ROEM IN HET KRUIS. * * * *
GEDACHTENIS-LEERREDE * *
uitgesproken in de Eben-Haëzer-kerk
den 13den Maart 1904, na ^ ★ itr
vijf-en-twintig-jarige Evangeliebediening ^ in de Christelijke Gereformeerde Gemeente te 's-Gravenhage, door -$r
Js. WISSE Czn. ★★★★★★
BRO 1904^ 15 ~
l itgegcveu teu voordeele <ler Christ. Geref. Gemeente te 's Grayenhage.







ROEM IN HET KRUIS. ★ ★ ★ ★
GEDACHTENIS-LEERREDE -fa -fa
uitgesproken in de Eben-Haëzer-kerk
den 13den Maart 1904, na -fa ^ -fa
vijf-en-twintig-jarige Evangeliebediening
★ ★ in. de Christelijke Gereformeerde
Gemeente te 's-Gravenhage, door -fa
Js. WISSE Czn. -fa ^ -fa -fa -fa fa
Uitgegeven ten yoordeele der Clirist. Oer el'. Gemeente te 's Gravenliag-e.



Op vriendelijk verzoek van vele vrienden staan we deze Gedachtenis-Leerrede af voor de pers. Wij geven die gelijk ze uitgesproken is, met geringe wijziging. Yoor de gemeente en vele vrienden te 's-Gravenhage zal dit een blijvend aandenken zijn, terwijl belangstellende en meelevende broeders en zusters buiten de Residentie daar ook wat in kunnen vitiden wat hun eigen belangen raakt. Ruste op de uitgave des Heeren zegen!
's Gravenhage, W.
Maart 1904.
Typ Kemink & Zoon, over den Dom, te Utrecht.



Roem in het Kruis.



Voorz. : Ps. 84 : 5. Gelezen : 1 Corinthen 2. Gezongen: Ps. 59 : 10.
„ 119:33,86. „ 103 : 1. 27 : 7-



„Eben-Haëzerzoo, Toehoorders, leest men in den gedenksteen, die daar prijkt in het voorfront van dit bedehuis. En het verwondert U zeker niet, M. H., als we beginnen te zeggen, dat dit veelbeteekend opschrift dezen morgen voor ons van bijzondere beteekenis is.
„Tot hiertoe heeft ons de Heere geholpen,'' — zoo past zeker op des Christens lippen, aan het einde van eiken dag levens, door God ons genadiglijk verleend.
Komen we op een oudejaarsavond samen in het huis des Heeren , om belijdenis te doen van onze overtredingen en den Heere te danken voor Zijne gunstbewijzen, ook dan voegt het ons Gode de eer te geven, en te betuigen dat wij alles wat we zijn, aan Hem hebben te danken.
Maar hoeveel te meer is dan zulk eene geloofsbetuiging betamelijk, als we een zooveel grooter afstand van onzen levensweg hebben afgelegd, en wij, tot stilstaan geroepen, even terugblikken op al wat daar achter ons ligt. Als het ons dan aan opmerkzaamheid en aan een goed herinneringsvermogen, bovenal als het ons dan aan ware zelfkennis niet ontbreekt, wat is er dan veel, zeer veel, dat tot ootmoed roept en tot dankbaarheid behoort te stemmen.
Thans geldt dit zeker allereerst hem die tot U spreekt, waar we ons hebben opgemaakt om in dezen morgen onze 25-jarige evangeliebediening onder U te herdenken.



Zoo velen zagen we in die kwarteeuw aan onze rechteren aan onze linkerzijde wegvallen, wier leven door den onverbiddelijken dood werd afgesneden, terwijl over ons tot aan dit oogenblik de genadige verschooning des Almachtigen was.
Niet aan eigen waardigheid, maar aan Gods ontferming hebben we dit te danken.
Het was de Heere, in Wiens hand aller lot en adem is, die ons geleid , bewaard en tot hiertoe gebracht heeft.
Moge het woord der prediking, moge de stemming onzer ziele, mogen we, in één woord, thans in alles den Heere welbehagelijk zijn, en ons samenzijn met des Heeren zegen worden bekroond.
Komt, stellen wij ons daartoe vooraf voor Gods aangezicht, en bidden we Hem om de genade en de bekwaming des Heiligen Geestes.
Gebed.
Toen ik vijf-en-twintig jaren geleden mijne evangeliebediening in deze gemeente aanvaardde, deed ik zulks naar aanleiding van hetgeen de apostel Paulus schreef aan de gemeente te Corinthe:
„Want ik heb niet voorgenomen iets te weten onder u, dan Jezus Christus en dien gekruist."
En ofschoon niet velen, toch leven er nog oog- en oorgetuigen, zelfs mag ik ze hier met eigen oogen nog zien, die deze voor mij onvergetelijke ure zich nog zullen herinneren.
Niemand minder dan ik zelf had het durven vermoeden, dat het mij vergund zou zijn een kwarteeuw in deze gemeente te mogen arbeiden. Gode zij daarvoor alleen de eer.
Dat bij een terugblik in het verleden, en dat over een tijdruimte van zooveel jaren, zulks een evangeliedienaar veel stof tot denken geeft, beseft ieder. Er is dan zooveel te herinneren, zooveel te belijden, zooveel



te danken, zooveel stof tot diepe verootmoediging voor God. Liefst had ik maar in stille overdenking dezen dag onder gewone dienstverrichting doorgebracht. Doch om verschillende redenen kon en mocht ik dit niet doen.
Aangespoord door drang der christelijke liefde, ga ik thans met de gemeente die mij lief en dierbaar is, openlijk mijn vijf-en-twintigjarigen evangeliedienst in deze gemeente herdenken. In aansluiting aan den tekst bij mijn intrede ten grondslag gelegd, leest gij de woorden, waar mijn gedachtenisrede aan ontleend is, in Paulus brief aan de Galaten,
hoofdstuk 6 : 14a: „Maar het zij verre van mij, dat ik zou roemen, anders dan in het kruis van onzen Heere Jezus Christus."
Bij het aandachtig lezen van den brief aan de Galaten , behoeven we niet lang te zoeken, M. H., naar het antwoord op de vraag, welke aanleiding Paulus kan gehad hebben tot het schrijven van dezen brief. Valsche leeraars hadden getracht, met een andere leer dan die door Paulus was gepredikt, de gemeente te verleiden. Het gold hierbij niet slechts eenig stuk van meer ondergeschikt belang, maar bijzonder de leer dei rechtvaardiging des zondaars voor God. Het gold eene dwaling welke ook in later tijden, onder allerlei vorm, zooveel ellende in de gemeente Gods heeft veroorzaakt, en waardoor zoovele zielen zijn verstrikt tot hun eeuwig verderf. Na eene duidelijke uiteenzetting van de wijze waarop de zondaar voor God gerechtvaardigd wordt, namelijk niet uit de werken der wet, maar door het geloof in Christus, komt de apostel in de sluitrede van zijn brief nog eenmaal terug op de mannen waar hij in t begin van zijn brief zoo ernstig tegen heeft gewaarschuwd.
In verband met apostolische wenken en praktikale



leeringen wijst Paulus er de Galaten op, dat al het streven dier mannen, die onder hen met een ander evangelie waren opgestaan, niets anders was dan een streven naar eigen roem. Men drong aan op onderhouding der besnijdenis, doch in plaats van daarbij dan zelf zich geheel onder de wet te stellen, liet men zich wel besnijden, maar bekommerde zich verder om de wet niet. En waar men nu bij anderen aandrong op de besnijdenis, bleek daaruit klaar als de dag, dat het denzulken niet om de heiligheid van de wet, maar alleen om ijdelen roem te doen was.
Afkeerig van zulk een roem wenscht Paulus alleen te roemen in het kruis van Christus.
Bij deze gedachte: des dienaars roem in het kruis van Christus, gaan we thans, naar de gelegenheid des tijds, nader uwe aandacht bepalen.
Wij lezen in onze tekstwoorden:
I. Eene bijzondere belijdenis;
II. Eene duidelijke onderscheiding;
III. Eene besliste overtuiging;
IV. Een navolgenswaardig voorbeeld.
I.
Wat Paulus aangaande Christus gelooft en belijdt, blijkt uit de wijze waarop hij de leer van Christus' boven alles verheft en waardeert.
Bij zijn roemen in het kruis van onzen Heere Jezus Christus , denken we aan de leer van het kruis. Christus' kruis doet denken aan het lijden en sterven van Christus, daarin openbaart zich het toppunt Zijner alles te boven gaande liefde, de volkomenheid Zijner gehoorzaamheid. In dien zin genomen is de leer van het kruis het middelpunt van geheel de leer des evangelies, het glanspunt der goddelijke liefde, in de gave van Gods Eeniggeboren Zoon aanschouwd. Dit in te denken, in zijn dierbaarheid, uitgebreidheid en noodzakelijkheid,



is, wat men wel eens heeft omschreven met het woord bloedtheologie. Maar dit is, M. H., de bijzondere belijdenis , waar Paulus zich als wetenschappelijk gevormd man niet voor schaamt. Integendeel, die belijdenis komt in al zijn brieven sterk uit. Zij beheerscht zijne prediking, hij wenscht in de gemeente niet anders te weten.
De geheel eenige beteekenis hiervan in de gemeente uiteen te zetten, daarmede voor Joden en Heidenen op te treden, is kennelijk zijn streven, welbewust als hij is, dat alleen die prediking is naar den wil des Heeren en overeenkomstig de behoefte van het zondaarshart. Bewust van deze heilige en allergewichtigste taak, waartoe zijn groote Zender hem geroepen had, wist hij bij eigen ervaring van welk een onschatbare waarde het evangelie des kruises is. Wel stuit de prediking van dat evangelie op allerlei tegenstand in de wereld, wel wordt tegenover dat evangelie de vijandschap tegen God en Zijnen Christus openbaar, maar toch is geen macht ter wereld in staat, dat evangelie krachteloos te maken.
Om het kruis op Golgotha was de vijandschap der geheele wereld vertegenwoordigd, naar het scheen vierde de boosheid van menschen hier haar triomf en zou het nu met de leer van Jezus van Nazareth gedaan, en zouden Zijne volgelingen voor altijd zijn beschaamd geworden. Maar geen nood, juist door Zijn bitter lijden en sterven verwierf Christus voor al de Zijnen het eeuwige leven.
Als hemelsche muziek klinkt het op den derden morgen van engelenlippen bij het graf van Jozef: Hij is hier niet, de Heere is opgestaan. Het evangelie des kruises eindigt dan ook niet bij of in het kruis van Golgotha, het heeft niet tot inhoud een dooden, maar den levenden Christus. Wat Paulus in de woorden van onzen tekst uitdrukt, omvat de geheele openbaring van Christus. Zijne vernedering en Zijne verhooging,



Zijn lijden en dood, maar ook Zijne opstandingen verheerlijking. In dien gekruisten en verheerlijkten Christus ligt voor Paulus het eenig ware antwoord op de vraag van het arme zondaarshart, of er nog een middel is om de straf op de zonde gedreigd te ontgaan en wederom tot genade te komen.
Dit te weten gelijk Paulus het wist, dit te ervaren gelijk het hem door genade was te beurt gevallen, doet niet slechts enkele geloovigen, maar geheel de kerk des Heeren instemmen met de waarheid, dat onder den hemel geen andere naam tot zaligheid is geopenbaard. Bij alle lotwisseling waaraan Gods keik op aarde in den loop der eeuwen onderworpen was, is door Gods ontferming en liefde die belijdenis bewaard tot op den huidigen dag. Aan allerlei verminking en vervalsching dier belijdenis heeft het niet ontbroken. Allerminst in den tijd, waarin wij thans leven.
Het gaat met Gods Woord en met de belijdenis der kerk als met menig handelsartikel op de groote markten : er is veel vermenging van allerlei aard, velen willen nog het echte wel hebben, maar wat daartoe wordt geëischt, is hun een te hooge prijs.
Het ongeloof spot er mede, het bijgeloof van Rome houdt er een kruisleer op na, die Paulus niet kende, maar door het kruisevangelie van Paulus onvoorwaardelijk wordt veroordeeld. En zoo ontzaglijk veel, dat zich onder den naam van rechtzinnig aandient, deinst in het wezen der zaak voor het evangelie des kruises terug. Zoo wil de een een evangelie zondei wet, een ander vermenging van wet en evangelie, een derde een evangelie met uitlegging naar eigen smaak en vinding. Ook in dezen heeft ieder een weg die hem recht schijnt. De vraag is echter : wat is ons uitgangspunt, wat is ons doel en oogmerk.' Hoe stellen we ons aan, te midden van allerlei wind van leei, te midden van allerlei strik en verzoeking? Juist daardoor zal moeten blijken, of de waarheid van het evan-



gelie, of de inhoud van de belijdenis der kerk voor ons nog wat anders als een ijdele klank is. Paulus heeft bewezen gedurende zijn veelbewogen leven als apostel en dienaar des Heeren, dat hij het vasthouden van de belijdenis der hoop, anderen aanbevolen, zelf in praktijk heeft gebracht. In talen, in wetenschappen, in bevinding overtrof hij alle anderen, en toch bleef hij zijn program getrouw: niets te willen weten dan Jezus Christus en dien gekruist. Aan dat kruisevangelie ontleent Paulus al zijn hoop en al zijn kracht.
Dat is hem genoeg voor het heden en voor de toekomst. Daarmee treedt hij op voor wijzen en edelen zoowel als voor den ongeleerdste en eenvoudigste onder de menschen. Het is hem genoeg, beide in leven en in sterven.
Om in dezen den apostel der Heidenen te volgen, is noodig, M. H., dat we door denzelfden Geest worden onderwezen en geleid. Dat ook in ons hart de liefde van Christus door den Heiligen Geest uitgestort, als een kracht Gods zich openbare. Dat we weten wat het zegt in Adam ons verbondshoofd verloren, maar in Christus gevonden te zijn. Dan weten we ook, dat de zaligheid buiten ons ligt, en dat alleen vrije genade Gods kinderen doet roemen in de Hoop der heerlijkheid. Dan, maar dan ook alleen is te verstaan, dat de prediker van het evangelie aan dat ééne thema: Jezus Christus en dien gekruist, zijn leven lang genoeg heeft.
Dat is de goudmijn waarin we graven, dat is de fontein waaruit het water des levens ontspringt. Voor alle tijden en gelegenheden, voor alle personen en geslachten , is dit het eenige voor al onze behoeften gepast.
Waar die prediking tot haar recht komt, zal men geen steenen voor brood uitdeelen. Daar zal men niet zoeken eigen eer of roem. Gods deugden worden daar in den weg der verlossing en in den Persoon des



Verlossers verheerlijkt, en de prediker van dat evangelie des kruises zegt het zoo gaarne Paulus na: mij, den allerminste van al de heiligen, is deze genade gegeven om te verkondigen den onnaspeurlijken rijkdom van Christus.
Bij die belijdenis, Geliefde Gemeente! heeft de Heere U door Zijn genade tot den huidigen dag bewaard. Ons geloof in dezen, zoowel het mijne als het uwe, is zwaar beproefd. Terugziende op al die jaren welke wij voor uw aangezicht als evangeliedienaar zijn uit- en ingegaan, kunnen wij in oprechtheid voor God betuigen , bij de bewustheid van al onze zwakheden en gebreken, hierin onze hoogste eer en onze grootste blijdschap gevonden te hebben, door den Heere verwaardigd te zijn het evangelie des kruises te mogen verkondigen.
De inhoud dier belijdenis, welke reeds in de dagen onzer jeugd zoo dierbaar was, aan anderen te mogen prediken, is voor ons van grooter waarde dan eerste staatsman in Nederland te zijn. Nooit smaakten we grooter vreugde dan bij het zien en hooren, dat mijn dienstwerk gezegend werd tot heil van onsterfelijke zielen. Maar ook geen grooter smart voor den dienstknecht van Christus, dan de gewaarwording, dat helaas nog zoovelen onder de prediking van het evangelie, onder den arbeid der goddelijke liefde, door woord en wandel het evangelie van Christus ongehoorzaam zijn.
O dat dezulken ook nu nog mochten verstaan, wat het inhoudt, als de dienaar des Heeren hun toeroept: wij bidden u van Christus' wege, laat u met God verzoenen.
Als ons eens alles zal ontzinken, en alles machteloos zal staan aan onze stervenssponde, dan nog zal de troost uit het evangelie des kruises geput, volkomen genoeg zijn om door het geloof blijmoedig te blikken naar omhoog, in 't zalig vertrouwen, dat Jezus Christus gisteren en heden in der eeuwigheid dezelfde is. Daarom



blijft van kracht, waar we eenmaal in eene onvergetelijke ure u bij bepaalden 1), wat Christus der gemeente van Smyrna liet aanzeggen: „Zijt getrouw tot den dood, en Ik zal u geven de kroon des levens."
II.
Paulus spreekt in de woorden van onzen tekst een tegenstelling uit. Zijn belijdenis, zijn verklaring is zoo geheel onderscheiden van die van anderen. De valsche apostelen en bedriegelijke arbeiders, die een andere leer hadden voorgedragen en naar een geheel ander doel streefden dan Paulus, waren verre van hem, maar hij was ook verre van hen, in betrekking tot de vraag: wat dunkt u van het evangelie des kruises? Met te zeggen: Het zij verre van mij, is het alsof de apostel wil zeggen: ik zie en weet wel wat anderen doen, waar zij heengaan en waar zij naar streven, maar mij aangaande, ik word daardoor niet verschrikt noch bewogen, maar blijf getrouw aan dat evangelie u eerst verkondigd.
En wie ziet hierin niet, M. H., een duidelijke onderscheiding, gelijk de Heere dit in Zijne dienaren eischt, gelijk dit in geheel onze bediening behoort uit te komen, en gelijk ook daardoor alleen de gemeente kan worden gebouwd in het allerheiligst geloof.
Dat we geen twee heeren kunnen dienen, God en den mammon, is door Christus duidelijk uitgesproken. Maar er is meer, waaromtrent deze eisch des Heeren tot ons komt.
De dienaar van Christus is als evangeliedienaar ook dienaar der kerk. Christus' kerk is geen vereeniging van menschen of eene maatschappij zonder wet, zonder regel, zonder orde. Verre van daar. Een kerk zonder
i) Openb. 2 : lob: „Zijt getrouw tot den dood, en Ik zal u geven de kroon des levens."
Tekst onzer eerste leerrede in de groote zaal van Diligentia te 's-Gravenhage.



belijdenis is geen kerk. Een kerk met een belijdenis in naam, maar waarbij men er een uitlegging op nahoudt op eigen hand, is geen kerk, gelijk die door onze vaderen in onze belijdenisschriften is omschreven.
Onder meer, kenmerkt ook dit den geest des tijds, dat men een vrijheid zoekt en voorstaat, welke in strijd is met des Heeren Woord. Of dat men in hetzelfde euvel van de Galaten valt, dat men zich vastklemmend aan vormen en overleveringen van menschen, zich zeiven en anderen berooft van hetgeen de Heere alleen in Zijn weg en naar Zijn Woord wil schenken. De Christelijke liefde openbaart zich in uitgebreidheid des harten tot allen, maar allereerst en allermeest tot de huisgenooten des geloofs. Wie alleen wenscht te roemen in het kruis van den Heere Jezus Christus, gevoelt zich tot niemand meer aangetrokken, dan tot hen die van dezelfde beginselen zijn. Paulus heeft dit in zijne bediening als apostel des Heeren allerduidelijkst getoond.
De liefde van Christus drong hem, overal waar hij optrad met de prediking van het evangelie des kruises. Met innig leedgevoel getuigt hij dat het hem eene groote droefheid en eene gedurige smart is, als hij denkt aan de verharding van Israël, zijne broederen naar het vleesch, voor welke hij zelf wel wenschte verbannen te zijn. Met vurigen ijver hooren we hem op den Areopagus „den onbekenden God" prediken, met geen ander doel en verlangen dan, was het mogelijk, allen voor Christus te winnen. En in de gemeenten, als er gebreken en verkeerdheden zijn te bestraffen, laat hij zich door niets daarvan terug houden, terwijl bij en in zijn onderwijs een toon vernomen wordt, welke van de meest teedere liefde getuigt. Neen, Paulus is geen middenman. Hij houdt er geen stelsel of praktijk van geven en nemen op na. Al weet hij dat zijn leer en prediking bij velen op tegenstand zal stuiten, en dat men hem zal veroordeelen en ver-



achten, hij schaamt zich het evangelie van Christus niet. Hij spreekt het steeds onomwonden uit, wat hij door het kruis van Christus verstaat, wat hij door genade zelf aan dat evangelie des kruises dankt, en wat hij van dat evangelie voor 't heden en de toekomst verwacht.
En hoe kan het anders? Wie het onderscheid kent tusschen het ware en het valsche, tusschen Gods werk en menschenwerk, en daarbij zich bewust mag zijn hoe groot het gevaar en hoe ontzaglijk de gevolgen zijn van alle vermenging door God verboden, die zal het een Paulus van harte nazeggen: „Het zij verre van mij."
Al zien anderen dat gevaar dan niet in, al trachten anderen op allerlei wijs die bezwaren te ontzenuwen, en al gaat de groote menigte een veel gemakkelijker, voordeeliger en aangenamer weg, dan is voor U en voor ons de allereerste en allergrootste vraag: wat wil de Heere? Laat dan de één Paulus voor een eigenwijs man aanzien, omdat hij anderen niet volgt; laat een ander hem als een dwaas beschouwen; laat men zelfs hem dreigen en vervolgen — hij blijft zich zei ven, hij blijft zijne belijdenis getrouw.
Het ontbrak in die dagen ook al niet aan dwalingen van allerlei aard. Altijd is het Satans toeleg geweest, onkruid te zaaien onder de tarwe.
Eenheid van beginsel bij verscheidenheid van gaven, dat is het waar Paulus gedurig in de gemeenten op aandringt. Maar hoe onderscheiden die gaven ook zijn, het beginsel behoort steeds den Evangeliedienaar te onderscheiden. Daarbij denken we dan in 't bijzonder aan de kracht waarin, het doel waarmede, het einde waartoe men arbeidt. Wat groote kracht en hoe veel moed werd vereischt tot een taak als waartoe de Heere den apostel der Heidenen had geroepen, gevoelt ieder. Maar heeft hij zich ooit beroepen op zijn gaven, op zijn wetenschap, op zijn tact of ervaring? Al zijn kracht



ontleende deze dienaar des Heeren aan wat hij noemt het kruis van onzen Heere Jezus Christus.
In de leer en in de openbaring van dat kruis onderwezen, is dit voor hem een goudmijn, een voorraadschuur, nooit uitgeledigd. Al staat hij, ter verantwoording geroepen voor koning en stadhouder, tegenover de wetenschap der Grieken en de beschaving der Romeinen, altijd is Paulus dezelfde. Het evangelie des kruises omvat voor hem alles.
Dat doet hem roemen in het getrouwe en aller aanneming waardige woord, dat Jezus Christus in de wereld is gekomen om de zondaren zalig te maken.
Vraagt ge den man van Tarsen naar het doel waartoe hij arbeidt, gij vindt evenzeer bij hem, wat ieder oprecht en getrouw dienaar van Christus van alle anderen onderscheidt.
Geen zoeken van ijdele eer. Geen streven naar Sfunst van menschen, veel minder zoeken van vuil gewin. Wat Paulus zoekt en bedoelt, is de eere Gods, en het heil van onsterfelijke zielen. Wat hij bedoelt, kunnen we met andere woorden zeggen, is: anderen deelgenoot te doen worden van het heil en de zaligheid , waardoor hij zelf zich verblijdt in den God zijns heils. Zelf uit zoo grooten nood en dood door God gered, weet hij, dat de Heere ook anderen redden kan en wil. Het eenige middel daartoe ons van God geschonken is de prediking van het evangelie. Het geloof is uit het gehoor. Dat evangelie heeft tot hoofdinhoud : Jezus Christus en dien gekruist. Die Christus is voor Paulus het leven. In Hem heeft hij Zijne rechtvaarding voor en zijn vrede met God gevonden. Niemand kan het beter weten dan hij 't weet, wat het zegt: als een goddelooze gerechtvaardigd te worden om niet. Daarom kan hij niet anders en wil hij niet anders, dan alleen roemen in het kruis van Christus, door hetwelk de wereld hem gekruisigd is en hij deiwereld.



I) Holl. Kerkblad van 12 Maart 1904, in zijn stuk over 's-Gravenhage, redacteur Ds. Sikkel.
En ofschoon het verre van ons zij, ons zeiven met een Paulus te willen vergelijken, mogen we toch, gedachtig aan al de jaren onzer evangeliebediening in deze gemeente, zonder daarbij ook maar een oogenblik uit het oog te verliezen onze veelvoudige zwakheden, door Gods genade verzekerd zijn, dat ook onze prediking een duidelijk onderscheiden karakter heeft gedragen. Hadden we de groote menigte kunnen volgen op een anderen weg, wij zouden voor het uitwendige, naar den mensch gesproken, in geheel andere omstandigheden hebben verkeerd. Trouwens dit is de zwaarste beproeving, waaraan we in al den tijd onzer evangeliebediening onder Ulieden onderworpen zijn geweest.
Te moeten breken in kerkelijke gemeenschap met zoovelen die we liefhadden en met wie we zoo lang hadden verkeerd, was pijnlijk. En toch na veel bidden en worstelen kon en mocht ik niet anders. Over de wijze waarop vrienden, die in tegenstanders veranderden, mij beoordeelden, zal ik thans zwijgen. Allen die mij daaromtrent leed hebben aangedaan, heb ik in mijn hart reeds lang vergeven. En al werd ook gisteren nog door een hier veelgelezen Kerkbode '), door een bekend „gereformeerd" predikant uit Amsterdam mijn naam en mijn arbeid, ons volk en onze kerk, nog eens bij vernieuwing gesmaald en beschimpt, zelfs op de grofste wijze geinsinueerd, zoo zelfs dat de doodsklok over de Christ. Geref. Kerk werd geluid-, het nachtpitje, zooals men van die zijde in '92 ons noemde, dat spoedig zou uitgaan, brandt nog, en al zulk geschetter bewijst voor ons slechts, van hoedanigen geest zulke lieden zijn, die hierin hun kracht zoeken. Dat ik niet anders kon, was omdat ik de dingen anders opvatte en bezag dan velen. Het ging daarbij naar mijn innigste overtuiging om niets minder dan de
2



Vraag: of we nog langer zouden zeggen met een Paulus, alleen te willen roemen in het kruis van Christus, of dat we het oude fondament afbreken en op een ander fondament zouden gaan bouwen. Onmogelijk was het ons, de geschiedenis der vaderen van 1834 te verloochenen , en o. m. de bekende leer van „genade in den levenswortel," de leer eener „onderstelde wedergeboorte" als gereformeerde en op Gods Woord gegronde belijdenis te erkennen. En hoeveel strijd, moeite, zelfverloochening: en smaad van menschen ons dit ook heeft veroorzaakt, we danken den Heere, die ons genadig heeft bewaard, zoo bijzonder heeft ondersteund, en thans nog met volle vrijmoedigheid zeggen doet, dat we nog geen oogenblik berouw hebben gehad, maar vanwege de veelvuldige goedertierenheden des Heeren, rijke stof hebben tot dankzegging aan Hem, die Zijne kracht in onze zwakheid heeft verheerlijkt.
Daarom schamen we ons niet, als evangeliedienaar in de Christelijke Gereformeerde Kerk, het openlijk uit te spreken, dat wij verwachting hebben voor de toekomst. Verwachting, niet op grond van onze gaven, van onze wetenschap of voortreffelijkheid, maar verwachting voor dat overblijfsel, dat vasthoudt aan het onveranderlijk evangelie van Jezus Christus.
Verwachting hebben we voor de gemeente Gods, omdat Christus de Heere heeft gezegd, dat de poorten der hel Zijne gemeente niet zullen overweldigen.
III.
Wat voor ieder oprechte van hart de prediking van Paulus zoo aantrekkelijk doet zijn, M. H., is niet alleen de God verheerlijkende inhoud dier prediking, maar ook de besliste overtuiging van den prediker. De waarheid van het Woord Gods, het doel waartoe dit gepredikt wordt, en het ernstig bevel daartoe van den Heere gegeven, zoowel als de behoefte van allen die het



Woord hooren, maakt dit zoo dringend noodzakelijk. En dit nog zooveel te meer als we daarbij acht geven op den geest des tijds.
Wenschte Paulus alleen te roemen in het kruis van onzen Heere Jezus Christus, wat is het getal groot dergenen die in dezen tijd in wat anders roemen. Aan stof- en schepselvergoding, aan vermenging van waarheid en leugen, aan de wijze waarop men Gods heilig Woord aan wijsgeerige critiek onderwerpt, aan verflauwing der grenzen in betrekking tot elk stuk onzer Christelijke heilsleer — aan al dergelijke dingen doet dit ons denken. Tegenover zoo vele en zoo velerlei afwijkingen van de goede belijdenis der hoop, is noodig handhaving en verdediging van de zoo fel bestreden waarheid.
Zal dit naar eisch geschieden, dan is vóór alle dingen noodig, dat de evangeliedienaar zelf diep doordrongen is van de waarheid, welke hij anderen predikt; dat hij wel wete te onderscheiden tusschen het ware en het snoode. tusschen zijn en schijn. Een mensch zonder besliste en vaste overtuiging kan moeielijk een ander tot onderwijzing en steun zijn. Predikers die aan weerhanen gelijk zijn, die naar alle winden draaien, breken meer af dan zij opbouwen. Juist de beslistheid waarmede niet slechts Paulus, maar ook de andere apostelen optreden, doet zoo weldadig aan voor alle naar heil dorstende zielen. Trouwens dit bewijst het werk Gods. Dat is de vrucht van het onderwijs des Heiligen Geestes. Al zijn de gaven grootelijks onderscheiden zoo in de apostelen des Heeren als in alle andere geloovigen, al wat de Heere werkt in het hart van den zondaar, draagt onder meer het kenmerk van beslistheid. De meest eenvoudige en ongeleerde van Gods kinderen is, als het op hoofdzaken aankomt, even beslist als ieder ander.
De aard en natuur der goddelijke waarheid duldt geen vermenging, noch in leer, noch in praktijk, met het-



geen geen waarheid is. Niemand kan twee heeren dienen. Zoo schoon, zoo geleerd had nooit iemand de dwaling onder de Galaten verbreid, kunnen voorstellen, dat Paulus ooit zou te bewegen zijn geweest om er het oor aan te leenen. Hij zou de bedoeling van het „het zij verre van mij" zeer beslist hebben gehandhaafd. Wat men van menschen heeft of uit boeken haalt, kan men inruilen voor wat anders, maar zoo doet men niet met hetgeen men uit den hemel ontvangt. En wat zal de man en de vrouw, wat zal de jongeling en de jongedochter doen, in wier hart God heeft geschenen om te geven verlichting der kennis der heerlijkheid Gods in het aangezicht van Jezus Christus? Zal die niet evenals Paulus beslist weigeren om de waarheid in te ruilen tegen dwaling, om Gods gebod krachteloos te maken door ijdele filosofie?
En wat zal nog ieder getrouw evangeliedienaar doen, voor wien het woord getrouw nog iets anders is dan een ijdele klank? Zal deze, indien hij zijn hooge roeping en groote verantwoordelijkheid bewust is, door uitwendige voordeelen, door eer en roem van menschen , zich laten verleiden om het evangelie des kruises, hoe dan ook, te veranderen in een evangelie naar den mensch ? Is het in een tijd als waarin wij thans leven, waarin schier alles wankelt wat zeker is, niet een eerste vereischte in den evangeliedienaar, dat hij in geheel zijn optreden in de wereld, en bijzonder in zijn prediking van het Woord, bewijze dat hij weet wat hij gelooft, en dat met beslistheid van overtuiging laat blijken, zonder zich te bekommeren over het oordeel der menschen? Zoo deed Paulus immers, die aan de gemeente van Corinthe schrijft: „Doch mij is voor het minste, dat ik van ulieden geoordeeld worde, of van een menschelijk oordeel." Die beslistheid van overtuiging is noodig niet alleen in betrekking tot de waarheid, welke wij prediken, maar ook in betrekking tot de kerk, wier dienaren wij zijn.



Verkeerd is het en zeer te veroordeelen, als in plaats van Christus, de kerk de hoofdinhoud onzer prediking is. Dat het in dezen tijd aan zulke voorbeelden niet ontbreekt, is algemeen bekend, en heeft reeds meermalen tot treurige en toch billijke opmerkingen aanleiding gegeven. Maar anderzijds is het evenzeer te veroordeelen en tevens diep te betreuren, dat zoovele predikers omtrent het geloofsartikel in zake de kerk zoo onverschillig en zoo oppervlakkig in hun oordeel zijn. Niet aan partikuliere personen, maar aan Zijne kerk heeft de Heere de bediening des Woords en der heilige Sacramenten toebetrouwd. Geen partikuliere personen, maar de kerk zendt in Christus' Naam de evangelieboden uit als gezanten Gods. En hoe onze vrome en geleerde vaderen over het stuk der kerk hebben gedacht, blijkt uit de belijdenisschriften der kerk op dit punt duidelijk genoeg.
Met dat „het zij verre van mij" zien we Paulus positie nemen in de gemeente. En hoe afkeerig ook van alle kerkisme, spreken we het toch met alle vrijmoedigheid uit: dat is het, wat de Heere van Zijne dienaren eischt. Zij zullen positie nemen tegenover alle dwaling en ongeloof. Positie nemen tegenover alle valsche leer. Zij zullen toonen op elk levensterrein, zich het evangelie van Christus niet te schamen. Dat hier veel toe wordt vereischt, behoeft geen betoog. Het is niet mogelijk dit alles in een kort bestek te gaan aanwijzen, 't Is wel waar, allen hebben geen roeping als de apostel der Heidenen , maar toch geldt het voor ieder evangeliedienaar dezelfde belangen, namelijk van het Koninkrijk Gods
Tegenover de ijdele wetenschap eener ongeloovige wereld, trad Paulus op met de wetenschap des geloofs. Tegenover ijdelen roem van anderen staat hij als gezant van Christus met den roem in het kruis van Christus. Tegenover alle ijdele zelfverheffing is hij de man, die door Gods genade zeggen kan: „mij is barmhartigheid geschied,"



En als diezelfde Paulus het einde ziet naderen van zijn veelbewogen leven, het einde van den loop dien hij met volharding heeft geloopen, jubelt hij in zijn zwanenzang: ,,Ik heb den goeden strijd gestreden, ik heb den loop geëindigd, ik heb het geloof behouden. Voorts is mij weggelegd de kroon der rechtvaardigheid."
Wel een bewijs, dat deze trouwe Godsgezant zich ten einde toe bewust was, te weten in wien hij geloofde.
En wij, M. H., als we thans hier een oogenblik stilstaan op onzen weg, en terug blikken in het verleden, wat al gedachten en gewaarwordingen vervullen dan ons hart. Het is in onze gedachten alsof we hier en daar mijlpalen zien staan op den afgelegden weg, mijlpalen met opschriften , welke ons herinneren onder meer aan zoo menige beproeving vooral in betrekking tot de beslistheid onzer geloofsovertuiging. En waarom zou ik het verhelen ? Ook wij zijn mensch, van gelijke beweging als ieder ander.
Onze geringheid en zwakheid bewust, hebben we meer dan eenmaal in al die jaren onder U doorgebracht, voor gevallen en toestanden gestaan, welke ons beven en sidderen deden.
Het is dan ook niet onze kracht of onze wijsheid, die ons doet zijn wat we zijn. Ootmoedig en dankbaar aan den Heere past ook ons de belijdenis: hulpe van God verkregen hebbende staan we tot op dezen dag. Vooral toen ik ongezocht mij zag gedrongen, waartoe later de taak mij mede door de kerk werd opgelegd, om mede te arbeiden aan de opleiding van toekomstige dienaren des Woords, zagen we ons voor een allergewichtigste moeielijkheid geplaatst. De gemeente had zoo zeer al mijn krachten van noode, en van de andere zijde was de nood der kerk zoo groot.
Nooit zal ik het vergeten, hoe juist in de zwaarste crisis van ons gemeentelijk leven, God de Heere mij een geestelijken Timotheus zond, in mijn nog steeds teer beminden broeder Ds. de Bruin, dien ik tot mijn



groote blijdschap, op dezen onzen feestdag, hier in
ons midden mag zien.
Was ik na een smartvol scheiden van een lieve gemeente, zeer bezwaard hier gekomen, aanstonds zwaar beproefd door het verlies van mijn onvergetelijken vader, met wijsheid hield de Heere ook voor mij verborgen, wat strijd en beproeving mij later hier wachtte.
Zegende de Heere mij met gezondheid en krachten, zoodat ik slechts enkele malen verhinderd was mijn dienstwerk te vervullen, aan lust en ijver voor den dienst des Heeren heeft het mij, tot roem van Gods genade, nooit ontbroken. In mijne overtuiging heb ik nooit gewankeld. Is er al zooveel, dat tot verootmoediging en oprecht schuldbelijden roept voor God, dit vervult ons met blijdschap, dat we verzekerd zijn, geen ander evangelie U verkondigd te hebben dan het evangelie van Jezus Christus en dien gekruist.
Kwamen in die vijf-en-twintig jaren onzer bediening herhaalde roepstemmen tot ons uit andere gemeenten, ook uit het buitenland, de Heere bond ons steeds nauwer aan elkaar. Wat verder in des Heeren raad over ons besloten is, weten we niet. Bij het klimmen der jaren wordt de taak op onze schouders gelegd zwaai. Reeds meer dan eenmaal heb ik ontslag gevraagd óf van het eene óf van het andere deel van mijn arbeid. Maar de nood is zoo groot, men kon mij tot dusverre dit ontslag nog niet geven. Of ik gedrongen zal worden het zelf te nemen, weet ik nog niet. Ik hoop op de wenken der goddelijke Voorzienigheid acht te geven, en ben nergens meer bang voor, dan om mijn eigen weg te gaan.
IV.
De roem van Paulus in het kruis van Christus wijst ook in dezen zoo U als mij, Gemeente van s-Gravenhage, op een navolgenswaardig voorbeeld.
Wie was, zoo mogen we in dezen wel vragen, wie



was aan Paulus gelijk? Niet slechts in gaven, in genade en in wetenschap zoo rijk bedeeld, maar ook in zijn optreden zoo waardig, in zijn liefde en ijver voor de belangen van het Koninkrijk Gods zoo zeldzaam onderscheiden. Wie der stervelingen heeft ooit de eere zijns Gods en het heil van onsterfelijke zielen zoo op het hart gedragen als de apostel der Heidenen ? Niet slechts uit zijn arbeid onder de Galaten en uit zijn brief aan die gemeente gericht, maar uit geheel het leven en uit geheel de werkzaamheid van dezen apostel is dit genoeg bekend. Afkeerig van allen ijdelen roem, ongevoelig voor vleierij van menschen, onverschrokken tegen eiken vijand, gewapend als een goed krijgsknecht van Jezus Christus, zien we hem steeds de kruisbanier planten overal waar de Heere hem de gelegenheid ontsluit.
Welk een diepen blik heeft die Paulus in de ellende, welke geheel Adams geslacht onderworpen is. Allen hebben gezondigd en derven de heerlijkheid Gods. Hoe onvergelijkelijk schoon is zijne voorstelling en omschrijving, als antwoord op de vraag, hoe de mensch als een zondaar voor God wordt gerechtvaardigd. Als de man, die door Gods ondoorgrondelijke ontferming, in Christus zijn leven heeft gevonden, is hij altijd en overal werkzaam om dien Christus als den eenigen levensgrond en het eenige levensdoel anderen te prediken.
Al wat hiervan afwijkt en niet hiermede in volkomen overeenstemming is, wordt door Paulus onvoorwaardelijk veroordeeld. Gelijk voor hem zeiven, zoo ook acht hij voor de gemeente alle dingen schade en drek te zijn bij de. uitnemendheid der kennis van Jezus Christus. Geen godsdienst, geen wetenschap, geen bevinding, geen stelsel van wien ook afkomstig, heeft voor hem eenige waarde, als Christus daarbij ontbreekt. Al zou een engel uit den hemel, zoo schrijft hij aan de Galaten, u een evangelie verkondigen buiten hetgeen gij ontvangen hebt, die zij vervloekt. Voor Joden en Heiden, voor Grieken en Romeinen, voor



rijken en armen bevat alleen het evangelie des kruises het eenig ware, genoegzame en afdoende antwoord op de vraag, wat den zondaar noodig is om getroost te leven en te sterven.
Is er ooit een mensch geweest, die zijn roeping heeft verstaan als evangeliedienaar, een mensch die in leven en arbeid een navolgenswaardig voorbeeld genaamd mag worden, dan is het deze mensch. Wij kennen geen hooger, geen verhevener, geen uitnemender standpunt door een dienstknecht des Heeren te bereiken, dan hetgeen Paulus door de genade Gods omschrijft als hij aan de gemeente van Corinthe schrijft: ,,Weest mijne navolgers, gelijkerwijs ook ik van Christus."
Toch zal niemand met grond dezen apostel des Heeren van eenzijdigheid of eenvormigheid kunnen beschuldigen. Van niemand bezitten we zooveel brieven als van hem. Van niet één der apostelen vinden we zulk een uitgebreide levensgeschiedenis als van dezen man. En wat dunkt U, M. H., is het niet altijd nieuw en frisch, levendig en krachtig, wat ge van dien Paulus leest? Verstaanbaar voor de allereenvoudigsten, en toch ook leerrijk voor de allergeleerdsten en meest ontwikkelden.
Wie in de geestelijke ontleedkunde wil studeeren, moet bij Paulus ter schole gaan. Wie en wat de mensch als zondaar is tegenover God, aangemerkt in zijn verbondshoofd Adam; wie en wat de mensch wordt, in en door Christus levend gemaakt door den Heiligen Geest; wie waarlijk kinderen Gods zijn, hoe zij tot die weldaad zijn gekomen, en waartoe die genade hen roept — dat alles wordt met den grootsten eenvoud, en op de meest God verheerlijkende wijze door dezen apostel in de gemeente voorgedragen en alom gepredikt. Hoe het met ons geloof, met onze liefde, met onzen ijver, met onze kennis, met onze zelfverloochening staat, zal door beproeving openbaar worden. En wie is in dit alles beproefd geworden gelijk Paulus? Daarom is zijn ge-



loofsroem van zoo groote beteekenis. Daaruit zien we wat de genade Gods vermag.
En wat zullen wij, bewust van dit alles, ziende op ons zeiven, zeggen? Vijf-en-twintig jaren lang schonk de Heere ons de weldaad om in deze gemeente het evangelie van Christus te mogen verkondigen. Wij herhalen: verre zij het van ons, ook maar in eenig opzicht ons met een Paulus te willen vergelijken. Toch mogen en willen we dit ééne niet verhelen, dat bij veel zwakheid en gebrek dat ons steeds aankleefde en tot verootmoediging voor God ons roept, dit steeds ons helder voor de aandacht heeft gestaan, dat we van 's Heeren wege geroepen waren niet ons zeiven te prediken, maar Jezus Christus den Heere. En hetzij het ons nog lang of kort vergund zal zijn, onze bediening onder U voort te zetten, nog altijd zijn we in onze overtuiging onverzwakt en onveranderd. Onze groote verantwoordelijkheid bewust, en met de eeuwigheid in 't gezicht, leeft de bede in ons hart: Heere! leer ons leven, prediken en in alles werkzaam zijn, gelijk dit het meest tot Uwe eer en tot heil van anderen dienen kan, en gelijk wij zelve eens zullen wenschen geleefd en gearbeid te hebben.
Geen eer of roem van menschen kan ons dan ook meer vreugd geven op dezen dag der gedachtenisse, dan de bewustheid welke door genade in onze ziel leeft, nooit anders gezocht en bedoeld te hebben voor en onder ulieden, dan hetgeen waartoe de Heere Zijne dienaren roept als uitdeelers der verborgenheden Gods.
Vooral in de laatste jaren, sinds de oprichting onzer Theologische School, is de prediking des Woords mij aanmerkelijk verzwaard. Niet slechts voor de gemeente, maar ook voor onze studenten, als toekomstige evangeliedienaren , moet ik week aan week optreden in leer en voorbeeld.
Daardoor heeft onwillekeurig mijne prediking, middellijkerwijs, een ver reikenden invloed. Ieder die oor-



deelen kan, zal gevoelen wat dat beteekent. Daaraan gedachtig herhaal ik met te grooter ernst: Eben-Haëzer, tot hiertoe heeft de Heere ons, onwaardige in ons zeiven, geholpen. En de behoefte van ons hart noopt er toe, in 't vertrouwen ook van uwe instemming, U op te wekken God ter eere te zingen :
Psalm 103 : 1.
Wat al herinneringen van zooveel jaren, M. H., kunnen bij eene gelegenheid als deze ons voor den geest komen. Wat al veranderingen zagen we onze stad, en niet minder onze gemeente ondergaan. Ik zal thans niet herhalen wat we reeds bij eene andere gelegenheid hebben uitgesproken. J) Slechts dit ééne: wie zou het hebben geloofd als men voor 25 jaren had voorspeld, dat de Christelijke Gereformeerde Gemeenten na een kwart eeuw zouden geworden zijn, wat ze nu zijn? De Heere regeert!
Maar bij alles wat veranderde en voorbijging, is het evangelie des kruises onveranderd gebleven. En dat we nog altijd datzelfde evangelie mogen prediken, waar we op den 9<3en Maart 1879 mede opgetreden zijn om onder U onzen evangeliearbeid te aanvaarden, doet ons met een Paulus zeggen: door de genade Gods zijn we, die we zijn.
Altijd is het onze grootste vreugde geweest te mogen gewaarworden, dat de Heere onzen dienst wilde gebruiken tot Zijne eer, en tot zaligheid van onsterfelijke zielen. Verwerping van het Evangelie, onvruchtbaarheid van den dienst des Woords was onze grootste smart en droefheid. En wat zouden we ons hartelijk verblijden als zij, die tot hiertoe nog verhard bleven onder de middelen der genade, in tijds leerden bedenken , wat tot hun eeuwigen vrede dient.
Eens werd ik geroepen bij iemand, die als een geweldig vijand van God en Zijn dienst, door een ont-
ï) Rede, gehouden bij mijn vijf-en-twintigjarige Evangeliebediening.



zettende ziekte aangetast ging sterven. Nog maar enkele dagen te voren had de man, toen hij mijn naam hoorde noemen , uit vijandschap gesmaad en gescholden. Ik kon slechts kort meer met dien ongelukkige spreken en bidden. Toen ik heenging, greep hij echter met zijn stervende hand mijn hand zoo geweldig vast, dat ik met geweld mij daarvan moest losmaken.
O gij allen, die nog geen deel hebt aan Christus, waar zult gij straks uw stervende hand aan trachten vast te klemmen? Nog roept U de Heere door de stem Zijns Woords. Zoekt dan den Heere terwijl Hij te vinden is: straks — wie weet hoe spoedig ? — zal het voor eeuwig te laat zijn.
Roemen, Toehoorders, is den zondigen mensch eigen, ieder op zijne wijze. Leerdet ge door genade instemmen met Paulus om alleen te roemen in het kruis van onzen Heere Jezus Christus, welk een weldaad dan. Daargelaten of gij dan sterker of zwakker zijt in geloof en in kennis, zeker is het, alle geestelijk leven vindt hierin zijn kenmerk en vereenigingspunt: Christus is alles. Vraagt dit aan eerstbeginnenden en aan de verstgevorderden in genade, en gij zult in beginsel bij allen hetzelfde gewaar worden. Dat kan trouwens niet anders. Al de ranken trekken hun levenskracht uit denzelfden wijnstok.
En nu, Geliefden! nog een enkel woord en we zullen eindigen.
't Is mij onmogelijk uit te spreken, wat ik thans gevoel. Innige dank vervult mijn hart, dank aan den Heere, die mij zoo kennelijk ondersteund en gesterkt heeft in al die jaren, welke ik onder U heb werkzaam mogen zijn. Aan velerlei beproevingen heeft het mij niet ontbroken, maar evenmin aan bijzondere uitreddingen.
In bijzonderheden treden kan ik niet.
Zij zijn te menigvuldig dan dat ik die zou kunnen verhalen. In de volle kracht mijns levens kwam ik



hier. Slechts enkele malen waren we door ongesteldheid verhinderd ons dienstwerk waar te nemen. Leed ik twee jaren lang veel, zeer veel aan een krankheid mijner handen, de Heere heeft dit genadig weggenomen en ons herstelling geschonken. Kwamen er meer dan eenmaal gelegenheden voor, dat we vreesden te zullen bezwijken onder de zware taak op onze schouders gelegd, de Heere heeft tot hiertoe ons geholpen. Zijn Naam zij voor alles geprezen! Wat we anderen hebben gepredikt, was ook onze geestelijke spijze.
Van af onze jongelingsjaren, toen de Heere de begeerte in ons hart werkte door Zijnen Heiligen Geest, om Hem in het evangelie te mogen dienen, tot op dit oogenblik, is in het werk des Heeren mijn lust en vermaak geweest. En had ik het voor het wenschen, ik zou niets liever willen, dan te mogen werkzaam zijn in en voor het Koninkrijk Gods, zoolang de Heere mij leven en adem schenkt.
Kon ik wegens anderen arbeid voor de gemeente niet meer zijn, wat zij zoo zeer zou wenschen, laat ons blijven denken, Geliefden, ook aan de andere zoo dringende behoeften onzer kerk.
Reeds meer dan éénmaal gaf ik den kerkeraad in overweging of het niet wenschelijk en in het belang der gemeente zou zijn, om mij ontslag te geven. Nog steeds werd mij dit geweigerd, terwijl tot heden mij de vrijmoedigheid ontbrak, mijn ontslag zelf te nemen. Maar al wordt veel van mijne kracht voor onze Theol. School geëischt, de liefde tot U en uwe belangen is er nog niet door verminderd. Beloven kan ik voor de toekomst niets. Maar wat kunnen we beter doen, dan ons zei ven en elkander den Heere en Zijne genade toe te vertrouwen?
Eenmaal zeker, en het zou spoedig kunnen zijn, scheiden we van elkander. Zoolang het den Heere nog behaagt ons aan elkaar verbonden te doen voortleven en ik mijn evangeliearbeid onder U nog mag voort-



zetten, wensch en begeer ik niets anders, dan dienzelfden Christus U te prediken, die steeds de inhoud onzer prediking was.
En als dan de herdersstaf mij ten laatste uit de hand wordt genomen, dan hoop ik dat uit de jonge mannen aan wier vorming ik heb mogen mede arbeiden, er één zal zijn, die waardiglijk mijne plaats zal innemen. Het groote offer, dat gij, mijne gemeente, in uw dienaar aan de kerk hebt geschonken, zal U dan een kostelijke rente brengen.
En nu eindigen we waarmede we begonnen zijn: ,,Eben-Haëzer". En de Heere, die ons tot hiertoe heeft geholpen, zij bij den voortgang en ten einde toe onze hulp en kracht. Mogen allen, hier thans met ons vergaderd, maar voor- en toebereid worden tegen den dag der toekomst van Christus.
Hartelijk dank ik naast God allen, die in de blijken hunner liefde, waardeering en belangstelling ons deden deelen.
Bijzonder aan U, geliefde ambtsbroeder, Ds. de Bruin, Curator onzer Theol. School, mijn dank voor alles wat gij steeds voor mij geweest zijt, van het oogenblik dat ge voor het eerst onder de schaduwe van mijn dak kwaamt. Mocht ik eenmaal het genoegen smaken in vereeniging met andere ambtsbroeders in ditzelfde bedehuis U door oplegging der handen in het heilig dienstwerk als den eerste mijner discipelen te bevestigen, gij hebt nu reeds onderscheiden jaren en in verschillende kwaliteiten de kerk met eere gediend. God de Heere stelle U tot in lengte van dagen, tot een uitgebreiden zegen voor Zijn overblijfsel.
Dank ook aan U, Geliefde Broeders Ouderlingen en Diakenen, die als de raad dezer gemeente mij steeds ter zijde hebt gestaan, om naar uw vermogen mij te steunen en te helpen.
Dank aan U, mijne geliefde Gemeente, voor alles wat ge voor mij al dien tijd van ons samenleven zijt



geweest. Gij hebt met mij en ik heb met U een zware beproeving doorleefd in die dagen, toen we als schapen zonder stal, nu hier en dan daar toch steeds vriendelijk geherbergd werden, tot we eindelijk door Gods goede hand over ons, hier een bescheiden plekje vonden, waarop we ons bedehuis zagen verrijzen. Gij zijt mij trouw gebleven, gelijk ik U trouw bleef, en naast God aan U mijn dank voor de achting en de liefde, waarin gij mij steeds hebt doen deelen. Dank aan U, broeders Studenten der Theol. School, aan U, mijne geliefde Catechisanten, aan U, vrienden en vriendinnen, die wel niet tot onze kerkgemeenschap behoort, maar het toch dezer dagen aan blijken van liefde en waardeering mij niet liet ontbreken.
Maar bovenal zij geloofd en geprezen de Heere onze God, voor Zijne wondervolle Jeiding met ons gehouden, voor Zijne onuitsprekelijke liefde en trouw ons betoond.
Geringer in mijzelven dan alle Gods weldadigheden ons bewezen, buig ik in den geest mijne knieën voor den God en Vader van onzen Heere Jezus Christus, met de bede, dat Hij u geve naar den rijkdom Zijner heerlijkheid, met kracht versterkt te worden door Zijnen Geest in den inwendigen mensch, opdat Christus door het geloof in uwe harten wone, en gij in de liefde geworteld en gegrond moogt zijn.
Hem nu die machtig is, meer dan overvloedig te doen, boven al wat wij bidden of denken, naar de kracht, die in ons werkt, Hem, zeg ik, zij de heerlijkheid in de gemeente door Jezus Christus, in alle geslachten tot alle eeuwigheid, Amen.



Aan het einde der godsdienstoefening werden Gemeente en Leeraar met een gepast woord door één der broeders ouderlingen toegesproken, en werd door de talrijke schare den Leeraar toegezongen Ps. 134:3.
Des avonds trad Ds. de Bruin van Apeldoorn op, die naar aanleiding van 2 Sam. 7 •' 18 eene zeer gepaste en boeiende leerrede uitsprak, gevolgd met bijzondere toespraken aan den Leeraar, den Kerkeraad, de Studenten en de Gemeente.