I
269
Vak 124



HET KORPORAALSCHAP VAN BANNING COCQ („De Nachtwacht").
Rijksmuseum te Amsterdam.



Rembrandt's Leven.
populaire schets
MET 28 PLATEN. =
DE HUT MET DEN GROOTEN BOOM. (Ets van 1641).
DRUKKERS- EN UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ voorheen J. M. SCHALEKAMP. — BUIKSLOOT.







VOORWOORD.
Met een enkel woord zij het doel van deze uitgave vermeld. Er bestaan verschillende, daaronder zeer kostbare werken, welke Rembrandt's leven en zijn kunst behandelen. Telkens echter wordt het gebrek geconstateerd aan een uiterst goedkoope uitgave, waarin de voornaamste feiten uit Rembrandt's leven, voor zoover die ons bekend zijn, in bevattelijken vorm en in onderling verband gebracht, te vinden zijn. Een boekje dus, dat de bedoeling heeft de menigte, welke nog zoo bitter weinig weet van onze groote mannen en kunstenaars, het wetenswaardigste over Rembrandt mede te deelen en dat tracht belangstelling te wekken, zonder af te schrikken door opsomming van onbelangrijke bijzonderheden of door beschouwingen, die reeds een meer dan oppervlakkige belangstelling vooropstellen. Alleen Rembrandt's leven, niet zijn werk wordt hier beschreven. Wie over zijn werk meer wil weten, wien — wellicht door den inhoud van dit geschrift — de groote kunstenaar Rembrandt belang inboezemt, kan zijn weetgierigheid bevredigen, door zich het populaire prachtwerk „Rembrandt als mensch en kunstenaar" door M. C. van de Rovaart (bij ons uitgegeven, 286 pag. tekst en 141 platen voor den prijs van ƒ2,70) aan te schaffen, welk werk aan deze uitgave tot grondslag heeft gediend.
Daarin zijn ook de vermelding en beschrijving van zijn schilderijen, etsen en teekeningen opgenomen, waarvan ook de gedeeltelijke opsomming in dit nauwe bestek onmogelijk ware geweest. Nog eens — en ter vermijding van misverstand — de verzekering, dat onze bedoeling alleen is, een uitgave



over Rembrandt het licht te doen zien, die ons volk ten minste eenigszins met den kunstenaar bekend maakt, en waarvan de uiterst lage prijs de aanschaffing aan iedereen veroorlooft.
Als noodzakelijke eischen, waaraan zulk een volksgeschrift heeft te voldoen, meenden wij te moeten beschouwen: het bevatten van een beknopten en voor ieder begrijpelijken tekst en, trots den geringen omvang, van een groot aantal afbeeldingen, welke plastisch en onmiddellijk een idéé van 's meesters kunstwerk geven. In hoever wij daarin geslaagd zijn, moge de geachte lezer zelf beslissen.
DRUKKERS- EN UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ v/h. J. M. SCHALEKAMP.
DE BARMHARTIGE SAMARITAAN. (Ets van 1633.)



DE LEZENDE (Ets van 1634).
Inhoud der Illustraties.
Het Korporaalschap van Frans Banning Cocq, bijgenaamd „de Nachtwacht" Rijksmuseum te Amsterdam (1642) .... tegenover den titel. De hut met den grooten boom (Ets van 1641) ... op den tite. Grijsaard (Ets van 1631) het voomoold
De barmhartige Samaritaan (Ets van 1633). . . . in het voorwoord. De lezende (Ets van 1634). ... bij den inhoud der illustraties. Jezus met de schriftgeleerden redetwistend (Ets van 1652) bij den inhoud
der illustraties.
Afb. 1. Rembrandt's zelfportret, bijgen. de man met de afgesneden
baret (Ets van 1630) blz 1
2. De joodsche Bruid (1665). Rijksmuseum te Amsterdam . „ 3 " Rembrandt's zelfportret, bijgen. met de drie knevels. (Ets
uit 's meesters jeugd) .... 5
4. Vader van Rembrandt (Ets van 1630). .... g
5. Lachende kop (Ets van 1630) 7



Afb. 6. Boer, de handen op den rug houdend (Ets van 1630) . blz. 7
„ 7. Studie van een kaalhoofdig man (Ets van 1630) . „ 8
8. De Staalmeesters (1662). Rijksmuseum te Amsterdam . „ 9
„ 9. Molen van Rembrandt (Ets van 1641) 11
„ 10. Rembrandt's moeder (Ets omstreeks 1630) . . „ 13
„ 11. Rembrandt's moeder (Ets van 1628) «14
„ 12. Bedelaar en bedelares (Ets van 1630). . . . . „ 16
„ 13. Simeon in den Tempel (1631). Mauritshuis, Den Haag . „ 17 „ 14. Zelfportret (genaamd „De Officier") 1635. Mauritshuis,
Den Haag „23
„ 15. De anatomische les van Professor Nicolaes Pietersz. Tulp
(1632) Mauritshuis, Den Haag „27
„ 16. Rembrandt's huis in de Joden-Breestraat te Amsterdam . „ 30 17. Het huisgezin van den timmerman (omstreeks 1639).
Louvre-museum, Parijs „31
„ 18. Portret van Elisabeth Jacobs Bas (omstreeks 1643). Rijksmuseum te Amsterdam 35
„ 19. Portret van Saskia (Ets van 1634) . . . • * 37
„ 20. Landschap met de drie boomen (Ets van 1643). . „ 39
„ 21. Christus geneest de zieken (Ets van 1649). . . „ 43
„ 22. Moeder van Rembrandt (Ets van 1628) . . . „ 48
JEZUS MET DE SCHRIFTGELEERDEN REDETWISTEND
(Ets van 1652).



REMBRANDT.
INLEIDING.
REMBRANDT VAN RIJN, Holland's geniaalste schilder, heeft geleefd in Holland's glorierijkste tijdperk. Een paar jaar voor Rembrandt's geboorte was het twaalfjarig bestand afgekondigd, waarmede feitelijk de Zeven-Provinciën als een zelfstandige staat erkend werden. Een definitief einde vond de krijg met Spanje, welke zoowel verzet tegen vreemde overheersching als geloofsstrijd mocht heeten, in 1648.
Men vergist zich echter, wanneer men den „worstelstrijd onzer vaderen" beschouwt als een oorlog, in dien zin, die aan de wederzijdsche vernietiging van vijandelijke volkeren in den tegenwoordigen tijd gehecht wordt. Van een met angst en vreezen begonnen strijd, waarbij men dankbaar de hulp van Frankrijk en Engeland aanvaardt, wordt de oorlog voor Holland het middel, het kleine land tot ongekende macht en aanzien te brengen. Engeland en Frankrijk, zoowel als het verootmoedigde Spanje vreezen Holland; zijn vloot, geducht en onweerstaanbaar, door gezagvoerders, even
4 • * * ^
moedig als beleidvol gecommandeerd blJ«en- de man met de afgesneden baret.
° . ' (Ets van 1630).
betwist iedereen het meesterschap ter zee;
de schatten van tropische gewesten worden ondanks het protest van oudere cultuurvolkeren naar het moederland gebracht. Met volle recht noemt dan ook Kluit dezen tijd „de gouden dagen der republiek". Hoewel na het intermediaire tijdvak de strijd voortgezet wordt en ieder jaar getrouw eenige belegeringen van vijandelijke vesten plaats hebben,



krijgen handel en nijverheid, geleerdheid en kunst rijke gelegenheid zich te ontwikkelen. Van groote veldslagen ziet Prins Maurits na 1609 af; zijn opvolger Frederik Hendrik voert 's zomers zijn troepen aan, maar trekt zich, als een bankier in de vacantie, des winters op een buitenverblijf terug.
Gelijk Busken Huet opmerkt, is Holland's grootste zorg eerst na den Munsterschen vrede gekomen. Afgunst, eigenbelang, geloofshaat, allerlei omstandigheden werkten mede, om Holland zijn voorname positie door vreemde naties te doen betwisten. Strijd heeft Rembrandt voortdurend aanschouwd, de dagen van bijna hopeloozen weerstand, van dreigenden ondergang zou hij niet meer beleven.
Aphorismen, spreekwoorden, volksgezegden, het zijn doode dingen. Hun waarde is slechts zeer betrekkelijk, hun waarheid aantastbaar. Dat geldt ook van het krachtwoord, dat iedere tijd den man oplevert, dien het verdient. Soms komt juist ter gelegener uur de Napoleon, die een teugellooze republiek in 't spoor terugleidt, dan weer haakt een volk jarenlang naar bevrijding en staat niemand op, om het vaderland te redden. Terwijl alle handen aan het werk slaan, om het gezag der republiek te vergrooten, terwijl men alleen oogen heeft voor uitbreiding der macht en bevordering van den handel, bloeit, trots miskenning en tegenwerking, de kunst in Holland als een levenskrachtige plant tegen iedere verdrukking in. In een tijd dat met machtgeweld als met diplomatieke geslepenheid Hollands aanzien vergroot wordt, vindt men talrijke mannen des vredes, kunstenaars, dichters, filosofen, die tot de geniaalste vertegenwoordigers van kunst en wetenschap aller eeuwen mogen gerekend worden. Geleerden als Christiaan Huygens, Spinoza (dien we tot de onzen tellen), Swammerdam, Antony van Leeuwenhoek, schilders als Rubens, Rembrandt, Anthonie van Dyck, schrijvers als Constantijn Huygens en Hugo de Groot hebben zich trots gebrekkige middelen van verkeer Europeesche vermaardheid verworven. Rembrandt echter is méér dan een geniaal vertegenwoordiger der Hollandsche schilderkunst; hoe klankvol ieder der vermelde namen ook moge zijn, die van Rembrandt beduidt meer dan alle anderen.
Zooals middeleeuwsche geleerdheid met den naam van Erasmus streng is verbonden, zooals de medische wetenschap in de zeventiende eeuw onafscheidelijk is van onzen grooten Boerhaave, zoo is Rembrandt de verpersoonlijking der Hollandsche schilderkunst.
Rembrandt, door zijn tijdgenooten nht altijd begrepen en naar waarde geschat, heeft de richting aangetoond, waarin de schilders nog heden ten dage werkzaam zijn; zijn kunst strekt nog allen ten voorbeeld.



Afb. 2. DE JOODSCHE BRUID (1655). Rijksmuseum Amsterdam.







Heeft het nageslacht, en terecht, in Rembrandt Holland's grootsten schilder gezien, zijn tijdgenooten aarzelden bij de toekenning van den eerepalm tusschen hem en Rubens. Het werk van Rubens, als hoofd der Vlaamsche school is met dat van Rembrandt, als den bij zijn leven minder in aanzien staanden, maar door het nageslacht hooger gewaardeerden aanvoerder der Hollandsche school in scherpe tegenstelling en dat trots de nauwe banden, waarmede Zuid en Noord Nederland aan elkaar gehecht zijn. Dat het verschil van politieke en religieuze richting, Rubens, bon catholique, Rembrandt, overtuigd kalvinist, medewerkt aan de zoo sterk van elkander afwijkende opvattingen, is begrijpelijk: toch uit zich in hun werk nog veel meer het verschil van ras. De zuidelijke Nederlander, impulsief, zwelgend in kleuren, brillant en tot zinnelijkheid geneigd, de noordelijke, beschouwend van aard, het licht bespiegelend, geduldig, minder idealistisch maar diepzinniger.
In 't Noorden is de reformatie doorgedrongen; voor den strijd tegen de alleenzaligmakende kerk zijn partij-twisten tusschen kalvinisten gekomen, die, schoon even fel, minder bloedig eindigen. Het Zuiden is katholiek gebleven; de kerk drukt zijn stempel op de kunst; zij geeft opdrachten, maar dicteert ook de opvatting over de te maken bijbelsche voorstellingen; Italië, ten allen tijde het land en het ideaal der kunstenaars, is ook
afb. 3. rembrandts zelfportrp;t op religieus gebied den Zuid-Nederlander verbijgen. met de drie knevels. wan{. naar R0me richten zich aller oogen, in
(Ets uit s meesters jeugd).
Italië te studeeren — dit geldt overigens in betrekkelijke mate ook voor den Noord-Nederlander — is het verlangen van iederen vooruitstrevenden schilder.
Een Vlaamsch schilder uit dien tijd is een aanzienlijk man, een grand-seigneur, hij is een vorst in duo-decimo, omringt zich van een hofstaat, verkeert met edellieden, ja zelfs met koningen; vanzelf wordt zijn kunst een ontwikkeling van pracht en glans, alles verheerlijkend en idealiseerend.
De Noord-Nederlander werkt anders. Beeldstormerij heeft de kerken verwoest, de beelden der heiligen verbrijzeld, de tempelschilderingen vernield. De kalvinisten, in kleingeestigen angst voor papisme, dulden in hunne kerken praal noch comfort; van bestellingen aan schilders voor altaarstukken en muurbeschilderingen is geen sprake meer. De adel heeft slechts geringe beteekenis, de burger heerscht. Vereenigingen van



burgerlieden, schietgilden, dokterscorporaties en dergelijken bestellen groepafbeeldingen; de met zich zelf ingenomen patriciër wil, zooals het vers luidt, „zich zelf zienzijn familie laat hij conterfeiten liefst in de pronkvolle omgeving, die van des lastgevers weelde getuigt. Zoo wordt de afbeelding der werkelijkheid, zoowel het landschapschilderen, het portretteeren als het maken van het stilleven bevorderd; en Rembrandt
met zijn eigenaardige, soms naieve, soms diepdoordachte weergave van religieuse onderwerpen, neemt vrijwel ook op dit gebied een eenige positie in.
Zooals treffend gezegd werd, het Hollandsche volk verlangde van zijn kunstenaars, dat zij het beeld van hun leven weergaven en de Hollandsche kunstenaars, zich zoowel voor den fout der overnauwkeurigheid als voor het euvel van poëzielooze copie hoedende, hebben zich op schitterende wijze van hun taak gekweten.
Rembrandt behoort „voll und ganz" tot deze richting van natuurlijkheid en werkelijkheidszin; maar hij is er het hoofd van door de geniale
gaaf, als een helderziende in zijn onderwerp door te dringen om het bij alle natuurgetrouwheid af te beelden, niet slechts zooals het schijnt, maar ook den indruk verspreidende, die het origineel maakt. Nimmer transigeert Rembrandt; wat leelijk is, blijft bij hem leelijk werken; maar ook, wat schoon en vol poëzie is, behoudt zijn schoonheid en zijn dichterlijkheid in volle mate. En om dat te kunnen doen, moet men zelf een poëtische ziel bezitten. Zijn heerlijk land, zijn grootsche tijdgenooten, hij heeft ze naar waarheid op doek, en in koper weergegeven.
Rembrandt's land, dat is het land van het vergezicht, van grijze hemels, die de uitgestrekte landouwen met zilveren tinten kleuren, tot de zon doorbreekt en gouden licht glijdt over de aarde, het licht, dat



Rembrandt zoo lief en zoo kostbaar was. Maar niet alleen buiten is Holland's schoonheid te zoeken; de steden met hare pitoreske huizen,
wier kleurig front en getrapte geveltjes elk kunstenaarsoog boeien, de steden met hare door boomen beschaduwde grachten, haarbedrijvigheid en haar bont gewoel, bezitten voor den schilder even groote bekoring. En wanneer het zonnelicht dringt door de in lood gevatte vensterkens der huizen en schijnt op de fonkelende bokalen en de kostbare sieraden der vrouwen, haar weelde en welstand verradende kleeding met gulden glans overtijgend, dan vindt het penseel van den Hollandschen schilder ook binnenshuis rijkelijk gelegenheid van Holland's roem en schoonheid te getuigen. Rembrandt's land, dat is het land
van wisselend lichteffect, van schitterend kleurenspel en Rembrandt zelf is de geniale herschepper van dat licht op doek en paneel.
Afb. 6. BOER. DE HANDEN OP DEN RUG HOUDEND. (Ets van 1630.)



EERSTE HOOFDSTUK.
Rembrandt Harmenszoon van Rijn, gelijk zijn volle naam luidt, werd den 15 Juli 1606 te Leiden geboren. Er heeft twijfel over de juistheid van dezen datum bestaan. Vosinaer herinnert aan een door Scheltema voor 't eerst meegedeeld archief-uittreksel waarin staat dat Rembrandt Harmenszoon van Leydcn, oud 26 jaar, den 10enJuni 1645
in het huwelijk is getreden. Daar uit zou volgen dat Rembrandt in 1608 is geboren. Rembrandt zelf heeft op een ets, in 1631 vervaardigd, zijn leeftijd met 24 jaar aangegeven ; Le Blanc, een schrijver, die zich ernstig met de studie van Rembrandt's werken bezig hield, meent overigens uit Rcmbrandt's onderschrift liet cijfer 25 te lezen. De datum 1606 schijnt het dichtst bij de waarheid te komen; burgemeester Orlers geeft met de nauwkeurige namen van Rembrandt' svader en moeder 1606 als zijn geboortejaar aan; en trots de vage en afwijkende
Afb. 7. STUDIE VAN EEN KAALHOOFDIG opgaven van Rembrandt zelve MAN (Ets van 1630). kunnen we niet beter doen dan
dezen datum behouden. Immers zooals ook verder zal blijken, rekenen of getallen onthouden, het is niet Rembrandt's sterke zijde. Hij deelt dat gebrek met de meeste kunstenaars, en geeft er wel het sterkste bewijs van, wanneer hij drie dagen na zijn huwelijk, voorzeker toch een gewichtige gebeurtenis in het leven, niet alleen in 't onzekere is over den juisten datum daarvan, maar zich zelfs in het jaartal vergist.



Afb. 8 DE STAALMEESTERS (1662). Rijksmuseum Amsterdam.







Het mag nog wel eens gezegd worden dat Rembrandt een ietwat ongebruikelijke voornaam is; naar 's lands gebruik wordt de naam des vaders, in dit geval Harmenszoon, daaraan toegevoegd. Een tak der familie neemt, herinnerend aan de plaats van afkomst, aan den bekenden stroom gelegen, den bijnaam van Rijn aan.
Onze Rembrandt is het vijfde der zes kinderen van den molenaar Harmen Gerritszoon, gehuwd met Neeltje Willemsdochter, wier vader bakker te Leiden is. De molenaar is een welgesteld man; behalve zijn woonhuis in Leiden, behoort een windmolen, bij de Wittepoort gelegen, hem voor het grootste gedeelte in eigendom toe. In zijn testament beschikt hij nog over andere huizen en tuinen, terwijl daarin ook zilverwerk,
Afb. 9. MOLEN VAN REMBRANDT. (Ets van 1641).
gouden sieraden en verdere kostbaarheden vermeld worden. Het bezit van den windmolen is aanleiding geweest tot de legende, dat Rembrandt op een molen geboren werd, een legende, tot voor korten tijd hardnekkig bewaard en geloofd.
„Toen Rembrandt nog op vaders molen Te schilderen zat."
begint een berijmde anecdote die in 't vervolg al niet waarschijnlijker wordt dan de aanhef luidt.
Ook de prachtige teekening van een molen, door Re#*trra^ck) m ^ 1641 geëtst, is bekend gebleven als de molen, waarin Remhfaodt geboren
[? O. F. M. .)
V c\ ^ .-<p J
V'vV,



werd, ofschoon het vast staat dat deze molen, bestemd voor het malen van mout, nimmer tot verblijf van den schilder gediend heeft. Het is echter mogelijk dat deze ets, een der allerschoonste van den meester, in werkelijkheid een afbeelding van den molen zijns vaders was. Rembrandt toch heeft zich zeer zeker steeds gaarne zijn verblijf te Leiden herinnerd; nadat hij te Amsterdam gestudeerd had, is hij er teruggekeerd, en portretten van zijn ouders, zijn zuster en andere bloedverwanten en vrienden uit de sleutelstad zijn in groot aantal aanwezig.
Een van Rembrandt's beste portretten stelt zijn vader voor, door den schilder fantastisch uitgedost met harnas en bepluimden baret. Het goedmoedige, door weer en wind gebruinde gezicht van den ouden molenaar maakt een ietwat humoristischen indruk in de krijgsmansplunje, die het omhult. Rembrandt's vader moet een braaf, eenvoudig, niet onontwikkeld man geweest zijn en geacht door zijn tijdgenooten, die hem meer dan eenmaal eerepostjes aanboden.
Van bijzondere liefde voor zijn moeder getuigen het groot aantal afbeeldingen van haar, door Rembrandt tot kort voor haar sterven gemaakt. Herhaaldelijk wordt zij daarin voorgesteld met een bijbel in de hand en de voorliefde, die Rembrandt zijn levenlang voor bijbelsche onderwerpen heeft gehad, de nauwgezetheid waarmede hij het bijbelverhaal daarbij volgt, wijzen er op dat Rembrandt's moeder voor zeker zelf en met vrucht de vorming van haar kind op godsdienstig gebied ter hand heeft genomen.
Weinig is er bekend van Rembrandt's eerste levensjaren.
Emile Michel, wiens uitgebreid werk over Rembrandt, een belangwekkende en volledige studie over den grooten schilder, de bron is waaruit alle latere biografen geput hebben, weet weinig mede te deelen over Rembrandt's jeugd, maar maakt de opmerking, dat toen ter tijd in de school, behalve aan de grondbeginselen der grammatica, een
voorname plaats aan het schoonschrijven werd toegekend. Rembrandt heeft correct leeren schrijven en volgens een woord dat
kenschetsend is voor dien tijd, in zijn brieven zijn al niet meer fouten, dan in die van de meeste zijner voornaamste tijdgenooten.
Het schijnt dat, hoewel Rembrandt een tamelijk middelmatig leerling



I
was, zijn ouders in hem meer zagen dan in een der andere kinderen. TerwijJ toch de drie broeders van Rembrandt een ambacht moesten leeren, werd Rembrandt naar de Latijnsche school gezonden, om later,
Afb. 10. REMBRANDT's MOEDER (ets).
Het monogram is gevormd uit R H (Rembrandt Harmensz.) en L (Leiden).
zooals men toen zei: „de stad en de republiek door de wetenschap te dienen."
De knaap verraadt echter ook thans weinig aanleg voor studie; wanneer aan het einde van zijn leven de inventaris zijner bezittingen opgemaakt wordt, telt de geheele bibliotheek een vijfentwintigtal boeken, waarvan het meerendeel nog maar alleen om de daarin vervatte teekeningen blijkt bewaard te zijn. Ofschoon geen wonderkind dat, zooals de verhalen over jonge schildertalenten luiden, ieder vel papier, ja zelfs de witte muren met krabbels en schetsjes bedekt, heeft de jonge Rembrandt een open oog voor de natuur en zwerft gaarne om de stad.
Leiden bezat in die dagen om meer dan één reden groote aantrekkelijkheid. De stad begon zich te herstellen van de slagen, haar getroffen door het hardnekkig beleg der Spaansche troepen in 1574. De Sint-Pieterskerk, een prachtkerk uit de eerste helft der veertiende



eeuw, was gespaard gebleven, het stadhuis, herhaaldelijk afgebrand, door den bekwamen architect Lieven de Rey weder opgebouwd. Naast het burger-weeshuis, in 1607 herbouwd, waren vele andere gebouwen, in den dienst der weldadigheid gesteld, verrezen. Verschillende corporaties, ook vele rijke burgers, zetten schoone en hechte gebouwen, die de
deftige stad Leiden, eertijds de residentie der graven van Holland en nog de zetel van het waterschap Rijnland, tot eer strekten. De trots van Leiden echter was de universiteit. Men weet, dat Willem van Oranje te Leiden een Hoogeschool gesticht had, om de burgers voor de manhaftige verdediging der veste te beloonen. De geleerdste mannen van Holland achtten het een voorrecht aan deze school te werken; de groote naam, die uitging van Leidens universiteit, lokte zelfs uit het buitenland studenten naar He
sleutelstad. Heette Leiden in de eerste plaats een zetel der wetenschap, op kunstgebied had een zijner zonen blijvende vermaardheid verworven. Lucas Huygenszen, meer bekend als Lucas van Leiden, was reeds in 1533 gestorven, maar zijn naam bleef bij de Leidenaars in herinnering.
Van ^ Mander vertelt in zijn vermaard boek „de Nederduitsche Schilders", hoe een Duitsch keizer tevergeefs trachtte een onbetwistbaar echt schilderij van den Leidschen meester „het laatste oordeel" in zijn bezit te krijgen en zelfs het aanbod, voor koopsom zooveel goudstukken te betalen, als noodig waren om de oppervlakte van het doek te bedekken, door de Leidsche burgerij geweigerd zag. De haatdragendheid en onverdraagzaamheid der kerkelijke partijen werd later oorzaak dat men zich niet ontzag, het meesterstuk te bederven, door gedeelten van het werk over te schilderen en te veranderen. Lucas van Leiden was katholiek en zijn afbeelding van God den Vader moet de puriteinsche vroedschap gehinderd hebben; zij gaf althans het bevel de figuur van God onzichtbaar te maken en er met hebreeuwsche karakters „Jehovah" over te schilderen.
De roem van Lucas van Leiden drong ver tot het buitenland door.
Afb. 11. REMBRANDT's MOEDER. (Ets van 1628).



Vasari noemt hem den eersten noord-nederlandschen kunstenaar, dien
het buitenland niet slechts als een evenknie erkende, maar als een meester.
Lucas van Leiden zou echter tot Rembrandt's komst een eenige verschijning in Leidens kunstgeschiedenis blijven. Terwijl in Amsterdam tientallen schilders leefden en werkten, wier namen met trots genoemd mochten worden, kon Leiden met uitzondering van zijn burgemeester Isaac Swanenburch, als schilder van kerkvensters vermaard, niemand aanwijzen, wiens roem ook slechts eenigermate die van Lucas van Holland, zooals Lucas Huygensz ook betiteld werd, nabijkwam.
De jonge Rembrandt had gelegenheid genoeg het werk van zijn
grooten voorganger te bewonderen. Op het stadhuis dat op geregelde
tijden toegankelijk was voor belangstellenden, hing het reeds genoemde
zoo hooggeschatte „Laatste Oordeel" met twee andere schilderijen van
den Leidschen meester „de hel" en „het paradijs". We hebben het bewijs
dat Rembrandt sterk geboeid moet zijn door die meesterwerken; wanneer
hij op het hoogtepunt van zijn roem is gekomen, stelt hij zich in
het bezit van het volledige graveerwerk van Lucas van Leiden. Mayr,
een duitsch leerling van Rembrandt, verhaalt, hoe de meester op een
veiling ƒ 1400, voor den tijd waarin Rembrandt leefde een enorme som,
besteedde voor veertien proefstukken van Lucas van Leiden. Daaronder
bevond zich een Ecce Homo; zooals Busken Huet opmerkt, is op een
gelijke voorstelling, door Rembrandt geëtst, Lucas van Leiden met opzet en welgevallen gevolgd.
Afkeer van dorre boekenstudie, besef van schildertalent, wellicht ook de verhalen over Lucas Huygensz' vermaardheid deden Rembrandt zijn ouders verzoeken, -hem schilder te laten worden. Deze hadden wel eenige bezwaren: een van praktischen aard mag geweest zijn, dat men den veertienjarigen knaap niet buitenshuis wenschte te laten wonen en in Leiden nauwlijks een kundig leeraar aanwezig was. We weten reeds dat de ouders vrij welgesteld waren en niet schroomden eenige kosten aan de opvoeding van hun zoon te besteden. De tegenstand, dien de ouders in den aanvang boden aan den wensch van hun zoon, zal echter wel hoofdzakelijk voortgekomen zijn uit de wetenschap, dat zoovele schilders, ook van grooten naam, met geldelijke zorg te kampen hadden. De Hollanders, een bij uitstek practisch volk, waren wel niet afkeerig van mooie familieportretten, die de wanden hunner woningen konden versieren, maar zij beschouwden den schilder, wien een opdracht werd gegeven, absoluut als een koopman, wiens werk des noods naar maat en gewicht te berekenen was. Rembrandt zou het bij zijn grootste meester-



werk „de Nachtwacht" ondervinden, hoe de burgers zich het recht toekenden, den schilder de uitvoering van een werk tot in onderdeelen voor te schrijven, zonder rekening te houden met zijn eigen opvatting en den grooten naam, dien hij reeds had verworven. Men kocht het talent als een koopwaar en schijnt bovendien vaak misbruik gemaakt te hebben van de nonchalance en het gemis aan handelsgeest, die zoo menig kunstenaar eigen zijn. MiChel vermeldt, hoe men te Amsterdam als te Leiden voor enkele guldens doeken kon krijgen, geteekend door schilders thans zoo vermaard, dat voor een enkel schilderij in onze dagen meer betaald wordt, dan alle werken te saam den schilder bij zijn leven op¬
brachten. „De meeste kunstenaars, „door zorgen geplaagd en door „hun tijdgenooten miskend, leven „en sterven in ellende. Zij, die den „toestand liet best begrepen, trachten zich een vast bestaan te „verzekeren door naast hun kunst, „een of ander meer loonend beroep „uit te oefenen Van Goyen speculeerde in oude schilderijen, in „tulpen en huizen ; Jan Steen, zijn „schoonzoon, beheerde twee „door hem gepachte herbergen; „Hobbema was beëedigd ambtenaar der accijnsen; Jan van der „Cappelle, als zeeschilder vermaard
Afb 12. BEDELAAR jENjBEDELARES. „dankte zijn rijkdom aan een
„ververij, hem door zijn vader „nagelaten; Pieter de Hoogh is verplicht een betrekking als intendant „bij iemand te aanvaarden, die zich het eigendomsrecht over een gedeelte „van zijn schilderijen reserveert; de meeste kunstenaars sterven in 't „hospitaal of komen voor op de lijst van onvermogende schuldenaren."
Tot zoo ver Michei.
Is het wonder dat de ouders van Rembrandt aarzelden hun zoon een zoo gevaarlijken loopbaan te laten volgen ? Wel zal Rembrandt hebben moeten aandringen, om zijn wil doorgezet te krijgen. Rembrandt is bovendien geen wonderkind als zijn latere studiegenoot en vriend Jan Lievensz. Maar wanneer het talent van den knaap zich duidelijker openbaart, verzetten zich de ouders niet langer tegen de keuze van het schildersberoep en vertrouwen zij de leiding van hun kind toe aan den schilder Jacob



Aib. 13. SIMEON IN DEN TEMPEL (1631). Mauritshuis, Den Haag.







van Swanenburgh, een zoon van den Leidschen burgemeester Isaac.
We kunnen in de keus van dezen leermeester de bezorgdheid van Rembrandt's vrome moeder voor het welzijn van haar kind herkennen. Jacob Swanenburgh bezat zoomin als zijn broeders Klaas en Willem overmatig veel talent, en evenaarde in geen opzicht zijn beroemden vader, maar zijn deftige afkomst en zijn reputatie als fatsoenlijk man moeten Rembrandt's moeder een waarborg geweest zijn, dat de opvoeding
van haar kind in goede handen zouden zijn.
Orlers getuigt, dat Rembrandt van dezen meester niets leerde dan de elementaire beginselen van het vak. Zeker zal Rembrandt zich echter toch ook met dankbaarheid den goeden toon, die ten huize van Swanenburgh heerschte, herinnerd hebben en een vergelijking van zijn leertijd met die van andere jonge talenten zal wel gepleit hebben voor den beschaafden en goedmoedigen burgemeesterszoon. Rembrandt blijft tenminste de drie jaar, door het schildersgilde als den gebruikelijken duur der leertijd bepaald,
bij zijn eersten meester.
In 1623 gaat Rembrandt naar Amsterdam om van Pieter Lastman, een der vele Amsterdamsche schilders, die in dien tijd groote vermaardheid
genoten, verder onderwijs te ontvangen.
Lastman had, evenals Rembrandt's eerste leermeester Swanenburgh, zijn artistieke opleiding in Italië voltooid. Feitelijk stond in Rome de Italiaansche school onder den invloed van een Duitscher, Elsheimer. Elsheimer bezat een middelmatig talent, maar was werkzaam, bescheiden en intelligent, en zijn renommée groeide reeds kort na zijn vestiging te Rome zoo aan, dat het meerendeel der vreemde schilders zich onder zijn leiding plaatsten. De directe invloed, die Lastman op Rembrandt heeft uitgeoefend, blijkt wel uit de keuze der onderwerpen van Rembrandt's schilderijen. Het schijnt, dat de leeraar, zekere thema's aan zijn leerling ter behandeling opgaf; het opvallende der overeenstemming in de keuze van leermeester en leerling wordt daarbij nauwlijks verzwakt door de wetenschap, dat ook andere meesters zich somtijds met de weergave dier
onderwerpen bezig hebben gehouden.
Het feit, dat Rembrandt in den eersten tijd in de compositie zoomin als in de uitvoering zijner schilderijen zich aan de denkwijze en opvatting van Lastman onttrok, bewijst, dat Rembrandt als alle genieën door taaie volharding en voortdurende ontevredenheid met zich zelf, al eveneens een kenmerk van groote mannen, het hooge standpunt, dat hij later zou innemen, bereikte. Niet als wonderkind — het werd reeds gezegd begon Rembrandt. Wat hij kende, leerde hij door onvermoeide herhaling



en onverdroten ijver, daarmede voor de zooveelste maal het woord bevestigend, dat genie werkkracht is.
Lang vertoeft Rembrandt niet te Amsterdam; na een half jaar keert hij, wellicht tengevolge van familie-omstandigheden, naar Leiden terug.
Te midden der zijnen ontwikkelt zich thans Rembrandt's talent. De eerste voor ons bewaard gebleven schilderijen vertoonen het jaartal 1627. Van het begin af verrast Rembrandt door de nauwkeurige weergave der détails. Rembrandt heeft de zeer bijzondere eigenschap, niet slechts veel scherper waar te nemen dan de normaal-begaafde mensch, hij bezit bovendien de macht, dat zoo-scherp-geobserveerde in treffende waarheid weer te kunnen geven.
In 1628, het jaar, gelijk terloops herinnerd wordt, dat in de geschiedenis bekend is gebleven door Piet Hein's verovering der zoogenaamde zilvervloot, behaalt Rembrandt vreedzamere overwinningen met teekenstift en etsnaald. Vooral van zijn teekeningen ging veel verloren; van de etsen is het grootste gedeelte voor ons bewaard gebleven. De rijkste en meest voltallige collectie bezit ongetwijfeld het Rijksmuseum te Amsterdam en daar kan men zich er rekenschap van geven, hoezeer door Rembrandt de etskunst in een nieuw stadium is gebracht.
Rembrandt voelt zich tot het etsen aangetrokken; maar de geduldige leerling vertoont zich op dit gebied weldra als een rijp kunstenaar, ja zelfs als een hervormer dezer kunst. Niets ontgaat zijn speurend oog, niets is hem te gering.
Niet slechts in eigen omgeving worden modellen gezocht, vreemde personen, die nauwlijks vermoeden, dat zij een voorwerp van belangstelling zijn, moeten dienen, om zijn teekenstift grootere vaardigheid te geven. Bedelaars, met de aalmoezenklep rondtrekkend of spelend op krijschende, met haarlooze strijkstokken bewerkte violen, plompe boeren, kwakzalvers en kermisgasten, allen hebben voor hem aantrekkingskracht; zijn buitengewoon oog ziet het schilderachtige, bijna zouden we willen schrijven, het aantrekkelijke, in die terugstootende wezens.
Tot de etsen uit Rembrandt's eersten tijd behooren verschillende zelfportretten en afbeeldingen van familieleden. Zoo heeft Rembrandt het beeld zijner moeder in een kleine, maar allergelukkigst geslaagde ets, uit het jaar 1628 vastgehouden. Een ander portret dezer vrouw, gedurende den tijd, dat Rembrandt te Leiden woonde, gemaakt, is bekend gebleven onder den naam van „de dame met den zwarten sluier."
Het portret werdt in 1631 gemaakt; zooals de rouwkleederen reeds doen vermoeden, had Rembrandt's moeder het verlies van haar man, die het vorige jaar was gestorven, te betreuren.



In het jaar 1631 ontwikkelt Rembrandt een bijzondere werkzaamheid ; de schilderijen uit dezen tijd toonen daarbij bijzonderen vooruitgang; wellicht de beste daaronder bevindt zich in het Mauritshuis te 's-Gravenhage en is bekend als „Simeon in den tempel."
Naar Orlers ons mededeelt, beginnen de burgers van Amsterdam aan schilderijen van Rembrandt hooge waarde toe te kennen en ontvangt hij uit Amsterdam herhaaldelijk bestellingen. Hoewel nog tot Maart 1631 als burger van Leiden ingeschreven, is Rembrandt door zijn werk meer en meer verplicht, zich te Amsterdam op te houden en ziet hij weldra de noodzakelijkheid in, naar de hoofdstad te moeten verhuizen. Van invloed op zijn besluit is voorzeker wel geweest de kennismaking met den kunstkooper Hendrik van Uylenburgh. Herhaaldelijk heeft Rembrandt, wanneer hij te Amsterdam moest zijn, bij hem gelogeerd; Uylenburgh is waarschijnlijk zoowel voor de kunstwerken, die Rembrandt wilde verkoopen als voor die, welke hij zich wenschte aan te schaffen, de tusschenpersoon geweest,
Er kan geen twijfel over bestaan, dat juist Rembrandt's verblijf te Leiden van groote beteekenis is geworden voor zijn geheele leven. Te Leiden heeft hij gezocht en gewerkt; hij bleef er voor afleiding bewaart, daar zijn vrienden werkers als-hij waren en hij bovendien den invloed van het ouderlijke huis gevoelde. Door rusteloozen arbeid werd het mogelijk, dat de jonge schilder, die eens te Amsterdam was gekomen en er niet kon aarden, na weinige jaren terugkeerde als erkend meester. De gelegenheid tot zulk een gelukkige ontwikkeling is Rembrandt te Leiden verschaft; we mogen uit de voortdurende relaties met de familie en zijn terugkeer aldaar, zij dit ook slechts voor korte poozen, opmaken, dat hij zelf steeds gaarne aan zijn Leidschen studietijd, als hoedanig die periode waarlijk is te beschouwen, heeft teruggedacht.
Om Rembrandt's werken, zijn succes en ondergang te Amsterdam volledig te kunnen begrijpen, is het noodig er zich rekenschap van te geven, tusschen welke elementen de kunstenaar zich daar geplaatst zag. De bloei eener stad, die zelf een staat vormt, de macht zijner ingezetenen, hun denkwijze, hun manier van leven, het zijn zooveel factoren, welke helpen, Rembrandt's werk en leven te hervormen. .
Rembrandt, de fiere, onafhankelijke man van werken, maar tevens minnaar van luxe en pracht, is te Amsterdam gekomen in een milieu van menschen, die in vele opzichten gelijke gedachten en wenschen hadden; de Amsterdammers voelen zich onafhankelijk als hij en hun zin voor weelde is spreekwoordelijk geworden. Zulk een omgeving was in staat, de ontwikkeling van Rembrandt voor een groot gedeelte te bevorderen';



er moet bijgevoegd worden, dat Amsterdam Rembrandt ook nadeel zou doen ondervinden, wanneer diens gevoel van onafhankelijkheid met dat zijner burgers in botsing zou komen. Geïsoleerd bleef de positie eens kunstenaars in dien tijd steeds.
In den tijd, dat Rembrandt's schilderijen handelswaarde hebben, verdringen zich de Amsterdamsche kooplieden in zijn atelier, om door hem geportretteerd te worden. Schilders als Cornelis van de Voort, Werner van Valckert, Elias Pickenoy en Thomas de Keyzer zijn Rembrandt's voorgangers als portrettisten geweest; weldra komt Rembrandt zoo in trek, dat, zooals Houbraken vertelt, men geld en goede woorden moet geven, om door hem een portret geschilderd te krijgen.
Slechts kort woont Rembrandt na zijn komst te Amsterdam bij den kunstkooper Uylenburgh; dan vestigt hij zijn atelier op de Bloemgracht.
Het is opmerkelijk, hoe Rembrandt na zijn komst te Amsterdam met ieder werk dieper <in de geheimen zijner kunst schijnt door te dringen. Bijna iedere schets, iedere krabbel leert hem van een nieuwe zijde kennen; hij vergenoegt er zich niet mede, zijn vak te beheerschen en werken te maken, die met de beste zijner tijdgenooten kunnen worden gelijk gesteld; hij wil nieuwe paden inslaan, ontdekkingen doen, experimenteeren. Alles pakt hij aan, alles durft hij beginnen, en — wie veel waagt, die wint veel — bijna alles gelukt hem. Zijn natuur brengt hem er niet toe, uitgebreide studies over het Oostersche land te maken; het bijbelverhaal lokt hem aan, maar hij laat het aan andere collega's over, om te trachten, door een reis naar het Heilige land te maken, de lokale kleur te leeren kennen. Rembrandt heeft zijn eigen manier. Zijn kennis van het leven der Oosterlingen verkrijgt hij alleen door het bespiegelen der joden in zijn omgeving; aan hun kleederdracht, hun gebruiken heeft hij genoeg voor zijn doel; frisch waagt hij het nu, een compositie te ontwerpen van een of ander tafereel, dat hem in den bijbel getroffen heeft. De kenners van het Oostersche leven mogen hem nu verwijten, détails verkeerd aangebracht te hebben, maar niemand kan loochenen, dat het wezen, de kern der zaak goed doorschouwd is.
Drie schilderijen worden als Rembrandt's grootste meesterstukken beschouwd. Ieder der drie vertoont in volmaking de schilderwijzé, die de maker zich in de periode, waarin het werk ontstond, had eigen gemaakt. Hei eerste, werk van frissche kracht en vaardige onbezorgdheid dateert van 1632 en heet: „de Anatomische les van Dr. Tulp."
Het tweede werk, door den tot rijpheid gekomen kunstenaar op middelbaren leeftijd geschapen, is: „het Korporaalschap van Banning Cocq" meer bekend als „de Nachtwacht." (1642). De portretten van dit



Afb. 14. ZELFPORTRET (genaamd DE OFFICIER) 1635. Mauritshuis, Den Haag.







vreemde schuttersstuk zijn ondergeschikt gemaakt aan het doel van den schilder, het licht in alle wonderlijke kleurspelingen weer te geven.
In het derde werk „De Staalmeesters" gaat iedere gedachten aan materie verloren. Niet langer zijn de gezichten der geportretteerden verwaarloosd; aan ieder gelaat is evenveel zorg besteed, geen der koppen trekt bijzondere aandacht. Het treffende van 't schilderij ligt in het leven dat er van uitstraalt; de natuur zelf schijnt in de afgebeelde personen en hunne omgeving overgebracht te zijn.
De „Anatomische les van Dr. Tulp" beteekent voor Rembrandt een omkeer in zijn wijze van schilderijen. Bij vroegere portretten is hij tevreden, wanneer de gelijkenis met de weer te geven modellen geslaagd is. Dubbel-portretten behandelt hij als zijn voorgangers, door de twee te schilderen personen eenvoudig naast elkaar te plaatsen. In de „Anatomische les" breekt hij met de traditie. De afgebeelde personen worden medespelenden in een drama; ze nemen deel aan de handeling, ze zijn gegroepeerd, zooals de werkelijkheid in een geval als het afgeschilderde hen zou plaatsen.
De vleiende opdracht, een gildestuk voor de chirurgen te maken, kreeg Rembrandt van den praelector van het gilde in 1632, Dr. Nicolaesz Pietersz, naar een tulp op een gevelsteen in zijn woonhuis Dr. Tulp genaamd.
Trots het vele werk, door voorname personen besteld, blijft de kunstenaar zich oefenen in de behandeling der etsnaald. Tallooze groote en kleine etsen ontstaan in dezen tijd. Vooral bespiedt hij gaarne de vele Amsterdamsche straattypen, in 't bijzonder de vreemd uitgedoste vagebonden, die uit andere landen naar het rijke Holland komen.
Als etser geniet Rembrandt weldra groote vermaardheid, zoodat ondernemende boekhandelaars hem komen verzoeken de uit-te-geven werken te illustreeren. Voor een in 1634 verschenen geschrift „DeZeevaerts Lof" vervaardigt Rembrandt in koper een titelplaat; de voorstelling heeft betrekking op de slag bij Actium: een krijgsman, wiens paard teraarde stort, staart met wanhopend gelaat naar Fortuna, die zich van hem heeft afgewend en in een boot het land verlaat. Naar de tekst aanduidt, is in den verstooten krijger Antonius te zien. De tegenstelling tusschen de zwelgende mannen in de boot, en den hopeloos achterblijvenden krijger verklaren den titel: het noodlot, aan deze ets gegeven.
Ook portretten met de etsnaald uit te voeren, worden bij Rembrandt besteld. De predikanten van dien tijd schijnen zich gaarne op deze wijze



vereeuwigd te willen zien; althans zijn verschillende portretten van hen, door Rembrandt geëtst, bekend. Een der vermaardste is de beeltenis van Jan Cornelisz. Silvius, volgens het toenmalige gebruik, den naam in 't Latijn te vertalen, genaamd Janus Silvius.
Schoon de talrijke portretten, die men bij Rembrandt bestelt, reeds voldoende arbeid voor een mensch van gewone werkkracht zouden zijn, vindt de schilder nog tijd,, verschillende genrestukken en voorstellingen uit de bijbelsche geschiedenis te scheppen. Men heeft verondersteld, dat Rembracht's leerlingen hem bij zijn werk hebben geholpen; wel zou daardoor eenigszins het groote aantal stukken, door één man vervaardigd, verklaarbaar zijn. Rembrandt liet, volgens de overlevering, zijn leerlingen in afzonderlijke kamers werken, om daardoor hun aandacht zoo min mogelijk te doen afleiden. Booze tongen hebben herhaaldelijk beweerd, dat de van overspaarzaamheid beschuldigde kunstenaar zijn leerlingen zóó in 't geheim stukken liet vervaardigen, die hij dan, van zijn naam voorzien, de wereld in zond. Ofschoon zulke practijken herhaaldelijk voorkwamen in de schilderswereld, past het toch, de praatjes van nijdige collega's of weinig scrupuleuze leerlingen onder reserve aan te nemen. Waar Rembrandt werkelijk het werk van een leerling corrigeert, ontziet hij zich niet, dien arbeid, zoo hij daardoor in waarde stijgt, met zijn naam te teekenen, maar hij laat ook dien van zijn leerling in eere. Er zijn schilderijen van Rembrandt bekend, die het vermoeden wettigen, dat weinig ervaren leerlingen de onbelangrijke partijen hebben uitgevoerd. Waar echter een onderwerp Rembrandt werkelijk bezielt, wijst de schilder iedere hulp af en zou ook werkelijk geen zijner talrijke leerlingen de kracht gehad hebben, zijn werk te evenaren, laat staan te overtreffen. We doen dan ook verstandig, niet onvoorwaardelijk alle mededeelingen over samenwerking met leerlingen te gelooven.
In 1632 maakt Rembrandt kennis met Saskia van Uylenburgh, zijn toekomstige gade. Verschillende portretten van de bevallige schoone uit dezen tijd leggen getuigenis af van toenemende belangstelling'
voor haar.
Saskia's moeder stierf in 1619, toen het dochtertje eerst zeven jaren telde. Haar vader, Lainbertus van Uylenburgh, bekwaam rechtsgeleerde en burgemeester van Leeuwarden, overleed in 1624. Saskia, volslagen weeze op twaalfjarigen leeftijd, woonde bij verschillende broêrs en zusters in en vertoefde ook een tijdlang 'en huize van haar neef, den predikant Jan Cornelis Silvius, wiens door Rembrandt geëtst portret reeds
vermeld werd.
Het is verklaarbaar, dat Rembrandt, met werk overladen en zelf



Afb. 15. DE ANATOMISCHE LES VAN PROFESSOR NICOLAES PIETERSZ. TULP (1632).







naar gestagen arbeid verlangend, naar het oogenblik haakte, waarop hij Saskia in zijn woning zou kunnen binnen leiden. Verschillende formaliteiten zijn echter nog te vervullen voor de voltrekking van het huwelijk; enkele bezwaren te overwinnen.
Den 22en Juni 1634 ziet
Rembrandt zich met Saskia vereenigd. Het huwelijk wordt op het gemeentehuis te De Bildt in tegenwoordigheid van de familie van Loo voltrokken; de huwelijksinzegening in de parochiekerk van het baljuwschap heeft plaats door den predikant Rudolph Hermansz Luinga.
Zijn thans gevestigde naam, de talrijke hem toevloeiende bestellingen, schijnen een onbezorgd leven te waarborgen.
Door de uitbreiding van het getal zijner leerlingen, moet Rembrandt uitzien naar een passende localiteit voor hen. In overeenstemming met zijn eigen zelfstandig karakter, richt hij zijn schilderschool zoo in, dat de leerlingen van elkaar gescheiden zijn en dus op eigen kracht aangewezen. Zulk een inrichting eischt veel ruimte. Rembrandt's eerste woning in Amsterdam, een soort pakhuis
op de Bloemgracht, voor zijn A{b 16 REMBRANDT's HUIS
doel veranderd en verbouwd, \n de Joden-Breestraat te Amsterdam,
wordt weldra te klein om de
aangroeiende schaar van leerlingen te herbergen. In 1636 verhuist hij dus naar de Nieuwe Doelenstraat en van daar naar een groot huis op de Binnen-Amstel, dat vroeger als suikerbakkerij heeft gediend. Vermoedelijk op aanraden van den schilder Nicolaes Elias, die een woning met atelier heeft in de Joden-Breestraat, het verlengde van de Sint-



Anthonie-Breestraat, koopt Rembrandt den 5 Januari 1639 het huis, naast dat van Elias gelegen. Het is een flink en stevig gebouwd pand, drie verdiepingen hoog en over de breedte vier vensters tellend.
Het huis, dat nog bestaat, geeft, hoewel thans verdeeld in twee woningen, onder een dak vereenigd, ons nog vrijwel den indruk, dien het gedurende Rembrandt's verblijf aldaar, maakte.
Voor het nieuwe huis betaalt Rembrandt dadelijk ƒ 3250,— gulden, en verbindt zich het restant, nog driekwart der koopsom, binnen eenige jaren te voldoen. Rembrandt, door zijn huwelijk met Saskia en door verschillende erfenissen reeds in goeden doen, hoopt klaarblijkelijk met de groote sommen, welke hem zijn schilderijen opleveren, gemakkelijk aan zijn verplichtingen te kunnen voldoen. Zijn onverzadiglijke kooplust, zijn gebrek aan kennis, waar het handelszaken betreft, zijn slordig financieel beheer zullen het hem weldra onmogelijk maken, die afbetalingen geregeld te laten volgen en zoo werkt de aankoop van het huis, als een voorzichtige geldbelegging bedoeld, mede tot zijn ruïne.
Geacht en bewonderd, in 't bezit van een eigen woning, waarin hij zich omringd ziet van 's werelds kostbaarste kunstschatten en wijlend aan de zijde eener liefdevolle en in zijn kunst belangstellende gade, zou Rembrandt's geluk in dezen tijd volkomen kunnen genoemd worden, zoo niet verschillende sterfgevallen in zijn familie hunne schaduw op dat geluk hadden geworpen. Rembrandt's eerstgeborene sterft reeds op jeugdigen leeftijd. Nog worden hem twee kinderen geboren, maar hij mag niet het voorrecht smaken, ze in 't leven te behouden, terwijl Saskia's gezondheid bovendien door haar toenemende zwakte ernstig bedreigd wordt. De zwaarste slag treft Rembrandt in dezen tijd wellicht door den dood zijner moeder, welke te Leiden omstreeks September of October 1640 begraven wordt. Rembrandt heeft ongetwijfeld het verlies zijner, door hem innig vereerde moeder, diep gevoeld; het was vermoedelijk onder den invloed zijner smart, dat de allegorische voorstelling: de jeugd, door den dood verrast, zijn ontstaan vond.
De verdeeling onder de vier kinderen der bezittingen, door de moeder nagelaten, vindt zonder bijzondere moeilijkheden plaats; de leden der familie van Rijn toonen in 't algemeen een zekere aanhankelijkheid voor elkaar, die gunstig afsteekt bij de jalouzie, door Saskia's familie herhaaldelijk getoond. Daarvan moeten haar Amsterdamsche bloedverwanten uitgezonderd worden, welke Rembrandt en zijn vrouw blijvend vriendschap betoonen. Maar de Friesche tak der familie, welke zich ergert aan Rembrandt's spilzucht en over de verdeeling der erfenis van Saskia's vader niet tevreden is, doet den schilder een proces aan, waaruit weer een



Afb. 17. HET HUISGEZIN VAN DEN TIMMERMAN (omstreeks 1639).
(Louvre-museum, Parijs).







aanklacht wegens eerbeleediging volgt, door Rembrandt bij het gerecht ingediend, om de kwaadsprekende familie zijner vrouw te straffen. De klacht wordt echter afgewezen.
Rembrandt's werklust is door deze onaangenaamheden natuurlijk niet in t minst aangetast. Zijn vlijt en volharding zijn voorbeeldeloos te noemen ; meesterstuk na meesterstuk ontstaat binnen enkele jaren.
In 1642 schildert Rembrandt zijn vermaarde „Nachtwacht" voorstellende het uittrekken van de wacht uit den Kloveniersdoelen.
Er is geen voorbeeld in de kunstgeschiedenis van een tweede schilderij, dat zooveel pennen in beweging heeft gebracht als de „Nachtwacht." De litteratuur, die zich met „de Nachtwacht" bezig heeft gehouden, zou een kleine bibliotheek kunnen vormen, en het aantal geschriften over dit onderwerp groeit nog met den dag aan.
Alles is trouwens vreemd aan dit schilderij, het onderwerp, dat ondanks den officiëelen en tot ons gekomen titel veel duisters en raadselachtigs bevat, de geschiedenis van het schilderij zelf, eindelijk de vreemde, van alle andere methoden afwijkende schilderwijze, die den eenen beschouwer, wien het orgineel nog onbekend was, diepe teleurstelling bezorgt, terwijl het een ander met extase vervult.
In Rembrandt s tijd was de bewondering voor het werk verre van algemeen en we moeten toegeven, dat de miskenning die Rembrandt ten deel viel, verklaarbaar is; we begrijpen de teleurstelling, de onwil, ja zelf de verontwaardiging, die de brave schutters welke het schilderij besteld hadden, toonden bij het aanschouwen daarvan. Zestienhonderd gulden had men geofferd om van den gevierden Rembrandt een schutterstuk geschilderd te krijgen. Men verlangde zijn portret aan kennissen en familieleden te toonen. Gewend aan de zorgvuldigheid en goede gelijkenis der personen, welke de schutterstukken van De Keizer kenmerkten, had men thans gehoopt, diezelfde eigenschappen in Rembrandt s werk terug te zullen vinden; wellicht had men nog wat meer gedétailleerde schildering verwacht, de lubben en kanten kragen terug willen vinden, nog peuteriger en precieser weergegeven, dan reeds gebruikelijk was. In ieder geval is, waar ieder der geschilderde personen, zij het ook in verschillende mate, naar verhouding van den rang, voor zijn portret betaalde, de storm van verontwaardiging begrijpelijk, die de in kunstzaken onwetende eenvoudige luidjes bezielden, toen ze in halfen heel-duister verloren, vage gezichten aanschouwden, die iedereen en niemand konden voorstellen. Deed reeds de indifferente, of zelfs vijandige manier, waarop het publiek „de Nachtwacht" ontving, Rembrandt pijnlijk aan, nog meerder teleurstelling en dieper leed zouden volgen.



Kort voor het ontstaan van „de Nachtwacht," had het zonnetje van het geluk nog eenmaal geschenen. In 1641 wordt Rembrandt een zoon geboren, die schoon zwak, in 't leven blijft, nadat reeds drie kinderen door den dood zijn weggerukt. Het kind wordt in de Zuiderkerk den 22en September 1641 gedoopt en ontvangt den naam Titus, ter herinnering aan de zuster van Saskia, Titia van Uylenburgh.
Na Titus' geboorte begint Saskia te kwijnen. De sleepende ziekte, waaraan zij reeds lang lijdend is, verergert; weldra gevoelt ze zich zoo zwak, dat ze haar man verzoekt, den notaris te laten komen, welke den 5en Juni in het bijzijn van twee getuigen haar laatsten wil opneemt. Saskia's testament geeft een bewijs van de goede verstandhouding, die tusschen de echtelieden heerschte. Rembrandt wordt tot algemeen erfgenaam benoemd met het recht, behoudens wanneer hij hertrouwt, over Titus' erfdeel vrij te beschikken, terwijl Saskia verder verzoekt, dat de Weeskamer zich niet met de voogdij over Titus bemoeit, daar haar echtgenoot man van eer genoeg is, om, ook zonder dwang, zijn plichten naarbehooren na te komen.
Saskia schijnt, zooals we zouden opmaken uit een clausule in het testament, waarin ze over mogelijk nog te verwachten kinderen spreekt, niet gedacht te hebben, zoo ernstig ziek te zijn, als in werkelijkheid het geval was. Veertien dagen na het bezoek van den notaris overlijdt zij en laat aan Rembrandt de zorg voor een kind van nauwelijks negen maanden over.
Drie kinderen waren haar in den dood voorgegaan. Zij zelf was in de laatste jaren steeds meer verzwakt door een slepende ziekte. Zoo is het verklaarbaar, dat reeds bij haar leven een min in huis kwam voor den jongstgeboorne. Vanaf het jaar 1636 vinden we op verschillende teekeningen en schilderijen een vrouw afgebeeld, die om de lichaamsgestalte en de houding, waarin Rembrandt haar afbeeldt, het vermoeden wekt, dat ze als min in zijn huis is opgenomen. Het spreekt vanzelf, dat Rembrandt na Saskia's dood een verpleegster voor zijn kind zocht. Er komt een vrouw in zijn huis, die voorbestemd was een — zij het ook voorbijgaande — rol in Rembrandt's leven te spelen.
Deze vrouw heette Geertje Dircx en was de weduwe van den trompetter Abraham Claesz. Ze was bij haar komst in het huis van den kunstenaar ongeveer vijf en dertig jaar oud, maar leek tengevolge van haar corpulentie en de grofheid van haren lichaamsbouw veel ouder.
In het begin gaat alles goed; het lijkt rlsof Rembrandt een nieuwen tijd van weldoende huiselijkheid mag genieten. Trouw verzorgt Geertje den zwakken Titus. De knaap mag zich niet te veel inspannen; hij groeit



I
! I I
t
Afb. 18. PORTRET VAN ELISABETH JACOBS. BAS.
(Omstreeks 1643).
Rijksmuseum te Amsterdam.







op, zonder dat men over zijn toekomst bezorgd is. Bij zijn vader leert hij het schilderen, maar veel talent heeft hij niet. Van natuur is Titus een zachtmoedige, aanhankelijke knaap, die bij iedereen liefde en vriendschap wekt en in zijn karakter de eigenschap bezit, welke naar het getuigenis van zijn Deenschen leerling Keihl, ook Rembrandt kenmerkt: een bijna extravagante goedheid. Geertje heeft het pleegkind zoo in haar hart gesloten, dat zij hem in een testament, den 24en Januari 1648
opgemaakt, tot eenig erfgenaam
benoemt en alleen bepaalt, dat het wettig aan haar moeder toebehoorende erfdeel daarvan zal afgaan en 100 gulden aan de dochter van haar bloedverwant Pieter Beetz te Hoorn zullen uitbetaald worden. Deze zal ook haar portret, vermoedelijk door Rembrandt geschilderd, ontvangen. Kort na de vervaardiging van dit testament heeft er een verandering in Rembrandt's omgeving plaats, die de vriendelijke stemming van Geertje geheel verstoort. Een jong boerinnetje komt, vermoedelijk ter assistentie van de ouder wordende Geertje, in huis, en tot dit meisje, dat hem in meer dan een opzicht aan Saskia herinnert, voelt zich Rembrandt van af het eerste oogen-
blik aangetrokken.
Volgens Houbraken kwam Hendrickje Jaghers, of zooals zij ook genoemd werd, Hendrickje Stoffels, uit het dorp Ransdorp in Waterland; waarschijnlijker is, dat zij uit het plaatsje Rarep, in het Munstersche, afkomstig was. Het meisje, dat bij haar intrede in Rembrandt's huisgezin ongeveer twee en twintig jaren telt, hecht zich weldra met oprechte en blijvende genegenheid aan den grooten kunstenaar. Bijzonder ontwikkeld is zij niet; wanneer zij iets onderteekenen moet, zet ze zelfs gewoonlijk alleen maar de bekende kruisjes der onwetendheid. Maar ze is een flinke, energieke persoonlijkheid, die haar geheele wezen eraan wijdt, Titus en zijn vader
Afb. 19. PORTRET VAN SASKIA. (Ets van 1634).



het leven te veraangenamen en hen de zorgen minder te doen gevoelen, zoodat haar liefde vergoedt, wat aan haar ontwikkeling tekort schiet. Met leede oogen slaat Geertje de toenemende genegenheid van Hendrickje en den kunstenaar gade. Het komt tot een uitbarsting; Geertje acht zich dermate verongelijkt, dat ze Rembrandt wegens schending zijner huwelijksbelofte bij het gerecht aanklaagt. Een langdurig proces volgt. In deze rechtzaak treedt Hendrickje als getuige op en komt haar naam dan ook voor het eerst in acten, samenhangende met Rembrandt's leven, voor. Wanneer Geertje den kunstenaar verlaat, nemen de onaangenaamheden over haar nog geen einde. Reeds in 1650 wordt zij wegens zwakte van geest, in een „tuchthuis" te Gouda opgesloten. De familie wil, dat Rembrandt de kosten van deze verpleging zal voorschieten. Tot 1656 betaalt Rembrandt geregeld, maar wanneer hij zelf geldgebrek heeft, wil hij het geleende geld terugontvangen; hij stelt een vordering tegen Geertje's bloedverwanten in; gedurende het proces wordt een van hen, Pieter Dircksz, in arrest genomen en volgt er een nieuwe rechtzaak wegens beleedigingen en valsche beschuldigingen.
Vormt het optreden van Geertje in Rembrandt's leven een dissonant, die onaangenaam aandoet bij zijn vreedzaam karakter, zijn trouwe Hendrickje herstelt de harmonie. Ook haar uiterlijk levert een tegenstelling met de grove gestalte van Titus' zoogmoeder. Eer klein dan groot, en van bevalligen lichaamsbouw vertoont Hendrickje een type, dat eenigszins van het gewone Hollandsche afwijkt. Haar gelaat is rond, de oogen zijn zeer groot, de neus ietwat breed, de mond met de sierlijk krullende lippen van mooien vorm. Een vriendelijke trek ligt over het gelaat uitgebreid, die het iets innemends en zachts verleent.
Herhaaldelijk heeft Rembrandt Hendrickje, wier huiselijkheid en bevalligheid hem aantrok, afgebeeld. Valentiner noemt een dertigtal schilderijen en evenzooveel etsen, waarop hij Hendrickje's portret heeft herkend.
Wanneer Hendrickje den schilder als model dient, laat hij haar de kostbare gewaden aantrekken, welke tot zijn verzameling behooren. Zij wordt zijn compagnon in het leven en in de kunst. Zij helpt hem zijn ideeën uit te voeren, door gewillig als model voor zijn schilderijen te poseeren. Zij leent zich tot al zijn grillen; zij vervult zijn wenschen, boezemt hem nieuwen werklust in en vindt nog tijd, voor Titus' opvoeding zorg te dragen. Geheel onontwikkeld is zij bovendien niet; zij is in staat, Rembrandt's grootheid te begrijpen en hem als kunstenaar aan te moedigen. Ook uit haar testament, dat een bewijs van haar liefde voor Rembrandt en zijn kinderen aflegt, spreekt een zekere beschaving en



Afb. 20. LANDSCHAP MET DE DRIE BOOMEN (Ets van 1643).







ontwikkeling. In dit testament benoemt ze Titus tot erfgenaam, wanneer het dochtertje Cornelia, dat uit haar verbintenis met Rembrandt is gesproten, mocht sterven.
Om tot Rembrandt's werk terug te keeren vermelden we thans de wereldberoemde ets „Christus, de zieken genezende", welke het meest bekend is onder den naam „De honderdguldenprent". Deze bijnaam komt daarvan daan, dat Rembrandt na de vervaardiging door een Italiaansch kunstkooper bezocht werd, die hem een paar etsen van Marco Antonio Raymondo aanbood. De kunsthandelaar verlangde er honderd gulden voor; Rembrandt bood een afdruk van zijn nieuwe ets als betaling aan, hetgeen werd aangenomen. Wel mag deze heerlijke ets Rembrandt's meesterstuk uit het voor 't overige weinig vruchtbare jaar 1649 genoemd worden; de omvang dezer ets, en de moeite aan de compositie daarvan besteed, (er bestaan verschillende teekeningen, welke als voorstudies voor dit werk gediend hebben), verklaren voldoende, dat Rembrandt in dezen tijd weinig tijd voor andere werken overbleef. Zoowel om de verrukkelijke compositie als om de afwerking, welke in zijn gebruikmaking van alle wijzen van werken Rembrandt's volmaakte meesterschap over de techniek bewijst, is het Honderdguldenblad vermaard geworden.
Trots de groote en algemeene bewondering, die deze ets bij alle kunstliefhebbers gewekt heeft, zijn er uit dezen tijd twee andere etsen, welke door enkelen nog hooger gesteld worden. De schoone ets, als „de drie kruisen" bekend en Jezus tusschen de twee moordenaars aan het kruis voorstellende, vormt met het voorgaande werk en de prachtige fantastische plaat „Faust in zijn studeervertrek" een drietal, dat alleen voldoende zou zijn, om Rembrandt's naam als etser aan de vergetelheid voor immer te ontrukken.
Van een paar beambten, Bruiningh en Haaring, aan de Desolate Boedelkamer te Amsterdam verbonden, etst en schildert Rembrandt de portretten. Treurige omstandigheden leidden tot de kennismaking met deze personen. In steeds aangroeiende finantiëele moeilijkheden gewikkeld, gaat Rembrandt zijn ondergang tegemoet. De „heeren van 't gerecht bemoeien zich, op verzoek van ongeduldige schuldeischers met Rembrandt's zaken en leggen op zijn inboedel beslag.
In 1656 wordt Rembrandt failliet verklaard. Noch de trouwe zorg, waarmede Hendrickje den vereerden meester omringt, noch het beleid van Titus, die tracht de berooide finantiën te regelen, noch ook Rembrandt's rustelooze werkzaamheid kunnen dezen slag van hem afweren. Om Titus' erfdeel te redden heeft Rembrandt den 17en Mei 1666 afstand gedaan van de voogdij over Titus en is een zekere Jan Verbout in de



rechten van den voogd getreden. De schuldeischers, verbitterd door deze handelwijze, welke het grootste gedeelte van het nog aanwezige vermogen aan hun handen onttrekt, vervolgen Rembrandt met onverholen woede. Den 25en en 26en Juli 1656 wordt door de Desolate Boedelkamer de inventaris van Rembrandt's goederen opgemaakt, welke zal moeten dienen bij den verkoop ten behoeve zijner schuldeischers. Thans blijkt, hoe het waarschijnlijk voorzichtigheid geweest is, die Hendrickje heeft doen aarzelen, een huwelijk met Rembrandt aan gaan. Want nu zij nog vrij is, heeft zij het recht, een gedeelte van den inboedel, haar toebehoorende, voor zich te reserveeren en aan den publieken verkoop te onttrekken. Na beëediging, dat de betrokken goederen haar eigendom zijn, staan commissarissen der Desolate Boedelkamer haar toe, een kast, waarin geschenken van Rembrandt, onder anderen zilverwerk, gouden sieraden, linnengoed enz., tot zich te nemen.
Eerst in het einde van 1657 wordt last gegeven Rembrandt's goederen in publieke veiling te brengen. Het huis, dat Rembrandt naar zijn behoeften had laten inrichten, moest thans verlaten worden. Aan zekeren Pieter Wiebrandtz, een metselaar, werd het verkocht, maar daar deze in gebreke bleef, de vereischte koopsom te storten, opnieuw geveild en aan een schoenmaker, Lieven Simonsz, voor 11218 gulden toegewezen.
Rembrandt neemt zijn verblijf in de herberg „de Keizerskroon" in de Kalverstraat. Tot 1578 was het ruime gebouw het stedelijke weeshuis geweest en daarna als herberg ingericht. Hendrickje en Titus schijnen een ander onderkomen gevonden te hebben, zooals we uit de rekening van de vertering in „de Keizerskroon" kunnen opmaken. Het is hier de plaats, om de goede verstandhouding, die er tusschen Titus en Hendrickje steeds bestaan heeft, te herdenken. Wanneer in 1667 Titus zijn testament maakt, benoemt hij Hendrickje en haar dochtertje Cornelia tot zijn erfgenamen. Te goed had de jonge man reeds leeren inzien, dat zijn vader de waarde van het geld niet besefte, om hem als beheerder over zijn vermogen te kunnen aanstellen. Hij wil echter, dat bij zijn dood zijn vader niet in kommervolle omstandigheden achter blijft en bepaalt daarom, dat Rembrandt het vruchtgebruik van zijn nagelaten goederen zal hebben. Schulden van vroegeren datum zal Rembrandt niet van die inkomsten mogen voldoen en na zijn dood zullen Hendrickje en haar dochter ze voor hun levensonderhoud kunnen besteden. Wanneer Hendrickje in Aug. 1661 haar testament maakt, benoemt zij haar dochter Cornelia tot eenige erfgename of wanneer deze zonder lijfgeboorte mocht komen te overlijden, Titus van Rijn.
In hetzelfde huis, dat Rembrandt tot toevluchtsoord dient, heeft de



Afb. 21. CHRISTUS OENEEST DE ZIEKEN (Ets van 1649).







verkoop van zijn goederen plaats. Bij de veiling wordt echter zoo belachelijk weinig geboden voor de kunstschatten en talrijke kostbaarheden, dat de ambtenaren, met den verkoop belast, besluiten een nieuwe verkooping te doen houden. Twee der voornaamste schuldeischers, Witsen en Van Hertsbeek, hebben zich ondertusschen reeds uit den boedel laten voldoen en voor hunne gezamenlijke vorderingen 8380 gulden doen uitbetalen.
Ook andere schuldeischers weten hunne preferente vorderingen voldaan te krijgen. Tegen deze uitbetalingen wordt krachtig door Crayers, die Jan Verbout als voogd van Titus heeft vervangen, geprotesteerd. Bij Saskia's dood heeft Rembrandt 40750 gulden opgegeven als het bedrag zijner bezittingen. Wettig komt Titus de helft daarvan toe en Crayers eischt dit bedrag voor zijn pupil op. De schuldeischers meenen, dat Rembrandt het bedrag van zijn vermogen veel te hoog heeft geschat en het komt tot een proces, waarbij verschillende getuigen over de inkomsten van Rembrandt en den staat van zijn vermogen bij Saskia s dood verklaringen moeten afleggen. De schuldeischers worden in het ongelijk gesteld en met name Hertsbeek veroordeeld, de ontvangen gelden aan den voogd van Titus terug te geven. Maar zooals het gewoonlijk bij processen gaat, gebeurt het ook hier; wanneer alle gerechtskosten voldaan zijn en Titus eindelijk zijn erfdeel uitgekeerd ziet, is er voor zijn aandeel slechts 6952 gulden overgebleven.
Men begrijpt gemakkelijk, dat onder zoovele beslommeringen, als zulke langdurige processen met zich medebrengen, het werken Rembrandt moeilijk valt. In een vreemd huis, dat natuurlijk niet naar zijn eischen van belichting is ingericht, verstoken van zijn collectie, die hem modellen verschafte, door drukkende zorgen geplaagd, in zulke bekrompen omstandigheden verkeerend, dat het hem zelfs niet mogelijk is, zijn rekening en de verblijfkosten in „de Keizerskroon" te voldoen, wacht Rembrandt in moedeloosheid en verslagenheid de regeling van zijn zaken af.
Vlot komen de portretbestellingen niet meer binnen en het geïmproviseerde atelier in de „Keizerskroon" werkt er niet toe mede, Rembrandt's scheppingdrang aan te wakkeren. Weldra begrijpen Titus en Hendrickje, dat zij voor Rembrandt moeten handelen, wil de meester niet op zijn ouden dag in nood en ellende geraken. Titus, die wel overtuigd zal geweest zijn, dat zijn talent niet toereikend was, om als schilder een bestaan te kunnen vinden, legt zich op den kunsthandel toe, met het plan, de werken van zijn vader zooveel mogelijk te plaatsen. Hendrickje associeert zich met hem. In 1658 wordt voor den notaris Listingh een acte gepasseerd, waarbij de vennooten den reeds twee jaar
k



bestaanden kunsthandel omschrijven, als ten doel hebbende in- en verkoop van „schilderijen, papiere kunst, kooper- en houtsnede, item drucken van deselve, rariteyten en alle ap- en dependentiën van dien." Rembrandt zal afstand doen van al zijn bezittingen; daartegenover ontvangt hij als voorschot op voor de compagnieschap te maken kunstwerken van Titus 950 gulden, van Hendrickje 800 gulden, verder zal hij zich niet om zijn onderhoud hebben te bekommeren, daar hij van de vennootschap „kost en dranck" zal hebben en „vrij van de huijshouding en huyr zijn."
Het voornaamste doel der vennootschap was natuurlijk het verkoopen van de werken, die Rembrandt geproduceerd had of zou produceeren, waarbij vooral aan den verkoop van zijn etsen moet gedacht worden.
Hier zou zich dus zeker nog een uitweg hebben geopend, zoo niet de achteruitgang van Rembrandt's oogen hem gedwongen had, van het inspannende en oogvermoeiende etsen af te zien. Na 1661 houdt Rembrandt geheel op met etsen.
In het jaar 1661 verhuist Rembrandt naar een woning op De Rozengracht te Amsterdam. Vermoedelijk heeft hem daar een beter atelier ten dienste gestaan, dan hij bij zijn zwerftochten sinds het verlaten der woning in de Joden-Breestraat kon vinden. Zijn werklust neemt tenminste weer toe en met de eigenaardige neiging tot het breede, grootsche en verhevene, die de kunstenaar in het werk uit de laatste periode van zijn leven toont, schildert hij thans bij voorkeur doeken van grooten omvang.
Het meest bekende daarvan is „De Staalmeesters"; een der parels in de rijke collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam, het voornaamste en rijpste werk van Rembrandt's laatste periode, vormt het tevens de kroon van al zijn meesterstukken.
De waardijns van lakenen.. gelijk de titel der staalmeesters in vroeger tijden eigenlijk luidde, waren overlieden van het gilde der lakenkoopers, wier taak het was, de door gildebroeders vervaardigde stoffen te keuren, waartoe stalen daarvan werden ingezonden; was de kwaliteit voldoende, dan werd de stof van een kenmerk voorzien, gelijk thans nog bij goud en zilverwerken plaats heeft.
Het gegeven van het schilderij is uiterst eenvoudig. Vijf gildemeesters staan of zitten bij een met een kostbaar tapijt overdekte tafel, waarop een geopend boek ligt. De uitvoering is overweldigend schoon. Alles schijnt volmaakt aan dit schilderij, dat een resumé is van alle groote gaven des kunstenaars. De uitdrukking van leven, de natuurlijkheid en eenvoudigheid der afgebeelde personen, de kloeke schilderwijze, de eenige, welke voor een dergelijk onderwerp geschikt is, de harmonie, die uit dit heerlijke werk spreekt, sluiten iedere critiek uit.



Trots Rembrandt's ijver en zijn meesterschap gelukt het Titus en Hendrickje niet, hem te vrijwaren voor finantieële zorgen. Wellicht ook ten gevolge van te groote inspanning sterft Hendrickje omstreeks het jaar 1665. In 1668 trouwt Titus met zijn nicht Magdalena van Loo en gaat op 't Singel tegenover de Appelmarkt wonen, terwijl zijn vader alleen met Hendrickje's dochter Cornelia achterblijft, in een huis op de Rozengracht. We weten genoeg van Titus' vereering voor zijn vader, om overtuigd te zijn, dat ook na zijn huwelijk Titus met Rembrandt in relatie blijft. Doch reeds enkele maanden na den trouwdag sterft Titus. Cornelia is nog te jong, om den vader te kunnen troosten en diens geestkracht staande te houden. De schilder, zijn eenmaal gekozen métier gedurende zijn geheele leven getrouw, tracht in het werk troost en afleiding te vinden, wanneer het noodlot hem eerst zijn vrouw en drie jaren daarna zijn zoon ontneemt.
Tot de laatste schilderijen die hij geschilderd heeft behooren een paar zelfportretten; een daarvan stelt den schilder voor met lachend gelaat. Er is geen vrolijkheid in dezen lach; het gezicht is tot een grijns vertrokken; spot, ergernis, cynisme spreken er uit.
De man die zijn levenlang gewerkt heeft en hard gewerkt, de kunstenaar, die weet, dat hij meesterwerken heeft geschapen, ziet zich verlaten en miskend. Aandoenlijke bijzonderheden zijn ons bekend uit den laatsten tijd van 's kunstenaar's leven.
Wijbrandt de Geest, een familielid van hem, deelt mede, dat men een portret, door Rembrandt geschilderd, voor zes stuivers kon koopen. Wat later, zegt Michel, bracht het werk reeds elf gulden op en de prijs is sinds enorm gestegen. In den drank zoekt de kunstenaar vergetelheid. Sandrart zag hem in dronkenschap door Amsterdam's straten wankelen. Zijn oude vrienden mijden hem, middelmatige critici, als de Lairesse, bespotten zijn werk. Den 4en October 1669 sterft hij; den 8en dezer maand begraaft men hem in de Westerkerk. Cornelia, zijn dochter huwde in 1670 den schilder Suythoff en toog met hem naar Indië. Suythofwasin 1689 cipier der burgergevangenis te Batavia. Twee kleinkinderen van Rembrandt werden, volgens de kerkelijke registers der Hervormde gemeente, in Java's hoofdstad geboren. De weduwe van Titus stierf in 1669, weinig tijds na Rembrandt's dood. Zij liet een dochtertje na, Titia genaamd. Rembrandt's kleindochter trad in 1686 in het huwelijk met den goudsmid Frangois Bijier Jr., een zilversmid. Het paar kreeg vele kinderen, welke echter allen jong stierven.
Over de begrafenis van Rembrandt vindt men in het Doodenboek der Westerkerk de volgende korte vermelding:



Dinsdag 8 Oct. Rembrandt van Rijn, schilder op de Roozegragt (thans No. 184 door den meubelmaker Sluyter bewoond), tegenover t Doolhof. Laat 2 kinderen na. Kosten ƒ 15,—.
Hoewel bij de boedelbeschrijving ontkend werd, dat Rembrandt nog eemg vermogen zou bezeten hebben, blijkt de kunstenaar, dank zij het beheer van Titus, niet geheel in armoede te zijn gestorven. „Twee-entwin igh soo opgemaekte als onopgemaekte stucken schilderijen" laat hij na, zijnde deze goederen volgens den notaris, die de nalatenschap regeert, „met meerdere teyckenen, rariteyten, antiquiteyten en anders op drie besondere Camers geset."
Kort na Rembrandt's dood ging de publieke opinie zich weder meer ten zijnen gunste keeren; zijn werken begonnen in waarde te stijgen, en werden steeds meer door kenners gewaardeerd.
Maar eerst in de 19e eeuw is, dank zij de rustelooze en onbaatzuchtige
pogingen van verschillende vereerders, de erkenning van 's kunstenaars
streven meer algemeen geworden. Mogen de op handen zijnde Rembrandt-
feesten er toe bijdragen, liefde voor het werk van Nederland's grootsten kunstenaar te wekken!
Afb. 22.
MOEDER VAN REMBRANDT. (1628.)