Ministerie yen Landbouw, Nijverheid en Handel.
DIRECTIE VAN DEN LANDBOUW.
STAATSBOSCHBEHEER.
/Zó £-y
INSECTEN
SCHADELIJK VOOR NAALDHOUT.
No. 3.
De Dennenknoprups
Retinia turionana.
De Dennenlotrups
Retinia Buoliana.
De Harsbuilrups
Retinia resinella.
Uitgegeven Mei iyo6.
Op franco aanvrage gratis verkrijgbaar bij den Inspecteur der Staatsbosechen en ontginningen te Utrecht.







DE DENNENKNOPRUPS.
Retinia turionana
DE DENNENLOTRliPS.
Retinia Buoiiana
DE HARSBUILRUPS.
Retinia resinelia
In dit derde vlugschrift, hetwelk wederom in aansluitingmet de van wege het Staatsboschbeheer verspreide plaat ') wordt uitgegeven, worden de drie meest voorkomende Retiniasoorten behandeld. Deze behooren tot de ergste vijanden onzer grove dennenbosschen; de beide eerste zijn niet alleen schadelijk voor den groven den (Pinus silvestris), maar ook voor andere Pinussoorten als bergden (Pinus montana), Oostenrijksche den (Pinus Laricio austriaca), Corsicaansche den (Pinus Laricio corsica) en Pinus rigida; de harsbuilrups daarentegen tast bijna uitsluitend den groven den aan.
Hier volgt eene korte beschrijving van hunne leefwijze, de schade die zij aanrichten en de middelen waarmede zij kunnen worden bestreden.
DE DENNENKNOPRUPS.
Retinia turionana
De dennenknoprups behoort, evenals de beide hierna behandelde Retinia's, tot de familie der bladrollers (Tortricidae.) Het rupsje, bruin gekleurd, is + 9—10 m.M. lang en heeft 16 pootjes. Het volwassen insect is een vlindertje. De voorvleugels van dit vlindertje hebben eene bruingele
') Deze plaat bevat gekleurde afbeeldingen met beschrijving van insecten, schadelijk voor naaldhout, en is tegen toezending van een postwissel groot f 0.40 verkrijgbaar bij den Inspecteur der Staatsbosschen en Ontginningen te Utrecht. Vlugschriften No. 1 ,,De Dennenscheerder" en No. 2 „De Groote en de Kleine Dennensnuittor", worden op franco aanvrage gratis door dezen Inspecteur verzonden.



6
knoppen; hierdoor beginnende kleine knopjes, die zich tusschen elk paar naalden bevinden en anders niet tot ontwikkeling komen, krachtig te groeien. Soms vormen zij nog in
hetzelfde jaar, soms eerst in het volgende, kleine takjes, van welke eene opeenhooping ontstaat, die
aan het geheel het uiterlijk geeft van een pruik of bezem, (zie nevenstaande afbeelding).
Top van groven den, waaraan bezemvorming. In vele gevallen,
en in het bijzonder
op arme, slecht beiverkte of onvoldoend droog gelegde grondeny herstellen de aangetaste boompjes zich niet of slechts zéér langzaam en onvoldoende,
Bestrijding. Uit het bovenstaande blijkt, dat de vreterij van de dennenknoprups zonder nauwkeurig onderzoek eerst merkbaar is, als de schade heeft plaats gehad. In het voorjaar als de knoppen beginnen te werken, dus in de tweede helft van April of begin Mei, is het de beste tijd om de dennenknoprups te bestrijden; de aangetaste knoppen blijven dan in groei achter, zoodat men hieraan dadelijk ziet welke knoppen beschadigd zijn. Deze moeten dan uitgebroken en de daarin aanwezige rupsen of poppen gedood worden. Zooals boven is meegedeeld, worden boompjes die ver boven de omgeving uitsteken, het eerst en het meest aangetast; deze exemplaren (z.g. „voorloopers" en ,,spreikoppen,") die bovendien véél plaats innemen en naar verhouding der ingenomen ruimte weinig waarde krijgen, verwijdere men dus op jeugdigen leeftijd.



daartegen de noodige maatregelen te nemen. Men kan dan de takjes, waaraan de harsbuilen gevonden worden, afsnijden en vernietigen, of alleen de harsbuilen afbreken en het rupsje dooden.
Retinia duplana.
Ten slotte moge hier worden opgemerkt, dat er nog andere Retinia-soorten zijn, die belangrijke schade kunnen aanrichten. Op eene daarvan, de Retinia duplana, die in den laatsten tijd in sommige streken van ons land vrij sterk optreedt, zij met een enkel woord de aandacht gevestigd.
Reeds in het begin van April vliegt het vlindertje en legt de eitjes op de pas uitkomende loten der grove dennen ; het rupsje, dat spoedig daarna uit het eitje te voorschijn komt en zich snel ontwikkelt, vreet de loten van boven af uit en verpopt zich in het laatst van Juli in het ondereinde van het uitgevreten en afgestorven lot,
waarin de pop overwintert.
De bestrijding kan plaats vinden door het uitbreken
der aangetaste loten.











Hups, pop en vlinder van Reli 11 ia turionana. ')
grondkleur met vele onregelmatige loodkleurige dwars- 4
banden, terwijl.de randen door grijze franje zijn afgezet. De achtervleugels zijn grijswit en geelachtig aan de punt; de franje van deze vleugels is geelbruin. f
Levensbe- liet vlindertje is in de maand en de eerste helft
schrijving. van Juni in jonge dennenbosschen waar te nemen; over dag zit het rustig tegen de takken en knoppen der boompjes, waarvan het door de overeenkomst in kleur haast niet te onderscheiden is. Wordt het door een stoot aan het boompje of op andere wijze verontrust, dan fladdert het weg om zich spoedig op een ander dennetje neer te zetten, 's Avonds vliegt het rond en vindt de paring plaats. De wijfjes leggen de eitjes op de pas gevormde knoppen der jonge jaarscheuten; aan één knop
wordt één ei gelegd.
Bij voorkeur worden de eitjes aan den middenknop gelegd, doch vooral wanneer de vlinders in groote hoeveel- %
heid voorkomen geschiedt het eieren leggen ook aan de kransknoppen.
Na korten tijd komt de rups uit het eitje te voorschijn.
Spoedig daarna boort zij zich in den top van den knop in en begint dezen uit te vreten. Nog vóór den winter is de knop geheel uitgehold. Het rupsje vreet dikwijls ook nog een klein gedeelte van het merg van den scheut onder dezen knop uit, ter diepte van enkele m.M. Het komt veel voor, dat door dezelfde rups meer dan één
knop wordt uitgehold.
Het rupsje overwintert in de uitgevreten holte. De aangetaste knoppen zien er dan dikwijls zwart-grijs uit,
!) De natuurlijke grootte der insecten is aangegeven door de streepjes, die bij de afbeeldingen staan.



5
in tegenstelling* met
o o
de gezonde, die ge-
o 7 « »
woon lijk bruin zijn. Eenige harsuitstorting is aan den voet
o
der knoppen waar te nemen. In het laatst van de maand Maart en in April verpopt het rupsje zich in den uitgevreten knop, (zie nevenstaande afbeelding) nadat deze van binnen met spinsel is bekleed. Bij de verpopping" is gewoonlijk de kop benedenwaarts gericht. Na een korten rusttijd
Dennennaald niet vlinder en lengte doorsnede van werkt de pop zich een knop waarin pop van Retinia tnrionana. omstreeks het be<rin
van Mei door de hars heen, die zich aan den voet van den knop gevormd heeft, en weldra vliegt het vlindertje uit; men vindt dan in de hars het achtergelaten omhulsel.
Schade. De schade zvordt door de rups veroorzaakt. Deze treedt in jonge grove dennenbosschen, vooral in die van 4—12 jaar, dikwijls in groote massa's op en veroorzaakt de vorming van pruiken of bezems aan de eindscheuten der dennen, wier gezonde lengtegroei daardoor wordt belet.
Boompjes, die ver boven hunne omgeving uitsteken en, over 't algemeen, de bovenste takjes der dennen worden het eerst aangetast. De uitgeholde knoppen sterven af en door de vreterij in den scheut zelf gaan ook dikwijls vele andere knoppen dood. Wanneer niet alle kransknoppen afsterven, gebeurt het soms, dat een dezer zich tot hoofdscheut ontwikkelt. Hoewel door het te gronde gaan van vele knoppen zich weinig of geen loten ontwikkelen, is er toch in het voorjaar een groote aandrang van voedende sappen in de richting der beschadigde



Het is van 't grootste belang om niet met de bestrijding te wachten totdat de Retinia's reeds veelvuldig in het bosch voorkomen. Immers, wanneer de plaag zich reeds sterk heeft uitgebreid, is niet alleen reeds veel kwaad geschied, maar ook het afzoeken, althans van grootere oppervlakten, bijna niet meer mogelijk, en moet de bestrijding dus aan de natuur worden overgelaten.
Wanneer het te voorzien is, dat van een sterk aangetast jong dennenbosch niets meer zal terecht komen, (men zij met de beoordeeling daarvan echter zéér voorzichtig) dan is 't dikwijls het beste, het bosch te rooien of af te branden, opdat het geen broeinest ook van andere schadelijke insecten wordt, en daardoor de omliggende bosschen bedreigt.
De dennenknoprups heeft evenals andere rupsen, ook verschillende natuurlijke vijanden, en aan de sterke vermeerdering hiervan moet worden toegeschreven, dat het optreden van eene groote Retinia-plaag bijna altijd van tijdelijken
aard is.
Van deze natuurlijke vijanden zijn verschillende soorten sluipwespen de voornaamste. Zij leggen hunne eitjes in de rupsjes. De uit het eitje komende larve ontwikkelt zich binnen in de dennenknoprups en voedt zich met het inwendige daarvan. De rups verzwakt geleidelijk, en sterit ten slotte. Men vindt dan in den uitgevreten knop de geelwitte pootlooze larve der sluipwesp, die zich spoedig daarna in den knop verpopt. De smalle pop is geelwit en steekt scherp af bij de gedrongen donkerbruine pop van de Retinia turionana. De volwassen sluipwesp komt
Larve en pop eener sluip- -Volwassen sluipwesp (Glypta resinanae);
wesp (Glypta resinanae), vergroot liet streepje geelt de natuurlijke
en in natuurlijke grootte. grootte, zonder legboor en sprieten, aan.
ongeveer tegelijkertijd met het vlindertje van de Retinia te voorschijn. Daar de sluipwespen zich sterker vermenig-



vuldigen dan de dennenknoprupsen, ziet men dat gewoonlijk in 3 a 4 jaren het aantal sluipwespen zoodanig is toegenomen, dat de dennenknoprupsen tot een gering getal zijn teruggebracht.
Wanneer men de dennenknoprups wil bestrijden door het uitbreken van de knoppen der dennen en het vernietigen van de daarin aanwezige rupsen, dan moet men er goed op letten of de gevonden rupsen slap zijn. In dat geval herbergen deze veelal eene sluipwesplarve. Blijkt nu bij het zoeken, dat in vele der rupsen sluip wesplarfj es huizen, of vindt men vele volwassen geelwitte larven en poppen, dan kan men gerust den arbeid staken, en het vernietigingswerk aan de sluipwespen overlaten.
Daar de Retinia's slecht vliegen, kunnen dichte loofhoutsingels langs wegen bijdragen om de verbreiding tegen te gaan. Nog beter is het, wanneer de omstandigheden daartoe gunstig zijn, bij den aanleg het dennenbosch met loofhout te mengen, daar het insect vooral optreedt in jonge culturen die uitsluitend uit grove dennen bestaan.
DE DENNENLOTRUPS.
Retinia Buoliana.
Rups. De dennenlotrups komt evenals de dennenknoprups het meest voor in jonge dennenbosschen van circa 4—1 2 jaar.
Zij lijkt zeer veel op de dennenknoprups, is echter iets lichter gekleurd en iets grooter,n.l. ongeveer 12mM. lang, en zeer bewegelijk.
De orrondkleur der voor-
o
vleugels van het vlindertje is oranjerood, daarover loopen 4 a 5 zilverkleurige, onregelmatige dwarsbanden. De franje langs de voor-en ach¬
tervleugels is geelachtig, de achtervleugels zijn bruinachtiggrijs zonder dwarsbanden.
\ Jindertje van Ketiiua ütioliaiia.



Levensbe- Eerst in het midden der maand Juni en tot het begin schrijving. van Juli komen de vlindertjes te voorschijn. Overdag zitten
zij tegen de stammetjes, — — maar 's avonds vliegen zij
rond en vindt de paring plaats. Gedurende de maand Juli en ook nog in Augustus worden de eitjes elk afzonderlijk gelegd op de knoppen der nieuwe scheuten. Het rupsje, dat zich spoedig daarop uit het eitje ontwikkelt, boort zich in den knop in, doch vreet dat jaar weinig meer. Toch ontstaat door de beschadiging ee-
O O O
woonlijk eene harsuitvloeiing tusschen den middenknop en een of meer kransknoppen en vormt de rups tusschen deze knoppen een fijn spinsel. Het onvolwassen rupsje overwintert in den knop of in een traneetie, dat
men onder de harsuitvloeiing en het spinsel kan vinden.
Doordat de rups in het najaar slechts geringe schade heeft gedaan, ontwikkelen zich de scheuten in het voorjaar aanvankelijk normaal; intusschen begint de rups ze aan het ondereinde uit te vreten en bepaalt zich niet tot één scheut, maar tast meerdere scheuten aan. Deze verzwakken hierdoor aan den voet en knikken om.
Wanneer de naalden zich aan de jonge loten ontwikkelen houdt de vreterij op, en verpopt de rups zich in het laatst van Mei of het begin van Juni in het onderste gedeelte van een uitgevreten lot, om in de tweede helft van Juni als vlinder te voorschijn te komen.
Schade. Zooals uit het bovenstaande blijkt, tast de dennenlotrups door zijne vreterij de jonge scheuten aan. Dikwijls is de beschadiging zóó ernstig, dat de aangetaste loten niet verhouten, maar afsterven en verdrogen. Wanneer de
Aangetaste jonge scheut.



beschadiging evenwel slechts tot het omknikken (zie onderstaande afbeelding) en niet tot het afsterven van het lot leidt,
Top van een groven den met een afgestorven en een omgeknikten scheut.
dan ziet men den geknikten scheut zich na het eindigen der vreterij dikwijls herstellen, d.w.z. het einde van dien scheut richt zich weer op en herneemt zijn oorspronkelijken stand. Er ontstaat dus een bocht in den scheut. De gekromde scheuten waaien bij sterken wind meestal af, omdat zij aan den voet te zwak zijn. Enkele blijven evenwel gespaard en bij deze blijft de kromming bestaan. Deze vergroeiing wordt „Waldhoorn" of,,Bajonet 'genoemd. (Zie afbeelding op blz. 11).
Wanneer de eindknoppen en alle kransknoppen van een scheut worden vernield, kan ook hier bezemvorming, als bij de dennenknoprups, het gevolg zijn.
De schade is bij eene sterke vermeerdering van de dennenlotrups zeer groot.
Bestrijding. De bestrijding van de dennenlotrups geschiedt ongeveer als die van de dennenknoprups, doch men beginne er niet mede, voordat men aan het omknikken der loten



Waldhoorn ot' Bajonet.
omtrent de sluipwespen is gezegd.
ziet welke aangetast zijn. De aangetaste loten moeten worden wegffifebroken en
o o
de zich daarin bevindende rupsen en poppen gedood. Soms blijven de rupsen en poppen onder het weggebroken gedeelte zitten; deze kan men dan 't best met een dunnen spijker of een puntig stokje dooden. De bestrijding kan tot ongeveer het midden van Juni worden
voortgezet.
Ook hier geldt wat bij de dennenknoprups
DE HARSBUILRUPS
Retinia resine/Ia.
Rups. De derde Retiniasoort, die afgebeeld is op de bovengenoemde plaat, is de harsbuilrups. Deze is bekend door de z.g.n. ,,harsbuilen," die het gevolg zijn van hare vreterij. De harsbuilrups komt hier te lande nergens in zoo grooten getale voor als de beide reeds genoemde Retinia's; ook is de schade, die zij aanricht, van veel minder beteekenis.