DE GRONDSLAG DER 'VRIJE' UNIVERSITEIT.
EEN WOORD VAN VOORLICHTING
door
G. J. P. J. BOLLAND
HOOGLEERAAR DER WIJSBEGEERTE TE JjEIDEN.
BRO 1904:26
*Av$i<TTXvTxi ty xXvfieiof,.
2 Tim. 3: 8.
Leiden A. H. ADRIANI 1904.







DE GRONDSLAG DER 'VRIJE' UNIVERSITEIT.







DE GRONDSLAG DER 'VRIJE' UNIVERSITEIT.
EEN WOORD VAN VOORLICHTING
door
G. J. P. J. BOLLAND
HOOGLEER AAR DER WIJSBEGEERTE TE J^EIDEN.
WvSritrrxvTXi ry xXviSeiz.
2 Tim. 3:8.
Leiden A. H. ADRIANI 1904.







I
Er is geen zienersblik van nooden, om te beseffen, dat de komende verandering van wetgeving betreffende ons hooger. onderwijs vermeerdering van bevolking of 'bloei' zal bezorgen aan de stichting van dr. Abr. Kuyper, dat zij allicht de stichting ook van eene Roomsche universiteit, zeggen wij te Utrecht, in haar gevolg zal hebben en dat dan weer het slinken van het aantal der aan onze staatshoogescholen studeerende jongelieden tot opheffing van twee dier inrichtingen leiden zal, met het voorshands blijvende gevolg, dat de in ons land aan universiteiten studeerende jeugd zal verdeeld zijn over eene Roomsche, eene Gereformeerde, eene gemeentelijke en eene door den Staat onderhoudene universiteit. Dat dit verschiet staatkundig is te denken in verband met de voortvarendheid van vrijzinnigen, die onmiddellijke wetgeving in hunnen geest hebben willen doordrijven en afdwingen te midden eener



meerderheid, die hen te slaan had met den stok, haar door die vrijzinnigen zeiven in handen gegeven: dat het, om iets te noemen, ook al een lijdelijk of werkdadig omslaan naar rechts vooronderstelt van 'possibilisten', die zich niet in het onbepaalde hebben kunnen laten voortstuwen in de richting van belastingverzwaringen, waarvan het einde niet te zien was, dat zij hier enkel aangeduid, niet uitgewerkt of toegelicht; de 'voortvarende' vrijzinnigen in cfen lande zullen het wel vanzelf nader beleven en ondervinden, dat ook in dezen ijzer niet met handen te breken was, dat van de menigte, dat is hier van het parlementarisme, het rechte voorloopig weer niet te verwachten is en dat hij, die het onderste uit de kan verlangt, het lid op den neus krijgt. Het twintig- of vijfentwintigjarige tijdvak van kerkelijk gekleurd staatsbestuur, dat wij zijn ingetreden, is aangebroken volgens de logica der feiten, al was het alleen, omdat de mijn van stemrechtuitbreiding, die door de 'verlichte' aanleggers bedoeld was als middel om vooruit te komen, door losmaking van de krachten der duisternis in 'verkeerde' richting springen moest, — al was het alleen, omdat hij, die het rechte verwacht van den grooten hoop, reeds daarom heeft te ondervinden, dat in aangelegenheden van veel omvattenden aard het verstand van Jan Alleman het verkeerde verstand is.
Dat echter de komende veranderingen van voor vrijzinnigen ongewenschten aard als gevolgen van een



om zoo te zeggen onwillekeurigen zelfmoord der Nederlandsche vrijzinnigheid wel overwogen in derede liggen en het tijdvak van demagogenregeering, dat wij tegemoet gaan, door geen verzet naar links of rechts te keeren is: dat de ontwikkelde in ons land zich eens voor goed zal hebben duidelijk te maken wat het zegt, tegen de groote en ruwere menigte in de minderheid te zijn: dat is geen beletsel tegen voorlichtingen over het wezen en de innerlijke houdbaarheid der komende veranderingen zeiven. En zoo kome nu hier eens eenige uitlegging van de eensgezindheid, die tusschen Roomsche en Gereformeerde bondgenooten in werkelijkheid heerscht wat betreft den grondslag, waarop al aanstonds de lvrije' universiteit onzer Gereformeerden een eigen wetenschappelijk bestaan geniet of genieten kan. Die grondslag, wij weten het, is 'het Woord Gods', zooals de Calvinist dat eens voor al geopenbaard acht in de verzameling van heilige schriften, die door overlevering van Kerk en Synagoge tot ons gekomen zijn als 'de Bijbel', dat is als 'het boek' bij uitnemendheid. Eene overlevering der Kerk, wel is waar, laat de Gereformeerde daarbij niet gelden; wel handhaaft hij te dezer zake onbeziens de overlevering der Synagoge, doch zijne schriftenlijst is minder omvangrijk dan die der Katholieke kerk en hare uitleggingen hebben voor hem geen gezag, — althans zoo meent hij. Want wat is de leer der goddelijke Drieëenheid, zoo zij niet is eene Katholieke



schriftuitlegging? En van waar heeft de Calvinist de Schrift zelve, zoo het niet is uit de Katholieke kerk ? Vraag Abraham Kuyper dan ook niet, van waar hij weet, dat er zus of zooveel heilige schriften juist met deze of die lezingen van eene bepaalde en niet eene andere beteekenis bestaan: dat zijn vragen, die eigenlijk niet binnen den Gereformeerden gezichtskring liggen, en het eenige wat van eenen Calvinist in dezen te verwachten is, het is eene eindelooze herhaling van het grondelooze en ondoordachte refrein, dat men zich heeft te houden aan Gods "Woord, dat leer en leven op Gods Woord moeten gegrond worden, al zal bijv. zelfs Abraham Kuyper zich niet onthouden van . . . bloedworst, omdat het eten van bloed nog in Hand. 15 : 29 verboden is. Onderzoek mag men doen in' Gods Woord, doch het instellen van onderzoekingen óver Gods Woord beteekent twijfel a&n Gods Woord; het beteekent onderstelling van de denkbaarheid, dat in sommige opzichten zijne echtheid niet boven verdenking verheven is. Gods Woord is (of heeft te heeten) de grondslag van leer en leven eener Christelijke maatschappij, en valt er nog uit te maken, in hoeverre Gods Woord wel echt Gods Woord is, dan is de grondslag niet meer de grondslag en het gezag der Schriften — de Gereformeerde zegt uiteraard liever 'de Schrift' — nog afhankelijk van de uitkomsten onzer eigene menschelijke onderzoekingen. Reeds de meest voor de hand liggende en onweer-



sprekelijkste uitkomsten der nieuwere textonderzoekingen, reeds de resultaten der 'lagere' Bijbelkritiek anders gezegd, worden door mannen als A. Kuyper en Woltjer en Bavinck voor de Gereformeerde gemeente braaf en eerlijk . . . verdonkeremaand.
Volgens het achtste lid der synagogale geloofsbelijdenis heeft een Jood te getuigen: „Ik geloof met volmaakte vastigheid, dat heel de Thora, gesteld in onze handen, dezelfde is, die gegeven is aan Moosjè onzen leeraar, — op hem de vrede!" En in zijne rede over 'de verflauwing der grenzen' heeft ook Abraham Kuyper kloek weg gezegd: „Zooals mijn Heiland aan Mozes en de Profeten geloofde, zoo en niet anders wensch ook ik aan de Schrift te gelooven." Duidelijk is het dan ook, dat de Gereformeerde zoo spreken en schrijven moet, in zooverre hij Gereformeerd hééten wil, doch even zeker is het, dat in weerwil aller Gereformeerde algemeenheden over de vereenigbaarheid van geloof en wetenschap, algemeenheden, die dan zeer in het bijzonder ten goede moeten komen aan een bepaald (niet bijgeval 'ethisch' of 'irenisch' rechtzinnig maar stijf) Gereforméérd geloof, — zeker is het, dat de Gereformeerde aanvaarding des Bijbels als grondslag van overtuigingen de aanvaarding is van eenen grondslag, die ongeveer de vastheid van de wolken heeft. Het worde hier eens onomwonden en beslistelijk uitgesproken, dat de Calvinist voor eene 'vrije' universiteit op Gereformeerden grondslag niets meer of



minder dan den redelijken grondslag mist, dat zijn vasthouden aan de overgeleverde letter der Schriften te schande gemaakt wordt zelfs door de keikelijk geloovige wetenschap van onze dagen. Dat niet alles in de Heilige Schriften met onmiddellijke duidelijkheid eene goddelijke openbaring kan heeten: dat niet alles daarin met rechtstreeksche onweersprekelijkheid ook slechts menschelijk achtenswaardig is te noemen, het is reeds door de vaders der Kerk tal van malen uitgesproken en in de Roomsche kerk van onze dagen begint zich over de Heilige Schriften juist nu eene vrijzinnigheid van opvatting te verbreiden, die de samenwerking van Roomschen en Calvinisten in ons land tot eene begrijpelijkheid maakt, welke allerminst de begrijpelijkheid van een 'stoelen op denzelfden wortel' is.
De Roomsche Christen leeft in het geloof aan het met omstandigheden rekenende levende gezag van eene Kerk, wier behoudende geest zich in groote mate weet te voegen naar de eischen van den tijd, ook
wat betreft de wetenschap. En terwijl Abraham Kuyper
zijne Gereformeerden nog eens opnieuw wil verzamelen binnen de muren eener hoogeschool, waaruit alle betwijfeling en aanvechting der . . . overgeleverde opvattingen van den 'grondslag' des Gereformeerden geloofs met zorg wordt geweerd, zijn de schriftgeleerden van 'de kerk der overleveringen' al smds eenige jaren druk in de weer, met de door onze Gereformeerden verdonkeremaande uitkomsten der nieuwere



bijbelstudiën hun voordeel te doen, opdat ook de Roomsch kerkelijke zienswijze over de Schriften door herziening en nieuwe regeling tot iets worde, waarmede men onder ontwikkelde lieden voor den dag kan komen. Moge al een ontoerekenbaar meelooper, gelijk mr. J. Yan den Biesen, daarvan nog niets hebben geweten, toen de geleerde Capucijn 'Coelestinus' te Tilburg hem in Het Centrum kwam wakker schudden: het ouderwetsche en naïeve geloof aan eenen bijbelinhoud, die van begin tot einde 'openbaring' is, aan Mozes als den schrijver der vijf boeken van Mozes, of aan ooggetuigen als beschrijvers van wat in onze evangeliën verhaald wordt, heeft juist nu, terwijl ten onzent de 'ongeloovige' studiën eenen knauw zullen krijgen, in de kerk van Rome zijnen tijd gehad. Scheppingsverhaal en paradijs- alsmede zondvloedverhaal, het Jahwisme van het oude Israël en de kennis, waarover de. . . apostelen hebben beschikt, worden in Frankrijk en Duitschland en Nederland door mannen als Lagrange en Batiffol en Holzhey en Poels en Coelestinus met eene vrijmoedigheid besproken, die gunstig afsteekt bij de klaaglijke wijze, waarop tegelijkertijd een Kuyper en een Woltjer en een Bavinck zich uitsloven, om den niet op zichzelven houdbaren grondslag hunner 'vrije' universiteit verdonkeremanend in eere te houden, of weder in eere te brengen, als basis en punt van uitgang voor eene met het Calvinistische geloof bestaanbare wetenschap.



II
Nog in 1891 heeft de geleerde Fransche priester Vigouroux op blz. 6 in het derde deel van een werk over 'De Heilige Boeken en de Rationalistische Kritiek' den zin laten drukken: „Het vraagstuk van den oorsprong des Pentateuchs is het vraagstuk geworden van den geopenbaarden godsdienst. En in hetzelfde jaai schreef Jos. Schets, professor aan het seminarie Hoeven, tegenover 'Professor Kuenen s Pentateuchkutiek . »Dc kritiek blijft nog altijd in gebreke, het goed recht van haar sloopingswerk met bewijzen te staven. (Blz. lo"2.) Toch erkende reeds toen Vigouroux: „Dat het werk van Mozes in volle integriteit tot ons is gekomen, beweren wij niet." En ten onzent heeft in De Katholiek van December 1898 dr. H. A. Poels laten drukken: „Meer en meer wordt de traditie der Synagoge over den oorsprong van den Pentateuch onhoudbaar verklaaid en prijsgegeven; het getal der Katholieke geleeiden,



die deze overtuiging deelen, groeit dagelijks aan. De orthodoxe predikanten, die nog den streng Mozaïschen oorsprong der Wet staande houden, verdedigen eene vesting, die buiten de linie ligt. — Dat de Joodsche wetgeving niet in eens kant en klaar uit den hemel is gevallen, maar gelijk alle wetgevingen van levende volken van evolutie getuigt, is thans volgens pater Lagrange ook voor de Katholieken un point acquis. — Wie niet met zijnen tijd meegaat, vervalt in het potsierlijke." „Is de Pentateuch wel door Mozes geschreven ?" vraagt ten onzent ook pater J. P. van Kasteren S. J. „Is hij niet veel later en uit zeer verschillende bronnen samengesteld ? Daarbij moet ik gulweg bekennen, op de eerste vraag reeds het antwoord schuldig te blijven. Het zal nog wel jaren duren, voor het aandeel van Mozes aan de boeken, die zijnen naam dragen, met algemeene instemming is vastgesteld. . . Het is een reusachtig misverstand, indien men zich verbeeldt, dat de boeken van Mozes hunne waarde verliezen, indien zij eerst later in den vorm gebracht zijn, waarin wij ze thans bezitten." En „de woorden Ik ben Jahwè uw God, gij zult geen andere goden voor mijn aangezicht hebben, zeggen strikt genomen niet, dat Jahwè de eenige God is, die bestaat, maar dat hij de eenige is, dien Israël aanbidden mag; uitdrukkelijk wordt hier dus geen monotheïsme, maar enkel henotheïsme of monolatrie, de verééring van ééne Godheid, geleerd. Dat hiermede het bestaan van andere goden stilzwijgend



erkend wordt, is zeker te veel beweerd. Maar in tal van andere bijbelplaatsen heeft men het bewijs meenen te vinden, dat de Israëlieten nog lange eeuwen na Mozes aan het bestaan van de heidensche godheden geloofd hebben; eerst in de achtste en zevende eeuw voor Christus zouden de profeten op het denkbeeld gekomen zijn, dat er maar één God bestaat. Vóór dien tijd zou Israël Jahwè als zijn volksgod vereerd, maar niettemin de goden der andere volken met Hem op ééne lijn gesteld hebben; Hij was de god van Israël, gelijk Kamos de god was van Moab, Nergal de god van Kutha, enz. Ook bij critici, die tot de rechterzijde der protestantsche bijbelvorschers mogen gerekend, zooals prof. Wildeboer, vinden wij deze meening verbreid. En werkelijk kan men niet zeggen, dat zij de openbaring uitsluit, al laat zij die langzamer voortschrijden." ('Van den Sinaï', blz. 15, 16, 66.)
„Wat over het wezen Gods,'1 schrijft in Duitschland met verlof der kerkelijke overheid de Roomsche hoogleeraar der godgeleerdheid dr. Carl Holzhey, „wat over het wezen Gods, over zijne rechtvaardigheid, over de uitverkiezing, het leven hiernamaals, de persoon en het rijk van den Messias in het Oude Testament geopenbaard wordt, vertoont den stempel der onvolmaaktheid. Het feit van geleidelijken vooruitgang ook op dit fundamenteel gebied is notoi'isch en behoeft niet verder te worden bewezen. . . De opvatting van het huwelijk, den plicht der waarheidsliefde en dien der naastenliefde



is er met de Christelijke zedewet veelvuldig en beslist in strijd. . . In 2 Sam. 12 : 7-8 (bijv.) is het klaar, dat de onvolmaaktheid niet uitsluitend ligt aan de zijde van den wetsvervuller: zij is eigen aan de Wet zelve.' ('Schepping, Bijbel en Inspiratie', 1902 blz. 48—49.) Holzhey kent dan ook het pauselijk erkende geval, „dat de kennis en de opvatting van den tegenwoordigen tijd als verder gevorderd, beter gegrond en meer logisch wordt bevestigd en daarom van den letterlijken zin des Bijbels moet worden afgeweken" (blz. 60—61), waarmede men dan het boem-boem-genevel vergelijke, waarin Abraham Kuyper, den 20sten October 1900 over evolutie sprekende, een bevestigend antwoord heeft gegeven op de vraag, of de religie eene spontane ontplooiing der soorten in het organische leven uit cytode of kerncel toelaat, doch meteen beweert, dat „de religie krachtens de wet van haar eigen leven het evolutiestelsel onherroepelijk veroordeelen" moet. Wil dat zeggen, dat 'de grondslag der Vrije' vastligt en al aanstonds de vijf boeken van Mozes niet van eigene geleidelijke wording getuigen? Vraag het zijnen zoon, den professor der 'Vrije', die het in eene wetenschappelijk waardelooze doch als Gereformeerd paradestuk merkwaardige rede over Bijbel en Babel zoude willen laten voorkomen, alsof de verruiming van onzen gezichtskring door de nieuwere ontdekkingen in het Oosten het bankroet der . . . vrijzinnige bijbelkritiek beteekent en het ouderwetsche blindelings volgehoudene Gereformeerde geloof aan den



grondslag der 'vrije' universiteit van die ontdekkingen niets te duchten heeft. Waar moest de 'Vrije' dan ook heen, wanneer al aanstonds de vijf boeken van Mozes niet zooals zij daar voor ons liggen, of heeten te liggen, eenvoudig weg van Mozes zijn, maar onbekende Joodsche handen erin zijn bezig geweest? Waar was en bleef dan 'de grondslag ? Wat niet wegneemt, dat iemand, die niet met zijnen tijd meegaat, volgens den Roomschen schriftgeleerde Poels in het potsierlijke vervalt en de orthodoxe predikanten, die nog den streng Mozaïschen oorsprong der Wet staande houden, eene vesting verdedigen, die buiten de linie ligt. Voor de tegenwoordige Roomschen namelijk. Zij toch kunnen met pater Lagrange zeggen: „Rien n'empêcherait qu'un rédacteur anonyme, ou dont le nom a disparu, ait compilé, avec la grace de 1'inspiration, un Pentateuque, dont toutes les parties étaient peut-être inspirées." ('La Méthode Historique' p. 87.) Hén kan het betrekkelijk onverschillig laten, hoevele handen in den Pentateuch zijn bezig geweest; zij' mogen vragen: „Y aurait-il donc des mythes dans laBible?" (Aldaar, blz. 200.) Zij' kunnen zeggen: „Chacun sent instinctivement qu'il y a plus de profit pour son &,me a lire un chapitre de 1'Imitation de Jésus-Christ, que tout le Lévitique." (Aldaar, blz. 91.) Hèn deert het minder, dat een psalm niet meer een psalm van David, maar een voortbrengsel der Joodsche gemeente uit de dagen der Makkabeeën zal heeten, want ten slotte is



het de Kerk in hare levende en onverbrokene voortduring, die hun waarborgt, dat de inhoud der heilige schriften, zooals die daar nu, onverschillig van welke hand of handen, tezamen voor ons liggen, is hij al niet een doorloopende openbaring, dan toch van God is ingegeven. Zoo schrijft dan ook le père Lagrange: „On ne peut mettre certains psaumes dans la bouche de David sans éprouver un malaise intime oü ie sentiment religieux est aussi froissé que le sens critique; placez au contraire ces psaumes après le retour de la captivité, vous comblez une immense lacune." (Blz. 68.) De Gereformeerde voorganger echter, die zooals de heeren Kuyper en Bavinck geen evangelische gezangen laat zingen, maar enkel de psalmen 'geopenbaard' in Gods Woord aan David, den man naar Gods hart, moet min ofte meer in verlegenheid geraken, wanneer men hem mocht vragen, waarom nu eigenlijk een vloekpsalm van een onbekenden Jood uit de tweede eeuw voor Christus zoo oneindig veel beter is dan een in Nederland ontstaan gezang ter eere van onzen Heiland en Zaligmaker1 Jezus Christus, — om van den raad in Kol. 3:16 niet eens te gewagen. En zoo zwijgen dan Kuyper en Woltjer en Bavinck op eene allerwaarachtigste wijze over al hetgeen tegen het geloof aan Mozes en David als auteurs van het door de goê gemeente nog altoos aan hen toegeschrevene zoo al te zeggen valt, om dan met verbluffende 'onvervrorenheid' in Eerste Kamer en Tweede Kamer en buiten de Ka-



mers om over het vereenigbare van geloof en wetenschap te oreeren, alsof bij de vraag naar den grondslag der 'vrije' universiteit zulk eene algemeenheid in het spel was! Zij weten en wij weten, dat zij spreken, zooals de smalle geméénte wil dat zij spreken, dat zij zwijgen over allerlei, wat de gemeente niet hooren wil of hooren mag, en dat die zwijgtaktiek onontbeerlijke bestaansvoorwaarde is van het uit den tijd
o-eraakte Calvinisme, zoodat liet eigenlijk belachelijk Ö '
is, op Gereformeerden grondslag aan te komen met eene . . . universiteit. En middelerwijl is er niemand in Eerste Kamer of Tweede Kamer, om aan den man, die in verbond met Rome aan de bevorderingen van zulk eene 'universiteit' rechtsgevolg komt verschaffen, bij gelegenheid eens voor te houden, hoezeer zijne eigene bondgenooten over den grondslag zijner 'vrije' met hem in strijd zijn, hoe bewust eigenzinnig en antiwjetenschappelijk ook volgens de Roomsche wetenschap het akademische onderonsje is, waarin de Gereformeerden blijven doorspreken over 'Gods Woord', alsof er sedert 1618 niets gebeurd was. Niemand, die hem er aan herinnert, dat hij zelf het verweer van de rechtzinnigheid tegen de nieuwere kritiek vergeleken heeft bij plattelandsschutterij, die tegen de Pruisische garde wil optrekken, om dan voor zichzelven te getuigen, dat hij in stil geloof voor de Schrift is neergebogen, niet als resultaat van geléerdheid, maar met de naïveteit van het kindekeü ('De verflauwing der



grenzen' blz. 43 en 49.) Niemand, die den oolijkerd in de Kamers eens vraagt, of wij dan, op 'de naïveteit van het kindeke' Abraham Kuyper af, staatsrechtelijke geldigheid zullen moeten zien verschaffen aan een akademisch onderonsje van wetenschappelijke plattelandsschutterij!



Til
Men zoude nu kunnen wagen, of het kinderlijk onnoozele geloof, door Abraham Kuyper als Gereformeerd erkend, onbestaanbaar is met knapheid en
gladheid, of niet Abraham Kuyper zelf reeds met zijne Ö '
naïveteit van het kindeke toch knap genoeg is, of de heeren Woltjer en Bavinck door ons met schutters te vergelijken zijn en de heer Woltjer Sr niet veeleer zóó knap is, dat men hem lid van examen-commissies, van de Koninklijke Akadémie en van de Eerste Kamer heeft kunnen maken, — of niet ook bijv. de heer Bavinck geleerd genoeg is, om tot de opleiding van bekwame volksleiders mede te werken. Zouden de heeren Pabius en Anema niet even goed meesters in de rechten als de heeren Woltjer doctoren in de letteren kunnen maken en is niet de 'vrije' universiteit in het algemeen gesproken reeds nu zoo wetenschappelijk, dat zij er in den persoon van den heer Geesink zelfs eenen



wijsgeer op nahoudt? Alles zeer waar. Schrijver dezes is er voor eigen deel zoo verre van, aan Abraham Kuyper, aan dr. Woltjer Sr of dr. Bavinck de naïveteit van het kindeke of de onbeholpenheid van den plattelandschen schutter toe te dichten, dat hij zich zelfs overtuigd houdt, dat zij meer weten en begrijpen dan zij zeggen, dat zij héél goed weten ook wat zij niet moeten zeggen, willen zij als leidslieden der Gereformeerde kudden niet onmogelijk worden, en dat zij zoo allicht juist de aangewezene mannen zijn, om weer andere aankomende Gereformeerdenleiders bij te brengen en in te prenten, wat men aan 'een volk Gods' zeggen en niet zeggen moet. Ja zelfs, het moet erkend, dat de theologische faculteiten onzer staatsuniversiteiten, die in hun waardeerings vermogen van 'Christelijke' leer tegenwoordig even zwak zijn, als zij altijd zwak in de kennis van Rome zijn geweest, — dat die 'onchristelijk modern' gewordene faculteiten eenen man van begrip tot meewarigheid kunnen stemmen met de om stichting vragende gemeente, die zich nu eenmaal met zedelijkheidspreeken zonder Christus niet tevreden kan geven en bij eenzijdige negaties zoo weinig leven als stichting vinden kan. De Gereformeerde leer van erfzonde en verzoening, afgezien van hare onhoudbaarheden, heeft voor de menigte nog altoos een vermogen tot opvoeding en stichting, die slechts in eenzijdige of onverstandige verstandigheid is te loochenen en in de Kerk is hoog



te houden, des nood zijnde met behulp van eene allegorese, waarvan dan uiteraard 'de grondslag' zijn deel mede ontvangt. En dat komt aan onze universiteiten, ledig van theologie en philosophie als zij zijn, allerminst tot zijn recht. Doch daarmede is slechts gezegd, dat tegenwoordig de opleiding der meeste predikanten bij alle betrekkelijke degelijkheid in de eene richting, weer te wenschen laat in eene andere, dat onze theologische hoogleeraren de voeling verloren hebben met iets, waarmede zij weer in voeling zouden dienen te kómen en dat de 'rechtzinnige' onbevredigdheid met hun onderwijs niet is zonder eene zijde, waaraan zij redelijke sympathie inboezemt. Daarbij valt nog te erkennen, dat de logica en de encyclopedische begripsleer, die aan onze universiteiten bij professoren en studenten gelijkelijk onbemind wijl onbekend zijn, luide roepen om eene betere regeling, waarin het fijnere en meer edele, dat in geene universitaire opleiding ontbreken moest, weer worde tot eenen factor, waarmede men ernstig rekening houdt, — dat onder onze intellectueelen juist daarom gemoedsverwildering zoo welig is gaan tieren, omdat de vervluchtiging van het Christelijke geloof bij gebrek aan opleiding tot eigenlijke wijsheid de opleiding aan onze universiteiten geheel heeft laten worden tot ambachtswerk, waarin de idealiteit des levens te kort komt. Zal echter terugstrevende vereenzijdiging van ons hooger onderwijs tot universiteiten onderscheidenlijk



op Vaticaanschen en Gereformeerden grondslag de verfijning en veredeling brengen, waaraan inderdaad behoefte bestaat ? Daartoe is een ouderwetsch Christelijk geloof te weinig een houdbare grondslag van nieuwere wetenschap! Daartoe is de kunde onzer modern gezinde theologische hoogleeraren te vol van gegevens, die door de heeren van de 'Vrije' kunnen worden verbloemd en doodgezwegen, niet weggeredeneerd! De komende veranderingen van het hooger onderwijs ten onzent zullen dan ook juist het begin van het ein'de
des Christendoms ten onzent blijken; zij zullen den Antichrist eerst recht wekken en ontketenen en een anti-clericalisme uitlokken, waarin het Christelijke volksgeloof tot schade voor het volksleven en volksgemoed geheel zal te gronde gaan. Wat wij behoeven zijn niet de dagelijks wederkeerende 'pacificaties' van kerkelijk demagogischen geeuwhonger, maar stelselmatige en waarlijk vrijzinnige bevordering en aankweeking van het besef, dat niet alles voor allen geschikt is en dat, zoo niettemin de zin voor het Eeuwige in het benepene brein van den kleinen man evenzeer werkt als in den wijsgeer, er tot bevrediging daarvan eene taal behoort te zijn, waarin men spreekt tot de menigte, zoowel als eene taal voor de akademische gehoorzalen. Het heil zal voor ons land waarlijk niet komen van vereenzijdigde onderonsjes, waarin de aankomende geleerde zelf onkundig wordt gehouden van datgene, wat zich den kleinen man inderdaad minder



goed zeggen laat: zoo richt men meesters en doctoren af, die zich vroeg of laat bedrogene bedriegers gaan voelen, om zich dan met verbittering te keeren tegen een geloof, dat meewarige bejegening en behandeling verdient, doch over de wetenschap van hooger stijgenden niet heeft te heerschen. Onverstandig is het, het Christelijk geloof zonder meer dóód te wenschen; een misdaad tegen den heiligen geest der waarheid echter is het, mede te werken tot vernieuwde onderdrukking van vrije studie dóór dat geloof. En die onderdrukking is weer eenigermate in aantocht: het rechtsgevolg voor de promoties eener universiteit op Gereformeerden grondslag beteekent onmiddellijk weer meerdere verontreiniging van den wetenschappelijken en maatschappelijken waarheidszin. Over de grondslagen eener houd- en bestaanbare predikantenschool denke men zooals men wil, doch eene op sectarischen grondslag levende universiteit is en blijft eene ongerijmdheid en in hare niettemin 'feitelijk' wordende werkelijkheid eene onwaarheid, die alleen met behulp van allerlei verdonkeremaningen en rhetorische goocheltoeren is in stand te houden. Groot daarom is de zonde tegen den Heiligen Geest, die Abraham Kuyper, daartoe door de reactie tegen het drijven van impossibilistische vrijzinnigen in staat gesteld, in verbond met Rome op zijn omgekeerd demagogisch geweten laadt! Eene zonde, die zich moet wreken aan hemzelven en zijne satellieten, doordat zij hen dompelt en onderhoudt in eenen poel van jammer-



lijkheden, akelig om te zien voor iemand, die nog iets hecht aan de weelde, te mogen zeggen wat men in werkelijkheid denkt! Wat kan onwaarachtiger zijn dan een pleidooi voor het vereenigbare van geloof en wetenschap ten behoeve eener zeer specieele enge en willends blinde Gereformeerdheid? Heeft de heer Woltjer in de Eerste Kamer weer aannemelijk gemaakt, dat het Paradijs verhaal in droge geschiedkundigheid het verhaal is eener gebeurtenis, dat de God van Noach diens offers op zekeren keer met welgevallen heeft opgesnoven, dat eene vrouw eens veranderd is in een stuk zout, dat de ezel van Bileam gesproken heeft, op Jozua's last de zon heeft stil gestaan, de muren van Jericho op Israëlitisch trompetgeschal wonderdadig zijn omgevallen, Elia in een vurigen wagen is ten hemel gevaren, of Jona eenen psalm heeft zitten dichten in den buik van een grooten visch? Men schaamt zich, nog zulke vragen te doen en toch, door Abraham Kuyper komen zij in bitteren ernst weer aan de orde. Want zoo zeker als de Gereformeerde zich feitelijk niet houdt aan wat hij Gods Woord noemt: zoo zeker als hij een anderen rustdag viert dan den in Gods Woord bevolen en niet afgeschaften Sabbath, zoo zeker als hij niet doopt, zooals bevolen is, maar sprenkelt en bloedworst eet tegen een plechtig verbod der apostelen in — zoo zeker hebben wij weer onvoorwaardelijk alle sprookjes in den Bijbel te gelooven, zal deze metterdaad een grondslag van overtuigingen



en niet een leerstellige . . . wassen neus zijn. Gelooven de heer Kuyper of de heer Woltjer of de heer Bavinck wat zij zeggen te gelooven, dan plaatsen zij zich niet gevend en nemend of afdingend bóven de Schrift, maar aanvaarden ze met al hetgeen er in staat; „bij zeer velen," zegt Calvijn, „is de aller verderfelijkste dwaling ingeslopen, dat de Schrift zooveel gezag heeft, als haar bij monde der Kerk wordt toegekend, alsof de eeuwige en onaantastbare waarheid Gods op menschelijk goedvinden had te steunen. Vraagt men nu, van waar wij dan zonder beroep op een kerkelijk besluit de overtuiging, dat ze van God afkomstig is, moeten halen, dan klinkt dat, alsof men vroeg, hoe men licht van duisternis, wit van zwart, smakelijkheid van bitterheid moet leeren onderscheiden. De Schrift, toch, maakt op even heldere wijze den zin harer waarheid kenbaar, als witte of zwarte dingen hunne kleur en zoete of bittere hunnen smaak." (Inst. 1:7.) Dienovereenkomstig schrijft ook de heer Bavinck in zijne Gereformeerde Dogmatiek: „De Schrift brengt haar eigen gezag mede; zij rust in zichzelve, zij is autópistos," dat wil zeggen uit en door zichzelve geloofwaardig of onvoorwaardelijk gezaghebbend. (1 : 490.) Zoo is inderdaad de Calvinistische leer; zoo is de leer aangaande den grondslag der 'vrije' universiteit. Doch hoe onbestaanbaar, hoe onhoudbaar is die leer, zoodra men slechts een weinig nader toeziet en nadenkt: hoezeer is zij in strijd ook met hetgeen de Roomsch



kerkelijke geloovigheid laat gelden, — natuurlijk omdat zij zich in dezen de weelde van eenigen waarheidszin veroorloven kan en buiten den Bijbel nog iets anders heeft! „La Bible," erkent ronduit pater Lagrange, „ne contient pas d'enseignement scientifique." ('La Méthode Historique' p. 137.) En dr. H. A. Poels schrijft gelaten: „Wie het beginsel van onderscheiding tusschen voorstelling en leer verwerpt, kan onmogelijk den Bijbel overal van dwaling vrijpleiten." ('Critiek en Traditie 1899, blz. 100.) Ja, Abraham Kuyper zelf heeft wel moeten erkennen, dat „de geest, die heel de Schrift bezielt," zich bij de schrijvers zeiven der heilige boeken „niet in allen met gelijke klaarheid" uitspreekt: 'Encyclopedie der Heilige Godgeleerdheid', II § 45.



IV
„De mogelijkheid," schrijft de Roomsche prof. Carl Holzhey in zijn geschrift over 'Schepping, Bijbel en Inspiratie', dat door den vicarius-generaal van Passau is geapprobeerd, „de mogelijkheid, in de op ongewijd wetenschappelijk gebied liggende berichten en oordeelvellingen der bijbelsche schrijvers zoo lang de uitdrukking te zien van eene naar tijd en persoonlijkheid bepaalde kennis, als eene eigenlijke openbaring niet wordt aangetoond, bevrijdt de schriftuitlegging van eenen last, dien zij vroeger heeft gedragen, doch nu onmogelijk langer dragen kan." (Blz. 73.) Zoo ziet hij onder meer, dat al aanstonds het scheppingsverhaal van onzen Bijbel nog verband houdt met het oudere scheppingsverhaal uit Babel en toont in het algemeen gesproken aan, „dat het Hexahemeron wat zijn letterlijken en werkelijken zin betreft, zich nog op den bodem eener antiek naïeve natuuropvatting bevindt."



(Blz. 42.) Ook ten onzent zegt dr. H. A. Poels met een Imprimatur uit Mechelen van 20 Maart 1899: „Wat het Oude Testament betreft, waarschuwt ons reeds de allereerste bladzijde, om niet a priori alles tot strenge historie te verklaren wat den vórm eener historie heeft. Hoe men het eerste hoofdstuk van Genesis ook draaie of keere, de schrijver verhaalt of beschrijft ons hier de schepping der wereld in zes dagen van vierentwintig uren; wilde de schrijver van Genesis het streng historisch karakter zijner- voorstelling bevestigen, dan zou hij voorzeker dwalen." ('Critiek en Traditie' blz. 80.) „Vast als een rots," zegt dan verder de Capucijner pater Coelestiuus met verlof weer ook van zijne overheden, „vast als eene rots staat de waarheid, dat onze eerste ouders gezondigd hebben, maar staat het even vast, dat hunne zonde hierin bestaan heeft, dat zij gegeten hebben van eene vrucht, waarvan God hun had verboden te eten? De H. Schriftuur stelt het zoo voor, doch wij zijn geenszins gedwongen, die woorden naar de letter te verstaan." ('Het Aardsche Pai*adijs' 1903 blz. 48 -49.) Neen, „Gen. 2 : 5 in sensu obvio (dat is in den voor de hand liggenden zin) verstaan dwingt ons tot het maken van onderscheid tusschen voorstelling en leer in den eersten zin den besten der paradijshistorie." ('Over Inspiratie' 1904, blz. 93.) Men vergelijke met zulke uitspraken het van klaaglijke verlegenheid in den heer Kuyper junior getuigende artikel over 'Afglij-



den' in De Heraut van 27 Sept. 1903. Waar moet het in gezelschap van zulke bondgenooten heen met den eenigen grondslag der 'vrije' universiteit?
Zelfs aanstootelijkheden durven die daarin erkennen. Pater Lagrange onder anderen citeert het woord van örigenes: „Si nous en venons & la législation mosaïque, nous y trouvons beaucoup de règlements qui, pris en eux-mêmes, prescrivent 1'absurde et d'autres 1'impossible. Si nous nous attachions a la lettre, de manière k interpréter les prescriptions légales dans le sens oü elles sont comprises par les Juifs et par le commun des esprits, je rougirais d'avouer que Dieu eüt donné de pareilles lois. Car, dans ce cas, les lois des hommes devraient nous paraïtre plus belles et plus raisonnables, celles des Romains par exemple, des Athéniens ou des Lacédémoniens." Nog sterker: „Si nous ae prenons toutes ces choses dans un sens différent de celui que présente la lettre du texte, elles sont plutöt un obstacle pour la religion chrétienne qu'une source d'édification." ('La Méthode Historique' pp. 149 —150). „Par la polygamie du moins," zegt onze pater dan verder nog geheel voor eigene rekening, „le peuple juif était inférieur aux Grecs et aux Romains, dont 1'honneur a toujours été de maintenir 1'unité des justes noces, et chez lesquels le divorce, permis il est vrai, était considéré comme la déchéance des anciennes fortes moeurs." (P. 151). Van pater Yon Hummelauer S. J. brengt hij met instemming den uitroep bij: „S'imagine-



t-on le Dieu très-bon et très-grand descendant du haut du ciel pour apprendre & Moïse qu'il fallait percer 1'oreille de 1'esclave qui refuse sa liberté après six ans? Même parmi les rites religieux, s'il s'agit de menus détails, en attribuer la première institution a Dieu, o'est étroit et peu digne de Lui." (PP. 154—155.) „Et pour en revenir k la femme de Lot," schrijft Lagrange dan weer voor eigene rekening, „Tauteur ne croyait sans doute pas plus è, la i'éalité du fait que lorsqu'il raconte 1'origine incestueuse de Moab et d'Ammon. Ici 1'ironie est si acerbe, les jeux de mots k la fois si factices et si cruels que la tradition savait trés bien è. quoi s'en tenir, et saint Jéröme disait des rabbins de son temps, sans protester contre leur dire: lis mettent des points pour indiquer que ce n'est pas croyable. Quoi qu'il en soit du but des points, le sentiment exégétique est trés juste. Une satire n'est point de 1'histoire." (P. 207.)
Pater Marie-Joseph Lagrange, het hoofd der vrijzinnige Roomsche school in' Frankrijk, 'le chef de 1'école large' zooals men daar zegt, is 'directeur de 1'école biblique catholique de Jérusalem' en zijne conférences over 'la Méthode Historique' zijn uitgekomen met een verlof uit Rome van 24 Februari 1903, gevolgd door een 'imprimi potest' den 21sten Maart 1904 onderteekend door den vicarius-generaal te Parijs. En pater Lagrange schrijft de groote woorden: „II faut de bon cceur renoncer & 1'impossible." (Blz. 26.) „II



faut reconnaitre un certain déchet des opinions recues.'1 (Blz. 25.) „Le dix-neuvième siècle n'a pas toujours été heureux dans ses tentatives apologétiques. Peutêt,re n'a-t-il pas assez eompris que la meilleure apologie est la recherche intégrale de la vérité, sans autre préoccupation que de la découvrir." (Blz. 245.) „La perte sèche n'est que pour les protestants conservateurs." (Blz. 25.) Herinneren wij ons hier, dat ook Abraham Kuyper heeft erkend: „In de rol van den verweerder heeft eerst eene reeks van mannen liet apologetisch beproefd. Zoo dikwijls eene schans of een buitenwerk wierd aangevallen, trok men er ijlings heen, om elk schot van den vijand met een schot uit eigen vuurmond te beantwoorden. Waar ook de vijand zich vertoonde, sloop men hem in loopgraven na; hoe dikwijls men ook met bebloeden kop huiswaarts keerde, toch hield men vol; en met een taai geduld, dat eei'bied afdwong, ging het altoos lans tegen lans gekruist, kling op kling geslagen, soms dolk tegen dolk gewet. Maar hoe men ook van zich afsloeg, het hielp niets, want achter het eene heirleger van bedenkingen, dat hoogstens een oogenblik wierd opgehouden, kwam aanstonds een ander heirleger van nog zwaarder kritische grieven opdoemen. En inmiddels het men door den vijand het plan van den veldtocht bepalen, geraakte daardoor noodzakelijk m hopelooze verwarring, en werd zoo ten slotte van zijne basis van operatie afgesneden. Och, ge kent het droeve



verloop van dien apologetischen weerstand. Plattelandsschutterij, die tegen de Pruisische garde wilde optrekken. En van daar eindelooze concessies en nogmaals concessies, tot ten leste den dappersten held het vuur in het oog dof werd, en de moed aan het matte hart, gegriefd door teleurstelling, ontzonk." ('De Verflauwing der Grenzen' blz. 42—43.)
Men zoude zoo zeggen: had die teleurstelling nog niet iets anders moeten veroorzaken dan het dof worden van het vuur in het oog? Had zij in de verweerslieden zeiven geene verandering van overtuiging moeten teweeg brengen? Doch neen, dat blijft op den grondslag eener 'vrije' Gereformeerde universiteit verre. Veeleer is de wending, die hier de zaak neemt, deze: De Calvinist kan het tegen de wetenschap onzer dagen in contradictoir debat niet houden, — dies geene apologetiek meer. Met rede laat zich het Calvinisme niet verdedigen, doch Calvinisten zijn (of lieeten) wij en Calvinisten willen we blijven (heeten); we zullen dus voortaan geene rede meer staan. „In de Schrift," zegt Abraham Kuyper, „staat een ceder voor u van geestelijke autoriteit, die achttien eeuwen lang zijne wortelen uitschoot in den levensbodem van ons menschelijk bewustzijn, en in zijne schaduw is het godsdienstig en zedelijk leven der menschheid zoo onnoemelijk geklommen in waardij. Houw nu dien ceder om, en nog eene wijle zal het groen aan zijn omgehouwen stam nabotten, maar wie, wie geeft ons straks
3



een anderen ceder, wie aan de kinderen onzes volks eene schaduw aan de zijne gelijk terug? Dit, dit is het, waarom ik, niet als resultaat van geleerdheid, maar met de naïveteit (?!) van het kindeke, weer in stil geloof (??) voor die Schrift ben neergebogen, voor die Schrift geijverd heb en nu jubel in mijne ziel en God dank, als ik het geloof in die Schrift weer zie wassen. Ge weet, ik ben niet conservatief, maar d i t ja is nu m ij n conservatisme: Ik tracht het looverdak van dien ceder voor ons volk te redden, dat het straks niet schaduwloos nederzitte in de dorre, de verzengende woestenij." ('De Verflauwing der Grenzen' blz. 49.) *)
Een goed verstaander, zegt men, heeft slechts een half woord van nooden, en hier wordt ons méér dan de helft te verstaan gegeven. Hier is de zin even doorzichtig als hij den 14den Augustus 1904 geweest is te Amsterdam, toen de socialisten Bebel en Anseele
*) „Intellegebat Cicero falsa esse quae homines adorarent, nam cum multa dixisset quae ad eversionem religionum valerent, ait tarnen non esse illa vulgo disputanda, ne susceptas publice religiones disputatio talis extinguat." (Lact. I. D. 2:3.) „Retinetur," inquit, „et ad opinionem volgi et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, discipliua, jus augurum, collegii auctoritas. — Num igitur me cogis etiam fabulis credere? Quae delectationis habeant quantum voles: verbis, sententiis, numeris, cantibus adjuventur: auctoritatem quidem nullam debemus nee fidem commenticiis rebus adjungere. — Majorum instituta tueri sacris caeriinoniisque retinendis sapientis est." (De Div. 2 : 33, 55, 72.) „Nulla res multitudinem efflcacius regit quam superstitio: alioquin impotens, saeva, mutabilis, ubi vana religione capta est, melius vatibus quam ducibus suis paret. (Q. Curtius 4 :10.J 'II ™> i» «oou /<uSo/(i'/ta r>,v U7ró»5Tiv TZtlZMljiivr,* i/oucx TroX/x aufi^aXXerai roi; «vSfw7T0.J Tzpöi ihcipw xal a.xa«*xiv>,v. (Diod. Sic. 1 2.) oi yif> 6XXo* •/« yUv«.xöv z«i itKvTds yyoc/.ioj TiXri^cu; strayaysi» Xi-/u ouvaróv jü/sjójxji xai TtpoaxctXlacuiSHt Ttpö;
xai èatirrtTK xai Triar.v, «.XXa isc xai roüro i'oux avsv
fxvSoneitui xai TipurziKi. (Strabo 1:2.)



het uitspraken, dat de socialisten zullen hebben over te nemen wat do 'kapitalisten' goeds hebben, en wel in de eerste plaats kennis en wetenschap, want eerst, zeiden zij, wanneer de socialisten kennis en wetenschap hebben opgedaan, kunnen zij de plaatsen der kapitalisten innemen. Anders gezegd: eerst wanneer Jan Alleman niet meer Jan Alleman maar iets beters is, is hij niet meer. . . Jan Alleman. En even duidelijk zijn de bovenstaande woorden van Abraham Kuyper. Doch hebben zij de duidelijkheid, waarin een houdbare grondslag van universitaire wetenschap specieel voor onze Gereformeerden aan het licht komt: kan uit den hier zichtbaar wordenden achtergrond van zijn eigen bewustzijn de stichter der 'vrije' universiteit naar voren treden, om voor die inrichting, waarin men ziender oogen blind is en blijven moet en blijven wil, met goede redenen gelijkstelling te vorderen wat betreft de te verleenen wetenschappelijke graden? Het gepraat van vrijheid en billijkheid en pacificatie moet hier eens ophouden. Hier is eenvoudig demagogisch parlementarisme aan het werk; gerugsteund door eene meerderheid van Nederlandsche dommekrachten, zal Abr. Kuyper aan de numerieke minderheid van meer ontwikkelden iets opdwingen van wat hij zelf kent als den geest der duisternis.



V
Dat ook het Vaticaan het licht niet onvoorwaardelijk lief heeft, is bekend genoeg. Te Rome zelf zijn tot op Pius V (1566—'77) niet eens de werken der kerkvaders te koop geweest en de Poolsche kardinaal Stanislas Hosius, een van de voorzitters der Trentsche kerkvergadering, heeft in 1572 aan Alf. Salmeion ae schreven, dat, toen hij de werken van de vier hoofdleeraren der Kerk te Rome had willen koopen, de boekverkooper hem had gezegd, dat hij ze ingevolge een pauselijk verbod niet verkoopen mócht. In 1570 is op last van Pius Y de beroemde geleerde Aonio Paleario alleen om zijne liefde voor historische kritiek verbrand. En nog de door Perrone samengestelde Syllabus van Pius IX ademt geheel den geest van een aan de wetenschap vijandig hiërarchisch obstructionisme. Den vierden September 1864 hebben de pauselijke nuntiën te Weenen en München op last van Pius IX zelfs een schrijven rond-



gezonden, waarin de samenkomsten van Duitsche Roomsche geleerden werden afhankelijk gemaakt van een verlof, te verleenen door den bisschop der dioecese, waarin de samenkomst zoude plaats vinden en de verleening van dat verlof aan strenge voorwaarden werd gebonden. Allen hadden de grondstellingen aan te nemen en te belijden, welke in een pauselijk breve van den 21sten December 1863 waren uitgesproken ; de qualiteiten der geleerden, die men wilde uitnoodigen, moesten worden vastgesteld; den bisschop had men alle namen op te geveu, en men had hem in kennis te stellen met alle onderwerpen van behandeling, waarop hij dan het recht zoude hebben, datgene door te halen wat hem minder gelegen voorkwam. Bovendien moest hij zelf naar de vergadering priesters en leeken zenden, die uitblonken door vroomheid en gezonde leeringen, terwijl ook weer het openbaar maken van het verhandelde alleen met bisschoppelijke machtiging zoude mogen geschiedeu. Dan moest alles naar Rome worden gestuurd, opdat ter Curie konde worden beoordeeld, of hare bevelen door de vertegenwoordigers der wetenschappen met betamelijken eerbied waren opgenomen en ten uitvoer gelegd.
Zeer waarschijnlijk is het, dat het Vaticaan, even goed als onze Calvinistensecte, al vast besloten is, om met de door Abraham Kuyper mede voor Rome door te drijvene veranderingen in dezen ten onzent weer deugdelijk in eigen geest zijn voordeel te doen. Doch



met betrekking tot hetgeen voor grondslag der 'vrije' universiteit wordt uitgegeven, is nu eenmaal de kerk van Rome anders en ongedwongener gesteld dan het genootschap van Dordt. En zoo waar als het is, dat de Gereformeerde opvatting van den Bijbel meer dan de Calvinist wil weten slechts een erfstuk en overblijfsel uit het Katholicisme heeft te heeten, zoo waar is het, dat de vrijzinnigheid van zienswijze, die het Roomsche hof wat betreft de opvatting der Heilige Schriften in onze dagen is gaan gedoogen, met het armoedige en daarom voor rede en afdinging uiteraard niet toegankelijke conservatisme onzer Gereformeerden in opmerkelijke tegenstelling staat. Dit blijkt om zoo te zeggen van meet aan. 'De Katholieke Katechismus', die in 1902 te Rome in het Italiaansch verschenen is en het Imprimatur vertoont van den 'magister sacri palatii' zeiven, zegt op blz. 49: „Het scheppingsverhaal is volgens de Katholieke belijdenis waar; doch of het nu waar is naar de letter dan wel op de wijze der allegorie of door metaphers henen of dichterlijke taal, dat alles is onder de Katholieken voorwerp van vrije gedachtenwisselingen.1' (Zie Het Centrum van 12 Juli 1904.) Dit is nu wel is waar niet nieuw, in zooverre reeds Clemens, Origenes en Athanasius, Augustinus, Cassiodorus en Isidorus Hispalensis alsmede Thomas van Aquino van meening zijn geweest, dat de wereld in één oogenblik is geschapen. Doch zóóveel is duidelijk: dat op den grondslag der 'vrije' univer-



siteit de kosmogonie en kosmographie der Vaticanisten niet vastligt, — dat ook zij in stilte zullen moeten glimlachen om eene 'Gereformeerde' mechanica en physica en chemie en physiologie op bijbelschen grondslag. In het algemeen gesproken durft men in de Roomsche gemeenschap tegenwoordig heel wat aan; „il faut se soumettre aux faits," schrijft bijv. Pierre Batiffol, recteur de 1'institut catholique de Toulouse op blz. 216 in den derden druk (1904) zijner 'Études d'histoire et de théologie positive', en hij haalt met volle instemming de volgende woorden aan van den in 1903 als hoofd van een Sulpiciërseminarie te Boston overleden pater Hogan. „Certains tliéologiens. . . contestent hardiment toute chose qu'ils ne peuvent justifier, et ce qui est trop bien attesté pour être nié, ils s'efforcent de le solliciter en conformité avec les conceptions plus pleines et plus précises d'époques postérieures. Mais les faits sont souvent trop forts pour eux et de la le nombre toujours croissant des théologiens qui, avec autant de pureté d'intention, mais avec plus de probité mentale, adaptent leur théories aux faits, au lieu de solliciter les faits pour les faire rentrer dans les théories préconpues." (Blz. 220.) „Quelque troublée que soit la situation,'" schrijft Lagrange, „elle est moins fatale au Catholicisme que la stagnation d'il y a vingt ans. Le pis est qu'on était content de soi, ignorant même ces irrisiones infidelium dont saint Thomas aftirme qu'on doit se garder." ('La Méthode His-



torique' p. xvin.) „Mais il est bon qu'on sache que nous avons toute liberté pour mettre a proüt les connaissances du temps.'' (Blz. xix.) „On serait mal inspiré en niant le progrès de la doctrine, qui ne peut se faire sans nouveautés . . . personne n'a le droit d'interdire a 1'Esp rit-Saint de répandre sur 1'Église de nouvelles lumières sous prétexte que les anciens ont tout vu et tout dit." (Blz. 3.) „Je me souviens que nos anciens t-héologiens eussent trouvé trés mauvais qu'un moderne prétendit en savoir plus long que les Apötres; et avec raison! Et derechef on eüt sans doute embarrassé un fidéle de la primitive Église en lui demandant è, brüle-pourpoint combien il y avait d'hypostases en Jésus-Christ et combien dans la, trèssainte Trinité." (Blz. 38.)
„Nous n'avons pas besoin de soutenir que la loi civile des Juifs est venue du ciel." (Blz. 171.) „L'humanité est trés ancienne et le peuple hébreu est relativement trés jeune." (Blz. 194.) „Grèce k une merveilleuse découverte nous pouvons mettre dans son plein jour historique la législation civile des Flébreux; la part que Dieu y a prise nous apparait moins sensible. Nous ne pouvons plus parler avec tant d'assurance de la supériorité de cette loi: elle est moins avancée dans 1'ordre de la civilisation qu'une loi plus ancienne de mille ans." (Blz. 169.) Anders gezegd, Ex. 21—23 staat in vele opzichten minder hoog dan de wet van Hammurabi, koning van Babel omtrent



2225 v. Chr. En ook in andere opzichten, wij weten het reeds, bewondert Lagrange de Heilige Schriften niet onvoorwaardelijk; „on ne voit pas, par exemple, oii est 1'enseignement religieux du livre de Ruth." (Blz. 89.) „La morale des Proverbes et de 1'Ecclésiastique, trés pratique assuréraent, mais souvent sans grande élévation morale, (est) sans cette délicatesse exquise qui est la fleur des vertus chrétiennes." (Blz. 91.) — „Dans quelle mesure est-il de foi que Joubal (Gen. 4:21) a inventé la musique?" (Blz. 211.) Dat vrage men eens aan 'de plattelandsche schutterij', die hare geschiedkennis heeft verworven op den grondslag der 'vrije' universiteit!
Hoe pater Lagrange over de Psalmen denkt, hebben wij bereids gezien. Onnoodig te zeggen, dat hij even vrij denkt over de afkomst en het ontstaan, niet alleen der vijf boeken van Mozes, maar ook van de andere heilige schriften. „II est des livres inspirés pseudonymes. Je sais que je touche ici k un point trés grave, mais il est décisif; il faut s'en tenir a la rigueur des principes et se rappeler que nous ne devons point consulter ici les délicatesses de notre conscience littéraire, mais analyser les faits pour en tirer les conclusions qu'ils comportent. M. Vigouroux a écrit du livre de la Sagesse: II a été attribué è, Salomon, paree que celui qui 1'a composé, usant de fiction, s'exprime comme s'il était le fils de David. L'ouvrage de M. Vigouroux est classique comme 1'exem-



ple lui-même. Ici, il fallait bien se rendre èi 1'évidence; 1'ouvrage est écrit en grec et défie raême la traduction en hébreu. Qui a tranché ici? La critique philologique des Grecs. Or la critique philologique des hébraïsants exige la même conclusion s'il s'agit de 1'Ecclésiaste; le révérend père Condamin, de la Société de Jésus, qui a laissé un si honorable souvenir, 1'a montré après tant d'autres. La critique n'est pas moins exigeante pour Daniël, M. Turmel vient enfin de le dire." (Blz. 83.) „On peut affirmer que dans les temps qui ont précédé notre ère, 1'usage d'emprunter un masqué littéraire était une fiction tellement répandue, qu'elle n'était même plus une fiction et ne trompait personne." (Blz. 84.) „II ne répugne donc pas que la gr&ce de 1'inspiration ait été saisir un auteur demeuré inconnu de son temps comme du notre. Après cela on admettra encore beaucoup plus volontiers qu'on se soit mis è, plusieurs pour composer un livre inspiré." (Blz. 86.) Wat Lagrange dan toepast zoowel op 'de Spreuken van Salomo' als 'de Boeken van Mozes'.
En men denke niet, da,t de vrijzinnigheid der nieuwere Roomsche opvattingen zich uitstrekt enkel tot de oude bedeeling! „Jésus est ressuscité et il est le Christ: voila tout le thème des douze," zegt Batiffol ronduit op blz. 13 zijner in 1897 voorgedragene 'six le9ons sur les Évangiles'. En Lagrange schrijft: „II est sur que le Yerbe incarné est une adaptation théologique, mais qui n'a pu être faite par Jean qu'en



supposant acquise la divinité de Jésus, qui permettait de donner au Yerbe son vrai caractère." ('La Méthode Historique' p. 229.) „Quoi qu'il en soit des vérités physiques et historiques, il faut bien reconnaïtre que Jésus a possédé du moins une science suréminente des vérités religieuses.1' (P. 244.) „Jésus ressuscité ne meurt plus, mais vit d'une vie mystérieuse et communicable," zegt weder Batiffol, aan het slot zijner 'zes lessen over de evangeliën' (vgl. Rom. 6 : 9), hetgeen dan wil zeggen, dat ook hij, evenals Lagrange, in een op den grondslag der 'vrije' universiteit niet zeggelijken trant weet te onderscheiden tusschen den Jezus van Nazareth, die tijdelijk in het vleesch heeft gewandeld, en den Godmensch van het geloof en de idee, zooals die zich in het geestelijke leven der Gemeente, door de zélfontwikkeling der Gemeente, bij wijze van gevoelvolle voorstelling als eeuwig moment van de goddelijke Drieëenheid heeft kenbaar gemaakt.



VI
Men begrijpt reeds, dat eene zienswijze van den hier aangeduiden verhelderingsgraad niet halt houdt voor de letter ook onzer evangelieverhalen, — dat zij ook wat betreft de heilige schriften des Nieuwen Yerbonds wat beters en hoogers doet dan genoegen nemen met de willends blinde eerbiedsbetuigingen en dom werktuiglijke nazeggingen, waartoe men op den grondslag onzer 'vrije' universiteit verplicht wordt. Sprekende van ons eerste en ons derde evangelie zegt o. a. Batifïol: „Ni 1'un ni 1'autre n'a été rédigé è, «Térusalem, et ni 1'un ni 1'autre ne représente absolument le pur témoignage des apötres: il représente davantage." ('Six Le^ons' p. 51.) „Ces deux rédactions supposent des sources auxquelles leurs éléments ont été puisés." (P. 55.) Hij bespeurt overeenkomstigheden als Mt 10:17—22 + 24:8—14 = Mc 13:9—13 = Lc 12 : 11—12 + 21 : 12—19, Mt 10 : 32—33 + 16 : 27



pour irrémissibles: Tidolatrie, la fornication et 1'homicide." (P. 83.) „A Rome donc, avant Calliste, 011 condamnait une fois pour toutes ces trois catégories de pécheurs è la pénitence perpétuelle." (P. 87.) „Le Pasteur d'Hermas avait été le manifeste de la morale indulgente contre la morale encratite, et sous rinfluence du Pasteur et de son esprit s'ótait affirmé le droit au pardon pour le chrétien failli." (P. 87.) „Nous ne connaissons aucun texte positif qui établisse le dog me du pouvoir des clés a cette époque." (PP. 207—208.) „II semble indubitable que les martyrs de Lyon remettent le péché même par la vertu de la prière qu'ils adressent a Dieu." (P. 89.) „La doctrine du pouvoir des clés n'est pas exclue, mais elle n'est pas clairement présentée par Tertullien, taudis que Calliste l exprimera absolument." (P. 77.) „Un acte du pape Calliste se trouve constituer un des mouvements capitaux de 1'évolution de la doctrine pénitentielle." (PP. 89—90.) „Calliste fait état de ce que le Sauveur èt, permis a. 1a. pécheresse de baigner ses pieds de larmes, et aussi de ce que le Sauveur a conversé avec la Samaritaine. Notons que Calliste ne fait aucun usage du fait de la femme adultère, qui aurait été bien plus probant pour sa thèse. — Calliste n'a guère en propre que l1 argument qu'il tire du fait de 1'incestueux de Corinthe, argument d'ailleurs de nulle valeur." (P. 93.) Om de maat vol te maken, had Batiffol hier alleeu



= Mc 8:38 = Lc 9:26 + 12:8—9, Mt 10:38—39 + 16 : 24—25 = Mc 8 : 34 35 = Lc 9 : 23—24 + 14:27—33, Mt 13:12 + 25:29 = Mc 4 : 25 = Lc 8:18 + 19:26, en schrijft niet eene rondheid en eerlijkheid, waaraan Abraham Kuyper en zijne helpers nog een voorbeeld kunnen nemen: „Le phénomène des doublés récits, si souvent observé dans les livres historiques de Tanden Testament, se retrouve ici, indubitablement, et 1'on en peut conclure la dualité de sources sousjacentes." (P. 69.) „Puisqu'on veut faire de 1'apologie," zegt Lagrange, op zijne beurt over de evangelisten sprekende, „peut-on d'abord les présenter utilement comme des témoins oculaires ? Ce n est pas le cas pour saint Mare et saint Luc, deux disciples, et saint Luc le dit assez clairement. On ne peut pas non plus le prétendre pour 1'évangile de saint Matthieu, puisque notre évangile canonique a été écrit en grec, et que la tradition veut que saint Matthieu ait écrit en hébreu ou en araméeu. D'ailleurs, il suffit de lire son évangile pour reconnaitre qu'il ne se donne point comme témoin oculaire." ('La Méth. Fiist.1 p. 247.) „Enfin, c'est la loi de 1'histoire que les paroles ne peuvent ordinairement être transmises avec une entière lidélité et que les faits changent de physionomie avec le temps ... la comparaison des évangélistes entre eux, tous étant également iuspirés et canoniques, prouve que 1'inspiration ne les a pas préservés de cette condition de 1'humanité, et de plus qu ils ont



obéi è cette auti'e loi qui veut que l'historien le plus pénétré de son röle d'historien introduise dans son récit quelque chose de ses idéés et des idéés de son groupe: de lèt leurs divergences. — D'autre part, les ressemblances ont prouvé qu'ils se servaient de sources écrites, nouvel élément du problème évangélique, et le plus délicat è, apprécier." (P. 248.)
„Si notre S. Matthieu a été écrit en grec, quoiqu'en substance d'après le S. Matthieu araméen, nous ne pouvons insister sur chaque détail en rappelant que Matthieu 1'Apötre a vu tout cela de ses yeux." (P. 26.) „La critique estime que 1'évangile canonique de S. Matthieu a été écrit en grec; une tradition ancienne rapporte que 1'apötre Matthieu écrivit son évangile en araméen. Ce n'est donc point le même ouvrage. On ne peut recourir a 1'échappatoire d'une traduction. Mais la critique admet volontiers un original sémitique, source partielle des évangiles de S. Matthieu et de S. Luc; elle ne saura jamais très-exactement en quoi consistait eet évangile." (P. 23—24.) „Quant a saint Jean, mon ami Batiffol a dit, avec une justesse parfaite: Les historiens qui inclinent a reconnaïtre dans le quatrième évangile une combinaison de la pensée johannine et de souvenirs objectifs et personnels sur le Christ, doivent confesser la difficulté qu'ils éprouvent et qu'on ne se fait pas faute de leur opposer, k distinguer les deux éléments. Je n'essaierai pas de justifier leur vue, que je crois, quant & moi, légitime. — Cela



suffit pour que nous ne puissions apporter en toute assurance le témoignage de 1'historien Jean, considéré comme tel." (P. 247.) „Ces vieux textes," zegt weer Batiffol, „oü se sont fixés par écrit les récits et les discours évangéliques, ne sont pas des textes purement liistoriques.'1 ('Six Lecons p. 73.) ,,Cela est en tout cas manifeste pour S. Jean," urgeert Lagrange, ,,dont Clément d'Alexandrie avait reconnu le caractère pneumatique, c'est a dire inspiré de préoccupations doctrinales qui pénètrent la trame même des faits. Cet aveu est pour dérouter ceux qui, pour mieux réfuter Baur, avaient tant insisté sur la candeur des évangélistes et les auraient volontiers représentés comme de simples mïroirs réflecteurs." (P. 25.) ,,11 faut de bon coeur renoncer a 1'impossible. Puisque Jésus n'a pas lui-même lixé son enseignement par écrit, il était impossible que les termes en fussent toujours conservés d'une faQon mathématique. Ceux des évangélistes sont en partie empruntés a 1'Église et ren dus k 1'Église.' (P. 26.)
Eene schitterende proeve van hoogere bijbelkritiek gedoogt de Roomsche kerk in P. Batiffol met betrekking: tot Joh. 7 : 53 8:11, over welks zwakke handÖ '
schriftelijke waarborgen de gemeente op den grondslag der 'vrije' universiteit niet veel te hooren krijgt. Batiffol, toch, zegt in zijne 'Études d'histoire et de théologie positive': „Pour Tertullien, comme pour toute 1'Église de son temps, trois péchés sont tenus



behoeven bij te voegen, dat Joh. 7 : 53 8 : 11 merkwaardige overeenkomsten vertoont met het wedeigevondene fragment van het vermoedelijk uit Rome afkomstige Petrusevangelie.
In het boek over de Handelingen der Apostelen weet Batiffol te onderscheiden tusschen een paulinizeerend en een judaïzeerend gedeelte. En van het laatste zegt hij o. m.: „Ce récit judaïsant, avec les antithéses trés judaïsantes aussi de sa phrase, veut exprimer, d'abord, que les nouveaux convertis, en devenant chrétiens, sont demeurés fidèles k la loi juive. . . II veut exprimer, en second lieu, que eet état d'ame est pour les nouveaux convertis accompagné d'une grande paix." ('Études' 285— 286.) Vergelijkt hij Hd 2: 42 met Hd 2:46—47, dan komt hij tot de slotsom: „Tandis que la source paulinienne parle de la fraction du pain co mme d'un acte purement religieux et la place sur le même rang que la doctrine et la prière, la source judéo-chrétienne qui voit d'abord le culte du Temple, subordonne la fraction du pain, en la reduisant k une observance privée." (P. 287.) Lagrange ziet, dat de 'Paulus' der brieven de Alexandrijnsche schriftenvertaling bezigt en zegt: „Ce n'est pas le sens du texte hébreu. Faudra-t-il dire avec saint Augustin que le texte des Septante est inspiré aussi bien que 1'autre? Nous disons seulement que saint Paul s'appuie sur un texte reQu de son temps." ('La Méth. Hist.' 101.) En van de Johanneïsche Openba-



ring zegt weder Batiffol: „Nous avons dans 1'Apocalypse, non pas uiie apocalypse, mais un recueil d'apocaIvpses, dont les plus anciennes expriment 1'émotion que la persécution néronienne d'abord et la disparition de Jérusalem ensuite put susciter dans 1'ame d'un disciple de Jésus-Christ, sans toutefois que cette conclusion nous interdise de croire que ce recueil ait été fixé et pour ainsi dire scellé ti la date traditionelle que nous nous plaisons, avec M. Harnack, k lui assigner: 95 environ." ('Six Lecons' p. 104.) „Ne comptez pas que je vous donne la clé de 1'histoire et du sens de ce livre énigmatique. La science ne 1'a pas encore découverte." (P. 101.)
Zoo verwacht men dan in de Roomsche kerk het rechte begrip in dezen nog van onderzoekingen. Abraham Kuj^per, zich houdende, alsof hij staat, niet op een verouderd standpunt van schriftopvatting en schriftuitlegging, maar op een van en voor zichzelven getuigenden grondslag van Gods Woord, zal, doof vooralle rede en in doordrijvende partijzucht, zijne Gereformeerde school bij de wet verheffen tot eene inrichting, die wetenschappelijke graden verleent met rechtsgevolg. De school, wier ongelijkslachtigheid met eene ware universiteit hij zelf heeft erkend, de school, waar men zonder beroep op de overheid kan worden uitgeworpen, zoodra men afwijkt van wat de smalle gemeente haren grondslag noemt, waar een allengs tot 'onrechtzinnige' opvattingen gekomen leerling kan worden heengezonden



zonder graad en zonder dat de overheid voor hem redres heeft, — die bijzondere en aan het ondoordachte geloof eener benepene gemeente gebondene, uiterst onvrije school gaat het recht ontvangen om hare kweekelingen te stempelen tot mannen, die zonder meer tot staatsambten benoembaar zijn. De Kerk weer boven den Staat! Doch heeft het Calvinisme op zijne wijze vroeger den vooruitgang gediend, het zal dit, naar wij willen hopen, ook nu doen; de redelijkheid der goddelijke Idee weet de boosheid in iets goeds, de duisternis in het licht, het onredelijke in het redelijke te verkeeren. Achterna beschouwd dient ook Satan de doeleinden Gods! Dit echter neemt niet weg, dat in de onmiddellijkheid van zijn opzet de leidsman onzer Calvinistische kleine luiden, begunstigd door de omstandigheden, die hem, schoon op zichzelven voorman eener kleine minderheid, het roer van staat hebben in handen gespeeld, aan de wetenschap eene misdaad gaat begaan. In dien zin is Abraham Kuyper de partijdrijver en volksmenner reeds nu geoordeeld.
Leiden, Augustus 1904.











Bij
navolgende
de
MEN VAN PROF. BOLLAND:
Het Wereldraadsel f6.25; in prachtband f 7.5O
Hierin is opgenomen de intreerede 'Verandering en Tijd', bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt uitgesproken.
Eene Levensbeschouwing f 0.75
Aanschouwing en Verstand „ 1.50
Spinoza „ 0.50
Alte Vernunft und neuer Verstand „ 0.90
Het Verstand en zijne verlegenheden „ 1.50
Zuivere Rede „ 5.—
Petrus en Rome. Vierde, aanmerkelijk vermeerderde, druk „ 0.75
Open brief aan den heer H. J. A. M. Schaepman . . „ 0.80 Oude Gegevens uit het verre verleden der Kerk.
Tweede druk „ 1.25
Rome en de Geschiedenis. Herziene en vermeerderde
druk „ 1.25
Roomsche Historie. Tweede, vermeerderde, druk . . „ 1.25
De Kerk van Utrecht „ 1.—
Wat is Protestantenplicht bij de eerstkomende algemeene
verkiezingen ? „ 0.60
De Roomsche biecht in hare wording „ 0.90
Het Maatschappelijk Vraagstuk en zijne slechte oneindigheid. Tweede druk. (Mede opgenomen in'Zuivere
Rede') „ 0.50
De Grondslag der 'Vrije' Universiteit „ 0.50
Die althellenische Wortbetonung im Lichte der Geschichte 1.40
Gabler's Kritik des Bewusstseins „ 2.50
J. E. Erdmann's Grundriss der Logik und Metaphysik „ 1.50
J. E. Erdmann's Abhandlung über Leib und Seele . „ 1.50
Hegel's Kleine Logik „ 3.25
Hegel's Philosophie des Rechts • . . . „ 5.50
Hegel's Philosophie der Religion . I f6.75, II, le . „ 2.75 (Die beiden Teile werden nur zusaininen geliefert.)