behoeden.
Nog enkele tafereelen uit dezen vreeselijken vloed zal ik opnoemen.
Bij Watum vond men een' man met zijne vrouw, die haar zuigeling aan de borst had gekneld, alle drie dood in een boom zitten. Een ander man, eerst zijne hulpbehoevende vrouw op eene hoogte gebracht hebbende, ging nogmaals heen om ook zijne moeder daarheen te brengen, doch beiden kwamen in de golven om.
Harm A bels van Kommerzijl bracht zijn' vrouw en die van zijn' buurman met 9 kinderen in een schuitje, viel daarbij zelf buiten boord, klemde zich weder aan een andere schuit en werd gered ; doch zijn schuitje met z'n zwaren last kon zulks niet weerstaan en zoo kwamen de twee vrouwen met 9 kinderen om.
Van Uithuizermeeden dreef een hooiberg, waarop vele menschen redding hadden gezocht, met hen de Noordzee in, waar allen omkwamen.
Freerk Smid, smid te Pieterburen, klom ten slotte in zijn noodstal, doch moest zijn vrouw en acht kinderen voor zijn oogen zien verdrinken.
Een ander man ontvluchtte nog het ingestortte huis, waaronder vrouw en kroost



werden bedolven, klom in een boom, doch door koude verstijfd, kon hij zich niet langer houden en werd later dood aan een been hangende aldaar gevonden.
Doch velen werden ook wonderlijk gered. Zoo dreef in een wieg van Uithuizermeeden een kind behouden te Emden aan. Zoo sprong de predikant Hiel te Nieuwolda, op het geraas van het water, uit het bed tot aan de armen in 't water, bracht ijlings vrouw, kind en meid naar boven, alwaar zij dien nacht, schier verkleumd en ongekleed, tot den volgenden dag zaten en door het dak bij nog negen personen in een bierkuip werden opgenomen en zoo hun leven hebben gered. De schoolmeester aldaar redde zich in een boom, doch verloor vrouw en kroost.
De predikant Conradie van Bedum sneed, zijn vee in gevaar ziende, de touwen los, vluchtte daarna op den zolder, waar ook door het wassen van het water zijn vee hem spoedig kwam volgen en ze zoo behouden bleet. De vrouw van dokter E i s i n g aldaar lag met de meid en haar kind te bed. Zij 'hoorden het bruizende water, de meid sprong van het bed, doch verdronk in de kamer. De vrouw ging nu in het bed staan, met haar kind op den schouder, ieder oogenblik den dood voor de oogeti ziende Doch eenige buren, op haar huis geklommen om zich zoo te redden, hoorden hare jammerkreten, klommen door het dak



en braken den zolder boven haar bed open, waardoor ook zij werden gered.
Joh. Jacobs, schatbeurder te Nieuwolda, vluchtte met vrouw en vyf kinderen op den zolder, waar zij vier etmalen in angst en koude hebben doorgebracht.
Onder de bijzonderheden, die van de dieren verhaald worden, vindt men genoteerd, dat eene teef hare jongen in eene botermolle had gedragen en zelf als stuurman de molle balanceerde, ze zoo behouden bleven ; voorts zag men eene kat, een' hond en drie ratten als de grootste vrienden op een stuk hout drijven, zoozeer had het gevaar onderling de neiging der natuur overweldigd.
Door dezen vloed verdronken in Hunzingo 64Ü menschen, 509 paarden, 2360 koeien, terwijl 286 huizen werden verwoest en 254 erg beschadigd. Alleen uit Uithuizermeeden verdronken 313 menschen.
In Fivelingo 416 menschen, waarvan alleen te Spijk 104, voorts 572 paarden en 2759 koeien, benevens 177 huizen weggespoeld en 212 beschadigd.
In 't Oldambt 482 menschen, waarvan alleen in de Gem. Termunten 223, voorts 301 paarden, 2612 koeien, 168 huizen en 301 beschadigd.
In Gooreeht en Westerkwartier 20 menschen, 5 paarden, 81 koeien, 8 huizen en 5 beschadigd.
Van schapen vindt men slechts opgeteekend, dat 1590 in 't geheel waren verdronken, alzoo een bewijs, dat er in dien tijd



weinig schapen, doch veel hoornvee was.
Ziehier de beschrijving van den vreeselijken vloed van 1686.
Voorts liepen in Maart van het jaar 1;15 vele polders in de provinciën Groningen, Friesland, N.-Holland en Zeeland tengevolge van eenen zwaren storm onder water, waarbij' vele schepen verongelukten ; doch in 1717, in den nacht van 25 op 26 Dec., woelde de zee op schrikbarende wijze weer op Nederland en 't naburige Oostfriesland los, waarbij het zeewater meer dan 2 Meter hoog over de dijken sloeg en deze daardoor op vele plaatsen doorbraken. Op sommige plaatsen was de ramp nog vreeselijker dan in den reeds beschreven vloed van 1686. Hoofdzakelijk in den morgen van den 26sten Dec. 1717 was de vloed het hevigst en liep het tegen den middag reeds voor de poorten der stad Groningen, 's Avonds tegen 7 uur stond het reeds eenige voeten hoog in vele straten dier stad, zoodat in de buurt van de Steentilpoort vele menschen op de zolders en bovenkamers moesten vluchten. Het water wies zoo hoog, dat de trekschuiten voor de deur van de herberg «Het Raadhuis van Emden» gingen aanleggen.
Bij deze overstrooming heeft de regeering der stad Groningen grooten steun verleend. Alle trekschuiten en drijvende vaartuigen die maar te krijgen waren, werden met de



noodige manschappen en geladen met brood, bier, versch water enz. uitgezonden om de noodlijdenden te lande, die op hooimijten en in boomen en op huizen hun leven trachtten te redden, van het hoognoodige te voorzien en verder mee te nemen. Zoo zijn ze onafgebroken 14 dagen werkzaam geweest met aanhalen van menschen, paarden en vee. De prinsenstal, de ruiterwacht, ja zelfs het academiegebouw, benevens vele particuliere stallen en koetshuizen werden tot berging van de geredde paarden en beesten gebruikt.
Eene collecte daarvoor in de stad gedaan bracht toen ruim f13000 op.
In het noodwestelijk deel van Hunsingo, bijvoorbeeld van Vierhuizen tot voorbij Uithuizermeeden werd alles verzwolgen. 1942 menschen. 6610 koeien, 1812 paarden en 13774 schapen vonden hun dood in de golven ; er werden groot en klein 69 kolken gespoeld waaronder drie eene diepte hadden van omstreeks 40 voet.
De vloeddeuren van de Schaphalsterzijl konden den aandrang niet weerstaan en sprongen met een ijselijk gekraak uiteen waardoor het bruisende zeewater met geweld naar binnen stroomde en zooveel teek meesleurde, dat zich voor de brug te Winsum—Obergum een vaste dam vormde, waarover men wel met wagens had kunnen rijden.
Het Oldambt leed naar evenredigheid minder, de dijken aan den Dollard werden



wel zwaar geteisterd, doch er waren niet zooveel menschenlevens door te betreuren. Bij deze overstrooming ontstond bij Ganzedijk de Egyptenkolk welke eene diepte had van ongeveer 30 voet. Ook bij Woldendorp waren toen twee kolken gespoeld.
In Fivelingo woedde deze vloed wederom schrikbarend; vooral Delfzijl had het zwaar te verduren; daar liep de vloed meer dan twee voeten hooger dan in 1686. Alle vrees bestond dat deze vloed de vesting zou ondermijnen, doch gelukkig werd zulks niet het geval. Een groot deel van den wal, achter het magazijnhuis, waar men op aan liep, als men van Farmsum komt, werd door het zeewater weggeslagen, het muurwerk verbrijzeld, zoodat de in die buurt wonende menschen in allerijl in booten moesten vluchten. De deuren van de Landpoort waren juist bijtijds gesloten, anders ware de ramp voor Delfzijl niet te overzien geweest. Nog bestond alle vrees dat de Waterpoort zou bezwijken, daar bezijden die poort de wallen zwaar waren beschadigd, doch met groote moeite werd men daar meester. In de kerk was het water zoo hoog dat er geen dienst kon worden gehouden en de predikant deze in zijne woning voor enkele toehoorders ging vervullen.
Met innig medelijden denkt men terug aan het treurig verlies van zoovele menschenlevens op de dorpen, daar te 't Zand,.



Godlinze, Bierum en Hohvierde 205 menschen hun leven moesten offeren.
Te TJlrum, Vierhuizen, Zoutkamp, Hornhuizen, Leens, Nijenklooster, Kloosterburen, Wehe, Zuurdijk, Warfhuizen, Niekerk, Vliedorp, Pieterburen, Eenrum, Westernieland, Saaxumhuizen, Den Andel, Baf lo, Kaskwerd, Tinallinge, De Breede, Warfum, Usquert, Uithuizen, Uithuizermeeden, Oosternieland, Oldenzijl, Zandeweer, Eppenhuizen, Rottum, Stitswerd, Kantens, Middelstum, Dorenwerd, Westerwijdwerd, Huisinge, Menkeweer, Bedum, Onderwierum, Terlaan, Elderhuizen, Zuidwolde, Noordwolde, Westerdijkshorn, Adorp, Sauvverd, Wetzinge, Winsum, Obergum, Runum, Maarhuizen, Mensingeweer, Maarslag, Godlinze, 't Zandt, Losdorp, Spijk, Bierum, Hohvierde, Uitwierde, Delfzijl, 1'armsum, Weiwerd, Meedhuizen, Oterdum, Siddeburen, Helium, Schildwolde, Slochteren, Kolham, Harkstede, Garmerwolde, Scharnier, Lutkewolde, Thesinge, St. Annen, Ten Boer, Woltersum, Leilens, Tenpost, Garrelsweer, Appingedam, Stedum, Westeremden, Garsthuizen, Loppersum, Wirdum, Zeerijp, Eenrum, Leermens, Oosterwijtwerd, Jukwerd, Katmis, Oldenklooster, Marsum, Solwerd , Niehove, Oldehove, Saaxum, Ezinge, Garnwerd, Engelbert, Middelbert, Noorddijk, Westerbroek, Noordbroek, Noordbroeksterhamrik, Midwolda, Nieuwolda, Scheemda, N.-Scheemda, Finsterwold, Eexta, Westerlee, Meeden, Termunten, W oldendorp en Wagenborgen verdronken bij dezen



kerstvloed gezamentlijk 2276 mensclien, 3200 paarden, 11666 koeien, 21224 schapen, 1305 varkens en werden 1560 huizen verwoest of zwaar beschadigd.
Stellen wij ons nu den toestand dier dagen voor — zou er een pen in staat zijn, al die ellende en klaagtonen te beschrijven ? Hoevele duizenden hebben niet dien akeligen, bangen nacht, met den dood voor oogen, doorworsteld, en dan nog, toen de dag aanbrak, zooveel ellende te moeten aanschouwen.
Hartverscheurend kan men zich zoo'n schouwspel voorstellen. In den diepen slaap verzonken, te worden gewekt door het zilte nat, dat uwe woning is binnengedrongen en U in uw bed overrompeld, terwijl een donkere zwarte lucht U alle licht weg neemt.
Zoo in verbijstering uit het warme bed springend den dood in uw kamer vindend of door het nog steeds hooger dringende water op uw bed verdrinkende — vreeselijk schouwspel! Zoo verdronken door dien vloed in ons land en in Oostfriesland te zamen 12088 menschen.
Oudhoff's beschrijving, waaruit dit is overgenomen, die ooggetuige van dezen vloed is geweest en ternauwernood zijn leven redde, zeide aldus :
«Mij dunkt, ik hoor nog het bruisen der baren, het gekraak der instortende huizen, het erbarmelijk geschrei en noodgekerm der door de golven meesleurende menschen, het gehuil van teedere vrouwen en kinderen,



die hier onder 't puin verpletterd, of ginds op hunne bedden in het water versmoorden, of elders door de golven half naakt lier- en derwaarts werden geslingerd, waarvan de meesten in den vloed om kwamen en slechts enkelen, na lang ronddrijven behouden bleven.»
Nog enkele van deze treurige gebeurtenissen zullen we mededeelen. Een man te Vierhuizen verloor zijne vrouw, vijf kinderen en schoonzuster in de golven en dreef zelf op een stuk van het huis tot nabij Ulrum bij het huis van Frans Nitters, eene plaats genoemd Hugt, alwaar hij op den Singel in eenen boom geraakte, uit welken echter de kracht der golven hem over de gracht in het hof slingerde, vanwaar hij nu door het water wadende het huis bereikte.
Alle Willems van Pieterburen, vluchtte met z'n vrouw, eene zuigeling van 14 dagen en 6 kinderen op het hooi ; het huis spoelde weg en zoo geraakten zij ook van de hooimijt, waarbij de kinderen verdronken, doch zij redden zich in een boom, waaruit ze tegen den middag werden gered.
Abel Jacobs van Pieterburen zag zijne 5 kinderen verdrinken, eveneens hun dienstmeid, alhoewel zij zich aan een boom hield vastgekneld. Hij, zijn vrouw en hun knecht dreven op een stuk van het dak rond, waar ook de man ongemerl<p^vèrTT*sf»esluigerd en zijn leven aan de/j^olven moest prijs """—— ■ geven. Welk een afgrijselijk aanblik voor , de vrouw, zoo in eenVpmmezien haar man
c



en 5 kinderen door den dood te zien ontrukt.
Alle mogelijke instrumenten werden dan ook tot redding van drenkelingen gebezigd, niet alleen de voorhanden zijnde booten, zelfs bakkerstroggen, brouwerskuipen, zaamgehechte balken en planken werden als noodvaartuigen tot het redden van drenkelingen in allerijl vervaardigd. Zoo werd o.a. een voerman te Pieterburen, met zijne beide zonen en meid door middel van een bakkerstrog gered, nadat zij eerst op den zolder, daarna op het dak van het huis en eindelijk in een lindeboom gevlucht door genoemd aandrijvend vaartuig werden gered.
P. Drewes met z'n vrouw, schoonmoeder, knecht en meid dreven, op een stuk dak van het huis, van Pieterburen naar Baflo, nabij de burcht van mevr. van Diest. Hier brak echter hun reddingsmiddel door de kracht der golven, Drewes bleef zich op een stuk van het verbrokene vastklemmen, doch de schoonmoeder en de meid vonden voor z'n oogen den dood in de golven ; z'n vrouw gelukte het op een ander afgebroken stuk te klauteren, doch werd door den knecht bij de kleeren gegrepen, met het noodlottig gevolg dat beiden opnieuw te water geraakten en jammerlijk verdronken. Drewes kwam echter na nog menige ramp te hebben doorleefd, behouden aan land. Zoo vindt men van Pieterburen verschillende treurigheden genoteerd, de een nog vreeselijker dan de ander. Te Kloosterburen werd een schip van 40 a 50 ton door den stroom over



den dijk geslingerd en kwam in het dorp bij het huis van een schoenmaker, waarin zich 10 menschen bevonden, aandrijven; deze begaven zich alras in het schip, doch juist bijtijds, want onmiddellijk daarna stortte hun huis in. Het schip dreef daarop naar den molenberg, waarop het vastraakte. Den volgenden morgen gelukte het den schipper met z'n boot nog 40 menschen uit de omgeving op te halen.
Doede Ubbens vluchtte met vrouw en vier kinderen op een blok stroo, dreven daarmee van Warf huizen naar de burcht van mevrouw Sikkinga, doch het woeste water deed hen voor eeuwig van elkaar scheiden, nadat ze elkaar nog met de hand konden toewuiven, moest de man z'n vrouw en kroost voor zijn oogen zien verdrinken, alleen hij werd gered. — Verschrikkelijk schouwspel!
Een kleermaker te Mensingeweer, vluchtte op het dak van zijn huis, nadat z'n vrouw en kinderen een prooi der golven waren geworden; hiermede dreef hij naar Garmerwolde, naar een huisje, waarin eene weduwe met hare drie dochters in nood verkeerden, doch 't was hem niet doenlijk er binnen te komen, en bleef hij tot Maandagavond alzoo dobberen, toen hij een schuitje zag voorbij varen. Op zijn jammerlijk hulpgeschrei trachtte de schipper hem te naderen, doch had wegens de onstuimige golven genoeg aan zich zeiven, zoo kon hij voor den volgenden morgen geen bijstand bieden. Toen



to
werd de kleermaker gered, na drie dagen en nachten in doodsangst met alle ontberingen onder den blooten hemel te hebben doorgebracht.
Te Bafio ging een man met z'n vrouw en vier kinderen op den zolder vluchten, doch het huis scheurde uiteen, waardoor het dak op hen neerviel. Vreeselijke gewaarwording, onder het water en boven de druk van het dak. Zoo dreven ze weg, tusschen zolder en dak, in dien vreeselijken an»st naar Onderwierum. Vier-en-een-half
o
etmaal brachten ze zoo'n onbeschrijvelijken angst met elkaar door en werden toen gered, zonder eenig voedsel, het jongste kind was inmiddels van gebrek omgekomen. Zij waren eehter zoo verkleumd, dat het langen tijd duurde voor ze weer konden gaan, zoo hadden allen geleden.
Zoo zou men veel meer van deze ellende kunnen neerschrijven, doch genoeg daarvan.
Zoo beschreven we dan deze ellende, ontstaan door dien vreeselijken stormvloed van 1717, die 3 etmalen achtereen heeft geduurd; gedurende al dien tijd viel het water hoegenaamd niets.
Stelt U nogmaals eens zoo'n ellendigen toestand voor, duizenden te zien worstelen met den dood, en zij, die behouden bleven vluchtten, waar zij maar konden, en door koude verstijfd, verhongerd en verdorst, voor enkele oogenblikken door een dronk zeewater hunnen brandenden dorst lesschende. Gelukkig viel er een weinig regen,



dat eerst weer eenige verkwikking aanbood.
Onder de geredden waren er helaas vele, die zooveel hadden geleden, dat ze voor altoos sukkelende bleven. Gelukkig dat de menschlievende hand overal bijstand bood zoodat alles werd in 't werk gesteld om de ongelukkigen , die hun leven er hadden afgesleept, van kleeding en brood te voorzien.
Hartverscheurend was het schouwspel na de overstrooming, toen men het verwoeste veld weer kon overloopen. Overal vond men onder struiken, onder hoopen hooi en stroo, onder puinhoopen en in slooten, lijken van menschen en vee.
En de landstreek zelve ! ? De toestand was zoodanig, dat velen nauwelijks de standplaats meer herkenden, waar hunne huizen hadden gestaan, doch hoe velen vonden niet hunne huizen gehavend en beroofd van hunne inboedels, of dezelve verbrijzeld.
Waren vele huizen al ras weder bewoonbaar, treurig was het gesteld met drinkwater en levensmiddelen, daar alles zoodanig met zout was doortrokken, dat geruimen tijd het water van elders moest worden aangevoerd, 't welk tot in den volgenden zomer duurde.
Zoo hebben we dan ook deze ellende, die hier in 't bijzonder over onze provincie in 1717 woedde, beschreven en zullen nog kortelings van jongeren tijd vermelden. Gelukkig hebben we sedert 1717 niet weer zulke vreeselijke rampen te betreuren gehad



en hopen we dat ons land daarvan ook voor 't vervolg mag verschoond blijven,
In 1735 werd de zeekust langs bijna geheel Nederland door een zwaren noordwestenstorm erg gehavend, tot over drie voet hoog sloeg het water over de dijken, waardoor vele huizen werden beschadigd.
Gelukkig was deze storm van korten duur en bleef ons vaderland voor groote onheilen bevrijd.
Den 7den October van het jaar 1756 werd ons land wederom door een orkaan geteisterd, waardoor vele schoorsteenen, vooral in de stad Groningen, werden neergesmakt. Ook het zeewater werd verschrikkelijk opgezweept en over de dijken gejaagd. Te Holwerd en Wierum (Fr.) strandden verscheiden schepen, op welker wrakken vele lijken kwamen aandrijven. Een driemast galjoot, bemand met 16 koppen, is o.a. met man en muis vergaan.
Den 21sten November van het jaar 1776, nadat eenige dagen een hevige zuidvveste wind het water had opgestuwd, sloeg de wind uit naar het noordwesten en moest onze zeewering het weer hevig ontgelden. Vooral de Oostfriesche kusten hadden het extra te verduren en steeg daar de vloed nog 2 dM. hooger dan in 1717.
Niet alleen door storm hadden hier te lande vreeselijke overstroomingen plaats, doch ook door opdooi en ijsgang,
Den 26sten Februari van het jaar 1800 had tengevolge van den strengen winter



door opdooi een kwade ijsgang plaats. Zoo konden de Aadijken achter Bellingwolde het niet uithouden en bezweken voor de scherpe ijskorst, zoodat Bellingwolde en Blijham gedeeltelijk onder water liepen en in sommige huizen het water eenige dagen twee tot drie voeten hoog stond.
Door dien binnenlandschen watersnood werden ongeveer 200 dorpen erg benadeeld; tot leniging dezer ramp werd over 't geheele land eene collecte gehouden, die f 750.000 opbracht.
Wederom in den nacht van 2 op 3 Nov. 1801 woedde eene vreeselijke storm, die echter niet zooveel aan de dijken beschadigde, doch op «De Dollard» drie schepen, met 17 koppen bemand, verslond.
In 1825, in den nacht van 4 op 5 Februari, werd ons land wederom door een vreeselijken stormvloed overweldigd. Vooral de kusten aan de Zuiderzee hadden het nu erg te verduren en waren die in geen twee en een halve eeuw zoo geteisterd. Omstreeks 800 menschen en meer dan 46000 stuks vee werden hierdoor van hun leven beroofd. Ook onze provincie had veel te verduren, in 't bijzonder liet «De Dollard» zich weer hooren. Vooral Stadspolder, waarvan de buitendijk grootendeels bezweek, had groote schade en verdronken daar vele paarden, runderen en schapen, doch geen menschenlevens waren hier te betreuren. Daar de vloed zoo plotseling opzwol, vluchtten de ingezetenen, doch hadden geen



tijd hun paarden en vee in veiligheid tebrengen.
Voor deze overstrooming, die vooral de Hollandsche en Friesche kusten zooveel schade had berokkend, werd in deze provincie f 66558,58 gecollecteerd.
De zeedijken van Stadspolder tot Delfzijl leden groote schade, vooral tusschen Delfzijl en Farmsum, waar de straatweg werd weggeslagen, bij Oterdum vindt men nog zware keien liggen die toen over de dijk zijn gespoeld.
Alle landen onder Farmsum, Weiwerd, Heveskes, Meedhuizen, Opwierde, Siddeburen tot in den omtrek van het Schildmeer werden overstroomd. Ook bezweken onder Vierhuizen, Kloosterburen enz. de zeeweringen en liepen aldaar de polders onder water, gelukkig zonder zware rampen te veroorzaken.
Wat gelukkig zelden plaats vond, trof in 1862, den nog niet voltooiden dijk achter den. Reiderpolder. Met een vreeselijk onweder, 't was in de maand Juli, kwam de vloed opzetten en spoelden bij die werken vele woningen (strooien keeten) van de polderwerkers weg, waarbij velen hun huisraad aan de golven moesten prijs geven. Na dien eenen vloed liep het water weer met geweld af, zoodat de schade aan dien dijk nog al mee viel.
Wel zullen er tus?chentijds weer erge overstroomingen hebben plaats gehad, doch daarvan vind ik niets genoteerd en zal ik overgaan tot een door mij zelf aanschouwde overstrooming, die van het jaar 1877.



DOORBRAAK N.-STATENZÏJL.
Wien heugt alhier niet den vreeselijken stormvloed van het jaar 1877 ; dien akeligen nacht van 30 op 31 Januari. Reiderpolder B, waarmee in 1874 met de bedijking begonnen, was nauwelijks afgewerkt, en was de Duitsche regeering in 1876, nadat de Hollandsche bedijking voltooid was, begonnen met de inpoldering van den tegenwoordigen kanaalpolder. Vele polderwerkers, Brabanders, Hollanders en Zeeuwen waren hier gebleven om bij het leggen van dien dijk hun brood te verdienen en hadden hunne woningen, strooien keeten, bij de dijken opgeslagen, zoowel aan Hollandsche als aan Duitsche zijde.
De wind die den 29sten, des Zondags, sterk uit het Zuidwesten blies, sloeg 's Maandags naar 't N. W. uit, ging tegen den avond van den 30sten tot een orkaan over en werd de Dollard gelijk een briesende leeuw.
Het werkvolk, meermalen zoo'n werk te hebben voltooid aan de zeekust, kende den dollen aard van den Dollard niet en zag volstrekt niet in wat hen te wachten stond. Ze vluchtten dan ook niet, voor het water reeds over de dijken sloeg. Tegen 11 uur 's avonds kon de sluis het zeewater niet meer trotseeren en had de sluiswachter, die pas veertien dagen de nieuwe sluiswachterswoning had betrokken, met nog 16 personen de wijk genomen in liet peilhuisje^



een huisje dat gewoonweg plaats vei leent voor 4 personen. Rondom het peilhuisje werd alles weggeslagen, de sluis en de sluiswachterswoning tot met den grond gelijk.
Een vreeselijke bange nacht voor dat gezelschap, dat ieder oogenblik den dood voor oogen zag. Gelukkig werden de woorden van moed, hen door den onder hen zijnden bouwkundige, den heer Bauer, toegesproken, bewaarheid, dat het peilhuisje alles kon trotseeren ; ze bleven behouden en werden eerst den volgenden morgen uit hun benarde positie verlost.
Toen de dag aanbrak was er echter een allerdroevigst schouwspel gade te slaan ; alle strooien woningen weggespoeld, het als 't ware onvergankelijk zijlhuis, de sluis, de dijken zoowel aan Hollandsche als aan Duitsche zijde, Reidcrpolder B en de Kanaalpolder als een zee gelijk en tusschen al die ellende de jammerkreten van dat werkvolk, waarvan velen waren beroofd van have en goed, dat als drijfgoed te Oudestatenzijl in het water kwam aandrijven.
En het allertreurigst bovendien, er werden zooveel menschen, mannen, vrouwen en kinderen, nog vermist. \\ aren die ongelukkigen omgekomen ?
Helaas, het werd maar al te ras bewaarheid ; toen het volk op onderzoek uit ging, werden aan Duitsche zijde niet minder dan 35 lijken gevonden van mannen, vrouwen en kinderen. Vrouwen hadden hunne kinderen nog in de armen gekneld ; de vloed had



hen overrompeld en meegesleurd. Vreeselijk schouwspel.
Zeven-en-twintig lijken werden op een dag in een groote groeve op het kerkhof te Ditzumerverlaat begraven en 8 op den volgenden dag, terwijl twee van Hollandsche zijde aangespoeld naar N.-Beerta in het lijkenhuisje werden gebracht en daar werden begraven.
Bij dezen ramp heeft zich buitengewoon verdienstelijk gemaakt, nu wijlen de heer J. H. Ebels, landbouwer te Stadspolder; die zijne schuur bereidwillig afstond om de ongelukkigen onderdak te verschaffen en hen gedurende eenige weken van voedsel voorzag , eveneens de bakenmeester R. Swarts aldaar, die mede alle hulp verleende, om de ongelukkigen hun leed te helpen verzachten.
Twee buiten de sluis voor anker liggende punten, beladen met stroopakken, werden ook een speelbal der golven en konden de schippers hunne vaartuigen, trots hun kundigheid, niet in bedwang houden en sloegen ze voor anker weg en boven op tien dijk, waar de eene gelijk een stokje doorknakte. en de pakken stroo overal ronddreven. Onder al het huisraad was bij het Duitsche grenskantoor, tegenover de Oude Statenzijl, eene wieg komen aandrijven waarin een slapend kind ; de wieg gebalanceerd door een hond, die op de kap stond, waardoor het kind bleef behouden. In Reiderpolder B stond het water den volgenden morgen 3 M.



hoog, zoodat daar schepen hadden kunnen varen.
Deze vreeselijke overstrooming die hier 37 menschen het leven kostte, heelt aan lierstelling de stad Groningen en de Hollandsche en Duitsche Regeering meer dan 2 tonnen gouds gekost.
Beschreef ik zoo pas den vreeselijken vloed die hier onze Oostelijke kust zoo verschrikkelijk toetakelde en groote ellende na zich sleepte, even treurig liep het at aan onze Noordwestkust.
Onder de gemeente Ulrum richtte die storm van 30 op 31 Januari mede groote schade aan en veroorzaakte vele ellende.
De dijk van den voor kort ingedijkten Westpolder kon geen tegenstand bieden, evenmin die van den Paneer Polder.
Bij deze ramp waren in den Westpolder 14 menschenlevens te betreuren.
Ook te Zoutkamp, waar de volle kracht, van de Lauwerzee op stond, bestond alle vrees voor een vreeselijke doorbraak, doch de dijken konden gelukkig weerstand bieden ; toch vroeg de zee daar nog twee menschenlevens, een man en een vrouw kwamen daar mede door het zilte nat om t leven.
Nauwelijks was alles weer in orde ot ei dreigde wederom 'n vreeselijke vloed, die hier echter niet zoo wreedaardig aankwam, doch de in 1876 ingedijkte Joh. Kerkhovenpolder ging verwoesten en ook weer aan de Duitsche en onze dijken groote schade aanrichtte.



Het was in den avond van den 12 December 1883 te tien ure, dat de dijk van genoemden polder de vloed niet langer tegenstand kon bieden en doorbrak. De in dien polder wonende landbouwers wilden nu in allerijl met hun paarden en vee vluchtten, doch 't was niet meer doenlijk en moesten ze zich wel aan het noodlot onderwerpen.
In korten tijd was het water in dien polder zoo hoog gestegen, dat geen mensch zich meer van huis durfde wagen en elk maar zoo hoog mogelijk in huis moest opklimmen. Zoo bracht de landbouwer Goeman zijn paarden en vee op een hoop geperste pakken stroo en wilde daarna naar voren om zijn vrouw te redden, doch mis, het water was inmiddels zoo hoog gerezen, dat hij niet in de kamer kon komen; in de schuur was het water intusschen 11 voeten gewassen. Daarop vluchtte Goeman op den zolder en gelukte het hem met een paal door den zolder te bonzen boven de kamer, waar zijn vrouw, meiden en kinderen in het water stonden. Doordat hij daar nu een gat in ging slagen, kon hij vrouw en kroost en de beide meiden daardoor op den zolder halen. Dien vreeselijken nacht hebben zij in doodsangsten op den zolder vertoefd, vol vrees dat ieder oogenblik het huis zou instorten.
Gelukkig kwam den volgenden morgen redding opdagen en werden zij door Geuko Toxopeus met een boot gered.
Den daarop volgenden dag was het water



zoover gedaald, dat ze de paarden en koeien uit hun benarde positie konden verlossen, doch 7 schapen en 4 varkens verdronken van dezen landbouwer. Van zijn buurman J. Haken verdronken alle koeien, doch zij zelve bleven behouden. Glazenburg met gezin konden het gevaar mede ontvluchten, doch diens paarden moesten hun leven offeren, ook zijn huis spoelde weg, mede hadden de andere boerderijen vele schade bekomen.
Twee jaren later werd de dijk echtei weei hersteld en is sedert dien tijd die polder voor groote rampen bespaard gebleven.
Ook achter de Reiderwolderpolders A en B werden de zeedijken erg beschadigd en sloeg het water er over heen, zoodat Reiderpolder grootendeels onder water liep, doch gelukkig waren geen ongelukken te betreuren.
Ook aan Duitsche zijde heelt deze vloed erg huisgehouden en kostte het de Duitsche re^eering ongeveer i 20000 aan herstel.
Hierna volgde in Januari 1901 wederom een hevige stormvloed; het was in den nacht van 27 op 28 Januari, dat te De fzijl alle vrees bestond voor een vreeselijke doorbraak. De w aterpoort werd met moeite gesloten, hooge zeeën sloegen at en toe over den dijk. Bij Oterdum en Wenverd sloegen een paar visschersschepen tegen den dijk, terwijl het Noorsche fregatschip «Heidrum» van de ankers werd geslagen en vast sloeg aan den steenen dam oostelijk van



de haven te Delfzijl, vanwaar het later gesloopt is.
Ook te Zoutkamp hadden de dijken het zwaar te verantwoorden en werd aldaar nog al belangrijke schade aan veroorzaakt.
Ook te N.-Statenzijl nam het gevaar een dreigend aanzien, 's nachts tegen 3 uur was de vloed het hoogst en nam de sluiswachter met zijn gezin de vlucht in het peilhuisje dat in '77 den vloed had getrotseerd. Het water en de ijsschotser) sloegen over den dijk en de sluisdeuren.
Te Leer werd mede een bange nacht doorleefd. Te 12 uur 's nachts traden de Eems en Leda reeds buiten hare oevers en waren tegen 4 uur velen genoodzaakt op de zolders te vluchten, wijl de stad onder water liep.
Zeven koeien zijn aldaar door dien vloed verdronken, mede vele huizen beschadigd door de opzweepende ijsschollen. In menig huis stond het water een meter hoog.
In de Neue strasze werd een oude heer met levensgevaar gered ; terwijl in de Steinburgsgang een man zijn zieke vrouw nog even kon redden, verdronken zijne paarden in den stal. Op den Leerorterweg werden door de ijsschotsen eenige zware boomen als 't ware afgezaagd. Mede veroorzaakte deze stormvloed te Weener nog al eenige schade, wijl ook daar een groot gedeelte der stad onder water liep.
Den 22sten Dec. 1894, weer een dier kwade



maanden, toonde de zee zich andermaal
wreedaardig.
Vooral de Dollarddijken werden erg beschadigd en van menig arbeider gingen de schapen, die op de uiterdijken weidden, zeewaarts in. I)e loodskotter no. II van Delfzijl verongelukte. De bemanning, zijnde elt koppen, werd mede een prooi der golven. Op een na waren allen gehuwd en werden alzoo plotseling 10 gezinnen in diepen rouw
gedompeld.
Den 28sten November van het jaar lvUl moest de loodskotter Eems II, schipper K. de Vries van Delfzijl, een zwaren storm doorstaan, waardoor niet alleen het vaartuig zeer gehavend werd, doch de loodsen \\. Gialtsi R. Dik, H. Rijnbergen en de matroos van het loodswezen K. Drewes, allen van Delfzijl, over boord sloegen en helaas hun leven in de golven moesten laten.
De Dollard was toen wederom zeer woest en bezorgde aan onze zeedijken ongeveer voor 5000 en aan de Duitsche ongeveer voor 8000 gulden schade. Alleen achter deze polders verdronken meer dan 100 schapen, allen aan arbeiders toebehoorende.
Zoo woedt telken winter bijna eene hevige storm, doch een als de laatste van 12 Maart 1906 hebben we gelukkig in lang niet beleefd. Had bij dezen vloed onze provincie 't niet zoo erg te verduren, de ramp



was echter des te grooter in Zeeland, waar zoovele menschen hun have en goed hebben verloren.
Zeeland draagt met recht den naam van Zee land, 't Is volkomen een land in de zee gelegen, van alle zijden door de zee omspoeld en gelijk aan de Dollard zoovele polders ontsuft, bestaat ook Zeeland uit vele kleipolders. Heeft de Dollard, gelijk reeds omschreven, bij herhaling de groote verwoestingen aangericht, evenzoo is Zeeland bij herhaling een speelbal der golven geweest. Bracht de St. Elizabetsvloed in 1421 aan Zuid-Holland groote schade, de St. Felixvloed van 5 November 1530 teisterde Zeeland op schrikbarende wijze, waardoor 17 bloeiende dorpen overstroomden, waarbij bijna alle menschen, paarden en vee hun leven moesten offeren, daar wegens doorbraak het noodlot plotseling plaats vond en zoo goed als niemand zich meer kon redden.
De stad Reimerswaal is bij dien ramp totaal verzwolgen. Bij de jongste overstrooming 13 Maart jl. had te Zuid-Beveland eerstens Rilland het zwaar te verantwoorden. In den namiddag van den ll'den tegen 4 uur sloeg in den dijk om den Reigerbergschenpolder een gat van plm. 50 Meter, terwijl mede het water over de dijken om den Engelschenpolder sloeg, tot aan Ierseke liep alles in een minimum tijds onder water.
Daar de vloed tegen den avond daalde, gingen plm. 400 personen dien nacht het



groote gat in bovengenoemden dijk stoppen, doch de morgenvloed verijdelde hun pogingen en verwoeste alles opnieuw. Menschenlevens waren hier gelukkig niet te betreuren, doch paarden, vee, schapen en varkens werden velen ten prooi der golven. Toch vallen bij dergelijke rampen altoos nog wonderbare reddingen voor. Een voer stroo was door een gat in den dijk de Schelde in gedreven en spoelde een paar dagen later weer aan den dijk, doch wat vreemd geval, aldaar aangespoeld bleek het een levende strooschelf te zijn en wat bleek bij onderzoek ? 1 wee varkens hadden zich er in verscholen en zoo wonderbaar hun leven gered. Vele huizen, gelijk in 1717 in onze provincie, werden bij dezen iongsten storm in Zeeland tot de grond toe weggemaaid en hebben velen hun leven moeten redden door op de daken hunner huizen te klimmen, daar het water reeds tot boven de zolders reikte.
Werd Zuid-Beveland zwaar door dezen storm geteisterd, het eiland l holen, dat de laatste jaren nogal gelukkig voor zeerampen was bewaard gebleven, moest het ook nu erg ontgelden. ' De beschrijving over OudVosmeer ligt menig lezer nog versch in 't geheugen, daar alle bladen daarover de treurige gebeurtenissen gingen vermelden.
De nacht van 12 op 13 Maart was voor die bewoners gewis de vreeselijkste nacht huns levens. Het bloeiende landbouwdorp in een ommezien onder water, ieder vluchtte



naar hooger gelegen gedeelten, tot er van uit Tholen redding kwam met roeibooten ; paarden en wagens trokken ze vandaar uit er heen om het volk te redden. Gaten werden in de daken gescheurd om zoo de bewoners op te halen.
Allen werden naar Tholen vervoerd waar ze liefderijk werden opgenomen en alhoewel de voorraad voor kleeding en dekking niet voldoende was werd reeds den volgenden dag van rijkswege hulp verleend door het zenden van matrassen uit 's Rijks magazijnen te Bergen op Zoom.
Deze ramp drong diep in de harten van het Nederlandsche volk en wilde onze geëerbiedigde Koningin zelf alles met eigen oogen aanschouwen. Den 20sten Maart daarop ging H. M., begeleid van haar gemaal Prins Hendrik en klein gevolg, Tholen bezoeken en het ondergeloopen dorpje OudVosmeer. Te Tholen teruggekeerd, werden verschillende verblijven dier ongelukkigcn door H. M. bezocht en de zieken door Haar met een troostend woord werden aangesproken-
Van Tholen gingen de Hooge Gasten om de droefheid in Zeeuwsch-Vlaanderen te aanschouwen.
Verschillende dorpen werden bij deze overstrooming door H. M. bezocht en alles werd door haar nauwkeurig in oogenschouw genomen.
Werd Zeeland vreeselijk door dezen vloed geteisterd, niet alle eilanden. Noord-Beve-



land, Schouwen en Duiveland hebben betrekkelijk weinig schade geleden. Dat deze ramp, die Zeeland trof, diep medelijden bij het Ncderlandsche volk verwekte, laat zich denken. Er werd dan ook over het gansche land in alle scholen onder de kinderen eene collecte gehouden voor die noodlijdenden, 't welk een bedrag van f25377.03 heeft opgebracht; daarenboven stroomden van alle zijden liefdegiften in, zoodat wel niet alle financieele ramp, toch vele zal kunnen worden hersteld.
Zoo gaf ik dan ook eene korte beschrijving, hoe Zeeland bij dezen jongsten vloed het moest ontgelden en zal nu verder gaan te vermelden, dat ook onze visschersvloot groote schade leed, in 't bijzonder die van Harlingen.
Ook was „De Dollard" nu weer niet te beteugelen en beukte als 'n wilde op de zeedijken los, zoodat het water over de dijken sloeg. Een te N.-Statenzijl aan buitenzijde liggende tjalk, genaamd „Hoop op Beter", kapitein Wagenborg, sloeg voor anker weg en dreigde ieder oogenblik tegen de sluis te worden geslagen. Gelukkig sloeg een rukwind het bovenaan den kruin van den dijk. Met groote moeite werden de opvarenden, man, vrouw en 2 kinderen, door den sluiswachter, diens knecht, den rijksopzichter en den daarbij wonenden landbouwer M. de Vries, gered. Het zonk zwaar beschadigd en is later daar gesloopt.
De schade aan onze dijken werd geraamd



op 5000 en die aan Duitsche zijde op 9000 gulden.
Hadden onze provinciale kusten liet kwaad te verantwoorden bij dezen storm, erger was zulks bij onze naburen. Daar de wind meer op de Eems aan blies, trad die al ras buiten hare oevers.
Zoo'n nacht heb ik nog nimmer beleefd, zei de sluiswachter bij de haven te Weener, toen 's morgens vele ingezetenen uit Weener daar kwamen zien. Met recht zeide de man, ,,de Eems was zoo brutaal en woest, krek of de heksen er in aan 't spoken waren." Op zes plaatsen kon men vandaar uit, groote gaten door den Eemsdijk gespoeld, aanschouwen en hield het water met de daarnaast gelegen landerijen eenige dagen eb en vloed.
Eenige uren gaans langs de Eems liep alles onder water en werd aan vele huizen groote schade veroorzaakt. Te Jemgum, op de steenbakkerij van C. Reins, verdronken 2 varkens en eene koe, de kalveren konden nog bijtijds op den zolder worden gebracht. Van den landbouwer A. Boekhoff verdronken eenige koeien, terwijl van den burgemeester Schmidt te Groot-Solborg 15 kalveren om het leven kwamen.
De dijk tusschen Jemgum en Bingum werd ook zwaar beschadigd.
Voorts trad de Eems bij Ditzum, Dijksterhuizen, Coldeborg en Critzum buiten hare oevers, overstroomende vele vruchtbare landerijen.



Te Greetsiel strandden twee schepen en bij Langeroog een lichter, doch de bemanning werd gered.
Heeft meermalen de Eems langs hare oevers angst en vrees verwekt, sedert 1717 heeft daar gelukkig zoo'n vreeselijke overstrooming niet plaats gehad.
Zoo blijkt dan uit deze beschrijving, dat o.a. „De Dollard", uitmonding van de Westerwoldsche Aa, eene groote rol heeft gespeeld ten tijde der overstroomingen.
Menigeen zal zich aivragen:
Heeft die zeeboezem, die thans door inpoldering steeds kleiner en kleiner wordt, altoos bestaan ?
Neen, en voor zoover mij mogelijk is, zal ik het ontstaan daarvan vermelden.
In het jaar 1277, den 13den Januari, op een Maandag voormiddag ten 11 ure, werd de Noordzee plotseling door een opzwee penden storm zoo wild en woest, dat de Hollandsche en Oost-Friesche zeedijken niet bestand waren het water te weren en daar door oneenigheid der eigenaren niet dadelijk tot herstel werd overgegaan, spoelden de zeedijken bij een daarop den 23 Dec. van dat jaar, gevolgden vloed, totaal weg, waardoor vele prachtige buurten, dorpen en steden door het water werden verzwolgen.
De grond was destijds los en moerassig,



zoodat het bij de zware golfslagen al licht los scheurde. Drie daarop volgende jaren, voor er iets hersteld was, volgden wederom kwade vloeden, gepaard met zware onweders.
De eerste doorbraak vond plaats bij Jansum en kort daarna bij Wil gum, gelegen op den N.O.-hoek van Nesserland, 't welk Voor de doorbraak bij Jansum met ons land was verbonden.
Nadat dan in 1277 het water bij Jansum was doorgebroken ende overstroomingen de volgende jaren zich herhaalden, waarbij de dijken door verzuim en geldgebrek en gebrek aan werkkracht verwaarloosd waren gebleven, is die doorbraak allengs uitgebreider geworden.
Vele plaatsen die op vaster grondsoort waren gelegen, deze gewesten schijnen destijds uit veen- en zandgrond te hebben bestaan, konden langer weerstand bieden en hebben zich het langst staande gehouden, n.1. Oosterreicle. Tijsiveer, Swach, Wilgum, Uiterpawing en Torum.
Torum, de voornaamste stad is het laatst verzwolgen, want uit oude geldstukken is nog af te leiden, dat genoemde plaats of stad nog tot 15U7 heeft bestaan, mede dat tot dien tijd de provinciale rechtbank aldaar was gevestigd.
Wanneer aan de Duitsche zijde wederom dijken zijn gelegd, wordt nergens vermeld. Aan onze zijde werden meermalen pogingen aangewend het water tegen te houden, doch de dijken werden niet sterk genoeg, zoodat



meermalen alles weer werd weggeslagenEindelijk in 1454 kwam Diederik van Bre. derode zich van deze gewesten meester maken en sinds diens komst werd voorloopig voorgoed aan den woesten „Dollard" perk en paal gesteld door het leggen eener flinke zeewering.
Deze zeedijk werd gelegd vanaf de plaats waar Jansum had gelegen over Tijsweer, Palmar en Swach naar het zuiden van Finsterwolde, en heeft het 40 jaar lang volgehouden, doch werd toen door den Saksischen oorlog zoo slecht onderhouden, dat het niet meer in staat was het woedende element te keeren, zoodat bij hooge vloeden het water tot westwaarts in Midwolda doordrong. Het vertoonde zich als een tweeden zeeboezem. Nu von 1 ieder het maar geraden, strenger maatregelen te nemen en werd in 1539 opnieuw tot betere bedijking overgegaan, zoodat men na ruim twee en een halve eeuw eerst met kracht den „Dollard" ging beteugelen.
De in dat tijdperk verzwolgen dorpen en steden waren de volgende.
Ten noord-oosten van de rivier de Ee (nu A genoemd) lagen Berum, een dorp voorzien van een kerk met vrij hoogen toren ; het lag bijna tegenover Larrelt; de Eems liep toen tusschen Berum en Larrelt door.
Het dorp Nesse tegenover Emden.
Fletum, een dorp ten westen van Nesse, hetwelk in 14ö+ nog aanwezig was, wijl zulks nog op een torenklok te Nesse stond



vermeld. Het dorp Nesse bestond nog in 1718 op een eiland bij Emden, echter waren er toen niet meer dan een tiental huizen.
Wilgum ook wel Milgum genoemd, was een kerkdorp aan den zuidoosthoek van Nesse.
Dit dorp schijnt in 1437 nog gedeeltelijk bestaan te hebben, wijl de steenen van een aldaar bestaan hebbend kasteel, toen nog werden gebruikt bij den bouw van een muur om Emden.
Jansum, de plaats, waar het eerst de dijk doorbrak, lag westwaarts van Fletum ; voorts lag tusschen Jansum en Fletum een groote burcht.
Lutgerskerk was een 1<lein kerkdorpje.
Liecle, eveneens kort daarbij gelegen.
Oosterreide, een groot, schoon dorp of vlek, waar destijds een nonnenklooster stond, 't welk het klooster der bedekte maagden genoemd werd.
Peterswolde, schijnt een boschrijk dorpje te zijn geweest, westwaarts van Jansum gelegen.
Bede ot Berda, een klein kerkdorpje, lag Zuidoostwaarts van Oosterreide.
Torum, de beroemde stad, was zeer volkrijk, vol pracht en rijkdom. Er werd een flinke weekmarkt gehouden. Er woonden 8 goud- en zilversmeden, mede werd er de munt geslagen. Genoemde stad moet tot 1507 hebben bestaan.
In 't laatst der 16e eeuw moeten bij laag water, vooral bij een aanhoudenden Oostenwind nog overblijfselen van gebouwen zijn



opgemerkt, zelfs moeten toen nog stukken van waarde zijn opgedolven.
Emmius moet zelfs nog een vat vol oude munten, aldaar toen gevonden, hebben gezien; van later tijd staat er echter niets meer van beschreven.
Uiterpawinge was een dorp, noordwestwaarts van het tegenwoordige Pogum gelegen.
Voorts lagen aan de zuidzijde van de Ee, Duvelee, Uiterbeerde, Oosterbeerde en Garmedo of Garmie, alle kleine dorpjes dicht bij elkaar gelegen.
Verder Hommingeham, een flink kerkdorp in de bocht van de Ee en Bleijham. oostwaarts van Hommingeham, voorts Winnemere of Weijenmeer, een dorp oostwaarts van Bleijham.
Megenham, een fraai kerkdorp, nabij een klei?1 eiland, Farda, Bundica of Lage Bunda.
Harkeborg, een dorpje westwaarts van Megenham.
Medum, een dorp, waarvan oostwaarts Bundergartenij en liooge Blinde lag.
Ext er huis, ook wel Eksterhof genoemd, lag aan het zuideinde van „De Dollard", •nabij Ulsda
Aan de westzijde van de Ee, lagen :
Westerreide, ruim een uur van Oosterreide, aan den mond van de Ee, of ter plaatse waar destijds door de Reidersluis de Ee in de Eems uitstroomde. Evenals Oosterreide was het een voornaam kerkdorp en had ook een nonnenklooster.
Volgens Emmius heeft het landschap



Reiderland destijds den naam aan die plaat" sen ontleend.
Westerreide heelt het nog lang staande gehouden, want in 1535 was er nog het nonnenklooster en in 1575 was er nog eene kerk.
Kort bij Westerreide lag een kasteel, oud militair slot Homburg genaamd.
Verder zuidoostwaarts het dorpje Tijsmeer en Stokclorp, waar de dorpjes Hakkelsum, Ewelsweer, Santerdorp en Winchum of Wijndeham dicht bij waren gelegen.
Okkeweer was een kerkdorp, zuidelijk van Winchum gelegen. Voorts Saxum, Heimenswolde, Saxumerwolde en Sivach kort daarbij gelegen.
Goldhoorn lag destijds aan de Oude Ee en bezat ook een klooster.
Astok lag zuidelijk van Goldhoorn.
Beer da, zuidoostelijk van Goldhoorn, had destijds ook een nonnenklooster, waar in 1290 nog 40 nonnen in vertoefden.
Oud-Èxterhuis lag meer zuidoostwaarts aan de Tjammc.
Voorts Eeidericolde, in een bocht van de Tjamme, was een flink groot kerkdorp ; 't had veel van een handelsstad. Het bezat vele adelijke huizen en twee flinke kerken met torens. Er wordt o.a. van verhaald, dat er 180 edellieden woonden, waarvan de vrouwen zich bij feestelijke gelegenheden zeer rijk tooiden ; men zag ze o.a. die groote gouden platen of ronde gouden doosjes op de borst droegen.



Daar ze zeer godsdienstig waren, hadden ze veel voor de kerken over en wilde de eene plaats daarin mede al boven de ander uitmunten ; 't was zelfs zoo erg, dat gouden ketens He preekstoel versierden.
Kapel de Beerte was ook een net dorpje, westwaarts van Reiderwolde gelegen.
Palmar was een klein dorpje met een monnikenklooster, 't welk in 1290 nog bestond, en toen nog 190 monniken telde.
Wijndeham, Meerhuizen, Torperen, Merkhuzen, Ockeiveer, Donelle en Hovingagast waren meer kleine gehuchten in die buurt gelegen, doch Oostfinsterwolde was een flink dorp zuidelijk van Hovingagast gelegen.
Stoksterhuis was een klein dorpje zuidelijk van de Ee. Menterwolde, westwaarts van de Ee, was een groot dorp met een klooster van de Bernhardijner-orde, welke in 1299 wegens de doordringende vloeden werd verplaatst naar Termunten.
Midwolde, 't welk volgens de beschrijving verschoven moet zijn op een zandbodem, wat is af te leiden aan een hooge, prachtige kerk met 4 torens, welke plm. 15 minuten buiten het tegenwoordige Midwolde, omstreeks 1625, nog stond, doch toen is afgebroken.
Scheemda, stond voorheen ook in een lage streek, aan den rand der zandgronden. De oude kerk en toren moeten nog van dien tijd dateeren. Zij hebben de golven getrotseerd
Zoo heb ik dan tot slot van de rampen



45
die onze provincie Groningen, Friesland en Zeeland zoo wreedaardig hebben geteisterd, eene korte beschrijving er op laten volgen van de vroeger bestaan hebbende landstreek Reiderland, waarvan thans nog het hier bestaand waterschap „Reiderland" dien naam heeft behouden.
Hebben duizenden menschen destijds hun leven moeten laten in die moerassige landstreek ; nu is ze in een vaster vruchtbaar land herschapen, getuige de vruchtbare Dollardpolders.
De reden waarom „De Dollard" of.,Dollaart" dien naam heeft verkregen, beschrijft Emmius in een gedicht als volgt:
Met recht wordt uwen naam de Dollaart
nog geheeten,
Wijl gij het dolle volk, weleer in 't land
gezeten,
Dat gij bedekt hebt, in uw dollen
waterkuil
Gesmoord, bedolven, en nog daaglijks uw
gehuil
Doet hooren, ja, mij ook met uwe dolle
baren
Ontzettet, toen ik 's nachts eens door uw stroom kwam varen
En die nog menig mensch verschrikt en
zoo verbaast,
Dat ieder die U hoort, straks siddert, als
gij raast.
Zoo, trouwens klonk al lang, bij allen die
U hoorden,



Uw dolle naam, en werd door alle
wereldoorden,
Zoodanig, dat wanneer men van Uw naam
gewaagt,
Elk voor U schrikt, wijl gij den naam van
„Dollaart" draagt.
Zoo beschreef ik dan eerst de stormvloeden en gaf tot aanhangsel het ontstaan van den Dollard met vermelding der verzonken dorpen en steden.
Tot slot zij nog medegedeeld, dat bij de verwoesting dezer plaatsen de levende have zooveel mogelijk werd gered, doch voerage ging verloren en daar er geen spoorwegen of scheepvaart als thans bestonden, om van elders voerage aan te halen, daalde het vee verbazend in prijs. \ oor drie schellingen kon men na dien ramp eenc koe koopen. Ieder redde zich doorgaans in eigen kring.
En hiermede eindig ik deze beschrijving in de hoop dat velen deze geschiedenis van onze voorouders, met genoegen zullen lezen en herlezen.
Drieborg, April 190b.
J. BAKKER.







Hier bevindt zich een uitklapvel
Boek:
Sign. van het origineel: G><?. 1
Signatuur microvorm: 1077711 Moedernegatief opslagnummer:
Uitklapvel:
Aantal: i
Moedernegatief opslagnummer: oomoS Positie in boek: v\







%* De Uitgever dezes vestigt bijzonder aller aandacht op zijn uitgebreide collectie
TOONEELU1TGAVEN,
welke opengesneden op ziclit worden geleverd; voorts op de groote collectie bundels
VOORDRACHTEN,
ten dienste van alle bruilofts- of feestelijke gelegenheden en zeer passende collectie -:- -:-
BRUILOFTSLIEDEREN
... yoor alle bruidsfeesten. -> -:-
CATALOGUSSEN op aanvraag gratis en MONSTERBOEK BRUILOFSTLIEDEREN desverlangd ter inzage verkrijgbaar bb den Uitgever
J. BAKKER
te DRIEBORG.



Firma B. & A. Lanfers,
Groningen, Eeldersingel 48, en Drieborg.
Hoofdvertegenwoordigers van de
Stoomdorschmachines en Locomobiles
van HEINRICH LANZ, Mannlieim.
Houdt zich beleefd aanbevolen voor de levering van :
STOOMSTROOPERSEN, BENZINE-, PETROLEUM en ZUIGGAN-
M O TOREN,
STOOMMACHINES vanaf 1 -400 P.K.
CE NT KI EU GAALPOM PE N vanaf l—300 kub. Meter waterverplaatsing per ininuut.
Specicaül voor polderbepaling. Voorts: Alle mogelijke
Landbouwwerktuigen,
Alles tegen scherp concurreerende prijzen.
Tot het geven van inlichting, (ook mon deling) is gaarne bereid :
Firma B. & A. LANFERS.







Firma B. & A. Lanfers,
Groningen, Eeldersingel 48, en Drieborg.
Hoofdvertegenwoordigers van de
Stoomdorschmachines en Locomobiles
van H h I X li I (' || \ X Maiinlieiin.
Houdt zich beleefd aanbevolen voor de levering van :
STOOHSTIïOOl'ERNEX, HKNZIXE-, PETROLEUM- en ZUKiOAS-
motore n,
STOO >1 M A ( II TXES vanaf 1 - HM» P.h. CENTKIIT <iAAU'OMI'EN
vanaf I— 800 kub. .Heter waterverplaatsing per minuut.
Npecicaal voor |>olderbc|»aling.
Voorts: Alle mogelijke
Landbouwwerktuigen,
Alles tegen scherp eoncurreerende prezen.
Tot het geven van inlichting, (ook mon deling) is gaarne bereid :
Firma B & A. LANFERS.