mumi' i iMwiniTMiiinTOTiii nnnrn wiiMimnwTirfnrTTi—rr -
-+*: ■- -tjtii
©ver het Qebrui k v.. n u <,* ■
Qemakkelijk ^)ntbsra.-
Vloeistoffen, de öevaren daaraan verbonc < ■ t. de iVLiddelen om deze
f|~ te voorkei
■ ! I ("> \N>- '«;>• ■ -V i>) 1 P
«
air f ' ,
-
»
1 ' * •■•*
I ; \
t
- ■ - - • .
- *•• •
• v Maat|cha^('*ij tot ïff&.-te ! ii
©«ontplofbare r<f£ a •, i.' ,v ■ ,
1| ." i'V' ^ Hünclcs, .-v-
2i 17* K" eiziersgracht '-—
: ' li ' ÉÉ ■ ?
■"
4> X







,
f1
U.ö. UTRECHT A SU
OVER HET GEBRUIK VAN VLUCHTIGE, GEMAKKELIJ K ONTBRANDBARE VLOEISTOFFEN, DE GEVAREN DAARAAN VERBONDEN EN DE MIDDELEN OM
DEZE TE VOORKOMEN
,,/ ideaut consulcs nc qitui res publica dctrimciiti cnpint".
Cicero.
?ig. i. Oorlogsschip dei' Duitsche Marine niet een groote hoeveelheid spiritus aan boord, volkomen
veilig bewaai cl in een installatie, svsteem Martini <St IIüneke.
'9°9
MAATSCHAPPIJ TOT INSTALLATIE VAX ONONTPLOFBARE TANKS, SYSTEEM MARTINI & IIÜNEKE, 257 KEIZERSGRACHT — AMSTERDAM



INHOUD.
Blz.
Een woord vooraf 3
Over brandgevaarlijke vloeistoffen in het algemeen 5
Vroeger genomen maatregelen ter voorkoming van ongelukken
Waarde dezer maatregelen 13
Deugdelijke veiligheidsmaatregelen 17
Het systeem Martini & Hüneke 19
Voordeelen van het systeem Martini & Hüneke . . 27
Beoordeelingen van het systeem Martini & Hüneke 29
Verkeerde systemen 32
Over de gebruikelijkste brandgevaarlijke vloeistoffen en hare toepassing 36
Eenige recente rampen door brandgevaarlijke vloeistoffen veroorzaakt. 49 Lijst van installaties systeem Martini & Hüneke, in opdracht gekregen
of uitgevoerd 7°



p
EEN WOORD VOORAF.
Dat ons leven, behalve door allerlei inwendige stoornissen, ook door allerlei uitwendige gevaren voortdurend bedreigd wordt, het feit is te bekend, dan dat wij het behoeven te vermelden ot cl at het ons op bijzondere wijze kan verontrusten. In dit opzicht zijn wij er waarlijk niets beter aan toe dan Dionysius' gunsteling Damocles, die om zich, te midden van al zijn grootheid, de wisselvalligheid der iortuin steeds te herinneren, een aan een paardenhaar zwevend zwaard boven zijn hoofd had gekregen.
Vele van die gevaren zijn onvermijdelijk, en dat hun aantal met de ontwikkeling van techniek en industrie is gegroeid, is een noodzakelijke consequentie, die wij hebben te aanvaarden en ook wel, om de voordeelen eraan verbonden, gaaiue aanvaaiden willen. \\ ij weten immers allen dat bijv. de spoorwegen, de electrische trams, de automobielen, zoowel voor degenen, die er geen, als voor hen, die er wel gebruik van maken, gevaren meebrengen, die trekschuiten, paardentrams en omnibussen misten, en toch wie zou ze er nog tegen willen ruilen ?
Van den anderen kant zijn wij er natuurlijk op uit, te zorgen, dat onze kostbare levens zoo goed mogelijk worden beschermd. Wij maken behoorlijke slagboom en bij overwegen, wij juichen toe de veiligheidsmaatregelen, die bij de publieke vervoermiddelen worden voorgeschreven, en werken hun toepassing in de hand, wij stemmen er mede in, wanneer de Staat de overmatige snelheid der automobielen bij wet regelt. Zelfbehoud is een natuurlijke eigenschap van den menst h, en \ooi het algemeen belang te waken, is de plicht van de overheid j videant consules ne res publica detrimenti capeat, leerde reeds Cicero.
Maai, zouden wij willen vragen, als werkelijk deze beginselen het individu zoowel als den Staat zoo van nature eigen zijn, en als men dan bedenkt, hoe veel hun toepassing nog te wenschen overlaat, in het bijzonder daar, waar het geldt het bewaren van en het werken met de z.g. brandgevaarlijke vloeistoffen, benzine, benzol, spiritus e.d., wordt het dan geen tijd daarin eens een grondige verandering te brengen?
01 het gebruik, dat van zulke vloeistoffen bij ons te lande gemaakt wordt, dan zoo groot is, hooren wij U vragen?
Ongetwijfeld, antwoorden wij. Herinnert U slechts de enorme petroleumen benzine-industrie in ons Ned.-Indië, hoe daar jaarlijks reusachtige quanta worden opgeslagen, om per schip naar Europa te worden getransporteerd.
i



Denkt clan verder eens aan den détailverkoop van die hoeveelheden, aan het feit, dat elke tankwagen, wanneer hij zonder voorzorgsmaatregelen wordt geleefd, elk \ at, wanneer het zoo maar wordt afgetapt, een damp-luchtmengsel gaat bevatten, dat slechts een kleine aanleiding noodig heeft om te explodeeren en dan dood en verderf 0111 zich heen te zaaien.
Kn het verbruik zelf, in de derde plaats. Overal waar het 0111 een handige vorm van brandstof te doen is, hetzij dan 0111 licht, kracht of warmte op te wekken, is men tot het gebruik van benzine of van spiritus aangewezen.
Marineschepen kunnen op hun reizen de brandgevaarlijke vloeistoffen niet meer missen, de bekende aërogeengas-installaties nemen 0111 de vele gemakken, die ze aanbieden, geregeld in aantal toe, geen mijnwerk, — gelukkig thans ook een nationaal belang, is denkbaar zonder de met benzine brandende mijnlamp, als krachtbron regeert de benzine onze zoo heerlijk zich ontwikkelende automobielindustrie geheel, en niet minder de nog wel jonge, maar toch reeds hoog opvliegende luchtscheepvaart.
Benzine en benzol, ze zijn onmisbare grond- en hulpstoffen voor de lichtgastabiicatie, in de kleurstoi-, parfumerie- en buskruitlabrieken, zij dienen verder in tal 1 ijke andere bedrijven als oplos-, extractie- of reinigingsmiddel; denken wij slechts aan de fabrieken van vetten en oliën, aan gummi- en lakfabrieken, aan kaarsen- en zeepfabrieken, aan chemische wasscherijen en boekdrukkerijen en wij noemden nog slechts voor de voornaamste brandgevaarlijke vloeistoffen, de voornaamste toepassingen.
Dat een systeem, waarmede in al deze gevallen, zoowel het opslaan van deze vloeistoffen als het verbruik ervan in verschillende apparaten, zelfs in explosie-motoren, volkomen veilig geschieden kan, een groot succes moest hebben, zal wel geen betoog behoeven. K11 de H.Il. Martini & I Iüneke, die erin geslaagd zijn gezonde wetenschappelijke beginselen op een technisch aan het volmaakte grenzende wijze uitte werken, zij hebben hun medeburgers een bij uitstek grooten dienst bewezen.
Dooi" hun systeem in ons land in te voeren, toont de Maatschappij tot Installatie \ an Onontplofbare I anks, dat zij zich het groote belang ervan ook voor ons ten volle bewust is; mogen autoriteiten en particulieren, in navolging \ an wat ïeeds de Staat der Nederlanden, H. M. onze geëerbiedigde Koningin en H. Dzr. Gemaal, Prins Hendrik der Nederlanden, op dit gebied deden, toonen, dat de veiligheid der aan hun goede zorgen toevertrouwde levens, hun een klein, en desnoods ook een groot financieel offer waard is.
Nu een in de praktijk van jaren elders reeds beproefd en in alle opzichten deugdelijk bevonden systeem, ook in ons land in exploitatie is gebracht, wil het ons voorkomen, dat ieders verantwoordelijkheid jegens zichzelven en zijn medeburgers eischt, er kennis van te nemen en zijn toepassing, waar daartoe aanleiding bestaat, te bevorderen, zoo mogelijk voor te schrijven.
Die kennis bij te brengen is het doel van dit werkje, dat met deze weinige regelen bij vakgenooten en belangstellenden met een warme aanbeveling zij geïntroduceerd.
Dr. ALPH. STEGER, Priv.-Doc. voor Explosiefstoffen aan de T. H. te Delft.



OVER BRANDGEVAARLIJKE VLOEISTOFFEN
IN HET ALGEMEEN.
De gevaren, die het omgaan met vluchtige, gemakkelijk ontbrandbare inleiding, vloeistoffen met zich meebrengt, zijn noch aan het publiek, noch in hun geheelen omvang aan de vakmenschen bekend. Aan het publiek niet, omdat het er weinig belang in stelt en aan vele vakmenschen niet, omdat zij er de noodige proeven niet voor genomen hebben. Daardoor komt het, dat zelfs door deze laatsten tegenwoordig nog wordt aangenomen, dat een hoeveelheid benzine van 300 liter zoo weinig gevaar oplevert, dat ze zonder bijzondere voorzorgsmaatregelen kan worden bewaard en gebruikt.
I och moesten de vele ongelukken, die in de huishouding voorkomen met de kleine hoeveelheden benzine van 1 4 tot 1 liter, die voor het wasschen van bijv. handschoenen worden gebruikt, reeds aanleiding genoeg zijn, om door een zaakkundig ingesteld onderzoek de grootte van het gevaar te leeren kennen.
Wanneer men een vat van ^o tot 100 liter, met benzine gevuld, aan
/ O 7
inwprl'in o' \ran aan
viv v (lil v v 11
vuur blootstelt, heeft na korten tijd een zoo geweldige ontploffing plaats, dat alles in den omtrek door den hevigen druk wordt vernield. Het geweld der explosie kan men gemakkelijk daarnaar afmeten, dat bij zulk een proef het vat een 300 M. door de lucht wordt weggeslingerd en diep in den grond wordt
Fig. 2. Explosie van een vat benzine op een proefterrein. geslagen. Het ïesultaat
van deze proef waarschuwt er voor 0111 bij het omgaan met zelfs kleine hoeveelheden brandgevaarlijke vloeistoffen veiligheidsmaatregelen te nemen. En om dit met vrucht te kunnen doen, moet men de vloeistoffen, waar het om gaat, in haar wezen en in hare eigenschappen leeren kennen.
Proef ter demonstratie van het gevaar aan benzine verbonden.



Eigenschappen Ken groot aantal der brandgevaarlijke vloeistoffen, die tegenwoordig
vaariïjkev^oei" W("'flon gebruikt, als aetlier, benzine, benzol, petroleum, spiritus, zwavelstoffen. koolstof, enz. (zie blz. 36), heeft de eigenschap, dat reeds bij lage temperatuur
een merkbare hoeveelheid ervan vervluchtigt en dat de damp aan de lucht gemakkelijk kan ontbranden.
Deze eigenschappen maken dikwijls de waarde van een stof voor de techniek uit, n.1. in al die gevallen, waarhij het juist te doen is om snelle \eidamping en gemakkelijke ontbrandbaarheid. De benzine bijv., die in de automobielen wordt gebruikt, moet niet alleen snel kunnen verdampen om bij eiken zuigerslag van den motor een nieuwe hoeveelheid brandbaar gas in den cylinder te krijgen, het mengsel van den benzinedamp en de mede ingezogen lucht moet ook gemakkelijk ontsteekbaar zijn, zelis zoo, dat een momenteele en algeheele verbranding van de benzine volgt. Een zoodanige verbranding noemen wij, het is van voldoende bekendheid, een ontploffing.
In andere gevallen daarentegen speelt de vluchtigheid en de gemakkelijke ontbrandbaarheid bij het practisch gebruik, dat men van de vloeistof maakt, geen directe rol, bijv. bij chemische wasscherijen, waarin dezelfde benzine dienst doet voor de extractie van vetten, — in het algemeen daar waar ze als oplosmiddel van andere stoften gebruikt wordt.
Toch zal men ook in de laatste gevallen met de eigenschappen in kwestie duchtig rekening moeten houden en wel, omdat er twee soorten van ontploffing kunnen voorkomen.
i' De vluchtigheid der vloeistoffen, die met de temperatuur toeneemt, .K,et!!.~ za^ tot gevolg hebben, dat bij verhitting in een besloten ruimte, de
ontploffing. , . i i ...
dampspanning voortdurend grooter wordt en bij niet voldoende sterkte van het reservoir, dit ten laatste uit elkaar doet vliegen. Deze soort van ontploffing noemt men ketel-ontploffing.
2r De vluchtigheid en de gemakkelijke ontbrandbaarheid zullen verder een
Verbrandings- voortdurend gevaar opleveren in al die gevallen, waarin de damp der vloeistof ontploffing. m aanraking kan komen met lucht, omdat een enkele vonk dan meestal in staat is een plotselinge en complete verbranding in te leiden, d.i. een explosie te veroorzaken. Deze soort van ontploffing noemt men verbrand i n g s-o n t p 1 o f f i n g.
Met al haar goede eigenschappen bieden de vluchtige en gemakkelijk ontbrandbare stoffen dus een groot gevaar aan bij haar gebruik en een gevaar, waarvan het werkelijk bestaan waarlijk wel voldoende bewezen wordt door de praktijk van het dagelijksch leven.
Het spreekt vanzelf, dat van de twee bovengenoemde soorten, de verbrandings-ontploffing, die wij in het vervolg van dit werk kortweg „explosie", in tegenstelling met de ketel-ontploffing, die wij „ontploffing" zullen noemen, het meeste voorkomt, want een ieder, die vluchtige vloeistoffen in voorraad houdt en van dien voorraad geregeld kleine hoeveelheden aftapt, maakt zichzelf, al is het dan ook onbewust, even zoovele bommen in huis, als hij vaten in gebruik heeft.
Wat toch is het geval?



Elke hoeveelheid vloeistof, die aan het vat of de bus wordt ontnomen, Hoe ontstaan wordt noodzakelijk vervangen door een even groot volume aan lucht; het de exPlosieve geval, dat het vat hermetisch gesloten is, wordt hier, als in de praktijk niet menêselbvoorkomend, uitgezonderd. Geschiedde er nu niets anders dan dat, dan was het gevaar inderdaad slechts denkbeeldig — vloeistoffen toch zijn evenmin ontbrandbaar als lucht —, doch ongelukkigerwijze gaat de vloeistof in het vat verdampen en wel, er vormt zich evenveel damp in de ruimte, die vóór het aftappen door de vloeistof was ingenomen, als wanneer deze zich niet met lucht had gevuld. Het eenige verschil in deze twee gevallen is, dat de verdamping minder snel plaats vindt in een met lucht gevulde ruimte, dan in een luchtledige; het eindresultaat echter, — de hoeveelheid damp, derhalve ook de spanning, die deze op den wand van het vat uitoefent, de z.g. dampspanning, — is volkomen dezelfde.
Wij hebben dus boven den vloeistofspiegel in het vat een mengsel van lucht en damp gekregen, dat bij de minste aanraking met een vonk of vlam aanleiding kan geven tot de heftigste explosie en al zoovele malen daartoe aanleiding gegeven heeft.
Wij zeggen „aanleiding kan geven," want inderdaad, het kan ook zijn, dat het damp-luchtmengsel geen aanleiding tot explosie geeft. Daar is n.1. voor elke dampsoort een bepaalde hoeveelheid damp en lucht, beneden welke, en een bepaalde hoeveelheid damp en lucht, boven welke geen explosie meer plaats vindt, ook niet wanneer men het mengsel daartoe opzettelijk zou willen ontsteken. Deze grenzen zijn bij elke stof anders en het zou een onnoodige belasting van den lezer worden, ze hier op te sommen.
Zoo bijv. worden mengsels van waterstof en zuurstof eerst explosief, Wat is wanneer ioo dln mengsel 9.5 dln waterstof bevatten, terwijl mengsels, die exPlosiegebied? op 100 dln meer dan 66.5 dln waterstof bevatten, niet meer explosief zijn.
Men noemt 9.5 de benedengrens, 66.5 de bovengrens, haar verschil 57, het explosiegebied. (Proeven van H. Bunte, in een 19 111111. wijde buis genomen).
Een enkel waarschuwend woord tegen het overbrengen van theorie naar de praktijk zonder meer, moge hier zijn plaats vinden.
\ aak hoort men beweren, dat bij deze of gene vloeistof het boven aangegeven explosiegevaar nagenoeg niet bestaat, omdat het gebied, binnen hetwelk een mengsel van haar damp en lucht explosief is, 111.a.w. het explosiegebied, van zoo geringen omvang is, dat in de praktijk de meeste mengsels er buiten vallen. Zou deze bewering ook al uit een theoretisch opzicht voldoenden grond hebben, in de praktijk gaat ze volstrekt niet op.
Zeker, er zijn zulke vloeistoffen; maar wie garandeert, dat de meng- Explosieve verhouding tusschen haar damp en de lucht op alle plaatsen in de ruimte damp-iuchtboven den vloeistofspiegel dezelfde is, en in de veronderstelling dan, dat mengsels zijn die mengverhouding buiten de boven aangegeven grenzen ligt, explosie- zelden homogevaar dus is uitgesloten ? geen' er is dus
Niemand kan niet alleen een dergelijke garantie ooit geven — en dat gz00 n^tTiie^' is toch volstrekt noodzakelijk 0111 zeker te zijn, dat geen gevaar dreigt— dan toch enkele



Fm;. 3. Terrein waar de I Ir. Effenberger zijn proeven heeft genomen.



men kan zelfs met groote waarschijnlijkheid zeggen, dat een dergelijke gelijkheid van samenstelling vooralle deeltjes van het mengsel, een dergelijke homogeniteit, in de praktijk zelden wordt bereikt. En dat is ook niet te verwonderen.
Denken wij ons maar een vat met benzine, dat tot een bepaalde hoogte wordt afgetapt. De vloeistofspiegel zal volgens de bekende natuurwet volkomen horizontaal dalen en daar de opening, die de lucht in het vat moet toelaten, natuurlijk bovenin is aangebracht, zal de luchtstroom de dalende vloeistof regelmatig volgen. Zoodra er ruimte boven de vloeistof gekomen is, begint de verdamping, doch zooals wij vroeger zagen, wordt deze door de luchtdeeltjes vertraagd. Daarbij, die verdamping heeft natuurlijk aan de oppervlakte van de vloeistof plaats, daar ontstaan dusde dampdeeltjes en voordat deze de geheele ruimte, ook die boven in het vat, homogeen gevuld heeft, zal het damp-luchtmengsel aan den mond van het vat, waar het gevaar van ontsteking toch het grootste is, alle samenstellingen doorloopen hebben, van geen damp en enkel lucht tot aan dat mengsel van damp en lucht, dat bij de gegeven vloeistof en haar toevallige temperatuur behoort.
Behalve de snelheid van verdamping der vloeistof, hebben wij hier dus ook te doen met de snelheid, waarmede de gevormde dampdeeltjes door de lucht heen de ruimte vullen, d. i. met haar diffusiesnelheid. En deze laatste is bij vele dampen en gassen heel wat minder groot, dan menigeen wel denkt. In het algemeen mag men zich over de beweeglijkheid van gasvormige deeltjes, wanneer het geldt het zich mengen met andere, een niet te groote voorstelling maken, wil men in een praktisch geval niet heel en al bedrogen uitkomen.
De mindere ol meerdere heftigheid der explosie hangt met verschillende factoren samen. Deze kunnen worden teruggebracht tot:
i° de vluchtigheid der vloeistof, wier damp explodeert;
20 de verbrandingswarmte, die bij de explosie vrijkomt;
3" de samenstelling der verbrandingsprodukten.
ad. im Hoe vluchtiger de vloeistof is, hoe grooter de hoeveelheid damp, waarmede de ruimte boven den vloeistofspiegel — altijd bij eenzelfde temperatuur — zal gevuld worden. En hoe grooter de hoeveelheid dampdeeltjes, die straks zullen verbranden en wier verbrandingswarmte dan toch de onmiddellijke oorzaak van de explosie is, hoe heviger deze laatste zal zijn.
ad. 2m De warmte, die bij de verbranding van een stof vrijkomt en voor elke stof verschillend is, zal ook een groote rol spelen bij de heftigheid der explosie. Immers, hoe meer warmte vrijkomt, hoe hooger de temperatuur, welke den druk beheerscht, die in het vat ontstaat, derhalve ook hoe grooter de hevigheid, waarmede het eventueel uit elkaar springt.
Ook bij de eigenlijke ontploffing, waarbij het springen der reservoirs uitsluitend het gevolg is van den hoogen druk, die er in ontstaat door de groote spanning van den damp onder den invloed van de van buiten aangebrachte hitte, — ook in dit geval is de hevigheid van het effect een direct gevolg
deeltjes binnen het explosiege-
bied liggen, waardoor gevaar voor explosie van het geheele mengsel bestaat.
De diffusiesnelheid van dampen en gassen is kleiner dan veelal wordt aangenomen.
Factoren, die de heftigheid der explosie beheerschen.
De vluchtigheid.
De verbrandingswarmte.
De soortelijke warmte.



Proeven van den Hr. Ekfenherger te Hannover.
Fig. 4. Een tankwagen, systeem Martini & Hüneke, van 2500 L. inhoud met 200 L. benzine
gevuld, 11a een glansrijk doorstane proef.



van de temperatuur, waartoe de vloeistof in het vat wordt verhit. Deze temperatuur hangt echter niet samen met de eigenschappen van den damp der vloeistof, maar met die der vloeistof zelve en wel met de hoeveelheid warmte, die zij absorbeert om i° C. in temperatuur te stijgen m.a.w., van haar warm tecapaciteit of haar soortelijke warmte.
Deze laatste grootheid, de soortelijke warmte, hebben wij ook noodig voor het bepalen van de heftigheid, waarmede een damp-luchtmengsel zal explodeeren, maar nu niet die van de vloeistof, maar die van de verbrandinersprodukten, welke na de explosie zijn ontstaan — en het is daarom dat,
ad. 3m, de samenstelling der verbrandingsprodukten daarbij ook een De samen_ rol speelt. Immers, de warmte, die bij de verbranding van den damp is ontstaan, stelling der zal de produkten dier verbranding moeten verhitten en deze zullen daarbij een verbrandingsdes te hoogere temperatuur bereiken, (dus een grooteren explosiedruk in het Produkten leven roepen) naarmate zij minder warmte vragen om i° C. in temperatuur te stijgen, derhalve, naarmate zij een kleinere soortelijke warmte hebben.
Er zijn, behalve deze, meerdere factoren, die invloed hebben op de heftigheid der explosie; wij noemen slechts de snelheid, waarmede de Voortpiantingsexplosie, — die natuurlijk op het punt, waarop het mengsel ontstoken wordt, snelheid der ontstaat—zich voortplant doorliet explosieve damp-luchtmengsel, doch moeten exPlosiehet, om niet te breedvoerig te worden, bij de vermelding hiervan laten.
Genoeg om in te zien, dat het in voorraad houden van vaten of tanks, min of meer gevuld met vluchtige, gemakkelijk ontbrandbare vloeistoffen, een gevaar oplevert. En al is dan de grootheid van dat gevaar zelden met juistheid vast te stellen, toch bestaat de zekerheid, dat het er is, tenminste Conclusieeen zoo hooge graad van waarschijnlijkheid, dat het onbeschermd in magazijn nemen van voorraden van zulke vloeistoffen, ongeveer gelijk staat met het bewaren van bommen, die dan toch ook door een of ander toeval haar gevreesde uitwerking zouden kunnen missen. Men denke slechts aan dynamiet, dat met vuur in aanraking gebracht, niet behoort te explodeeren, doch rustig te verbranden.
Niettegenstaande het boven uiteengezette de juiste theoretische basis vormt, waarop alle overwegingen voor de praktijk moeten worden gebouwd, zijn in den laatsten tijd theorieën opgeworpen, die, wanneer ze houdbaar waren, de gangbare beweringen over het gevaar voor explosie, verbonden aan het in voorraad houden van benzine en andere dergelijke brandgevaarlijke vloeistoffen, onwaar zouden maken.
Deze theorieën zijn de volgende: Kritiek van vai-
ie benzine verdampt zoo snel, dat in vaten, die geheel of gedeeltelijk sche theorieën. met benzine gevuld zijn, de lucht noodig om een explosief mengsel te vormen, niet aanwezig kan zijn;
2e week gesoldeerde vaten, die geheel of gedeeltelijk met benzine gevuld zijn, kunnen, wanneer ze verhit worden, niet springen, omdat de benzinedampen, door het smelten van het soldeer en het opengaan der naden, vrij naar buiten kunnen ontwijken.
De direkteur van de brandweer in Hannover, de Hr. Effenberger, heeft de juistheid van deze twee beweringen proefondervindelijk willen onder-



zoeken, en c.q. hare onjuistheid boven allen twijfel willen vaststellen. Reeds zijn eigen vooronderzoek bewees hem de onhoudbaarheid der beide stellingen.
Om t chtt 1 ook tegeno\ ei het publiek allen twijfel uit te sluiten, werden door vertegenwoordigers van eenige gemeenten, van de Technische Hoogeschool te Hannover en van enkele technische vereenigingen aldaar, de volgende proeven gedaan.
Kt nigc blikken bussen van 1—liter inhoud, onderaan voorzien van ten ciftcipkiaan, boven open, werden geheel met benzine gevuld. Daarna weid uit elke bus een zekere hoeveelheid benzine afgetapt en wel zoo, dat nun een seiie kieeg van "/4 vol, tot bijna geheel leeg. Om het hevige effect wat te verminderen, werden de deksels, die van een opening w ai en voorzien, niet vastgesoldeerd, doch slechts los op de bussen srezet
Tl» O
en deze door middel van een breeden gummiring luchtdicht afgesloten.
1 oen de bussen ongeveer 5 minuten na het aftappen van de benzine gestaan hadden, weid een brandende lucifer b 11 de m het deksel gespaarde opening gehouden. In 4 van de 6 zoo gereed gemaakte bussen had toen de verwachte explosie plaats.
Proef 2* ken groote glazen ballon werd met ongeveer 5 liter benzine gevuld
en een tijd lang open aan de lucht gezet. Daarna deed men op verschillende hoogten in de vrij gebleven ruimte van de ballon elektrische vonken ontstaan en reeds na korten tijd volgde een explosie.
Proef 3' kleine gesoldeerde blikken bussen, geheel of gedeeltelijk met
benzine gevuld en met een metalen prop goed gesloten, werden aan de hitte van een cokes vuur blootgesteld.
Bij de eerste bussen smolt het soldeer zeer spoedig en verbrandden de benzinedampen op de ondicht geworden plaatsen. Desniettegenstaande trad na eenigen tijd een buitengewoon hevige explosie in, die de bus totaal uit elkander deed slaan.
Bij de beide andere bussen smolt het soldeer niet. Zij explodeerden na eenigen tijd met een luiden knal.



VROEGER GENOMEN MAATREGELEN TER VOORKOMING VAN ONGELUKKEN.
WAARDE DEZER MAATREGELEN.
Alle maatregelen tot nu toe getroffen, om de boven geschetste onheilen te voorkomen, hebben ten doel de ontsteking van de gevaarlijke damp-luchtmengsels te vermijden, of om, indien een ontploffing toch mocht plaats grijpen, de nadeelige gevolgen ervan zooveel mogelijk te beperken.
De zeer uiteenloopende wegen, langs welke men tracht dit doel te be- Eikander tegenreiken, bewijzen, dat men zich omtrent den aard der gevaren nog geen goed sprekende
^ O O O . «
denkbeeld heeft gevormd. Nu eens eischt men vuurvaste kelders met zware eischenmuren en dikke gewelven, dan weer ruimten met dunne wanden en lichte dakbedekking; hier vindt men een luchtdichte afsluiting, daar weer een zoo groot mogelijke luchtcirculatie toegepast.
Electrische ontsteking tracht men te vermijden door het plaatsen van Biiksemafbliksemafleiders. Intusschen, bliksemafleiders geven geen absolute veilig- leiders, heid, tenzij de zeer dure systemen gekozen worden, waarbij het geheele gebouw als met een geleidende kooi omgeven en op een dergelijke aardplaat gezet wordt.
Ook tracht men zijn doel te bereiken, door maatregelen te treffen, Isolatoren, die het ontstaan van vonken in de werkplaatsen tegengaan. Zoo zijn b.v. in de Koninklijke Nederlandsche Benzinefabriek te Rotterdam de hengsels en het overige beslag van deuren en vensters uit koper vervaardigd en is de geheele vloer met kurken platen bedekt; elders bestaat voor de werklieden het verbod om in de werkplaatsen te komen met schoenen, die met ijzeren spijkers beslagen zijn.
Intusschen, voorschriften, al zijn ze nog zoo nauwkeurig geredigeerd, worden maar zelden precies opgevolgd, dikwijls zelfs geheel verwaarloosd.
Zoo kan eenieder dagelijks waarnemen, dat chauffeurs van automobielen Roekeloosheid met brandende sigaren bij een benzine-reservoir komen en wanneer men van automo" ze op het gevaarlijke daarvan wijst, geven ze eenvoudig ten antwoord, dat blllsten' benzine heelemaal niet gevaarlijk is. Ja, het komt zelfs voor, dat men beweert gerust een brandenden lucifer in benzine te kunnen werpen, zonder dat ze in brand raakt. Wanneer ontwikkelde menschen uit deze proef, die onder zekere omstandigheden gelukken kan, zulke conclusies trekken, welke voorzichtigheid wil men dan van een onontwikkelden werkman verwachten ?



D;::d- ^ct een'Se middel, om ontijdige ontsteking te voorkomen, dat men
y" tot nu toe en in enkele gevallen met succes toepaste, is het bekende ijzei gaas-draadnet van Davv. Het wordt op de openingen der benzine\ ate n gelegd en heett de merkwaardige eigenschap te voorkomen, dat een buiten liet vat zich bevindende vlam naar binnen slaat.
Wanneer func- Zulk een draadnet is intusschen alleen dan werkzaam, wanneer de
tioneert een geitjes buitengewoon fijn zijn, en het weigert terstond dienst, wanneer slechts draadnet zeker ec'n van de mazen gebroken is, wanneer het gaas vervuild is, wanneer n*et? ^ ^ wai 111 geworden is of wanneer de lucht buiten het vat in heftige
beweging komt, waardoor de vlam door het net slaat.
»=£> ~ (Kl> ' SK|v ^ '
jf
n ft 'fl'
[J -/
ËL ~ L 2 ~L
' 
II IJ ||
^IG- 5- Fig. 6. FIG. 7.
Een eenvoudige proef kan dit duidelijk maken; a (Fig. 5) stelt het gaas voor, b en c zijn Bunsensche branders, waarvan alleen c brandt, terwijl uit b gas stroomt. Er vormt zich derhalve onder het gaas een explosief gasmengsel, dat echter niet wordt aangestoken door de vlam van brander c.
Keert men echter de dispositie om, (Fig. 6) d. w. z. steekt men brander b aan en laat c uit, zoodat het explosief gas-luchtmengsel zich boven het gaas vormt, dan wordt het gaas warm en het gas aangestoken. (F'g- 7-)
Oordeel over jren bekende Nederlandsche mijningenieur schrijft over dit onderwerp
het Davysche het vo] de. - 1
draadnet van „r
een Neder- » ™ ïl een draadnet werkelijk beveiligen, dan moet het niet kunnen
landschen (looi slaan, d. w. z. wanneer buiten dit draadnet een vlam aanwezig; is mijningenieur, mag deze zich niet kunnen mededeelen aan het binnen het net aanwezige explosieve gasmengsel. Om dit te bereiken, dient de oppervlakte van het draadnet in verhouding tot de vlam, die er aan kan komen, zoo groot mogelijk te zijn, daar het geheele beginsel uitsluitend hierop berust, dat het metaalgaas de er tegen aanspelende vlam zóó snel afkoelt, dat het gasmengsel niet tot de ontvlammings-temperatuur kan worden verhit.
Het springt dus aanstonds in het oog, dat een met een klein draadnet afgesloten benzinevat, niet tot explosie kan gebracht worden door er een lucifer of brandende sigaar bij te houden, terwijl dit zonder draadnet



onmiddellijk zou geschieden. Het draadnet werkt echter absoluut niet meer, wanneer er een eenigszins groote vlam tegen aan lekt, gelijk dit bij het
kleinste brandje het geval is.
Het dunne metaalgaas wordt dadelijk gloeiend, zoodra de vlam niet De vergelijking veel kleiner is dan de oppervlakte van het gaas. Is het gaas eenmaal met mijnlampen gloeiend, dan slaat de vlam onmiddellijk door, het werkt slechts zoo- gaat niet op' lang het koud is. En dan slaat een vlam toch nog door; zelfs als het gaas koud blijft, wanneer er een sterke luchtstroom ontstaat, waardoor de vlam met kracht tegen het gaas geblazen wordt.
De beveiliging van het metaalgaas wordt sterk overdreven met verwijzing naar de mijnlampen. Dit gaat echter niet op. Men kan deze niet met benzinevaten e.d. vergelijken. In een mijnlamp brandt meest een klein vlammetje en een eventueele ontbranding van mijngas in de lamp, duurt maar een oogenblik én laat het gaas geen tijd heet te worden. Bovendien zijn de lampen op den duur niet veilig. Iedere mijnwerker draagt zorg zijn lamp voorzichtig uit te doen (vooral niet blazen!) zoodra hij binnen in de lamp de blauwe vlam van brandend mijngas ziet, omdat hij wel weet, dat een explosie bijna zeker volgt, als hij de lamp kalm laat doorbranden.
En bij dit alles is nog in het oog te houden, dat een methaan-luchtmengsel — dus de ontplofbare atmosfeer in de mijn,— veel minder gemakkelijk ontbrandt, dan een mengsel van damp van benzine, benzol, zwavelkoolstof, enz. met lucht. Bij praktische beproevingen op de mijnen blijkt het her-
Fig. 8. Proeven van den Hr. Effenberger. De ondeugdelijkheid van
de veiligheidsprop bewezen.
haaldelijk, dat men wel mijngasmengsels tegen ontploffing kan beveiligen, maar dat dit schier onmogelijk wordt, wanneer men een mengsel van lichtgas, benzinedamp, enz. met lucht neemt.



Oordeel van een brandweerdirekteur.
Het aanbrengen van een veiligheidsprop is ook onvoldoende.
Summa summarum; metaal?aac ;c nic *i* • absoluut waardeloos" beveiliging van benzine
<1» r in,ar im r*
vaarlijke „„pe, do» «„ ™ **
h" me,aa'Kaa5 »'»'<" <** duur den beer
Zeitscbrifr Stó.l-Teehnik, . F™'™ Br°"dwe«r <Z'"
men *»" * b e "e" i 1" •«*"•">»*. «... d i e
wonden daardoor* a b » o'ï Z , iet"t "r " a' 'r"„" »''' explosies." njwaard tegen
■ egel * "««Leidsman,-
Ion .binden v.,n d , Z "" L" "« « k«
S tr^«r r"' tss?
VV®lkt de'halve als een gewone veiligheidsklep ' '
«ref --or de„
het vÏ'thhr f'T de" gTte" diameter van de prop een ontploffing van net \ dt uitbleef, bewees r e hrmH * * i , 8
ondeugdelijkheid van den ' ** ""»«■ *



DEUGDELIJKE VEILIGHEIDSMAATREGELEN.
De vraag is derhalve: hoe kan men werkelijk het gevaar voor explosie oi ontploffing absoluut vermijden? Den weg naar het antwoord zal ons een proef wijzen.
In een flesch a met 3 halzen, is in de middelste opening een nauwe buis geplaatst; door middel van een caoutchouc slang stroomt door
~ .1 _! ! • • i n 1 • • 1
een uci ^ij-upeningen gas in cie nescn, terwijl de derde opening b voorloopig met een kurk gesloten blijft. Zoodra het instroomende gas de lucht uit de flesch heeft verdreven, wordt het aan het einde van de nauwe opzetbuis aangestoken. Zoolang b gesloten blijft, blijft het gas rustig branden, opent men echter b, dan zal na eenigen tijd de vlam door de buis naar binnen slaan en de flesch springt met een Hinken knal uit elkaar. De reden daarvan is hoogst eenvoudig. Bij het openen van b is door de, als een schoorsteen trekkende opzetbuis tegelijk met het gas, lucht in de flesch gezogen en zoodra dit in voldoende mate was geschied 0111 het gas-luchtmengsel explosief te maken, is het door de vlam van het gas zelf aangestoken.
Uit deze proef, die behalve met lichtgas met eiken flnmn V£in hr-mrlrriivni-
FIG. 9. r ul"uubv ,uul
lijke stof genomen kan worden, blijkt duidelijk, dat \ooi het plaats grijpen van een explosie, drie voorwaarden vervuld moeten zijn:
1 De gassen of dampen moeten met lucht vermengd zijn; derhalve \T
° J ' > Voorwaarden
zonder lucht geen explosie;
2 De gassen of dampen moeten in een bepaalde verhouding met lucht vermengd zijn; immers niet onmiddellijk na het openen van b trad de explosie in; derhalve,
zonder een bepaalde hoeveelheid lucht geen explosie:



»
Principe van een doeltreffenden veiligheidsmaatregel.
3e Ook een bepaald explosief lucht-gasmengsel moet om te ontploffen worden aangestoken; derhalve,
zonder ontsteking geen explosie.
Wanneer een van deze drie eischen niet is vervuld, kan geen explosie intreden en het boven besproken gaas van Davy tracht dus te beletten is derhalve een goed bedoelde veiligheidsmaatregel — dat aan de derde voorwaarde wordt voldaan.
Intusschen, zooals wij boven zagen, wordt het beoogde doel met genoemd middel niet altijd bereikt en het ligt voor de hand de oplossing van het vraagstuk te zoeken in het verwijderd houden van de lucht uit het met ontplofbare stol gevulde vat, derhalve in het zorgen, dat de eerste voorwaarde (en dan vanzelf ook de tweede) voor een explosie, niet wordt vervuld.
Tot zoolang nu een vat met brandgevaarlijke vloeistof geheel gevuld is, bestaat voor het indringen van lucht geen gevaar, om de eenvoudige reden, dat er geen plaats voor is, maar zoodra en al naarmate de vloeistof uit het vat wordt getapt, wordt de daardoor in het vat vrij komende ruimte ingenomen door van buiten intredende lucht. Het is nu die lucht, die van den vloeistofdamp verwijderd gehouden moet worden en de grondgedachte van den alleen deugdelijken veiligheidsmaatregel is, dat dit geschiedt door bij het aftappen van brandgevaarlijke vloeistoffen, een zuurstofvrij gas
/ l/nnlvnnr ef-i 1 r\ I manrrcnl
J OtU\>JLV71 J W 1 V_V_.11
van die twee) in het vat te doen treden, waardoor de damp dus niet explodeeren kan.
Dat dit laatste dan inderdaad wordt bereikt, kan weer het best worden aangetoond met een proef.
Op de middelste tubulure van een Woulfsche flesch wordt, afsluitbaar met een kraan, een glazen ballon aangebracht, die eerst met benzinedamp en een zuurstofvrij- of niet-oxydeerend eas, daarna met benzinedamp en lucht
wordt gevuld. Tusschen twee in de Img' 10' 11('' lI"
ballons ingesmolten platina-spitsen doet men nu een electrische vonk ontstaan met het gevolg, dat de ballon in het eerste geval volkomen intact blijft en in het tweede geval, door het explodeeren van het benzineluchtmengsel, aan gruizels springt. (Fig. io en n).



HET SYSTEEM MARTINI & HÜNEKE.
Het gebruik van zuurstofvrije gassen in plaats van lucht bij het werken met vloeistoffen, die gevaar voor explosie kunnen opleveren, is nu het chemische gedeelte van het systeem, dat door de Machinenbau A. G. Martini <S: Hüneke te Berlijn wordt toegepast om de gevaren, die aan het gebruik van dergelijke vloeistoffen verbonden zijn, niet te neutraliseeren, maar van huis uit te vermijden.
Na langjarige ervaring en studie in de praktijk, is echter het systeem ontstaan als een combinatie van chemische en technische middelen en dan niet alleen om gevaar voor explosie, maar ook om dat voor ontploffing, ja zelfs voor gewone ontbranding, te voorkomen.
Immers met het gebruik van een indifferent gas alleen is men bij vluchtige, gemakkelijk ontbrandbare vloeistoften nog niet voldoende tegen Tegen welke explosie- en ontploffingsgevaar beveiligd. bronnen van
Er kunnen ongelukken gebeuren in de volgende gevallen: gevaar moet
ie wanneer het darap-luchtraengsel in het reservoir tot ontsteking
1 . / i T t ° veilig ayöiccm
komt (verbrandings-explosie); waarborgen ?
2° wanneer de vloeistof, door verhitting van het reservoir, krachtig verdampt en het reservoir door de hevige spanning, die daardoor ontstaat, uit elkander springt (ketel-ontploffing);
3( wanneer het reservoir lek wordt en de vloeistof eruit komt, waardoor de ruimte, bijv. de kelder, waarin het reservoir zich bevindt, zich met een explosief gasmengsel vult;
4C doordat de leidingen en appendages lek worden en de vloeistof, door het ontsnappen van het indifferente gas, met de lucht in aanraking komt.
Uit de opsomming alleen blijkt reeds duidelijk, dat het aanbrengen van een of ander niet-oxydeerend gas, bijv. koolzuur of stikstof of een mengsel van beide, boven de vloeistof in het reservoir, in de gevallen 2,
3 en 4 geen beveiliging aanbiedt.
Maar zelfs in geval 1, — en dit is van de grootste beteekenis, — beschermt een niet-oxydeerend gas niet volkomen.
Want zoodi a de gashouder zelf lek wordt en het indifferente gas Alleen niet-
ontsnapt, 0111 plaats te maken voor door het lek diffundeerende lucht, zijn oxydeerend gas
de kansen op een verbrandings-explosie weer geopend. En de noodige is onvoldoendezuurstof kan ook gemakkelijk worden ingezogen, wanneer het vat over-



dag in de warme lucht of in de zon heeft gelegen en 's nachts afkoelt. De niet-oxydeerende gassen boven de vloeistof zetten zich dan overdag uit, waardoor een zekere hoeveelheid uit het vat ontsnapt, die bij de afkoeling in den nacht door lucht wordt vervangen.
Ook leidingen Derhalve moeten, behalve het gebruik van indifferent gas, nog andere
en appendages middelen worden aangewend om tot het gewenschte doel te geraken en
moeten be- , i i i i--i , ,
veiiigd zijn een sYsteem> dat wel dergelijke gassen gebruikt om de bij het aftappen
vrij gekomen ruimte te vullen, maar overigens de vloeistof door gewone
leidingen en appendages perst, noodzakelijk échec lijden. Immers, bij elke breuk stroomt de zoo gevaarlijke vloeistof dan uit vat ot leiding en kan zij óf wel door verbranding, óf door explosie van haren damp met lucht, ook buiten het vat allerlei schade aanrichten.



Om een volkomen veilig systeem te hebben, moeten flus ook cle vaten, de leidingen en de appendages, kortom alle deelen, die vloeistof bevatten, zóó zijn gemaakt, dat er bij breuk niets naar buiten kan treden.
Het lijkt bijna paradoxaal in een leiding een vloeistof onder druk te hebben, die bij het breken van die leiding niet naar buiten treedt. En toch is het mogelijk gebleken aan deze twee schijnbaar tegenstrijdige eischen tegelijkertijd te voldoen.
In nevenstaande teekening stelt a het vat voor, waarin zich de ingenieuse wijze brandgevaarlijke vloeistof bevindt, b de buis, waardoor het zuurstof- waarop, bij vrije gas onder druk in het vat stroomt, c die, waardoor de vloeistof naar breuk oflekkage de distributieleidingen wordt geperst. De laatste nu, zooals schema-
■ • , i i i . . net uittreden der
tisch op de teekening wordt aangegeven, is met een belangrijk wijdere buis d vloeistof wordt omge\ en. voorkomen.
De ruimte tusschen deze mantelbuis en de binnenhuis staat, zooals op de teekening duidelijk te zien is, met de zich boven de vloeistof bevindende gasruimte e in verbinding.
o'
W anneer nu in de distributieleiding een breuk plaats vindt, kan zich een der volgende drie gevallen voordoen:
i° alleen de binnenhuis c Wat kan er
wordt beschadigd; biJ breuk ge-
2(' alleen de buitenbuis d schieden? wordt beschadigd;
3l' binnen- en buitenbuis worden beide beschadigd.
In het eerste geval kan uit de gebroken binnenhuis geen vloeistof in de buitenbuis komen, omdat de gasdruk, die in deze laatste heerscht, altijd grooter is dan de druk van de vloeistof op de plaats der breuk en wel zooveel grooter als correspondeert met de hoogte van de vloeistofkolom boven het niveau in het vat. Immers, de druk van het zuurstofvrije gas in de buitenbuis is in even-
t 1 • I / \ l 1 .1 1 . 1 1
pr,,, i>Q + i i. • , , wiwn mei uen (ii uk van (ie
ric. 13. l)e tank wordt 111 den grond «eraven , , , . r, ,
•— geheele vloeistotkolom boven
het niveau in het vat, dus is giooteu dan de ,diuk van een gedeelte dier kolom en wel zooveel als de stijghoogte der vloeistof op het punt der breuk bedraagt. Derhalve zal ei geen vloeistof uit de binnen- in de buitenbuis, maar gas uit de buitenin de binnenhuis treden. (De tank is altijd het laagste punt der installatie). In het tweede geval zal door de breuk in de buitenbuis gas ont-



snappen, totdat de gasdruk gelijk geworden is aan den buitendruk; maar dan is ook de vloeistof in de binnenhuis zooveel gezakt, dat haar hoogte met i atm. druk correspondeert, of — indien de binnenhuis niet volkomen sluit — dat zij met het niveau in de tank gelijk staat.
In het der d e g e v a 1 kan evenmin vloeistof naar huiten treden, maar zal het resultaat gelijk zijn aan de werkingen in de twee eerste gevallen te zamen.
Terwijl nu door deze hoogst vernuftige vinding het gevaar, dat geval 4 (zie blz. 19) biedt, wordt bezworen, worden de onder 2 en 3 genoemde bezwaren weggenomen door de tank in den grond te graven. *)
Een schematische voorstelling van een benzine-installatie, systeem Martini <S: Hüneke, laat nu Fig. 14 zien.
Uit het hoofdreservoir (of de tank) 1, dat onder den grond is ingegraven, leiden twee tegen de schadelijke gevolgen van breuk beveiligde
x) Bij installaties, waar dit ingraven technische en financieele moeilijkheden geeft, wordt aan het systeem M. & H. een geheel andere uitvoering gegeven, die hier niet nader kan worden uitgewerkt, doch waarvoor belangstellenden zich kunnen vervoegen bij de Directie der Maatschappij tot Installatie van Onontplofbare Tanks te Amsterdam.



leidingen 2 en 3 naar tapkraan 4 en proefkraan 5, welke beide kranen eveneens tegen de schadelijke gevolgen van breuk verzekerd zijn.
Hoofdreservoir 1 staat doormiddel van de eveneens beschermde leiding 6 in verbinding met het transportvat 8, waaruit, door opening van vulkraan 7, de benzine in het hoofdreservoir kan worden bijgevuld.
Uit den gashouder 9, die het zuurstofvrije gas onder druk bevat, voert een leiding naar reduceerafsluiter 10, die den veranderlijken gashouderdruk terugbrengt op den druk, waarbij gewerkt wordt, den werkdruk of bedrijfsdruk, en vandaar een andere leiding 11 naar het hoofdreservoir 1. De automatische
o
regeling van den druk in de gasleiding en in de daarmede in verbinding staande mantels der vloeistofleidingen, wordt verkregen door een, als veiligheidsklep werkenden, kwikmanometer.
Zoodra de tank gevuld is en de reduceerafsluiter 10 ingesteld, kan door openen van proefkraan 5 benzine worden afgetapt en dit zoolang totdat het vloeistof-niveau in de tank onder 3 is gedaald. Dan wordt er zuurstofvrij gas in plaats van vloeistof uitgeperst.
Terwijl nu door leiding 6 uit het transportvat 8, ook weer door den druk van het zuurstofvrije gas, het hoofdreservoir met benzine wordt bijgevuld, kan men als reserve nog benzine tappen uit kraan 4 omdat de afvoerleiding 2 wat dieper in de tank is ingelaten dan leiding 3. Door deze dispositie kan 5 ook als proefkraan dienst doen, terwijl men de benzine door 4 aftapt. Zoolang dan uit 5 nog geen gas blaast, kan het aftappen veilig worden voortgezet.
Alle leidingen, die in de tank uitkomen, zoowel de gas- als de vloeistofleidingen, zijn voorzien van zoogenaamde diffusie-afsluiters (a, b, c, d, e), waardoor, bij een voorkomende breuk in een der leidingen, verhinderd wordt, dat er lucht in het vat dringt.
De eveneens beveiligde aftap-kraan is zoo geconstrueerd, dat, zoodra ze door brand of breuk vernield is, de gasdruk op die plaats verloren gaat en de vloeistof naar de tank terugloopt. Daartoe is de plug doorboord als die van een gewone driewegskraan; in eenen stand kan de vloeistof naar buiten uit de leiding stroomen, in den anderen, die 90° met den eersten verschilt, is verbinding gemaakt tusschen de vloeistofbuis en de buitenbuis waarin zich het zuurstofvrije gas bevindt en wordt derhalve door den overdruk van dit laatste, de brandgevaarlijke vloeistof naar het reservoir teruggeperst. Ook deze kraan is van een veer voorzien, waardoor de plug automatisch in den eersten stand terugkeert, wanneer het handvat wordt losgelaten.
Bij een op gelijksoortige wijze beveiligd aftapventiel is 0111 het ventielhuis heen een mantel gemaakt, die door een opening met de buitenbuis van de vloeistofleiding in verbinding staat. Een sterke veer, aangebracht 0111 de ventielstang en opgesloten in een bus, wordt bij het neerdrukken van het handle gespannen en ontspant zich bij het loslaten, waardoor een automatische sluiting verkregen wordt.
Keeren wij na deze belangrijke technische détails tot Fig. 14 terug, om de aandacht te vestigen op een andere zeer gewichtige eigenschap van
Beschrijving van het systeem Martini & Hüneke.
Extra-beveiliging der appendages.



Fig. 15. Installatie van den Heer B. M. H. v. Ryckevorsel te 's-Gravenhaoe.
v' o
De beveiligde aftap-, tevens vulkraan.



het systeem Martini & Hüneke, die een boven genoemd bezwaar voor- Bi.i afwezigheid komt, n.1. dat in een bepaald geval gevaar i (blz. 19 onderaan) tóch zou van druk van bestaan, niettegenstaande men met een niet-oxydeerend gas werkt. Het is, het ^ndlffe^e^te dat de beveiligende werking van het zuurstofvrije gas niet maar een aftappen der toevallige is, doch een noodzakelijke, zoodat de gevaarlijke vloeistof brandgevaaruit de kranen 4 en 5 eenvoudig niet getapt kan worden, wanneer het i>jke vloeistof zuurstofvrije gas niet in de tank en in de leidingen aanwezig is. Immers, onmogelijk, het is juist de overdruk van het gas, waardoor de vloeistof door de binnenleiding wordt geperst naar de aftapplaatsen en waardoor bij eenige breuk in de leidingen of de appendages de vloeistof belet wordt uit de leiding te komen, zooals hierboven (blz. 23) duidelijk uiteengezet is. Alleen het feit dus dat vloeistof kan worden afgetapt, geeft de zekerheid dat er geen defecten aan de installatie zijn.
Uit een en ander volgt, dat het niet voldoende is om een zuurstof vrij gas te gebruiken bij het werken met brandgevaarlijke vloeistoffen, zooals dit door sommigen wel beweerd wordt, maar dat men het in zich goede middel ook op een praktische en ter zake dienende wijze moet toepassen, wil men het doel bereiken — n.1. het absoluut veilig gebruik van brandgevaarlijke vloeistoffen.



Fig. 16. Installatie van Gebrs. Stork te Hengelo. Gezicht op de aftap-, tevens vnlkraan, het reduceerventiel
en den manometer.



VOORDEELEN VAN HET SYSTEEM MARTINI & HÜNEKE.
Het boven beschreven systeem biedt echter niet alleen een volkomen veiligheid aan bij het gebruik van de anders zoo gevaarlijke vloeistoffen, er zijn ook nog technische en oeconomische voordeden aan verbonden, die op zich zelf reden genoeg zijn om een dergelijke installatie aan te schaffen.
Al reeds het feit, dat het geheele systeem gesloten is, levert belang- Geen verliezen
^ *- O ' o
rijke voordeelen op; immers, het neemt de mogelijkheid van verdampen engevarendoor der vloeistof weg, waardoor ten eerste de daaruit voortvloeiende materiaal- verdamPinsverliezen en ten tweede de gevaren van brand en explosie buiten de tank en de reservoirs zijn uitgesloten.
En dat deze materiaalverliezen niet denkbeeldig zijn, moge blijken uit het feit dat groote wasscherijen, die niet geïnstalleerd waren met het systeem Martini & Hüneke, tot tien procent materiaal verlies hadden te boeken, terwijl na aanschaffing van het systeem, dit cijfer tot twee, meermalen tot slechts één procent werd gereduceerd.
Dan, de absolute afwezigheid van zuurstof, zoowel in de tank en de Geen corrosie transportvaten, als in de leidingen en de appendages, sluit de corrosie van materiaalvan het materiaal door roest geheel en al uit.
De dure, brandvrije kelders, die anders voor het bewaren van brand- Geen kelders, gevaarlijke vloeistoffen worden voorgeschreven, vervallen geheel, omdat Geen transport de vaste tanks in den grond worden ingegraven en de vloeistof door den druk der vloeistoffen van het zuurstofvrije gas automatisch uit de tanks naar de aftapkranen blj het gebrulkwordt getransporteerd. Het gebruik van de anders zoo gevaarlijke vloeistoffen, die met de grootste omzichtigheid van de eene naar de andere plaats, van het eene naar het andere reservoir moeten worden overgebracht is
o )
nu niet minder eenvoudig geworden dan dat van een gewone waterleiding : men draait de kraan open en heeft de verlangde vloeistof in elke gewenschte hoeveelheid ter dispositie.
Door het wegvallen van het gevaarlijke overdragen in kannen en Reductie van maten, wordt tevens een belangrijke reductie van dienstpersoneel bereikt, personeel, een factor, die tot de bedrijfsveiligheid van een installatie in den tegen- waardoorgro°woordigen tijd waarlijk ook wel het zijne bijbrengt, in ieder geval de l®re bednjfs'ze"
. . . , * ... J ö ' & kerheid naast
exploitatie-kosten van een bedrijf belangrijk doet verminderen. kleinere on-
Doch boven alle andere voordeelen mag wel genoemd worden, dat kosten, met een beveiligend systeem, als dat van Martini <S: Hüneke, het opslaan



Medewerking in plaats van tegenwerking door autoriteiten, voor het houden van groote voorraden benzine enz. bij verschillende industrieën.
Bezwaren van verzekeringsmaatschappijen vervallen, premiën worden aanmerkelijk lager.
van grootere hoeveelheden vluchtige, gemakkelijk ontbrandbare vloeistoffen, zoowel door den Staat als door particuliere ondernemingen, in de hand gi wei kt kan worden, terwijl zonder dat, de rechtmatige eisch van veiligheid, bij het groote publiek tegenwerking vorderde.
1 lierdoor worden goede technische bedrijven, verschillende industrieele ondeinemingen mogelijk gemaakt; ten minste er wordt voorkomen dat deze \ aak onmogelijk gemaakt worden doordien men gedwongen wordt tot het nemen van practisch onuitvoerbare of hoogst bezwarende veiligheidsmaatïegelen, dit alles neemt met de toepassing, desnoods het voorschrijven van het systeem in kwestie, een einde.
Naai mate het gevaar van het in voorraad houden van en het werken met biandgevaarlijke vloeistoffen op den achtergrond wordt gedrongen, zelts onbeteekenend klein wordt, om niet te zeggen geheel ophoudt te bestaan, naar diezelfde mate zullen de verzekerings-maatschappijen hun bezwaren tegen het assureeren van verbruikers en van voorraden zien ophouden te bestaan, en zullen de premiën, — gelijk men reeds allerwege ziet gebeuren —, lager worden, waarmede alweer indirect de industrie gebaat wordt.



BEOORDEELINGEN VAN HET SYSTEEM MARTINI & HÜNEKE.
Het zal na al het hierboven medegedeelde dan ook geen verwon- Onderzoek van dering wekken, dat een zoo belangrijke verbetering als het systeem Pro1- Dr- Kohl-
Mn tt.. i " , , ' , rausch en diens
artini <x Huneke door ernstige geleerden en vakmenschen nauwkeurig . . ,.
o o beoordeeling
bestudeerd is. Om een paar namen te noemen : van het systeem.
Prof. Dr. Kohlrausch, de beroemde physicus, heeft een serie interessante proeven met hem door de H.H. Martini & Hüneke verschaft materiaal gedaan. Met benzine gevulde buizen en appendages werden door een opzettelijk veroorzaakte brand of door een heftigen schok vernield en in geen enkel geval kwam er vloeistof uit. Om het effect van een hevigen bliksemslag na te bootsen, werd een electrische stroom van + 6ooo volt spanning met een ontstekings-temperatuur van ~h 4000° C. in een met benzine en zuurstofvrij-gas gevulde tank geleid en dit zonder dat er een explosie ontstond.
Prol. Kohlrausch sprak dan ook, na zich op deze wijze van de deugdelijkheid van het systeem overtuigd te hebben, het volgende oordeel erover uit:
„Ik heb, na kennis genomen te hebben van de constructies der H.H.
„Martini & Hüneke en naar aanleiding van de proeven, die ik met hun „apparaten en inrichtingen heb gedaan, alle mogelijkheden overwogen, die „een brand of een explosie bij gebruik van het systeem M. & H. zouden „k u n n e n doen ontstaan.
„Daardoor ben ik tot de overtuiging gekomen, dat het, zelfs wan„neer men het zou willen, nauwelijks mogelijk is een brandgevaarlijke „vloeistof, die volgens het systeem M. & H. wordt bewaard, tot verbranding „of tot explosie te brengen. Daarbij komt, dat de bediening van zulk een „installatie zoo eenvoudig is, dat er nauwelijks geschoold personeel voor „noodig is. Fouten bij het bedienen van de apparaten kunnen wel beletten,
„dat men vloeistof krijgt, maar geen gevaar opleveren.
„Ik heb er dan ook geen bezwaar tegen te verklaren, dat „het algemeen gebruik van het systeem Martini & Hüneke b ij „het in voorraad houden van en het werken met gemakkelijk ontbrandbare vloeistoffen gevaar voor brand of „explosie, zelfs bij het inslaan van den bliksem, uitsluit."
Prof. Dr. S. Hoogewerff nam met groote belangstelling kennis van den inhoud van een lijvig dossier over het systeem en had daarna de



Fig. 17. Brand van de opslagplaats Victoria-Speicher der Allgemeine Berliner Omnibus A. G., waarbij 120.000 liter benzine
werden gespaard, dank zij het systeem Martini cV IIüneke.



welwillendheid aan de Directie der Nederlandsche Maatschappij het volgende schrijven te doen toekomen:
Wassenaar, 13 Mei t909.
Ik werd in de gelegenheid gesteld kennis te nemen van eene ver- Oordeel van zameliner stukken en teekeningen betreffende het systeem Martini Hüneke, prof* dr' s'
• , , * • • * * , Hoogewerff.
de beproevingen, waaraan het door ettelijke autoriteiten is onderworpen en zijne toepassing onder verschillende omstandigheden, levens mocht ik, wat aangaat dat laatste, mondeling van U en van de Heeren Martini 6c Hüneke nog inlichtingen ontvangen.
Dit alles heeft bij mij de overtuiging gevestigd, dat bij het vervoeren en bewaren van en bij verschillende verwerkingen met brandgevaarlijke vloeistoffen, het stelsel Martini & Hüneke een groote mate van veiligheid aanbiedt en dus de toepassing van dat stelsel in vele gevallen aanbeveling zal verdienen.
(w.g.) Dr. S. Hoogewerff.
Aan de Maatschappij tot Installatie van Onontplofbare Tanks, Systeem Martini <S: Hüneke,
te Amsterdam.
Hooren wij na de geleerden, ook een man van de praktijk:
De direkteur van de brandweer te Berlijn, de Hr. Reichel, sprak, na installaties naar het systeem Martini «Sr Hüneke te hebben bestudeerd, als zijn meening uit:
„Dat de proeven hebben aangetoond, dat het op geen Onderzoek van enkele wijze mogelijk is brandgevaarlijke vloeistoffen, die den direkteur
1 1 'a/i n t t .. • 1 1 der Berliinsche
volgens het svsteem Martini <x Hüneke 1 n voorraacl wordende- D
0 _ 0 Brandweer en
houden, tot ontbranding of tot explosie te brengen." diens oordeei.
En om, last not least, aan de praktijk zelve het woord te geven;
De opslagplaats Victoria-Speicher der Allgemeine Berliner Omnibus- De praktijk aan Aktien-Gesellschaft, waar niet minder dan 120.000 liter benzine in eene woord, installatie Martini <S: Hüneke in voorraad lagen, brandde meerdere dagen achtereen.
En het eenige, wat van den inboedel, en nog wel zonder dat éen enkele droppel verloren ging, werd gered, het moge ongeloofelijk klinken, maar het is de waarheid, was de benzine.



VERKEERDE SYSTEMEN.
Systemen, welke It Een uiterst primitieve installatie, zoogenaamd volkomen veilig tegen
schijnbaar een explosies, vertoont Fig. 18. veilige installa- T...
tie maar in -1 (ilt sYsteem niaakt men gebruik van draadnetten.
werkelijkheid installatie moet dienen om bij automobielen op veilige wijze een
groote gevaren afgemeten hoeveelheid benzine in het reservoir te brengen.
opleveren. De tank i is voorzien van een glazen peilglas. Een pomp 3, even¬
eens van een glazen peilglas voorzien, moet de benzine door leiding 4 in het hooger opgestelde meetreservoir 5 brengen, waaruit ze a
dan door slang 6 in het auto- [ in^T
mobielreservoir stroomt. j j ]
Toepassing van Op het eerste gezicht kan I
nutteiooze men zjen> ^at noc|met betrek- L, 6\ V?--.-. I ^
draadnetten en , . 4 . _ ■.f
van breekbare ^mg verbranding, noch met ^
peiigiazen. betrekking tot explosie ook maar flJSl I
eenige beveiliging bereikt wordt, fzSI
nog daargelaten, dat de draad- .pf rrv-~ J ~Hm:
netten, die in de openingen van !|| , j j ff |p[
de tank en het reservoir zijn aan- jjÉ ff mX
gebracht, om de vele, hierboven M i // W !
uiteengezette redenen (blz. 14), al tx';T; • /'/ IÉ
zeer weinig nut hebben. Zoodra
in den kelder, waarin de tank jpp§|
is opgesteld, of boven den ^
grond, brand uitbreekt, springen
voor alles de peiigiazen. De benzine stroomt daar dan uit en doet natuurlijk een verschrikkelijk vuur ontstaan.
Explosies kunnen in de tank en in het reservoir voorkomen, zoowel doordat explosieve gasmengsels tot ontsteking komen, alsook doordat de benzine door uitwendige verhitting van het vat verdampt en daardoor een spanning ontstaat, waartegen de wanden van het vat niet bestand zijn. imitatie van het 2. Eene installatie, die gecombineerd met lucht- en koolzuurdruk werkt,
systeem Martini toont ons Fig. 19.
& Huneke. Reeds een oppervlakkige beschouwing doet zien, dat de installatie
niets anders bedoelt te zijn dan een toepassing van het systeem Martini & Hüneke, met de noodige wijziging om het gepatenteerde in het systeem
1. Een uiterst primitieve installatie, zoogenaamd volkomen veilig tegen



1
te vermijden en daardoor buiten de handen van den rechter te blijven. Daarbij is de installatie tot onpraktisch toe gecompliceerd, zoodat het slechts mogelijk is ze in hoofdlijnen weer te geven.
Uit de tank vloeit de benzine door leiding 2 in tusschenreservoir 3, terwijl tegelijkertijd uit tlesch 5, door leiding 4, koolzuur in tank 1 instroomt. De benzine wordt door middel van gecomprimeerde lucht 6 uit reservoir 3 geperst naar de plaats 7, waar ze moet afgetapt worden.
Deze operatie, die bij het aftappen van benzine telkens plaats vindt, wijst reeds op drie wezenlijke gevaren, die aan de installatie zijn verbonden.
ie Het inlaten van koolzuur in het hoofdreservoir of de tank is niet Toetreden van noodzakelijk alternatief met het uitlaten van de benzine, omdat ook danlucht lsrnogelljk^
1 ï^i t 1 • r 1 -ix doordat benzine
benzine naar het lager liggende reservoir q afvloeit, wanneer in plaats van , .
. . . 1 • kan w°rden
koolzuur, lucht in tank 1 stroomt. Dit toetreden van lucht is mogelijk, afgetapt< zonder
zoowel in geval dat leiding 4 lekt, als wanneer koolzuurflesch 5 niet gelijktijdige toeaangesloten is. Bij het systeem Martini <S: Hüneke (zie pag. 25) is de voer van kooikoolzuur-toevoer noodzakelijk alternatief met den benzine-afvoer, omdat zuurjuist door den d r uk v an het koo 1 zu u r de benz i n e w or dt afgetapt, zoodat de benzine niet kan worden afgetapt, wanneer niet gelijktijdig ook koolzuur instroomt.
2V De gecomprimeerde lucht, die door 6 in reservoir 3 instroomt, Scheiding van wordt bij dit systeem door een laag glycerine van de benzine gescheiden. benzlne en lucht Wanneer nu door een toeval de glycerine tot aan de aftapplaats uit het door een laag
... 1 .. , .... . glycerine, die
vat is geperst, wat praktisch bij dergelijke installaties reeds meermalen
33



kan worden weggeperst.
Onbeveiligde leidingen en appendages.
voorgekomen is, dan komt de benzine met de lucht in aanraking en vormt daarmede een explosief gasmengsel.
3' De leidingen, waaruit de benzine naar de plaats van aftappen wordt geperst, zijn of in het geheel niet, óf slechts gedeeltelijk beveiligd tegen de schadelijke gevolgen van een breuk.
Derhalve is men bij dit systeem niet voldoende beveiligd tegen explosie of ontploffing.
Het derde systeem eindelijk (zie Fig. 20) waarbij met een beveiligende laag water en glycerine wordt gewerkt, bestaat uit een onder den grond liggend vast reser¬
voir b, waarin de ,
brandgevaarlijke o h ™ D /?
vloeistof wordt bewaard, die door leiding h met het hooger liggende reservoir a verbonden is. Deze verbinding is van dien aard, dat, zoodra er uit leiding k door kraan f benzine wordt getapt, uit a door leiding h glycerine naar b vloeit.
Het is duidelijk, dat gedurende het aftappen van de vloei stof de vorming van een explosief gasmengsel in reservoir b wordt
voorkomen. Maar - — --
het systeem werd Fk. 20
door de Martini «S:
Hüneke Machinenbau A. G. op veiligheid en bedrijfszekerheid onderzocht, met het resultaat, dat noch het een, noch het andere voldoende bleek gewaarborgd.
Drie aanleidingen tot ongelukken zijn n.1. bij dit svsteem opengelaten: ie Het is niet mogelijk, de aftap-leidingen, waarin zich de brandgevaarlijke vloeistof onder druk bevindt, zoo te maken, dat er bij breuk geen gevaar ontstaat. In geval van brand zal derhalve de brandgevaarlijke vloeistof op de plaats der breuk naar buiten treden en in brand geraken.
2c Het vullen van het vaste reservoir b uit het transportvat g geschiedt daardoor, dat de glycerine, nadat de driewegskraan e is omgedraaid, door
Onbeveiligde leidingen.



de pomp c in het reservoir a geperst wordt en daardoor de vloeistof Aanzuigen van
uit het transportvat ('• aanzuigt. Loopt de pomp nog, wanneer het vat reeds lucht in het
leeg is, dan zuigt ze door leiding k lucht in reservoir b, dat onder den benzinevat 1S
i i• mogelijk.
grond ligt.
Derhalve bestaat er bij het bijvullen van het hootdreservoir een gevaar voor het ontstaan van explosieve gasmengsels, dat op geene wijze met dit systeem op werkelijk afdoende wijze kan worden voorkomen.
3' De installatie is onpraktisch, omdat er behalve het vaste reser- Noodzakeiijkvon b een even groot reservoir a moet zi|n om de vloeistof op te nemen van een
alvorens ze in het bedrijf gaat. Daarbij, glycerine kost F. 18.-per ioo K.G. extra"reservoir'
i , i , , - i - kostbaarheid
zoodat het gebruik van het systeem voor grootere installaties om tinan- uan hpthpvpili cieele redenen is uitgesloten. ' ' .. ™ "
I 1UU1.
Het systeem beveiligt noch tegen ontploffing, noch tegen explosie.
FlG. 21.
Een beknopte, maar gevaarlijke installatie, die in geen enkel opzicht veilig en in meerdere opzichten onveilig is!



OVER DE GEBRUIKELIJKSTE BRANDGEVAARLIJKE VLOEISTOFFEN EN HARE TOEPASSING.
Tot de brandgevaarlijke v loeistoffen, die technisch de meeste toepassing vinden, behooren:
i. PETROLEUM-AETHER of GASOLINE, PETROLEUM-BENZINE, LIGROINE en gewone PETROLEUM.
Deze vloeistoffen worden verkregen door z. g. gefractioneerde distillatie van ruwe petroleum. De petroleum wordt daarbij in retorten aan de
leiding en staat overal onder koolzuurdruk, zoodat alle gevaar i.s uitgesloten. De inrichting is uit de schets voldoende duidelijk.
kook gebracht en daar petroleum een mengsel is van verschillende stoffen, waarvan de eene bij lager temperatuur kookt dan de andere, is het mogelijk om, door distillatie bij verschillende temperaturen, de samenstellende bestanddeelen te scheiden.
De dampen, die bij de distillatie ontwijken, worden opgevangen en weer gecondenseerd. Zoo verkrijgt men bij voortdurende verhooging van de distillatie-temperatuur achtereenvolgens de volgende produkten:



Petroleum-aether of gasoline, die tusschen 40° en 70° C. kookt.
benzine „ naphta, „ „ 70° „ 120° „
Ligroine, „ „ 120' „ 135° „ „
Gewone smeerolie, „ „ 130° „ 160° „ „
„ brandpetroleum, „ „ 160° „ 300° „
en eindelijk verdere hier niet ter zake doende produkten.
Petroleum-aether, petroleum-benzine en ligroine zijn kleurlooze, bewegelijke vloeistoffen, die gemakkelijk ontstoken worden.
De petroleum-aether ot gasoline heeft een s. g. (soortelijk gewicht) van 0.64—0.65. Zij wordt gebruikt als oplosmiddel voor olie en vetten en vormt het hoofdbestanddeel van het tegenwoordig veel in srebruik genomen
o o O O
lucht-, aërogeen- of benoïdgas.
De benzine ol naphta heeft een s. g. van ongeveer 0.70. Zij wordt in hoofdzaak gebruikt:
a) in chemische wasscherijen;
b) in fabrieken voor het ontvetten van beenderen en andere stoffen;
c) in motoren;
d) voor het carbureeren van lichtgas, waarbij niet zoozeer haar gering lichtgevend, als wel haar warmtegevend vermogen in aanmerking komt.
De 1 igroine heelt een s. g. van 0.73, wordt gebruikt in zoogenaamde ligroine-lampen en evenals de gewone smeerolie, met haar s. g. van 0.74—0.7=^, om machinerieën te reinigen, verharste smeeroliën op te lossen en ter vervanging van terpentijnolie voor lakken, vernissen en olieverven.
De gewone brandpetroleum met zijn s. g. van 0.79—0.82, wanneer hij van Amerikaanschen, en 0.83—0.90 s. g., wanneer hij van Russisehen oorsprong is, en voor 6$n/0, respectievelijk 30% in de ruwe petroleum voorkomt, is een kleurlooze ot licht gele vloeistof met zwak blauwe fluorescentie.
Petroleumdamp explodeert het hevigst bij een mengverhouding van 1 vol. damp tot 9 vol. lucht. Tengevolge van de groote overmaat lucht die noodig is om in het explosiegebied te komen, is het petroleumdampluchtmengsel in onze lampen meestal te rijk aan petroleum om een explosie te kunnen geven. De petroleum, die in den handel komt, mag beneden 21° C. aan de lucht niet ontstoken kunnen worden. (Test te bepalen met het Abel's toestel.)
2. METYLALKOHOL of HOUTGEEST.
Wanneer hout in gesloten ijzeren retorten wordt verhit, en de produkten dezer droge distillatie worden opgevangen, dan condenseert in den ontvanger o. a. methylalkohol of houtgeest.
Het is, na van alle bijmengselen gezuiverd te zijn, een kleurlooze vloeistot, met een kookpunt van 66 C, een s. g. van 0.80 en een zwakke geestrijke lucht. Als zoodanig wordt het hoofdzakelijk in de kleurstofindustrie en in de fabrieken van aetherische oliën verder verwerkt.
In onzuiveren toestand wordt het om zijn aromatische geur en smaak gebruikt 0111 spiritus te denatureeren en behalve dat, ook in de lakindustrie om vernissen te maken.



Fig. 23. Chemische Fabriek, geïnstalleerd niet het systeem M. II. De brandgevaarlijke vloeistoffen worden eerst gemeten en komen dan in de kookketels.



3. AETHYLALKOHOL of SPIRITUS.
Door het gisten van suikerachtige stoffen ontstaat de gewone alkohol of spiritus.
In de branderijen, die als uitgangsmateriaal aardappelen gebruiken, moet het zetmeel daarvan, door inwerking van z.g. diastase, een eiwitachtig enzyme, dat zich in de mout bevindt, eerst in een „maltose" genoemde suikersoort omgezet worden.
Wanneer dit proces afgeloopen is, wordt de aldus verkregen suiker door middel van gist tot alkohol gereduceerd en deze laatste door distillatie geïsoleerd.
Bij ons te lande wordt, in plaats van aardappelen, bijna altijd graan als uitgangsmateriaal gebruikt; de bewerking blijft daarbij echter in hoofdzaak dezelfde.
Behalve uit zetmeel, dat dan eerst tot een suikersoort wordt omgezet, wordt ook alkohol direct uit gewone suiker gemaakt en wel hoofdzakelijk uit de melasse der beetwortelsuikerfabrieken. De beetwortelsuiker, die zonder meer niet voor gisting vatbaar is, wordt dan eerst door een ferment, dat zich in de gist bevindt, de „invertine", omgezet in twee suileersoorten, die voor gisting tot alkohol vatbaar zijn.
Verreweg het grootste gedeelte van den spiritus, die tegenwoordig bereid wordt, wordt opgedronken; verder dient hij voor de bereiding van azijn en als oplosmiddel bij velerlei fabrikatiën, als daar zijn, die van lakken, vernissen, kleurstoffen, pharmaceutische praeparaten, parfumerieën, in de huishouding om te branden en te poetsen, als sterk water voor het conserveeren voor anatomische of andere praeparaten, enz. Eenieder nu, die voor een van deze verschillende doeleinden spiritus in voorraad moet houden, zal daarbij rekening moeten houden met de vluchtigheid en de gemakkelijke ontbrandbaarheid dezer stof, die met haar kookpunt van 79" C. alle aanleiding geeft tot het vormen van explosieve mengsels.
4. AMYLALKOHOL of FOEZELOLIE.
Bij de rectificatie van den ruwen alkohol krijgt men de bij de gisting ontstane amylalkohol of foezelolie in den z.g. naloop der distillatie, waaruit zij dan verder geïsoleerd wordt. Deze foezelolie is in zuiveren toestand een sterk lichtbrekende, olieachtige vloeistof van doordringenden geur, die bij 131° C. kookt.
Het inademen van den damp der zuivere stof prikkelt sterk tot hoesten en bezorgt hoofdpijn. In verdunden toestand geeft ze aan menig consumptieartikel daarentegen zijn aangenamen smaak en aroma, en zoo vinden de foezeloliën groote débouché's voor het maken van kunstmatige vruchtenaethers, bonbons, vruchtengeleien, likeuren en dergelijke.
Ook de chemische klein-industrie gebruikt amylalkohol.
Ofschoon de vluchtigheid der foezelolie minder groot is dan die van den gewonen alkohol, is er toch nog explosiegevaar bij menging met lucht en onvoorzichtige behandeling in opslagplaatsen.



I-k;. 24. Chemische Fabriek, geïnstalleerd niet het systeem M. & II. Het vullen der kuipen uit beveiligde leidingen en kranen.



5. AETHER.
Uiterst gevaarlijk is echter de aether, een stof, die wordt gemaakt uit spiritus en zwavelzuur of vitrioololie. Het is een zeer bewegelijke vloeistof, die met haar lage kookpunt van 350 C., de daarmede gepaard gaande zeer groote vluchtigheid en haar uiterst gemakkelijke ontbrandbaarheid, niet dan met de grootst mogelijke voorzorgen mag gebruikt en verwerkt worden.
Het is een voortreffelijk oplosmiddel voor zeer vele organische verbindingen, en wordt in de techniek als zoodanig dan ook veelvuldig gebruikt. Het afdistilleeren van een daarin opgeloste stof mag nooit boven de vrije vlam plaats vinden, doch moet altijd geschieden met warm water, teneinde elk mogelijk gevaar van ontsteking van een aether-luchtmengrsel
• • o
uit te sluiten. Zijn voornaamste toepassing vindt de aether bij de vervaardiging van collodium, (schietkatoen in aether opgelost) en bij de fabrikatie van explosiefstoffen, voorde zuivering der schietkatoen, in den lateren tijd ook in de fabrieken van kunstzijde.
6. BENZOL.
Een stof, die zeer dikwijls met de benzine verward wordt, doch van den anderen kant er in de praktijk ook dikwijls en met succes voor in de plaats wordt gesteld, is de benzol.
Zagen wij, dat de benzine een distillatie-produkt is van de petroleum, dt benzol is een piodukt afkomstig van de steenkolengasfabrieken en van de cokerijen en wordt door distillatie uit de daarbij verkregen teer afgezonderd. De teer, tot 1850 een lastig afvalprodukt, slechts bij kleine hoeveelheden gebruikt om hout en steen te bestrijken of 0111 het te distilleeren en de lichte olie, die daarbij werd verkregen, te benutten als vlekkenwater, de zwaardere om er hout mee te impregneeren, — diezelfde teer werd een hoe langer hoe meer begeerd handelsartikel, nadat de industrie der kleurstoffen in 1856 door William Perkin ten wereldtooneele was gebracht.
En dat deze stof zonder eenigen twijfel als uitgangsmateriaal bij de vervaardiging der kleurstoffen een eerste rol speelt, moge wel blijken uit het feit, dat één groote Duitsche kleurstoffabriek jaarlijks over de 2000 ton benzol gebruikt.
Het 1 uw e distillatie-produkt der steenkolen wordt in groote smeedijzeren ketels boven het vrije vuur verhit. Het distillaat strijkt door ijzeren koel buizen en wordt in reservoirs, die van de distilleerketels door een brandvrijen muur zijn gescheiden, in vier verschillende fracties opgevangen.
De eei ste fi actie bevat alles, wat beneden de kooktemperatuur van 70" C. overgaat. Het zijn de zoogenaamde lichte oliën, die voor verreweg het grootste gedeelte uit benzol bestaan. Zij worden nog eens afzonderlijk gedistilleerd en het distillaat wordt weer in vier fracties gescheiden. De tweede fractie, die kookt tusschen 70° C. en 140° C., is dan de z.g. ruwe- of handelsbenzol| die hoofdzakelijk (voor 90 °/0) uit zuivere benzol bestaat, een lichte, heldere vloeistof met een s.g. van 0.88 en een kookpunt van 8o° C. Deze handelsbenzol wordt in kolomapparaten opnieuw gefractioneerd en daaruit wordt 70 a 80 ° 0



*
Kic. 25. Chemische Wasscherij, geïnstalleerd met het systeem AI. cV II. Beneden links, beveiligde distilleerketel, daarboven condensator, rechts accumulator



zuivere benzol verkregen. Daar de overige distillatie-produkten, ofschoon wel in mindere mate dan de benzol zelf, maar toch alle min of meer explosieve gasmengsels kunnen geven, is het zaak om in dergelijke fabrieken zeer zorgvuldig te werk te gaan en de voorraden op zoo veilig mogelijke wijze op te bergen.
Het afzetgebied van de benzol is zeer uitgebreid. Werden boven de kleurstoffabrieken reeds genoemd, de gasfabrieken, als voor ons vaderland van nog meer belang, mogen zeker niet worden vergeten. Zij gebruiken de benzol om ze in dampvorm weer in het gas op te nemen en dit daardoor een hoogere lichtsterkte in open branders te geven. Vooral daar, waar arme steenkolen worden gebruikt en nog steeds een lichtsterkte wordt voorgeschreven, die het gedistilleerde gas uit zichzelf niet bezit, is de benzol als carburatie-middel een ware hulp in den nood. Van ongeveer gelijk warmtegevend vermogen als de benzine, wordt benzol dikwijls daarmede te zamen gebruikt, zoodat men in zeker opzicht van een gelijkwaardigheid dezer beide, in samenstelling zoo uiteenloopende stoffen, kan spreken.
Overigens mag men in het algemeen zeggen, dat benzol benzine kan vervangen, en omgekeerd, overal daar, waar men een der beide stoffen gebruikt, om een harer physische eigenschappen, dus als oplosmiddel, als warmte- ot krachtbron e. d., niet daar waar het te doen is om een harer chemische eigenschappen, in het bijzonder om er, als uit een grondstof, andere nieuwe stoffen uit op te bouwen.
In het eerste geval is het dan dikwijls de markt, een locale omstandigheid, een persoonlijk inzicht, waardoor de keus zal worden bepaald.
Bij motoren wordt dikwijls een mengsel van benzol en benzine of een van benzol en spiritus als krachtbron gebruikt; in chemische wasscherijen en als vlekkenwater, bedient men zich van benzol zoowel als van benzine en dit vrijwel ad libitum. Bij het verwerken van caoutchouc is de benzol als oplos- en opzwelmiddel zonder concurrent. De caoutchouc wordt dan met de benzol aangemengd tot een dikke brij, die tusschen twee walsen in verschillende dunne laagjes op het goed wordt gestreken, om er gummimantels en dito-kleederen van te maken; de benzol verdampt daarbij.
Wat de gevaarlijkheid van benzoldamp, met lucht vermengd, aangaat, is deze op een lijn te stellen met die van den benzinedamp en moge daarvoor dus verwezen worden, naar wat daarover aldaar srezeg-d is
' o o *
7. ZWAVELKOOLSTOF.
Een der meest gevaarlijke vloeistoffen ten opzichte van ontplofbaarheid is ongetwijfeld de zwavelkoolstof, een kleurlooze vloeistof, die in onzuiveren toestand naar rotte eieren, in zuiveren naar chloroform riekt, bij 46° C. kookt, en een s. g. heeft van 1.24. Haar damp wordt reeds aangestoken door metaaloppervlakten, die boven de 150° warm zijn, zoodat een heete stoompijp of een warm geloopen kussenblok, in staat is 0111 een explosie in te leiden — en dat dan ook reeds dikwijls gedaan heeft. Daarom wordt in den laatsten tijd veel benzine gebruikt in plaats van zwavelkoolstof, en



Fir;. 26. Drogisterij te Berlijn, geheel geïnstalleerd niet het systeem M. & H. Kif verschillende brandgevaarlijke vloeistof ten worden met deze installatie volkomen veilig verwerkt.



overal daar, waar de benzine als oplosmiddel dienst moet doen, is het een bruikbaar, ofschoon minderwaardig surrogaat; zoo b.v. in de fabrieken, waar beenderen e. d. ontvet worden. Doch in de caoutchouc-labrikatie, speciaal bij het vulcaniseer-proces, waarbij tusschen de caoutchouc en de zwavel een chemische verbinding wordt tot stand gebracht, heeft het zijn monopolie gehandhaafd.
Is het dus niet altijd mogelijk de zoo gevaarlijke stol in kwestie door een andere, zij het dan ook een minderwaardige te vervangen, dan is het van de hoogste beteeken is, dat voorzorgsmaatregelen worden getroffen om het gevaar, aan het verbruik verbonden, zooveel mogelijk te reduceeren, liefst geheel uit te sluiten.
8. TERPENTIJNOLIE.
De terpentijnolie wordt verkregen door distillatie van de hars, het terpentijn van eenige in Noord-Amerika, Frankrijk, Rusland en Italië inheemsche pijnboomsoorten. De olie heeft een gemiddeld s. g. van 0.86 en een kookpunt van + 160' C. Zij dient als oplosmiddel voor verschillende harssoorten in de vernis- en lakindustrie.
I en bewijze, dat het verbruik van deze olie toch no<r zoo heel onbe-
•- o
langrijk niet is, diene, dat Duitschland alleen in 1905 73450 ton terpentijn in-, en 26200 ton meer in- dan uitvoerde. De Vereenisde Staten verwerken
o
jaarlijks een hoeveelheid terpentijn tot een gezamenlijke opbrengst van l00.000 ton terpentijnolie. Dat het transport van deze belangrijke hoeveelheden, wegens de gemakkelijke ontbrandbaarheid der olie in kwestie, niet zóó maar moest geschieden, is duidelijk; zelfs kon men eischen, dat een erkend goed en deugdelijk middel ter voorkoming van alle gevaar, daarbij werd voorbeschreven.
o
RECAPITULATIE.
Als recapitulatie zij nu hieronder een staatje gegeven van de verschillende bedrijven, waarin de bovengenoemde stoffen worden verwerkt, en van de wijze, waarop dit geschiedt.
BENZINE.
De te reinigen kleederen worden in gesloten machines met benzine bewogen, waardoor het vet wordt opgelost en het stof verwijderd; daarna wasscherijen worden ze in spoelvaten met benzine gespoeld, gecentrifugeerd en gedroogd.
Als krachtbron in de motoren. Automobiel¬
industrie.
Als vei lichtingsmiddel. (Mijnlampen branden bijna uitsluitend benzine). Mijnwerken.
V001 het reinigen der gebruikte letterteekens. Boekdrukkerijen
Als waschmiddel. Drogisterijen
en Apotheken.
Fabrieken voor
Voor het opbrengen van het licht-gevoelige huidje op het papier. het vervaardi"
1 gen van photo-
graphiepapier.



Fi<;. 27. Fabriek van wasdoek van J. II. Bknecke te Hannover. Installatie AI. cV II. voor 20.000 liter ben/ine.
Met weiden der aangekomen vaten en het vullen van de ondergrondsche tank.



Door gefractioneerde distillatie wordt uit de ruwe benzine een zuiver Benzine-raffiprodukt verkregen. nadenjen.
Als oplos- en opzwelmiddel van de caoutchouc, die dan tusschen walsen Gummiwordt uitgerold. fabrieken.
Als zuiverings- en als oplosmiddel voor de paraffine, waarmede het zeil- Zeiidoekdoek waterdicht wordt gemaakt. fabrieken.
Als oplosmiddel en om de lakken aan te maken. Lakfabrieken.
. .. # Chemische
Hoofdzakelijk als oplosmiddel. fabrieken.
Voor de carburatie van het gras, dus om de lichtkracht te verhoogren. Gasfabrieken.
O 7 O
Fabrieken voor
Voor de extractie van vet. het ontvetten
van beenderen.
Voor het oplossen van het lijnolievernis, waaruit naar het Walton- Linoieumprocédé de elastische linoxyne wordt gemaakt. tabrieken.
LIGROINE.
Voor het reinigen der letterteekens van de drukinkt, en voor het Boekdrukkeoplossen en opbrengen van sommige kleurendrukpraeparaten. rijen.
PETROLEUM.
Door gefractioneerde distillatie uit ruwe petroleum verkregen, wordt Raffinaderijen, de zuivere petroleum gebruikt als warmte- en lichtbron in petroleumkachels Als warmte~.
en dito lampen en als krachtbron in motoren. licht-en kracht¬
bron.
HOUTGEEST.
Voor het denatureeren van den spiritus. De fiskus.
Als oplosmiddel voor het maken van vernissen en in de chemische Chemische faindustrie. brieken.
SPIRITUS.
Als consumptieartikel en voor het bereiden van likeuren enz. Branderijen.
Likeurstokerijen.
Voor het kleuren der kaarsen met in spiritus oplosbare teerkleurstoffen. Kaarsenfabrieken.
Voor extractie. olie- en vet-
fabrieken.
O.a. voor de bereiding van asphalt en teerprodukten. Chemische
fabrieken.
Voor het oplossen der essences. Parfumerie-
fabrieken. Zeepfabrieken.
Voor het z.g. uitdekken der kolodiumwol, waaruit de celluloid met Ceiiuioidkamfer wordt gemaakt en voor het daarop volgend gelatïneeren der ^abliekenkolodiumwol met kamfer, waarna de massa op walsen gekneed wordt, warm in blokken geperst, geschaafd, gedroogd en glanzend geperst.
47
»



AETHER.
Chemische Hoofdzakelijk als oplosmiddel.
fabrieken. *
Techniek der \ OC)J- maken van collodium
explosiefstoffen.
Industrie der Voor extractie,
vetten.
TOLUOL EN XYLOL,
Buskruit- die als neven-produkten van de benzol bij de distillatie van de teer
Fabrieken voor gebruikt: het eerste in buskruitfabrieken, het
gloeikousjes. tu eede b,J het bereiden der gloeikousjes voor het ontvetten van het weefsel dat met de thorium- en ceriumnitraatoplossing zal worden geïmpregneerd.
BENZOL.
Motoren. Als krachtbron.
Lichtgasfabri- Voor het carbureeren van arm gas.
catie. ö
Gummifabrieken. ,
Ontvettings- Als oplosmiddel.
fabrieken.
Kleurstoffsb rickc n
Chemische Als uitgangsmateriaal en als oplosmiddel.
fabrieken.
ZWAVELKOOLSTOF.
fabdeklnh0UC AIs °Plosnliddel voor zwavel, voor het vulcaniseeren van de caoutchouc.
Pyrotechniek. A|s 0pl0smidde].
Fabrieken van \ti . i ,
kunstzijde. liet maken van de „viscose door het oplossen van de met
natron behandelde cellulose in zwavelkoolstof, waarmede zich de alkalihydrocellulose verbindt. Deze „viscose" wordt dan in salmiakoplossing tot viscosezijde gesponnen.
TERPENTIJNOLIE.
Fabrieken van i j. 1 i i t i i
behangseipa- kleuren en bedrukken van het papier.
pier.
Linoleum- Qni (]e grondstof uit te bereiden.
fabrieken.
Kleurstof-
fabrieken. Als oplosmiddel.
Lakfabrieken.
Wasfabrieken. \ OQr het zuiveren van het wolvet.



EENIGE RECENTE RAMPEN DOOR BRANDGEVAARLIJKE VLOEISTOFFEN VEROORZAAKT.
len einde het practisch bewijs te leveren, dat de hierboven aangegeven gevaren bij het omgaan met brandgevaarlijke vloeistoffen niet overdreven zijn, volgt hieronder een zeer beperkte opgave van ongelukken, die in een goed jaar tijd in verschillende landen zijn voorgekomen.
Bij het doen van een keuze uit de helaas onvolledige, maar toch reeds zeer uitgebreide statistiek van rampen, die het gevolg zijn van de onveilige, ja, roekelooze wijze, waarop maar al te dikwijls met het gevaarlijke vocht wordt omgesprongen, is vooral gelet op het gebruik door particulieren, omdat, naar het ons voorkomt, dat in de allereerste plaats moet worden beveiligd. Daarnaast is het oog gehouden op enkele fabrikaties, die ook hier te lande toepassing vinden.
De gevallen, hieronder gemeld, kwamen voor; in een apotheek, in een drogisterij, in een karton- en cellulose-fabriek, bij een botsing van een automobiel, in een automobiel-crarage,
O O "
bij een automobiel op straat, tweemaal, in een chemische fabriek van kunstmeststoffen, in een ijsfabriek,
bij het repareeren van een automobiel, tweemaal, in een restaurant, bij een auto,
bij het afladen van een wagen met chemicaliën,
in een boekbinderij,
in het magazijn van een drogist,
op booten en schepen,
in een distilleerderij,
in een dok,
op een torpedoboot.
Ziehier de détails:
Uit de „Lothringer Bürgerzeitung", Diedenhoven, 21 Maart 1908.
Explosie in den kelder der Löwe-apotheek.
nclt. 1 daga\ o 11 cl werd een mandflesch met benzine aangevoerd, die
o 7
niet behoorlijk was voorzien van het etiket, waarop volgens voorschrift de inhoud en het brandgevaarlijke ervan, duidelijk moet staan aangegeven.



i
Fig. 28. Het brandvrij vullen van het ondergrondsche reservoir na aankomst per spoor van een versche tank.



De mandflescli werd in den kelder gebracht. Terzelfder tijd echter werd een mandflescli niet gedistilleerd water verwacht en men dacht, dat deze was aangekomen.
Gisterenochtend kreeg de loopjongen opdracht om uit de mandflescli, die men met gedistilleerd water gevuld dacht, een monster te halen 0111 het water op zuiverheid te onderzoeken. Bij het nemen van het monster raakten nu de uitstroomende benzine-dampen door het licht, dat de jongen had meegenomen, in brand. Doordat de benzinedamp zich met de atmospherische lucht gemengd had, vormde zich een explosief mengsel, dat tot een katastrophe aanleiding gaf.
De voorraden brandgevaarlijke vloeistoffen: aether, spiritus en benzine, die volgens voorschrift geheel brandvrij werden bewaard, ontsnapten aan het gevaar en konden gered worden.
Tit de „Hannoverscher Anzeiger", 28 Mei T908.
Benzine-explosie.
Katastrophe in de Marschallkowskajastr. te Warschau.
In een drogisterij had een benzine-explosie plaats, die het geheele huis hevig deed schudden en het tegelijkertijd in een vuurgloed zette.
In het particulier gymnasium voor meisjes, dat op de middelste verdieping wordt gehouden, brak, tengevolge van de explosie, een paniek uit en eenige pensionnaires sprongen in razende angst uit het venster. 1 wee van haar sloegen elkander in het verschrikkelijke gedrang dood, eenige braken armen en beenen. Na de explosie werden in den kelder, waarin zij plaats gevonden had, drie verkoolde lijken van bedienden gevonden. De katastrophe heelt in het geheel 15 offers gevraagd. Vijf personen zijn gedood, vijf liggen op sterven en vijf zijn zwaar gewond.
Uit het „Fremdenblatt", te Weenen, [3 Aug. 1908.
Ongeluk in eene fabriek.
Gloggnitz, 13 Aug.
Hedenvoormiddag had in de karton- en cellulose-fabriek te Stuppach bij Gloggnitz, die aan de Maatschappij Schlögemühl toebehoort, bij het schoonmaken van een oliereservoir, eene explosie plaats. De arbeider Schorsch en de meesterknecht Hofer liepen daarbij aan het geheele lichaam zware verwondingen op.
Schorsch werd twaalf nieter ver weg geslingerd en verschrikkelijk toegetakeld. De explosie was ver te liooren, de materieele schade is belangrijk.
De oorzaak van de explosie kon tot nu toe niet met juistheid worden vastgesteld. Met het schoonmaken van het reservoir was men reeds gisteren bezig geweest; heden weigerde Schorsch 0111 opnieuw in het reservoir af te dalen, omdat hij door de gassen, die zich er in opgehoopt hadden, nog geheel versuft was. In zijn plaats daalde de meesterknecht Hofer in het
I



Fig. 29. Een automobiel-garage, geïnstalleerd met het systeem Martini cV IIüneki;



reservoir en liet zich een mijnlamp (!) aanreiken, waarmede hij de wanden belichtte. Enkele minuten later volgde de explosie.
In het reservoir werd de voorraad olie voor het drijven der tabrieksmotoren bewaard.
Uit „Die Post", Berlijn, 18 Aug. 1908.
Een botsing tusschen een automobiel en een motorrijwiel heeft op den grooten weg tusschen Sch(")rreiche en F riedrichshagen een otter gevraagd. De auto reed met zulk een hevigheid tegen het motorwiel, dat de berijder tegen den grond werd geslingerd en onder het wiel viel. Het benzinereservoir explodeerde door de botsing. Het slachtoffer werd met de brandende benzine overgoten en kreeg over het geheele lichaam ernstige brandwonden. De man werd met de automobiel naar het ziekenhuis getransporteerd.
lit „ 1 agespost", Graz, 8 Sept. 1908.
Benzine-explosie in een automobiel-garage te Marienbad.
Men bericht ons uit Marienbad dd. 6 dezer: Gisterennacht tegen halt elt werd de villa „St. Hubertus", die aan ons gemeenteraadslid Karl Brem toebehoort, door een hevige explosie tot 111 haar fundamenten geschud.
De automobiel van Baronesse Henry de Kotiisciued, die in een achter de villa gelegen garage was geplaatst, was uit elkander gesprongen, omdat de benzinetoevoer niet goed was afgesloten. Daardoor vormden zich benzinedampen, die spoedig de geheele ruimte vulden. De chauffeur, die in een aangrenzende kamer woont, was juist te huis gekomen, wilde zich ter ruste begeven en stak een kaars aan. Op hetzelfde oogenblik, dat de lucifer aanging, werden de benzinedampen ontstoken. De explosie was zoo hevig, dat stukken van de ramen en glassplinters tot op een afstand van 21 M. in den tuin en tegen den achtermuur der villa werden geslingerd
O " *
Uit de „Deutsche Tageszeitung", Berlijn, 10 Sept. 1908.
Een noodlottige automobiel-explosie wordt ons uit Aken bericht.
Op den weg tusschen Eupen en Montjoie explodeerde het benzinereservoir van een automobiel, waarin zich 5 personen bevonden.
Een dame en een knaapje werden terstond gedood, terwijl de drie overige inzittenden zware verwondingen opliepen.
Uit de „Vossische Zeitung", Berlijn, 18 Sept. 1908.
Düsseldorf, 17 Sept.
Het chassis van een automobiel, die door den fabrikant Ehrhardt werd bestuurd, explodeerde heden namiddag op het Graaf-Adolf-plein. Het zesjarig dochtertje van den politieagent Schriitz, dat met hare moeder juist voorbijging, werd daarbij door een zwaar stuk ijzer aan het hoofdje getroffen, tegen een aanplakzuil geslingerd en terstond gedood. Juffrouw



Fig. 30. Installatie van Gebrs. Stork te Hengelo. Het bijvullen van de ondergrondsche tank.



Schmitz en een andere vrouw liepen verwondingen op aan armen en beenen.
Uit „Der Tag", Berlijn, 2 Oct. 1908.
Een benzine-ontploffing met ernstige gevolgen, waarbij een groot aantal arbeiders zware verwondingen opliepen, heeft gisteren te Rendsburg plaats gehad. Een extra telegram daarover bevat het volgende:
Rendsburg, 1 Oct. 7 uur, 25 min. 's avonds. In de Chemische Fabriek van Kunstmeststoffen te Rendsburg, brak heden, in het lokaal waarin het vet uit de beenderen wordt geëxtraheerd, een brand uit, die spoedig op het ketelhuis oversloeg en daar de explosie van een benzine-reservoir veroorzaakte. Het vuur greep zoo snel om zich heen, dat een groot aantal arbeiders zich niet meer in veiligheid kon brengen. Ongeveer 30 werklieden werden gewond, waarvan 4 levensgevaarlijk. De brand kon spoedig worden gebluscht.
Naar ons verder geseind wordt, is de brand daardoor ontstaan, dat in de installatie, waar ontvet wordt, een buis sprong, waardoor benzoldampen naar buiten traden en vlam vatten. I)e vlammen sloegen in de installatie terug, waardoor een explosie ontstond. Nadat het korten tijd gebrand had, had nog een nieuwe explosie plaats, want er waren nog reservoirs met benzol gevuld.
o
Uit de „Rheinisch-Westfalische Zeitung", Essen, 16 Oct. 1908.
Krefeld, 15 Oct. Een benzine-explosie in de ijsfabriek van C. E. Schroers.
O]) tot nu toe onverklaarde wijze explodeerde een benzine-reservoir van ca. 2000 Liter met een hevigen knal, die over de geheele stad klonk en groote opschudding te weeg bracht. De benzine vloog aanstonds in brand, doch, tengevolge van den sterken luchtdruk, stortten de muren der fabrieken het dak ineen en werd daardoor het vuur gedoofd.
De Krefeldsche brandweer, de vrijwilligers van Krefeld-Altstadt, de brandweer van Bochum, Oppum en Linn waren spoedig ter plaatse en grepen het vuur krachtig aan. De benzine brandde onder de puinhoopen verder: met vier slangen trachtten de brandweermannen de brand meester te worden.
Hoe hevig de schok was, blijkt daaruit, dat in de onmiddellijke omgeving alle ruiten gesprongen waren; aan de Büschgensche Kleurstoffabriek is geen ruit heel gebleven. Zes arbeiders zijn gewond, waarvan drie zwaar en drie licht. Gelukkig werd niemand gedood.
Uit de „Anhaltischer Staatsanzeiger", Dessau, 25 Oct. 1908.
Sommern, 23 Oct. In het automobielhuisje van het Herstellingsoord Vogelsang, explodeerde gisterenavond het benzinereservoir van de automobiel, toen de chauffeur Jenicke met een reparatie bezig was. Daarbij



Fig. 31. Installatie van den lieer B. M. II. van Rijckevorsel te 's Gravenhage. liet veilig vullen van het automobielreservoir.



liep Jenicke levensgevaarlijke brandwonden op, die het noodig maakten hem naar het Krakauer Gasthuis te vervoeren.
Uit de „Schlesische Zeitung", Breslau 5 Nov. 1908.
Uit Keichenbach U. E. 5 Nov. wordt ons bericht: Een hevige brand brak gisteren namiddag hier uit in het restaurant „Zum Deutschen Kaiser" in de Trenkstraat. Terwijl de eigenaar Urbax en zijne vrouw in den kelder bezig waren spiritus te tappen, explodeerde een mandflesch en de brandende vloeistof stortte zich over het echtpaar uit. He t gelukte beiden nog de trap te bereiken en zich uit den kelder te redden, maar de vrouw stond, toen zij onder luid hulpgeroep op de straat neerviel, geheel in brand.
Voorbijgangers doofden de brandende kleeren, maar de arme vrouw had verschrikkelijke brandwonden in het aangezicht en aan armen en beenen gekregen. Minder hevig, maar toch nog ernstig waren de brandwonden van haar echtgenoot. Een dokter was gauw gehaald en deze beval de zwaar gewonde vrouw naar het gasthuis over te brengen, waar zij door den dood uit haar lijden verlost werd. De brandweer, die spoedig ter plaatse was, tastte de in den kelder woedende vlammen met alle voorzichtigheid aan, omdat er nog andere spiritualiën in lagen. Het blusschen gelukte in betrekkelijk korten tijd, zoodat de bovengelegen lokalen voor het vuur gespaard bleven.
Uit de „National-Zeitung", Herlijn, 6 Mei 1908.
De auto van Prins Oskar in brand.
Op de Charlottenburger Chaussée is gisteren voormiddag 11 uur de motor van de automobiel van Prins Oskar geëxplodeerd. De chauffeur kon, volgens mededeeling van een middagblad, nog tijdig er af springen, al liep hij ook brandwonden aan de handen op.
Het achterste gedeelte van (Uv auto, waarin zich gelukkig niemand bevond, is verbrand.
Uit „Der Vorwarts", Berlijn, 9 Dec. 1908.
Benzine-explosie met verschrikkelijke gevolgen.
De beide bankwerkers Karl Schuppe, Buttmannstr. 13 en Wilhelm Kipp, Rhinowerstr. 24, werden gisteren avond verschrikkelijk toegetakeld. Beiden, jonge mannen van 19 en 20 jaar, waren in een reparatieplaats voor automobielen in de Koloniestr. werkzaam geweest. Gisteren avond hadden zij een automobiel onder handen genomen, die gerepareerd moest worden en waarvan ook het benzinereservoir niet in orde was. Zij reden den wagen over de werkgeul en begaven zich daarin om de onderste deelen van het chassis beter te kunnen onderzoeken. Terwijl zij met de lamp manoeuvreerden, ontwikkelden zich, tengevolge van het uitstroomen van benzine uit het reservoir, dampen en plotseling klonk er een ont-



Jri<.. n'2. Ook tankwagens, waarmede brandgevaarlijke vloeistoffen worden getransporteerd, kunnen met het systeem Martini lV IIiinkke
worden geïnstalleerd en zijn dan volkomen veilig tegen ontploffing en explosie.
(Zie de proef op blz. 10, Fig. 4).



ploffing. De benzine was ontploft en de vlammen sloegen om de beide bankwerkers, die nu in een verschrikkelijke positie kwamen.
Zij konden er niet in slagen om zich uit hun rampzaligen toestand te redden. Zonder twijfel waren de arme kerels geheel verbrand, wanneer niet een meesterknecht, die den knal gehoord had, ter hulp gesneld was en ze beiden uit de geul had gehaaid. Hij doolde de vlammen en riep ijlings om een naburigen dokter. Scn. en K. hadden aan het hoofd, in het gezicht, aan armen en borst verschrikkelijke brandwonden gekregen. De huid hing hun aan vellen langs het lijf. Nadat een noodverband was aangelegd, werden beiden naar het Virchow-Ziekenhuis gebracht.
Uit de „Berliner Morgenzeitung", 13 Dec. 1908.
Benzine-explosie op den openbaren weg.
Ken uitslaande brand bracht eis teren avond in de Karlstrasse groote
^ o
opschudding teweeg. Op den hoek van de Albrechtstr. hield een wagen stil van de Firma Hermann Doht, Chemikaliën en Gros, Tegelstr. 14, 0111 in een zeepzaak een order af te leveren.
Bij liet afladen viel een benzine-bus, gevuld met ongeveer 30 liter benzine op de stoep met het gevolg, dat de vloeistof zich over de straat uitgoot. Op hetzelfde oogenblik naderde de electrische tram van lijn ^
11* »' v'U'
de benzine vatte door een vonk vuur en plotseling stegen lange vlammen omhoog.
De koetsier en de voorbijgangers die zich in de nabijheid bevonden konden zich nog tijdig bergen. Tengevolge van de hitte vatten de groote reclameborden, die aan het hoekhuis aangebracht zijn, vuur en sprongen.
Uit het „Berliner Tageblatt", 31 Dec. 1908.
Benzine-explosie in de Willemstr. Ken doode, drie gewonden
In de boekbinderij van Lüheritz Bauer in de Willemstr. 46—47 brak hedenmiddag, tengevolge van een benzine-explosie een groote kelderbrand uit, waarbij een huisvader den dood vond, terwijl twee andere personen zwaar en een man licht gewond werden.
De oorzaak van de katastrophe is in een benzine-explosie te zoeken. In den keidei bevond zich de keuken, waarin lijm gekookt werd. Het schijnt, dat hieibij de lijm is overgekookt, waarbij kisten en boekbindersmateriaal vlam vatten. Tegel ijk echter werd de inhoud van een benzinevat in brand gestoken, het vat explodeerde met een hevigen knal en de biandende vloeistof weid naar alle kanten heengeslingerd. I oen de brandweer later in den kelder binnendrong, volgde nog een explosie, die echter geen schade meer aanrichtte.
I it de „Königsberger Allgemeine Zeitung'', 2^ Jan. 1909.
Insterburg 24 Jan. Op de binnenplaats van het aan de Wed. Krüger toebehoorende perceel Goldaperstr. 8, bevindt zich een pakhuis, waarin de drogist Martinat een gedeelte van zijn waren heeft opgeslagen.



V
Fig. 33. Het in den grond graven van de tanks voor een installatie systeem M. cV II. tot het bewaren en verwerken van 50.000 liter terpentijn- en mineraalolie in een lakfabriek.
I



M. zond heden voormiddag zijn leerling Scheller daarheen, om verschillende mandflesschen van een etiket te voorzien. Toen deze in het donkere lokaal een opschrift niet ontcijferen kon, stak hij een lucifer aan en onmiddellijk daarop volgde de explosie van een flesch, die tinctuur van arnika bevatte, waardoor de jongen aan gezicht en handen gewond en het pakhuis in brand gestoken werd. De brandweer was spoedig ter plaatse en kon het vuur in zijn geboorte smoren. Het werk van de brandweer was tengevolge van de explosieve stoffen, die zich in het lokaal bevonden, buitengewoon gevaarlijk; het gelukte echter met behulp van drie, op een brandkraan aangesloten hoofd- en zijslangen van de stoomspuit en door het gebruik van de luchtpompen, zoowel als wan andere hulpmiddelen, om het groote gevaar te bezweren.
De beide brandweermannen Pikzx en Eggert liepen door ets-vloeistotfen zulke wonden aan het bovenlijf op, dat /ij zich terstond onder geneeskundige behandeling moesten stellen.
I it het „Handelsblad", 27 April 1909.
Napels, 27 April. (Reuter).
Door een benzine-ontploffing, aan boord van de onderzeesche boot „Poca werden 7 personen gedood, 13 gewond.
Napels, 27 April. (Reuter).
\ olgens de laatste berichten zijn bij de benzine-ontploffing aan boord van de onderzeesche boot „Foca" elf personen gedood, elf gewond en is er een verdwenen.
I it het „Handelsblad", 27 April 1909.
Onvoorzichtigheid.
Gisternamiddag had in de distilleerderij van de firma W. Hasekamp & Co. te Schiedam een ernstig ongeval plaats.
1 erwijl eenige aldaar werkzaam zijnde jongens in den schafttijd aan het stoeien waren op en over ledige spiritusfusten, wierp een der jongens een brandenden lucifer in een der vaten, met het gevolg, dat het vat met een vreeselijken knal uit elkaar geslagen werd en de zich daarop bevindende jongen, de 17-jarige G., een eind de hoogte in werd geslingerd en daarop meer dood dan levend op den grond terecht kwam.
In bewusteloozen toestand werd hij per brancard naar het Stadsziekenhuis vervoerd.
I it het „Handelsblad", 12 Mei 1909.
Zelfontbranding van petroleum heeft een hevigen brand veroorzaakt 111 het zuiderdok te Swansea. \ ermoedelijk onder den invloed van den heeten zonneschijn geraakte een paar blikken met petroleum op de Glasgowwerf in brand. De vlammen verspreidden zich met razende snelheid en vonden rijkelijk voedsel in groote stapels timmerhout. Voordat de



Fig. 34. Ruïne van de opslagplaats Victoria-SpeicherderAll. Berl. Omnibus A.G., naden brand. Onder de puinhoopen 120.000 Liter benzine in een installatie van Martini & Hüneke, volkomen intact gebleven.



brandweer er bij was, had het vuur reeds een tweede werf aangetast en weldra begonnen ook de pakhuizen te branden. De eerste werf brandde geheel uit; van de goederen op de tweede opgeslagen, kon nog een deel gered worden, het hooipakhuis werd ook een prooi der vlammen en van het douanekantoor brandde het achterste gedeelte uit. De schade wordt ruw op l' 30.000 geraamd.
Uit de „Limburger Koerier", 22 Mei 1909.
Ontploffing.
Dinsdagavond kwam de magazijnmeester van de Volksapotheek in de Rue Souverain-Pont met een lamp te dicht bij een vat alkohol. Eene ontploffing volgde en de ongelukkige kreeg zulke zware brandwonden, dat hij reeds Woensdagmorgen aan de gevolgen overleed.
Uit het „Handelsblad", 15 Juni 1909.
Benzine-ontploffing.
Sebastopol, 13 Juni (Reuter).
De torpedoboot 273 verbrandde door een benzine-ontploffing. Verlies van menschenlevens valt niet te betreuren.
Behalve op de bovenstaande rampen, die bij het détailgebruik van brandgevaarlijke vloeistoffen plaats vonden, is het zeker niet onbelangrijk nog op enkele voorbeelden uit de groot-industrie te wijzen.
Hoe gevaarlijk bijv. het transporteeren van teeroliën door middel van samengeperste lucht is, leeren ons drie gevallen van explosie, die in den jongsten tijd zijn voorgekomen.
Geval 1 deed zich voor op 12 Juli 1901, op een chemische fabriek van teerprodukten, bij liet transporteeren van de z.g. zware olie (de wascholie, waaruit de benzol wordt verkregen) van een voorraadketel naar de naphtalinekisten. De explosie was buitengewoon brisant en op 1 K.M. al stand hoorbaar. De ketel had een lengte van 8 M., een doorsnede van r-7° een wanddikte van 6 111M. Na de explosie was er geen vlam
meer te zien, alleen nog gele oliedampen.
Geval 2 deed zich voor op 28 April 1902 in een fabriek voor het impregneeren van hout en van teerprodukten, bij het transporteeren van lichte-olie uit een voorraadketel naar de fractioneerretort. De ketel was 8.6 M lang, 2.5 M in diameter en had een wanddikte van 12 mM. De olie was door middel van stoom indirekt voorgewarmd. De explosie was sterk brisant en werd door brand gevolgd.
o o
Geval 3 deed zich voor op 20 Nov. 1902 in een fabriek van benzol, bij het transporteeren van zware olie uit den distilleerketel naar de hooggelegen reservoirs en wel onmiddellijk nadat de ruwe benzol was afgedistilleerd. De olie was, volgens opgave, ongeveer 1800 C. warm. Deze explosie was niet zoo krachtig als de twee vorige. Vlammen zijn niet waargenomen, blijkbaar waren ze door de explosie gedoofd.



Fig. 35. Brand van de Petroleumhaven te Antwerpen op 26, 27 en 28 Aug. 1904.



De samengeperste lucht, waarmede de oliën werden getransporteerd, stond in de beide eerste gevallen onder een druk van 2, in het laatste geval onder dien van 5 atmosfeeren. De explosie trad in alle gevallen eerst in, toen het transport bijna was afgeloopen en de stand van de olie in de geëxplodeerde ketels nog slechts + 70 cM. was. Zij is derhalve ingetreden, toen zich een explosief mengsel van 2.7 tot 6.3 ° 0 oliedamp (benzoldamp) met lucht had gevormd.
De ontsteking der explosieve mengsels kan het gevolg geweest zijn van vonken, die bij het zuigen van verwarmde lucht over fijn verdeeld ijzer en dito ijzerroest ontstaan, of moet wellicht als een ereval van „zelf-
* * ' o yy
ontsteking' worden beschouwd. Door de inwerking van telkens nieuwe hoeveelheden zwavelhoudende olie op fijn verdeeld ijzer, ijzerroest of op de wanden van den ketel, kan n.1. voortdurend zwavelijzer worden gevormd dat, evenals platinaspons, bij wijze van katalysator de verbranding inleidt.
* * «- o
Zelfontsteking van olie-dampen en lucht kennen wij voldoende uit de praktijk der Dieselmotoren, waarbij juist partij wordt getrokken van het ervaringsfeit dat de ontstekingstemperaturen van de meeste dezer vloeistoffen zeer laag ligt en dat, zoodra door de compressie van de lucht, die voor de verbranding noodig is, deze temperatuur bereikt is, de explosie van zelf plaats vindt.
In de boven beschreven gevallen moet derhalve de olie óf nog warm geweest zijn van de distillatie, óf was zij, met het oog op het transport, extia voorgewarmd. En zoodra de door de compressie warm geworden lucht met het in de ketels aanwezige explosieve mengsel in contakt kwam, moet de temperatuur zijn bereikt, waarbij zelfontsteking kon plaats hebben.
Voldoet deze verklaring voor geval 2, waar het lichte olie gold, dan voldoet zij a fortiori voor de gevallen 1 en 3, waar er kwestie was van zware oliën en dat wel omdat bij verhooging van het kookpunt bij vloeibare brandstoffen de ontstekingstemperatuur daalt.
Bij het transporteeren van warme teeroliën moet derhalve gecomprimeerde lucht angstvallig worden vermeden en is men tot het gebruik \ an indiffeiente gassen meer dan in eenig ander geval aangewezen.
Een van de vreeselijkste rampen die het gevolg waren van het explodeeren eener brandgevaarlijke vloeistof, is zeker wel de petroleumbrand te Antwerpen op 26, 27 en 28 Augustus 1904 geweest.
Reeds het eerste bericht over het ongeluk deed vermoeden dat men hier met een geweldige katastrophe te doen had.
„In de petroleumhaven van Antwerpen", zoo luidde het, „explodeerde dezer dagen een reservoir van de Americain-Petroleum-Company. Er ontsprong als het ware een brandende petroleumrivier en binnen korten tijd explodeerden nog tien andere petroleumtanks. Een groot getal
menschenlevens is bij de ramp te betreuren en de materieele schade is natuurlijk enorm."
En de bevestiging van dit eerste bericht bleek later uit de reusach-



Fic. 36. Brand van de tanks der Benzinlagerungs-Gesellschaft te Blexen op 8, 9 en lo Febr. 1909.



tige cijfers van 100 millioen liter petroleum,» die waren verbrand en 10 millioen franks aan waarde hadden doen verliezen.
De photo, b ig. 35, geeft slechts een flauw denkbeeld van de reusachtige rookwolken, die in de nabijheid der tanks als 't ware de zon verduisterden.
\
Het jongste ongeluk van dezen aard is de brand, die de benzinetanks van de Benzinlagerungs-Gesellschaft te Blexen van Maandag 8 tot Donderdag 11 Februari van dit jaar voor een groot gedeelte heeft vernield.
Aan een zeer interessant rapport over deze ramp ontleenen wij het volgende:
Te 12 uur 's middags, den 8s*en Februari 1909, begon men op de terreinen van de Benzinlagerungs-Gesellschaft te Blexen met het lossen van ongeveer L500 ton naphta uit den lichter „Zeelandia". Ongeveer drie kwartier later, derhalve te + J2? 4 uur, had in de tank, waarin het schip gelost werd, een ontploffing plaats, die het dak van de tank aflichtte. Op hetzelfde oogenblik stond de tank in brand. Nauwelijks eenige seconden later werden ook de tanks n 8 en no 9 aangestoken.
De installatie van de Benzinlagerungs-Gesellschaft te Blexen bestond uit 9 groote tanks en een kleine klaartank. Op den dag waarop de brand uitbrak, bevond zich in alle groote tanks naphta en wel in de 5 tanks, die achtereenvolgens in brand werden gestoken, te zamen 9500 ton. 1 wee en een halt uur n.1. nadat de eerste twee tanks waren begonnen te branden, ontvlamde de benzine in dé tanks n°s -, 6 en 7, zoodat te 3? 4 uur vijf tanks in brand stonden.
Alle tanks brandden als fakkels uit. Met uitzondering van de tank,
o }
die het eerst was aangestoken en waarbij het dak omkiepte, hielden de dakconstructies het ófwel goed uit, ofwel zij zakten langzamerhand ineen.
Het vuur brandde verschrikkelijk lel, doch met relatief weinig vlam. De rook, die ontwikkeld, werd was ontzettend, nevensstaand plaatje, Fig. 36, illustreert dit feit zeer duidelijk. Opmerkelijk bij het kolossale vuur was de gei inge wai mtestraling, men kon de geheele vuurzee op ongeveer tien pas afstand omwandelen. De brandweermannen konden aan de zijde, boven den wind, op 3 meter afstand van de tanks werken. De andere tanks, die op ïr meter afstand stonden en intact bleven, werden door de brandweer voortdurend bespoten en vertoonden op de vooruitspringende deelen, als bovenaan den rand, tegen de wenteltrappen enz., sterke ijsvormingen.
Het overvliegen van vonken, zooals dat o.a. bij het branden van katoen, \ an kaarsenfabrieken, van vellen-, jute- en houtpakhuizen tot groot gevaar van de omgeving plaats heeft, werd hier merkwaardigerwijze absoluut niet waargenomen.
Over de oorzaak van den brand bestaat nog geen volledige zekerheid. Wel is opmerkelijk, dat de brand uitsloeg, toen een der arbeiders boven op den ïjzei en tiap van de tank stond. Het was dien dag een heldere, droge vorst en de grond rondom de tanks bestaat uit zand. Door een en ander komt men gemakkelijk tot de veronderstelling, dat de man met



zijn zware laarzen, waaraan zich misschien nog een beetje zand bevond, op de ijzeren treden vonkjes heelt geslagen, waardoor de benzinedamp, die uit de open tank ontsnapte, vuur heeft kunnen vatten. Een andere lezing vermoedt zelfontbranding van de spatjes, die bij het neervallen van de dikke benzinestraal tijdens het vullen in de tank omhoog sprongen, weer een andere ontsteking door wrijvingselectriciteit, die daarbij zou ontstaan zijn.
Met het oog op het bijzonder belang, dat wij, als natie, bij de petroleumindustrie hebben, zij hier ten slotte nog een plaats afgestaan aan een, tijdens het afdrukken van dit werk, verschenen bericht:
Uit het Handelsblad, 10 Juni 1909.
Ontploffing aan boord.
Omtrent de ontploffing aan boord van de „Groningen" deelde het „Bat. Nieuwsbl." van 8 Mei j.1. het volgende mede:
Aan boord van het te Tandjong-Piïok in de kom liggende petroleumschip „Groningen" van de Asiatic Oil Company heeft Zaterdagmorgen even voor half negen, een ontploffing plaats gehad in het voorschip. Twee drums, gevuld met het gevaarlijke vocht, vlogen op eens met luiden knal in de lucht en dadelijk steeg een dikke rookwolk uit het schip, eigenlijk slechts een tankschuit zonder machinerieën en schoorsteen. De havenpolitie kreeg dadelijk bericht van den uitkijk en oogenblikkelijk werd „Jacatra", de drijvende stoombrandspuit van de B. O. W., gereed gemaakt. Er werd vlug gewerkt en binnen een half uur lag de „Jacatra'' langs zij van de „Groningen". Intusschen waren de stoomschepen „Hercules" en „Babalan'', beide van de Asiatic, met het reddingswerk bezig geweest. Door het krachtig optreden van kapitein Jansen van de „Babalan" werd het vuur gebluscht. Hij stond met zijn mannen nagenoeg alleen voor het werk, omdat de ongekwetste menschen van de „Groningen" in hun angst over boord gesprongen waren, en hun heil gezocht hadden in zwemmen. De „Hercules" sleepte de „Groningen" met vaardigheid uit de kom naar buiten, ten einde verder gevaar voor naastliggende schepen te voorkomen. Dit was inderdaad wel noodig, want de „Mossel", van de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij, lag zeer nabij en had door het vuur aangetast kunnen worden.
Toen de politie aan boord verscheen was de „Groningen" geheel verlaten. De bemanning van de „Hercules" had de zes zwaar gewonde en deerlijk verminkte opvarenden reeds in een schuit geladen, naar wal gebracht en daar overgegeven aan de menschen, die er voor zorg dragen zouden, dat de arme lieden verder naar het stadsverband te Batavia werden gebracht.
Deze zes opvarenden waren Singaporeesche en Penangsche Maleiers. Hun toestand is van dien aard, dat er op genezing nauwelijks gehoopt kan worden.
De ontploffing heeft plaats gehad in het volkslogies. Het schijnt dat



een tweetal der drums, inhoudende gasoline of benzine, lek waren geweest en er daardoor een gasontwikkeling had plaats gehad, welke natuurlijk groot gevaar opleverde. Door onvoorzichtigheid — dat schijnt nu wel vast te staan — van de opvarenden zelf, die in het volkslogies hadden gerookt, moet de ontploffing ontstaan zijn.
Alleen aan de activiteit van de bemanning der „Babalan" is te danken, dat het ongeluk niet nog grooter omvang heeft aangenomen.
De gewonden werden met den trein van 10 uur 54 naar Batavia getransporteerd. Er was voor gezorgd, dat te Batavia een geneesheer zich met de verdere verpleging kon belasten.
De „Groningen" was door de „Herkules" van Balikpapan naar Tandjong-Priok gesleept.
Ook de „Dordt" van de Koninklijke Paketvaart-Mij. is met spoed naaide plaats van het onheil gestoomd om assistentie te verleenen; grelukkie
^ 1 O o
was dit niet meer noodig. In het bijzonder wordt hulde gebracht aan den gezagvoerder, den ien machinist en den 2en officier van de „Babalan".
Van de gewonden bij de ontploffing van de tankschuit „Groningen" zijn er twee overleden.
Later bericht.
De „Deli Courant" vernam uit Weltevreden dat de verwonden ten gevolge van de ontploffing aan boord van het tankschip „Groningen" allen overleden zijn.
Dat de rampen, die het gevolg zijn van het omgaan met brandgevaarlijke vloeistoffen, in aantal en omvang zeer belangrijk zijn, zal na het bovenstaande wel geen nadere toelichting: behoeven
Welnu, die treurige feiten kunnen in de toekomst voorkomen worden door toepassing van het systeem Martini <S: Hüneke.
Immers dit systeem stelt in staat, niet alleen om brandgevaarlijke vloeistoffen op een veilige wijze in voorraad te houden en te transporteeren, maar ook om de apparaten en machinerieën zelf, waarin zoodanige stoffen worden verwerkt, tegen explosies en ontploffingen te verzekeren. Want kook- en distilleerapparaten, bijv. bij benzineraffinaderijen, reservoirs bij chemische fabrieken en wasscherijen, ja zelis de motoren van automobielen, luchtschepen en booten, waarbij het wel om de explosie van een dampluchtmengsel in den cylinder, maar niet daarbuiten te doen is, al deze en dergelijke toestellen kunnen geïnstalleerd worden met het systeem in kwestie en zijn dan gevrijwaard tegen ongelukken als de hierboven beschrevene.
Moge dan niet worden getalmd met de toepassing van het systeem Martini & Hüneke, overal daar, waar brandgevaarlijke vloeistoffen worden gebruikt, opdat niet langer menschenlevens en goed geld beide, op nu onverantwoordelijk geworden wijze worden gewaagd en opgeofferd aan ideeën, die feitelijk niet meer van dezen tijd behooren te zijn.



LIJST VAN INSTALLATIES SYSTEEM MARTINI & HÜNEKE IN OPDRACHT OF UITGEVOERD
IN NEDERLAND.
DE STAAT DER NEDERLANDEN bestelde een installatie van .... 1250 Liter, voor de Automobiel-Garage der Koninklijke Stallen op het Loo.
DE INTENDANCE DER KONINKLIJKE PALEIZEN bestelde een installatie van 1250 „
voor de te bouwen Automobiel-Garage bij de Kon. Stallen te 's-Gravenhage.
GEBRS. STORK te Hengelo 1000 „
B. M. H. VAN RIJCKEVORSEL te 's Gravenhage .... 500 „
Maatschappij tot Exploitatie van Steenkolenmijnen „Laura en Yereeniging'' 3000 „
IN DUITSCHLAND.
Gelsenkirchener Maatschappij tot Exploitatie van Mijnen, Gelsenkirchen.
Mijnvak Rhein-Elbe 3000 Liter.
„ Bonifacius I en II benzine 2000 „
„ „ n n n benzol 2000 „
„ Erin III 2000 „
„ Hansa 2000 „
„ Westhausen 2000 „
„ „ Bodelschvvingh 2000 „
Harpener Maatschappij tot Exploitatie van Mijnen, Dortmund.
Mijnvak von der Heydt, Schacht Julia, Herne 2000 Liter.
„ Roland, Oberhausen 7000 „
Centraal bureau, Dortmund . 750 „
Mijnvak Neumühl III .... 17000 „
Steenkolenmijn „Rheinpreuszen" \T, Mörs 17000 „
Mijnvak Oberhausen I en II 8000 „
„ Prosper VI, Bottrop 3000 „
„ Viktoria Mathias, Essen-Ruhr 2000 „
Mijnwerkersvereeniging Deutscher Kaiser VII, Bruckhausen 2000 „
Zwickau-Oberhohndorfer Steenkolenmijnvereeniging.
Wilhelmschacht I, Zwickau 2000 Liter.
„ II, Reinsdorf bij Zwickau 2000 ,
Mijnwerkersvereeniging Victor III en IV, Rauxel 45°° »
„ „ I „ II, » 18000 „
Steenkolenmijn „Herkules'', Essen-Ruhr 2000 „
Essener Steenkolen-Maatschappij.
Mijnvak Katharina benzine 3000 Liter.
benzol 4000 „
„ Pörtingsiepen 3000 „
„ Herkules benzine 2000 „
benzol 4000 „
„ Gottfried-Wilhelm, Rellinghausen 3000 „
Mijnwerkersvereeniging Ilelene und Amalie, mijnvak Amalie, Bergeborbeck 3000 „
Ilse, Maatschappij tot Exploitatie van Mijnen, mijn Ilse, (N.-Lausitz) . . . 750 „



Maatschappij tot Exploitatie van Steenkolenmijnen ,, Ewald".
Schacht Ewald, Nabestelling 3000 Liter
Schacht Ewald III en IV, Resse .... 5°°° „
„ „ Ventileerschacht 1500 „
Mijnwerkersvereeniging „Glückauf", Sondershausen 450 „
Mijnbouw-Maatschappij Neuessen in Altenessen, schacht Meinrich, benzol -5000
Mijnwerkersvereeniging König Lndwig, Münster I en II 5000 „
IV en V . . benzine 5000 „
Idem benzol 5000 „
Mijn vak Zollverein I en II, Caternberg 17000 „
Kruppsche Directie Hordel, mijnvak Hannover III en IV 5000 „
„ Bezitting Ilügel, Essen a.d. Ruhr 2000 n
Mijnvak de Wendel, Hannn i. W l75°° ..
Friemann & Wolf, G. m. b. II., Zwickau i. S 1500 „
Eschweiler Maatschappij tot Exploitatie van Mijnen, schacht Anna II . . 3000 „
Internationale Maatschappij van Kolenmijnen, St. Avold, . . . benzine 3000 „
Idem paraffineolie 3000 „
Werschen-Weiszenfelser Bruinkolen-Maatschappij, I lalle a. S, met directe
aansluiting aan de motor-installatie 5000 „
Mijnwerkers-Vereeniging „Emscher Lippe", Datteln i. \V 20000 „
„Phoenix", Maatschappij voor Mijnbouw en Metaalindustrie, Schacht IV, I Iörde 20000 „
Bochumer Maatschappij, mijn Fentsch, Kneuttingen i. Els 15000 „
Duitsch-Luxemburgsche Maatschappij voor Mijnbouw en Metaalindustrie,
Mijnvak Prinzregent, Bochum '75oo >,
Koninklijke Mijninspectie II, Louisenthal, schacht Josepha 2000 „
UI, Von der I leidt bij Saarbrücken a.d. S. . . 2000 „
„ „ IV, Waltrop 5000 n
„ „ VI, Reden 5000 „
Mijnvereeniging „Hibernia".
Mijnvak Alstaden 19500 Liter.
„ Schagel und Eisen, I-II Recklinghausen 20000 „
V V }1 V III' IV, „ 20000 „
„ vShamrock-Behrens-Schachte, Wanne 20000
„ Wilhelmine-Victoria I-V, Gelsenkirchen ..... . . 20000 „
Omnibusstations.
Door den automatischen toevoer van benzine, door middel van tegen breuk beveiligde leidingen, wordt bij deze stations het groote voordeel verkregen, dat alle omnibussen tegelijk en in hun stand gevuld kunnen worden.
Voor het meten van de afgetapte benzine is een tegen explosie beveiligde meetinrichting aangebracht.
Berlijnsche Tramweg-Maatschappij 20000 Liter.
Centrale werkplaatsen der Koninklijke Spoorweg-Maatschappij, Aubing bij
München, 15 wagenloodsen 53000
Algemeene Berlijnsche Omnibus-Maatschappij,
Depot Usedomstrasse 10000
ij ^ meisenausti asse 30000
„ Köpenickerstrasse (magazijn X'iktoria). . . 120000
(Deze laatste installatie werd bij den brand van 26 Juni 1907 aan een vuurproef onderworpen, die zij glansrijk doorstond, zie blz. 30.)



Automobiel-Garages.
I>e brandgevaarlijke vloeistof stroomt automatisch in de automobielreservoirs; desgewenscht kan de afgetapte hoeveelheid voor de controle van het bedrijf gemeten worden
Voor Z. M. den Keizer van Duitschland:
Jachtslot Cadinen . 2000 Liter.
Rominten 2000 „
Kroondomein Wildau. . I2^o
Keizerlijk slot Achilleion, Corfu 2^00
„ „ Wilhelmshöhe 2000
Officierenhuis Taunus, Falkenstein i. Taunus 1000
Hohkönigsburg, met directe aansluiting aan dc motoren-installatie. . . ^00
V ' ))
\ oor Z. K. en K. II. Kroonprins Friedrich Wilhelm:
Neuer Garten, Potsdam J2^o
Voor Z. K. II. Prins Eitel Friedrich:
Villa Ingenheim, Potsdam ... . . To-o
))
„ Liegnitz, Potsdam ... 12^0
Voor Z. K. II. Prins Adalbert, Kiel JOoo
\ oor II. H. K. K. H. II. de Prinsen Oscar en August Wilhelm:
Kon. Paleis, Berlijn, Wilhelmstrasse 72 1000
Voor Z K. H. Prins Heinrich van Pruisen:
Kon. Slot Kiel 1Coo
„ „ Hemmelmark 8^0
Voor Z. M. den Koning van Wurtenberg: Kon. Slot Friedrichshafen . . jooo \Toor Z. K II. den Groothertog van Hessen:
Groothertogelijk Slot, Darmstadt 1^00
„ „ Wolfsgarten 1500 „
Voor Z. H. den Hertog van Anhalt-Dessau 2000
„ Z. H. den Hertog van Saksen-Altenburg ^00 „
Voor Z. Doorl. den Vorst van Thurn en Taxis, Regensburg en Taxis 1250 en 5000 „
Maatschappij Adler-Werke vh Heinr. Klever, Hannover 1000 „
)) « tj )) h )) Bei 11 j 11 , . . . . . , 20c o ,,
» „ ,, „ r „ Hamburg. . ... 1500 „ „ „ „ „ „ „ Frankfort a/M.;
1 installatie met directe aansluiting aan 38 motoren 1^00
1 „ voor een automobiel-garage 1^00 „
j „ voor het velodroom te Frankfort 2000
Nieuwe Automobiel Maatschappij Oberschöneweide b. Berlijn 3000
Bielefelder Machinefabriek v.h. Dürkopp «Sr Co., Bielefeld
2 installaties ... 3000
1 „ icoo
1 „ niet directe aansluiting aan de proefstanden der motoren . . 5000 „ Adam ()pel, Rüsselsheim, a M. met direkte aansluiting aan de proefstanden der motoren 7S00
Duitsche Handels-Maatschappij „Mercedes", Frankfort a. M 2000
Westelijke Centrale-Automobiel-Garage, Praust cV Benda Berlijn .... 5000 Maatschappij tot Automobielvervoer, Kandelhardt, Berlijn
1 installatie 3000 „
1 v 15000 V
1 » 5°o »
Automobiel-Garage, Bremen (in de garage onder de wagenhal) ]oooo „
Centrale-Automobiel-Garage, Karl Nourney, Osnabrück 800 „
Automobiel-Maatschappij „Blitz", Charlottenburg ... 10000 „
Hans Paul, Düsseldorf • 4000



Marschall-Automobiel-Maatschappij, Körnig,Schmolz&Co., Keulen-Ehrenfeld jooo Liter.
Rijnsche Automobiel-Maatschappij, Mannheim 2000
Algemeene Automobielrijtuig-Maatschappij, Gr. Berlijn, Charlottenburg. . 17000 „
Berlijnsche Electromobielrijtuig-Maatschappij „Bedag" 750
Ingenieur Ernst Kleinrath, Hannover, 2 installaties 5^0 en 2000
Geh. Kommerzienrath Arnold, Berlijn 7^0
Hermann Weingand, Dusseldorf JOOo
Max Eisenmann & Co, Hamburg r-0
1 0 DD »
Albert Diering, Automobielgarage, Kiel ^000
Reutlinger & Sepp, Mannheim 2000
Julius Erxleben, Kolonie Grunewald bij Berlijn 7^0
Gediplomeerd Ingenieur Overhoff, Charlottenburg ^000
\V. Dietz, Harburg a.d. Elbe 
Directeur Moldenhauer, Berlijn -00
Dr. Hirschberg, Grunewald JOoo
Bankier Ohm, Dortmund -00
v) ))
Hotel Kronprinz, Hamburg --Q
A. Fröhlich, Charlottenburg --o
0 OO n
Gwinner, Directeur der Duitsche Bank, Berlijn ^00
Aug. Vatthauer, Osnabrück --Q
Kommerzienrat Schönner, Berlijn i^co
Gustav Dennhardt, Machinefabriek, Hannover 
Georg Schepeler, Frankfort a.M -00
Maatschappij tot Exploitatie van Oliebronnen, Hannover 1000
Bankier Hardv, Berlijn ~-n
- /Ow n
Bankier H. Kreukel, Berlijn -00
Otto Steinvorth, Hannover-Waldhausen -00
Oscar Huldschinsky, Wannsee b. Berlijn -7-0
- 7 J /vJ^ ))
Dr. Martin Tietz, Grunewald b. Berlijn ^00
Robert Manecke, Berlijn -nn
* ' ))
Architekt R. Drager, Friedenau b. Berlijn ^00
James Simon, Berlijn 1000
Franz Wertheim, Grunewald b. Berlijn ^00
Geh. Kommerzienrat Koppel, Berlijn iooo
Consul-Generaal Dr. Freiherr Emil von Oppenheim, Keulen a/d. Rijn . . 500
Arnold v. Guilleaume, Huize „im Ernich", Remagen Benzine 2500
Idem Ruwe olie 2500 „
Automobieltransportwezen Stodte, Charlottenburg 2000
„Hansa"-Brouwerij, Lübeck looo
Automobiel-Maatschappij, Berlijn, 2 Installaties 20000
Dresdener Melkerij, Gebr. Pfundt, Dresden 100o
Maatschappij Boswau & Knauer, Berlijn 
Coöperatieve Noordduitsche Melkerijen, Berlijn -00
Directeur Fr. Correns, Lankwitz-Berlijn --Q
Carl Schiïtte, Breinen 
. /O v
C. Schindler-Dorer, \ illa Leuchtenberg, Lindau i. Bodensee 7^0
Centrale Automobiel-Garage, Ernst Schömperlen, Karlsruhe i. Baden . . 750
Ernst Dello & Co., Hamburg 3000
Misol-Garage, Commanditaire Vennootschap, Stuttgart-Canstatt 2500
G. H. Schönleber & Co., Stuttgart 2^00
Automobiel rijtuig-Maatschappij, Elberfeld 3000
Internat. Reisbureau der Maatschappij v. Spoorweg-Slaapwagens, Berlijn. 3900
Brouwerij J. J. Jung Erben, Frankfort a.M I-00
Maatschappij tot Exploitatie v.d. Apollinarisbron, Neuenahr 2000
B. Sprengel & Co, Chocoladefabriek Hannover --Q



Posthalte Nürnberg 7ooo Liter.
„ Tegernsee 3000 ,,
„ Garmisch 3000 „
„ Berchtesgaden 7500
„ 1 rostberg 3000 „
„ Miinchen III ^000
„ Wtirzburg 3000 „
„ Straubing 3000 „
„ Klingenberg 3000 „
„ Kissingen .... - 3000 „
„ Passau 3000 „
„ Regensburg 3000 „
„ Kochel 3000 „
,, Siegenburg 3000 „
„ Eggenfelden 3000 „
Maatschappij v. Automobielvrachtwagens, Loeb & Co.. Berlijn 10000 „
Gummi- & Lakfabrieken.
Bij gebruik van installaties Martini & Hi'ineke worden door de overheden minder beperkende voorschriften gegeven. De beveiligde kranen en pijpleidingen sluiten aan de mengvaten direct aan.
Continental-Caoutchouc & Gutta-Percha-Compagnie, Ilannover 30000 Liter.
Pahlsche Gummi & Asbest-Maatschappij, Dusseldorf—Rath 10000
J. I). Fli'igger, Lakfabriek, Hamburg, Terpentijn I 3000 „
„ „ Benzine J250 „
„ „ „ Terpentijn II jooo „
„ „ „ Spiritus iooo „
» » Kiel 2000 „
Rudolf Bünger, Lakfabriek, Dusseldorf ^000
Thurm & Beschke, Lakfabriek, Maagdenburg 25000
Maatschappij Windhöfel & Hofer, Lakfabriek, Bannen, 2 Benzine-installaties ioooo „
Idem 1 Benzol-installatie 1500 „
Maatschappij Alfred Calmon, Hamburg, 1 installatie 20000 „
» » » » 1 » 3000 »
„ tot Exploitatie v/d Middenduitsche Gummiwarenfabriek, Louis
Peter, Frankfort a/M • 2000 „
Algemeene Electriciteits-Maatschappij, Berlijn.
Kabelfabriek Oberspree, Ober—Schöneweide, . . .... Benzine 3000 „
„ „ » Spiritus 1500 „
Algemeene Electriciteits-Maatschappij, Berlijn Fabriek Schegelstrasse. . . 10000 „
Wasdoekfabrieken & Weverijen.
Ook hier laat de overheid, bij toepassing van het systeem M. & II., vele beperkende voorschriften vervallen.
J. II. Benecke, Wasdoekfabriek, Vinnhorst bij Ilannover 20000 Liter.
„ „ Ilannover 20000 „
Maatschappij Wasdoekfabriek & Weverij, Griesheim 15000 „
C. Vollrath & Sohn, Mech. Drijfriemen & Slangweverij, Blankenburg i. Th . 7500 „
Oorlogsschepen der Keizerlijke Duitsche Marine.
Z. M. Linieschip „Ilannover" . . • 8000 Liter.
„ „Deutschland", 6 installaties a 1500 Liter 9000 „
Z. M. Linieschip „Pommern" 9000 „
Z. M. G roote Kruiser „Gneisenau" 1000 „
„ „ „ „Scharnhorst' 8000 „



Z. M. Linieschip „Schlesien" 8000 Liter
„ „ „Schleswig-Holstein" 8000 ,
Keizerlijke Werf Danzig, Spiritus 750 „
Benzine 750 „
Chemische Wasscherijen.
Behalve de opslagplaatsen voor de benzine, kunnen ook de toestellen voor
het distilleeren der benzine beveiligd worden. Door den distilleerketel en den condensator niet de benzine-installatie direct te verbinden wordt: l. de benzinevoorraad, dien men noodig heeft, tot op de helft gereduceerd,
II. door automatische af- en aanvoer der benzine, de benzine-installatie tegenover de
vroeger gebruikelijke, aanmerkelijk vereenvoudigd,
III. het verbruik van indifferente gassen bijna tot nul gereduceerd,
VI. het verlies ten gevolge der verdamping in de benzinereservoirs vermeden.
I). Couddé, Chemische Wasscherij, Berlijn ........ Installatie 5000 Liter.
Dito Distillatie 2000 „
Stoomwasscherij & Chemische Waschinrichting „Carmen", Berlijn Installatie 2500 „
Dito Distillatie 2000 „
Fr. Ilagedorn, Chemische Waschinrichting Barmen-Rittershausen Installatie 4500
Dito Distillatie 2500 „
F. Heinemann, Chemische Wasscherij, Neustadt a. Rbg. . . . 1 Installatie 1000 „
Dito 1 Distillatie 550 „
Karl Lipp, Chemische Waschinrichting, Stuttgart Installatie 2500 „
Dito Distillatie 1500 „
Georg Sauer, Chem. Waschinrichting, Hersfeld 1000 „
Th. Bornemann, Chem. Wasscherij, Nienburg a. Weser 1000 „
Ludwig Antz, Chem. Waschinrichting, Worms ^500 „
Carl Salzmann, Chem. Waschinrichting, Ni'irnberg Installatie 1000 „
Dito Distillatie 500 „
Mij. tot Expl. v.d. Vereenigde Chem. Waschinrichtingen en Ververijen:
J. C. Böhler, G. Klein, A. Kunz, Frankfort a. M Installatie 4500 „
Dito Distillatie 2500 „
J. H. Dependorf, Chem. Waschinrichting, Hamburg Installatie 10000 „
r>ito Distillatie 2500 „
Verschillende Rijks- en Gemeente-Gebouwen en Industrieën.
Kon. Ministerie van Oorlog, Berlijn 7^0 Liter.
„ Bureau der Militaire Gebouwen I, Berlijn Spiritus en Benzine, elk 4500 „
FHto Petroleum 1500
Kon. Bureau der Militaire Gebouwen, München, Benzine 5000
I*it° Spiritus 3000 „
Groothert. Bureau der Militaire Gebouwen, Karlsruhe i. Baden .... 1500 „ Radiografisch Station, Straatsburg i d Elsas (met directe aansluiting aan de
motor-installatie) 4S°°
Afdeeling voor Luchtscheepvaart, Berlijn 2000 „
Groothert. I echnische Hoogeschool, Darmstadt (met directe aansluiting aan
de motor-installatie) Benzol 500 „
^ito Benzine 500 „
Brandweer, Aken -qo
Kon. Keramische Vakschool, Höhr Gasoline 500
Herstellingsoord Könisberg van het Instituut voor Landsverzekering,! lannover
Benzine voor den motor van de electrische verlichting 12^0
Mij. Siemens & Halske, Berlijn 4500
Mij. Accumulatorenfabriek, Hagen, Benzine 1000
Idem Benzol 5000 „



Mij. voor draadlooze Telegraphie, Station Norddeich, (met directe verbinding van de motorinstallatie) rnoo T :t„r
Mij. Mix & Genest, Berlijn . . . ! ! ! ! IZ ,
Duitsche AYapen- en Ammunitiefabriek, Wittenau IOOO
Keizerl. werf, Wilhelmshaven, Scheepsinstallatie 8000
Mij. Y ried. Krupp, Germaniawerf, Kiel, Scheepsinstallaties, 9000 u. 8000
Mij. Stettiner Machinefabriek, „Vulkan", Scheepsinstallaties 9000 "
Blohm & Voss, Scheepstimmerwerf, Hamburg, Scheepsinstallaties . . . 8000 "
Fr. Sphichau, Scheepstimmerwerf, Danzig, Scheepsinstallaties 8000
Mij. „Weser", Scheepstimmerwerf, Breinen, Scheepsinstallaties .... 8000 l \ orst Guido Donnersmarcksche Kunstzijdefabriek & Acetaatfabriek,
Sydowsaue ' ' 3QOO w
Röchlingsche Ijzer- en Staalfabrieken, Völklingen ad Saar 3000
Basse & Selve, Walswerken, Altena i. W 2ooo
J. C. König & Ebhardt, Fabriek van Kantoorboeken, Hannover .... }
Ligroine en Benzine v/h reinigen van drukletters en drukrollen, van elk. 1250
Greiner & Pfeiffer, Kon. Hofboekdrukker, Stuttgart j^oo
Illkircher Molenwerken, A. G. v/h Baumann frères, Straatsburg i. d. Elzas 2000
Zundel & Kohier, Drogisterijen en gros, Mülhausen i. d. E 112000
Lenibach & Schleicher, Chem. fabriek, Biebrich, .... Zwavelaether 2000 t]
Andreas Kaufmann, Tuttlingen --Q
Igraz Wiest, Stoomzaagfabriek, Kempten i/Beieren 2500
C. F. Ancker, Drogisterijen, Berlijn 3000
l Mzle & Chelius, Frankfort a.M 1000
Carl Francke, Machinefabriek, Bremen (voor de Pentair-gasfabriek te
Dransfeld) sooo ^
Eduard Ahlbord, Machinefabriek, Kiel 17000
H. Mordhorst, Machinefabriek, Kiel 1Qoo
E. Adriani, Installatiebureau Hannover 
Rc bert Leicht Bierbrouwerij Vaihingen a.d. Fildern, .... Benzine 3000
» » » „ „ „ Benzol 3000
Consumptie-, Bouw- en Spaarkasvereeniging „Production" Hamburg. . . 2000
A. May, Erfurt, 4 Installaties 100000
Rijnsche Maatschappij voor Kolenhandel en Reederij, Mülheim .... 1500
Chemische fabriek Eisendrath. Mettmann 30000
Maatschappij voor Koffiehandel, Bremen 20000
Max Frankel & Runge Chemische fabriek, Spandau . . . • 1^000
Gebroeders Petri, Minden, 2 Installaties van 1000 Liter 2000
Ivers & Freese, Drogisterijen en gros, Kiel 4680
W. Engelbrecht, Drogisterijen, Hannover £250
Senzig & Meilis, Chemische Papierfabriek, Halensee 1250
Günther Wagner, Kleurstoffabriek, Hannover 3000
Maatschappij tot Exploitatie v.d. Nitrietfabriek, Köpenick bij Berlijn Alkohol 2000
» » » » „ „ „ „ Aether. 2000 „ Philipp Mühsam, Drogisterijen en gros, Berlijn, ir verschillende brandgevaarlijke vloeistoffen der ie klasse, 13920
Rudolph Hertzog, Koopmanshuis, Berlijn, (met directe aansluiting a.d. motorinstallatie), 2 Installaties voor paraffine-olie 26000 „
Maatschappij tot Fabrikatie van Aniline, Berlijn 1000
7®
ELECTRÏSQHE ÖftfJKRERtJ T KASTEEL ^AN AEMSTEL AMSTERDAM
6 ^
0^