113
Vak 156















111 HM TI WORM.
LESSEN VOOR MEISJES EN VROUWEN.
NAAR HET ENGELSCH VAN JOS. HASSELL
| VOOR NEDERLAND BEWERKT DOOR WENDEI.INE.
I HET EEN YAORBKMT VAN Jlir. Ir. (V. A. ALRRRHA VAN EKENSTEIN.
I TE GRONINGEN RIJ J. B. WOLTERS, 1883.







HOE 1 GEZONDHEID TE 11111
LESSEN VOOR MEISJES EN VROUWEN.
NAAR HET ENGELSCH VAN JOS, HASSELL
VOOH NEDERLAND BKWERKT DOOR WENDELINE. 1
MET EEN VOORBERICHT VAN Jhr. Mr. W. 0. ALBERDA VAN EKENSTEIN.
TE GRONINGEN IU.T .7. K. VOI.TERS. 1888.



Stoomdrukkerij van J. B. Wol ter».



Bjj de toenemende behoefte, om ook de vrouw te onderwijzen overeenkomstig de eisclien van haar leven, zjjn werkjes, welke in die behoel'te kunnen voorzien, nuttig en wenscheljjk.
Den blik te openen voor 't geen veel als onopgemerkt pleegt voorbij te gaan, de aandacht te vestigen op hetgeen van zooveel belang kan zijn in het gozin, dit is het doel van het werkje in de volgende bladen vervat en dat door eene jonge dame uit het engelsch vertaald en, onder deskundig toezicht verbeterd en aangevuld, bewerkt werd, omdat ze begreep, dat het veel bevat van wat het meisje weten moet, om eene goede huisvrouw te worden.
Ze meent ook daarom daarmede een goed werk gedaan te hebben, omdat op scholen inzonderheid van middelbaar onderwijs nog wel meer het doel, door dit werkje beoogd, in 't oog mag worden gehouden, en zich thans ook door do inrichting van het herhalingsonderwijs bij do lagere scholen, in welk onderwijs immers voortzetting en uitbreiding begrepen mag zijn, eene schoone gelegenheid opent, om het meisje,



dat geene middelbare school bezoeken kan, ook na het verlaten der lagere school aan te bieden, meer ontwikkeling, meer kennis van wat haar in haren werkkring als vrouw zal te pas komen.
Zij en de Uitgever verzochten mij het een en ander bij wijze van voorwoord in herinnering te brengen. Ik voldoe gaarne aan dezen wensch, omdat ook ik overtuigd ben van hot nut, dat dit en dergelijke werkjes bij bedoeld onderwijs kunnen aanbrengen en mij de richting, waar het heen wijst, de ware voorkomt.
Moge het aan de beoogde bedoeling beantwoorden!
April 1883. W. O. A. ALBERDA VAN EKENSTEIN,
Srliiii>li>|izii'iirr in li«'l ilisiricl (irtmiiiïi'n.



EERSTE AFDEELING.
HOOFDSTUK I.
WAARTOE HET VOEDSEL DIENT.
1. Het verschil in grootte en gewicht van het kind en het meisje, en van het meisje en de vrouw, is het gevolg van den groei; en de groei wordt mogelijk gemaakt door het voedsel, dat men gebruikt. Het voedsel maakt dat het volwassen lichaam niet aan gewicht verliest, en in sommige gevallen in gewicht toeneemt.
2. Om nu goed te begrijpen waarom voedsel noodig is, is het dienstig, het lichaam als eene machine te beschouwen, eene wonderbare, levende, groeiende, zich zelf herstellende machine, veel meer samengesteld, fijner en teerder dan iedere machine, door menschen gemaakt. Gedurende een deel van den levenstijd dezer machine, moet zij groeien; gedurende haar geheele leven moet zij goed in orde en aan het werk worden gehouden, dat wil zeggen, ze moet worden hersteld, wanneer eenig deel verzwakt wordt door de slijting, waaraan zij onderlievig is. Zij moet ook behoorlijk warm worden gehouden, en zooveel mogelijk op dpzelfde temperatuur bij dag en bij nacht, in den zomer en in den winter. Al deze voorwaarden worden vervuld hoofdzakelijk door de werking van het voedsel op eene wijze, die wij nader zullen leeren kennen. Maar voordat wij hiertoe overgaan, zal het goed zijn eerst kennis te maken met:
3. De verschillende deelen der menschelijke machine:
Het menschelijk lichaam is samengesteld uit verschillende deelen, die men zou kunnen noemen: de hefboomen, de scharnieren, de spijkers, de pompen, de veeren van de groote machine.
a. Het netwerk der beenderen, in 't algemeen genoemd het geraamte, dat uit meer dan tweehonderd verschillende been-
Gezondh. '



deren bestaal. Dit netwerk geeft aan het lichaam zijne eigenlijke gestalte en stevigheid, en beschermt de teedere deelen — het hart, de longen, de hersenen, enz.—, terwijl de beweging door tusschenkomst van de gewrichten mogelijk wordt gemaakt.
b. Over het netwerk der beenderen liggen massa's rood vleesch, namelijk de spieren. Iedere spier bestaal uit een zeer groot aantal vezels, bedekt met eene zachte zelfstandigheid, welke bedekkingen aan de beide uiteinden van de spier samenvloeien tot eene pees, waardoor de spier aan beenderen wordt vastgehecht. De spieren kunnen uitgerekt worden en zich samentrekken, sommige alleen mèt, andere zónder de werking van den wil: tot de eerste behooren o. a. de spieren van de ledematen, tot de laatste, die van het hart en de maag. Door hunne samentrekking (contractie) zijn de spieren in staat twee pun';en tot elkaar te doen naderen, en brengen zij bewegingen lot stand.
c. Het vleesch wordt geheel bedekt door een taai, veerkrachtig vlies, dat men huid noemt. Wanneer deze bedekking onderzocht woidt, vindt men dat zij beslaat uit twee deelen: a) de opprrhuid, die zich voortdurend afscheidt in den vorm van poeder ot schilfers, bestaande uit zeer kleine deeltjes van eene hoornachtige stof. Deze opperhuid noemt men met een vreemd wooid. epidermis; — b) de lederhuid, een dieper liggend gedeelte, dat dicht en vezelachtig is, en dermis genoemd wordt. Wanneer de opperhuid wordt beschadigd, heeft er geene bloeding plaats en gevoelt men ook geen pijn De dermis echter, is zeer teêr en bloedt, wanneer er eene wonde ontstaat. De binnenste bekleeding van de inwendige deelen van het lichaam (slijmvlies) is veel teerder, dan die van de uitwendige deelen. Eerstgenoemde is ook veel rooder, en wordt vochtig gehouden door een vloeistof: mucus (slijm). Hoe deze inwendige huid er uitziet, kan in een oogenblik worden opgemerkt, door iemand in den mond te zien.
d. Door alle deelen van het lichaam, maar in daarvoor afzonderlijk ingerichte vaten, stroomt het bloed; het vloeit onophoudelijk door, is altijd warm en is de overbrenger van de voor het leven noodzakelijke stoffen en van de stoffen die, in het lichaam gevormd, daaruit moeten worden verwijderd.
e. Binnen den ruggegraat en van daar naar alle deelen van



het lichaam, loopt eene grijsachtig witte, weeke zelfstandigheid, het ruggemerg en de zenuwen. Het ruggemerg staat met de hersenen in verband, waar alle ge-waarwordingen en aandoeningen worden opgewekt.
Wij hebben nu gezien, dat het menschelijk lichaam is samengesteld hoofdzakelijk uit beenderen, vleesch, bloed en zenuwen. De uitgebreide studie van den aard en de verrichtingen daarvan behoort meer tot de wetenschap der physiologie dan tot de huishoudkunde; daar echter een weinig kennis er van noodzakelijk is, zal het volgende hoofdstuk handelen over de bestanddeelen van de verschillende deelen van ons lichaam.
HOOFDSTUK II.
DE BESTANDDEELEN VAN HET MENSGHELIJKE LICHAAM.
a. Waaruit de beenderen zijn samengesteld.
1. Wanneer men een been, in een goed gesloten bus, aan den invloed van het vuur blootstelt, zal er een zeker gedeelle van verdwijnen. Het gedeelte, dat den invloed van 't vuur weêrstaat, terwijl het den vorm van het been behoudt, zal zwart en zeer breekbaar zijn en gelijken op een stuk houtskool. Werkelijk bestaat ook het been voor een groot gedeelte uit kcol (beenderenkool geheeten). Men kan deze stof koopen onder den naam van beenzwart. Deze stof (koolstof) is in ruime mate aanwezig in alle voortbrengselen uit het planten- en dierenrijk.
2. Maar de zwarte stof die in de bus is achtergebleven, is niet alleen kool; want wanneer het stuk been verbrand wordt in een open vuur, in plaats van in een gesloten bus, zal men zien, dat terwijl het been ook dan nog zijnen vorm bewaart, de zelfstandigheid, die na het verbranden overblijft wit en zeer breekbaar is. Deze stof noemt men beenaarde; zij bestaat voor het grootste gedeelte uit eene verbinding van kalk, zuurstof en phosphorus (phosphorzure kalk).



' 3. Wanneer men het stuk been, in plaats van het te verbranden, in eene oplossing van zoutzuur en water werpt, zal een gedeelte van het been worden opgelost — namelijk de beenaarde - en eene veerkrachtige zelfstandigheid overblijven, die, ofschoon ook den vorm van het been behouden hebbende, niets van zijne vastheid bezit. Deze veerkrachtige zelfstandigheid geeft bij koking met water beenderenlijm, en wordt genoemd osseine.
In de beide eerste gevallen, verliest het been, terwij e zijnen vorm behoudt, zijne taaiheid; in het laatste geval zijne hardheid. De vereeniging van osseine en zouten is noodig to de vorming van het vaste, harde, maar taaie been.
b. De beslanddeelen van het vleesch.
1 Wanneer een meisje wordt uitgezonden om een stuk biefstuk te koopen, weet zij zeker niet, dat vleesch voor drievierde van zijn gewicht uit water bestaat; en toch is het gemakkelijk dit te bewijzen. Want wanneer men honderd pond gewicht mager vleesch volkomen droogt boven het vuur, dan zal men bevinden, dat dit gedroogde vleesch slechts vijfentwintig pond weegt; dus 75 pond zijn in damp opgegaan. Het overblijvende bestaat hoofdzakelijk uit eiwitstotlen en minera e zouten.
c. De beslanddeelen van liet bloed.
1. Het bloed bestaat uit eene vloeistof, die bijna kleurloos is, en uit bloedlichaampjes, welke meerendeels rood van kleur zijn en den vorm hebben van damschijven, en voor e^n kleiner aantal een witte kleur en een veranderlijken vorm bezitten.
De hoofdbestanddeelen van vloeistof en bloedlichaampies zijn
water, eiwit en zouten.
2. Wij kennen nu de grondstoffen waaruit de verschillende
deelen van het menschelijke lichaam hoofdzakelijk bestaan, et bloed moet die stoffen aan de verschillende deelen van het lichaam leveren, en kan dat alleen doen, wanneer wij zorgen dat ze in het bloed aanwezig zijn. Hierom is het zoo noodig e weten, welke voedingsmiddelen het best geschikt zijn om ie



bloed te voorzien van die bestanddeelen, welke noodig zijn, teneinde het lichaam in goeden, gezonden staat te houden.
3. De voedingsstoffen, die wij dagelijks moeten opnemen, kan men rangschikken onder een van de vier volgende klassen:
Ten eerste: de voedingsmiddelen, die koolstof, waterstof, zuurstof en stikstof bevatten. Deze zijn: de kleefstof in het meel; de eiwitstoffen, die voornamelijk in het wit der eieren en in het vleesch worden gevonden, en de casëine (kaasstot) het voornaamste bestanddeel der kaas.
Deze worden nitrogene (stikstofhoudende) voedingsstoffen genoemd.
Ten tweede: de voedingsstoffen, die alleen koolstof, waterstof en zuurstof bevatten, en meer waterstof dan noodig is om met de zuurstof vereenigd water te vormen. Alle vette olieën en alle vetten in dierlijk en plantaardig voedsel, behooren hiertoe.
Teu derde: de voedingsstoffen, die alleen koolstof, waterstof en zuurstof bevatten, maar niet; meer waterstof dan noodig is, om met de zuurstof vereenigd, water voort te brengen. Zetmeel, suiker gom en dextrine (zetmeelgom) behooren tot deze groep. Men noemt ze: koolhydraten.
Ten vierde: minerale voedingsstoffen, zooals: water, keukenzout en tal van minerale en organische zouten, die in sommige planten gevonden worden.
De voedingsstoffen, die in de eerste groep genoemd zijn, zijn vleesch- en vet vormers, die in de tweede en derde groep genoemd, zijn de warmtegevers, ofschoon deze naam niet volkomen juist is, omdat de voortbrenging van warmte slechts één van hunne werkingen is. Die van de vierde soort voorzien het lichaam van zouten, en worden beenvormeis genoemd, omdat de beenderen het grootste deel daarvan noodig hebben.
4. Om het lichaam in leven en tevens gezond te houden, is eene dagelijksche toevoer van al deze soorten van voedsel noodig. Welke hoeveelheid van iedere soort moet gebruikt worden en in welke voedingsmiddelen ze aanwezig zijn, zal het onderwerp uitmaken van een volgend hoofdstuk.
Maar vooraf zullen wij nagaan hoe vleesch en brood in het bloed overgaan, en medehelpen tot. de vorming van vleesch en been.



HOOFDSTUK III.
HOK DE VOEDINGSSTOFFEN IN HET BLOED OVERGAAN.
1. Wanneer men voedsel, b.v. brood of vleesch, opneemt, kan geene der daarin aanwezige voedingsstoffen het lichaam voeden, voordat zij in het bloed is overgegaan, en dit kan alleen geschieden wanneer ze in opgelosten toestand verkeert. Deze oplossing geschiedt op de volgende wijze:
2. Wanneer het voedsel in den mond is gebracht, wordt het door het gebit gekauwd, als het ware gemalen en mei speeksel vermengd, waarna het gekauwde voedsel zich toteene ronde massa, achter op de tong vereenigt en door den slokdarm in de maag geraakt.
3. Onder het kauwen wordt het voedsel tot eene zachte massa; de stoffen die opgelost kunnen worden, gaan zooveel mogelijk in het waterhoudende speeksel in den opgelosten toestand over, en het zetmeel dat er in aanwezig mocht zijn, begint in suiker te veranderen.
4. In de maag komt het voedsel in aanraking met het maagsap, waarin o. a. een stof voorkomt, die men pepsine noemt, en die in staat is de eiwitstoffen in oplossing te brengen. Zoo ontstaat uit het voedsel een spijsbrij, chymus geheeten. Een gedeelte hiervan komt in de darmen en wordt verder verteerd; een ander gedeelte wordt opgenomen door de fijne vaten, die zich in de maag bevinden, en gaat zoo over in het bloed.
5. In de ingewanden vermengt zich de chymus met de gal en het alvleeschsap of buikspeeksel; de gal wordt gevormd in de lever en verzamelt zich in een blaas, de galblaas genoemd, voor zoover ze niet direct in den darm wordt uitgestort. Het alvleeschsap of buikspeeksel wordt afgescheiden door de buikspeeksel- of alvleeschklier (een groote klier achter de maag). Het mengsel van chymus, gal en buikspeeksel is witachtig van kleur en heet chylus.
6. Nu is het voedsel geheel verteerd, d. w. z. voor zoover het verteerbaar is. Het zetmeel in het brood is veranderd in suiker; het vet van het vleesch is oplosbaar gemaakt door de



loogzoutachtige eigenschappen van de gal; en de suiker en het vet zijn opgelost, evenals de eiwitstoffen van het vleesch en de kleefstof vari het meel.
7. Terwijl het voedsel in de ingewanden verteerd wordt, worden de verschillende bestanddeelen, die opgelost zijn, door zekere vaten, melkvaten geheeten, in het bloed overgebracht. Het bloed voert nu deze stoffen naar de velschillende deelen van ons lichaam, waar ze deels worden omgezet in koolzuur, water en tal van andere verbindingen, deels worden vastgelegd. Voor de vorming van water, koolzuur etc. is noodig, dat voor de eerste twee waterstof of koolstof zich verbinden met zuurstof. Zoo als we vroeger hebben Jgezien , bevatten onze voedingsstoffen eerstgenoemde elementen. De zuurstof verschaffen wij ons door onze ademhaling. Het bloed in onze longen neemt haar uit de dampkringslucht op en voert die naar de verschillende deelen van het lichaam. Zoo als men weet ontstaat bij verbranding, d. i. verbinding van een stof met zuurstof, warmte, en is het dus begrijpelijk waarom ons lichaam warm is en dat kan blijven. Zoo dient dus een gedeelte van ons voedsel, als het ware, tot brandstof, om het vuur te onderhouden, waardoor de machine in werking blijft, terwijl het andere deel de verbruikte stoffen vervangt, slijtage herstelt, en onverbruikt wordt vastgelegd, waardoor groei mogelijk wordt gemaakt.
HOOFDSTUK IV.
WAT MOETEN W IJ ETEN?
Dierlijk voedsel — Vleesch.
1. In het vorige hoofdstuk is aangetoond, dat het menschelijk lichaam voedsel noodig heeft en dat het voedsel de grondstoffen moet bevatten, waaruit het lichaam is saamgesteld. Het voedsel moet het bloed voorzien van de bouwstoffen om de bestanddeelen van het lichaam te vormen, en van de brandstof, die de noodige hoeveelheid warmte moet leveren.



2. De bestanddeelen, die hiervoor vereischt worden, vindt men zoowel in dierlijk, als in plantaardig voedsel. Het water en de zouten kunnen als zoodanig of in verbinding met vaste spijzen gebruikt worden. In tarwe vindt men kleefstof, die in samenstelling met de eiwitstof van het vleesch veel overeenkomt. In boonen en erwten is legumine aanwezig, welke stof plantenkaasstof genoemd, veel overeenkomt met de kaasstof van de melk, terwijl de vetle bestanddeelen van het vleesch in zekere mate de rol vervullen van het zetmeel, de suiker en de gom, die in plantaardig voedsel gevonden worden.
Het water, zooals het gewoonlijk voor huishoudelijke doeleinden gebruikt wordt, bevat, eene zekere hoeveelheid minerale stof, die met het keukenzout, en de minerale stoffen die in sommige planten gevonden worden, het vereischte minerale voedsel opleveren.
Vleescli.
1. Het vleesch der dieren is in hoofdzaak samengesteld uit: eiwitstoffen, lijmgevend weefsel en, voor drievierde van zijn gewicht, uit water, waarin verscheidene stoffen zijn opgelost. Dit is het sap van het vleesch. De bestanddeelen van het vleesch der dieren gelijken zeer veel op die van ons vleesch, en daarom is vleesch een zeer geschikt voedsel om ons lichaam te onderhouden Het vleesch dat in ons land gewoonlijk gegeten wordt, is rundvleesch, kalfsvltesch, varkensvleesch, schaapvleesch en lamsvleesch, wild en gevogelte.
2. De twee voornaamste voedende bestanddeelen in alle vleeschsoorten zijn: het magere, dat rijk is aan stikstof, en het vet, dat men gedeeltelijk in afzonderlijke massa's en ook wel met het magere vermengd of in de sappen aantreft. De hoeveelheid van en de verhouding tusschen de velschillende voedings-bestanddeelen hangt zeer veel 'af van den leeftijd van het dier en van het voedsel, dat het gebruikt heelt.
3. Water vindt inen in gioote hoeveelheid in het vleesch van jonge dieren, die gras en ander dergelijk voedsel gebruikt hebben, terwijl het veel minder aanwezig is in het vleesch van



het vee, dat op de bergen droge kruiden tot voedsel heeft kunnen vinden.
4. Het vleesch van runderen en schapen, die op de bergen leven, bevat de meeste stikstof, voornamelijk wanneer de dieren niet. jong meer zijn. Het vleesch is dan echter taaier dan dat van jonge dieren. Zulk vleesch moet men na het slachten eenige dagen lang lalen staan, voor het gegeten wordt; het is dan gemakkelijker le verteren.
5. De hoeveelheid vet hangt af van de soort zoowel als van het voedsel van het dier. Rundvleesch bevat minder vet. dan schaapvleesch, en schaapvleesch weèr minder dan varkensvleesch.
6. De hoedanigheid der sappen van het magere vleesch kan men gemakkelijk beoordeelen uit de kleur en de zachtheid van het vleesch. Van deze sappen is de smaak en deels de verteerbaarheid van het vleesch afhankelijk.
7. De eene soort van vleesch is veel lichter te verteren dan de andere. Schaapvleesch is niet zoo zwaar als rundvleesch en kalfs- en varkensvleesch zijn zwaarder te verteren. Het vleesch van wild en andere gevogelte is het minst zware van alle vleeschsoorten. Men is het eerst tot deze kennis gekomen in Amerika, na verscheidene proefnemingen door Dr. Beaumont gedaan bij een man, die een schot in de maag ontvangen had, en die bleef leven, zonder dat de opening, door den kogel ontstaan, vergroeide. Door deze opening weiden verschillende soorten van voedsel in de maag gebracht, en de weiking van de verteringsvochten daarop waargenomen.
De betrekkelijke waarde der verschillende vleeschsoorten, uit een huishoudkundig oogpunt beschouwd, hangt natuurlijk veel af van den prijs, dien men er voor moet besteden.
In den tegenwoordigen tijd is het vleesch zeer duur, en is daarom een wèl noodig, maar niet economisch voedsel. Daar het versche vleesch zoo duur is, worden uit Australië, NieuwZeeland en Zuid-Amerika, o. a. verscheidene soorten van gekookt vleesch in vele Europeesche landen ingevoerd, in bussen van verschillende grootte. De hoeveelheid vleesch, die ééne bus bevat, is gewoonlijk twee, vier ot zes halve kilo's De kleinste bussen zijn naar evenredigheid de duurste.



Dit vleesch is echter bij verre na niet steeds gelijk in qualiteit; somtijds is het dradig en zeer smakeloos; ook bevat het meermalen veel beentjes en knarsjes, maar, als het goed is. is het vast en sappig. Dit vleesch is betrekkelijk goedkoop, maar men zij bij het gebruik voorzichtig, omdat niet altijd de noodige zorg bij de bereiding plaats vindt en uit winstbejag niet zelden ziek of bedorven vleesch als goede waar wordt verkocht, nadat het met fraaie kleurstoffen is behandeld en er daardoor smakelijk uitziet.
HOOFDSTUK Y.
Melk.
1. Omdat melk het natuurlijke voedsel is van alle jonge zoogdieren en ook van den mensch, kan men haar beschouwen als het model voedsel der natuur. Wanneer melk in volkomen zuiveren toestand verkregen kan worden, is zij het voedzaamste en tevens het goedkoopste voedsel.
2. Wanneer men de melk, na het melken eenigen tijd laat staan, scheidt zij zich in twee deelen: room en vlote melk. De room is samengesteld uit kleine vetbolletjes, omgeven door een dun vliesje. Wanneer de room gekarnd wordt, breekt dit vliesje en vormt zich de boter.
De vlote melk heeft twee bestanddeelen, de wrongel en de wei. Deze kunnen gescheiden worden door het een of andei zuur of ander stremmende stof bij de melk te voegen. Alsde melk zuur wordt, heeft deze afscheiding van zelf plaats. De wei bevat eenige zouten, melksuiker en melkzuur en is zeei voedzaam. De wrongel bestaat uit kaasstof: caseïne genoemd, die dezelfde voedzame eigenschappen heeft als het vleesch.
3. Koemelk bevat gemiddeld 85 °/0 water, 3,5 °/0 vet, 4,5% melksuiker en overigens kaasstof, eiwit en zouten. Men kan hieruit zien, dat melk een uitmuntend voedsel is voor jongen.
zoowel als voor ouden.
Vlote melk, ofschoon de boter er uit is is nog wel voedend,



en, wanneer men ze goedkoop krijgen kan, een goed voedsel, voornamelijk voor jonge kinderen.
In de maag wordt de melk gestremd door het maagsap, en de geronnen melk, die op deze wijze ontstaat, is licht te verteren voor een gezonde maag. Voor kleine kinderen moet de melk met water worden verdund omdat dan de kaasstof in kleinere vlokken wordt afgescheiden en zoo beter verteerbaar •wordt. Ezelinnemelk is licht te verteren.
Boter.
1. Men maakt boter door de room der melk te karnen. Twee soorten boter worden gebruikt: ongezouten en gezouten boter. De eerste is fijner van smaak, maar kan niet lang duren; daarom is ze uiet zoo nuttig in de huishouding. Ze is ook veel duurder. Somtijds treft men minder goede soorten boter aan, die vermengd zijn met schape- of spekvet, en daar deze boter slecht gemaakt is, bevat ze veel water en weinig zout; dit doet haar spoedig sterk worden. Het gebruik van kunstboter is tegenwoordig aan de orde van den dag, het onschadelijke of schadelijke van het gebruik hangt af van de bestanddeelen, die ze bevat.
2. Als boter zeer duur is, zou men er desnoods wel zonder kunnen, en in plaats daarvan vet kunnen gebruiken. Goed zuiver vet verdient de voorkeur boven slechte boter en om die reden kan ook goede kunstboter als plaatsvervangster aanbevolen worden.
3. Wanneer men boter en vet vergelijkt, wat hunne waarde als voedsel betreft, dan verdient het laatste de voorkeur, omdat het goedkooper is en men dus voor denzelfden prijs, als men vet koopt, meer koolstof heeft dan wanneer men boter koopt.
Kaas.
1. Kaas woidt gemaakt van gestremde melk, en hare voedende eigenschappen verschillen naar gelang van de hoeveelheid boter en caseïne, die zij bevat. Als men ze van versche melk maakt bevat ze naar evenredigheid de grootste hoeveelheid vet, van de vlote melk bereid, de geringste. De duurste kaas is uit



een huishoudelijk oogpunt niet aan Ie raden; want de lekkere smaak is weelde en geen noodzakelijkheid. Oude kaas is als voedsel niet zooveel waard als versche. Wanneer de kaas echter nog zeer versch is, is ze taai en zwaar te verteren. Kaas, zes of acht maanden oud is het lichtst verteerbaar. Oude kaas is moeilijk te verteren en wordt als ze zeer oud wordt, «aangestoken", d. w. z. door een diertje, de kaasmijt, aangetast.
2. Het is van belang te weten, dat kaas van vlote melk gemaakt, wat het gehalte aan kaasstof betreft, evenveel waard is, als de kaas die van versche melk gemaakt is, terwijl de prijs van de laatste aanzienlijk hooger is. Friesche en Leidsche kaas behooren tot de eerste, Stolksche en Edammer kaas tot de laatste soort.
HOOFDSTUK VI.
Eieren.
1. Eieren zijn als voedsel zeer veelwaard, want zij bevatten een groot aantal voedende stollen. Het wit bestaat grootendeels uit water en eiwit; de gele dooier bevat bovendien een hoeveelheid vet. De samenstelling van een ei komt ongeveer overeen met die van vleesch, en men moet dus, wanneer we het gewicht van een ei stellen op 50 gram, 5 eieren eten, om dezelfde voedende bestanddeelen op te nemen als in een half pond vleesch aanwezig zijn. Omdat eieren hoofdzakelijk uit eiwit bestaan, moet men ze eten bij zetmeelhoudende voedingsmiddelen, zooals brood en aardappelen.
2. Een hard gekookt ei is gemakkelijker te verteren dan een rauw ei. Men moet ze echter niet al te hard koken zoodat de eiwitstoffen worden ontleed. Voor alle magen is een hallzacht gekookt ei het meest geschikt. Gebakken eieren zijn zwaarder te verteren.
3. De eieren die in ons land, het meest gebruikt worden, zijn de eieren der hoenders. Somtijds worden er ook ganze-, kalkoene- en eendeëieren verkocht, maar zelden in groote hoe-



veelheden; de smaak daarvan is niet zoo aangenaam, als die der hoendereieren. Wanneer men eendeëieren kan krijgen voor denzelfden prijs, als hoendereieren, zijn ze uit een huishoudelijk oogpunt te verkiezen, omdat ze grooter zijn.
4. Wanneer eieren duur zijn, is het niet zeer huishoudelijk er veel te gebruiken. Wanneer een ei drie a vier cent kost, is het goedkoop, maar wanneer ze meer kosten, zijn ze duur en kan men den werkenden stand niet aanraden ze te koopen.
HOOFDSTUK VII.
Visch.
1. In betrekking tot zijne voedende eigenschappen, gelijkt visch in zijne bestanddeelen veel op vleesch. De vaste deelen
Visch.
bestaan uit eiwit en vet. Maar wanneer men één kilo vleesch en één kilo visch vergelijkt, bevat het laatste meer water dan het eerste en is daarom minder voedzaam. Er bestaat een groot verschil in voedingswaarde tusschen de verschillende vischsoorten. Dit verschil bestaat in de meerdere of mindere hoeveelheid eetbare en oneetbare deelen en de meerdere of mindere hoeveelheid water, in de vaste deelen aanwezig.
2. Schol bevat meer water dan tong, maar tong heeft meer



onverteerbare deelen. Sommige vischsoorten zijn veel vetter dan andere. Tot de vette visschen behooren voornamelijk haring, aal, elft, zalm en sardellen. Haring is zeer geschikt om in te zouten en ook om te rooken, sardellen worden eveneens ingezouten, aal, elft en zalm worden veel gerookt. Onder de visschen die weinig vet bevatten, behooren tong, schelvisch en kabeljauw. Wanneer men zulke visch inzout, wordt ze hard en moeilijk te verteren.
3. Gedroogde visch bevat veel voedende deelen en het is opmerkenswaardig, dat de meest voorkomende soorten van visch in dit opzicht gelijk zijn aan de allerzeldzaamste en duurste. In iedere honderd deelen gedroogde rog zijn 97 deelen eiwitstoffen en 3 vet voorhanden; terwijl schelvisch en haring 92 eiwit en 8 deelen vet bevatten. Zalm heeft slechts 78 eiwit, de andere 22 zijn vet, en de aal bevat slechts 44 eiwit, de 56 andere zijn vet. Hieruit kan men zien, dat er voor de minvermogende klassen geen reden bestaat, de aanzienlijken te benijden, wat de duurdere vischsoorten betreft. Zelfs wanneer zalm even duur was als panharing, zou de voedzaamheid van een kilo zalm niet zoo groot zijn als van een kilo haring, en als men nu berekent, hoeveel duurder zalm is, dan kan men zien, hoeveel meer voedsel men voor hetzelfde geld heeft, wanneer men haring gebruikt.
HOOFDSTUK VIII.
PLANTAARDIG VOEDSEL.
Weit en weitenmeel.
1. Onder de verschillende soorten van voedsel uit het plantenrijk, verdienen de granen in de eerste plaats genoemd te worden. Weit, haver, rijst en maïs worden het meest gebruikt. (De peulvruchten en versche groenten, en voornamelijk de koolsoorten en ook de aardappelen komen algemeen als voedsel voor).



2. Deze granen bevatten twee belangrijke stoffen: kleefstof en zetmeel. De eerste bevat stikstof en het laatste, in zuiveren toestand, bevat veel koolstof.
3. De korensoorten leveren alle meel op, -waarvan het weitenmeel het meest in gebruik is.
4. Weinig meisjes zouden weit van gerst kunnen onderscheiden, wanneer zij beide op het land zagen groeien. Wanneer hare onderwijzeres haar geene aar van iedere soort kan laten zien, kan zij haar misschien toch eenige korrels van beide soorten toonen, en dan zullen zij ze wel goed uit elkander kennen.
5. Wanneer men een tarwekorrel opensnijdt en onderzoekt, zal men zien dat die uit twee deelen bestaat, een bolster en het binnenste bloem of meel. Wanneer het graan gemalen wordt, worden deze beide deelen vermengd en heeten in dien toestand weitenmeel. Dit wordt vervolgens door verscheidene zeven geschud, en zoo worden de zemelen van de bloem gescheiden.
6. De bolster bestaat uit verschillende lagen, de buitenste zijn dikker, terwijl de binnenste lagen dunner zijn en een veel lichter kleur hebben. Wanneer deze lagen onderzocht worden, ziet men, dat ze bestaan uit groote en kleine schilfers. De groote behooren tot de buitenste en de kleine tot de binnenste lagen. Deze worden verkocht onder den naam van zemelen.
7. De buitenste bolsterlaag is omringd door eene hardachtige stof, die geheel onverteerbaar is; de werking van deze stof op het darmkanaal is van zeer prikkelenden aard; daarom moet men er zeer op letten, dat die niet vermengd wordt met het meel, waarvan brood gebakken wordt.
8. De waarde van het meel als voedsel hangt af van de ijualiteit van het graan, en van de hoeveelheid bolster, die er in blijft.
9. Ongebuild meel, waarvan men alleen de buitenste bolster gescheiden heeft, is veel voedzamer dan de fijnste bloem, omdat het veel meer eiwit bevat; eigenlijk bevat het de voornaamste stoffen, die vereischt worden om het leven te onderhouden, nl. eiwit in de kleefstof, koolhydraat in het zetmeel.



vetten, en eene goede hoeveelheid been vormende stoften. Brood van dit meel gebakken is veel bruiner dan dat hetwelk van fijn meel gebakken wordt, maar het is veel voedzamer.
10. De waarde der verschillende meelsoorten als voedingsmiddel , hangt af van de hoeveelheid stikstof, die zij bevatten. De kleefstof bevat de stikstof, zoodat het meel dat de meeste kleefstof bevat, het beste is om er brood van te bakken. Zuiver weitenmeel bevat 12 percent kleefstof, middelsoort of gewoon meel 18 percent; fijne bloem 10 percent.
HOOFDSTUK IX.
Brood.
1. Het weitenbrood zooals het in ons land het meest voorkomt, wordt gebakken soms van gewoon meel, soms van fijne bloem, met toevoeging van melk, water, zout, eieien en gist. Somtijds wordt er aluin bijgevoegd, om den bakker in staat te stellen eene mindere soort van meel te gebruiken. De aluin dient om het biood witter te maken, maar lerzelfder tijd wordt het brood er wrang door. Aluin behoort nooit gebruikt te worden.
2. Wanneer water en gist met meel vermengd zijn, heeft er na korten tijd gisting plaats. Door deze gisting ontstaat koolzuurgas, dat voor het grootste deel naar buiten ontsnapt en voor een klein deel in het deeg wordt teruggehouden. Omdat nu het deeg in alle richtingen door het koolzuur is uitgezet, wat men het rijzen van het deeg noemt, is het beter toegankelijk geworden voor de verteringssappen en dus beter verteerbaar. In plaats van gist vermengt men het meel ook wel met een mengsel van minerale zouten, die by veiwaiming koolzuur doen ontstaan. Het zelfrijzend bakmeel van Liebig, dat tegenwoordig in de handel voorkomt, bevat zulk een mengsel.
3. Meel bevat 10—16 °/0 en brood 36-47 °/0 water, zoodat men van 100 gewichtsdeelen rneel 126-131 gewichtsdeelen brood verkrijgt.



4. Als de geheele massa gezuurd is, wordt het mengsel gekneed onder toevoeging van droog meel, totdat het de gewenschte stijfheid heeft. Dan wordt het deeg in stukken gesneden en in den oven gebakken.
5. De verhouding van water, kleefstof en zetmeel in goed gebakken weitenbrood is ongeveer als volgt: water 45 percent, kleefstof 7 percent, zetmeel 52 percent. Een kleine hoeveelheid zouten, vet en onverteerbare deelen is hier buiten rekening gelaten.
6. Daar oudbakken brood de voorkeur verdient boven zeer versch, doet men goed het brood 24 uur oud te laten worden voor men het gebruikt. Twee redenen pleiten daarvoor; ten eersten is het zuiniger, omdat in den regel alle menschen en vooral kinderen meer eten van versch dan van oud brood, en ten tweeden, omdat het minder taai is en dus beter gekauwd kan worden, waardoor het beter wordt verteerd.
Roggebrood is zeer voedzaam, maar is alleen geschikt voor menschen met een gezond darmkanaal, omdat de roggekorrels die er in aanwezig zijn. prikkelend op den darmwand werken en zoo de darmbeweging bevorderen, waardoor het voedsel te korten tijd met de verteringsvochlen in aanraking blijft, wanneer het slijmvlies van den darm ziekelijk is en daardoor gevoeliger is geworden.
HOOFDSTUK X.
. HAVERMEEL EN GERST.
Havermeel
1. Dit voedingsmiddel is, zooals de naam aanwijst, het meel dat verkregen wordt door het malen der haver. Het graan wordt eerst op eene eest gedroogd en dan evenals tarwe gemalen. Nadat de bolsters geheel zijn verwijderd, wordt het graan verkocht onder den naam van haver-gort.
2. Van havermeel kan men geen luchtig, gerezen brood bakken; bij gebrek aan beter bakt men er in Duitschland wel brood van. Ook in Noorwegen en Zweden wordt havermeel voor
Gezondh. 2



dat doel gebruikt In Schotland en Noord-Engeland maakt men er pap van en ook wel koeken. In Zuid-Engeland gebruikt men het om er gruttenbrei van te maken voor zieken.
Haver.
3. Om het even, hoe men het havermeel wil toebereiden, het is altijd een zeer goed voedsel, voornamelijk voor kinderen, omdat het rijk is aan kleefstof en vet.
4. De betrekkelijke waarde van haver als voedsel kan men



zien uit de volgende vergelijking van Schotsch havermeel met weitenmèel:
Fijne bloem. Schotsch havermeel.
Water ... 16 percent .... 14 percent Kleefstof . . 10 » .... 18 » Vet ... . 2 » .... 6 »
Zetmeel ... 72 » .... 62 »
100 percent 100 percent
5. Uit deze cijfers volgt, dat havermeel meer stikstofhoudende bestanddeelen (kleefstof) bevat, dan weitenmeel; daarom heeft het meer voedingswaarde.
Gerst.
1. Men gebruikt gerst het meest voor mout; er zijn echter «enige plaatsen o. a. in Schotland en in Engeland, waar men gerstemeel als voedsel gebruikt. Om er brood van te bakken wordt het gerstemeel met evenveel weitenmeel vermengd. Wanneer inen dit meel eet met veel melk, is het een aangenaam voedsel. Gerste- en roggemeel worden zeer veel gebruikt in de Noordelijke streken van Europa, en leveren het zwarte of donkerbruine brood, dat door de soldaten en het landvolk wordt gegeten.
2. Parelgort en groote gort zijn afkomstig van deze graansoort. Wanneer alleen de buitenste bolster van den korrel verwijderd is, noemt men het overblijvende groote gort; wanneer alle bolsters verwijderd zijn, heet het parelgort. Beide zijn een uitstekend voedsel; de laatste soort kan bijzonder goed in soep gebruikt worden.
HOOFDSTUK XI.
MAÏS OF TURKSCH KOREN EN RIJST.
Maïs.
1. Ofschoon maïs in ons land nog niet veel gebruikt wordt, is zij toch een der meest algemeen gebruikte graansoorten. In
2*



Amerika is de maïs een der voornaamste voedingsmiddelen, en ook in sommige streken van Azië en van Noord-Europa wordt ze veel gebruikt.
2. Wanneer onze zomers lang genoeg waren om dit graan te doen rijpen, zou de verbouw daarvan een voordeelige oogst geven, omdat de opbrengst van een enkele korrel grooter is dan die van eenig andere graansoort.
In Noorwegen, waar de zomer-zonneschijn langer duurt, groeit de maïs en wordt rijp. •
3. ïn 1845. gedurende den aardappelnood in Ierland, werden daar groote hoeveelheden Turksch koren ingevoerd, tot meel gemalen en verdeeld onder de hongerlijdende bevolking. Menig huisgezin werd hierdoor van den hongerdood gered.
In ons land wordt maïsmeel eigenlijk alleen voor poddingen gebruikt met toevoeging van melk, een paar eieren, suiker en wat vanille of iets van dien aard voor den smaak. Velen vinden het een aangenaam voedsel. Tegenwoordig bakt men er ook brood van.
4. In sommige landen wordt de knop of het bovenste gedeelte van de maïs verzameld, voordat ze rijp is, en in melk gekookt. Het is een lekker en gezond voedsel. Als het graan rijp is, moet het, om gebruikt te kunnen worden, gemalen worden. Wanneer men maïsmeel vermengt met een gelijke hoeveelheid tarwemeel, kan men er goed brood van bakken, zoeter en aangenamer van smaak dan brood, dat van tarwemeel alleen bereid is. Maïs is zeer voedzaam, omdat ze veel kleefstof en vet bevat, meer dan tarwe.
5. De Indianen in Noord-Amerika schroeien de maïs op de volgende wijze: een ijzeren pot wordt gevuld met zand, op het vuur geplaatst, en verhit tot dat het zand gloeiend heet is; twee of drie pond graan worden er dan ingeworpen en goed met het zand vermengd. De korrels barsten, en er komt eene witte zelfstandigheid uit, die tweemaal zoo groot is als de korrel zelf. Het zand wordt er van gescheiden door middel van een zeef, om, weer in den pot gedaan, op nieuw voor hetzelfde doel te dienen. De maïs wordt nu in een vijzel gestampt, gezift en voor 't gebruik bewaard. Een Indiaan leett zeer lang



van een zak van dit graan, en gebruikt slechts iederen dag zes of acht ons, met water aangemengd.
Rijst.
i. In de oostelijke landen, voornamelijk in Indië, maakt rijst het hoofd voedsel van de armere bevolking uit, en zou
men ze in waarheid het brood van het volk kunnen noemen. Ja, men kan beweren dat de helft van de menschheid zich met rijst voedt, ten groote hoeveelheid wordt in ons land ingevoerd. De rijst, die nog in den bolster is, heet paddie. De bolster wordt zorgvuldig verwijderd van hel graan, voordat het als voedsel gebruikt wordt.
2. In ons land wordt de rijst, zoowel in korrels als gemalen, gebruikt. De korrels moeien geweekt worden, voordat ze geschikt zijn om voor de voeding te dienen. Dit weeken geschiedt door de rijst eenigen tijd te zet¬
ten in warm water, dat een temperatuur heeft beneden kookhitte. Daar er veel van het water in de rijst trekt, zwellen de korrels op, zoodat de massa in grootte toeneemt. Deze vergrooting komt alleen op rekening van het watergehalte, en omdat rijst slechts eene zeer kleine hoeveelheid eiwit bevat, is ze niet geschikt om geheel alleen het leven te onderhouden. Met vet, zooals in melk ofindesoep, kan ze zeer goede diensten doen als voedsel, vooral omdat rijst zeer gemakkelijk te verteren is. Daarom is ze voor kinderen en zwakke lieden een doelmatige spys.
3. Rijst is niet een zeer zuinig voedsel; rijstmeel is even voedend als ongemalen rijst en wanneer men een van beide



voor een matigen prijs kan koopen, kan men, door de rijst of het rijstmeel in afgeroomde melk te koken, een goed maal verkrijgen voor weinig geld.
HOOFDSTUK XII.
ARROW-ROOT, SAGO EN TAPIOCA.
1. Deze voedingsmiddelen bestaan bijna geheel uit zetmeel. Om deze reden helpen zij alleen mede tot opbouw van het lichaam, wanneer ze gebruikt worden met eiwit. Deze omstandigheid en de doorgaans hooge prijs maken, dat ze een zeer duur voedsel zijn, vergeleken met meel, en ook minder doelmatig dan rijst. Zij worden in den regel dan ook alleen gebruikt voor ziekelijke personen, of om er poddingen van te maken, die meer als lekkernij dan wel als voedsel beschouwd worden. Kleine kinderen alleen te voeden met arrow-root in water gekookt, zooals soms geschiedt, is dus verkeerd en zal ten slotte den dood na zich slepen.
Arrow-root.
2. De plant, waarvan men de arrow-root verkrijgt, groeit vooral op Jamaica en de Bermudas-eilanden en in Oost-Indië. Het zetmeel, wegens hetwelk de plant wordt gekweekt, ondergaat de volgende bewerking: wanneer de wortels van de plant één jaar oud zijn, worden ze uitgegraven en, nadat ze in frisch water zijn afgewasschen, óf geschrapt óf in groote houten vijzels gestampt tot eene weeke massa. Deze breiachtige massa wordt geworpen in eene ruime hoeveelheid water en, nadat dit mengsel eenigen tijd geroerd is, worden de vezelachtige deelen er uitgenomen, uitgewrongen en weggeworpen. De melkachtige vloeistof , die overblijft, is een mengsel van het zetmeel en water, en wordt, nadat men haar door eene fijne zeef heeft laten loopen, om alle vezeltjes er van te scheiden, eenigen tijd weggezet om te bezinken, wanneer men het water



er grootendeels heeft afgegoten. De witte pap, die overblijft, wordt dan op nieuw in frisch water gewasschen, en ter bezinking neergezet. Deze bewerking wordt soms een derde maal herhaald, en nog meermalen door menschen, die bijzonder keurig zijn op de bereiding van het poeder. Wanneer men het als genoeg gereinigd beschouwt, wordt het op schoone witte lakens in de zon gedroogd, en is dan gereed om gegeten te worden. Men kan het langen tijd bewaren. Het West-Indische arrow-root is wit van kleur; de Oost-Indische is geelachtig, omdat de bereiding met minder zorg is geschied; daarom is deze soort ook goedkooper.
Sago.
\. Sago wordt verkregen van het merg van den sagopalm, die op de eilanden van den Indischen Archipel in het wild groeit.
De wijze waarop men het merg bereidt om tot voedsel te
Het bereiden der sago.
dienen, wordt aldus beschreven door Mr. Forrest, in zijne heschrijving van de Molukken. De boom wordt, na geveld te zijn, gesneden in reepen van 5 tot 6 voet lang. Dan wordt er een gedeelte van het harde hout afgesneden, en snijdt de



werkman, als hij tot het merg doordringt, kruiselings over de lange vezels en het merg heen, terwijl hij aan ieder eind een gedeelte overlaat, dat hij niet doorsnijdt, zoodat de lange reep uitgehold, een soort van trog vormt, waarin men het merg, dat door middel van water tot een pap is geworden, verzamelt. Vervolgens wordt deze brei met een stuk hout geklopt. De vezels, die zich door deze bewerking afscheiden, drijven boven; het meel zinkt. Na op deze wijze verscheidene malen in frisch water te zijn gewasschen, wordt de pap verzameld in cvlindervormige mandjes, van palmbladen gemaakt; wanneer men ze eenigen tijd wil bewaren, worden de mandjes onder water gezet om de pap vochtig te houden. Eén boom kan van tweetot vierhonderd pond sago opleveren.
2. In Europa krijgt men de sago bijna nooit anders te zien, dan in den vorm van kleine korreltjes. Om het meel in dezen toestand te biengen, moet het eerst vochtig gemaakt worden, door eene zeef in een zeer ondiepen ijzeren pot worden gegoten en boven het vuur worden gehouden. Deze bereiding doet het meel den vorm van kleine bolvormige korreltjes aannemen. Zoo is dus de echte sago die wij kennen, half gaar; zij kan lang duren. De pap of het poeder, waarvan de sagokorrels gemaakt worden, kan eveneens langen tijd goed blijven, wanneer men die stof niet aan de lucht blootstelt. In aanraking met de lucht wordt de massa dadelijk zuur.
De sago, die algemeen in ons land wordt gebruikt, is niet de echte, maar een surrogaat, uit aardappelenmeel gemaakt.
Tapioca.
1. Tapioca wordt bereid uit het sap van een Afrikaansche plant, die zeer vergiftig is. Het vergif is echter oplosbaar in water, zoodat, wanneer het opgedroogde sap gewasschen wordt, de vergiftige bestanddeelen in het water oplossen en verwijderd kunnen worden. Het zuivere niet vergiftige zetmeel blijft dan
achter; dit zetmeel verwarmd tot een genoegzamen warmtegraad,
is de tapioca, zooals die in den handel voorkomt.
2. Tapiocapoddingen zijn zeer lekker en zeer goed voor zieken en kleine kinderen. Zij worden bereid, door de tapioca eerst



te weeken en dan in melk en water te koken, met toevoeging van een paar eieren, suiker en de een of andere stof om er een smaakje aan te geven, b.v. oranjewater, vanille enz.
HOOFDSTUK XIII.
Suil. er.
1. Ofschoon geheel verschillend, zoowel wat het uiterlijk als wat den smaak betreft, bevatten suiker en zetmeel dezelfde elementen, nl. koolstof, zuurstof en waterstof en vervullen zij bij de voeding dezelfde taak. Ze dienen voor de vorming van arbeid en warmte en maken dat eiwit kan dienen tot opbouw van het lichaam. In het lichaam gaat zetmeel eerst in suiker over, voordat het in het bloed kan gei aken.
2. Onder de vele soorten van suiker is de rietsuiker, die verkregen wordt uit het suikerriet, de voornaamste; men heeft ook beetwortel-, palm-, druiven- en melksuiker. Van elk soort van zetmeel en van planten-vezelstof kan men suiker maken; zoo b.v. van hout, linnen, katoen enz.
In de landen, waar het suikerriet inheemsch is, zooals in onze Oost, dient hel ook tot voedsel. De rijpgeworden steel wordt gekauwd en als hij week is geworden, uitgezogen. Dat sap is zeer voedzaam, en men zegt, dat de negers die het riet snijden, vet worden van het sap, dat zij daarbij gebruiken.
3. De voedende eigenschappen van het rauwe sap van het suikerriet, zijn hieraan toe te schrijven, dat het buiten de suiker, ook nog eene groote hoeveelheid kleefstof bevat, die bij de suikerbereiding wordt verwijderd.
4. De suiker wordt uit het riet getrokken op de volgende wijze: het riet wordt gesneden, de bladeren en toppen worden er afgehakt en men laat die op het land achter, terwijl de stelen naar den molen worden gebracht. Het riet wordt dan geperst tusschen twee zware ijzeren rollen, zoodat het sap er uitdruipt. Dit sap wordt verzameld in groote vaten en geklaard door bijvoeging van kalkmelk. De kalkmelk dient én om de



werking tegen te gaan van het zuur, dat zeer spoedig in het versche sap ontstaat, èn omdat zij zich vereenigt met de kleefstof, waardoor deze bezinkt. Deze laatste bewerking is van veel belang; want wanneer de kleefstof niet spoedig wordt verwijderd, wordt de suiker zuur door gisting. Nadat het sap op deze wijze geklaard is, wordt het gekookt en dan in houten vaten gegoten, om te bekoelen en uit te kristalliseeren. Als het gekris talliseerd is, wordt het verzameld, om uit te lekken in tonnen, met doorboorden bodem. Wat in de tonnen blijft is suiker; hetgeen er uitlekt, is stroop, die ook wel Melasse genoemd wordt en donkerbruin is.
5. Er worden drie soorten van suiker verkocht, en wel: bruine, basterd en witte suiker. De witte suiker, die aangenamer van smaak is en er veel mooier uitziet dan de bruine, is echter minder zoet dan deze.
6. Suiker wordt meer beschouwd als een voedsel van weelde dan van noodzakelijkheid, maar is toch nuttig en gaat gemakkelijk in het bloed over. Stroop is goedkooper dan suiker. Een boterham met stroop is vooral voor kinderen aan te raden, wanneer men volstrekt geen vruchten kan krijgen. Stroop is ook zeer goed om bij meelspijs, zooals in poddingen, gebruikt te worden.
HOOFDSTUK XIV.
Ppiilvrtichlen.
4. Erwten en boonen zijn de in ons land meest algemeen gebruikte peulvruchten. In gedroogden staat worden zij echter nog lang niet genoeg gegeten, wanneer men in aanmerking neemt, hoe bijzonder voedzaam zij zijn.
2. Doperwtjes worden niet gedroogd maar versch gegeten, zijn een lievelingsspijs van velen en worden dikwijls duur betaald. Groene erwten worden versch veel minder gegeten; gedroogde groene erwten worden het meest in soep gebruikt. Capucijner erwten vormen eene uiimuntende groente.
3. Van snijboonen eet men de peul met de nog onrijpe



boontjes er in, die aan kleine stukjes wordt gesneden; deze groente is zeer gezond en voedzaam. Slaboonen zijn ook goed. 4. Witte en bruine boonen, zoowel als grauwe erwten,
behooren onder de voedzaamste spijzen. Goed gaar gekookt en met een weinig vet gegeten , hebben ze een zeer groote voedingswaarde. Zij bevatten zeer veel eiwit en zetmeel; want ongeveer een vierde van het gewicht der boonen is legumine, eene stof ïelijkende op gedroogde kaasstof. De peulvruchten zijn noeielijker te verteren dan le graansoorten; daarom is iet vooral noodzakelijk, ze joed gaar te koken. Wanneer nen hierop let, verkrijgt men ien voedsel. dat niet rnoeie-
pfeuL lijk te verteren is voor men-
schen met een gezond darmkanaal en vooral uitmuntend is voor diegenen, die zwaren arbeid moeten verrichten.
5. Om boonen en erwten spoedig gaar te kunnen koken, is het zeer goed ze een nacht vooraf in koud water te zetten. Men moet geen putwater gebruiken, want daarin gekookt, worden ze wreed (hard), omdat de kalkzouten die in het z.g. harde water voorkomen zich met het eitwit verbinden. Wat het voordeel betreft zijn de peulvruchten boven de granen te verkiezen, omdat ze rijker zijn aan voedingsstoffen.
HOOFDSTUK XV.
Versche groenten en vruchten.
1. Van versche groenten sprekende, bedoelen wij zoowel aardappelen en andere knolsoorten als sappige bladgroenten, zooals kool enz.



!2. Aardappelen worden zeer veel gegeten, en wel om verschillende redenen: ten eersten bezitten ze weinig smaak, wat voor een algemeen voedsel noodzakelijk is, zooals men gemakkelijk begrijpt; ten tweeden worden zij in zoo groote hoeveelheden verbouwd , dat de prijs in gewone toestanden niet hoog is; en ten derden zijn ze zeer gemakkelijk tot een spijs te bereiden.
3. Een aardappel bestaat uit 75°/o water, 13 tot 20.5°/0 zetmeel, 1.8°/0 eiwit, 4°/0 zouten, 0.16% vet en uit onverteerbare deelen. Als voedsel beschouwd, zijn aardappelen wanneer ze niet in vereeniging met eenig ander voedsel gegeten worden, niet in staat het leven te onderhouden. Wanneer iemand zich uitsluitend met aardappelen wenschte te voeden, zou hij ruim 6.5 kilo per dag moeten gebruiken, want een gewoon, gezond rnensch heeft dagelijks 118 gram eitwit noodig.
4. Wanneer men aardappelen uitzoekt, moet men zulke kiezen, die melig worden door het koken. Aardappelen die er wasachtig uitzien, verteren niet zoo spoedig als meelige, nieuwe aardappelen zijn niet zoo voedzaam als oude. Aardappelen worden gekookt en gebakken, de eerste manier is de zuinigste, vooral wanneer men ze niet schilt. Wanneer ze te dik worden afgeschild, verliezen ze eenvierde aan gewicht. Wanneer ze gesmoord worden met de schil er om, bedraagt het \erlies slechts één ons per pond.
Sappige groenten.
1. Tot de sappige groenten behooren alle koolsoorten, als ook de uien, wortelen, knollen en rapen. Ze worden gebruikt omdat ze zouten bevatten, die voor het lichaam onontbeerlijk zijn of stoffen, die de spijsvertering bevorderen. Eiwit, zetmeel
en vet bevatten ze weinig.
2. De waterkers, de tuinkers, de rammenas en de radijs zijn daarom ook nuttig. Deze worden rauw gegeten, soms als salade. Van de spruitkool en van de bloemkool, eet men de nog ongeopende bloem.
3. Knollen bevatten ongeveer 90°/0 water; de vaste deelen, voor zoover ze aanwezig zijn, zijn zeer voedzaam, licht verteerbaar en gezond; zij zijn zeer goed om versch gegeten en in



soep gebruikt te worden. Wanneer men ze eerst kookt, dan het water afgiet, en ze vervolgens stooft met wat boter of vet en een weinig zout, vormen zij een gezond en smakelijk voedsel.
4. Wortelen worden niet zooveel gegeten als aardappelen, en toch zijn ze veel voedzamer. Het sap van de wortelen bevat een belangrijke hoeveelheid suiker.
5. Uien worden veel gegeten, meer als toespijs dan als voedsel. Hare eigenaardige reuk — het gevolg eene vluchtige olie — maakt den adem onaangenaam. Rauwe uien zijn zwaar te verteren, maar gekookt of gebakken, leveren zij eene spijs, die gezond, voedzaam en licht te verteren is. Zij bevatten vee' stikstof.
6. Vruchten — de rhabarberplant rekenen wij ook hier toe — worden niet gegeten om voedende stoffen op te nemen, maar om den aangenamen smaak er van en om de zouten die er in voorkomen.
Rijpe vruchten van goede hoedanigheid kan men veilig eten, mits met matigheid. Vruchten van slechte qualiteit moet men nooit eten, en onrijpe alleen gekookt.
Rhabarber en appelen zijn de belangrijkste soorten, omdat ze zoowel in het vroege als in het late jaargetijde te krijgen zijn.
Vele kleine vruchten — zooals kersen, kruisbessen, frambozen en bessen — kunnen in flesschen worden ingemaakt. Wanneer men ze voor een matigen prijs kan koopen, is het zeer raadzaam dit te doen, om ze te gebruiken wanneer de tijd voorbij is. Zij worden veel bij rijst gebruikt. Ook kan men ze met water en suiker koken en de massa tot een gelei indampen, nadat de onverteerbare deelen er uit verwijderd zijn. In den handel komen vele soorten van vruchtengelei voor.
HOOFDSTUK XVI.
Zout.
4. In een vorig hoofdstuk is aangetoond, dat onze beenderen, spieren enz. zekere minerale bestanddeelen bevatten,



waarvan keukenzout en andere natriumzouten, kalium- en kalkzouten de voornaamste zijn. Om de gezondheid te bewaren, moeten deze zouten steeds aan het lichaam worden toegevoerd, óf met voedingsmiddelen waarin ze uit den aard voorkomen, zooals groenten, óf dooi' zout, dat men er bij de bereiding aan toevoegt. Gewoon keukenzout is het eenige bestanddeel van deze soort, dat wij voor onze voeding verkrijgen uit het rijk der mineralen; de andere zouten worden gevonden in de verschillende dierlyke en plantaardige voedingsstoffen.
2. Keukenzout is eene verbinding van eene gassoort (chloor), met een metaal (natrium). Eene zekere hoeveelheid van dit zout is voor de gezondheid noodig.
3. De verbindingen van phosphorzuur met een metaal, noemt men phosphorzure zouten; ze worden in de korensoorten gevonden. De kaliumzouten vindt men in sommige groenten, als: asperges, radijzen, rapen en wortelen. Het water waarin ze gekookt zijn, bevat eenige dier zouten, en kan dus bij het maken van soep gebruikt worden. Waterkers, salade, andijvie en cichorei bevatten kaliumzouten.
4. Voedsel dat zeer veel keukenzout bevat, geeft aanleiding tot stoornissen in het lichaam. Kaliumzouten vermeerderen de uitscheiding van keukenzout en daarom zijn versche groenten, die gene stoffen bevatten, zoo gezond.
TABEL WAARIN HET GEHALTE AAN VOEDINGSSTOFFEN (EIWITACHTIGE STOFFEN EN VET) IN DIERLIJK VOEDSEL IS UITGEDRUKT.
In 100 deelen: Eiwit en aanverwante stoffen: Vet:
Gedroogde stokvisch 77 9 0.36
Kaas 27.6 20 5
Rundvleesch 24.4 5.2
Kalfsvleesch 20 1
Varkensvleesch 20 7
Kippevleesch 19 5
Schaapvleesch 18 6
Schelvisch 18 0.35
Kippenei 13 13



Spek (versch) 40 75
Oesters 5 0.4
Koemelk 3.4 3.7
Reuzel 0.3 99
Vleeschextract 0 0
TABEL WAARIN HET GEHALTE AAN VOEDINGSSTOFFEN IN PLANTAARDIG VOEDSEL IS UITGEDRUKT.
In 100 deelen: Eiwit en aanverwante stoffen: Vet: Koolhydraten:
Linzen 25 2.5 55.7
Bruine boonen 23 2 40
Witte boonen 23 2.7 45.4
Ha vergort 44 6 68.5
Roggemeel 11 2 69
Tarwemeel 9 4 74
Rijst 8 0.7 76.5
Tarwebrood 7 0.7 52
Roggebrood 6 0.5 48
Groene erwten 5.8 0.5 44
Spinazie 3.2 0.5 3.3
Aardappelen 1.8 0.46 43—20.5
Bloemkool 2.5 0.4 5
Witte kool 2 0.2 5
Zuurkool 2 0.2 5
Koolrapen 1 0.2 6
WENKEN BIJ HET KOOPEN VAN LEVENSMIDDELEN.
Vleesch en Viscli.
Het koopen van vleesch is eene belangrijke zaak; men moet, om het goed te doen, de eigenschappen van gezond vleesch goed kennen.
De stukken vleesch, die u te koop worden aangeboden, verschillen zeer in waarde, al naar gelang van de fijnheid van de vezels, de hoeveelheid vet en de hoeveelheid beenderen. Rundvleesch. Van rundvleesch moet gij die stukken kiezen,



welke fijn zijn van vezels, die eene frissche roode kleur hebben, eene goede hoeveelheid vet bevatten en waarvan het magere gedeelte sappig en zacht is, zonder slap te wezen. De hoeveelheid beenderen, die een stuk vleesch bevat, is ook een zaak van belang.
Een runderrib bevat nog al veel beenderen, maar is een zeer smakelijk stuk vleesch. De haas die in 't geheel geen beenderen bevat, is het fijnste, maar ook het duurste stuk; een schijf is een zuinig stuk, omdat die zeer weinig beenderen bevat. Een schapenbout, een kal verschijf en een ham bevatten weinig beenderen.
Toch moet men de beenderen niet als afval beschouwen; want wanneer men ze zeer gaar kookt, bevatten ze eene groote hoeveelheid voedsel, men kan er goede soep van koken en de uitgekookte beenderen kan men verkoopen.
De kop, de lever en het hart zijn de goedkoopste stukken. De lever is niet te versmaden, want ze bevat veel stikstof; het hart is zeer voedzaam, maar zwaar te verteren.
Kalfsvleesch moet vet en blank zijn. Het maakt weinig uit, of het van een ouder of van een jonger kalf is, als het maar niet van een nuchter dier is.
Lamsvleescli moet niet al te vet wezen en een zekere vastheid bezitten. Schaapvleesch is minder goed.
Spek. De eigenschappen van goed spek zijn: dikte, vastheid en een rood-witte kleur. Gerookt spek moei wit zijn en niet geel; de gele kleur bewijst dat het ranzig is.
Kalfs- en runderlever moet men niet in den zomer koopen, omdat men dan veel kans loopt bedorven waar te krijgen, wat vooral bij de lever zeer gevaarlijk is.
Bloed' en leverworst mogen niet te oud zijn.
Visch. Alle versche visschen hebben roode kieuwen, wit en vast vleesch en mogen niet onaangenaam rieken. De oogen en de schubben moeten glanzig zijn en de visch mag niet week aanvoelen.
Haring. Goede haringen hebben wit vleesch, zijn niet te sterk gezouten en rieken niet naar traan.
Stokvisch. De beste stokvisch is wit van kleur.
Bokkings mogen niet week zijn en slecht rieken.



Mossels zijn voedzaam en smakelijk als ze versch zijn. Men kent de bedorvene aan den reuk.
Groenten.
Aardappelen moeten melig zijn, niet zoet of naar den grond rieken en in korten tijd gaar zijn. Een doorgesneden rauwe aardappel mag op dé doorsnijvlakte geen bruine vlekken vertoonen of sponzig zijn.
Roode kool heeft, zal ze goed zijn, een bloedroode kleur. De donkerroode smaakt sterk.
Spinazie van de eerste en tweede snede is de beste.
Snijboonen en Slaboonljes moeten pas geplukt , jong en groen zijn. Slap en geel gewordene deugen niet voor den inmaak.
Doperwten moeten dunne peulen hebben, week zijn en zoet smaken.
Wortelen. De beste zijn helder rood; de gele smaken niet zoo goed, maar zijn beter geschikt voor den wintervoorraad.
Salade. Kropsla mag niet verwelkt zijn; de dichte kroppen moet men koopen.
Selderij moet kleine, fijne bladen en een gladden, dikken, ronden knol hebben, die van binnen wit en sappig is.
Uien. De licht- en donkerroode soorten kan men het best bewaren. Zeer dikke uien rotten spoedig.
Augurken. Voor den inmaak zijn de groene, die bij het doorbreken knappen en een vast, doorschijnend vleesch bezitten, de beste. Ze mogen niet bitter smaken of vlekkig zijn.
Kruidenierswaren.
Koffie. Men koope geen gemalen koffie, die dikwijls van mindere hoedanigheid, verslagen of met andere stoffen vervalscht is, maar licht- of donkerbruin gebrande boonen. Te donker gebrande boonen smaken bitter.
Tarwemeel moet wit en vettig op het gevoel zijn. Het mag niet muf rieken en moet, wanneer een handvol samengedrukt wordt, niet uiteen vallen. Men koope steeds de beste soort.
Boekweitenmeel moet witachtig zijn, frisch rieken, zich niet
Gezondh. 3



klonterig voordoen en aangenaam smaken. In den zomer is het boekweitenmeel gewoonlijk slecht en smaakt dan bitter of muf.
Havergorl moet witachtig en zoet zijn.
Hijst. De beste soort heelt groote en heldere korrels. Voor het dagelijksch gebruik zijn ook goedkooper soorten bruikbaar.
Erwten mogen niet wormstekig zijn.
Witte boonen. De grootste zijn de beste
Krenten moeten blauw-zwart, droog, rond en zoet zijn.
Keukenzout zij droog, licht, wit en grof.
Nótemuscaat zij zwaar en dicht, en van buiten glad en grijs.
Kaneel koope men niet gemalen, omdat de geur door het staan verloren gaat en de gemalene vaak vervalscht wordt.
HOOFDSTUK XVII.
HOEVEEL MOETEN WIJ ETEN?
1. Nu wij hebben geleerd waarmee wij ons voornamelijk moeten voeden, dienen wij nog te weten, welke hoeveelheid voedsel wij noodig hebben, om het leven te onderhouden. Deze hoeveelheid is voor volwassenen en kinderen zeer verschillend en hangt af van verschillende omstandigheden, zooals de jaarge ■ tijden, de bezigheden, den toestand van het lichaam en den leeftijd van het individu. In den winter heeft men meer voedsel noodig dan in den zomer; in koude landen meer dan in warme. De werkzaamheden maken ook een onderscheid; zij, die in de open lucht werken, hebben meer voedsel noodig dan zij, die binnenshuis bezig zijn; wanneer de laatsten binnenshuis eenig werk doen, waarbij zij zich veel bewegen, hebben ze meer voedsel noodig dan lieden, die zittend werk verrichten. Zoo moet eene dienstmeid meer eten dan eene naaister. De leeftijd heeft ook invloed op de hoeveelheid, die gebruikt moet worden. Gedurende den tijd waarin het lichaam groeit, heeft men meer vopdsel noodig dan in den volwassen toestand. Een meisje, veertien, zestien of achttien jaar oud, heeft, naar



evenredigheid van hare grootte, door den snellen groei, ruim zooveel voedsel noodig als eene volwassen vrouw van middelbaren leeftijd. Ook moet men den maatschappelijken toestand in aanmerking nemen. Zij, die goed gekleed gaan en goede huizen bewonen, hebben minder noodig dan zij, die slecht gekleed en slecht behuisd zijn.
2. Als een algemeene regel kan worden aangenomen, dat de juiste hoeveelheid voedsel, die iemand noodig heeft, afhangt van de snelheid van ademhaling, den arbeid dien hij verricht, de gesteldheid der lucht en van de hoeveelheid warmte, die hij van zich geeft.
3. De hoeveelheid voedsel, die een kind moet gebruiken, is in evenredigheid van het gewicht van zijn lichaam, van drie tot zesmaal grooter dan de hoeveelheid, die door een volwassene moet worden genuttigd. De reden hiervan is, dat het lichaam van het kind nog moet groeien.
4. Waar de groei van het lichaam zeer groot is, stroomt het bloed zeer snel en is de ademhaling eveneens snel. De pols van een éénjarig kind heeft 115 tot 130 slagen in de minuut; van een driejarig kind 95 tot 105 slagen; van een vierjarig 80 tot 90, terwijl de pols van een mensch van 21 tot 60 jaren 72 maal in de minuut slaat. Omdat het voedsel het bloed voorziet van de stoffen noodig voor het lichaam, volgt hieruit, dat gezond voedsel gedurende de kinderjaren rijkelijk moet worden gebruikt. Een volwassen krachtig mensch heeft bij matigen spierarbeid dagelijks noodig 118 gram eiwitstoffen, 350 gram koolhydraten, 150 gram vet, 2800 gram water en 30 gram zouten. Een enkel voedingsmiddel kan voor ons geen behoorlijk voedsel opleveren; want wilden we ons b v. met mager vleesch alleen voeden, dan zouden wij meer dan 21/'2 kilo per dag moeten gebruiken en zoo veel te veel eiwit opnemen; ons diöet moet daarom gemengd zijn, d. w. z. we moeten ons voeden met een mengsel van voedingsmiddelen. Menschen die met hunne spieren arbeiden kunnen meer en zwaarder voedsel verteren, dan zij, die met hunne hersenen arbeid verrichten Voor de laatsten is bepaald een licht verteerbare, eiwitrijke kost noodig.
3*



WANNEER MOETEN WIJ ETEN?
1. Slechts wanneer het voedsel verteerd is, kan dit het bloed voorzien van de stoffen, die het lichaam moeten voeden.
De spijsvertering heeft het best plaats in de morgenuren; op dezen tijd van den dag dus moet men de grootste hoeveelheid voedsel hebben opgenomen.
2. Men moet eten alvorens veel gewerkt te hebben. Daarom is het beter vroeg te ontbijten dan laat, nadat men reeds het een of ander werk heeft afgedaan. Het is niet.schadelijk, maar veeleer gezond bij het ontbijt veel te eten.
3. Omdat arbeid het lichaam vermoeit, moeten arbeidsmenschen omstreeks den middag een goeden maaltijd houden. Na dien tijd moet men slechts eene kleine hoeveelheid voedsel
nemen. ... i
4. Het voedsel wordt gedurende den nacht minder gemakkelijk opgelost dan des daags; daarom is het volkomen onnut des avonds veel te eten. Hoe meer men zich gewent eerst laat op den dag te eten, des te meer krijgt men behoefte aan prikkelende spijzen en dranken en des te minder kan men zich tevreden stellen met een eenvoudig maal.
5 De werking der verschillende organen, is des avonds geringer dan des morgens; daarom is het noodig vroeg naar bed
te gaan en vroeg op te staan.
6. Kinderen en zwakken, zoowel als ziekelijke personen, moeten zeer dikwijls eten, zoowel des daags als des nachts, doch' telkens eene geringe hoeveelheid. Anders zullen zij in
kracht afnemen.
7. Diegenen, die bü zieken moeten waken, doen goed, gedurende dien tijd iets Ie eten. Dr. Edward Smith beschouwt thee met een stukje spek (in ons land zou men zeker liever geen spek gebruiken) als het beste voedsel voor waaksters en zegt te hebben opgemerkt, dat zij, die dit voedsel gebruikten, het veel beter zonder slaap konden uithouden, dan zij, die iets anders aten. De doctor nam er zelf ook de proef van en bevond, dat hij zelfs eens 72 uren lang bij de zieken kon waken zonder neiging tot slapen te gevoelen.



Jonge menschen moeten zich de volgende regels goed in het geheugen prenten.
1. Eet nooit alleen om te eten.
2. Eet slechts, wanneer gij honger hebt; in het algemeen moeten tusschen twee maaltijden minstens vier uren verloopen.
3. Eet vooral voedzame spijzen. Eenvoudige spijzen zijn de gezondste. Geef geen geld uit voor allerlei lekkernijen.
4. Wanneer gij zwak zijt, eet dan dikwijls en bij kleine hoeveelheden te gelijk en zoek altijd de meest versterkende spijzen uit.
5. Eet langzaam en zorg dat gij het voedsel goed kauwt, zoodat de verteringsvochten er spoedig en beter op kunnen werken.
TWEEDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XV]II.
HET BEREIDEN DER SPIJZEN.
Algemeen e Opmerkinyeti.
1. Men hoort wel eens zeggen, dat weinig vrouwen goede kooksters zijn; en zeker is dit ook zeer dikwijls waar. Velen zijn niet in staat hare meiden onderricht te geven; ongelukkig vindt men ook bij de arbeidende klasse weinig vrouwen, die de kunst verstaan voor weinig geld een goeden pot te koken. Somtijds is dit het gevolg van weinig zorgvuldigheid, maar toch ook zeer dikwijls van onbekendheid met de kunst van het bereiden van spijzen. Daar er echter alles vóór pleit, dat jonge meisjes iets van de kookkunst leeren, verzoek ik haar eenige wenken hierover met belangstelling te willen lezen.
2. Goed toebereid voedsel is aangenaam van smaak, hoe eenvoudig het ook zij; daarom is het bij het bereiden dei* ?pij-



zen noodig althans te zorgen, dat de natuurlijke smakelijkheid van het vleesch en van de groenten zooveel mogelijk bewaard blijve. De sappen, die zich in het vleesch bevinden, maken het smakelijk en bevatten een groot gedeelte der voedingsstoffen. Daarom is het van veel belang te verhinderen, dat de sappen bij het koken uit het vleesch vloeien; dit kan men zonder moeite beletten.
3. Een van de bestanddeelen van het vleesch is eiwit; dit wordt hard dooi' de hitte. Kokend water doet het stollen, juist zooals ook het wit van een ei door het koken hard wordt. Wanneer men nu een stuk vleesch in heet water werpt of het op een levendig vuur plaatst, stolt het eiwit aan den buitenkant en vormt eene korst, die de sappen binnen het vleesch besloten houdt.
4. Wanneer men soep wil bereiden, moet men het rauwe vleesch tot kleine stukjes gesneden in koud water zetten en dit water langzamerhand aan de kook brengen; het water moet slechts even het kookpunt bereiken. Wanneer men het water eenigen tijd zeer zachtjes laat koken, verliest het vleesch de sappen, die de soep krachtig en smakelijk maken, en wordt ook een klein deel van de eiwitstoffen in het water opgenomen.
Bouillon heeft als voedsel geene beteekenis, omdat het bijna alleen de stoffen van het vleesch bevat die prikkelend werken, dus alleen dienen om de spijsvertering te bevorderen. Daarom moet het soepvleesch ook gegeten worden en niet als onnut worden beschouwd. Een kop bouillon, voor het eten gebruikt, wekt eetlust op.
Het koken van Vleesch.
1. De beste wijze om vleesch te koken is het in kokend water op te zetten, het eenige minuten te laten koken en er dan zooveel koud water bij te voegen, dat de temperatuur 70 of 80 graden Celsius bedraagt. Wanneer men zorgt, dat het water gedurende een paar uren dezen warmtegraad behoudt, zal het vleesch alle eigenschappen verkrijgen, die het tot een gezond en smakelijk voedsel maken.
2. Het eiwit van de buitenste lagen van het vleesch stolt



het eerst en langzamerhand stolt ook het eiwit van de meer naar binnen gelegen deelen; terwijl dus hel water niet in het vleesch kan dringen, blijven de sappen er in. Het vleesch behoudt dus zijne sappigheid en is even aangenaam voor den smaak, als wanneer het gebraden is.
3. Wanneer men vleesch kookt, moet men er goed op letten, dat het stuk steeds onder water blijft. Een deel, dat niet goed met water bedekt is geweest, zal hard zijn en geene goede kleur hebben. Ongeveer een halve liter water moet men rekenen voor ieder kdo vleesch en veertig minuten kooktijd voor dusdanige hoeveelheid. Een zeer dik stuk vleesch en ook gezouten vleesch moet langer koken. Wanneer men een ham kookt moet men nog twintig minuten meer rekenen dan bovengenoemden kooktijd.
4. Gedurende het koken moet men nu en dan het deksel oplichten, om het schuim weg te nemen, maar men moet de pan niet onnoodig openen. Wanneer men niet op het afschuimen let, krijgt het vleesch een minder smakelijk aanzien. Men moet geene groenten, wortelen en peren uitgezonderd, te gelijk met het vleesch in dezelfde pan koken. Zij zouden eene leelijke kleur krijgen.
Het koken van Soep.
1. Water, waarin vleesch is gekookt, bevat eenig voedsel en moet bewaard worden, om het bij het maken van soep gebruikt te worden. Stukgebroken beenderen kan men dan laten trekk?n en dit nat met de weekgeworden botjes bij de soep voegen. Vleesch, vooral zoo mager mogelijk, verdient echter de voorkeur voor het maken van soep en bouillon. Soep moet men van drie tot zes uur laten trekken.
2. Indien het zoo uitkomt, is het goed de soep te maken op den dag voorafgaande aandien, waarop men ze wil eten; het vet, dat, zoodra de soep koud wordt, bovenop drijft, kan dan gemakkelijk worden afgeschept. Wanneer dit niet gedaan kan worden, kan men het vet van de oppervlakte der soep verwijderen door een theelepeltje meel met water aangemengd door de soep te laten koken. Wanneer men de soep niet dadelijk



wil gebruiken, moet men er geen groenten in koken. Wanneer men ze echter aanstonds wil eten, kan men dit wel doen en is het zelfs beter.
Het koken van Groenten
Groente moet men zoo versch mogelijk gebruiken; men moet bij het koopen hierop letten; somtijds zijn groenten, die reeds eenige dagen geleden zijn afgesneden, goedkooper, maar ze zijn minder goed. De volgende wenken zijn nuttig voor de jonge kooksters.
1. Wasch de groenten zeer zorgvuldig en neem er alle oude, slappe, halfverdorde bladen af.
2. Wanneer ze goed zijn afgewasschen, moet gij ze in water zetten met een weinig zout en ze daarin één uur laten staan, voor gij tot het koken overgaat. Dit water moet er worden afgegoten, wanneer met het koken wordt begonnen.
3. Laat de groenten koken in veel water en houdt ze goed aan de kook, totdat ze zacht zijn. Ongare groenten zijn zeer zwaar te verteren en ongezond.
4. Het is in het algemeen goed, groenten in regenwater te koken; wanneer men erwten in putwater kookt, worden ze hard. Men moet vooral niet vergeten zout bij de groenten te doen, want dit geeft ze een veel mooier kleur.
5. Wanneer nu de groenten gaar zijn, moet gij het water er zeer zorgvuldig laten uitlekken, b.v. door ze op een vergiet te leggen.
6. Giet nooit water, waarin kool gekookt is, dooi' den gootsteen ; de reuk is zeer onaangenaam.
Over liet Stoven.
1. Stoven is goedkoop en daarom voor de werkende klasse zeer aan te bevelen. Door eene zorgvuldige bereiding zal eene kleine hoeveelheid vleesch, met bijvoeging van groenten, een goed en krachtig maal opleveren. Wanneer men het vleesch zeer lang laat stoven, zullen de minst fijne deelen even eetbaar worden als de allerfijnste.
2. Zulk een hutspot kan zeer goed bereid worden van ver-



schillende soorten vleesch; daarom is het aan te raden kleine stukjes van goede qualiteit te koopen, die, wanneer men ze lang genoeg met elkander stooft, een even goed voedsel opleveren als de meer kostbare groote stukken.
3. Het is goed , het een en ander bij den hutspot te voegen, «lat de saus dik maakt, b.v. wat meel of ook wel gort, rijst, sago of erwten; ook is het goed de spijs te kruiden door bijvoeging van uien, peper en zout. Een eetlepel zout en een theelepeltje peper zijn voldoende voor een halt kilo gestoofd vleesch met groenten, rijst enz.
HOOFDSTUK XIX.
Braden, Roosteren enz.
De ouderwetsche manier van aan het spit te braden is eigenlijk de beste, maai' omdat ze in ons land zeer zeldzaam geworden is, wil ik er hier niet over spreken en liever eenige opmerkingen geven over het braden in den oven.
Wanneer men een groot stuk vleesch wil braden, moet men een kwartier braadtjjd rekenen voor een half kilo vleesch. Rund- of schaapvleesch wordt vooraf een paar dagen in het zout gezet; bij kalfsvleesch wordt onder het braden zout gevoegd. Men doet goed voor wit vleesch (kalfsvleesch, kippen enz.) een steenen braadpan te gebruiken, omdat het vleescti dan blanker blijft. In het eerst moet de oven niet bijzonder heet zijn, anders zou het vleesch van buiten verbranden en van binnen niet gaar worden; langzamerhand moet men harder stoken. In het laatst moet de oven zeer heet zijn. De geheele kunst, om een stuk vleesch lekker te braden, bestaat eigenlijk in het bedruipen. Men moet dit zeer dikwijls doen; want daardoor alleen komt de aangename smaak. Wanneer het vleesch uit de pan is genomen, moet de jus nog eenigen tijd nabrailen tot ze goed bruin is. Het is het best een stuk vleesch te nemen, waaraan eene matige hoeveelheid vet is; te veel vet is niet voordeelig en in 't geheel geen vet evenmin; want in het



laatste geval moet men meer boter gebruiken. Kalfsvleesch vereischt nog al veel boter; bij tamelijk vet rund- en schaapvleesch behoeft in 't geheel geen boter gebruikt te worden. Overgebleven jus smaakt best in soep.
Roosteren.
4. Roosteren is wel eene spoedige maar geen zuinige wijze om vleesch te bereiden. De hoeveelheid geroosterd vleesch, die één persoon bij één maaltijd gebruikt, zoude, wanneer het vleesch met groenten gestoofd ware, voldoende zijn voor twee personen. Het vleesch krijgt er echter een aangenamen smaak en geur door.
2. Wanneer men tot roosteren overgaat, moet het vlammend vuur worden verwijderd en de rooster op de gloeiende kolen gelegd worden. Om het gloeien te bevorderen kan men bij het gebruik van kolen, wat zout over het vuur strooien, maarniet wanneer men turf gebruikt. Men moet er in dit geval op letten, dat de kolen goed zijn doorgebrand.
3. De rooster moet heet zijn, voordat men het vleesch er oplegt maar niet te heet, opdat het vleesch niet verbrande. De staven van den rooster moeten eerst zorgvuldig worden afgeveegd en met een weinig zuiver vet worden bestreken, om te beletten, dat het vleesch zich daaraan vasthechte. Gedurende het roosteren moet het vleesch dikwijls worden gekeerd; men moet niet met de vork in het vleesch steken, want dan zou er sap uitvloeien en zoo een gedeelte verloren gaan.
Bakken.
1. De koekepan is een zeer nuttig meubel in de huishouding vooral van den handwerksman. Kleine stukjes overgebleven vleesch en groente, in de koekepan bruingebakken, geveneen smakelijk avondmaal.
2. Men moet de koekepan altijd bijzonder zorgvuldig schoon maken. Wanneer ze niet wordt gebruikt en voor eenige tijd wordt weggezet, moet ze met reuzel worden ingesmeerd om het roesten te voorkomen. Vóór dat het vleesch, de visch of het deeg in de pan wordt gelegd, moet men er een weinig



boter of vet in doen; het vet moet kokend heet zijn, vóór het eigenlijke bakken kan beginnen. Gedurende het bakken moet de pan nu en dan worden geschud, om te beletten, dat het vleesch zich aan de pan vasthecht en aanbrandt. Visch moet niet vochtig zijn, wanneer men ze in de pan doet.
HOOFDSTUK XX.
WARMTE EN DE TOEPASSING ER VAN IN DE HUISHOUDING.
Hoe warmte wordt voortgebracht en verspreid.
Het is zeer nuttig voor alle jonge meisjes, iets van dit onderwerp te weten om het in toepassing te kunnen brengen, b.v. bij het aanleggen van vuur, het koken van water enz.
Hoe warmte wordt voortgebracht. — De zon is de bron van alle warmte. Maar, omdat de zonnewarmte niet onmiddellijk gebruikt wordt voor eenig huishoudelijk doel, willen wij er hier niet over spreken. "Kunstmatige warmte wordt voortgebracht op ver- V schi 1 lende w ij zen:
1. door het verbranden van brandbare stoffen, zooals hout, papier, steenkool en turf. Wanneer deze stoffen in brand worden gestoken, verspreiden zij veel warmte en, zoo lang het vuur gevoed wordt, blijft de warmte aanhouden. De hoeveelheid warmte is afhankelijk van de hoeveelheid brandstof, die in een gegeven tijd verbrand wordt; dit wordt hoofdzakelijk geregeld door de hoeveelheid zuurstof, die met de brandstof in aanraking komt. Omdat nu de lucht de zuurstof bevat, is de hoeveelheid warmte, door een vuur gegeven, afhankelijk van de hoeveelheid lucht, die wordt toegelaten. Onthoudt dit, wanneer gij vuur aanlegt.
2. Wanneer men een stukje metaal en een stuk hout, of twee stukken metaal, of twee stukken hout, tegen elkander wrijft, worden deze stoffen warm. Wanneer men het wrijven lang volhield, zou het metaal gloeiend heet worden, en het hout ontvlammen. Hier wordt dus de warmte voortgebracht



door wrijving. Hoe sterker de wrijving is, des te grooter wordt de hitte, en omgekeerd. Gladde oppervlakten veroorzaken minder wrijving dan ruwe, en wanneer ze bovendien nog geolied zijn, minder dan wanneer ze niet zijn geolied. Meisjes, die met naaimachines werken, moeten hier goed opletten en al de deelen, die tegen elkander wrijven, goed met olie insmeren.
3. Wanneer men met een stuk hard staal slaat legen een vuursteen, vliegen er vonken af. Deze vonken zijn kleine stukjes vuursteen, in een' gloeienden staat en de hitte is het gevolg van de kracht der botsing van den vuursteen met het staal. Vóór de uitvinding van de lucifers was dit de gewone manier van vuur maken. Men bereidde zich een tonder, door oude stukjes linnen of katoen zwart te laten branden en bewaarde die in een metalen doos. Den vuursteen hield men boven de tonderdoos; het staal werd tegen den vuursteen geslagen en de vonken, die op het tonder vielen, deden dit ontbranden. Daarna werd een zwavelstok aan het brandende tonder aangestoken. Lucifers zijn veel gemakkelijker in het gebruik; zij zijn goedkoop, men kan ze altijd bij zich dragen en in één oogenblik vuur hebben. Het gebruik van de ouderwetsche lucifers is echter niet zonder gevaar; want, wanneer er op getrapt wordt of wanneer ze door kleine kinderen al spelende woiden aangestoken, kan er licht brand door ontstaan. Lucifers moet men nooit laten liggen of laten vallen en de overgebleven eindjes moet men niet op den grond werpen, wanneer ze nog branden. Menig huis is afgebrand door zulk een zorgelooze handelwijze. Ook zijn vele gevallen van vergiftiging door dat soort bekend. Ze bevatten gele phosphorus, die vergiftig is.
4. Voor eenige jaren heeft men in Zweden eene soort van lucifers uitgevonden, die geen phosphorus bevatten en slechts kunnen worden aangestoken aan het doosje, waarin ze verkocht worden. Deze veiligheidslucifers, — die men zoo noemt, omdat ze niet van zelt kunnen ontbranden, — zijn iets duurder dan de gewone, maar de afwezigheid van alle gevaar is die geringe meerdere uitgaaf meer dan waard.
Het verspreiden van warmte. — Warmte gaat van het eene lichaam naar het andere over, op verschillende wijzen.



1. Wanneer men een stuk metaal in de vlam eener lamp of in het vuur houdt, of ook op eenig heet voorwerp legt, gaat de hitte van het eene lichaam naar het andere over, totdat ze beide even heet zijn. Wanneer men een stuk hout neemt, in plaats van een stuk metaal, gaat de warmte niet zoo spoedig op het hout over. Wanneer men het heet geworden metaal bedekt met een stuk laken of katoen of zelfs papier, kan men het, zonder zich (ebranden, een oogenblik in de hand nemen, omdat de hitte door de laatstgenoemde stoffen niet snel doorgaat. Hier zijn nu twee dingen op te merken. Ten eersten, dat warmte van een heet lichaam op een koud kan overgaan, doordat beide met elkander in aanraking worden gebracht; ten tweeden, dat sommige stoffen de warmte niet gemakkelijk geleiden. Dit overgaan der warmte van het eene lichaam op het andere wordt warmtegeleiding genoemd. De stoffen, die de warmte goed doorlaten noemt men goede warmtegeleiders; die ze slecht doorlaten heeten slechte geleiders. Alle metalen zijn goede geleiders; glas, ivoor, been en hout zijn slechte geleiders, evenals stroo, wol, katoen, papier en klei.
De kennis van de wetten der warmte is van veel nut in het dagelijksch leven. Zoo zal iemand, die deze kennis bezit en een haard wil maken er op letten, dat die aan de zijden en ook van achteren met hard geworden klei bedekt is. Een haard, geheel van ijzer, zal veel van de warmte wegleiden en een klein vuur doen uitgaan. Groote ijzeren haarden kunnen voor het gebruik zuiniger worden ingericht door ze aan de zijden en van achteren met hard geworden klei te overdekken. Deze klei kan men voor een redelijken prijs koopen, in blokken, die men nat en daardoor week kan maken en kneden, zooals men wil.
2. Een metalen theepot moet geen metalen handvatsel hebben, of het handvatsel moet van de theepot gescheiden zijn door een stukje ivoor, been of hout. Wanneer dit niet gebeurt, gaat de warmte van het kokende water, dat op de thee gegoten wordt, over op het handvatsel en maakt het te heet om het aan te vatten.
3. Door de warmtegeleiding worden wij in staat gesteld



ovens te hebben aan de zijden van den kookkachel; de hitte van het vuur gaat door het metaal, waarvan de kachel gemaakt is en maakt na eenigen tijd het geheel warm; de lucht, die zich bevindt in de ruimte van den oven, wordt heet en doet de spijzen gaar worden.
Wanneer een oven goed zal werken, moet de hitte van het vuur er zich vrij over verbreiden; alle deelen, die niet met het vuur in aanraking komen, moeten bewaard worden voor koude luchtstroomen en niet in verbinding staan met gcede geleiders. Die kookkachels zijn de beste, welke zoo zijn ingericht, dat het grootste gedeelte van de warmte naar den oven wordt geleid en alle voortgebrachte hitte wordt gebruikt.
HOOFDSTUK XXI.
Warmte (vervolg).
1. Wanneer wij voor een vuur staan, gevoelen wij dat de hitte er uitstijgt; en wanneer wij de warmte konden zien, zouden wij bemerken, dat zij zich naar alle zijden volgens rechte lijnen voortplant (stralende warmte). Warmte gaat alleen dan van een lichaam op de omgeving over, wanneer deze een lagree temperatuur heeft dan dat voorwerp en tot zoolang, dat ze beiden denzelfden warmtegraad hebben. Op die wijze koelen stoffen, die een hoogere temperatuur hebben dan de omgeving, af, zooals b.v. thee in den theepot, wanneer die niet op het vuur staat.
2. Er zijn verscheidene feiten met betrekking tot de uitstraling, waarvan de kennis van nut is voor het dagelijksch leven. Deze zijn: 1°. De uitstraling heeft alleen plaats van af de oppervlakte van het voorwerp. Hoe grooter de oppervlakte is, die aan de lucht is blootgesteld, des te sneller zal de afkoeling plaats hebben. Wanneer men nu eene vloeistof spoedig wil doen koud worden, moet men ze gieten in een wijd, ondiep voorwerp. 2°. Wanneer vloeistof van hooge temperatuur, water b.v. in een vat wordt gegoten, straalt de warmte uit,



van de oppervlakte van het vat; alle oppervlakten stralen echter niet evenveel uit. Wanneer men nu '/4 liter kokend water giet in een tinnen ketel met eene dofle oppervlakte en dan nog dezelfde hoeveelheid in een anderen ketel met een gepolijst oppervlak, dan zal men bevinden, dat het water in den doffen ketel zijne warmte zal verliezen in den helft van den tijd, dien het water in den gepolijsten ketel noodig heeft om koud te worden. De grootste uitstraling heeft plaats van doffe, zwarte oppervlakten, de kleinste van witte of gepolijste voorwerpen. De thee jn een zwarten theepot bekoelt in den helft van den tijd, waarin thee van denzelfden warmtegraad in een witten pot zijn warmte verliest.
Men kan echter de warmte bewaren en zoo den theepot langer warm houden, wanneer men hem omringt met een slechten geleider, b.v. een wollen lap. Kokend water, in een gepolijsten theeketel, zal tweemaal zoo lang heet blijven, als in een doffen ketel. Het is dus van groot belang den ketel blinkend te schuren; wanneer men koffie of thee lang wil warm houden, zonder ze op het vuur te zetten, moet men ze dus bewaren in een blinkenden ketel, bedekt met een slechten geleider.
3. Als twee voorwerpen, het eene zwart of dof en het andere wit of blinkend, vóór het vuur of in den zonneschijn worden geplaatst, zal het zwarte veel spoediger warm worden dan het witte. Dit komt doordat de stralen, wanneer zij op de zwarte oppervlakte vallen, er diep indringen en worden opgeslorpt, terwijl de witte oppervlakte ze terugkaatst. Wanneer men nu de eene of andere vloeistof vóór het vuur wil verwarmen , moet men deze in een zwart voorwerp gieten en het gedeelte, dat van het vuur is afgekeerd, bedekken met een nietgeleider. Wanneer de leien of pannen, waarmede wij onze huizen dekken, wit gemaakt waren, zouden de zonnestralen worden teruggekaatst; dit zou ten gevolge hebben, dat de temperatuur der bovenkamers in den zomer lager werd, terwijl in den winter, de warmte in onze woningen niet zoo spoedig door uitstraling zou verminderen Nu is juist het tegenovergestelde het geval: de bovenkamers zijn drukkend warm in den zomer en in den winter bar koud.



Wij kunnen ons lichaam koeler houden door in den zomer kleederen te dragen van eene lichte kleur, strooien hoeden in plaats van vilten, of wit vilten in plaats van zwart vilten hoeden.
4. Wanneer men een weinig koud water in een fleschje giet en het boven de vlam eener lamp houdt, zullen er spoedig kleine belletjes in de vloeistof opstijgen. Eerst wordt de lucht, die in het water is opgelost, uitgedreven en daarna ontstaat eene strooming van beneden naar boven en omgekeerd in de vloeistof. Het water toch, dat het dichtst bij den bodem is, wordt het eerst verwarmd en is lichter dan de hooger gelegen lagen. Terwijl de warmere lagen stijgen, zinken de koudere, totdat ze op hare beurt warm worden en opstijgen. Dit duurt zoo lang, totdat het water het kookpunt bereikt heeft, d. i. 100' Celsius, 80c Reaumur of 212° Fahrenheit. De temperatuur van het water wordt niet hooger, zoo lang het aan de lucht is blootgesteld. Wanneer men de warmte aanbrengt bij het boveneinde van het fleschje, zal men opmerken, dat er nu geen strooming optreedt, omdat de meest warme lagen nu reeds de bovenste zijn. Het is inderdaad mogelijk, het water in het bovenste gedeelte van een glas aan den kook te brengen, terwijl op den bodem een klein stukje ijs, aan een steentje bevestigd om het op den bodern te houden, ongesmolten blijft. Dit komt, doordat het water een slechte geleider is. Natuurlijk, zou op den duur het water genoeg warmte naar de diepere lagen geleiden om het ijs te doen smelten, maar hiervoor wordt veel grootere warmtetoevoer vereischt, dan wanneer die van beneden wordt aangebracht. Water heeft de eigenschap om warmte, die het opgenomen heeft, zeer lang te bewaren; daarom koelt het niet zoo spoedig af als vaste stoffen. Wanneer men water wil koken, moet men het vuur onder den ketel zoo schikken, dat de vlam den bodem van den ketel raakt. De bodem dient goed afgeschrapt te worden, opdat er zich onderaan geen korst vorme. Ook moet men zorgen, dat de ketel niet komt te staan op een stuk kool, dat niet gloeit, omdat kool een slechte geleider is. In dat geval toch zou het water veel langer tijd noodig hebben om aan den kook te komen, dan wanneer de ketel zoo geplaatst ware, dat de vlammen den bodem aan alle



kanten konden omspelen. De vlammen langs de zijden van den ketel doen het water niet zoo spoedig heet worden, als zij die den bodem raken. Wanneer gij op deze feiten let, zult gij èn brandstof èn tijd uitwinnen.
HOOFDSTUK XXII.
Vuur aanleggen.
1. Op tweeërlei wijze kan men het vuur aansteken en wel van boven en van beneden. De een geeft aan deze, de ander aan gene manier de voorkeur; maar de keuze hangt het meest af van het doel, waartoe het vuur moet dienen.
2. Wanneer men geen ander doel heeft dan eene ruimte, b.v. een kamer, te verwarmen, is een vuur, dat langzaam en gestadig brandt, het beste; dit verkrijgt men door de brandstoffen van boven aan te steken. Wanneer men deze methode volgt, moet men den bodem van den haard beleggen met een dunne metalen plaat of een stuk dik bruin papier, teneinde den luchttoevoer van beneden af te snijden en de lucht te dwingen er van voren in te stroomen. Op de plaat moet men steenkool (of turf) leggen en geen uitgebrande kool. Wanneer de haard bijna vol is, legt men er het hout bovenop. Daarop, plaatst men eenige glimmende kolen. Wanneer nu het hout wordt aangestoken, zal het vuur, op deze wijze verkregen, zich langzamerhand meester maken van alle brandstof en gestadig doorbranden. Als het vuur naar beneden doorbrandt, zal de rook van de nieuw aangestoken kool door het hooger gelegen vuur moeten doorgaan en verteerd worden, waardoor dus eene nog meer volledige verbranding en dus besparing van brandstof wordt bewerkt. Men moet geen pook gebruiken, omdat daardoor zulk een vuur wordt bedorven.
3. WTanneer men wil dat het vuur spoedig en sterk zal opvlammen, moet men het van beneden aansteken. Weinig meisjes verstaan de kunst van vuur aanleggen en het gevolg
Gezondh. 4



hiervan is, dat veel brandstof wordt verkwist. Het in acht nemen van de volgende regels zal deze verkwisting voorkomen.
1) Verwijder de asch en leg dan eenige aangeglommen kolen op den bodem van den haard. Doe dit met zorg en schik ze zoo, dat zij de eerste staaf van den haard bereiken, behalve in het midden van het voorste gedeelte, waar men een plaatsje moet openhouden voor een weinig papier. Neem dan eenige stukken hout en leg ze er op, op een kleinen afstand van elkander; schik ze zoo, dat het eene einde van de stokken rust op de eerste staaf van den haard.
2) Vul niet den geheelen haard, maar laat aan beide zijden wat ruimte over; plaats hierin eenige kleine stukken kool. Leg nu eene andere laag hout kruiselings over de eerste, zóó dat de stukken van de bovenste laag elkander niet raken. Plaats nu weder eenige kleine stukken kool aan de kanten. Leg een andere laag hout op de vorige, in dezelfde richting als de eerste laag en zorg, dat de stukken op een kleinen afstand van elkander komen te liggen. Leg er nu eene laag kool op maar laat in het midden een plaats open. Leg ook eenige stukken kool tusschen de staven. Steek nu het papier aan, dat onder in den haard gelegd is, en plaats den ketel boven de opening in het midden van het vuur, maar pas er goed op, dat de ketel niet op de kolen blijft rusten. Dit kan men vermijden door drie of vier kleine stukjes kool op de bovenste laag, rondom de middelste opening, te plaatsen en den ketel hier op te zetten.
3) Zoo spoedig het papier is aangestoken, zal het hout vuur vatten, de vlam opslaan door de middelste opening en den bodem van den ketel raken. Zoo zal het water reeds eenige warmte ontvangen, zoodra het vuur is aangestoken en wel op die plaats, waar de warmte het meest noodig is.
4) Voor het aanleggen van een vuur op deze wijze wordt zorg en tijd vereischt. Beide zijn echter goed besteed. Wanneer het vuur goed is aangelegd, kan een groote ketel water zeer spoedig koken, zonder dat het noodig is het vuur op te poken. Dit geeft aanleiding tot het besparen van brandstof, wat veel waard is.
5) Wanneer gij een vuur volstrekt moet oppoken, doe dit



dan van beneden; breek niet door de bovenste laag heen, want dan zou een gedeelte der brandstof naar beneden vallen en verloren gaan. Als het noodig is nieuwe kool bij het vuur te doen, gebruik dan een kolenschop; werp geen kolen uit den bak op het vuur. Zoo gij geen levendig vuur noodig hebt, b.v. tusschen het middageten en den theetijd, doe er dan wat gruis op. Maak dit gruis eerst nat en pers het goed, voordat gij het er op legt. Na eenigen tijd wordt dit gruis tot een soort van koek; wanneer gij nu uw vuur wilt doen opvlammen, pook het dan zachtjes van beneden en gij zult een vroolijk vuur verkrijgen. Een klein vuur. dat steeds gevoed moet worden, is niet zoo zuinig als een groot vuur, aangelegd op de hierboven beschreven manier. De goedkoopste brandstof is altijd dat materiaal, wat op de plaats van gebruik het meest wordt gebezigd, zooals hout, turf, cokes of steenkool. Turf en hout moet men vroegtijdig opdoen, zoodat de voorraad droog zij, wanneer men ze gaat gebruiken. Kolen en cokes moet men niet te vroeg opslaan, omdat door het liggen het warmtegevend vermogen daarvan vermindert. Goede steenkool is glanzend en bros; steenkoolgruis make men vochtig vóór het gebruik.
Een goed hulpmiddel bij het stoken zijn de verschillende soorten briquettes. Om ze als hoofdbrandstof te bezigen, zijn ze echter te duur en veroorzaken ze te veel roet; ook vuurmakers kunnen zeer goeden dienst doen bij het aanleggen van een vuur. Men gebruike daarvoor nimmer petroleum.
DERDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXIII.
OVER DE VERSCHILLENDE DRANKEN.
Water.
1. Het grootste gedeelte, en wel ongeveer 80°/0 van ons lichaam, is water. Bij een volwassen man, voor wien we het
4»



gemiddelde gewicht op 70 kilogram kunnen stellen, moeten we dus 56 kilo brengen op rekening van het water.
2. Het is noodig voor het lichaam dat deze verhouding niet worde verbroken; omdat een groot gedeelte van de vochten door uitscheiding verloren gaat, moet dit verlies worden hersteld. Dit kan slechts geschieden door een nieuwen toevoer van vocht, op den een of andere wijze.
3. De hoeveelheid water, die dagelijks noodig is, hangt at van verschillende omstandigheden, zooals: de temperatuur deilucht, de meerdere ot mindere arbeid, dien het lichaam verricht en het voedsel, dat wordt gebruikt. Een volwassen mensch, die niatig arbeidt met zijn lichaam, heeft 2800 cub. centimeter water per dag noodig. Dit wil niet zeggen, dat hij volstrekt deze hoeveelheid moet drinken; een gedeelte van de hoeveelheid vocht, die hij noodig heeft, bevindt zich immers in het voedsel dat hij eet. Zelfs brood bevat eene zekere hoeveelheid water. Hoe meer droog voedsel men gebruikt, des te meer moet men drinken. Wanneer men meer drinkt dan noodig is, wordt het bloed te rijk aan water en lijdt de gezondheid er onder.
4. Het is volstrekt noodig, dat het drinkwater zuiver is. In vele groote steden wordt het water geleverd door maatschappijen, zoo dat het gefiltreerd en zoo noodig nog door andere middelen gezuiverd, door pijpen in de huizen wordt geleid (waterleiding).
5. Het water uit slooten en vijvers is dikwijls zeer onzuiver, omdat het. eene groote hoeveelheid dierlijke bestanddeelen bevat. Dit water moet men nooit drinken vóór dat het gefiltreerd en gekookt is, ofschoon dit niet aangenaam is voor den smaak.
6. Regenwater is, wanneer het op het land kan verzameld worden, een van de zuiverste soorten water. In groote steden is het in den regel vermengd met allerlei vuil, afkomstig van stoffen, die met den regen uit den dampkring zijn neergeslagen en vooral verontreinigd door de niet altijd zuivere daken, dakgoten, leidingen en regenbakken.
7. Bronwater is in mindere of meerdere mate vermengd met minerale bestanddeelen, zooals: kalk-, kalium-, ijzerzouten



enz., die door het water, op zijn doortocht door den bodem, zijn opgelost. Sommige soorten van bronwater zijn zoo rijk aan deze stoffen, dat ze voor het dagelijksch gebruik ongeschikt zijn; men noemt ze dan bronwater. Deze soorten worden dikwijls als geneesmiddelen gebruikt.
8. Soms is putwater ongeschikt voor het gebruik door ververgiftige bestanddeelen, die uit de riolen in den bodem en zoo in het water geraken. Niet zelden werd een tal van menschen aangetast door een soort van cholera, ten gevolge van het drinken van water uit één put. Als het water werd onderzocht, bevond men, dat het zeer schadelijke bestanddeelen bevatte, die de ziekte veroorzaakten. Het gebrnik van water uit putten in de nabijheid van varkenshokken, mesthoopen en stallen moet men vermijden.
De grootste hoeveelheid water, die men dagelijks gebruikt, wordt niet genomen als zuiver water alleen maar ook in den vorm van kunstmatige dranken, zooals: thee, koffie, bier enz.
Thee.
1. Thee is een drank, die algemeen in ons land wordt gebruikt. Zij is het blad van een kleine, altijd groene heester, Thea viridis en Thea Bohea, die in Japan, Sina en sommige gedeelten van Indië tehuis behoort. De bladeren worden van één- tot viermaal 's jaars geplukt. Meestal hebben er drie oogsten plaats: de eerste in 't midden van April, de tweede in 't laatst van Juni, en de laatste in Augustus en September. De bladeren, die het eerst worden ingeoogst, hebben de fijnste kleur en geur. De bladeren van den tweeden oogst zijn van eene dofgroene kleur en minder geurig dan de eerste; die het laatst worden geplukt zijn donkergroen en hebben veel minder waarde. De bladeren worden dadelijk na het inzamelen in wijde, ondiepe manden gelegd en eenige uren blootgesteld aan den invloed der lucht. Dan worden ze geplaatst op eene vlakke ijzeren pan, boven eene heete kachel en snel door elkander geschud; als ze droog genoeg zijn, pakt men ze in manden. De volgende bewerking, die zij ondergaan, is het rollen; dit geschiedt door de bladeren zorgvuldig tusschen de handen te



wrijven, waarna men ze op nieuw in eene ijzeren pan aan de hitte blootstelt. De theebladen worden dan op eene tafel gelegd en zorgvuldig uitgezocht; elk niet volkomen goed gedroogd blad wordt verwijderd.
3. Er worden twee soorten van thee verkocht; zwarte en groene, die echter afkomstig zijn van denzelfden boom; het verschil in kleur is slechts het gevolg van het verschil in ouderdom der bladeren en van eene verschillende wijze van behandeling. Groene thee wordt hoofdzakelijk bereid van de jonge blaadjes, die zeer stijf worden gerold; zwarte thee wordt bereid van de oudere bladeren en de zwarte kleur is het gevolg van een zekeren graad van gisting, die onder het bereiden piaats heeft.
3. Het voornaamste bestanddeel der thee, dat vooral oorzaak is van hare waarde als drank, isdetheïne, een sterk werkende stof, die ook in de koffie voorkomt en dan cafleïne heet. Er worden echter in de thee ook nog andere bestanddeelen gevonden, als kleurstof, vluchtige olie (deze geeft den smaak aan de thee), eiwitachtige stoffen en tannine (looizuur).
De qualiteit der thee, zoowel van de groene als van de zwarte, hangt af van den tijd, waarop de bladeren geplukt zijn. De fijnste thee is afkomstig van de teere en zachte uitspruitsels , even boven den stam afgesneden; deze thee heet Pecco. Wanneer de bladeren volkomen ontwikkeld maar nog zeer jong zijn, leveren zij de Souchong. Wanneer de bladeren groot zijn geworden, maar nog niet oud of grof, noemt men de thee, die er van wordt bereid, Congon. De oudere bladeren, die grot zijn geworden, leveren de minste soort: Bohea genoemd.
4. Thee oefent eene sterke werking uit op het gestel en is, wanneer men ze zeer sterk drinkt, schadelijk voor de gezondheid; zij veroorzaakt slapeloosheid en groote prikkelbaarheid. Een matig gebruik van niet te sterke thee werkt weldadig.
Menschen, bij wie de afscheiding van vocht door de huid zeer gemakkelijk plaats heeft, en zij, die aan slapeloosheid lijden of van nature een zeer prikkelbaar temperament hebben, moeten nooit sterke thee drinken.
5. Thee, voor het gebruik uitgezocht, moet bestaan uit



bladeren — dat is, vrij van stelen. Wanneer men een zeer geurigen drank wil hebben is het goed verscheidene soorten thee onder elkander te mengen. Groene thee heelt een sterker geur dan zwarte en omdat ze veel stijver is opgerold bevat een theelepeltje groene thee meer gewicht dan dezelfde hoeveelheid zwarte. Ook hebben de verscheidene soorten zwarte thee niet alle hetzelfde gewicht. Ter wille der zuinigheid, zoowel als der gezondheid, - is het dus goed de hoeveelheid thee, die men wil gebruiken, niet alleen te meten maar ook te wegen.
6. De aangename smaak der thee is ook voor een groot deel afhankelijk van de wijze van thee zetten. Men lette op de volgende wenken:
Maak den theepot warm,tvoor gij de thee er in doet.
Gebruik regenwater.
Neem geen water, dat lang gestaan heeft, maar neem frisch, zuiver water; kook het aanstonds en gebruik het dadelijk als het kookt. De Sineezen doen dit altijd.
Giet eerst een weinig water op de thee en laat ze zoo ongeveer vijf minuten trekken. Giet dan den theepot vol, laat hem nog een oogenblikje staan en schenk dan in. Pas vooral op, dat de thee nooit kookt; zij verliest dan de geurige vluchtige olie en wordt bitter. Men kan den theepot plaatsen op een komfoor met een spirituslampje, om het koud worden te beletten; de vlam moet echter zeer klein zijn, anders zou de thee gaan keken.
Verwijder na het theedrinken zorgvuldig de theebladeren uit den theepot. De thee smaakt niel lekker uit een pot, die niet zorgvuldig is schoon gemaakt.
De uitgetrokken theebladeren kunnen gedroogd en over het tapijt gestrooid worden, wanneer het wordt geveegd. Men zal dan minder last van het stuiven hebben.
Wanneer men de theebladeren niet voor dit doel kan gebruiken, is het het best, ze te verbranden, als ze droog zijn. Het is niet goed natte theebladeren in den vuilnisbak te werpen; dit zou aanleiding geven tot verrotting.
De thee van den handel is dikwijls vervalscht. Men kent 28



soorten van bladeren die als surrogaat dienen. Er wordt beweerd dat de beste theesoorten in Engeland en ook bij ons alleen worden ingevoerd, nadat ze reeds eenmaal zijn uitgetrokken en weer opnieuw zijn gedroogd.
HOOFDSTUK XXIV.
Koffie.
4. De koffieboon is het gedroogde, van omhulsels ontdane zaad eener bes, die groeit aan een boom, Coftea Arabica welke in het wild 9—10 Meter hoog kan worden, maar voor een grootere opbrengst op eene hoogte van 2—21/» M. wordt gehouden. De bloei is wit en gelijkt veel op die van jasmijn. De bes is rood en heeft veel overeenkomst met eene kers; men vindt er twee harde zaadkorrels in, die met een afgeplatte zijde tegen eikaar liggen. Wanneer de bessen rijp zijn. worden ze van de hoornen geschud en opgevangen op matten, die onder de hoornen op den grond worden gelegd. De bessen worden dan aan den invloed der zon blootgesteld, tot dat ze volkomen droog zijn; daarna
De Koffiepiant. wordt de schil er afgenomen
en het zaad nog eens opnieuw gedroogd.



2. De koffieboonen zijn geel van kleur en hebben weinig geur en smaak. Wanneer ze gebrand zijn in een gesloten ijzeren trommel boven een klein vuur, zijn ze donker bruin en zeer bros en hebben een eigenaardigen aromatischen geulen smaak. De bladeren en de zaden bevatten eene sterk werkende stof, cafïeïne genaamd, die op het zenuwstelsel werkt.
3. Koffie heeft eene meer prikkelende werking dan thee, wat ook voor een deel te wijten is aan de producten, die bij het branden worden gevormd. Koffie verhoogt de hartwerkzaamheid, bevordert de vochtafscheiding en wekt den geest op. Een gezond mensch heeft die prikkels echter niet bepaald noodig; daarom is het wenschelijk, dat men kinderen geen koffie laat drinken. Koffie is bij het ontbijt beter dan thee en een betere drank bij koud dan bij warm weer. Zeer sterke koffie is in elk geval af te keuren; een matig gebruik van niet te sterke koffie is niet schadelijk maar bevordert de spijsvertering.
4. Om koffie goed te bereiden, moet men ze versch gemalen gebruiken. Men kan ze met cichorei vermengen, vier deelen koffie op één deel cichorei; men verkrijgt door deze vermenging een meer donker gekleurd en sterker aftreksel dan wanneer men alleen koffie gebruikt, en de drank is even aangenaam. De koffiekan moet warm gemaakt worden, voordat men de koffie er in doet. Het water moet kokend er op gegoten en de koffie zeer warm gehouden worden. Het is verkeerd de koffie te koken, omdat de geurige smaak, teweeg gebracht door de vluchtige stoffen, er door verdwijnt en de koffie bitter van smaak wordt. Er komen in den handel vele soorten koffie voor. De beste zijn: de Mocca of Arabische, de Bourbonsche, de Ceylonsche, de Javaansche en vele Amerikaansche en Westtndische soorten.
Cacao.
1. Cacao verkrijgt men van de zaden van den cacaoboom, die in Midden-Amerika inheemsch is. Een zaad bestaat uit eene kern en eene schil. De kern bevat eene vrij groote hoeveelheid plantaardig vet, de z.g. cacaoboter. De zaden worden voor het gebruik geschikt gemaakt, door ze eerst te branden zooals



de koffieboonen. Als de zaden gebrand zijn, worden zij van het vuur verwijderd en geplaatst op een open koelbak, waar zij zoo lang blijven, tot dat zij geheel zijn afgekoeld. Zij worden dan in een molen gekneusd, waardoor de kernen of pitten van de schillen gescheiden worden. De pitten worden dan gemalen in een molen door middel van rollen, die warm gehouden worden. Door deze warmte smelt de boter in de pitten, en de cacao komt uit den molen in den vorm van deeg. Dit deeg wordt vermengd met suiker, arrow-root of iets dergelijks; van dit mengsel worden vervolgens koekjes of poeder gemaakt, bekend onder den naam van chocolade. Cacao bevat, evenals koffie en thee, een sterk werkende stof, theobromine genaamd.
Wat de beteekenis als
voedingsmiddel betreft, is chocolade boven thee of koffie te verkiezen. Deze laatsten zijn alleen zoogenaamde genotmiddelen en voor de voeding zonder veel belang.
2. Cacao heelt niet die werking op het zenuwgestel , die thee of koffie voor sommige personen minder gewenscht maakt; mocht het vet van de cacao iemand niet goed bekomen, dan late men het aftreksel koud worden; het vet drijft dan
De Caeaopiant. boven, stolt, en kan ge¬
makkelijk worden afgeschept.
3. Eenige wenken over het gereed maken van chocolade. Chocolade in koekjes moet anders worden behandeld dan poederchocolade. Men moet de koekjes, aan kleine stukjes gebroken, in een kom doen; voegt er suiker en een weinig kokend water bij. Vervolgens roert men de chocolade, totdat men eene dunne massa verkrijgt, en vult dan de kop met kokend water



en melk aan. Wil men gaarne schuimende chocolade hebben, dan behoeft men ze slechts eenigen tijd te kloppen als eieren. Poederchocolade is zeer gemakkelijk klaar te maken. Men doet eene hoeveelheid chocolade met suiker in een kopje, giet er een weinig kokend water of melk op, roert het tot het eene vloeibare massa is geworden en vult dan het kopje met kokend water. Men kan ook poederchocolade gereed maken. door eenvoudig kokend water op de chocolade te gieten en dan een weinig te roeren. — Chocolade in koekjes of in poeder komt in hooge mate vervalscht in den handel voor.
HOOFDSTUK XXV.
ALCOHOLISCHE OF STERKE DRANKEN.
Alle alcohol bevattende dranken zijn in mindere of meerdere mate bedwelmend. Zij moeten daarom nooit door jonge menschen gebruikt worden. De alcoholische dranken , in ons land het meest in gebruik, zijn de zoogenaamde sterke dranken, en verder wijn en bier.
1. Sterke dranken. Onder sterke dranken verstaan wij: jenever, brandewijn, cognac en rhum. Zij bestaan bijna geheel uit alcohol, water en kleurstof. De hoeveelheid alcohol is zeer verschillend. De plaats, waar deze dranken eigenlijk thuis behooren, is de apotheek. Als medicijn gebruikt, zijn ze somtijds zeer heilzaam, maar aanhoudend uit gewoonte of als lekkernij gebruikt, zijn zij ten hoogste schadelijk. De gewoonte van jeneverdrinken in Nederland is eene groote ramp en de bron van veel armoede en misdaad. Jonge meisjes moeten zich nooit gewennen sterken drank te drinken en behooren geen omgang te willen hebben met personen, die deze gewoonte hebben.
2. Wijn. Zuivere wijn bevat bestanddeelen, die zeer nuttig kunnen zijn voor sommige lieden. Er zijn lichte en zware wijnen.
Tot de zware soorten behooren o. a. Portwijn, Sherry, Madeira en Malaga; tot de minder alcohol bevattende o. a. de



Fransche wijnen, de Rijnwijn, de Champagne en de Appelwijn. Wanneer niet bepaald een groot alcohol-gehalte noodig wordt geacht, is een lichtere soort boven een zwaardere te verkiezen, omdat men dan het voordeel heeft, dat de drank minder bedwelmend werkt. In gewone omstandigheden echter, is het gebruik van wijn volstrekt niet noodig en is het niet goed zich te gewennen veel wijn te gebruiken, hoewel een enkel glas wijn bij den maaltijd den eetlust en de spijsvertering verhoogt.
3. Bier. Bitter bier, dat niet door kunstmiddelen bitter is gemaakt, bevat veel hop en is een gezonde drank; over het algemeen kan men het gebruik van bier wel aanraden, want het bevat behalve alcohol nog eenige voedingsstoffen, zooals: druivensuiker, kleefstof en andere en oefent een gunstigen invloed uit op ons lichaam, als het met mate wordt gebruikt. Men moet evenwel zorgen, dat men goed en zuiver bier drinkt, waarin geene schadelijke stoffen aanwezig zijn. Dat er nog al een aanzienlijke hoeveelheid bier jaarlijks in Europa wordt verbruikt, bewijzen de volgende cijfers. Men stelt het gebruik per hoofd en per jaar in Beieren op 219 liter, in Württemberg op 154 liter, in Baden op 56 liter, in Frankrijk op 19.5 liter enz.
HOEVEEL MOETEN WIJ DRINKEN ?
Wat de hoeveelheid betreft, moet men bij het drinken meer letten op de werkelijke behoefte van het lichaam, dan op aangenomen gewoonten. Wanneer men de maag dwingt te veel vocht op te nemen, is dit schadelijk voor de gezondheid. Men verhaalt het volgende van een handwerksman, die, daar hij zich voortdurend onwel gevoelde, een doctor om raad vroeg. Deze ondervroeg hem over de hoeveelheid drank die hij dagelijks gebruikte en kreeg ten antwoord: »\\el doctor, ik begin gewoonlijk met 's morgens om half zeven ongeveer een kan koffie te drinken en om acht uur bij het ontbijt weer een kan. En wat meer? »Om elf uur gebruik ik eeu kan poiter (Engelsch bier) en bij 't middagmaal ook een kan." Zoo; en nog meer? »Ja; meestal neem ik nog ongeveer een kan porter om vier uur, wacht dan tot zes uur en drink ongeveer een kan thee."



Zoo, en wat drinkt gij 's avonds? »Nu, 's avonds neem ik een paar glazen ale (ander Engelsch bier), niet meer dan één kan ongeveer, en bij 't avondeten neem ik nog één kan; dat is alles." Dus gebruikte deze man dagelijks acht kan vocht, wat eene buitengewoon groote hoeveelheid is, wanneer men het water, dat in het voedsel aanwezig is en zoo nog bovendien opgenomen wordt, er nog bijvoegt. De doctor ried hem de hoeveelheid, die hij bij de maaltijden nam, te verminderen en tusschen de etensuren, in 't geheel niet te drinken; na eene maand zou hij eens terugkomen. De man volgde den raad en gevoelde zeer spoedig, dat de toestand van zijn lichaam zoowel als van beurs er zeer op verbeterde.
NUTTIGE "WENKEN.
1. Drink bij eiken maaltijd, maar overdrijf het niet. Een glas zuiver water bij het middagmaal bevordert de spijsvertering.
2. Dorst wordt niet gelescht door groote hoeveelheden vocht tegelijk. Drink daarom langzaam bij teugen, vooral wanneer fife verhit zijt.
3. Gewen u niet, louter voor uw pleizier te drinken.
4. Neem niet iedere uitnoodiging om iets te drinken aan. Heb den moed »neen" te zeggen, wanneer men er u toe wil dringen.
5. Sluit nooit vriendschap met personen, die veel w-ijn of sterken drank gebruiken.
HOOFDSTUK XXVI.
SPECERIJEN.
1. De specerijen kruiden onze spijzen en geven ze een eigenaardigen, geurigen smaak.j|Een matig gebruik van kruiderijen is gezond, omdat ze onzen eetlust en de afscheiding van de verteringssappen opwekken. Tot zekere hoogte kan het keukenzout ook tot deze groep worden gerekend.



2. De specerijen, voortbrengselen uit het plantenrijk, zijn kenbaar aan een scherpen, prikkelenden smaak. De kruiderijen, die alleen scherp zijn, noemt men wel pepers, terwijl zij, die scherp en geurig tevens zijn, meer in 't bijzonder specerijen worden genoemd. Tot deze afdeeling behooren kruidnagelen, mosterd, foelie, notemuscaat, kaneel, piment en gember. De meeste specerijen groeien op de Molukkken of Specerijeilanden in den Indischen Oceaan.
3. Kruidnagelen zijn de gedroogde ongeopende knoppen van een kleinen, groenen boom, die veel gelijkt op een laurierboom.
De Kruidnagelenplant.
De kruidnagelen worden door afschudden ingezameld, vóór de bloemen zich hebben geopend, op groote stukken doek, onder



(le boomen uitgespreid. Zij worden dan gedroogd óf in de zon, óf door middel van vuur.
Kruidnagelen hebben een prikkelenden, sterken geur, die, zooals bij alle specerijen, veroorzaakt wordt door een vluchtige olie. Deze olie wordt in de kruidnagelen in grootere hoeveelheid aangetroffen dan in eenige andere specerij.
Kruidnagelen zijn zeer nuttig in de huishouding. In een podding b.v. of een appeltaart verhoogen zij den geur.
4. Kaneel is de schors van een fraaien boom, die tot het geslacht der laurierboomen behoort en op het eiland Ceylon en in Zuid-Amerika, de Suuda-eilanden en op andere plaatsen, voorkomt.
Bij het toebereiden der kaneel, wordt de buitenste laag van de hoogstens driejarige takjes afgeschild en zorgvuldig van de binnenste lagen gescheiden. Deze schors is licht van kleur maar, na in de zon gedroogd te zijn, wordt ze meer donker en krult ze om, zoodat zich holle stokjes vormen, pijpkaneel geheeten. Zij worden in bundels te zamen gebonden.
Kaneelolie verkrijgt men door de schors met water te destilleeren. Deze bevat slechts eene kleine hoeveelheid olie, die daarom zeer duur is.
In ons land wordt kaneel hoofdzakelijk gebruikt bij het bereiden van verschillende spijzen, vooral bij zoete gerechten en poddingen. Ze wordt ook in medicijnen gebruikt en men maakt er veel gebruik van om in chocolade te mengen.
5. Notemuscaat en foelie groeien aan den zelfden boom; de notemuscaat is het zaad en de foelie is de bedekking der vrucht. De vruchten gelijken in grootte, vorm en kleur, op trossen halfrijpe perziken of abrikozen.
De noten worden van den boom geschud, dan verzameld en in de schuur gebracht, om voor den verkoop te worden bereid. De buitenste bolsters worden er afgenomen, daarna worden de pitten gepeld en de foelie verwijderd van de noot, die met dunne, ruige streepjes foelie bedekt is. Wanneer men nu de foelie van de noot gescheiden heeft, droogt men ze en verkrijgt hierdoor eene geelbruine stof. De noten worden nu ook gedroogd; de schaal, die onder de foelie ligt, wordt ge-



kraakt en de notemuscaat, die de pit of kern der vrucht is, er uitgenomen.
Beide specerijen zijn zeer rijk aan een geurige olie; de aangename, prikkelende smaak maakt da^ ze veel gebruikt worden bij de bereiding van spijzen en warme dranken. Notemuscaat is niet zoo prikkelend als de andere specerijen en kan daarom beter voor zieken worden gebruikt.
6. Pimenl is de bes van een soort van myrtheboom, die vooral op Jamaica en Barbados groeit. Men noemt ze soms Jamaica- peper.
De bessen worden ingeoogst vóórdat ze volkomen rijp zijn en op vloeren in den zonneschijn gedroogd; gedurende het drogen worden ze dikwyls omgeschud. Door het diogen \erandert de kleur der bessen van groen in dot bruin en wordt de oppervlakte minder glad.
In smaak en reuk gelijkt piment zeer veel op een mengsel van kaneel, kruidnagelen en notemuscaat. Men gebruikt het piment dikwijls bij de spijsbereiding, voornamelijk omdat het goedkooper is dan andere specerijen.
7. Gember is de wortel van eene rietplant, die in Oost- en West-Indië groeit. De wortels, opgegraven wanneer de plant verdord is, worden zorgvuldig geschrapt, in de zon gedroogd en in dien toestand, als gedroogde gember, verkocht. De wortels worden ook wel opgegraven wanneer ze nog groen zijn; men maakt er dan confituur van, die in groote potten wordt verkocht. Gember is een van de nuttigste specerijen. Men voegt ze somtijds bij ingemaakte zuren en vermengt ze ook mei het deeg, waarvan men gemberkoeken bakt.
8. Peper wordt verkregen van eene Oost-Indische klimplant; de bessen zijn eerst groen, maar worden rood als ze rijp zijn en bij het drogen zwart. Er worden twee soorten van peper verkocht en wel zwarte en wilte; beide zijn voortbrengselen van dezelfde bessen, die echter voor het bereiden van zwarte of witte peper eene verschillende behandeling ondergaan.
Om zwarte peper te verkrijgen, verzamelt men de bessen, zoo spoedig als ze beginnen te rijpen; door ze op matten in de zon te drogen, worden ze zeer donker van kleur. Deze



gedroogde bessen leveren, gemalen, de zwarte peper. Om witte peper te verkrijgen, laat men de bessen rijper worden en na ze verzameld te hebben, weekt men ze in water om de buitenste bolster te doen bersten. Deze bolster wordt vervolgens verwijderd, door de bessen, die eerst in de zon gedroogd zijn, te wrijven. Witte peper is niet zoo scherp als zwarte.
De Peperplant.
Peper wordt hoofdzakelijk gebruikt bij vleesch en groenten; een matig gebruik bevordert den eetlust en de spijsvertering.
Cayennepeper wordt bereid uit de gedroogde en gemalen peulen van de capsicum, een plant die in de heetste streken van Amerika en Oostlndië groeit. Deze peper is het voornaamste voortbrengsel van de Fransche bezitting Cayenne in
Gezondh. 5



Zuid-Amerika; vandaar de naam Cayennepeper. De versche peul is lichtrood; omdat de kleur blijft bestaan, ook nadat de peul gemalen is, wordt deze peper ook roode peper genoemd. Cayennepeper is de meest scherpe van alle specerijen en moet rnet veel voorzichtigheid worden gebruikt.
9. Mosterd is het gebroken zaad van de mosterdplant, uit Engeland afkomstig en ook bij ons inheemsch. Het zaad wordt tusschen rollen gekneusd, dan in vijzels gestampt, waarna de bolsters door ziften worden verwijderd. Mosterd is zeer prikkelend van smaak; in kleine hoeveelheid genomen wekt hij den eetlust op en bevordert de spijsvertering.
10. Azijn is een zeer zure vloeistof, die kan worden verkregen door vloeistoffen, die een kleine hoeveelheid spiritus bevatten, zooals: bier. lichte wijn enz., te laten gisten;
Azijn bezit de kracht om het bederven van dierlijk of plantaardig voedsel te vertragen en somtijds geheel te verhinderen; daarom wordt azijn algemeen voor den inmaak gebruikt; een overvloedig gebruik van azijn is zeer ongezond en heeft ten slotte eene belangrijke vermagering van het lichaam tengevolge. Azijn is van veel nut bij de bereiding van spijzen, bv. bij vleesch. Zelfs de taaiste stukken vleesch kunnen zeer smakelijk worden, door ze eenigen tijd in azijn te zetten, alvorens ze te koken of te braden.
VIERDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXVII.
DE LUCHT, DIE WIJ INADEMEN.
Waarom ademen wij?
1. Ieder meisje weet, dat zij voortdurend lucht inademt, des daags en des nachts, gedurende het geheele leven. Maar weinigen



weten waarom het noodig is dat zij ademhalen, waaruit de ■ ucht, die zij inademen bestaat en welke verandering die lucht :n het lichaam, vóór het uitademen ondergaat. Daarom is het nuttig dit hoofdstuk met opmerkzaamheid te lezen.
2. Wanneer men een brandende kaars onder een gesloten glazen klok plaatst, ziet men, dat de vlam langzamerhand uitgaat. Wordt nu de inhoud van de klok onderzocht, dan blijkt, dat aan de lucht, die er in aanwezig was, vóór de kaars er onder werd geplaatst, sommige bestanddeelen zijn ontnomen en andere zijn toegevoegd.
De dampkringslucht namelijk is een mengsel van gassen en bestaat voor ongeveer 1ji uit zuurstof en voor ongeveer */5 uit stikstof; buitendien treffen we daarin nog aan o. a. kleine boeveelheden koolzuur, waterdamp en ammoniak. We vinden nu, dat de zuurstof in de klok is verdwenen maar dat de hoeveelheid koolzuur en wafer is toegenomen, terwijl de hoeveelheid stikstof niet is veranderd. Hieruit volgt dus, dat voor de verbranding de zuurstof is verbruikt, koolzuur en water daardoor zijn gevormd. De koolstof en de waterstof van de kaars hebben zich namelijk met de zuurstof van de lucht verbonden tot koolzuur en water, zoolang er nog zuurstof aanwezig was: daarom ging de vlam eindelijk uit. Want verbranden van een stof is niets dan het zich verbinden van die stof met zuurstof, en waar geen verbranding plaats heeft, kan ook geen vlam ontstaan.
3. In het dierlijk lichaam nu heeft tijdens het leven voortdurend verbranding plaats. Houdt de verbranding in ons lichaam op, dan tieedt de dood in, want leven is niets dan verbranden en omzetten van stof. Het is dus duidelijk, dat wij voortdurend zuurstof moeten opnemen, die zich dan in ons lichaam verbindt met koolstof en waterstof o. a. tot koolzuur en water. Het koolzuur wordt grootendeels door uitademing verwijderd, het water voor een klein gedeelte. Ademhaling is dus het opnemen van zuurstof houdende lucht en het. afgeven van gasvormige producten.
In onze longen komt de lucht in aanraking mef het bloed, waaraan de zuurstof wordt afgegeven en waaruit de producten,
5*



koolzuur en water, die in het lichaam zijn ontstaan, in de uitademingslucht overgaan. Het bloed gaat daarna, rijk aan zuurstof, naar het hart en wordt van daar naar alle deelen van het lichaam gevoerd, waar de zuurstof wordt afgegeven, de gevormde producten worden opgenomen. Nu gaat het bloed weer terug naar het hart en van hier naar de longen, waar weer nieuwe zuurstof wordt opgenomen en de producten van de stofwisseling worden afgegeven, om opnieuw naar het hart terug te keeren en een nieuwen omloop te beginnen.
Veranderingen, die de lucht in de longen ondergaat.
1. Een volwassen mensch, die rustig adem haalt in eene zittende houding, ademt ongeveer 16 maal in de minuut. De lucht wordt eerst opgenomen of ingeademd, dan uitgedreven of uitgeademd; eene korte pauze volgt op iedere in- en uitademing. Bij iedere ademhaling van een man van gewone grootte, worden ongeveer 500 kubieke centimeters lucht ingeademd en bijna dezelfde hoeveelheid uitgeademd. Wanneer men nu aanneemt, dat iemand 16 maal in de minuut ademhaalt, dan zal de hoeveelheid lucht die in 24 uur wordt ingeademd 16 X 500 X 60 x 24 z= 11520000 kubieke centimeter d. i. 11520 liter bedragen. De lucht, die wordt uitgeademd, verschilt veel van de lucht, die wordt ingeademd.
1°. Zij is veel warmer. — De uitgeademde lucht heeft een temperatuur van ± 36° C. en is dus bijna zoo warm als het bloed. Dit is altijd het geval, onafhankelijk van de temperatuur der dampkringslucht. Kinderen trekken dikwijls voordeel van deze omstandigheid, door, als de koude hunne vingertoppen heeft doen verstijven, er op te ademen en ze op deze wijze te verwarmen.
2°. Zij is verzadigd met waterdamp. — Wanneer de adem over een droog en koud voorwerp gaat, wordt de oppervlakte daarvan aanstonds vochtig. De juiste hoeveelheid water, die de uitgeademde lucht bevat, is afhankelijk van den vochtigheidstoestand der dampkringslucht. We kunnen de hoeveelheid water, die wordt uitgeademd, volgens gemiddelde berekening, stellen op een halven liter per 24 uur.



Kinderen maken ook van deze omstandigheid gebruik , wanneer zij, om hunne lei schoon te maken, er op te ademen.
3°. Zij is beladen met koolsuur. — Dat de uitgeademde lucht koolzuur bevat, kan bewezen worden door de volgende eenvoudige proef. Neem een fleschje: vul het met kalkwater, plaats er een klein glazen buisje of strootje in en blaas de uitademingslucht daar door heen in het lleschje. Na korten tijd zal het water, dat te voren volkomen helder was, melkachtig worden; dit wordt veroorzaakt doordat het koolzuur van de uitgeademde lucht zich met kalk in het water vereenigt tot koolzure kalk, die, onoplosbaar is in water en neerslaat als een wit poeder.
2. De inademingslucht bevat 20.8 kub. centim. zuurstof, 79.2 stikstof en 0.04 koolzuur; de uitademingslucht 16 zuurstof, 79.2 stikstof en 4.38 koolzuur per 100 kub. centimeter. We zien dus dat de laatste ongeveer 5 °/0 zuurstof armer en ruim 4 °/0 koolzuur rijker is dan de eerste.
Behalve deze verschillende stoffen bevat de uitgeademde lucht nog een kleine hoeveelheid onbekende koolstofhoudende verbindingen, die vergiftigend werken. Zij veroorzaken den onaangenainen reuk in volle kamers en kleine slaapkamers zonder ventilatie en doen hoofdpijn ontstaan bij lieden, die in zulke vertrekken zich ophouden.
HOOFDSTUK XXVIII.
OVER LUCHTBEDERF.
1. De dampkringslucht, voornamelijk in steden, is verontreinigd met eene zekere hoeveelheid organische stof, als product van den dierlijken en plantaardigen afval, die op de straat is geworpen of in de vuilnis- of aschbakken der huizen, op de binnenplaatsen of in de grachten verspreid ligt. Sommige van de gassen, die bij de ontbinding van dezen afval ontstaan, zijn zeer vergiftig, veroorzaken in het dierlijk lichaam ziekte en



soms den dood. Bovendien vinden de kiemen van besmettelijke ziekten in de rottende stoffen een goede gelegenheid voo: hare vermenigvuldiging. Van daar de noodzakelijkheid om deze stoffen met zorg uit de woningen, van de straten en uit de vuilnisbakken te verwijderen. Lucht, die besmet is met zulke uitwasemingen, wordt met recht vuile lucht genoemd. Vuile lucht is, even als vuil water, zeer schadelijk voor de gezondheid. Zuivere lucht is zindelijke lucht en zindelijkheid is een bron van gezondheid.
2. De dampkringslucht, en dus de inademingslucht, kanwoiden verontreinigd:
4°. doordien zij met kleine stofdeeltjes wordt vermengd. Deze stofdeeltjes ontdekt men het best wanneer men zonnestralen in eene ruimte laat vallen. Dooi- de lucht te filtreeren, kan men beletten dat die stofjes de longen binnen dringen. Iemand, die genoodzaakt is in een stoffige ruimte te weiken, kan dat doe) bereiken, door een stuk watten voor mond en neusgaten te binden.
Ieder meisje, dat een weinig handig is met de naald, kan zich, wanneer zij wil, een zeer netten respirator maken van een stukje watten, een klein stukje zijde en een paar bandjes. Zulk een respirator zou slechts een paar stuivers kosten en ieder, die in eene stoffige luimte moet arbeiden, zeer veel dienst doen oin de gezondheid te bewaren.
2°. Doordien zij wordt vermengd met reeds verbruikte lucht en dus beladen wordt met de giftige koolstofhoudende verbindingen, die door uitademing uit ons lichaam worden verwijderd. Daarom moet in al onze kamers geventileerd worden, opdat deze onzuivere lucht kan ontsnappen en frissche lucht kan binnentreden. Ofschoon de luchtverversching zoo zeer noodzakelijk is, wordt er toch nog weinig op gelet, vooral bij slaap- en ziekenkamers.
3°. Door rotting van dieilijke en plantaardige stoften.
Wanneer dierlijke of plantaardige afval in den asch- of vuilnisbak wordt geworpen en men dien daar laat liggen, laat de ontbinding niet lang op zich wachten; vergiftige gassen stijgen op en verpesten de lucht. Ieder mensch moet het zich tot een plicht rekenen, dit te voorkomen.



EENIGE WENKEN OVER HET GEBRUIK VAN BEN ASCHBAK.
1. Draag zorg, dat gij nooit iets anders dan asch in den aschbak werpt.
2. Houdt den aschbak zoo droog mogelijk.
3. Droog alle aardappelschillen en anderen plantaardigen afval bij het vuur en verbrandt de massa daarna, bij kleine hoeveelieden te gelijk, ten einde den haard niet morsig te makerWanneer gij een tuin hebt, begraaf dan den afval, om den grond vruchtbaar te maken.
4. Wanneer er dierlijke of plantaardige afval in den aschbak is geworpen en daar tot ontbinding overgaat, merkt men
' <Kt spoedig aan den onaangenamen reuk. Zoo spoedig zich deze begint te verspreiden moet men op zuiveren bedacht zijn. dooi een weinig ruw karbolzuur in den bak te doen en den inhoud te verwijderen. Het is niet genoeg dat men den vuilen reuk doet verdwijnen, ook de oorzaak moet worden weggenomen.
5. Werp vooral nooit beenderen, vet of anderen dierlijken afval in den aschbak. Maak de beenderen schoon, droog ze en verkoop ze. Wat ge niet kunt verkoopen, moet ge begraven op een goeden afstand van het huis.
6. Wanneer gij buiten woont, zorg er dan voor dat de plaats, waar afval of mest bewaard wordt, altijd op een goeden afstand van het huis (en bepaald van de pomp) is gelegen en zorg ook dat er geene plassen vuil water, dichtbij huis worden aangetroffen.
EENIGE WENKEN OVER HET TOEVOEREN VAN VERSCHE LUCHT.
1. Ieder volwassene heeft een hoeveelheid ztiivere lucht in de minuut noodig, die over de 8 uren, welke men in bed doorbrengt, berekend, aanzienlijk groot is. Men moet daarom op middelen bedacht zijn, waardoor de onzuivere lucht bij dag en nacht kan worden verwijderd en de frissche lucht kan binnenstrooinen.
2. De lucht, die reeds verbruikt is, is lichter dan de versche lucht en zal dus stijgen. Opdat deze onzuivere lucht kunne



ontsnappen, moet er in de kanier eene opening zijn, even onder de zoldering. Men kan de onzuivere lucht het spoedigst kwijt raken door de vensters van boven te openen.
3. Om gestadigen toevoer van versche lucht te verkrijgen, moet er ergens onder in de kamer eene opening zijn: b.v. in de deur; een glasruit met kleine gaatjes er in, zou in den gang van veel nut zijn. De kosten van eene goede ventilatieinrichting zijn gering en het nut daarvan zeer groot.
4. Daar het verbranden van gas en van brandstoffen in den haard zuurstof uit de lucht wegneemt, koolzuur voortbrengt en bij vuur onder sommige omstandigheden het vergiftige kooloxyd gas in het vertrek komt, is ruime toevoer van versche lucht hier nog meer noodig dan anders. Daarom moet men in kamers, waar gestookt wordt en waar menschen bij gas of ander licht zitten te werken, een raam openzetten of op een andere manier voor de ventilatie zorg dragen. Een goed trekkende kachel en een open schoorsteen met een haardvuur er onder bevorderen den luchtstroom. Er worden tegenwoordig kachels gemaakt, die vooral ook met het oog op een doelmatige ventilatie zijn ingericht. Men behoeft niet bang te zijn, dat men ooit te veel lucht zal binnenlaten maar wachte zich voor tocht, want die is gevaarlijk en zeer goed te vermijden.
5. De nachtlucht is zuiverder dan de daglucht, ten minste in steden. Men moet dus vooral niet vreezen als iets gevaarlijks, het bovenste gedeelte van de ramen van slaapkamers des nachts open te laten. Natuurlijk moet men hierbij zijn verstand gebruiken; want wanneer de lucht vochtig, het weder erg koud of de nacht zeer mistig is, zou het niet wijs zijn een raam open te hebben; als men er toch volstrekt op gesteld is, make men slechts eene zeer kleine opening.
6. Laat geene lucht binnen door een reet onder de deur, want dan krijgt ge koude voeten, en open ook niet alleen het onderste gedeelte van het raam, wanneer ge u niet een erge verkoudheid op den hals wilt halen.
7. Sommige gassen hebben de eigenschap om zich meester te maken van de zuurstof, die in het bloed voorkomt, zoodat. de verschillende deelen van het lichaam dan van zuurstof vei-



stoken blijven. Is de toevoer van zuurstof geheel opgehouden, dan treedt de dood in; is ze veranderd dan treden ziekteverschijnselen op. Vooral is dit. het geval met zwavelwaterstof een gas, dat ook bij rotting in de riolen ontstaat en dat naar bedorven eieren riekt. Wanneer deze reuk wordt bemerkt, moet men de oorzaak opsporen en wegnemen.
8. Wanneer ge gewoon lichtgas ruikt en ergens door een lek of een open kraan gas ontsnapt, moet ge de ramen openzetten, het lek opzoeken en aanstonds herstellen. Kom nooit met een licht in eene kamer waar ge een gasreuk bespeurt; ontploffingen zijn daarvan het gevolg.
9. Om steeds voorzien te zijn» van eene genoegzame hoeveelheid zuivere lucht, moet voor ieder volwassene binnenshuis een aanzienlijke ruimte aanwezig zijn, voor een zieke een nog grootere. Daarom moet er, wanneer één of twee personen moeten werken of slapen in eene kleine kamer, steeds nieuwe toevoer zijn van versche lucht en gelegenheid voor de verbruikte, om te ontsnappen. Kies voor uw slaapkamer steeds het ruimste vertrek van het huis en hang geen gordijnen om uw ledikant.
HOOFDSTUK XXIX. •
ZINDELIJKHEID.
Zindelijkheid ten opzichte van het lichaam.
1. Afgescheiden van het aangename gevoel, dat de zindelijkheid aan het lichaam geeft, is reinheid onontbeerlijk voor het in stand houden van de gezondheid, omdat de werking van de huid in hooge mate afhangt van haai' toestand. Wanneer men de huid door een vergrootglas beschouwt, ziet men, dat er zich kleine openingen in bevinden, die men poriën noemt. Deze openingen zijn de uiteinden van zeer kleine opgewonden buisjes, nl. de zweetklieren. Het aantal van die kliertjes is niet aan alle deelen van het lichaam even groot. Men vindt ze het minst in den rug (400 op 2 vierk. centimeter) en het



meest in (le voetzool en de palm van de hand, waar QtiOO op gelijke oppervlakte voorkomen. Men heeft berekend, dat in de geheele huid van een volwassen mensch, van twee tot twee en een half millioen zulke kliertjes aanwezig zijn. Buitendien komen in de huid nog een soort van kliertjes (smeerkliertjes') voor, die een vettige stof, het huidsmeer afscheiden.
'2. De huid dient niet alleen tot bedekking van het lichaam en als orgaan voor het tastgevoel, maar heeft tevens eene belangrijke functie te vervullen, waarvan de gezondheid voor een deel afhankelijk is. Deze werking van de huid is tweeërlei. Ten eersten regelt ze den warmtegraad van het lichaam; ten tweeden dient ze tot afscheiding van vloeibare en gasvormige producten (zweet en koolzuur) en neemt ze zuurstof uit de buitenlucht op.
3. Het zweet kan zich op twee wijzen voordoen n.1. óf in den vorm van droppels, die op de oppervlakte der huid verschijnen len gevolge van sterke afscheiding, óf het zweet verdroogt zoodra bet door kliertjes is afgescheiden. Dat voortdurend afscheiding op de laatste wijze geschiedt, kan gemakkelijk worden waargenomen door een koud en droog stuk glas boven op de hand te leggen. Na zeer korten tijd zal het glas bewasemd zijn. Deze wasem is de verdichte damp, die uit de poriën is gestegen.
De mate van zweetafscheiding verschilt naar gelang van de temperatuur van den dampkring; bij warm weder is ze sterker dan bij koud weer; verder is zij afhankelijk van het watergehalte van het bloed, van de harlwerkzaamheid en van zenuwinvloeden, wat b.v. blijkt bij iemand, die angstig is.
4. Het zweet is een kleurlooze, eenigszins troebele vloeistof, die voor ongeveer (J9 °/0 uit water en voor ongeveer 1 °j0 uit organische en anorganische stoffen bestaat. Van de minerale zouten maakt het keukenzout het hoofdbestanddeel uit. Behalve voor de verwijdering van deze stoffen, dient het zweet ook tot verlaging van de temperatuur van de huid. Voor het verdampen heeft het zweet warmte noodig, die daartoe aan de huid wordt onttrokken. Het is 's zomers dus gunstig te zweeten.
Wanneer deze stoffen op de oppervlakte der huid blijven, vermengen zij zich met bet huidsmeer, door de smeerkliertjes



afgescheiden en met het vuil, dat dooi' stof en andere invloeden zich aan de opperhuid heeft vastgehecht. Deze kleverige tnassa sluit de openingen van de zweetkliertjes.
5. Het valt nu licht in te zien, dat belemmering van de huidwerkzaamheid nadeelig is voor de gezondheid en dat het dus van belang is, de huid goed te verplegen. Belemmering in de afscheiding van zweet heeft plaats, wanneer door opeengehoopt vuii, de poriën worden verstopt of wanneer door koude de bloedtoevoer naar de huid is verminderd.
6. Om de werking van de huid niet tegen te gaan, is het volstrekt noodig, zich dikwijls te wasschen; niet alleen het aangezicht, den hals en de handen, maar het geheele lichaam. Het is niet genoeg de huid nat te maken; men moet zich ter dege met koud water en zeep wasschen en daarna de huid met een groven handdoek wrijven. Om zich aan het koude water te gewennen, beginne men met lauw water en neme langzamerhand water van een lagere temperatuur. In één woord, men moet zeer veel baden. Wanneer er eene badinrichting in de buurt is, moet men er zoo dikwijls mogelijk gebruik van maken of, als dit niet het geval is, make men tehuis een badinrichting in het klein.
Ofschoon zeer wenschelijk, is het niet volstrekt noodig eene badkamer te hebben; weinig huizen zijn er van voorzien. Al wat gij noodig hebt, is een stuk van een oud tapijt om de badkuip er op te plaatsen, eene badkuip, een spons en twee handdoeken. Men moet voorzichtig zijn en zorgen, dat men de meubels niet bespat en den vloer niet nat maakt; ook is het aan te raden het bad te nemen op een oogenblik, dat men er den meesten tijd voor heeft, b.v. vroeg in den morgen en vooral niet kort na het eten. Voor een warm bad neme men water van hoogstens 35° G.; voor een lauw bad water van '25° G. en voor een koud bad water van 15—20° C., en blijve er niet langer dan een kwartier in.
7. Nadat men zich gewasschen heeft, is het van veel belang, zich goed droog te wrijven. Weest niet bang dat gij de huid hierdoor zult beschadigen; alleen het gedeelte, dat bestemd is om weggenomen te worden, n.1. een deel van de epidermis, zult ge ver-



liezen en dit is volstrekt noodig, opdat de huid goed kunne werken.
De plicht der zindelijkheid daargelaten, ondervindt men zulk een aangenaam gevoel na het nemen van een bad, dat dit alleen ruimschoots de moeite beloont. Lieden die gewoon zijn zich goed te wasschen, kunnen zich er geen denkbeeld van vormen hoe 't mogelijk is, dat sommige menschen het kunnen verdragen vuil te zijn; en toch zijn er velen, die zelden hun geheele lichaam wasschen en veel kinderen, die het hoogst onaangenaam vinden gewasschen te worden. Bij het wasschen moet men niet zuinig zijn met het water en niet te lui om alles bij elkander te zoeken, wat er noodig is. Wie gewoon is zich goed en dikwijls te wasschen, is in staat zijn werk goed te doen en heeft veel meer levensgenot, dan iemand die zijn huid verwaarloost.
HOOFDSTUK XXX.
ZINDELIJKHEID TEN AANZIEN VAN DE KLEEDING.
Het is van zeer veel belang, dat er goed gelet wordt op de zindelijkheid der kleedingstukken en voornamelijk van die, welke onmiddelijk op de huid worden gedragen. Wanneer men het een of ander kleedingstuk eenigen tijd heeft gedragen, wordt het ongeschikt voor het gebruik; de stoffen door de huid afgescheiden, vermengd met stof, hechten zich er aan en maken het kleed ongezond en onfrisch. Besmettelijke ziekten hebben eene groote voorliefde voor vuilheid, zoodat iemand met eene vuile huid en vuile kleederen veel meer blootstaat aan gevaar voor besmetting dan iemand, die zindelijk is op lichaam en kleederen.
STOFFEN, NOODIG BIJ HET WASSCHEN.
Zee/). — 1. Zeep wordt bereid uit vet, zooals talk of olie, en een loog, meestal een mengsel van soda of potasch en verschgebrande kalk. Vet en loog worden samengevoegd, gekookt en dikwijls geroerd, waarbij zich het vet met het loogzout vereenigt en zeep wordt gevormd. Bij het maken van meer



gewone soorten van gele zeep wordt ook nog hars hij het vet gevoegd.
De zeep heeft hare reinigende kracht te danken aan de omstandigheid , dat het grootste gedeelte van het vuil op en in de kleederen bestaat uit het vette huidsmeer en uit stof, dat door de vettige massa is blijven vastkleven; die stoffen kunnen in 't geheel niet of slechts zeer onvolkomen dooi' water alleen worden weggenomen. Maar bij het gebruik van zeep vermengt zich de vettigheid met de loog, die in de zeep aanwezig is en vormt hiermede eene sooit van zeep, die door water kan worden opgelost. Op de huid oefent de zeep buitendien nog een werking uit, t. w. op de epidermiscellen, waardoor deze beter kunnen worden verwijderd.
Soda. — 2. Soda wordt gemaakt van gewoon keukenzout door eene chemische bewerking. Zij bevat ongeveer de helft van haar gewicht aan water, dat spoedig verdampt, wanneer men de soda bewaart op eene droge plaats. Er blijft dan een droog wit poeder over.
Soda doet tweeledigen dienst; ten eersten wordt het zoogenaamde harde water er door verzacht en ten tweeden lost het 't vuil op en verwijdert zoo de vlekken. Een matig gebruik van soda is aan te raden, maar een overvloedig gebruik is zeer schadelijk, want de stoffen worden er dun van en de witte kleederen worden geel. zoodra men ze strijkt of droogt.
Soda met kalk vermengd vormt het hoofdbestanddeel van de meeste zeepen of waschpoeders, die heden ten dage worden verkocht. Zonder twijfel hebben deze poeders eene belangrijke reinigende kracht; maar wat men hierdoor wint, weegt niet op tegen het nadeel, dat ze de weefsels zeer beschadigen.
Men gebruikt ook bleekivater om de kleederen te bleeken. Somtijds is het gebruik daarvan noodzakelijk, maar een langdurige aanwending is zeer schadelijk. Wanneer men vruchtvlekken in kleederen beeft, kunnen zij somtijds door bleekwater worden verwijderd; ook zwaveldamp is daarvoor een zeer goed middel. Inktvlekken moeten nooit worden uitgemaakt met iets, dat soda bevat en zelfs niet met zeep; ze worden dan tot gele ijzervlekken. Inktvlekken verwijdere men door zuringzout; vetvlekken uit wollen kleeren met benzine.



Het wafuhen.
4. De beste soort van zeep voor gewoon gebruik is goede groene zeep; een kleine hoeveelheid soda is goed om het water (e verzachten. Kousen moet men in zeepwater zetten, 's avonds vóór den dag waarop men ze wil wasschen; men zal zich dan den volgenden dag werk en zeep besparen.
Kleederen moeten worden versteld, voor dat men ze wascht; eene kleine scheur wordt door het wasschen gewoonlijk eene groote.
2. Al het witte goed moet in warm water gezet en de vuilste plaatsen goed met zeep worden ingesmeerd. Bij het wasschen gebruike men veel water en wassche de kleederen zoo lang, tot ze schoon zijn; het is daartoe noodig, het water een paai' maal te vernieuwen. Als de kleederen zijn uitgewasschen, inoet men ze naspoelen in koud water, waarin een weinig blauwsel is opgelost. Neteldoek kan men naspoelen in aluinhoudend water, wat eenigzins verhindert, dat de stof in vlam geraakt, wanneer ze te dicht bij het vuur komt.
.3. Gekleurde stollen en flanel moeten worden gewasschen jn lauw water zonder soda; men moet het llanel niet uitwringen , doch persen tot het droog is. Wanneer men flanel uitwringt, krimpt het. Katoenen stollen moeien zeer droog worden uitgewrongen. Droogrekken of lijnen moeten aanstonds als het opgehangen goed droog is, in huis worden genomen, omdat zij bederven, wanneer zij blootgesteld blijven aan den invloed van het weer. In steden maakt de regen ze bovendien vuil.
Vouwen en strijken.
1. V\anneer de kleederen droog zijn, moet rnen ze in drie groepen splitsen, n.l. die gestreken moeten worden, die gemangeld moeten worden en die geene bewerking meer behoeven te ondergaan. Het linnengoed, dat gemangeld zat worden, inoet eerst worden gerekt en met water worden besprenkeld; het strijkgoed moet eerst worden gesteven en dan besprenkeld.
2. Wanneer men wil strijken, moet men de strijkplank in een wollen en dan in een katoenen omkleedsel wikkelen.



De bouten worden gloeiend gemaakt in liet vuur of op eene gloeiende plaat en dan in de strijkijzers geschoven. Zij moeten niet te gloeiend zijn; de warmtegraad regele men naar de dikte en de droogte van de te strijken kleederen. Wanneer het strijkgoed zeer droog is, moet men het ruim besprenkelen. Het is goed voor de voorstukken der hemden, en ook voor mouwen, een afzonderlijk klein strijkplankje te gebruiken, dat juist onder het voorstuk past of in de mouwen kan worden geschoven. Het voorstuk van een hemd moet het laatst worden gestreken. Men moet zorg dragen, de kleederen zorgvuldig te drogen voor men ze aantrekt, daar het zeer ongezond is vochtige kleederen te dragen.
HOOFDSTUK XXXI.
ZINDELIJKHEID IN DE WONING.
1. Eene zindelijke woning is even noodzakelijk als een rein kleed. Te verhinderen, dat de vloeren en meubels bestuiven is onmogelijk, want zoolang de stof deelbaar is, zullen de kleine stofdeeltjes zich in alle richtingen verspreiden; zeer goed mogelijk is het evenwel, de opeenhooping van stof tegen te gaan. Er zijn vele redenen, waarom het stof moet worden verwijderd. In de eerste plaats bederven stof en vuil de meubels, geven de kamer een onbehagelijk aanzien en bezoedelen de kleederen en handen van hen, die er mee in aanraking komen; in de tweede plaats zijn stof en vuil ongezond; ziekten komen hei eerst in vuile huizen. Het vuil, dat van de straat in het huis wordt gebracht, bevat dierlijke en plantaardige stoffen, die, wanneer men ze laat liggen op vloeren, matten of tapijten, door rotting er veel toe zullen bijbrengen om de lucht onzuiver te maken. Al dit vuil moet dadelijk worden opgeveegd. Het is niet genoeg, op gezette tijden aan een vertrek eene »beurt" te geven; men moet al de vertrekken voortdurend schoon houden. Om het huis altijd zindelijk te hebben, moet men met zorg vegen, stollen en schrobben. De kamer, die boven alle andere



steeds schoon moet zijn met het oog op gezondheid, is: de slaapkamer. — Bij het schoon maken moet worden gelet op de volgende regels:
1. Open de ramen zoo ver mogelijk. Rol de karpetten en kleedjes op en breng ze uit de kamer om uitgeklopt te worden. Verwijder al de meubels, die gij verplaatsen kunt. Wanneer het ledikant van gordijnen is voorzien, keer de franje naar binnen en leg de gordijnen plat op het bed; bedek dan het bed met een oud laken en eveneens de waschtafel. Maak de kachel ot den haard schoon; strooi dan vochtige theebladeren over den vloer. Neem het stof weg, dat zich bevindt onder het ledikant en onder de meubels, die gij niet hebt kunnen verplaatsen. Verzamel alle stof en vuil op een blikje en breng het weg. Sla de karpetten en kleedjes uit en leg ze weer op hunne plaats.
2. Stof en boen de meubels zorgvuldig af; zorg dat het stof er goed is afgenomen voordat gij wrijfwas gaat gebruiken. Draag zorg, dat gij al de hoeken van de kamer en al de pooten van de stoelen afstoft. Plaats vervolgens de meubels weer ordelijk in de kamer.
De woonkamer. — Wat over het schoonmaken van de slaapkamer gezegd is, geldt gedeeltelijk ook voor de zitkamer. Buitendien moet men er goed op letten, dat de meubelgordijnen op de vensterbanken gelegd en bedekt of wel in hoezen gesloten worden. Bedek de canapé en de piano met een laken. Strooi vochtige theebladeren op het tapijt en borstel het voorzichtig en gestadig; gebruik niet te veel kracht, want dan zoudt ge te vee' stof doen opvliegen en het tapijt te veel beschadigen.
Wanneer gij de kamer wilt aanvegen, zorg dan dat ge altijd naar één kant veegt. Verzamel het stof en breng het dadelijk weg.
3. Bij het afstollen en boenen van de meubels, moet ge er vooral op letten, dat de fijn bewerkte deelen niet worden beschadigt. Zorg dat er geene krassen worden gemaakt op het blad van de tafel, Een oude zijden doek is het meest geschikt voor stofdoek. Draag zorg dat gij de lijsten van spiegels, schilderijen, deuren enz. voorzichtig afstoft, het liefst met een veeren stoffer. Het geverfde houtwerk moet met een natten doek



worden afgenomen. De stoelkussens moeten uitgeklopt, de gordijnen afgeborsteld worden.
Het glas van den spiegel en spiegelruiten in 't algemeen moeten worden Schoon gemaakt met een zachte linnen doek. met krijtwit er op. De ornamenten moeten met groote zorg behandeld en voorzichtig weer op hunne plaats gezet worden.
Schrobben.
Wanneer de vloer eener kamer moet worden geschrobd, let dan op de volgende regels.
Veeg de kamer zooals boven reeds is beschreven.
Neem de noodige gereedschappen; deze zijn: een emmer water, een dweil, een boender en zeep.
Kniel neer op een mat en maak de vloer zoo ver nat, als gij reiken kunt. Smeer den boender in met zeep en boen den vloer zoo sterk mogelijk. Vergeet daarbij de hoeken niet.
Als het boenen gedaan is, moet de vloer worden opgedweild; men dient te zorgen dat de dweil zeer droog wordt uitgewrongen.
Gij moet dikwijls schoon water nemen. Al boent ge ook nog zoo hard, als ge geen schoon water hebt, zal de vloer niet schoon worden.
Het is het best, den vloer te schrobben bij droog weer; kies geen mistigen, vochtigen dag, vooral niet, wanneer gij de slaapkamer wilt schrobben, 's Winters moet ge na het schrobben een vuur aanleggen, om de kamer zoo spoedig mogelijk drooj; te krijgen.
In sommige huizen zijn de vestibule en de gangen met zwilk belegd. Om dit schoon te maken, moet men het eerst zorgvuldig aanvegen; wanneer het niet erg vuil is, kan men het wrijven met een drogen of vochtigen doek. Als het zeer vuil is, moet het worden geboend met een zachten boender met witte zeep; gebruik nooit soda. Het zwilk moet met een zachte linnen doek worden afgedroogd.
Gezondh.
6



VIJFDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXII.
OVER DE KLEEDING.
Waarom en waarmede kleeden wij ons? — Wol en zijde.
\. De mensch moet zich door middel van kleederen tegen de invloeden van weer en wind beschermen. Dit is een bewijs van zijne verhevenheid boven de dieren, en is eerder een weidaad voor hem dan een last. Het klimaat waarin het dier kan leven, is meestal beperkt, omdat zij, wier gewoonten altijd dezelfde blijven, zich niet daarnaar kunnen inrichten. De dieren welke een gedeelte der aarde bewonen, waar het klimaat afwisselend is, zijn van nature voorzien van al wat zij noodig hebben om deze afwisseling te kunnen doorstaan. De wol, de pels, het haar of de vederen, waarmede hun lichaam bedekt is, worden tegen het naderen van den winter veel dikker, en nemen weer af, wanneer de zomer aanbreekt. Met den mensch is dit zoo niet. Hij moet dikwijls in korten tijd van een heet in een koud klimaat overgaan en heeft, bij zeer verschillende temperatuur, bezigheden te vervullen, die hem onophoudelijk aan den invloed der luchtsgesteldheid blootstellen. Daarom moet hij voor geschikte kleederen zorg dragen. Een kunstmatige bedekking is noodig, omdat zijne huid hem geene genoegzame bescherming verleent.
2. Het is een bewijs van de verstandelijke vermogens van den mensch, dat hij in staat is de ruwe grondstoffen geschikt te maken, om aan zijne behoeften te voldoen. De graad van bekwaamheid, dien de mensch hierin heeft bereikt, bepaalt voor een groot gedeelte den graad zijner beschaving. Zoo kleeden de wilden zich in dierenhuiden of boombladeren, naar gelang van het klimaat waarin zij leven. Zoo maken de Indianen van Noord-Amerika kleederen van huiden, terwijl de



Zuidzee-eilanders palmbladeren aan elkander naaien ter vervaardiging van hun kleed. Wanneer deze onbeschaafde volksstammen in aanraking komen met kooplieden uit beschaafde landen, maken de huiden plaats voor dekens en de bladeren voor katoen.
3. Wat de doelmatigheid, zoowel als de sierlijkheid der tegenwoordige kleederen, zelfs van de arbeidende klassen, betreft, maken ze een gunstig contrast met de kleederen onzer voorouders. Tegenwoordig zijn er zeer weinig menschen, die niet het een of ander klein zijden kleedingstuk bezitten, al is het maar een dasje; er was echter een tijd, dat de voornaamsten uit het land, zelfs de koningin, geen enkel stukje zijde bezaten. Hendrik II, koning van Engeland, was de eerste in zijn land, die een paar zijden kousen droeg.
Stoffen om zich te kleeden verschaft men zich zoowel uit liet dieren- als uit het plantenrijk. Tot de eerste soort behooren wol, zijde, pels en leer; tot de laatste, katoen en linnen.
Wol, het natuurlijke kleed der schapen.
Reeds in de alleroudste tijden gebruikte men in de Oostersche landen wollen kleedingstukken.
In Engeland en in ons land werd het gebruik van wol ingevoerd door de Romeinen en de Saksers. Voorname Saksische dames hielden zich veel bezig met het spinnen van wol, en in de Middeleeuwen had het laken eene groote waarde. Vooral de Vlaamsche lakens waren toen zeer beroemd. Onder de regeering van Hendrik VIII van Engeland werd het spinnewiel uitgevonden , en onder die van Elisabeth brachten vele Vlamingen, om den godsdienst uit hun land verdreven, hunne kunst en hunne goede weef toestellen naar Engeland over, zoodat ook de Engelsche wolfabrikaten een goeden naam kregen. Wat ons land betreft, zijn er vooral in Leiden en Tilburg goede lakenfabrieken, terwijl ook de Leidsche wollen dekens overal zeer gewild zijn. Wol wordt zoowel gesponnen als geweven en levert verreweg de meeste stoften op, die in ons klimaat worden gedragen. Een aantal kleedingstukken worden gebreid of geweven van wollen garen; laken, flanel en baai zijn ook wolfabrikaten. De wol is zeer verschillend in hoedanigheid; de 6»



Engelsche, Friesche, Groningsche en Hollandsche schapen leveren een veel betere soort dan de Drentsche en Overijselsche.
Zijde. — De zijde wordt geleverd door den zijdeworm, of beter genoemd de zijderups, waarvan verscheiden soorten voorkomen. De Sineesche zijdeworm (Bombyx mori) leeft op moerbeziënboornen en is de voornaamste leverancier van het kostbare product. Sommige zijdewormen van die soort leveren witte, andere gele en nog andere lichte geel-groene zijde.
Wanneer de rups volwassen is, gaat zij zich, evenals ieder andere rups, inspinnen, om binnen in dat omhulsel (decocon) te veranderen in een pop, die, wanneer men haar niet doodt — wat voor het winnen van de zijde noodzakelijk is — daarna in een vlinder overgaat. Deze vlinder breekt door de cocon heen en vernielt daardoor het spinsel, de zijde.
2. De zijde van iedere cocon weegt ongeveer een vijfde gram, zoodat er, om een pond zijde te verkrijgen, '2000—2500 cocons noodig zijn. Iedere cocon bestaat uit één draad, van "150 tot 250 meter lengte.
3. Wanneer men de zijde van de poppen wil afnemen, worden deze gedood, door ze bloot te stellen aan de hitte van een oven of aan stoom; het buitenste gedeelte der cocon, de floszijde, wordt er dan afgetrokken en het overblijvende in warm water gelegd, om de draad zijde, waarvan de vele windingen door een kleverige stof aan elkaar zijn gehecht los te kunnen maken. De draad wordt daarna om een haspel gewonden. De aldus verkregen zijde wordt in strengen verdeeld en verzonden.
4- Deze ruwe zijde wordt gekocht door den fabrikant, die ze in warm water laat wasschen en de draden weer om een haspel laat winden. Verscheiden draden worden te zamen gedraaid om een draad te vormen, die voor het weven geschikt is.
Er zijn verscheiden soorten van zijden stoffen en andere zijden artikelen:
a. die geheel uit zijde zijn saamgesteld, zooals satijn, fluweel, damast en zoogenoemde geglaceerde zijde. De beste zijden stoffen komen vooral uit Lyon.
b. Linten, die dikwijls niet alleen uit zijde bestaan.
c. Zakdoeken, die in den regel veel katoen bevatten.



d Krip dat zeer dun en doorschijnend is.
e. Kousen en handschoenen, zijden popeline en foulard-zijde bestaan in den regel half uit zijde en half uit kaloen.
In Engeland, Frankrijk, Zwitserland, Duitschland enz. worden vele zijden stollen vervaardigd.
5 Reeds in de oudste tijden waren zijden kleederen niet onbekend, maar was het gebruik daarvan zeer beperkt; slechts de aanzienlijksten konden zich deze weelde veroorloven. Omstreeks het jaar 200 werd zijde verkocht tegen haar gewicht aan goud; en in het jaar 275 weigerde de keizer van Rome der keizerin een zijden kleed, omdat het te duur was. Tegenwoordig is zijde eene algemeen gebruikte stof.
HOOFDSTUK XXXIII.
LEDER EN PELS.
Leder.
1 De dierenhuiden worden, na gelooid te zijn, gebruikt om voeten en handen te bekleeden en tot andere doeleinden. Osseen koehuiden dienen o. a. voor het maken van de schoenzolen, paardehuiden, voor het bovenste gedeelte der schoenen; kalfsvel voor het bovenste gedeelte van vrouwenschoenen en ook voor sommige gedeelten van mannenschoenen; robbevel wordt ook voor schoenen gebruikt; lams- en gemzevellen dienen voor het maken van handschoenen, evenals honde-, katte- en ratteveilen De huiden worden voor het gebruik geschikt gemaakt, door ze te looien, waardoor ze geheel tegen bederf gevrijwaard zijn. Deze bewerking geschiedt inzonderheid door bijvoeging van looizuur, een stof die men aantreft in de bast van eikenboomen en andere voortbrengselen uit het plantenrijk.
2 De huiden worden op de volgende wijze bereid.
Eerst worden ze geschrapt om alle kleine stukjes vleesch en vet die er nog aan mochten vastkleven, te verwijderen. Dan



worden ze gedompeld in een mengsel van kalk en water, waardoor het haar of de wol losraakt en er gemakkelijk kan' worden afgeschrapt. Vervolgens worden ze gedompeld in een zuur vocht om ze geheel te zuiveren en de poriën te openen, waardoor ze geschikt worden voor den invloed van het looizuur. De huiden worden dan gelegd in kuipen, bevattende run (eikenbast) en water; eerst wordt een slappe, dan een sterk vocht gebruikt. Nu worden ze overgelaten aan de inwerking van het looizuur, dat in verloop van tijd (van 12 tot 18 maanden) de huiden in leer doet veranderen.
De huiden worden nu uit de looikuipen genomen, gedroogd en tusschen rollen geperst, om ze zacht te maken.
Het leder, bestemd voor het bovendeel van schoenen, wordt dan gezonden naar den leerbereider, die het door knijpen en wrijven dunner, buigzamer en zachter maakt, en het meer geschikt doet worden om glad gemaakt te worden.
3. Somtijds wordt het leder op veel spoediger wijze bereid, door eene heete oplossing van eikenbast; het op deze wijze bereide leder is echter niet half zoo sterk en duurzaam, als dat, wat met een koude oplossing bereid wordt.
4. Maroccoleer wordt uit geitehuiden gelooid. De kleine stukjes vleesch en vet en ook het haar worden op bovengenoemde wijze verwijderd, maar in plaats van de huiden in looikuipen te leggen, worden ze in den vorm van zakken gebonden en gevuld met eene plantaardige stof, sumak genoemd. Zoo worden ze een paai' uren gekookt, waardoor het looizuur van de sumak in de huid dringt en deze in leer verandert.
5. Het leer, waarvan sommige soorten van handschoenen gemaakt worden, en dat meestal gemsleder genoemd wordt, is eigenlijk lamsleder. Het wordt bereid door toevoeging van aluin; om het zacht te maken, gebruikt men nog eieren en meel.
6. Zeemleer, dat soms chamois genoemd wordt, wordt bereid door het eerst te wasschen met kalkwater en dan te hameren met een zwaren hamer; de huid moet gedurende het pletten geolied worden. Hierna wordt het gewasschen in eene oplossing van water en parelasch en dan gedroogd. Zeemleer is zeei zacht, maar niet waterdicht, en is daarom niet geschikt



voor bovenkleederen. Omdat het zeer zacht en warm is, is hei geschikt om op de huid te worden gedragen. Een meisje, die door hare werkzaamheden buiten 's huis, aan weer en wind is blootgesteld, doet goed zich een zeemleeren lijfje te maken.
7. De qualiteit van het leer is goed, wanneer het voldoende gelooid is; het is daarom vooral van belang, dat men den juisten tijd berekent, die voor het looien noodig is. Leder, dat lang genoeg en dus voldoende gelooid is, is het duurst, hiei uit volgt, dat de goedkoope soorten niet lang genoeg gelooid en dus niet sterk en duurzaam zijn. Dit is vooral het geval met het leer, dat voor schoenzolen gebruikt wordt. Men zoeke bij het koopen de beste qualiteit uit, ofschoon deze meer kost, want op den duur zal het toch goedkooper uitkomen, dan wanneer men eene slechte qualiteit koopt.
8. Draag goed zorg voor uwe schoenen; droog ze wanneer ze vochtig zijn geworden, want wanneer gij dit verzuimt, zult ge schade aan uwe gezondheid toebrengen en zullen de zolen week worden, waardoor ze spoedig slijten. Het is altijd verstandig twee paar schoenen te gelijk te hebben, zoodat gij, wanneer één paar vochtig is geworden, het andere paar kunt gebruiken. Gij moet ze langzaam drogen bij matige warmte; wanneer gij ze boven een heet vuur droogt, krimpen de schoenen, het leder wordt hard en zal spoedig barsten. Het is zeer goed voor schoenen, het bovenste gedeelte nu en dan met olie in te smeren.
Veis.
1. De dieren, wier huiden ons van pels voorzien, bewonen in het algemeen de koude gedeelten der aarde en zijn meestal klein van gestalte. De belangrijkste pelsdieren zijn de Chinchilla, de Los, de Sabelmarter, het Hermelijn en de Blauwvos. De pels van sommige van deze dieren is zeer kostbaar.
2. Ook de pels van verscheiden andere dieren, ofschoon beschouwd als niet van zulke goede hoedanigheid, is veel in gebi uik. Zoo b.v. de pels van eekhorens, die zwart, rood en blauw kan zijn. Rusland levert jaarlijks een groot aantal van deze dieren op; zóó veel zelfs, dat er somtijds wel 20.000.000 in één jaar



worden gevangen. Deze soort van pels wordt veel gebruikt om mantels te voeren. Van de staarten worden boa's en mantelgarnituren gemaakt.
De pels van katten is, wanneer hij goed wordt bewerkt, zeer nuttig en sterk; de beste kattepelzen komen uit ons land. De wilde kat is veel grooter en haar pels langer van haren; de zachtheid en duurzaamheid, die deze bezit, maken hem zeer geschikt om voor voering van mantels en jassen te dienen.
De kleur van den pels van konijnen en hazen is zeer verschillend; sommige zijn zwart, andere wit, grijs en ook wel blauw. De fijnere soorten konijnebont worden veel gebruikt in plaats van hermelijn, en wanneer de pels met echte hermelijnstaarten wordt opgemaakt, is het namaaksel zoo volkomen, dat alleen het geoefende oog van den bontwerker de onechtheid kan opmerken.
3. De huiden der pelsdieren worden niet gelooid, maar door den bontwerker op andere wijze bearbeid.
Eenige wenken over het bewaren van bont kunnen nuttig zijn en vinden daarom hier eene plaats.
Bont mag nooit worden opgeborgen in vochtigen toestand; het moet eerst worden gedroogd door het op eenigen afstand vóór het vuur te hangen.
Wanneer men het bont in het voorjaar wil wegleggen, moet men het, om het tegen de mot te bewaren, in linnen of papier wikkelen, na het te hebben uitgeklopt en gekamd in de richting van de haren. Men legt er een weinig kamfer bij.
Het is noodig het bont des zomers iedere maand eens na te zien en uit te kloppen. Door het inachtnemen van deze eenvoudige regels hebt ge voor de mot niet te vreezen.
HOOFDSTUK XXXIV.
KLEEDINGSTOFFEN UIT HET PLANTENRIJK.
Linnen.
4. Linnen is eene stof, die gemaakt wordt uit de vezels van den vlasstengel en die reeds in de vroegste tijden voor het



maken van kleederen werd gebruikt. Zoo zijn b.v. de mummiën, die in Egypte gevonden worden, in linnen doeken gewikkeld. Sommige dezer mummiën zijn uit de tijden der Pharao's, waarvan het boek Genesis spreekt. De wijze van weven en spinnen der Egyptenaren vindt men somtijds op hunne grafteekens afgebeeld.
•2. Het vlas is een éénjarige plant, die met kleine blauwe of witte bloemen bloeit. Het zaad heeft veel waarde, om de groote hoeveelheid olie die het bevat, en wordt verkocht onder den naam van lijnzaad; de olie, die men er uitperst, heet lijnolie. De gebroken zaadkorrels, die na het persen overblijven, worden gebruikt tot het bereiden van lijnkoeken, die tot voedsel voor het vee dienen. Lijnmeel — d. i. het meel dat men verkrijgt door het zaad te kneuzen, wanneer de olie er nog in is —, dient o. a. voor het maken van pappen.
3. Wanneer de plant rijp is, worden de zaadknoppen er afgenomen en de stengel geroot, d. i. in water geweekt, om de bast los te maken. Dan wordt het vlas gebraakt, om de buitenste bast te splijten en gehekeld, om de binnenste bast
in draden te ontleden.
In de fabriek ondergaat het nog eene andere bewerking, het kaarden, waardoor de vezels van elkaar worden verwijderd; deze worden dan tot samenhangende draden verwerkt en daarna gesponnen. Door deze laatste bewerking wordt de draad getweernd en daardoor veel sterker. In dezen toestand heet het linnen garen en is het geschikt om er linnen van te weven. De beste linnenfabrieken van ons land bevinden zich in Brabant. Eindhoven is wegens zijne linnenfabrieken beroemd.
4. Linnen is sterker dan katoen, maar omdat het een betere warmtegeleider is, blijft het lichaam niet zoo warm onder eene linnen kleeding, dan onder een kleed van katoen.
Katoen.
1. De stof, waarvan katoen wordt gemaakt, bestaat uit de wollige vezels, die den zaden der katoenplant tot bedekking dienen. De zaden bevinden zich in eene driehokkige doos, zoo groot als eene walnoot. Wanneer de vrucht rijp is, barst ze,



tengevolge van het zwellen van het katoen. Wanneer dit plaats heeft, begint de oogst; na het inzamelen worden de zaden en het katoen van de vrucht verwijderd. Men droogt beide in de zon en scheidt de zaden door middel eener machine van het katoen af. Dit laatste wordt geperst en, in balen verpakt, naar verschillende landen verzonden. De meeste katoenfabrieken vindt men in Engeland, vooral te Manchester.
2. De bewerking, die het ruwe katoen ondergaat, voor dat het geschikt is om er kleederen van te maken, geschiedt op de volgende wijze:
Nadat het katoen van stof is gezuiverd, wordt het gekaard. Na deze bewerking en nog enkele andere, is hei katoen gereed om gesponnen te worden, waarbij de draad wordt getweernd. Zoo is nu katoenen garen verkregen, dat geschikt is om geweven te worden. Er wordt ongebleekt en gebleekt katoen verkocht \an zeer verschillende fijnheid. Katoen wordt zeer dikwijls voor ondergoed gebruikt; het is veel zachter en warmer dan linnen. Wanneer men katoen koopt, moet men niet de goedkoopste soort nemen, omdat die in den regel te veel gepapt is. Als men dit katoen wascht, blijkt het van welke qualiteit het is; de mindere qualiteiten voldoen op den duur in 't geheel niet.
HOOFDSTUK XXXV.
OVER DE KEUZE DER KLEEDEREN.
1. Bij de keuze der kleederen, in ons veranderlijk klimaat, moet men er voornamelijk op letten, welke stollen het meest geschikt zijn, om de warmte, die in het lichaam wordt gevormd, te behouden. Wanneer een gezond mensch zich koud gevoelt, is dit een bewijs, dat hij te veel warmte aan de omgeving heelt afgestaan. Door eene doelmotige kleeding kan dat warmteverlies worden verminderd. Verlies van warmte, door onvoldoende kleeding ontstaan, moet worden hersteld door het vor men van meer warmte in het lichaam, dus door het gebruik



van meer voedsel, dan men bij betere bedekking zou noodig hebben.
Men moet het geheele lichaam kleeden; de gewoonte om lage japonnen te dragen, is zeer verkeerd. Het is zeer schadelijk voor de gezondheid, eene warme kamer te verlaten zonder den hals genoegzaam te bedekken; dit kan aanleiding geven tot kou vatten, waardoor ernstige ongesteldheden kunnen ontstaan. Kinderen hebben eene warmere kleeding noodig dan volwassenen; het denkbeeld, dat men het gestel der kinderen hardt, door ze aan koude bloot te stellen, is geheel onjuist.
3. In ons klimaat is het zeer aan te raden, flanel te dragen, vooral voor personen, die gemakkelijk transpireeren. Katoen is zeer goed voor onderkleeren, het is goedkooper dan linnen en een minder goede warmtegeleider. In den winter moet men wollen bovenkleederen dragen.
4. De gewoonte, die sommige meisjes hebben, van nauwe corsetten te dragen, is bijzonder gevaarlijk; hoe jonger het meisje is, hoe grooter het gevaar, want de beenderen van jonge rnenschen zijn niet zoo hard als van oudere personen en worden dus veel gemakkelijker door uitwendige invloeden (z. a. hielden druk door het corset uitgeoefend) van vorm veranderd, dan dat op ouderen leeftijd het geval is. Men moet goed voor oogen houden, dat de longen en het hart eene zekere ruimte behoeven, om hun werk te kunnen volbrengen. "Wanneer men hun deze ruimte niet verschaft, moet een ziekelijke toestand het onvermijdelijke gevolg zijn. Wanneer men de borstkas, door eene nauw sluitende kleeding samendrukt, wordt deze ruimte aanmerkelijk beperkt.
Kleine kinderen moeten in 't geheel geen corsetten dragen; oudere personen moeten zeer voorzichtig zijn in hare keuze en nooit corsetten dragen met stalen veeren, maar liefst met weinige en zeer buigzame baleinen.
Ook moet men steeds voor oogen houden, dat kleederen bestemd zijn om het lichaam te dekken en te versieren en niet om het te ontsieren. Ofschoon het nu in den regel het best is, zich te kleeden volgens de mode van het land of van den tijd, moet men zich toch niet slaafs aan de mode onderwerpen en moet



men den moed hebben, haar niet te volgen, wanneer de eene of andere mode tot het uiterste wordt gedreven.
5. De hoofdbedekking moet doelmatig zijn ingericht, d. i. het hoofd beschermen tegen de zonnestralen en den kouden wind, en toch niet te warni zijn. Om het even, welke hoofdbedekking gij neemt, denk er aan, dat ze uwe oogen bescherme tegen de al te felle zonnestralen.
6. De voetbedekking moet de voeten voor vocht en koude behoeden en sterk genoeg zijn, om ze te beschutten tegen de oneffenheden van den grond. Men moet het hoofd koel en de voeten warm houden; het is daarom zeer onraadzaam met dunne schoenen uit wandelen te gaan. Schoenen moeien niet te nauw of te wijd zijn. In 't laatste geval slijten ze te spoedig. Verder moeten de hakken niet te hoog zijn, d. w. z. voor ieder meisje, dat haar gezondheid liefheeft. Door het dragen van nauwe schoenen worden de teenen op of tegen elkander gedrukt en wordt liet loopen bemoeielijkt. Wanneer een schoen knijpt, is dit een reden, om ze niet te koopen. Men koope alleen schoenen, die op twee leesten zijn gemaakt. Schoenen te dragen, die voor beide voeten gelijk zijn, is even dwaas als het dragen van gelijke handschoenen aan rechter en linker hand. Het eerste geschiedt dikwijls; van het laatste ziet iedereen het bespottelijke in. Het is het beste, twee paar schoenen te gelijk te hebben; één paar voor mooi weer en voor binnenshuis, en één paar voor slecht weer.
De zolen van dit laatste paar kunnen geheel ondoordringbaar worden gemaakt, door ze met gutta percha te bekleeden. Dit kost zeer weinig en zou men zelf wel kunnen doen. op de volgende wijze: Koop een paar stevige schoenen en een klein potje opgeloste gutta percha; maak de zolen warm en bestrijk ze met de gutta percha, door middel van een heet mes. Wanneer de geheele zool met eene laag ervan is bestreken, verwarm ze dan voor het vuur om de gutta percha zacht te doen worden; dit is in weinig minuten geschied. De dus verkregene laag of zool van gutta percha moet nu op de schoenzool worden vastgehecht, beginnende bij het voorstuk; men moet zorg dragen de gutta percha stijf op de schoenzool te drukken, zoodat er



geene lucht tusschen de beide zolen blijft. Na deze behandeling
laat men de zool afkoelen.
Wanneer de gutta perchalaag geheel koud en daardoor vast is geworden, snijd dan de aan de kanten uitstekende randjes zorgvuldig af met een vochtig mes, neem dan een heet ijzer, b.v. een pook en wrijf de effen gemaakte randjes tot ze zacht worden. De schoenen, van deze zolen voorzien, moeten bij nat weder gedragen en volstrekt nimmer bij het vuur worden geplaatst. Wanneer ze nat geworden zijn, moet men ze liefst in de open lucht drogen. Voor menschen, die bij alle weer en wind moeten uilgaan of op een vochtigen grond staan, zijn zulk een paar schoenen een groot gerief en brengt het dragen van deze schoenen veel bij tol het bewaren der gezondheid.
WENKEN OVER HET KOOPEN VAN KLEEDEBEN.
1. Koop de beste stoffen, die ge krijgen kunt; goedkoope opschik en zoogenaamde koopjes voldoen in den regel niet aan de verwachting. Van deze soort van dingen geldt het spreekwoord : goedkoop is duurkoop.
2. Let bij het koopen meer op de deugdelijkheid dan op de fraaiheid; menig stofje, dat er oppervlakkig zeer mooi uitziet, verslijt en verkleurt na zeer korten tijd.
3. Koop geene japonnen voor bijzondere gelegenheden, die ge volstrekt niet daags kunt afdragen, wanneer ge geen vermogen hebt, om u te kunnen veroorloven vele japonnen van
verschillende soort te gelijk te hebben.
4. Koop altijd kleederen, die juist passen bij uwen stand en leeftijd; zorg dat ge er altijd, ook te huis, fatsoenlijk uitziet en richt uwe uitgaven in naar uwe beurs.
5. Betaal zooveel mogelijk contant en koop nooit iets nieuws, wanneer uwe vorige rekeningen nog niet zijn betaald.
6. Jonge meisjes, die geheel of gedeeltelijk in hare eigen behoeften moeten voorzien, doen goed een zeker sommetje voor hare kleeding af te zonderen, zorgvuldig berekenende hoeveel zij kunnen besteden. Zij moeten zich gewennen nimmer meer uit tegeven dan de vastgestelde som. }ndien zij iets overhouden, handelen zij voorzichtig, «oo ze dit in een spaarbank beleggen.



7. Bedenk altijd, dat de kleeding in de eerste plaats gezond, nuttig en fatsoenlijk moet zijn, en dat eerst iu de tweede plaats rekening kan worden gehouden met fraaiheid. Eene wijze van kleeden, waarbij het gezonde en nuttige aan het fraaie wordt opgeoll'erd, is af te raden. Menig jong meisje heeft hare gezondïeid bedorven, door in koud weder een dunne japon en stollen schoentjes te dragen, omdat zij meenden er dan beter uit te zien.
8. Bij het uitkiezen der kleuren, zoowel van japonnen als van linten, doet men wel er op te letten, welke kleuren het best overeenkomen met de kleur van het haar en de tint der huid, en welke kleuren goed bij elkander passen, Let op de volgende regels:
Draag geen geel of oranje, tenzij gij zeer donker haar en een hoogen kleur hebt.
Paarsachtig rosé verspreidt een groenachtige tint over de huid. Licht blauw staat goed bij blond haar; ook rosé staat wel, maar is toch beter voor donkere personen geschikt.
Bleeke menschen moeten nooit rosé dragen; het zou hun een gele tint geven.
Bij wit kan men alle heldere kleuren dragen. Bij een japon die een weinig bont is, staat een grijze hoed mooi.
Bood en zwart kan men goed te samen dragen; bij zwart staan ook goed: geel, appelgroen en licht blauw.
Gestreepte japonnen zijn goed voor kleine personen. Lange, slanke meisjes kunnen zeer goed, gewerkte of geruite japonnen «lragen.
Gezette personen moeten liefst donkere kleuren kiezen. Japonnen met kleine figuurfjes, waarin verscheiden kleuren voorkomen, zijn goed voor kinderen, omdat men er de vlekken niet zoo goed op kan zien, als Op effen stollen.
Het staat niet goed zich te veel op te schikken; eene eenvoudige en smaakvolle kleeding is het raadzaamst.
9. Meisjes, die hare kleeren zelf koopen, moeten vooral zorgen voor degelijk en genoeg linnengoed. Het is beter eenigen opschik op te offeren, dan minder degelijk ondergoed te hebben; gezondheid en netheid zijn veel meer waard dan versiering.
10. Het is net en goedkoop beide, de kleederen uiterst



zorgvuldig te behandelen, ze goed op te bergen, nooit in stof te laten hangen of op den grond te laten liggen. Men zorge dat. er geene dwarsplooien in komen, dat ze niet ergens hangen waar ze vochtig kunnen worden of verkleuren. Hang nooit een zwaar kleedingstuk op een kleed van dunnere stof; gij zoudt dit laatste daardoor knoeien.
11. Berg kleederen, die gij een tijdlang niet wilt gebruiken, zeer zorgvuldig op en zie ze eerst na, of ze ook versteld moeten worden en of er ook vlekken in zijn. Wanneer een kleedingstuk verstelling behoeft, verstel het dan dadelijk en wanneer er een vlek in komt, maak er die dadelijk uit.
ZESDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXVI.
IETS OVER HET VERPLEGEN VAN ZIEKEN EN HET VERZORGEN VAN KLEINE KINDEREN.
Het verplegen van zieken is, om de woorden van de beroemde ziekenverpleegster Miss Nightingale te gebruiken, eene belangrijke plicht, die voor het grootste gedeelte rust op de moeder van het gezin, of op de oudste dochter. Om zich voor dit belangrijke werk te kunnen voorbereiden, worden de volgende wenken gegeven, ontleend aan de aanteekeningen van Miss Nightingale.
Ventilatie en Verwarming.
Ventilatie. — Lees nog eens het hoofdstuk over de lucht, die wij inademen.
1. Wanneer er een stookplaats in de kamer is, — en daar behoort er altijd een te zijn —, gebruik die niet tot bergplaats, wanneer er niet in gestookt wordt, maar zorg dat ie altijd open en vrij is; laat de schoorsteen daarom nimmer dichtstoppen.



2. Open de ramen zonder eenige vrees, maar zorg dat het bed van den patiënt zich niet juist onder de ramen bevindt. Gij behoeft niet bang te zijn, dat het openen der ramen kwaad zou kunnen doen; men vat geen kou in bed, wanneer er maai geen tocht is. Tuimelramen o. a. zijn voor een goede ventilatie
wel aan te bevelen.
3. Open de ramen als het kan van boven. Doe ze niet dikwijls open en dicht, maar laat ze geruimen tijd open. Wanneer men de ramen alleen van onderen opent, veroorzaakt dit tocht. Gij moet de kamer niet luchten door de deur te openen. In de ziekenkamer is de allerzuiverste lucht volstrekt noodig;
en dat is de buitenlucht.
4. De neus is de beste gids, om de hoedanigheid van de lucht in de ziekenkamer op te sporen. Wanneer gij de kamer binnen komt en den minsten onaangenamen reuk bespeurt, is de lucht niet geschikt voor een gezonde en nog minder voor een zieke.
5. Het bed mag nooit in een hoek staan, omdat in de hoeken de onzuivere lucht blijft hangen
6. Wees niet bang voor de nachtlucht; deze dringt toch in huis of wij het willen of niet; wij hebben de keustusschen zuivere nachtlucht, die van buiten en onzuivere, die uit het huis in de kamer dringt. Vele menschen geven de voorkeur aan de laatste en ademen vergif in. In steden is de nachtlucht
zuiverder dan de daglucht.
Verwarming. — De verwarming is een zeer belangrijke zaak. In verschillende ziekelijke toestanden is de natuurlijke warmte der patiënten veel geringer dan in gezonden staat.
1. Onderzoek van tijd tot tijd of de voeten en beenen van den patiënt warm of koud zijn. In dit laatste geval moeten warme kruiken of warm gemaakte flanellen lappen dienst doen en moet den zieke iets verwarmends te drinken worden gegeven. In den regel zijn zieken 's morgens kouder dan 's avonds; daarom moet men de kruiken zoowel in den morgen als in den avond in gereedheid houden. Een steen kan ook van veel nut zijn. Wanneer een steen zoo heet is dat men die, zonder zich te branden, in de hand kan houden, blijft deze, in flanel gewikkeld, zes of acht uren warm. ,



2. Men kan de temperatuur verhoogen door kachelwarmte. Bij een goed trekkende, open schoorsteen, dient het vuur zoowel voor de verwarming, als voor de ventilatie. Daarom is het goed vuur aan te hebben, zelfs bij tamelijk warm weer. De temperatuur in een ziekenkamer mag niet hooger zijn dan 60° Fahrenheit. Is in den zomer de temperatuur te hoog, dan is het goed, den grond met water te besprenkelen of natte lakens in het vertrek te hangen.
Zindelijkheid.
Lees nog eens wat vroeger over de zindelijkheid is gezegd.
1. Laat nooil een emmer met vuil water in de kamer staan, en verwijder alles, wat een onaangenamen reuk verspreidt.
2. Houd de kamer zindelijk, maar maak 's winters den vloer niet nat; maak de paneelen schoon met een vochtigen doek. Vergeet niet, den vloer onder het bed aan te vegen. Kies
(Ji'oggn dag uit om de kamer schoon te maken.
3. Verwijder het stof, en maak niet alleen den vloer, maar ook de muren schoon. Er mogen niet veel meubels in de kamer zijn en geene gordijnen om het bed zich bevinden. Het is ook beter geene karpetten of kleedjes in de kamer te hebben. Wasem geene kleederen uit en kook geen voedsel in de ziekekamer.
Rust.
1. Maak nooit een plotseling gedruisch, loop met een lichten tred, spreek zacht, fluister nimmer en loop niet op de teenen, tenzij dit volstrekt noodig is, want dit zou den patiënt kunnen doen denken, dat hij zieker is, dan wezenlijk het geval is.
2. Maak geen haastige bewegingen, en loop niet veel heen en weer; dit is bijzonder onaangenaam voor zieken. Ga niet op het bed zitten, en doe nooit de kamer schudden door uw stap
3. Wanneer ge met den zieke wilt spreken, doe het niet plotseling. Laat de patiënt nooit tweemaal moeten vragen om wat hij noodig heeft. Wanneer gij den zieke voorleest, lees langzaam met eene tamelijk luide stem.
Gezondh.



Het is echter beter iets te vertellen dan iets voor te lezen, vooral wanneer de patiënt jong; is.
4. Wanneer gij zonneblinden voor de ramen hebt, zorg dan dat ze goed zijn vastgemaakt, wanneer ze niet gebruikt worden; een blind, dat door den wind wordt bewogen en tegen het raam stoot, zou den patiënt doen schrikken.
Afwisseling en licht.
1. Zieken zijn zeer gesteld op afwisseling; zij willen dikwijls iets nieuws voor oogen hebben. Wanneer gij den patiënt zoo kunt plaatsen, dat hij uit een raam kan zien, doe dit dan vooral. Plaats voor hem eene nieuwe schilderij of plaat, een bloeiende plant of enkele geplukte bloemen ; dit zal hem veel genoegen doen.
2. Maak de geheele omgeving in de ziekenkamer recht aangenaam. Wanneer de dokter niet voorschrijft, den patiënt in het donker te houden, behoeft ge dit niet te doen, dan alleen, wanneer hij verlangt te slapen. Licht is noodzakelijk voor de gezondheid, en daarom moet de patiënt zoo worden geplaatst, dat hij in staat is de zon en de lucht te zien; wanneer het kan, plaats hem dan bij het venster, waardoor de zon des morgens naar binnen schijnt. In den regel liggen zieke menschen het liefst met het gezicht naar 't licht gekeerd.
3. Pas nauwkeurig op den tijd, waarop gij medicijnen of voedsel moet toedienen en bedenk, dat hoe zwakker de patiënt is, hoe vaker hij moet gevoed worden, dikwijls en weinig te gelijk. Het voedsel voor den zieke moet met de uiterste zorgvuldigheid en zoo lekker mogelijk worden klaar gemaakt en op aantrekkelijke wijze worden opgedischt. Wat de keuze van het voedsel betreft, houde men zich geheel aan de aanwijzigingen van den geneesheer.



HOOFDSTUK XXXVII.
IETS OVER HET VERZORGEN VAN KLEINE KINDEREN.
Zeer veel meisjes worden er wel eens toe geroepen, om op kleine broertjes of zusjes te passen. Dit is een zeer belangrijk werk, en het is wel noodig, dat dienaangaande eenige wenken worden gegeven.
4. Gij moet zorg dragen, dat het kind nooit schrikt door een plotseling gerucht; vooral moet gij het niet op deze wijze zoeken wakker te maken. Geluiden, die u in het geheel niet zouden verschrikken, zijn voldoende, om het kleine kind geheel te doen ontstellen. Menig ziek kind is op deze wijze gedood.
2. Gij moet bijzonder zorgvuldig zijn, wat de voeding betreft; geef het te eten op den vastgestelden tijd, nooit op ongeregelde uren; geef het niet te veel te gelijk (wanneer het kind mislijk wordt is dit een bewijs, dat gij het te veel gegeven hebt). Geef het ook vooral niet te weinig en bovenal, geef het geen ongezond of ongeschikt voedsel; geef het nooit een slaapmiddeltje, tenzij op aanwijzing van den dokter. Een kleinkind moet dikwijls gevoed worden.
3. Goed voor het kind zorgen, wil nu juist niet zeggen, dat men het altijd in de handen moet nemen. Wanneer hel kind oud genoeg en het weer warm genoeg is, is het veel beter, het kind te laten kruipen en zich zelf bezig te laten houden, dan er zich altijd mee te bemoeien. Het is tegenwoordig veel te veel gebruik, de kinderen te willen vermaken; ze worden veel te weinig met rust gelaten. Verg niet te veel van de oplettendheid van het kind; wanneer het naar één ding kijkt, laat het niet zoo spoedig wat anders zien, enz.
4. Denk er vooral aan, het hoofdje van den kleine niet zoo te plaatsen, dat de zon er vlak op schijnt. Let hierop, wanneer ge hem in een wagentje laat rijden.
Nimmer moet men een klein kind in het duister laten, wanneer het niet vast in slaap is; de kamer waarin het kind speelt, moet altijd zoo licht en zoo zonnig mogelijk zijn, behalve wanneer
7»



de dokter u zegt, de kamer donker te maken, hetgeen bij sommige ziften het geval is. Van de wijze, waarop men in de eerste levensjaren voor het kind zorgt, hangt dikwijls zijne gezondheid af voor geheel het volgende leven.
5. Eén van de voornaamste behoeften van het kind is frissche lucht. Gij kunt het ziek maken, door de kamer geheel gesloten te houden, zelfs voor eenige uren. Gij kunt het kind dooden, door het, wanneer het ziek is, te plaatsen in een zeer wanne kamer, waarin zich verscheiden menschen bevinden en waarvan de ramen en de deur gesloten zijn.
6. Laat een kind nooit in den tocht zijn, vooral geen ziek kind. Gij kunt het kind koude doen vatten en het kan aan de gevolgen sterven, wanneer ge het slechts eventjes in den tocht laat zijn, terwijl het gewasschen wordt. Hoe minder frissche lucht gij geeft aan zijne longen, en hoe minder water aan zijn lichaam, des te meer zal het onderhevig zijn aan kou vatten. De huid van een ziek kind is dikwijls koud, zelfs in een dichte kamer. In dit geval moet gij de kamer verwarmen en levens frissche lucht doen binnenkomen; warm gemaakt tlanel en warme, maar vooral niet te warme kruiken, moeten rondom het kleine lichaam gelegd worden. Gij kunt verder een weinig warm voedsel geven. Men heeft dikwyls de gewoonte, om in zulk een geval de kamer geheel dicht te sluiten en het kind onder eer hoop dekens te begraven. Dat dit verkeerd is, laat zich begrijpen.
7. Houd het kind altijd uiterst zindelijk. Gij moet ieder plekje van het kleine lichaam schoon houden. Eene reine huid brengt veel bij, om het kind gezond en vroolijk te doen blijven.
Dit kan nu wel veel moeite geven, maar.een ziek kind geelt nog veel meer moeite. De beste gewoonte is, het kind eens per dag geheel en al in lauw water te wasschen. Het kan soms gevaarlijk zijn de teentjes en voetjes alleen te wasschen, maar het is nooit gevaarlijk het geheele lichaam te wasschen.
8. De kleederen van het kind moeten vaker verwisseld worden dan de uwe, omdat bij een klein kind een grootere huidafscheiding en grootere ophooping van stof enz. op het lichaam plaats vindt. Wanneer gij het kind met vuile kleeren



laat zitten, kunt ge wel zeker zijn, dat het ziek zal woiden. Zijne kleederen moeten niet alleen licht zijn, maai tevens warm. Wanneer het kind niet behoorlijk gekleed is, voelt het de veranderingen van het weer veel meer dan gij. De beddelakens van het kind moeten ook meerdere malen verwisseld worden, dan die van uw bed.
Onthoud nu goed, wat ge steeds in acht moet nemen
Frissche lucht.
Gelijkmatige warmte.
Zindelijkheid van het kind, van de kleederen, van zijn bed, van zijn kamer en eindelijk van het geheele huis.
Voeding met geschikt voedsel op gezette tijden.
Licht en vroolijkheid.
Genoegzaam warme kleederen, in en buiten het bed.
Goede zorg in alle opzichten.
Maak het kind nooit verschrikt en schud het nooit; til het ook niet bij het hoofd of de armen in de hoogte.
Herinner u dat het even gemakkelijk is, een einde te maken aan het leven van een ziek kind, als een kaars uit te blazen. Tien minuten te laat voedsel geven, kan reeds den dood tengevolge hebben.
ZEVENDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXVIII.
OVER HET "VERLEENEN VAN DE EERSTE HULP BIJ ONGELUKKEN.
»Een ongeluk zit op een klein plaatsje' is een gezegde, waarvan de waarheid maar al te dikwijls blijkt. Hoe vaak wordt niet iemand door eigen onvoorzichtigheid, of door die van anderen, ernstig gewond of zijn leven op andere wijze in gevaar gebracht, zonder dat iemand van zijne omgeving in staat is, eenige hulp te verleenen, ten einde het gevaar, dat de patiënt den dood vindt, te verminderen, of de pijnen die hij lijdt, te verzachten.
Het spreekt van zelf, dat bij elk ongeluk van eenige betee-



kenis, dadelijk een geneesheer moet worden ontboden. Maar soms is de tijd, die verloopt tusschen het oogenblik, waarop het ongeluk is geschied en het tijdstip van den komst des dokters, te groot om den patiënt zoolang zonder hulp te laten Er zijn tallooze gevallen bekend, waarbij een leven ware gered, zoo de eerste hulp niet had onlbroken. Voornamelijk geldt dit voor verwondingen, waarbij einstig bloedverlies plaats heeft, voor vergiftigingen, voor verdrinking' en voor verstikking.
Om iemand, die zich ooit in de noodzakelijkheid mocht zien geplaatst tot het verleenen van den eersten bijstand, daartoe in staat te stellen volgen hier eenige wenken.
1. VERWONDINGEN.
a. Kneuzingen.
Is iemand gevallen van een aanzienlijke hoogte, met kracht gestooten of geslagen, dan is het mogelijk, dat hij bewusteloos neerligt of neervalt, braakt, een bloedstroom zich door den mond een weg baant naar buiten, dat hij hevige pijnen ondervindt en eindelijk ook, dat de dood plotseling intreedt.
In die gevallen moet men dadelijk den geneesheer halen, alle nauwsluitende kleedingstukken los maken, den patiënt, als hij bewusteloos is, zoo neerleggen, dat het hoofd liet laagst ligt, en hein met water besprenkelen, wanneer de pols niet meer kan worden gevoeld.
b. Wonden, waarbij de huid beschadigd is.
Hiertoe behooren de gesneden, gestoken, geslagen, geschoten en gescheurde wonden.
Het gevaar bij dergelijke verwondingen hangt af van de grootte en diepte van de wonde en vooral van de omstandigheid of inwendige deelen (bloedvaten, zenuwen, beenderen, long, hart, hersenen, ingewanden enz.) gekwetst zijn.
Gestoken en geschoten wonden zijn daarom meestal gevaarlijker dan men, naar de kleine opening in de huid oordeelende, vermoedt. Bij eene verwonding door groote kracht veroorzaakt, b.v. door machineraderen, wordt gewoonlijk het getrofiën lichaamsdeel geheel verbrijzeld.



Bij zulke ongelukken roepe men dadelijk den dokter.
Bij open wonden staat op den voorgrond, dat elke verontreiniging van de wondvlakte moet worden onmogelijk gemaakt. Daarom is het verkeerd pluksel, hechtpleister, oude sponzen of vuil linnen met de wonde in aanraking te brengen. Ook mag niemand met vuile handen de wonde aanraken.
Is de wonde door zand, modder enz. verontreinigd, dan is het aan te raden haar en de omringende huid met. zuiver water en een zuiveren doek af te wasschen en af te spoelen. Gekookt water is het beste voor dat doel. Geronnen bloed verwijdere men vooral niet. Daarna wordt de wonde met een compres van zuiver linnen bedekt, en dit door middel van een doek bevestigd. Het verwonde deel moet goed worden gesteund.
Bij hevige bloeding uil de wonde, waarbij het bloed met tusschenpoozen spuitende te voorschijn treedt en een helder ioode kleur heeft, bestaat er levensgevaar, door verbloeding. In dat geval is spoedige hulp noodzakelijk.
Zoo nog geen arts aanwezig is, beproeve men in den tusschentijd de bloeding te stuiten. Het eenige middel is het uitoefenen van een sterke drukking op de wonde, wanneer ze klein is, of op de bloedvaten boven de wonde, d. w. z. naar de kant van het hart.
Ten dien einde tilt men het verwonde deel in de hoogte en ontbloot het.
Dan legt men een compres op de wonde en drukt die, door het daar om heenwinden van een doek sterk daarop. Houdt de bloeding in weerwil daarvan nog niet op, dan is het beste middel om die te keeren, het krachtig omwikkelen van hel lichaamsdeel, boven de wonde (d. i. aan de zijde van het hart) met een elastischen band, b.v. een gutta percha buis. Heeft men dien niet bij de hand, dan gebruike men een linnen windsel, dat zoo stevig mogelijk wordt gewonden om het deel, zóó dat ieder winding de voorgaande bedekt; daarna make men het goed nat met water. Dikwijls is de druk, die nu door het inkrimpen van de stof ontstaat, voldoende voor het beoogde doel. Heeft men alleen een doek bij de hand, dan legge men dien, als een halsdoek gevouwen, los om het verwonde lid, knoopt de einden stevig vast, steke een stok, sleutel of een ander lang en sterk



voorwerp onder den doek door, en draaie dit voorwerp zoo lang om, tot de bloeding tot staan is gebracht. Wanneer de bloeding is gestelpt, behandele men eerst de wonden zoo als boven is gezegd.
Bij vergiftigde wonden (dollehonds-beet) omsnoere men het lichaamsdeel boven de wonde stevig, op een van de boven aangegeven wijzen. Wanneer iemand den moed heeft daarna de' wonde met een gloeiende pook, mes of breinaald uit te branden, doet hij den patiënt zeer veel nut. Men begrijp, dat ook hierbij dadelijk geneeskundige hulp moet worden gevraagd.
c. Beenbreuken.
Men hale dadelijk den dokter, en trekke vooral de kleeren niet uit maar sriijde ze los.
d. Ontwrichting.
Vermijd elke poging om de ontwrichting op te heffen en wacht bedaard den komst van een ontboden geneesheer af.
e. Verstuiking.
Bij verstuiking zwelt een gewricht spoedig op en is iedere beweging pijnlijk. Stooten, vallen en omknikken veroorzaken soms verstuiking. Men late den patiënt rustig liggen, bedekke de plaats met compressen met koud water, maar doe er overigens niets aan.
2. VERBRANDING.
Brandwonden ontstaan door de inwerking van groote hitte, van vuur, gesmolten metalen, enz. op de huid en de daaronder gelegen deelen.
O O
Ook kokend water en sterk werkende stoffen (z.a. zwavelzuur, bijtende kali enz.) roepen soortgelijke wonden te voorschijn.
Is iemand in aanraking gekomen met een vlam en zijn zijne kleederen in brand geraakt, dan wikkele men hem in een wollen deken of in een ander kleed en rolle hem zoolang over den grond, tot de vlammen verstikt zijn.
Daarna make men hem ter dege nat en legge hem in een warme kamer op den grond. Heeft de patiënt dorst, dan kan een warme



opwekkende drank worden toegediend. De kleedingsstukken trekke men niet uit, maar snijde ze met een scherp mes of een deugdelijke schaar in stukken. De lappen, die aan de huid zitten, mogen niet worden verwijderd.
Ten einde de invloed van de lucht af te weeren, kan men de wondvlakte met olie begieten, met vet besmeeren, met meel bestrooien of voorzichtig bedekken met watten, dat van de gladde buitenste laag ontdaan is.
Het is begrijpelijk, dat men inmiddels den dokter heeft laten halen. Bij kleinere brandwonden bedekke men de plaats met een mengsel van lijnolie en kalkwater, waarna watten of kleine lapjes linnen daarop wordt gelegd.
Bij verbranding door kokend water handele men als bij brandwonden, door vuur of vlam ontstaan, is gezegd.
Wonden door suren veroorzaakt worden het beste behandeld door afspoelen met water en daarna overgieten met een loog (b.v. sodaloog). Bij wonden door alkaliën (loogen) spoele men de wonden af, en overgiete ze met verdunde zuren (b.v. azijn).
3. BEVRIEZING.
Het lichaam van iemand, die bevroren is, is bleek en koud; neus, mond, handen en voeten hebben een blauw-paarsche kleur. De ledematen zijn stijf.
Om de levensgeesten weer op te wekken, brenge men den patiënt in een afgesloten, koude ruimte en ontdoe hem zeer voorzichtig van zijne kleederen. Daarna wrijve men met sneeuw, met doeken in ijskoud water gedoopt of plaatse den patiënt in een ijskoud bad en wende kunstmatige ademhaling aan. Komt de patiënt bij, zoodat hij weer ademhaalt, dan brenge men hem eerst in een warmer vertrek, wrijve hem met warme doeken, en brenge hem verder bij, door hem aether, vliegop, fijn gesneden uien en derg. te laten ruiken en door het geven van koude sterke koffie of van een lichten, kouden wijn.
Zend zoo spoedig mogelijk om geneeskundige hulp.
4. VERDRINKING.
Een drenkeling heeft in de meeste gevallen een paarsch,



opgezet gezicht, donker paarsche lippen en schuimend water in den mond; ook in maag, luchtpijp en longen bevindt zich water. Soms ook is het gezicht bleek en slap en is er geen water, in eenigzins belangrijke hoeveelheid, opgenomen. In dit geval bestaat er meer kans om de levensgeesten weer op te wekken.
Bij eiken drenkeling wende men pogingen aan, om hem in het leven terug te roepen, zelfs dan, wanneer hij eenige uren
in het water heeft vertoefd.
Het spreekt van zelf, dat men een drenkeling zoo spoedig mogelijk uit het water haalt en niet eerst den komst van de politie afwacht, zooals sommigen nog altijd meenen dat moet geschieden. Laat dadelijk een geneesheer halen, nadat de patiënt op het drooge is gebracht.
De behandeling van een drenkeling is als volgt:
De hoofdzaak is, de ademhaling weer aan den gang te brengen. Plaats den drenkeling op den buik, met het hoofd iets naar beneden en een arm onder het hoofd, ten einde het water, wat zich in rnond, slokdarm en longen bevindt weg te laten vloeien. Reinig daarna den mond, trek de tong naai buiten en tracht deze in dien stand te houden, door een eind touw aan tong en kin te bevestigen. Verwijder alle eng sluitende kleeren, houd den patiënt sterk riekende stoffen onder den neus, wrijf borst en gezicht krachtig en besprenkel die deelen afwisselend met koud en heet water.
Keert de ademhaling daardoor niet terug, handel dan op de volgende wijze:
Kunstmatige ademhaling.
Leg den schijndoode plat op den rug met hoofd en schouders op een kussen. Plaats u achter den patiënt, grijp beide armen boven de ellebogen, hef ze langzaam op tot boven het hoofd, houd ze 2 seconden zoo vast, breng ze daarna in den eersten stand terug en druk ze tegen het lichaam ook gedurende 2 seconden. Ongeveer 15 maal in de minuut moeten deze bewegingen worden uitgevoerd en zoo lang totdat de natuuilijke ademhaling intreedt, waarbij de kleur van het gezicht plotseling



verandert. Het is soms noodig een paar uren deze bewegingen uit te voeren. Keert de ademhaling dan niet terug, zoo is er niet veel kans meer om het leven te redden. Men houde echter zoolang vol, als men eenigszins kan. Voor vrouwen of meisjes is deze taak dus niet geschikt. Onder de wenken, die hier over de eerste hulp gegeven worden, mocht echter deze behandelingswijze niet ontbreken, omdat ze een zeer gewichtig hulpmiddel is bij ongelukken, om de ademhaling, die heeft opgehouden, weer op te wekken. In elk geval is de kennis van de wijze van behandeling van belang voor iedereen.
Is de ademhaling begonnen, wikkel dan het lichaam in droge dekens en wrijf de ledematen onder dat kleed, met alle kracht. Breng den patiënt in een warm bed en verwarm hem met kruiken. Als het bewustzijn teruggekeerd is, geeft dan warme koffie, wijn of een andere warme drank, in niet te ruime hoeveelheid.
5. VERSTIKKING.
Door liet inademen van schadelijke gassen (b.v. kooloxydgas, dat zich bevindt in kamers waar gestookt wordt zonder behoorlijke afvoer van de gevormde gassen, of waar z.g. dove kolen staan), van koolzuur in bier- en wijnkelders, van lichtgas, kan verstikking worden veroorzaakt. Ook door ophangen, of dooi' het blijven steken van spijzen of vreemde voorwerpen in de keelholte kan de dood door verstikking optreden.
Zend dadelijk naar den dokter, nadat ge den patiënt uit de schadelijke ruimte hebt verwijderd en in de frissche buitenlucht hebt gebracht, want toevoer van zuivere lucht is een eerste vereischte. Heeft de ademhaling opgehouden, dan moet men door kunstmatige ademhaling, natte koude omslagen en sterk riekende stollen, de levensgeesten trachten op te wekken.
Vindt men iemand, die zich heeft opgehangen, zoo snijde men onverwijld den strik los, en behandele den patiënt, als bij verstikking door gassen.
Is de ademhaling belemmerd door een vreemd voorwerp in den keel, druk dan de neus van den patiënt dicht en haal het vreemde lichaam zoo spoedig mogelijk naar buiten. Door krach-



tige slagen op den rug tusschen de schouderbladen, wordt het voorwerp soms verwijderd, wanneer het uithalen niet is gelukt.
De geneesheer wordt natuurlijk zoo spoedig doenlijk gehaald. Gewoonlijk echter is dadelijk hulp volstrekt noodig.
6. VERGIFTIGING.
Vergiftiging komt tot stand door het opnemen van verschillende schadelijke stoffen. Zoo b.v. door sterke zuren enloogen, door phosphorus enz. Hevige pijnen en braken treden bij vergiftiging door die stoffen op. Andere stoften, die vergiftigend werken, onder de verschijnselen van bewusteloosheid of sterk opgewekten toestand, worden in planten aangetroffen en daaruit bereid, om door den geneesheer bij sommige gevallen te worden voorgeschreven.
De gevlekte scheerling, de nachtschade, de waterscheerling, de tabak en tal van andere planten bevatten zulke stoffen.
Ook vele andere stoffen, zooals alcohol, kunnen vergiftiging te voorschijn roepen
Ontbied dadelijk den dokter bij een geval van vergiftiging. Tot diens komst kunt gij trachten de schadelijke invloeden te verminderen. Om de werking van de verschillende soorten van vergift tegen te gaan houde men het volgende in het oog.
Zuren (behalve rattenkruit) worden onschadelijk gemaakt door soda, potasch en andere loogen; terwijl omgekeerd de schadelijke werking van loogen wordt opgeheven door zuren, b v. azijn, citroensap en derg. Dik vloeibare stoften, z.a. meelpap, of stoffen, als olie, melk enz. geve men den patiënt bij vergiftigingmet deze bijtende stoffen. Bij vergiftiging met phosphorus mag geen olie worden toegediend. Men trachte braking op te wekken door het geven van een groote hoeveelheid zout water of door een braakmiddel uit de apotheek.
De werking van de plantaardige vergiften gaat men te keer door sterke koffie zonder eenige bijvoeging, door koude compressen op het hoofd en zuurdeeg in de maagstreek en aan de kuiten.



INHOUD.
EERSTE GEDEELTE.
HOOFDSTUK I.
BLZ.
WAARTOE HET VOEDSEL DIENT *•
HOOFDSTUK II.
DE BESTAKDDEELEN VAN HET MENSCHELIJKE LICHAAM .... 3.
HOOFDSTUK III.
HOE DE VOEDINGSSTOFFEN IN HET BLOED OVERGAAN ..... 6.
HOOFDSTUK IV.
WAT MOETEN WIJ ETEN? — DIERLIJK VOEDSELJ VLEESCH ...
HOOFDSTUK V.
MELK. — BOTER. — KAAS 10-
HOOFDSTUK VI.
EIEREN 12-
HOOFDSTUK VII.
VISCH . 13,
HOOFDSTUK VIII.
PLANTAARDIG VOEDSEL. — WEIT 14.
HOOFDSTUK IX.
BROOD 



BLZ.
HOOFDSTUK X.
HAVERMEEL EN GERST ' 17.
HOOFDSTUK XI.
JIAÏS OF TURKSCH KOREN EN RIJST 19.
HOOFDSTUK XII.
ARROW-ROOT, SAGO EN TAPIOCA 22.
HOOFDSTUK XIII.
25.
SUIKER . 
HOOFDSTUK XIV.
PEULVRUCHTEN 26*
HOOFDSTUK XV.
VERSCHE GROENTEN EN VRUCHTEN 27.
HOOFDSTUK XVI.
ZOUT 
HOOFDSTUK XVII.
HOEVEEL MOETEN WIJ ETEN? 35.
TWEEDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XVIII.
HET BEREIDEN DER SPIJZEN 37.
Al^emeene opmerkingen; het koken van vleesch; het koken van soep; het koken van groenten; over het stoven.
HOOFDSTUK XIX.
BRADEN, ROOSTEREN, ENZ 41.
HOOFDSTUK XX.
WARMTE EN DE TOEPASSING ER VAN IN DE HUISHOUDING ... 43.
HOOFDSTUK XXI.
VERVOLG 46"



BLZ
HOOFDSTUK XXII.
49
VUUR AANLEGGEN 
DERDE GEDEELTE HOOFDSTUK XXIII.
OVER DE VERSCHILLENDE DRANKEN. — WATER. — THEE . . . 51.
HOOFDSTUK XXIY.
KOFFIE 
HOOFDSTUK XXV.
ALCOHOLISCHE OF STERKE DRANKEN ENZ 59-
HOOFDSTUK XXVI.
61
SPECERIJEN 
VIERDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXVII.
DE LUCHT DIE WIJ INADEMEN 66"
HOOFDSTUK XXVIII.
OVER LUCHTBEDERF 6®*
HOOFDSTUK XXIX.
ZINDELIJKHEID. — ZINDELIJKHEID TEN OPZICHTE VAN HET LICHAAM. 73.
HOOFDSTUK XXX.
ZINDELIJKHEID TEN AANZIEN VAN DE KLEEDISG 76.
HOOFDSTUK XXXI.
ZINDELIJKHEID IN DE WONING 79.



BLZ.
VIJFDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXII.
OVER DE KLEEDING. — WAAROM EN WAARMEDE KLEEDEN WIJ
ONS? — WOL EK ZIJDE 82-
HOOFDSTUK XXXIII.
LEDER EX PELS 
HOOFDSTUK XXXIV.
STOFFEN UIT HET PLANTENRIJK. — LINNEN. — KATOEN .... 88.
HOOFDSTUK XXXV.
OVER DE KEUZE DER KLEEDEREN 90.
ZESDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXVI.
IETS OVER HET VERPLEGEN VAN ZIEKEN 95.
HOOFDSTUK XXXVII.
IETS OVER HET VERZORGEN VAN KLEINE KINDEREN 99.
ZEVENDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK XXXVIII.
OVER HET VERLEENEN VAN DE EERSTE HULP BIJ ONGELUKKEN . 101.
1. VERWONDINGEN I®2"
. 104.
2. VERBRANDING 
105
3. BEVRIEZING 
105
4. VERDRINKING 
107.
5. VERSTIKKING 
108
6. VERGIFTIGING 







Stoomdrukkerij van J. B. Woltcrs.