ACTA DER ZEEUWSCHE SYNODE VAN 1638
MEDEGEDEELD DOOR
Dr. l. w. a. m. lasonder
(overgedrukt uit: archief, uitgegeven door het zeeuwsch genootschap der wetenschappen 1909)
MIDDELBURG J. C. & W. ALTORFFER
DRUKKERS VAN HET GENOOTSCHAP
1909
BRO [909:34



BIBLIOTHEEK THEOLOGISCHE UNIVERSITEIT APELDOORN 
ïSflO IW :W



ACTA DER ZEEUWSCHE SYNODE VAN 1638
MEDEGEDEELD DOOR
Dr. l. w. a. m. lasonder
(OVERGEDRUKT UIT: ARCHIEF, UITGEGEVEN DOOR HET ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DHR WETENSCHAPPEN 1909)
middelburg j. c. & w. altorffer
DRUKKER*) VAN HET GENOOTSCHAP
1909



NB. Het cijfergetal tusschen ( ) in kleiner lettersoort geplaatst, wijst de doorloopende pagineering aan van het Archief enz. 1909.



ACTA DER ZEEUWSCHE SYNODE VAN 1638,
medegedeeld door
Dr. L. W. A. M. LASONDER.
In de ten vorigen jare uitgekomen Rijks Geschiedkundige Publicatiën verscheen onder meer als vervolg op Reitsma en Van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572—162.0, het eerste deel van de door Dr. W. P. C. Knuttel uitgegeven Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, 1621—1700. Het scheen van belang ook de Zeeuwsche synodale acta van na 1620 in het licht te geven, zeer zeker voor deze provincie een veel eenvoudiger werk, dan dit voor Zuidholland het geval is. Werden toch in Holland volgens de kerkenordening van 1619 //alle jaers, ten ware dat den noodt eenen korteren tijdt vereyscht" 1), synoden gehouden, in Zeeland bleef altijd de kerkenorde van het jaar 1591 van kracht. Op de Zeeuwsche synode van dat jaar 3) werd deze kerkenorde in eenigszins gewijzigden vorm vastgesteld naar die van 1586 , de zoogenaamde Leicestersche kerkorde, een uitvloeisel van de nationale synode te 's Gravenhage van dat jaar 8). In Zeeland was nog in hetzelfde jaar door de Staten van dat gewest de Leicestersche
') Zie Knuttel , A. w., blz. XV.
a) Zie de acta van deze synode: Reitsma en Van Veen , A. w., V, blz. 15 vlg. 3) Zie de aeta van deze synode: F. L. Rutgers , Acta van de Nederlandsche Synoden der zestiende eeuw (Werken der Marnix- Vereeniging, Serie II, 3J, blz. 481 vlg.
Archief 1909. 1



(98)
kerkorde zonder eenige beperking geapprobeerd; maar de Staten van Holland hadden bepaald, dat zij slechts //by provisie" zou worden //achtervolcht" met nog eenige nadere reserves '), en hadden in het volgende jaar genoemde kerkorde weder geheel ingetrokken. In Zeeland is zij echter blijven gelden tot 1591, en ook aan de nieuwe, nu uitsluitend Zeeuwsche kerkorde van dat jaar is weder die van 1586 ten grondslag gelegd z). Ook later werd door de Dordtsche kerkorde van 1619 de Zeeuwsche van 1591 niet meer gewijzigd: de Staten van Zeeland hebben zich steeds tegen de invoering der Dordtsche kerkorde verzet 3), hetgeen ook duidelijk hieruit blijkt, dat op de door de Staten bekrachtigde Zeeuwsche synode van 1620 4) geheel de kerkorde van 1591 is gevolgd 6).
Wat bepaalde deze kerkorde nu omtrent het houden van synoden in Zeeland? Art. 42 kan hierop een antwoord geven. Wij lezen daar, dat «soo wanneer een hoochdringende noot voorvalt, de synodus provinciael, uut de voorseyde vier classes 6) bestaende, sal byeencomen ende dat met voorgaende authorisatie van de heeren Staten van Zeelant' . ^oór 1620 zijn dan ook in Zeeland slechts synoden gehouden in de jaren 1591, 1597, 1602, 1610, 1618 en 1620 7), en van deze zijn alleen de vergaderingen van 1591 en 1620 met authorisatie van de Staten gehouden, en door deze geapprobeerd; na 1620 is gedurende het geheele tijdvak van de Eepubliek nog slechts éénmaal, in 1638, in Zeeland een synode bijeengekomen, maar
') Zie J. W. te Water , Kort verhaal der reformatie van Zeeland (1766) blz. 447 vlg.
2) Vgl. Reitsma , Geschiedenis van de hervorming en de Hervormde kerk der Nederlanden, blz. 147.
*) Zie Reitsma , A. w., blz. 256.
•■) Zie de acta van deze synode Reitsma en Van Veen , A. w., blz. 158 vlg.
5) Zie uitvoeriger over dit alles Te Water, A. w., blz. 444 vlg.
6) De vier classen van Zeeland waren Walcheren, Schouwen, Zuidbeveland en Tholen; zie in bijzonderheden W. A. Bachiene , Kerkelijke geographie der Vereenig de Nederlanden III (1770) , blz. 1 vlg.
t) De acta van al deze synoden zijn afgedrukt bij Reitsma en Van Veen.



(99)
deze vergadering is, evenals in 1591 en 1620, gehouden met goedvinden van en ten bijwezen van de Staten T).
Reeds herhaaldelijk was er intusseben na 1620 van wege gedeputeerden uit de vier classen van Zeeland bij de Staten op aangedrongen, dat er met hun toestemming in dat gewest een synode zou wordeu gehouden. Eindelijk in 1637 met succes. Nadat in de Statenvergadering van 23 October van dat jaar opnieuw zulk een remonstrantie was ingekomon — het was er volgens deze voornamelijk om te doen door een synode meer zekerheid te krijgen over de uitlegging van sommige artikelen der kerkenorde van 1591, en een beslissing te krijgen in zaken, die alleen door de hoogste kerkvergadering , de synode, konden worden uitgemaakt — is in de vergadering van 30 October d. a v. //met eenparige stemmen goedgevonden ende geconsenteert in het houden van de voorschreve SynodeProvinciael . . In de volgende maanden zijn de gravamina, door de verschillende classes de synode ter behandeling voorgelegd, ingekomen, en, nadat de leden van de Statenvergadering hunne bedenkingen daartegen hadden ingebracht, zijn ten slotte 20 Maart 1638 de verschillende gravamina goedgekeurd, intusschen met dit uitdrukkelijk voorbehoud, dat de gedeputeerden van de Staten //wel zullen letten, dat er in deselve synode niet anders en werde verhandelt dan 'tgene dat kerckelijck is, ende niet dat politijcq ofte mixti fori is". In dezelfde vergadering werden van wege de Staten de heeren de Knuyt en Thienhoven tot gedeputeerden naar de synode benoemd. Zij hadden niet alleen' de vergaderingen daarvan bij te wonen, maar bovendien na afloop de handelingen aan de Staten over te brengen, welke dan als punt van beschrijving aan de verschillende leden van dat lichaam zouden worden toegezonden.
') Om eenigszins aan het gemi8 hiervan tegemoet te komen werden in Zeeland nu en dan, steeds te Middelburg, vergaderingen van de gedeputeerden uit de vier classes gehouden, z. g. coetus, die echter voornamelijk dienden om uitspraak te doen in zaken, die voor de lagere vergaderingen, kerkeraden en classes, nog niet beslist waren. Zie nader Bachiene , A. w. III, blz. 2 vlg.



(100)
Intusschen hadden de vergaderingen der synode van 8 tot 21 April 1638 te Tholen plaats en werd 28 April d. a. v. door de gedeputeerden het rapport daarover bij de Staten ingediend, terwijl daarbij tevens de toezegging werd gedaan, dat de volledige acta den leden als punt van beschrijving zouden worden toegezonden.
Zoo komt men eerst den 30sten November 1638 tot het voorlezen van deze acta in de Statenvergadering, en de beraadslaging over de approbatie daarvan. De vijf eerste hoofdstukken werden geheel onveranderd goedgekeurd, ook de beide eerste artikelen van het zesde hoofdstuk. Over het derde artikel is men het echter niet dadelijk eens; vooral die van Middelburg zijn eerst sterk in de oppositie; maar ten slotte wordt in de vergadering van 1 December 1638 besloten ten aanzien van het tweede punt, dat «ingevalle door disputen ende questiën, tusschen halsheeren ende ambachtsheeren ontstaen, de verkiesinge eenes kerckendienaers langer als twee maenden nae de aenspraecke des kerckenraets quame te tarderen, in zulcke gevallen de saecke zal werden gebracht aen de Heeren Haer Ed. Mog. Gecommitteerde Raden, die de voorsz. opgeresen questiën by accommodatie zullen poogen af te doen, behoudens een yegelijck sijns reghts; ende, zoo de saecke alsoo niet en kan gevonden worden, dat deselve alsdan zal werden gebraght aen de welgemelte Heeren Staten van Zeelant, die daerop zulcx zullen disponeren, als Haer Ed. Mog. zullen bevinden te behooren"; en ten aanzien van het vijfde punt wordt er dit bijgevoegd: //Wat belanght de ambaghtsheeren, de ware Gereformeerde religie toegedaen, niettegenstaende deselve daervan geen openbare belydenisse zijn doende, is by Haer Ld. Mog. verstaen, dat dezelve zullen vermogen op de verkiesinge van predicanten te committeeren eenige uyt de magistraet, daer de verkiesinge valt, doende professie van de ware Gereformeerde religie, met vryen ende ongelimiteerden last, ende anders niet."
In dezelfde zitting van 1 December beraadslaagde men ook



(101)
nog over het zevende hoofdstuk. //Dit wert niet goet gevonden, met dien verstande noghtans, dan men alle mogelijcke persuasiën zal aanwenden, dat geene persoonen van de religie in huwelijcke willen treden met paepsgesinde of andere sectarissen."
Den volgenden dag, 2 December, kwamen de hoofdstukken VIII—XII aan de beurt, die alle werden </geapprobeert ende goet gevonden". Naar aanleiding van de artt. 1—6 van Hoofdstuk IX werden verschillende resoluties door de Staten genomen: op art. 1 '/de resolutie, in dezen geroert, te renoveren ende stricktelijck te doen executeren", op art. 2 //te schryven aen de plaetsen ende steden, daer de superstitieuse ceremoniën by de Papisten publice werden gepleeght, dat sy hun voortaen van zodanige superstitieuse actiën zullen hebben te onthouden, op seeckere penen, daertoe te statuëren"; op artt. 3 en 4, dat //het placcaet, in desen geroert, sal werden gerenoveert, gepubliceert ende de respective officieren aengeschreven tselve strictelijck te executeren naer zyne forme ende inhouden", op art. 5, dat //zoo de synode daervan volkomentlijck onderright is, (deze) tselve magh te kennen geven, daer het behoort'1; ten slotte op art. 6, dat //de rethoricqende comediespelen ende andere insolentiën by publicatie zullen werden verboden ende het placcaet dienaengaende geëxecuteert".
Zoo konden nu de acta van de synode definitief worden vastgesteld. In de Statenvergadering van 23 Februari 1639 is door den //secretaris van "t lant" voorlezing daarvan gedaan, benevens van de verschillende resolutiën, door de Staten op' enkele artikelen genomen, en ten slotte is voorgelezen en goedgekeurd de acte van approbatie, waarin nog eens in het kort de geschiedenis van het bijeenkomen dezer synode en het arresteeren van hare artikelen door de Staten van Zeeland wordt nagegaan, en waarin aan het slot deze woorden voorkomen: //met dien verstande noghtans, dat hiermede niet en werde verstaen geapprobeert ende geratificeert te zijn alle de acten ende besluyten van de respective synoden, zoo van de jaren 1602



(102)
en 1620 tot Goes en Tholen gehouden, in de voorsz. synodale acten geciteert, maer alleen de poincten ende articulen, waartoe de voorsz. leste synodale acten expresselijck relatijf zijn . .
In het gedrukte exemplaar van de Notulen der Staten van Zeeland, van 1639, zijn onder de «stucken, gehoorende tot de vorenstaende notulen" de acta van de synode van 1638 opgenomen met bijvoeging in margine van de betrekkelijke Statenresoluties, terwijl daarachter zijn gevoegd //extracten van eenighe articulen, uyt andere synodale acten der kercken van Zeelant getogen, die in de synode, laetst gehouden ter Tholen, maer alleenlijck aengeteeckent worden".
In de 18de eeuw (1755) J) zijn deze acta met de genoemde extracten letterlijk uit de Notulen van de Staten overgedrukt, en met de acta van de synoden van 1591 en 1620 '/ingevolge de resolutie van de Edele Mogende Heeren Gecommitteerde Raaden van Zeelandt van den 13 Februari 1755" uitgegeven onder den titel van Acta Synodalia of gearresteerde Kerkenordeningen van Zeelandt.
Tn zekeren zin mocht het dus overbodig heeten de acta van de synode van 163S nog eens te herdrukken Maar in de eerste plaats is de laatste druk van 1755 vrij zeldzaam geworden , en ' bovendien in het archief van het provinciaal kerkbestuur van Zeeland is nog het origineel van de acta, voorzien van de eigenhandige onderteekeningen van praeses, assessor en scriba, bewaard gebleven; zie het Overzicht van den inhoud van de oude archieven der Hervormde kerlcen in Zeeland (Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven 1896, Uz. 303 vlg.) I, 3.
Het handschrift, bevattende 14 vel folio en van buiten het opschrift dragende: "Acta Synodalia van Tholen, gehouden in April 1638, 11R", behoort eigenlijk thuis in het archief van
i) Reitsma en Van Veen, A. w„ blz. XI, deze zelfde uitgave noemende, vermelden daar abusievelijk 1735 als jaar van uitgave.



(103)
de classis van Walcheren, die, zooals uit het einde van de acta blijkt, na 1638 als synodale classis was aangewezen, omdat Vlissingen de plaats van samenkomst der volgende synode — die evenwel nooit meer gehouden is — zijn zou. Naar de synodale classis was men in Zeeland steeds gewoon alle synodale papieren over te brengen, blijkbaar ook die van vroegere synoden, immers de classis van Walcheren heeft steeds de authentieke acten van alle Zeeuwsche synoden onder hare bewaring gehad. Ze zijn intusschen niet altijd daar gebleven . bij de nieuwe kerkelijke organisatie in de 19de eeuw heeft men al deze synodale stukken van daar naar het archief van het provinciaal kerkbestuur van Zeeland overgebracht.
De acta zijn hierachter geheel volgens bovengenoemd handschrift afgedrukt, maar bovendien zijn daarbij nog enkele andere stukken gebruikt, die thans berusten in het rijksarchief-depot in Zeeland (zie Verslagen omtrent Rijks Oude Archieven 1898, blz. 349). In 1898 werden voor het rijksarchief uit den boedel van wijlen Mr. W. J. Royaards van den Ham een groot aantal stukken aangekocht, op Zeeuwsche synoden betrekking hebbende, daaronder ook twee stukken, bevattende de gravamina van de vier classen van Zeeland, behandeld op de synode te Tholen in 1638 i). Beide stukken zijn blijkbaar af komstig van de gedeputeerden op die synode van de classis van Walcheren. Het opschrift van het eene stuk (Aanwinsten 1898, nr. 29) geeft het duidelijk aan: «Gravamina van de vier classen , gelijck deselve van de 4 classen van Zeelant den classis synodael 3) sijn toegesonden, ende vooreerst van de gravaminibus des classis van Walcheren, doch, alsoo deselve werden gevonden in de classe van Walcheren, soo sijn deselve hier naegelaten ..." In het andere stuk (Aanw. 1898, nr. 28) komen dezelfde gravamina voor, ook die van de classis van Walcheren,
l) Ook immers nr. 29 van de Aanwinsten van 1898 (zie* Terslagen t. a. p.)
bleek bij nader onderzoek dezelfde gravamina te bevatten als nr. 28.
*) Vóór 1638 dus de classis van Tholen.



(104)
nu echter //onderscheyden in sekere capita nae het onderscheyt der materiën, daarvan sy handelen". Cap. I—X komen overeen met de hoofdstukken, waarin de acta van de synode zijn ingedeeld, terwijl Cap. XI correspondeert met het twaalfde hoofdstuk van die acta. Intusschen zijn in dit stuk in margine ook alle zaken aangegeven, die in de acta aan het begin en aan het einde en in het elfde hoofdstuk zijn opgeteekend. En dit niet alleen: bij verschillende gravamina zijn ook de beraadslagingen vermeld, vóór het definitieve besluit van de synode daaromtrent gehouden.
In de onderstaande uitgave heb ik nu bij elk artikel van de acta in een noot de aan dit stuk (nr. 28) ontleende aanteekeningen opgenomen. Om echter den tekst niet al te zeer te overladen, heb ik als Bijlage A aan de acta de gravamina toegevoegd, zooals die in dit stuk voorkomen, met vermelding bij elk gravamen, waar dit in de acta is te vinden, en door welke classis dit bij de synode is ingediend,
Een groot aantal afschriften van de acta der synode van 1638, zoowel uit de zeventiende als uit de achttiende eeuw, is ons nog bewaard gebleven. Verscheidene zijn door Reitsma en Van Veen reeds in hun inleiding genoemd. Ik behoef ze dus hier niet allen te vermelden. Maar bovendien zijn er nog enkele andere registers, waarin bedoelde afschriften worden gevonden.
Zoo een register, reeds in de 16de eeuw aangelegd, berustende in het archief van den kerkeraad van Middelburg (zie het hiervoor genoemde Overzicht van de oude archieven der Hervormde kerken, III, 11), blijkbaar hetzelfde als het door Reitsma en Van Veen, blz. XIII en XIV bedoelde consistorieboek. Hierin zijn reeds spoedig, nadat in 1638 de synode te Tholen was gehouden, de acta afgeschreven.
Hetzelfde is het geval met een dergelijk register in het archief van den kerkeraad van Vlissingen [Overzicht, VIII, 3).
Reitsma en Van Veen noemen op blz. VT van hun inleiding een aantal synodale stukken, die vroeger in het bezit



(105)
waren geweest van Mr. C. P. Lenshoek. Al deze stukken zijn een jaar na de uitgave van hun boek (1897) voor het rijksarchief-depot in Zeeland aangekocht uit den boedel van wijlen Prof. Dr. J. G. R. AcauoY i). Ook in deze registers (Aanwinsten 1897, nrs. 74—80) bevinden zich verscheiden 17d° en 18de eeuwsche afschriften van de synode van 1638. Inliet volgende jaar 1898 verwierf het rijksarchief nog een dergelijke collectie uit de bibliotheek van wijlen Mr. W. J. Royaards van den Ham 2). De nrs. 15—18 bevatten 17de en 18de eeuwsche afschriften van verschillende synoden in Zeeland, daaronder ook van die van 1638.
Ten slotte wil ik hier nog vermelden het ook door Reitsma en Van Veen blz. XY genoemde boek, toebehoorende aan het oud-archief der synode, waarin zich volgens den catalogusJanssen, blz. 122, een 18de eeuwsch afschrift van de acta der Tholensche synode van 1638 bevindt.
In het archief van het provinciaal kerkbestuur bevinden zich bij het origineel van de acta nog enkele bijbehoorende stukken: vooreerst de credentiebrieven van de gedeputeerden resp. van de Staten van Zeeland en van de classes van Walcheren, Schouwen, Zuidbeveland en Tholen. Verder enkele brieven, waarvan sprake is in Cap. XI. Alleen deze laatste zijn hierna als Bijlagen B en C achter de acta afgedrukt. Bijlage C bevat twee stukken: een brief, te Tholen aangekomen, nadat reeds de zitting van de synode was gesloten, in verband staande met de zending van gedeputeerden der synode naar Vlaanderen naar aanleiding van de voorgenomen afscheiding der Vlaamsche kerken van de classis van Walcheren, en een authentiek extract uit de resolutiën van een vergadering der Vlaamsche kerken, waaruit blijkt, dat ten slotte bedoelde afscheiding op niets is uitgeloopen.
Ik wil deze inleidende woorden niet eindigen zonder een
') Zie Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven 1897 , blz. 204 vlg. *) Zie t. a. p. 1898, blz. 346 vlg.



(106)
woord van vriendelijken dank aan allen, die mij bij het verzamelen mijner bouwstoffen zijn behulpzaam geweest, in het bijzonder aan het provinciaal kerkbestuur van Zeeland, dat mij de uitgave der in zijn archief berustende stukken wel heeft willen toestaan.



(107)
Handelingen des Provincialen Synodi Zeelandiae, ghehouden met authorisatie der Ed. Mog. Heeren Staaten van Zeelant binnen der stede Tholen ten bywesen van de Ed. Heeren Gedeputeerde der Ed. Mog. Heeren Staaten voornoemt, d'Heer Johan de Knuyt, ridder, heerein Vossemaer, eerste ende representerende d'Edele in de vergaederinge van de Ed. Mog. Heeren Staaten van Zeelant, ende Haere Ed. Gecommitteerde Raaden, mitsgaaders Joncheer Philibert van Thuyl van Serooskërcke, heere van Thienhoven, Gecommitteerde Raat, beyde hiertoe specialijck geauthoriseert, begonnen den 8e" April ende geëyndicht den 21'n derselver m aent 1638.
Naer de aenroepinge van des Heeren naem by den herder der plaetse is by de Ed. Gecommitteerde Raaden voorscreven openinge gedaen van de resolutie der Ed. Mog. Heeren Staaten van Zeelant ]) over het houden deser synodale byeencomste ende van den last, haer ten desen aensiene opgeleyt, tot confirmatie van dien thoonende haere commissie.
Daernaer sijn de credentiën van de gedeputeerde der vier classen gelesen, met welcke verschenen sijn:
Uyt de classe van Walcheren
D. Abrahamus Clockius ende D. Joannes van den Buande, respectyve predicanten van der Gaapinge ende "Vlissingen, mitsgaaders d'Heeren Jeronymus Asman ende Geeraert Meertensen, ouderlingen tot Middelburgh ende Yere.
*) Zie hiervóór blz. 99.



(108)
Uyt de classe van Schouwen
D. Tobias Damman ende D. Maximiliaen Teellxnck , respectyve predicanten tot Oosterlant ende Ziericzee, mitsgaaders d'Heer Borgemeester Job de Jonge ende Lenaert Stofeelssen , ouderlingen tot Ziericzee ende Haemstede.
Uyt de classe van Suitbeverlant
D. Philippus Lansbergius, predicant tot Cloetingen, ende D. Petrus Larenus, gewesen predicant ter Nissen, alsoo hy den 16™ April geduirende dese synodale vergaaderinge deser weirelt is overleden, mitsgaaders d'Heer rentmeester Adriaen Laureys, ouderlingh van der Goes, ende was oock volgens de credentie ghedeputeert Geeraert Jacobssen, ouderlingh tot Cloetingen, doch en was niet verschenen , door siecte verhindert sijnde, in wiens plaetse met behoorlijcke credentie hier is gecompareert ende geadmitteert op den 13',en deser d'Heer Adriaen Wjskercke, ouderlingh ter Goes
Uyt de classe van Tholen
D. Jacobus Bursius ende D. Nathan Va jus, respectyve predicanten tot Tholen ende Bergen op den Zoom, mitsgaaders d'Heer Jacob de Vriese ende Michiel Clarisse, ouderlingen ter Tholen ende tot Lillo.
De credentiën deser gedeputeerden voorgelesen sijnde, sijn deselve voor weirdigh aengenomen, alleen dat van een lit deser vergaadering is aaengemerct, hoedat in de credentie van de Ed. Heeren Gecommitteerde Raaden dese woorden gevonden werden : //dat Haere Edele waeren gedeputeert omme van wegen de Heeren Staaten in desen synodo te praesideren", twelck scheen voordesen noeyt gebruickelijck geweest te sijn ende vremt te luyden, versoeckende daervan naerder verclaaringe; edoch hebben Haere Edele voor antwoort gegeven, dat dese woorden in alle d'andere credentiën der Heeren Gecommitteerde Eaaden om in kerckelijcke vergaaderingen te verschynen werden gevonden, daerbenevens oock, dat sy dit woort ver-



(109)
stonden niet om te praesideren over poincten, die puir kerckelijck mogten sijn, maer als representerende de souvereyniteyt vant lant, omme de handelingen deses synodi naer goede ordre te helpen dirigeren, daerin de vergaaderinge contentement heeft genomen 1).
Voorts hebben de gedeputeerde van Schouwen aengedient van haere principaale gelast te sijn, alsoo uyt een deser vier classen met credentie verschenen was een seecker persoon, van welcken stercke gerughten liepen door het lant, dat hy onlangs geleden sigh vergrepen hadde tot merckelijcken aenstoot van hoogen ende laegen stants persoonen, ende dat men oock niet vernam tegen hem gehandelt te sijn volgens de kerckenordeninghe, dat derhalven, eer men comt tot eenighe handelingen, desen eerwaerden synodo in bedencken sal gegeven werden, of soodaenigh een persoon sigh te voren niet en behoorde daervan te purgeren by dese vergaaderinghe, opdat men alsoo alle opspraeck voorcomen ende met des te beter luister voortgaen mochte; doch is van wegen den kerckenraat getoont acte van de kerckelijcke proceduiren, daarover volgens de kerckenordeninge met hem gehouden, daermede dese vergaederinge contentement heeft genomen.
D. Jacobus Bursius, die van wegen den classe synodael tsegel des synodi, d'acta synodalia van het synodus nationael
1) In de hiervoor, blz. 104 vermelde aanteekeningen bij de gravamina wordt deze zaak aldus beschreven: „Alsoo daer stont in de credentie der heeren, dat sy werden geautorizeert om niet alleen by te wonen de vergaderynghe, maer oock te presideeren, is dit woort wat vremt opgenomen, de broeders verstaende, dat sulck niet en competeert den heeren, maer dengenen, die van de vergaderynghe daertoe souden gecoren werden; de heeren hebben haer hierop alsoo verclaert, dat haere commissie is gestelt met deselve woorden ende in deselve order, die voordesen den heeren altijts is gegeven, ende, alsoo de Heeren Staten van Zeelant sijn de hooge ende souvereyne overheyt, waer sy presenteeren in dese vergaderynghe die het toecomt alle saken te dirigeeren, sy in desen connen geseyt wesen te sijn presides politici, latende nochtans de directie van de kerckelijcke saken by die persoonen, die by den synodum daertoe souden gecoren werden."



(110)
met het formulier van eenigheyt, onderteeckent in den synode van der Goes, ende de synodale papieren tot noch toe in bewaeringe gehat hadde, heeft deselve aen dese vergaaderinge overgelevert, welcke stucken alle gecollationeert met het register, daervan sijnde, sijn bevonden daermede te accorderen x), ende is dienvolgende de classis van Tholen, als tot noch toe geweest sijnde classis synodael, van desen last ontslaegen ende derhalven voor haere debvoiren bedanct.
Hiernaer is gedelibereert, of men met openbaare dan secrete stemmen den praeses, assessor ende scriba deses synodi soude kiesen, alsoock, of de Heeren Gecommitteerde daerin een decisive (stemme zouden hebben) s) ende of het nootsaeckelijck ende gebruickelijck was, dat op alle deliberatiën eerst haer advijs soude werden gevraecht, waerover verscheydenheyt ten opsien van de memoriën dergener, die voordesen in soodaenige vergaaderingen sijn geweest, bevonden sijnde, is met pluraliteyt van stemmen geresolveert, om de handelingen te faciliteren, dat al het voornoemde voor dese mael sal toegelaaten werden, onder reserve nochtans ende belofte van de Heeren Raaden selfs, indien naederhant bevonden wierde sulx voordesen niet gebruickelijck geweest te sijn, dat dese toelatinge niet en soude strecken tot praejudicie van eenige synode in het toecomende.
ÏSoo sijn dan met openbaere stemmen vercoren tot praeses D. Philippus Lansbergius, tot assessor D. Jacobus Buesius ende tot scriba D. Tobias Damman.
De acta des laetstvoorgaenden synodi Goesanae sijn by den assessor gelesen, ende, also geen bysondere openstaende dingen bevonden wierden, is men tot verhandelingen van de uytgeschrevene gravamina 3) deses synodi getreden op ordre als volght.
') Ia de aanteekeningen bij de gravamina is nog hierbij gevoegd: n Alsoo daer defect was in de credentiën, wert goet gevonden niet alleen de credentiën der kerckelijcke, maer oick der politike persoonen te bewaren."
2) Deze woorden ontbreken in bet handschrift der acta, maar zijn uit den gedrukten tekst ingelascht.
3) Zie Bijlage A.



(lil)
Capittel I. Van de kerckeliicke tsaemencomsten.
Art. I. i)
Aengaende het besorgen der kruiskercken is van nieus beslooten, dat elcke classe by jaerlijcsche touren opsight over de bestellinge derselver sal hebben volgens den 52en art. Syn. Thol. de anno 1602 s), daervan nu de eerste beurtesal hebben Walcheren, als sijnde nu classis synodael, ende daernaer elcke classis op haer ordre volgende.
Art. IT. 3)
Dewyle daer maer vier dassen in Zeelant sijn, wat expediënt men vinden sal om uyt de swaerigheyt te geraecken, wauneer de stemmen in synodo mochten comen te steecken; alle de classen comen daerin overeen, dat men in sulcken gevalle sal gebruicken alle mogelijcke inductiën, om d'een oft d'andere classe te brengen tot veranderinge van haere genomene resolutie; maer ingevalle de voet van inductie niet en conde helpen, soo sal men in het toecoraende op andere voorslaegen letten , dewijl de gedeputeerde in de voorgeworpene voorslagen 4) niet hebben counen accorderen.
Art. III. 5)
Belangende of eenige classe op den synodo, coetu of hooger
®) Gravamina I, 4.
*) Zie Reitsma. en Van Veen, A. w. V, blz. 58.
3) Gravamina I, 5.
» 4) Deze voorslagen waren volgens de aanteekeningen bij de gravamina de volgende: „1° In snlck een geval soude byeencomen classis synodael om te sien, of sy van haer eerste resolutie conde resiliëren, oft wel alle de respective classen, die dan haere resolutie over soo een sake den classis synodael souden aenschryven, om alsoo een gemeene resolutie te maken; II0 dat men sulck een sake soude aenschryven aen alle de kercken van Zeelant, welcke alle t'samen gevraecht sijnde, souden de meeste stemmen de resolutie maken; 111° dat alle de gedeputeerde hoofdelijck souden stemmen; IV0 dat men door het lot den Heer de sake soude bevelen, alles eerst getenteert sijnde, ende dat noch met sekere limitatiën, het lot gansch sorgelijck sijnde in vele dvngen, als in stucken van de leer etc.; V° dat men die sake, daervan de stemmen steken, soude uutstellen tot de naeste synode."
s) Gravamina 1, 6.



(112)
vergaederinghe in haer eygen saeck , daerover eenige kercke oft particulier persoon tegen haer geschil heeft, sal mogen blyven zitten als judex ende als richter medestemmen, stellende niettemin andere gedeputeerde als actores om haer gewesen vonnis te defenderen; is geresolveert op het eerste, dat jae de gedeputeerde van soodaenigh een classe op sulck een hooger vergaaderingh sullen mogen verschynen als judices om neffens d'andere classen te helpen vonnissen over haere saecke; doch, of die classe derwaerts oock haere actores sal mogen seynden, en is sulx noch niet gedecideert, dewijl de stemmen staecken.
Art. IY. !)
Wat belangt, als een kercke of kerckelijck persoon of yemant anders sigh by het oordeel van eenige classe gegraveert vonde, ende de classe in weygeringe waere haere saeck aen den classem synodael bekent te maecken, soodat een hooger vergaederingh geen kennisse en can nemen van haere swaerigheyt, ende deselve beslisssn, wat in sulcken gevalle te doen staet; is goet gevonden, dat men sal volgen de regulen van de voorgaende synoden, nl. van 1591, art. 28 2), naerder verclaert in synodo Goes. 1597, art. 5 °).
Art. V. 4)
Aaengaende het stemmelijck verschynen der predicanten van de steden in den classe is besloten by eenparigh advijs van alle de classen, dat men sal blyven by den 8en art. Syn. Tholan. de anno 1602 6), soo als die luit.
Art. YI. 6)
Of alle de diaeckenen in het verkiesen van predicanten be-
') Gravamina I, 7.
J) Zie Reitsma en Vak Veen, A. w. V, blz. 21.
3) Zie t. a. p., blz. 39.
4) Gravamina 1, 9.
6) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 52.
6) Gravamina 1, 10.



(113)
hoorden stemme te hebben, is verstaenjae, volgens den 3en art. van kerckenordeninge de anno 1591 1).
Cap. II. Van de kerckelijcke diensten ende wat dien aengaet.
Art. I. !)
Aengaende het doen van de reeckeninge der diaconen, of men daerin niet en behoorde te volgeneenen eenpaerigen voet; is goet gevonden, dat ten minste eens des jaers reeckeninge geschieden sal, ende dat in de kercke; maer, wanneer de middelen van den plaetsenarmen met die van de diaconie sijn ghecombineert, sal mede de reeckeninge daervan alle jaere ten minsten eens ghedaen werden, is het doenlijck, in de kercke, immers buyten de herberge; ende sullen voorts allerley abuisen, insonderheyt het teiren tot laste der armen, worden geweirt, tot welcken eynde men sal versoecken van de Ed. Mog. Heeren Staaten deser provincie haer arrest op den 3en art. Cap. "2 Syn. Goes. de anno 1620 8) te doen exsequuteren.
Art. II 4).
Dewyle bevonden wort, dat somwylen de Papisten weygeren
') Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 16.
2) Gravamina II, 1. Bij dit gravamen is het volgende aangeteekend:
„De motiven der broederen van Tolen tot het uutschryven van dit gravamen
sijn geweest, dat verscheyden kercken seer doleeren, datter in vele plaetsen geen rekenynghe gedaen en wert, ende dat seer verscheyden de rekenyngen geschieden ten aensien van tijt, als plaetse, als in herbergen."
3) Zie Reitsma. en Van Veen, A. w. V, blz. 165.
4) Gravamina II, 2. Bij dit gravamen is aangeteekend :
„'De Heer Thienboven verhaelde, dat Sondaechs voorleden den 12 April 1688 een exempel was voorgevallen van een Papist binnen Capelle in het lant van der Goes.
De heeren adviseerden, dat men sonde stellen in de vragen voor den doop alleene: „de Christelijcke kercke", ende niet „hier" of „dese" byvoegende, ofte dat men de ouders niet en soude vragen te staen over den doop van haerlieder kinderen.
Goes maekte een onderscheyt tusschen den Papisten ende Papisten, namelijck eenvoudighe ende hertnecke lasteraers, genen jae, desen en soude men niet doopen.
Archief 1909. ^



(114)
voor den predicstoel te verschynen over den doop haerer kinderen , ofte verschynende te antwoorden, insonderheyt op de twee laetste vraegen van het formulier des H. Doops; is verstaen, dat men evenwel de kinderen sal doopen, onder reserve nochtans, dat men te voren de ouders sal van de gelegentheyt dier vraagen onderrighten.
Art. III.
Men sal over al degene, die den Christelijeken Doop hebben ontfangen, naerder opsight nemen, als tot noch toe geschiet is, opdat sy, nu groot geworden sijnde, haeren doop te beter mogten beleven, volgens het voorschrift des Syn. Goes. d'anno 1620, Cap. 2 art. 4 x).
Gap. III. Vau de leere ende onderwysinge in deselve.
Art. 1 3).
Is goet gevonden, dat men met den eersten den nieuwen overgesetten bybel in alle kercken sal invoeren naevolgens voorgaende besluyten van verscheyden synoden deser provincie ende insonderheyt van het Synodus Nationael de anno 1619. Doch opdat hetselve mochte geschieden tot den meesten dienst ende geryeff van de gemeynte, sal sulx gedaen worden, soo haest als de voorscreven nyeuwe bybels in allerlei formaten sullen gedruct sijn 8).
Art. II *).
Nopende het examen ende opnemen der litmaeten. alsoo
Resolutie: Men sal de kinderen doopen , schoon sy geen gehoor en willen geven, doch sal men van te voren de ouders ontbieden, vermanende ende onderwysende haer van de vragen des doops; sal men oock de gemeynte van der predickstoel over dese gelegentheyt, dat het sulck een kint is, waerschouwen."
') Zie Reitsma. en Van Veen, A. w. V, blz. 166.
2) Gravamina III, 1—3.
3) In de aanteekeningen bij de gravamina is nog hierbij gevoegd: . . . „ende om den grooten prijs te voorcomen wiert voorgeworpen, dat men versoucken soude, dat de Heeren Staten van Zeelant souden geven octroy om der vele te mogen gedruckt werden in Zeelant".
4) Gravamina III, 4. Bij dit gravamen is aangeteekend:



(115)
daerin geenen eenpaerigen voet van tijt, plaets ende maniere can gehouden werden, wert sulx gelaaten in de vryheit van yder predicant ende kerckenraet volgens de kerckeoordeninge de anno 1591, art. 51 l) ende art. &4 Syno. Nationa. 1581 2).
Cap. IV. Aeagaende de sacramenten ende andere kerckelijcke oeffeningen.
Art. I 3).
Alsoo men bevint diversche onheylen van brasinaelen en andere ongeregeltheden door het doopen ende trouwen des Sondaghs voor de middagh tot groote ergernisse ingecropen te sijn, is goet gevonden, dat men voortaen niet anders dan nae de middagh de huwelijcken bevestigen ende den H. Doop bedienen sal, ten waere in gevalle van sonderlingen noot.
Art. II *).
Aengaende het doopen der kinderen, die in hoerdom, over-
„Dit gravamen van Tholen ingebracht sijnde, seydeii, dat de motive by dit gra(va)men was, omdat soinmighe de lidtmaten examineercn in haer particuliere hnysen."
*) Zie Reitsma. en Van Veen, A. w. V , blz. 25.
2) Zie F. L. Rutgees , Acta van de Nederlandsche synoden der zestiende eeuw (Werken der Marnix- Vereeniging, Serie II, S) , blz. 408.
3) Gravamina IV, 1. Bij dit gravamen is aangeteekend:
„Die van Tolen seyden dit gravamen uutgeschreven te hebben uut oirsake, dat in desen in haer classe sulck een diversiteyt was: sommige doopen ende trouwen voor de middach , andere nae de middach , sommige voor de predicatie , andere nae de predicatie.
Resolutie: Men sal naemiddachs trouwen ende doopen, doch voor of nae de predicatie wort in een yders vryheit gelaten.'
*) Gravamen IV, 2. Bij dit gravamen is aangeteekend :
„Over dit artikel sijn verscheyden bedeynckingen ingebracht, als : 1°. men sal afkondigen van den stoel, dat het sulcke kinderen sijn, ende door dese occasie een yegelijck vermanen, dat se haer doch van sulcke sonde wachten, opdat se haer kinderen soo geen brantmerck en setten ; II0. de ouders bekent sijnde, sal men alvooren haer over haer sonden vermanen ende bestraffen ; III». men sal oick wel letten op de getuygeu, dat se bequame personen mochten sijn ; IV». men sal te kennen geven, soo sulcke ouders geen leetwesen en betoonen, dat sulcke kinderen worden gedoopt niet uut cracht van het verbont Godts met haer naeste ouders , maer uutdien Godts verbont, met haer opgericht, bestaet in duysent leden.



(116)
spel oft bloetschande gewonnen sijn, wort verstaeii, dat men haer dea H. Doop met weygereu en can; doch onder dese naervolgende conditiën : 1. dat men de ghemeente publice sal waerschouwen, dat het sulcke kinderen sijn, meteenen aenwysende de fondamenten, waeromme dat men se nochtans doopt; 2. dat men de ouders van soodaenige kinders over haere vuyle onreynigheden ten haeren huyse sal bestraffen of elders, daer men se can becomen: 8. dat de opsienders van de kercke een sonderlinge ooge over soodaenige kinderen sullen houden; 4. dat men bequaeme getuigen over den doop van dese kinderen, zoo veel mogelijck is, sal vereysschen.
Art. III J).
Wat belangt, of men niet en behoorde te houden eenen eenpaerigen voet in het bidden voor de overheyt, isverstaen, dat men hierin sal volgen het oude formulier; ende belangende de titulen in het bidden voor hooger-amptspersoonen ende de voornoemde overheyt wort sulx gelaeten in de vryheyt van de predicanten tot de meeste stichtinge der gemeynte.
Art. IV 2).
Over het doopen van de kinderen ten platten lande buyten de bestemde daegen in de weke, sonder voorgaende predicatie, is geresolveert, dat hetselve niet en sal toegelaeten werden volgens Syn. Thol. anno 1602, art. 36 ende 48 3), ten waere in cas van groote nootsaecklijckheit.
Gap. V. Van de studenten, scholen ende schoolmeesteren.
Art. I *).
Alsoo het een seer godlijck ende noodigh werck is de blinde
') Gravamina IV, 3. Bij dit gravamen is aangeteekend :
„Dit gravamen, commende van Tolen, is verclaert, dat ingebracht is, omdat men siet, dat tformulier van tgebet, by den synode gestelt, in desen niet en wort gevolcht, ende, alsoo de tytulen der lleeren Staten uutgedruckt staen, meende men over den Heere Prince van Orangen behoorde in het gebet te noemen Sijn Hoocheyt." ^ Gravamina IV, 4.
') Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 56 en 57.
4) Gravamina V, 1 en 2. Hierbij is aangeteekend:



(U7)
heydenen door de predicatie des H. Evangelii te brengen tot het waere geloof in Cbristum, waertoe voordesen de Heeren Hewinthpbberen van de Oost-Indische Compagnie aireede een seminarium van studenten in de theologie hadden opgericht, ende nu onderlaeten, soo sal men aenhouden by de vergaederinge van de Seventhiene, dat het Haere E. gelieve hetselve wederom op te richten, insgelijx van de West-Indische Compagnie versoecken, dat mede gelijcke seminarium van wegen de Negenthiene moght opgericht worden; ende tot meerder aenwas van Gods kercke onder de heydenen sal men van wegen den synodus arbeyden by beyde de compagniën, dat in Indiën scholae illustres ingestelt werden, opdat uyt de Indianen selve allenxkens bequaeme predicanten moghten aengequeect worden om Gods woort onder haer eygen natie te vercondigen. Van gelijcke wort niet ondienstich geacht, dat eenige studenten in de H. Theologie, studerende op slants bursen, souden in haere aenneminge ghepersuadeert werden om haerselven in tijt en wyle aldaer te laeten gebruicken; dat oock eenige bequaeme predicanten uyt de synoden der Yereenighde Provinciën sullen versoght worden om haer aldaer te laeten gebruicken, waertoe metten eersten alle mogelijcke debvoiren, insonderheyt in de provincie van Zeeland, sullen aengewent worden.
Art. II !).
Aengaende het verblyven der studenten op de academie en
„Hier sijn verscheyden middelen voorgeslagen, als 1°. dat (men) by de compagniën sal sien te bevorderen het seminarium; II". dat men sal versoucken bv de Heeren Staten Zeelandiae, dat men de bursen van het land ten minste over de helft hiermede soude conditioneeren, dat, die deselve wilden genieten, souden moeten subject sijn oick te gaen naer Oost- oft West-Indiën, des noots sijnde; ten 111°. dat men uut allen synoden der Vereenichde Nederlanden jaerlijcx twee persoonen soude uutmaken, om haeren dienst te laten gebruycken voor de compagniën , ende specialijck dat men twee nut Zeelant soude willen daertoe bewilligen ; ten IV. dat (men) doch soude letten op den tijt, wanneer het octrooy der compagniën uut is, om alsdan aen te houden by de Heeren Staten van Zeelant, dat se wat goets voir de kercken mochten bespreken; V". dat men soude aenhouden by de compagniën, dat se scholae illustres wilden oprechten in Indiën selve." ') Gravamina V, 3 en 4.



(118)
is daervan geenen seeckeren tijt gestatueert, alsoo de stemmen staecken; doch opdat sy haer leven ende studia soo aenstellen, dat sy eens met stichtinge tot den H. Dienst moghten gevoordert worden, sal van wegen desen synodus geschreven worden aen de professoren der H. Theologie, dat het Haere Ëerwaerde gelieve op de stadiën en tcomportement derselver studenten seer nau acht te nemen, ende de kercken van alles rondelijck te informeren.
Art. III !).
Op het publijck predicken van de proponenten is goet gevonden, dat men daerin sal volgen den voet, beraempt in Syn. Ver. Gap. 3 art. 14 2); ende wort also t.selve hun toegelaaten, doch alleen in den tijt, des noots, ten platten lande, ende met voorgaende kennisse des classis.
Cap. VI. Naerder verclaaringe van eenige artijckelen des synodi.
Art. I 8).
Aengaende den 58en art. van den kerckenorden, raeckende de suspensie van de dienaeren 4), de synodus verstaet, dat deselve claer genoech is, ende, wat d ontreckinge van de gagiën belangt, dat sulx niet en behoorde te geschieden , dewijl de straffe der suspensie swaer ghenoech is.
*) Gravamina V , 5.
2) Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 100.
3) Gravamina VI, 1. Bij dit gravamen is aangeteekend:
„Die van Tolen , verclarende de oorsake van haer gravamen , seyden, dat het was ingebracht, omdat sommighe, gesuspendeert sijnde ende .de gagie behoudende, de straffe van suspensie quamen te wachten, seggende: wlaet se predicken, totdat sy moede sijn ; wy houden doch evenwel onse gagie"; ende oversulckx nopende de verclarynghe, daervan dit artikel spreeckt, het siet op het laetste.
De heeren meenden, alsoo dit gravamen niet alleen spreeckt van schrappen van gagie, mair oick van die te wenden tot een ander gebruick, dat dese sake politiek was, ende tot dese vergaderynghe niet en hoorde, wiert geantwoort, dat het besluyt in desen stont by de kercken, maer de executie by de heeren, oversulkx hier conde gebracht ende verhandelt werden."
4) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 26.



(119)
Art. II l).
Is verstaen, dat aengaende de snoode practijcken, om yemanden in den dienst in te dringen, den 10en art. Cap. 2 Syn Goes. de anno 1620 3) duydelijck ende strengh genoech is, soodat daertoe niet meer behoeft gevoecht te werden, maer sal in allen dassen gantsch neirstelijck ter exsequutie gestelt werden.
Art. III 3).
Gemerct nu vele jaeren herrewaerts groote swaerigheden ende veel hevige dispuyten sijn geresen over de verschyuinge der gedeputeerde van den E. Magistraat der respectyve steden in Zeelant ende ten platten lande in tverkiesen van de predicanten, ende dat uyt het woort //eenige" in den 3e" art. Syn. Middelb. de anno 1591 *) ontstaen; soo ist, dat dese synodus, om eenmael de oorsaecke der dispuyten wegh te nemen en voor het toecomende eenen vasten ende onverbreeckelijcken voet te beraemen, dienende tot ruste ende eenigheyt der kercke, heeft goet gevonden, dat men voortaen sal volgen dese ordre, t. w. dat tot Goes, Tholen ende Yere met Bergen op Zoom ende Sluys in Ylaenderen, mitsgaaders in all de beslotene steden van Zeelandt sullen vermogen in de verkiesinge der predicanten te verschynen drye gedeputeerden uyt den E Magistraet, tot Ziericzee ende Vlissingen viere, tot Middelburgh vyve 6), sonder dat dit getal sal mogen geëxcedeert
1) Gravamina VI ,'2.
2) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 168.
3) Gravamina VI, 3—5.
■1) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 16.
») Ten aanzien van het aantal politieke personen te Middelburg is blijkens het bij het 4<le punt van Cap. VI der gravamina aangeteekende nog het volgende verhandeld:
. . . Synodo den 17 April wiert versoeck gedaen van de gedeputeerde der classis van Walcheren, extra-ordinaerlijck afgehouden, om yet den synode te vertoonen, dat haer audiéutie mochte gegeven werden; dese waeren D. Jacobus Hekktns ende D. Melch. Bubsius. Naer consent van instaen sijn binnengecomen de voorscreven gedeputeerde, ende akoo die van Middelburch te voren



(120)
werden, onder wat praetext het oock soude mogen wesen. ende ten platten (lande), hetsy daar combinatiën van dorpen sijn of niet, en sullen noeyt meer dan twee politijcke persoonen toegelaaten werden.
Soo veel belangt de plaetsen, waer halsheeren ende ambachtsheeren tsaemen sijn, verstaet dese synodus, dat evenwel niet meer dan twee politijcke persoonen in de verkiesinge eenes dienaers sullen toegelaeten werden; ende, ingevalle de voorseyde heeren door haere dispuyten de verkiesinge van den predicant quaemen te tarderen, soo wert verstaen , dat sy binnen den tijt van twee maenden naer de aenspraeck des kerckenraats sich daerover sullen hebben te verdraegen, of, soo niet, wort den kerckenraat de hant geopent, om met advijs des classis het beroep te bevoorderen.
Ende aewyle de Heeren de Staaten provisionelijck yet ge-
een vertooch hadden gedaen den synodo, omhelsende vele sware clachten over de classis van Walcheren wegens de procedueren , tegen haer gehouden, is dit vertooch, van twelcke den classe de copie toegesonden was, by de gedeputeerde wederleyt van punte te punte, ende hebben gejustificeert de handelynghe des classis tegen die van Middelburch, nu eenighe jaren gehouden over tgetal der politike persoonen, comende over de verkiesynghe van predicanten binnen Middelburch. Dit vertoog ende dese apologie geëyndicht sijnde, als geen der gedeputeerde van Middelburch daer tegenwoordich waren, hebben versocht copie van deselve. Maer alsoo de gedeputeerde van Walcheren geenen tijt en hadden gehadt om tgeen sy in een cladde hadden beworpen, in het nette te stellen, inaer beloofden tgene sy mondelynghe hadden vertoont, den synodo schriftelijck over te geven, is dit uutgestelt tot smaendaechs den 19 dito. 's Maendaechs smergens dese sake weder by der hant genomen sijnde, naedat die van Walcheren haere vertooch schriftelijck hadden overgegeven, is goet gevonden, om alle disputen ende oneenicheden wech te nemen en de vergaderynghe niet langhe op te houden, dat men die van Middelburch geen copie van het vertooch van Walcheren geven sal, maer dat men ofte de papieren beyde sal versegelen met het segel des synodi ende niet openen dan door ordre van een andere synodus, ofte wel, soo de eenicheyt ende den vrede tusschen de gedeputeerde van Walcheren ende de kercke van Middelburch can getroffen werden , dat men beyde schriften sal verbranden, opdat dit niet wederom en mochte opgestelt werden. Onder en tusschen sijn gestelt tot gedeputeerde om haer te vereenigen als: beyde de heeren , D. D. Dammanus ende Vays ende de heeren Asman ende Adriaen Laureyssen , ouderlynghen."



(121)
geven hebben aen de resorten van Vlissingen ende Vere, dat dese moght, contrariëren, sullen Haere Edele Mog. versoght werden soodaenigen ordre daerin te stellen, dat de verkiesinge der predicanten daerdoor niet te langh uytgestelt en werde.
Voorts, waer geen andere magistraaten dan commandeurs ende crijghsoversten en sijn, sullen die voor magistraaten erkent worden, die van de hooge overheyt daertoe geauthoriseert sijn, ende haere commissie thoonen connen, twelck doende sullen met twee gedeputeerde uyt den haeren mogen over de verkiesinge verschynen.
Daer Paepsche ambachtsheeren sijn ende die geen professie van de Gereformeerde religie en doen, sal alleen gevolght worden den 22en art. van de synode ter Tholen de anno 1602 x), ende en sullen noch door haer selven noch door eenige gedeputeerde op de verkiesinge mogen compareren.
Een dorp, hebbende alleen een ambachtsvrouw, tsy weduwe of jonge dochter, doende professie van de Gereformeerde religie, sal vermogen twee gedeputeerde uyt den magistraat of andere uut haeren naem, sijnde litmaeten der kercke ende hebbende vrye ongelimitteerde stemmen, over de verkiesinge eenes predicants te senden 2).
Cap. VII. Vant huwelijck 3).
Is besloten, belangende de huwelijcken, die onse litmaeten
') Zie Reïtsma en Van Veen , A. w. V, blz. 54.
2) Zie de resolutie van de Staten ten opzichte van dit artikel hiervóór blz. 100.
3) Gravaraina VII, 1. Bij dit gravamen is aangeteekend:
Dit gravamen hebbende twee leden, is op het eerste goet gevonden, dat men soo veel mogelijck is, door alle middelen sal trachten , dat sulkx geweeit werde. Hiertoe wierden dese middelen voorgeslagen : 1°. dat, als men hoort, dat sulcke houwelijcken worden geprepareert door versoucken , vryage etc., dat men dan soude vigileeren door vermanynghe by den lidtmaten der gemeynte, dat se van sulck een versouck souden desisteren oft tselve afslaen ; II0. dat men den lidtmaten, als sy haer tot de gemeynte begeven , ongetrouwt sijnde , soude doen beloven , dat se souden trouwen in den Heere ; III0. dat (men) sulcke, die niet en willen luysteren naer de vermanynghe, als sy comen om ondertrouw te doen , scherpe-



(122)
met de Paepsgesinde persoonen of andere sectarissen aengaen, dat men de soodaenige sal poogen alvooren te verhinderen door alle mogelijcke persuasiën, tot welcken eynde men oock degene, die tot litmaten aengenomen werden, noch onghetrout sijnde, sal doen belooven geen jock te trecken met den ongeloovigen; edoch, soo sy tegen haer belofte tselve noch comen te doen, sal men haer op de ondertrouw scherpelijck berispen ende bovendien ontrent haer de kerckelijcke discipline oeffenen. Ende, opdat dese notoire inbreucke tegen het gebot Gods te beter voorcomen werde, sal men den Edelen Mog. Heeren Staaten van Zeelant remonstreren , watte merckelijcke onheylen uyt soodaenige allianciën ontstaen, ten eynde Haere Ed. Mog. gelieve tselve by placcate te verbieden, of soodaenigen ordre daerin te stellen, als tot meesten dienst van tlant ende de kercke sal bevonden worden te behooren.
Ende, alsoo men verstaet, dat somwylen de kinderen, uyt soodaenige huwelijcken geprocreert, by de paapen gedoopt werden, selfs tegen danck van de goede parthie, verclaert de synodus in sulcken gevalle de geloovige ontschuldigh; maer om de stouticheit van de ongeloovige parthye in desen te stuyten, sal men de exsequutie van de placcaten, tegen de exorbitantiën der paapen geëmaneert, ernstelijck by den Heeren Staaten versoecken, alsmede sullen d'officieren van haeren plight vermaendt worden 1).
Cap. VIII. Van de discipline.
Art. I2).
Over het stuck van de discipline tegens predicanten, ouder-
lijck soude bestraffen ; IV°. dat men dan oick tegen haer kerckelijcke censure soude houden.
Op het 2. lidt wiert verhaelt by die van der Goes, dat de oorsake van sulck gravamen is geweest, omdat het somwylen by haer gebeurt, dat, soo haest als een kint geboren is, de vader tselfde neemt tegen den danck van de moeder ende gaeter mede by den paep, ende laet het aldaer van hem doopen tegen den danck van de moeder."
') Zie de resolutie van de Staten ten opzichte van dit hoofdstuk hiervóór blz. 101.
2) Gravamina VIII, 1 en 2. Hierbij is aaugeteekend:



(123)
lingen ende diacoren is gerfsolveert, dat men strictelijck sal houden ende uytvoeren den 58el\ 59e" ende 60,n art. van de gearresteerde kerckenord. x); ende belangende de gemeene litmaeten sal meu insgelijx volgen ende ter exsequutie stellen den 72en artijckel ~), naerder verclaert in Syn Thol. art. 27 s). Voorts, aennopende den 74™ art., is geoordeelt deselve claerlijck genoech uytgedruct te sijn; sullen oock de consistoriën een eenpaerigen voet houden in de oefl'eninge van de stricte discipline over publijcke 4) scandalen, sooveel mogelijck ende stichtelijck is.
Art. TT 6).
Dewijl de classen somtijts haer verclaeringe tegen persoonen, die onder de kerckelijcke censure staen , lang uytstellen, sullen de respectyve classen de saecken, van de kercken aen haer gebracht, opt spoedigste afdoen.
Art. IIT 6).
Nopende het profaneren van den dagh des Heeren door het
„De broederen van Schouwen hebben bygebracht het exempel D. Bursii , alsoo daer geruchten liepen door het lant, dat hy een seker persoon binnen der Tolen hadde geslagen. D. Bursiüs heeft daerop geantwoort, dat over dit stuck de consistorie haer devoir tegens hem hadde gedaen, tot dien eynde overgelevert een lange attestatie nopende den handel der consistorie tegens hem, ende voorts aengaende sijn leere eude leven, betuygende, dat se, behalve dat, tegens hem niet en hebben , maer hem onder haer beeft gedragen in leer ende leven, als een goet ende vroom predicant betaemt, waermede die van Schouwen contentement nemende."
1) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 26.
2) Zie t. a. p. V, blz. 30.
3) Zie t. a. p. V, blz. 55.
4) Het HS. heeft: „puplijcke".
') Gravamina VIII, 3. Bij dit gravamen is aangeteekend :
„Aengaende den precisen tijt, hoe lange de classis soodanigen sake sal mogen ophouden, en is niet seker connen gestatueert werden , alsoo de stemmen twee tegen twee staken, Schouwen ende Goes noemende een halff jaer , Walcheren ende Tholen seggende hier geen precisen tijt te connen stellen."
6) Gravamina VIII, 4—6. Hierbij is aangeteekend :
„Dit gravamen commeude van der Tolen, wiert geseyt tselfde alhier ingebracht te sijn, omdat binnen der Tolen drye maenden in het jaer van smorgens



(124)
houden van merckten des voormiddaghs voor de predicatie, ende andere slaavische wercken, die opentlijck gepleeght werden, item door het ryden, rotsen, het frequenteren der herbergen van mans ende vrouwen, jongmans en jonge dochters, selfs diepe in der nacht tot merckelijcke breucke des vierden gebots ende verwoestinge des volx; verstaet dese synodus, dat sulcke schaedelijcke abuysen, als sijnde gantsch ergerlijck ende der waerer godsaligheit naedeeligh, behoorden door alle mogelijcke middelen geweirt te werden, waertoe men versoecken sal ampliatie des placcaets van politie over dit stuck ende een stricter exsequutie desselfs soo door het sluyten van de poorten, het daetlijck straffen van de contraventeurs als andersins.
Item sal men by Haere Edel Mog. aenhouden, dat de herbergen , smockelhuysen etc. naerder werden besneden, dewyle onder het decsel van den reysenden man te gerieven, de meeste debauschen oick onder de predicatie werden gepleecht, tot welcke noch dese middelen gevoecht sullen werden: 1 °. dat men geduirich predike tegen sulcke ontheyligingen; 2°. dat men int aennemen van de litmaeten hun doe beloven sich van soodanige profanatiën te wachten; 3°. soo si haere beloften in desen niet en houden, dat men tegens haer kerckelijck sal procederen.
Art. TV i).
Soo veel angaet het bemoeyen eenes predicants met tyde-
vroech tot de ure, dat het eerste geluyt comt te luyden, Sondaechs openbaer merct wort gehouden , de wynckelen worden geopent etc.; maer als het geluyt begint, wort de raerct gestoort, de wynckelen geslooten ende het coopen ende vercoopen hout op . . . Die van Schouwen wendeden voort eeuighe kerckelijcke middelen om de profanatie des sabbaths te weeren, als 1°. dat de persoonen, die lidtmaten werden, souden beloven, dat se den ganschen dach souden vieren; 11°. als sulckx niet van haer en wert naegecommen, dat men haer dan kerckelijck sal censureeren, eerst heymelijck met vermanynghe, daernae, indien sy nae de vermanynghe niet en vragen, sal men haer afhouden van den Avontmale des Heeren; 111°. wouden die van Schouwen , dat men de resolutie, die alhier wort genomen over dit gravamen, den kercken ofte gemeynten sonde bekent maken; IV°. dat men overal 9oude versoucken van de heeren, dat Sondaechs voor de wagens de poorten souden gesloten werden."
*) Gravamina VIII, 7. Bij dit gravamen is aangeteekend:



(125)
lijcke affairen ende weireltsche hanteringen, alsoo daervan decisie gedaen (is) Syn. ïhol. art. 24 1) ende in Syn. Verian. Cap. 3, art. 12 2), wort de saecke daerby gelaeten.
Cap. IX. Van verscheyden versoecken des synodi.
Art. I 3).
Alsoo het arrest van de Edele Mog. Heeren Staaten van Zeelant, genomen in Julio 1621 4) tegen de Paepsche schouten , secretarissen ende andere officieren in steden en ten platten lande, niet en wert geobserveert, soo es noodich geacht van Haere Ed. Mog. te versoecken renovatie, ampliatie en stricte exsequutie van het voorschreven arrest.
Art. II 6).
Wat belangt de superstitieuse ceremoniën, die by de Papisten publice gepleeght werden, sal men by de hooge overlieyt aenhouden, dat dese haere stoutigheyt worde tegengegaen.
Art. III 6).
Overmits diversche ingesetenen haere kinderen besteden in de Paepsche landen tot groote veraerdinge van deselve en naedeel van het lant, soo sal men by de hooge overigheyt aenhouden, dat haere placcaten, daertegens geëmaneert, ter exsequutie moghten ghestelt werden.
„Die van Schouwen seyden over dit gravamen, alsoo den 24 artikel Syn. Gousanae (lees: Tolanae) was vol cavillatiën ende captiën, dat een predicant geen tydelijcke affairen soude mogen by de hant nemen; ende, in gevalle yemant te seer was beswaert, dat hy sijn huyshouden niet en conde versorgen, soo soude men voor hem versoucken eenich subsidie by de heeren, soo nochtans, dat niemant eenich subsidie voor hem soude mogen versoucken , ten waere hy eerst van te voren synen noot hadde geopent.
1) Zie Reitsma eu Van Veen A. w. V, blz. 55.
2) Zie t. a. p. V, blz. 100.
3) Gravamina IX , 1.
4) Zie Staten-notulen, blz. 224. Den 31»ten Juli 1621 werd door de Staten van Zeeland besloten, dat men er zoo veel mogelijk op zou letten, dat door de ambachtsheeren geen schouten of secretarissen zouden worden aangesteld dan jjwesende van de Gereformeerde religie".
6) Gravamina IX, 2. e) Gravamina IX, 3.



(126)
Art. IV x).
Sal oock hetselve versoght worden tegens degene, welcke naer Halteren ende andere Paepsche plaetsen overloopen om den afgodendienst aldaer te plegen, wanneer de retorsie sal comen te cesseren.
Art. Y 2).
Alsoo veelvoudige swaerigheden ontstaen uyt de pardonnen van de moetwillige dootslaegen, soo is noodigh geacht van Syne Hoogheit te versoecken , dat doch soo traeglijck als mogelijck is, ende niet dan nae voorgaende informatie, niet alleen van de officieren, maer oock van de respectyve magistraaten, de voornoemde pardonnen en werden vergunt.
Art. VI 3).
Dewijl men siet, dat de rhetorijc- ende comedispelen wederom van nieuws in sommighe plaetsen ingevoert werden, soo is verstaen, dat men sal aenhouden op d'exsequutie van het placcaet van politie 4), daertegens geëmaneert 6).
Art. VII 6).
Aengesien het tot groote cleynigheyt des kerckendiensts is streckende alle jaer te versoecken extraordinairis augmenta met overgevinge, is goet gevonden, dat Haere Ed. Mog. sullen versocht werden den dienaeren des woorts in steden ende ten platten (lande) te vergunnen een staende gagie; gelijck oock verbeteringe van tractement voor de schoolmeesters ende de voorlesers, gemerct haere gagiën seer sober sijn , ende niet mogelijck is in desen costelijcken tijt haerselven daerop te connen generen; sal oock van Haer Edel Mog. versoght werden een
Gravamina IX , 4.
2) Gravamina IX , 5.
3) Gravamina IX, 6.
4) Zie Groot-Flaccaatboek I, 357 (1583).
è) Zie de Staten-resoluties naar aanleiding dezer zes artikelen genomen, hiervoor blz. 101.
6) Gravamina IX, 8, 7 , 9 en 10. In den gedrukten tekst zijn van dit artikel twee artikelen (VII en VIII) gemaakt.



(127)
seeckere gagie voor dien persoon, welcke in Vlaenderen met groote vrugt tegen de Wederdooperen gebruickt wort. Ende, alsoo de kercke van Lief kenshoeck hooghlijck een predicant van noode heeft, oin den merckelijcken aenwas der litmaeten aldaer, is D. Jacobo Bursio belast van wegen desen synodo de commissie, hem te voren tot desen eynde opgelegt, wederom te hervatten en op te volgen, daer ende soo het behoort. Art. VIII !).
Eyndelijck, alsoo hooghnoodigh geoordeelt is, dat om alle kerckelijcke swaerigheden, die daeglijx voorvallen , te beslissen, jaarlijx een synodus in Zeelant werde gehouden, sal daertoe van de Edele Mog. Heeren Staaten behoorlijcke authorisatie versocht werden, op soodaenigen voet als nu is geschiet, naemlijck, dat men sal overleveren eenige generale gravamina als motyven ende fontes gravafninum, daermede de nootsaecklijcheyt van het houden des synodi werde aengewesen, welcke geobtineert sijnde, sal alsdan de classis synodael met communicatie van de Heeren van den Raade beraamen tijt ende plaetse, wanneer ende waer de synodus sal gehouden worden volgens den 4ien art van de kerckenordeu. de anno 1591 2).
Cap. X. Vau de vraageu aen den synodum.
Art, I 3).
Gemerckt groote ontstichtinge ontstaat uyt vele poëtische schriften, die daeglijx in druck worden uytgegeven, is goet gevonden op de vraage, den synodo voorgestelt, wat middel men hiertegen soude gebruicken , te antwoorden, dat de remedie hiertegens gevonden wort in den 36™ art. vant placcaet van policie 4); ende soo wie bevonden wort soodaenige schriften uyt te geven, sal daerover kerckelijck gecetisureert worden.
1) Gravamina 1, 1 en 2. Dit artikel correspondeert met artikel IX van den gedrukten tekst.
2) Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 23.
) Gravamina X , 1.
4) Zie Groot-Placcaatboek 1, 357 (1583).



(128)
Art. II !).
Op de vraege, hoe men best sal voorcotnen de misbruicken, die int stuck van den eet ghepleeght worden, wort geantwoort: 1°. dat men den eet niet lightveirdelijck allerley persoonen en sal afeysschen; 2°. dat men alle, die meyneedigli bevonden werden, strengelijck sal straffen, als oock diegene, welcke sweeren by God en Syne Heyligen.
Cap. XI. Van voorgevallene saecken.
I 2)-
Is gelesen eenen brieff 3), comende van wegen den kerckenraet van Bergen op den Zoom, geteeckent Lambertus de Êijcke als praeses consistorii in absentie van den scriba, in date den 24 Martii 1638, daerin desen synodo voorgestelt wort tnaevolgende gravamen: nl. /<of een classe sulcke authoriteyt ende heersckappie heeft over eenige kercke, dat sy haere verkiesinge van een predicant magh annulleren ende tselve tot een ander constringeren, sonder eenige reden te geven van haere annullatie"; waerop gedelibereert sijnde, heeft de vergaderinge geoordeelt, dat, alhoewel dit gravamen is van grooten gewighte, dewijl nochtans tselve alle den classeij niet tydighlijck bekent gemaect en is, ende derhal ven de gedeputeerde daerop niet en waeren gelast, dat men het voor desen tijt niet verhandelen en can.
II 4).
Naedemael het tot kennisse deser vergaderinge gecomen is,
1) Gravamina X, 2.
2) Dit puilt wordt in de aanteekeningen bij de gravamina vermeld vóór Cap. II met de volgende bijvoeging:
„Seyden de broederen van der Tolen, dat dit gravamen met gelieven van die yan Bergen was uutgelaten, alsoo tselfde was besloten in het 7 artikel, Cap. I, twelck nochtans de vergaderynghe alsoo niet en oordeelde."
3) Deze brief is hierna afgedrukt als Bijlage B.
4) Dit punt wordt in de aanteekeningen bij de gravamina vermeld voor art. 2 van Cap. VI, deels uitvoeriger dan het hier is beschreven, aldus:
Is . . . goet gevonden, dat men soude senden aen de kercken van Vlaen-



(129)
dat eenighe kercken in Vlaenderen haerselve poogen af te scheyden van de classe van Walcheren, met dewelcke sy door dauthoriteyt deses staats sijn geassocieert, blijckende uyt den 36en artyc. van de kerckenord. de anno 1591 l), ende alsoo te maecken een vijfde classe van Zeelant, soo sy voorgeven, soo is goet gevonden, dat men dit behoorde tydelijck te voorcomen, omdat het een stuck is van grooten gewighte ende gevolge, waerdoor te vreesen staet, dat die kercken van Zeelant lichtelijck mogten gedemembreert werden; sijn oversulx tot desen eynde gedeputeert D D. Joannes Brandius ende Maximilianus Teellingius met volle credentie, soo aen Sijn Excellentie graaf Willem 2) als aen de respectyve predicanten, om hun te stuiten, dat se sulx op de Generaliteyt niet en versochten , maer wouden met de classe van Walcheren geassocieert blyven, ende, eer die gedeputeerde sich naer Vlaenderen transporteren, sullen sy haer aen den Edelen Heeren Gecommitteerde Eaaden van Zeelant addresseren, versoeckende brieven van voorschrift aen den welgemelten heere graeve, om alsoo de saeck te beter te faciliteren 3).
deren twee gedeputeerde om niet alleen in het particulier hiervan te dissuadeeren de predicanten, maer oick, alsoo hierover een vergaderynghe van Vlaemsche predicanten soude byeencomen den 22 April 1638 , dat sy mede souden binnenstaen om te sien, dat sulckx mochte verhandelt werden, ende sijn daertoe gedeputeert Mr. Max. Teelynck ende Joan. van den Beande , respective predicanten van Schouwen ende Vlissingen."
') Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 22.
2) Willem van Nassau , halfbroeder van Johan Maubits van Nassau.
3) Zie over den afloop hiervan Bijlage C. Behalve de heide hier genoemde „voorgevallene saecken" is, blijkens het aangeteekende bij Cap. VI van de gravamina, in deze synode nog de volgende zaak voorgekomen:
„Tenselfden daghe (19 April 1638) ... soo heeft D. Samuel Heucherius audiëntie versocht, twelck hem toegestaen sijnde, heeft vertoont, hoe dat hy , gevlucht sijnde uut Duytslant en hem als een ballynck onthoudende tot Leyden, hem ten dienste van Godts kercke aldaer besich hout om door een secreete practique, die hy daertoe uutgevonden hadde, te verclaren sekere duystere plaetsen der heyliger schrift, openende verscheydene secreten der Hebreuscher tale , daertoe hy oick overleverde sijn attestatie , geteeckent by de professoren van Leyden.
Archief 1909. ö



(130)
Cap. XII. Van de openstaende dingen.
Art I.
Hoe men best sal voorsien, wanneer de stemmen der elassen — alsoo daer maer viere in Zeelant en sijn — comen te steecken x).
Art. II.
Alsoo in het 2" 2) art. Cap. I wert gewagh gemaect van actoren ende judices, eude het stellen van judices afgehandelt is, maer niet van actores, soo blijft het laetste open.
Art. III.
Hoe lange een classe magh ophouden ende treyneren een saecke, voor haer van een kercke of persoon gebracht 3).
Art. IV.
Hoe lange een student sal moeten verblyven op de academie of by een particulier gheleert persoon, eer hy tot den dienst sal mogen gevoordert worden 4).
Om de lasten der synodale versoecken uyt te voeren sijn gedeputeert D. Philippus Lansbergius, praeses, ende D. Jacobus Buhsius, assessor.
De naeste synode sal gehouden werden binnen de stat van Vlissingen, ende de classis desselven eylants sal de synodale classe wesen ende de papieren met het segel des synodi bewaeren, die haer tot (dien) eynde alhier sijn overgelevert volgens het register, daervan gestelt.
De Edele Heeren Gedeputeerde der Edele Mog. Heeren Staaten van Zeelant, die tot desen synodum sijn afgesonden,
Oversulckx versoeekt hy den syiiodo voor hem te willen aenhouden by de Heeren Staten van Zeelant, dat hem jaerlijckx een honorarium stipendium mochte toegeleyt werden, gelijck die van Hollant ende andere provintiën hadden gedaen. Syne sake is voor gerecommandeert opgenomen, en hebben de gedeputeerde der 4 dassen hem tot een viaticum om nae sijn huys te trecken 25 gulden (toegeleyt). ') Zie hiervóór Cap. I, art. II. a) lees: „3e".
3) Zie hiervóór Cap. VIII, art. II.
*) Zie hiervóór Cap. V, art. II.



(13!)
werden bedanct over de moeyten, christelijcke ende vrugtbaere assistentie, die deselve tot sonderlinge contentement aen dese synode ende een yder int particulier hebben ghetoont, ons houdende van wegen de kercken ten hoogsten verplight by allerley voorvallende occasiën danckelijck terkennen.
Eyntelijck de censura morum gehouden sijnde, is den naeme des Heeren met dancsegginge aengeroepen, ende sijn de broederen met vrede ende vrientschap van maleanderen gescheyden.
(get.) Philippus Lansbergiüs, praeses synodi.
Jacobus Buks, assessor synodi.
Torias Damman, scriba synodi.



B IJ L A G E N.
A (zie hiervóór blz. 104 en 110).
Gravamina, te behandelen op de synode te Tholen op den 8sten April 1G38 en volgende dagen.
I. VAN DE KERCKELIJCKE TSAMBNCOMSTEN.
1 (5ae gravamen van de classis van Walcheren). Of het niet oorbaer en ware, dat men in dese synode versochte een jaerlijckschen synodum, ende dat daertoe gestelt werde eenen sekeren tijt.
N.B. Zie de Acta Cap. IX, art. VIII.
2 (10de gravamen van de classis van Zuidbeveland). Is te versoucken, dat voortaen alle jare ofte ten lanxsten
alle twee jaren een synodus Zelandiae werde gehouden, ende dat daertoe int eynde van dese synode ende den dach ende de plaetse verordineert werde volgende den 42 artikel der gearresteerde kerckenordenynge i), ofte, soo sulckx niet en wilde vallen, dat men dan eenen vasten voet rame aengaende de wyse, op dewelcke men de synode in toecommende versoucken sal, opdat int toecommende geen swaricheyt int versoucken ende consenteeren en comme te vallen, als voordesen nu eenighe jaren herrewaerts is geschiet.
N.B. Zie de Acta Cap. IX, art. VIII.
3 (15de gravamen van de classis van Zuidbeveland). Ingevalle alle jare, ten uuterste alle twee jaren, geen synodus
Zelandiae met consent der hooger overheden in toecommende
') Zie Rkitsma en Van Vees, A. w. V, blz. 23.



(133)
en soude connen gehouden werden, gelijck nu by de 18 jaren lanck tot groote ergernissen ende droef heyt der gemeene kercken deselve is achtergebleven, off niet in dese synode de reets opgerechte correspondentie en behoorde de novo geordonneert ende gearresteert te werden, dewelcke sal gequalificeert sijn om alle voorvallende kerckelijcke saken ende verschillen te verhandelen ende decideeren, ende off niet alle respective kercken van Zeelant int gemeen, ende int bysonder alle liütmaten van dieD, en sullen gehouden sijn derselver uutsprake haer te onderwerpen.
N.B. In de Acta wordt van dit gravamen geen melding gemaakt.
4 (3de gravamen van de classis van Schouwen). Off alle de dassen niet en behoorden te hebben even veel
kennisse van de cruyskercken, ende hoe men dat met de minste costen ende perikelen sal connen practiseeren.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. I.
5 (6de gravamen van de classis van Schouwen). Overmidts daer maer vier dassen in Zelant sijn, hoe men
best daerin voorsien sal, soo wanneer de stemmen commen te steken.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. II.
6 (7de gravamen van de classis van Schouwen). Als daer eenich verschil ontstaet in eenighe classe, daerover
sy niet en can accordeeren, off dat sy sententie gestreken hebbende, daertegen eenige kercke comt te doleeren; off het wel bestaen can, dat deselve classis tsamen sal stellen actores om haere sententie te mainteneeren ende judices om haere sententie te definiëren.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. III.
7 (10de gravamen van de classis van Schouwen). Als een kercke ofte kerckelijck persoon, haer stellende tegen
eenich oordeel des classis, we} gerende haer tselfde te onder-



(134)
werpen, ende versoucken, dat dese haere weygerynghe als een gravamen aen alle kercken uutgeschreven werde, ofF een classis in soodanigen geval dat niet gehouden is te doen.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. IV.
8 (14de gravamen van de classis van Zuidbeveland).
In gevalle de stemmen in de synode aengaeude de verclarynghe des 3d8n ende 4deu artikels der gearresteerde kerckenordenynge van Zeelant quame(n) te steken!), ende men oversulckx moste blyven by het oude gebruyck, dat daervan is, wat men dan by het oude gebruyck in desen verstaen moet: ofte het aldereerste, dat van eersten aff tsedert de reformatie meest gebruyckelijck is geweest, ofte dat naerderhant zedert by occasie van eenighe exempelen alleynskens is in treyn gecommen.
N.B. In de Acta wordt hiervan geen melding gemaakt. Bij het gravamen is het volgende aangeteek end: '/Alsoo dit gravamen luyt: //In gevalle de stemmen aengaende de verclaerynghe des 3 ende 4 artikels etc. quam te steken" ende, soo de vergaderynghe oordeelde, de stemmen niet en staken, maer de drye stemmen eene moste opwegen, heeft de synodus hiervan niet willen handelen, waertegen ick van wegen de kercke van Vlissingen liebbe geprotesteert, soo hiernaer over dit stuck onheylen in de kercke quamen te ontstaen. De broederen van Zuytbevelant, die buyten den synodum waren, Platelus ende Vlasman, verclaerden haer resolutie te wesen, dat, in sulcken gevalle dat de Heeren Staten de resolutie van den 3, 4 ende 5 artikel van het seste capittel 2) niet en quamen te arresteeren, niet meer als twee personen en souden comen over de beroepynge der predicanten."
1) Zie Gravaraina VI, 4.
2) Acta Cap. VI, art. III.



(135)
9 (lste gravamen van de classis van Tholen).
Off den elffsten artikel des synodi van der Tholen de a° 1602 aengaende het stemmelijck verschynen in de classe niet en behoorde naerder verclaert te werden.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. V.
10 (5do gravamen van de classis van Tholen).
Off de diaconen int verkiesen van de predicanten behooren alle ofte alleen eenighe gedeputeerde te verschynen, ende hoevele.
N.B. Zie de Acta Cap. I, art. "VI.
II. VAN DE KERKELIJCKE DIENSTEN ENDE WAT DIEN AENGAET.
1 (4de gravamen van de classis van Tholen).
Off men den artikel van de diakenrekenynghe te doen niet en behoorde overal eenparich te honden in de kercke.
N.B. Zie de Acta Cap. II, art. I.
& (llde gravamen van de classis van Tholen).
Dewyle bevonden wert, dat de Papisten, als sy haere kinderen presenteeren tot den H. Doop, oft weygeren in de vergaderynge der geloovigen te verschynen, ofte, volgens ons formulier gevraecht sijnde daerop te antwoorden, weygeren tot confusie des formuliers ende der leeraren , die het hun afvragen, ende in somma door het aendryngen, sonderlynghe op de twee laetste vragen, slechts gedrongen worden, soo sy het opnemen tot geveynstheyt tegen haer voornemen; wert gevraecht, wat men tot stichtelijcke voorcommynge van soodanige missusen best sal doen.
N.B. Zie de Acta Cap. II, art. II.
3 (£de gravamen van de classis van Walcheren).
Of men over alle, die gedoopt sijn ende ten doope gebracht worden, naerder opsicht soude connen nemen, als tot noch toe is geschiet.
N.B. Zie de Acta Cap. II, art. III.



(136)
III. VAN (DE) LEERE ENDE ONDERWYSINGE IN DESELVE.
1 (8'te gravamen van de classis van Walcheren). Off men niet den Bibel van de nieuwe oversettynghe met
gemeene ordre in allen kercken behoort in te voeren.
N.B. Zie de Acta Cap. III, art. I.
2 (14de gravamen van de classis van Schouwen). Off de nieuwe oversettynghe des Bibels in allen kercken is
ingevoert achtervolgens de resolutie Synodi Nationalis en het octroy van Hare Hoog Mog.
N.B. Zie de Acta Cap. III, art. I.
3 (8de gravamen van de classis van Zuidbeveland). Hoe dat men de nyeuwe oversettynghe van den Bibel met de minste quetse ende ongemack van de gemeente sal invoeren in de publijcke kercken.
N.B. Zie de Acta Cap. III, art I.
4 (13de gravamen van de classis van Tholen). Off het niet dienstich en ware, dat by de synode werde een gemeene ordre beraemt op het examen van de persoonen , die tot lidtmaten der gemeynte werden aengenomen, midtsgaders op den tijt ende plaetse, alwaer het voorschreven examen *) sal geschieden.
N.B. Zie de Acta Cap. III, art. II.
IV. AENGAENDE DE SACRAMENTEN ENDE ANDERE KERKELIJCKE OEEEENYNGEN.
1 (<Jde gravamen van de classis van Tholen). Off men niet en behoorde ten minste in een classe een eenparigen voet te houden soo int doopen van de kinderen als de houwelijcksche bevestynge.
N.B. Zie de Acta Cap IV, art. I.
1) Het HS. heeft: „gravamen".



(137)
2 (lste gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Hoe dat men sal handelen in het doopen van soodanige kinderen, dewelcke in hoererye, overspel ende bloetschande gewonnen sijn.
N.B. Zie de Acta Cap. IV, art. II.
3 (7'!e gravamen van de classis van Tholen).
Off men niet en behoorde een eenpaerigen voet te houden int bidden voor de overheyt volgens het formulier.
N.B. Zie de Acta Cap. IV, art. III.
4 (9de gravamen van de classis van Schouwen).
Off het geoorlooft ende stichtelijck is de kinderen ten platten lande buyten de bestemde dagen ende sonder vermanynghe te doopen, plat tegen den 47 artikel van de kerekenordenynge 1).
N.B. Zie de Acta Cap. IV, art. IV.
V. VAN DE SCHOLEN, STUDENTEN ENDE SCHOOLMEESTERS.
1 (6de gravamen van de classis van Walcheren).
Off de gedeputeerde des synodi volgens het eerste capittel articulo 1° Synodi Goesanae 2) niet en sullen vorderen het seminarium der studenten voor de compagniën van Oost- en West-Indiën.
N.B. Zie de Acta Cap. V, art. I.
2 (4de gravamen van de classis van Schouwen).
Overmidts geclaecht wert by de Heeren Bewinthebberen van de Oost- ende West-Indische Compagnie, dat sy seer beswaerlijck bequame predicanten connen crygen om het rijeke Christi in die quartieren te vorderen', hoe men dat groote werek sal connen continueeren ter eeren Godts ende salicheyt van die arme heydenen.
N.B. Zie de Acta Cap. V, art. I.
Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V, blz. 24. 2) Zie Reitsma en Van Veen, A. W. V, blz. 159.



(138)
3 (5de gravamen van de classis van Schouwen).
Hoe lange dat de studenten in de theologie haere studia in academia behooren te vervolgen, ende wat ordre dat men best sal stellen, dat se haer leven ende studia soo aenstellen, dat se daernae met stichtynge tot den heyligen dienst mogen gevordert werden.
NB. Zie de Acta Cap. V, art. II.
4 (9de gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Dat eenmael een eynde gemaeckt werde over het verschil aengaende tvierjarich blyven der studenten in de academiën ende het toelaten derselver tot de propositiën.
N.B. Zie de Acta Cap. V, art. II.
5 (7do gravamen van de classis van Walcheren).
Off de studenten publijck mogen predicken ende, soo jae, op wat voet.
N.B. Zie de Acta Cap. V, art. III.
VI. NAERDER VERCLARYNGE VAN EENIGE ARTICULEN DES SYNODI.
1 (3de gravamen van de classis van Tholen).
Off men niet en behoorde naerder te verclaren den artikel
van suspensie l) dergener, die deselve hebben verdient, ende of daerby oock niet en behoorde verstaen te werden de suspensie van gagie ten profyte van degene, dewelcke den dienst doen.
N B. Zie Acta Cap. VI, art. I.
2 (6ll<! gravamen van de classis van Tholen).
Of den artikel des synodi van der Goes art. 10 Cap. 2 2)
Art. 58 van de kerkenordening van 1591 (Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 26).
!) Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 168.



(139)
om de abuysen der indryngynghe des diensts te weeren niet
en behoorde noch naeder verclaert te werden.
N.B. Zie Acta Cap. VI, art. II.
3 (l9te gravamen van de classis van Walcheren).
Offer geen gesette order behoorde gestelt te werden van het
synodus op het compareeren van de politike persoonen op de
verkiesynghe van predicanten ende ouderlyngen, ende dat in
steden ende ten platten lande, soo daer ambachtsheeren sijn,
als daer d'hooge jurisdictie gepretendeert wert, ende daer geen
ander magistraeten dan commandeurs ende crijchraet is, wye
voor rechte magistraten sullen gekent werden.
N.B. Zie Acta Cap. VI, art. III.
4, ^gste gravamen van de classis van Schouwen).
Overmidta den derden en den 4™ artikel van de kerckeuordenynghe ') seer wert gedisputeert ende veel ongemacken baert in steden ende dorpen, of daer niet eenen eenparigen voet over en behoorde genomen te werden om de saken buyten alle twijffel te stellen.
N.B. Zie de Acta Cap. VI, art. III.
5 (llie gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Men sal den synodo in bedeynckynghe geven, wat persoonen ende hoeveel in getal niet alleen in steden maer oock ten platten lande van wegen de magistraet sullen compareeren tot verclarynghe van den 3en ende 4" artyckel der gearresteerde kerekenordeuynghe, ende bysonderlijck of persoonen, die selfs geen qualiteyt en hebben om te sitten over beroepynghe van predicanten, als ambachtsvrouwen, Paepsche ambachtsheeren ende soodauighe, die geen professie en doen van de Gereformeerde religie, sullen door eenighe gedeputeerde mogen sitten over
eenighe beroepynghe der predikanten.
N.B. Zie Acta Cap. VI, art. III.
*) Zie Reitsma en Van Veen , A. w. V , blz. 16.



(140)
VIT. VAN HET HOUWELIJCK.
1 (2de gravamen van de classis van Zuidbeveland). Hoe dat men sal weeren soodaenighe houwelijcken, dewelcke aengegaen werden tusschen onse lidtmaten ende Paepsgesinde, dewelcke oock de kinderen by de Paepsche priesters laten doopen.
N.B. Zie Acta Cap. VII. VIII. VAN DE DISCIPLINE DEE KERCKEN.
1 (4de gravamen van de classis van Walcheren). OH men niet en behoorde in naerder bedeynckynge te nemen de discipline der kercken, ende dat over predicanten, ouderlyngen, diaconen ende gemeene lidtmaten ende wat order yder consistorie insonderheyt over publijcke schandalen behoorde te volgen.
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. I.
2 (l8lc gravamen van de classis van Schouwen). Overmidts de kercke Godts in dese tyden seer jammerlijck wort ontsticht door verscheyden sware ergernissen, wert gevraecht, off men niet wat naerder en behoorde te letten 1° op de disciplyne tegens kerckelijcke persoonen, als predicanten, ouderlyngen, diaconen, die haerselven vergrvpen aen stoute sonden, ende op de discipline tegens gemeene lidtmaten, insonderheyt nopende de naerder verclarynghe van onse gearresteerde kerckenordenynghe 1).
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. I.
3 (88te gravamen van de classis van Zuidbeveland) Of het niet oorbaer en is, dat men sal versoucken van de synode een naerder verclaerynghe over den 68 artikel der gearresteerde kerckenordenynghe 2) wanneer dat een kercke, lange
') Art. 62 vlg. van de kerkenordening van 1591 (Zie Keitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 27 vlg.).
*) Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 28.



(141)
eenighe lidtmaten vermaent hebbende over eenighe scbandaleuse sonden, de sake gebracht sal hebben in de classe, hoe lange dan de classis soodanigen sake sal mogen ophouden ende traineeren.
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. II.
4 (10de gravamen van de classis van Tholen).
Alsoo het notoir is, dat door het houden van publike Sondaechsche marctdagen niet alleene veel aertsgierige door dien slommer in haer ongodtsdiensticheyt ende bynae heydensche onwetentheyt werden gestij ft, nemaer oock vele godtvruchtighe, welcke geerne dien dach in heylighe oeffenyngen souden besteden , door dese licentie van de voorseyde in haere neerynghe worden ondercropen, ende daertoe oic worden bespot, jae dat by dese occasie de gemeene neerynghe van de eene plaetse tot de andere nabuerighe plaetse, waer dese disordre meer in swange gaet, comt te divolveeren tot merckelijcke schade van de godtsdiensticheyt tot naedeel der vromen; wert gevraecht, wat middelen men best tot dadelijcke wechnemynghe van alsulcke missusen int werck sal stellen.
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. III.
5 (9de gravamen van de classis van Tholen).
Hoe dat men sal connen weeren het schieten van den papegay op den Sondach, ende insonderheyt het ommedragen van haren St. Bastiaen, ende uuthangen ende voordragen van hetselfde beelt tot schande van de gemeynte ende een vernyeuwinge der afgoderye geheel tegen het placaet van politie, midtsgaders het dryncken van St.-Jacobsschelpe in haer gilde met eerbiet.
N.B. Zie Acta (Jap. VIII, art. III.
6 (3ie gravamen van de classis van Walcheren).
Of men op de reformatie van den Sabbath niet behoorde te letten, opdat alsdan geweert soude moge werden het houden



(H2)
van publike marctdagen, het schieten in de schuttershoven, het rethorijcken, het duynryden ende ommeryden om de kerckhoven, waerdoor den godsdienst verstoort wert, het caetsen, rollen, bollen, kolven, dryncken ende schyncken ende sitten in de herberghen, ende met namen der jonge luy den met joughe dochters, ende liet late sitten in den avont, waerdoor veel onheylen geschieden.
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. III.
7 (2,le gravamen van de classis van Schouwen).
Alsoo by ervarentheyt wert bevonden, dat sommige predicanten haren dienst grootelijckx vercorten door eenighe tydelijcke aft'airen, van haerselven of eenighe van haer huysgenoten ter bant genomen, regelrecht strydende tegen den 24 artikel Synodi Tholanae a° 1602 1), of het niet noodich en sy den voorscreven artikel wat naerder te verclaren ende te limiteeren, opdat in allen classen een eenparighe voet gehouden werde.
N.B. Zie Acta Cap. VIII, art. IV.
IX. VAN VERSCHEYDEN VERSOUCKEN DES SYNODI.
1 (12'le gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Alsoo het arrest der Ed. Mogende Heeren Staten van Zeelant van den jare 1621 tegen de Paepsche schouten ende secretarissen ten platten lande niet en wert geëxecuteert, ofl' het niet van nooden sy te versoucken executie deses arrests, ende oock ampliatie ten aensien van de steden, daer sulckx van nooden is, gelijck in eeu remonstrantie voordesen geschiet is.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. I.
2 (9ds gravamen van de classis van Walcheren).
Of men niet en behoorde te versoucken, dat de stouticheyt
i) Zie Reitsma en Van Veen, A. w. V, blz. 55.



(143)
van de Papisten int gebruyck van eenighe uuterlijcke ceremoniën behoorde tegengegaen te werden.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. II.
3 (8,te gravamen van de classis van Tholen).
Of luyden van de religie hare kinderen mogen by de papen
besteden, ende wat daertegen sal mogen gedaen werden.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. III.
4 (14'le gravamen van de classis van Tholen). Of het niet noodich en ware de Ed. Mog. Heeren Staten
van Zeelant van wegen desen synodum ernstelijck te versoucken, dat haere placcaten mochten strictelijck geëxecuteert werden tegen het overloopen naer Halteren ende op andere plaetseu, daer de Pauselijcke superstitiën werden gepleecht, ende dat als
de retorsiën sullen ophouden.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. IV.
5 (5ie gravamen van de classis van Zuidbeveland). Of men niet en behoorde te versoucken, dat van moetwil-
üghe dootslagen, die den schrickelijcken toorn Godts over het gansche lant commen te verwecken, geen pardoenen noch remissen by de respective overheden ende den Ileere Prince en mochten gegeven werden.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. V.
6 (7Je gravamen van de classis van Zuidbeveland). Dat men ernstelijck sal clagen over de insolentie van de
rethorijck- ende comedispelen ende versoucken, dat de Heeren Staten hare resolutie, in desen genomen ende iteratyvelijck aen de magistraten, ambachtsheeren ende rentmeesters aengeschreven, ernstelijck mochte vernieuwt ende ter executie gestelt werde(n).
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. VI.
7 (13de gravamen van de classis van Zuid-Beveland). Of men niet en behoorde te versoucken vermeerderynge der



(144)
tractementen der schoolmeesters ten platten lande, alsoo deselve met soodanighe tractementen, als sy nu hebben, niet en connen haere familiën onderhouden; ende oock off niet van wegen desen synodum behoorde by den Raat van State versocht te werden een tractemeut voor een schoolmeester ende voorsanger op tfort St. Anne, in den polder van Namen.
N.B. Over het eerste punt zie Cap. IX, art. VII; van het tweede punt wordt in de Acta geen melding gemaakt.
8 (12'1'* gravamen van de classis van Schouwen).
Of het niet oorboir en ware voor alle predicanten in steden
ende dorpen een staende gagie te versoucken, midtsgaders verbeterynghe van tractementen der schoolmeesters ende voorlesers te versorgen.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. VII.
9 (13Je gravamen van de classis van Schouwen).
Off men niet en behoort een sekere gagie te versoucken voor
dien persoon, die in Vlaenderen tegen de Wederdooperen gebruyckt wert.
N.B. Zie Acta Cap. IX, art. VII.
10 (12ie gravamen van de classis van Tholen).
Datter mocht een predicant commen op Lief kenshouck.
N.B. Zie Acta Cap IX, art, VII.
II (llde gravamen van de classis van Schouwen).
Overmidts daer sware oncosten sijn gevallen in het versoucken van kerckelijcke saken, of het niet noodich en sy specificatie daervan te maken ende remboursement daervan te versoucken.
N.B. In de Acta wordt van dit gravamen geen melding gemaakt.
X. VRAGEN AEN DEN SYNODUM.
1 (4de gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Aengaende de poëtische versen ende boucken, die by de



(145)
poëten in dit lant gemaeckt werden, daerin dat verscheyden vertoogen van oneerlijcke dyngen ende de namen van afgoden gedaen ende vernieuyt werden, offt men niet eenich middel soude connen bedeyncken om soodanighe schriften te verhinderen ende tegens te gaen.
N.B Zie Acta Cap. X, art. I.
2 (6dc gravamen van de classis van Zuidbeveland).
Hoe dat men best soude mogen voorcommeü de misbruycken, die in het stuck van den eet gepleecht ende bedreven werden, soo int afvorderen van den eet als dien, die se violeeren, niet te straffen.
N.B. Zie Acta Cap. X, art. II.
B (Zie hiervóór blz. 105 en 128).
Brief van den kerkeraad van Bergen op Zoom aan de Synode te Tholen d.d. 1638 Maart 24.
Edele Mo: Heeren, Mijn Heeren van den fiaide, Eerweerdige, Godvruchtige, Welgeleerde, Yoorsienige, Zeer discrete Medebroeders,
Onse kercke — spreeckende van gevoelen — hadde door hare gedeputeerde totten classe van Thoolen doen inbrengen dit navolgende gravamen :
//Off een classe sulck eene autoriteyt ende heerschappye heeft over eenige kercke, dat sy hare verkiesinge van een predicant mach annulleren ende deselve tot een andere constringeren sonder eenige reden te geven van hare annullatie."
Ende alsoo sy verstaet uut het rapport van de voornoemde gedeputeerde, dat het E. classe gelieft heeft dit gravamen uut te monsteren ende te supprimeren, heeft sy in alle manieren nodich geacht hetselve den E. Synodo voor te stellen ende met eerbiedinge te versoecken , dat daerover mach werden gedelibereert ende dienvolgens geresolveert, het daervoor houdende, dat het geseyde gravamen is van ymmers zoo grooten gewichte Archief 1909. 4



(146)
als eene van de andere, dewelcke voor de E. vergaderinge sullen verschynen, ende dat daerdoor groote onheylen uut de kercken sullen wechgenomen ende geweirt werden. Waerop haer verlatende, wenscht sy d'Edele Mo: Heeren ende den Eerweirdigen Broederen beneffens den geest der wijsheit, des raets, der discretie ende voorsichticheyt den vrede ende de vrese Jesu Christi.
In Bergen op den Zoom in onse vergaderinge, gehouden op den XXIIIIen Martii 1638.
Uuyten name ende door laste van dezelve vergaderinge: (get.) Lambertus de Rijcke , praeses synedrii in absentie van den scriba.
C (zie hiervóór blz. 105).
I. ürief van graaf Willem van Nassau uit naam van de kerken in Ylaanderen aan de Synode te Tholen dd. 1638 April 21.
Eerwaerde, Hoochgeleerde, Wyse, Seer Voorsinnige Heeren, Besundere Goede Yrunden,
Op U.E. schryvens sal tot andtwoordt dienen, dat wy hetselvige met de predicanteu alhier hebben gecommuniceert, daerop dan de aenstaende vergadering niet alleen volgens U.E. versoeck vier off vijff daegen sal uytgestelt werden, maer soo lange als het U.E. sullen begeeren, sijnde deselvige vergaderingh niet aengestelt om iedt te doen, tgeene eeniclisints tot nadeel mocht wesen van de classe , daer sy onder gehooren , ofte de classen van Zeelandt, dan ter contrarie tot dienste van de kercke ende voortplantinge van Godes heilige woort te beraemen eenige noodige poincten en tgeene versocht dienden te wesen, soo wanneer de retorsie afgedaen mocht werden, te weten, dat onse predicanten de platte lande soude(n) mogen frequenteren omme de luyden, hier en daer woonende, te visiteren en vermanen, gelijck by de papen van de andere syde geschiet, twelck sy aen de Heeren gedeputeerden, die U.E herrewaerts



(147)
van meininge bennen te senden, int breede sullen bekent maecken, mitsgaders dat by haer nimmer meer intentie is geweest van iedt voor te neemen, dat tot prejuditie van de classen der provintie van Zeelandt soude mogen strecken, dan ter contrarie gesecht van deselvige gepatroniseert altijt te wesen. Yoor ons, wy sullen altijt bereit bevonden werden te bevorderen tgeene tot rust en dienst van Godes kercke sal wesen , in Wiens heylige bescherminge wy U.E. bevelen en verbly ven,
Eerwaerde, Hoochgeleerde, Wyse, Seer Voorsinnige Heeren, Besundere Goede Vrunden,
U.E.
Dienstwillig vrundt en dienaer (get). Wilhelmus v. Nassau. Sluys den 21en April 1638.
II. Besluit, genomen in de vergadering der Ylaamsche kerken te Sluis dd. 1638 April 23.
Kerckelijcke vergaderynge, gehouden binnen der consistorie van Sluys, present dese navolgende broederen: Sluys, Ardenburg, Oostburgh, Breskins, St. Anne ter Muyden, lsendijck, Gasant, Groede ende tRetrancement, op den £3 April 1638.
In onse vergaderinge sijn ingestaen de Eerw. Broederen D1 Joannes Brandics ende Maximilianus Teelingh, respective predicanten van Elessingen ende Ziriczee, welcke uutgesonden sijnde van (de) Eerw. Sinode Tolane, doende dese volgende propositie, dat de Eerw. Sinode hadden verstaen, dat de broederen van Ylaenderen haer soghten te scheyden van de classes van Walcheren, daeraen wy soo lange hadden gecombineert geweest, versoeckende, dat dese vergaderinghe souden gelieven van de gemelte scheydinge afstant te doen ende te blyven by de Eerw, classes van Walcheren.
De broederen hebben de Eerw. gedeputeerde tot andwoord



(148)
gegeven, dat men sigh alsnogh sal houden bj de gemelte classes tot dien (tijt) ende wylen, dat eenigen aenwas van kercken in Vlaenderen mogten wesen.
Datum als voren.
Uutten name der vergaderinge: (get.) P. de Luyck.
D. van der EyCKEN. W. CoMANTIÜS.







STOOMBOEKDRUK VAN J. C. & W. ALTORFFER, TE MIDDELBURG.