De Rotssteen wiens werk volkomen is.
AFSCHEIDS-PREDICATIE GEHOUDEN TE ROTTERDAM IN DE N. WESTERKERK OP DEN 5<ie» APRIL 1910
door
P. A. E. SILLEVIS SMITT,
Rotterdam - J. C. GROENEWEGEN — 1910.
BRO 1910:10







DE ROTSSTEEN WÏENS WERK VOLKOMEN IS.







DE ROTSSTEEN WIENS WERK VOLKOMEN IS.
AFSCHEIDS-PREDICATIE GEHOUDEN TE ROTTERDAM IN DE N. WESTERKERK OP DEN 5den APRIL 1910
door
P. A. E. SILLEVIS SMITT,
v. d. m.
Rotterdam — J. C. GROENE WEGEN — 1910.



BIBLIOTHEEK THEOLOGISCH UN'/3RSITEIT APELDOORN
v 6R-Q *. w
Psalm 68:14, 17.
Gelezen: Psalm 89:1—19.
Psalm 89:1, 7, 8. „ 73:13.
STOOMDRUKKERIJ — KOCH & KNUTTEL — GOUDA



Zoo moest het dan eindelijk tot deze ure komen, Gel.! door mij met smart en vreeze tegemoet gezien; de ure, waarvan de laatste weken de gedachte des morgens mij het éérst en des avonds het laatst vervulde.
Nimmer viel het mij zwaarder deze plaats voor U te beklimmen dan thans, nu het is om van U te scheiden. En toch om niets zou ik willen verbeuren nog eenmaal als uw dienaar tot U te spreken.
Somtijds heb ik gedacht, dat alleen de dood, althans niet de verwisseling van werkkring, ons van elkander scheiden zou. Ik had mijn wortelen zoo diep onder U uitgeslagen, zoo menigmaal na een roeping mij weer aan U bij vernieuwing verbonden, en ik was steeds zoo innig verblijd, wanneer ik zulk een besluit U kon mededeelen en er voor danken mocht, wanneer het verblijde harten ontmoette. Ook groeide ik als van zelf in, in den kring der gemeente, waarmede de saamsmelting de Kerk, die mij eenmaal beriep, had verrijkt.
Door dit alles is het, alsof er iets afscheurt van mijn hart, waar ik U ga verlaten, geliefde gemeente van Rotterdam! En waarlijk, gij draagt er geen schuld van, dat deze ure moest slaan. Veeleer is het ook thans mij tot steun, de vaste overtuiging te hebben, naar het licht, dat God mij geschonken heeft, dat het de wil des Heeren is, om de roepstem te volgen die tot mij kwam. Maar zoo ooit, dan gevoelen we thans, dat scheiden een kwade zaak is, waartoe God ons niet heeft geschapen. Heel ons gemoed komt er tegen op, heel ons



gevoel is er door bewogen. En toch zal het goed wezen, wanneer we thans kracht zoeken, om ons gevoel te bedwingen, en we elkander sparen. De ontlading van ons gemoedsleven kan zeker wei eens verlichting schenken, maar ze bouwt ons niet op, en doet ons meestal geestelijke schade lijden. En wat zou het een winste wezen, wanneer we ook in deze ure nog met elkander uit het Woord des Heeren werden opgebouwd in ons allerheiligst geloof, en de Heere onze God en niet gij voor mij en ik voor U het middelpunt der gedachten ware! Dit toch is alleen betamelijk in het huis onzes Gods bij de geopende Schrift.
Wat zou ik U prediken in deze laatste ure? Daarover peinzende, leefde ik nog eens terug in den avond, toen ik voor veertien jaren mij op deze zelfde plaats aan U verbond, en als vanzelf werd mijn keuze bepaald. Toen wees ilcUop den Naam des Heeren, die voor Mozes aan het begin van zijn zware levenstaak werd uitgeroepen: ,,Alzoo zult gij zeggen tot de kinderen Israëls: ik zal zijn heeft mij tot ulieden gezonden." En dat woord is bevestigd geworden; Mozes heeft nimmer aan zijn zending behoeven te twijfelen; Jehovah heeft zich bovenmate heerlijk aan zijn volk en aan zijn knecht geopenbaard. En als Mozes van zijn Israël afscheid nemen moet, dan doet hij dit met een lied, waarin hij de trouwe genade zijns Gods bezingt.
Terugziende, blinkt het licht van den Verbondsnaam des Heeren allerwege hem tegen op Israëls pad door de woestijn. Van dien naam wil hij voor het laatst zingen voor de gemeente des Heeren. De hemel, waaruit Jehovah zijn hulpe zond, luistere aandachtiglijk toe, en de aarde, die als de vleugel Gods het Israël droeg, verneme het: „Neig de ooren, gij hemel! en ik zal spreken; en de aarde hoore de reden mijns monds. Mijn leer druipe als een regen, mijn rede vloeie als een dauw, als een stofregen op de grasscheutjes, en als droppelen op het kruid." Nog eenmaal, nu aan het einde, zal Mozes den naam des Heeren uitroepen; denzelfden naam als in den beginne, maar nu dien naam, genoemd in de taal der woestijnen, dien naam in het beeld van Israëls trekkend leven en vertolkend de ervaring van zijn levende kracht.
Laat ook mij nog eenmaal den naam des Heeren voor u



mogen uitroepen, Gel! Gij vindt dan het woord des Heeren, waarbij wij in deze ure stilstaan, opgeteekend in Deut. 32 : 4a.
„Hij is de Rotssteen, wiens werk volkomen is."
De heerlijkheid Gods in zijn werk, ziedaar de gedachte die wij naar dit woord overpeinzen. Ze leidt ons tot de beschouwing van
I. het werk Gods voor ons, — en laat ons onzen Rotssteen geloovig aanbidden;
II. het werk Gods ondanks ons, —en wemoeten voor onzen Rotssteen schaamrood nederzinken;
III. het werk Gods door ons, — en we mogen onzen Rotssteen ootmoedig danken.
I.
„Ik zal zijn, die Ik zijn zal". Met dezen Verbondsnaam was Israël geroepen van den ticheloven en uitgeleid uit het diensthuis van Egypte. Geen andere zekerheid bezat het bij het goddelijk bevel, dan dit lichtwoord der genade uit het brandende braambosch, dat niet verteerde. Israëls God is Jehovah, de eeuwige, onveranderlijke God des Eeds en des Verbonds, die trouwe houdt in eeuwigheid en de werken zijner handen niet varen laat. Israëls God is het Eénige, het Al, wat het bezit. Aan dien God zal het zich met den dag moeten leeren vastklemmen als ziende den Onzienlijke. Israëls weg is van de eerste schrede af een weg des geloofs, waarin de heerlijkheid van Jehovah moet worden gekend. Maar daarom ook een weg van beproeving, van loutering, van verzoeking, die aan het geloof nimmer vreemd is, wijl het geloof gelegd is door de genade Gods in den mensch, die vleesch is. Zoo zijn ze door het geloof de Roode Zee doorgegaan als door het droge. Aan den oever der overzijde wordt nog in het geloof gezongen, gejubeld, doch ... daar breidt de onafzienbare zandwoestijn zich uit voor het oog; de reize naar Kanaan vangt aan. En héél die reize, ge weet het, moest geschieden, opdat de gansche kerk des Heeren en ieder kind Gods zijn weg, van het diensthuis der zonde af tot het hemelsche Kanaan toe, zou afgeteekend zien, en



alzoo wij allen door de vermaning en vertroosting der Schriften hope zouden hebben.
Israël heeft in zijn geloof op dien weg geleden en gestreden. Was niet die woestijn in tegenspraak met de belofte van Gods Naam, met al wat die naam deed hopen en verwachten? o Bange woestenij, dorre oceaan van doodelijkeellende! Zet uw treden in het mulle zand, en ge vindt geen steun, het bedriegt u in het gaan, ge verliest schier evenveel als ge wint, en een korte tocht heeft u hijgensmoede gemaakt. De brandende hemel van boven stookt een oven onder uw voet, en uit zand bouwt ge geen beschutting op noch tegen de hitte noch tegen den regen. Tegenweer tegen uw aanvaller biedt de vlakke bodem u niet. En steekt straks een windvlaag op, vreeselijker dan de kolken der zee zijn de dwarrelwolken van stof die den woestijnreiziger omvangen en dreigen te verstikken. In het kort, het zand der woestijn, het beeld van al wat onvast en bedriegelijk, van wat tergend en kommervol, van wat gevaarlijk en dreigend is. Het beeld van ellende, jammer en dood!
Maar Jehovah, die van boven de wolkkolom en vuurkolom gaf, schonk onder den voet meer dan het leugenzand. Hij leidde zijn volk gedurig tot een steenrots, en, wat blijde verrassing, wanneer reeds van verre de vaste klip van een rotsgevaarte zich uit de zandzee rustig omhoog verhief. Dan vloden ze tot den rotssteen. Daar vond hun voet een steunpunt en veilige schuilplaats. Die rotssteen, liet beeld van het duurzame tegenover het wisselende, van het ware tegenover het valsche, van het leven tegenover den dood. En, wanneer dan die rotssteen Israël dekken mocht tegen gloed of regen, of wanneer van af dien rotssteen Israël zijn vijand ontmoeten mocht, dan bleek zonneklaar, welk een onschatbare weldaad de steenrots was in de woestijn. En duidelijker heeft Israël dit nooit kunnen zien dan in het goddelijk wonder, waardoor een waterstroom uit het rotsgesteente doorbrak, terwijl het dorstig volk allerwege op zijn reize dien waterstroom met zich zag gaan. „En de steenrots, die volgde, was Christus".
Genoeg; elke steenrots was een levende prediking: „Ik zal zijn die Ik zijn zal." Ja, bij eiken rotssteen was het Jehovah zelf, die zijn reddende en bewarende hand uitstrekte. En daarom verdwijnen de aardsche rotsen uit ons oog.



Trouwens geen van die zal stand houden: „Eens wordt de sterkste rots verguisd en 't hoogst gebergt stort in." Ons oog zij geslagen op Jehovah zelf: „Hij is de Rotssteen, wiens
werk volkomen is."
Aldus is Mozes begounen, door woestijn-ervaring geleerd, zijn God te noemen. Niet minder dan zes malen duidt hij Jehovah in zijn afscheidslied met dien beteekenisvollen naam aan, eu geen wonder, dat David, trouwens niet minder in de woestijnen onderwezen, zijn psalmbundel van deze beeldspraak doet overvloeien, en geen einde vindt van het roemen zijns Gods als zijn Burcht, zijn Toevlucht, zijn Sterkte, zijn hoog Vertrek, zijn Steenrots. Geen wonder, dat de profeten gedurig in gelijke taal de kennisse Gods verbreiden. En, indien in die oud-Testamentische sprake voor U het Messiaansche karakter niet verborgen is, dan begrijpt ge, hoe de Heiland straks, sprekende met zijn discipelen over Zichzelven als den Christus, den Zoon des levenden Gods, de Christus-belijdenis als de petra, de rots der gemeente noemt, waarop ze onverdelgbaar gebouwd is. En de apostelen worden door den Heiligen Geest slechts in hetzelfde spoor der waarheid geleid, wanneer zij der wereld verkondigen, dat Jezus Christus van het gebouw der Gemeente de uiterste hoeksteen is, en dat niemand een ander fundament dan dat eenmaal door God gelegde fundament leggen kan. Geen wonder ook, dat in bange tijden een Luther Gods verdrukte volk in zulke taal voorzingt :
„Een vaste Burcht is onze God,
Een Toevlucht voor de zijnen."
Jehovah, Ik zal zijn die Ik zijn zal, is in Christus den Eengeborene, de Rotssteen der Gemeente en van allen die gelooven. Hij, hun eeuwige, hun waarachtige en getrouwe, hun onveranderlijke en sterke God, hun Schaduw, hun Toeverlaat, hun Woning, het Schild hunner hulp, het Zwaard hunner hoogheid, hun Rotssteen!
En... Hij is een Rotssteen, die werkt.
Het roerloos rotsgevaarte geeft u wel het beeld van onbewogen rust, maar, wanneer het u spreekt van uw God, — niettemin ook van rusteloozen arbeid: „Hij is de Rotssteen, wiens werk volkomen is." En wie zal het werk Gods voor zijn volk verhalen? A.1 wat de steenrots bood in de woestijn, is



het werk des Heeren voor zijn volk, en verzinnebeeldt zijn genadewerk aan zijn geestelijk Israël. In allerlei wisselende tonen bezingt Mozes het werk van dezen Rotssteen. Luistert slechts: Hij schiep Israëls leven: „de Rotssteen, die u gegenereerd heeft." (vs. 18). Hij onderhield dat leven: „Hij deed hem honig zuigen uit de steenrots, en olie uit de kei der rots." (vs. 13). Hij wrocht Israëls verlossing: „Hij is de Rotssteen zijns heils." (vs. 15). Hij beschermt Israël tegen zijn vijanden, want ze kunnen niet verjaagd, „tenware dathunlieder Rotssteen hen verkocht en de Heere hen overgeleverd had."
En wat deze Rotssteen werkt, het draagt alles het merkteeken van zijn Wezen, het is de uitdrukking van zijn deugdenbeeld, het is de verkondiging, dat Hij goed is: „Hij is de Rotssteen wiens werk, volkomen is." Volkomen, niet slechts, gelijk het vóór de grondlegging der wereld ligt in Zijn Raadsbesluit, en, gelijk het in den dag der voleinding, volmaakt en heerlijk prijken zal. Het grondwoord ziet niet zoozeer op een werk, dat reeds in zijn voltooiing volbracht is; maar het werk van dezen Rotssteen is in elk deel, op eiken tijd, aan elke plaats, bij elk zijner schepselen immer volkomen, onbestraffelijk, ongerept, evenredig, zichzelf gelijk, in overeenstemming met zijn eigen volkomenheid. „Want," zoo vervolgt Mozes, — en hij verklaart daarmede dat volkomen-zijn — „alle zijne wegen zijn gerichten, God is waarheid, er is geen onrecht; rechtvaardig en recht is Hij."
Die naam is er waarborg voor, dat Hij voor al de zijnen Dezelfde is en hetzelfde werkt. Verandering noch schaduw van omkeering is er bij Hem die zegt: „Ik de Heere word niet veranderd, daarom zijt gij, o kinderen Jacobs, niet verteerd." Die God is ook onze zaligheid, ja een God van volkomene zaligheid. Heel het leven der gemeente, geboren uit dezen genereerenden Rotssteen, is een genadeketen van werken Gods voor ons, die roepen tot geloovige aanbidding.
En waar zou ik beginnen, waar eindigen, wanneer ik u in orde verhalen moest wat God in die veertien jaren van onzen dienst voor u gewerkt heeft als de Rotssteen van uw leven? Was niet heel de prediking des Woords (in zijn korte saamvatting de uitroeping van dien Naam) reeds zelve een werk, het groote werk Gods voor u, tot uw geloof en uw



bevestiging? Was ze niet een levende verkondiging door de verlichtende werking van den H. Geest in de harten der geloovigen? Beeldde het badwater des Doops, dat telkens gesprengd wordt, voor u niet af het bloed der verzoening, dat vloeit uit den geslagen Rotssteen Jezus Christus tot wassching van u en uw zaad ? Hebben we niet bij brood en beker onze zielen gevoed door den H. Geest met de 'honig en de olie der genade, die bij overvloedige beken uit de Steenrots vloeien? Heeft uw God u niet gedekt, bij koude of bij hitte, als uw Schuilplaats of uw Schaduw aan uw rechterhand? Zijt ge in uw God, als uw woning, niet geleerd van den goeden strijd des geloofs tegen alle booze macht? Was er ooit één dag, dat de Steenrots ons niet volgde, het water ontbrak, onze God niet getrouw was, ook al zag uw oog het niet altijd?
Ja, ook al zag het niet steeds ons oog! Het kwam immer op gelooven aan, en waar het geloof werd gemist, daar blonk de naam des Heeren in u niet uit, daar worsteldet ge in het bedriegelijke zand, daar zweeg de aanbidding in uw hart. Daarom moest onze dienst steeds zijn een bewegen tot het geloof. En daarom is ook nu nog onze laatste prediking een bidden van Christus' wege, of ge toch den Rotssteen uws heils niet mocht versmaden en uw God niet liet varen, die u gemaakt heeft, opdat niet, gelijk het weleer was, God in het meerendeel van ulieden geen welgevallen zou hebben. Zoo iemand door schuldig ongeloof „zijn aangezicht harder zou maken dan een steenrots en zou weigeren zich tebekeeren," de Rotssteen des heils zou hem worden „een Rotssteen der struikeling en een steen des aanstoots." o, Mijn geliefden, medepelgrims door de woestijn, gij kunt de Steenrots niet missen of het zou ten doode zijn! Wee het Zion Gods, wee die ziel, die te midden van de dreigende gevaren den Rotssteen versmaadt! Met elk jaar, met eiken dag klimt de nood, en alleen dan geven wij u vertrouwend in den schoot der toekomst over, zoo uw vertrouwen is op den Heere onzen Rotssteen en op zijn werk dat volkomen is. Alleen dan zal uw arme ziel gelaafd, wanneer ze den woestijndorst kent van den waren Zioniet, die, gelijk een hert schreeuwt naar de waterstroomen, en wiens ziel dorst naar God, naar den levenden God ..., want hij is de Rotssteen, wiens werk volkomen is.



II.
Volkomen, onberispelijk, onbestraffelijk is al Gods doen. Het geloof en de aanbidding vermeidt zich hier in het goddelijk heilige, dat vlek noch rimpel kent, in het ecuwig trouwe, dat klacht noch vreeze wettigt.
Maar dat werk Gods is als het zonlicht, dat schijnt in een onrein moeras, waaruit licht en warmte slechts te meer de vuile dampen doen opstijgen. Er is geen grooter tegenstelling, dan tusschen God en zijn volk, dat Hij liefheeft en toebereidt, tusschen Zijn werk en ons werk. Jehovah en Israël, het is dezelfde tegenstelling als tusschen Rots en zand. De tegenstelling van vleesch en geest, van zonde en genade, van duisternis en licht. En die tegenstelling is absoluut. Iets van dat absolute gevoelt ge, wanneer God van Sinaï's rots, in toorn ontvlamd, voorstelt bet volk te verdelgen. Ge gevoelt 't ook in Mozes' afscheidslied, wanneer hij tegenover den Rotssteen en diens werk stelt: „Hij heeft het tegen Hem verdorven; het zijn zijn kinderen niet; de schandvlek is hunne; het is een verkeerd en verdraaid geslacht. Zult gij dit den Heere vergelden, gij, dwaas en onwijs volk?" o, Indien de Rotssteen op dit volk nederstortte en het verpletterde, het zou, op zichzelf genomen, een volkomen, wijl rechtvaardig werk zijn. Kon zelfs deze Mozes, toonbeeld anders van zachtmoedigheid, op Nebo scheiden van de woestijn, zonder in Gods straffe het onvolkomene van zijn werk op het allerdiepst te gevoelen?
Zoo aanschouwen we dan Gel.! Gods werk, ondanks ons, en ondanks ons werk. Wij moeten die tegenstelling maken. Ze dringt zich aan ons op. Ze treedt te voorschijn bij het eerste licht, dat de H. Geest ontdekkend in de ziel ontsteekt. Ze vernedert, ze veroordeelt, ze beschaamt ons. Och, of ze ons ook verootmoedigen en verteederen mocht! Ze doet ons schaamrood nederzinken voor den Rotssteen, wiens werk volkomen is.
Toch is het aanschouwen van die tegenstelling vruchtbaar voor de verheerlijking Gods en voor het leven onzer ziele. Er is niets, wat zoozeer de zelfverheffing breekt en zoozeer brengt op de rechte plaats tegenover God, en ook tegenover elkander, dan wanneer God en zijn werk zich



ontdekt voor ons oog in den lichtglans der volmaaktheid, en dat volkomene ons aangrijpt in zijn onweêrstaanbare kracht, om ons en al het onze in zijn onwaardigheid en verdorvenheid neêr te werpen. En zeker mag dit niet achterblijven, wanneer een stuk van ons leven, van ons werken, van ons worstelen, voor ons aangezicht voorbijgaat als een afgesloten geheel. Allerminst in deze ure, waarin ik van u en mijn werk onder u afscheid neem. Laat het dan mogen wezen een afscheid nemen ook van al mijn zonden, die mij aankleefden, en die mijn arbeid in zichzelf verwerpelijk maakten, door ze te belijden en te wasschen in het bloed der verzoening.
Ook aan mij was het werk Gods groot. Ilij gaf mij een plaats der eere in zijn kerk; Hij vertrouwde mij u toe als een kudde aan zijn herder; Hij schonk mij in zijn Woord al wat ik voor u noodig had; Hij ontblootte mij niet van die krachten, om onder u te arbeiden, die Hij voor mij dienstig achtte; Hij ontsloot mij een breed terrein van arbeid in zijn gemeente en daarbuiten; Hij gaf mij daarbij de banden en het vertrouwen, de vertroostingen en verkwikkingen, die de blijmoedigheid levendig maakten. Ach, wat deed Hij niet voor mij onder u, Hij, mijn Rotssteen, wiens werk ook voor mij volkomen was! Doch, Hij deed dat alles ondanks mij. En liever mocht deze ure nimmer zijn geslagen, dan zoo ik niet van die aangrijpende tegenstelling een diepen indruk had, of met ijdele lippentaal en holle frasen van eigen onvolkomenheid sprak, zonder dat mijn ziel in mij nedergebogen ware! En zelfs dan, wanneer het gezicht op onze schuld het oog ter aarde doet slaan, blijft er reden tot de verzuchting: „Wie zou de afdwalingen verstaan? Reinig mij van de verborgen afdwalingen." Het oordeel van menschen, zelfs het welwillend oordeel der liefde der broederen, baat ons hier weinig. Gij preest mij misschien, wanneer ik voor mijn God allerminst te prijzen was, en mijn werk, in de weegschaal der volkomenheid opgewogen, rees naar omhoog. Zelfbehagen verrast vaak het eigen hart en vergiftigt het, waar ons loon voor den Heere weg is. En zoo ik één les heb geleerd, er althans iets van heb geleerd, het is wel deze, dat er bij geen menschenwerk zóó valt te klagen over onvolkomenheid, zóó reden is tot beschaming, dan bij het werk in den wijngaard des Heeren. Wie hier zich eere toeëigent, pleegt roof in



allerheiligste; wie hier door menschenvrees weerhouden wordt, is trouweloos in het hoogste; wie hier het eeuwige voor het tijdelijke vergeet, is Dalatig in het voornaamste. Eén blik op de volkomenheid van het Verbond der genade, van het Woord des Heeren, van Gods liefde tot zondaren, van Gods eisch tot zijn volk, ook van zijn rechtvaardig oordeel, moest ons doen gloeien van ijver en doen smelten van mededoogen. En och, hoe menigmaal was het vuur onder assche verscholen, verliep het werk in knechtelijken sleur, werd het bidden verzuimd. Ik had u meer kunnen liefhebben om Christus' wil, ik had u meer kunnen dragen op het hart, kunnen opzoeken in uw huis. Ik gevoel er dan ook niets geen behoefte aan, om van deze ure een gedenkteeken te maken van wat ik al gearbeid heb. Eerlijkheidshalve zou ik dan evenzeer moeten opsporen wat ik niet deed, schoon ik het had kunnen doen; wat ik verkeerd deed, zonder het te belijden of te verbeteren; of wat ik wel deed maar beter had nagelaten. Er was geen week, geen dag, geen uur; er was geen prediking, geen onderwijs, geen arbeid, welke ook, die ook maar één oogwenk bestaan kan zonder, mits genade tusschentrede, te worden weggeschenen door het licht, dat van Gods werk afstraalt. En zie, waar nu, niettegenstaande dit alles, toch de Heere de Rotssteen bleef, en immer voortzette, wat Hij begonnen was, daar wordt het hart klein onder de goedertierenheden Gods. Ondanks ons, toch altijd weer alles voor ons! Juist tegenover dat werk der volkomen liefde, voelt de ziel zich 't meest schuldig, en het is meer de goedheid des Heeren dan de rechtvaardigheid, die de schuld doet gevoelen, en dringt tot de bede: „Treed niet in het gericht met uwen knecht!"
Welk een troost, dat de Steenrots ook de Rotssteen der verzoening is, tot wien de Geest der genade ons dringen wil. Ik heb u dan ook nimmer anders kunnen prediken dan de algenoegzaamheid van Gods genade tegenover onze volstrekte doemwaardigheid; een volkomen ontferming tegenover een volkomen schuld. En dit steunt ongetwijfeld bij eigen schuldbesef, dat al Gods kinderen hierin samenstemmen en in schuld zich één gevoelen. Wat gij te belijden hebt voor uw God tegenover zijn volkomen werk, tegenover het woord, dat ook op mijn lippen tot u gelegd werd, ver-



zwijgt het niet. 't Was uw wérk, om het Woord te hooren, het met zachtmoedigheid te ontvangen, te bewaren in een geloovig hart en een godzalig leven, en uit te dragen in het midden der wereld. Is er ook aan uwe zijde schuld, gevoelt ook gij de verpletterende kracht van dat: „Ondanks" moet ook gij schaamrood voor uw Rotssteen nederzinken? Komt, laat ons te zamen opstaan, en heengaan tot het Kruis der vergeving, en toegaan tot het bloed van Jezus Christus, dat van alle zonden reinigt. Laat dat de plaats zijn, waar we van elkander gaan, neen, de plaats waar we elkander immer wedervinden, waar we altijd blijven. Ook dat werk der verzoening is volkomen. Zalig bewustzijn, voor u en voor mij: alle schuld voor eeuwig gedelgd! Vrijmoedig mogen we het hoofd opheffen in Hem, die ons gewaSschen heeft. Het is volbracht. Wij leggen ons in het geloof in de genade-armen van onzen God. Hij is de genadige Rotssteen, wiens werk volkomen is.
III.
Is dan het werk van Gods knechten ijdel en hun moeite nutteloos besteed? Zal er van Mozes' arbeid niets beklijven, omdat hij niet onbevlekt werd bevonden? Zullen de woorden van een Jesaja op de aarde vallen, omdat hij een man van onreine lippen was? Zal er van dit zaaien onder u geen vrucht achterblijven, omdat de zaaier in het licht van Gods volkomenheid niet bestaan kan? Zal daarom schuldgevoel tot moedeloosheid, besef van onwaardigheid tot miskenning moeten overslaan ? Geenszins Gel.! Ja, indien wij slechts op deze beide hadden te zien: op Gods werk in zijn volkomenheid en op het onze in zijn onheiligheid, onverzoend en onverbonden tegenover elkander, — het laatste ware beter achterwege gebleven. Doch zoo staat het met Gods werk en ons werk niet, allerminst in de gemeente des Heeren. Er is niet alleen verzoening van al ons gebrek in het bloed des Lams, maar bovendien een heiliging van ons werk, zelfs nog tot eere van onzen God. Dit zou evenwel niet mogelijk wezen zonder een wonder genadebestel des Heeren, waardoor Hij zijn werk tot het onze, het onze tot het zijne brengen wil. Ook in ons werken wil Hij doen uitkomen, dat wij beelddragers zijn van Hem, wiens werk volkomen is. En daarom



wil Hij, dat er saambinding, inschakeling zal zijn tusschen wat Hij doet en wat gij doet. Godlof, ons werk is niet nutteloos besteed, want Hij werkt ook door ons, en we mogen, daarop ziende, onzen Rotssteen ootmoedig danken.
De Schrift noemt dit, dat we medearbeiders Gods zijn. Niet op gelijke lijn, gelijk de dienaars in het Woord onderling, maar gelijk de krijgsknecht medestrijder is met zijn koning, die hem aanvoert. Doch ook oneindig veel meer dan dit, want onze Rotssteen formeerde ons zelf voor ons werk, en ons werk voor ons, en daarom is de eere te grooter, wanneer Hij de zijnen medearbeiders noemt, 't Is God, die daarin zijn eigen werk eert in zijn knechten en hun genade en eere schenkt, opdat Hij daarin zou verheerlijkt worden.
Ge zoudt kunnen vragen, of dit dan toch niet iets onvolkomens in God is, dat Hij zich van het onvolkomene bedienen wil, terwijl Hij slechts te spreken heeft, en het volkomene is er. Maar zoo ééne zaak, dan zal deze vrijmachtige beschikking den Rotssteen in zijn volmaaktheid doen kennen. Wil Hij dat door de gemeente aan de overheden en machten bekend gemaakt worde de veelvuldige wijsheid Gods, — niet een zijner deugden zal er onder lijden, maar ze zullen alle er op het luistervolst in worden verheerlijkt, dat in de hand zijner almachtige genade het kromme recht, het verkeerde goed, het onvolmaakte volmaakt wordt. Hij heeft niets gemaakt dan om het te volmaken. Zoo ergens, dan in het werk door ons, is Hij de Rotssteen, wiens werk volkomen is.
Als werk Gods, is de dienst van een Mozes, hoe gebrekkig in zichzelf, volmaakt. Het kon niet anders zijn dan het was, of het zou onvolkomen zijn geweest. Ook zijn slaan op de steenrots, hoezeer het hem schuldig stelde, hoort tot het volkomen werk Gods.
Wat is er dan een stoffe tot ootmoedigen dank, wanneer we op Gods werk in onzen arbeid mogen zien. Als de kool van het altaar Gods gelegd wordt op het hout, gaat het branden, als de adem des Heeren de doodsbeenderen beroert, komt er leven. Ja, zoo komt er leven Gods in allen arbeid in de Gemeente, door den Geest die levend maakt. En zoo innig wil God den band leggen tusschen Zijn werk en het onze, dat wij het zijne het onze mogen noemen en Hij het onze het zijne wil heeten.



In dat licht bezien, wordt ook het kleinste groot, het nietigste van gewicht. Gelijk elke regendrop zijn eigen plekske vindt, waar hij in de aarde Gods werk heeft te doen, elke sneeuwvlok op haar bestemde plaats nedervalt, zoo ook heeft elk der duizendmaal duizenden woorden, in den Naam des Heeren gesproken, zijn weg gevonden tot oor en hart. 't Zij ten zegen, hetzij ten oordeel, maar ledig keert niets weder, wat God zendt. Zoo is dan eenerzijds ook wat in het minst naar eigen roem zou rieken ten eenenmale uitgesloten, zelfs in het grootste en het beste, maar anderzijds de naam des Heeren te danken, zelfs voor het kleinste en minst waardige. We verstaan het dan ook wel, dat een Paulus nu eens kon spreken van onbekwaamheid van onszelven om iets te denken als uit onszelven, en van een dragen van den schat in aarden vaten, en dan weêr op Milete's strand bij zijn afscheid van de ouderlingen van Efeze durfde zeggen: „daarom betuig ik ulieden op dezen huidigen dag, dat ik rein ben van het bloed van u allen, want ik heb u niet achtergehouden, dat ik u niet zou verkondigd hebben al den raad Gods."
Al moeten we dan ook zelf voor onzen Rotssteen de oogen nederslaan, we zullen ze even fier opheffen tegen ieder, die onze bediening in Christus zou lasteren.
Zien we op Gods werk ondanks ons, dan schrijven we op het onze den dood, en we smeeken om verzoening; maar, zien op Gods werk door ons, dan gaat alles leven door Hem, en we roemen in zijn genade, die ons bekwaam gemaakt heeft om onder U te zijn dienaar des N. Testaments, en den onnaspeurlijken rijkdom van Christus ons legde op de ontboeide lippen. Zelfs behoeven wij dan niet ons werk te handhaven, maar Hij staat er voor in als voor het zijne, die de sterren draagt in zijn rechterhand en tusschen de gouden kandelaren wandelt.
God de Heere, onze Rotssteen, werkte onder ons en door ons. Dat is de roem, waarin wij ons verheugen. En omdat God werkte, werd er ook gebouwd, al zagen wij dat niet steeds even duidelijk, of al ging het niet altijd naar de lijnen die wij trokken, of naar de snelheid, waarvan wij droomden, of op de wijze, die ons welgevallig was. Zoo was er groeien, verborgen in den bodem, naar buiten voor ons oog. God gaf zegen in de prediking, in het werk der zending, in het School-



leven, in de vereeniging van Gods volk tot één kudde, in den arbeid der barmhartigheid, in zoo menig opzicht. En het is ons tot innige blijdschap bij het opblikken naar het Godsgebouw, dat rijst over de heele aarde, ook onder u, het doen onzes Gods daarbij te bewonderen. Van Hem de grondgedachte, van Hem het fundament, van Hem de steenen en de voegselen. Maar Hij vergunt het ons, zijn levende steenen te bearbeiden en bij het invoegen en samensluiten Hem ten dienste te staan. Klein, zeer klein is het stukske werk, dat Hij daarbij aan één toevertrouwt, maar... het is een stukske, en een stukske in het werk van Hem, wiens werk volkomen is, en daarom eeuwig staan zal.
Dat geeft ons moed Gel.! voor uw leven, voor uw toekomst, voor uw volmaking. Immers, dat werk door ons, hangt niet aan ons. Aan de domkerken, waaraan eeuwen gebouwd is, hebben geslachten gearbeid; scharen van arbeiders zijn aan die kerkgevaarten voorbijgegaan, als het zand dat schuift langs de rots, maar het werk bleef, werd voltooid. Ook aan uw volmaking zal onze Rotssteen voortarbeiden door anderen dan door mij. En ook gij zei ven wordt tot het werk Gods geroepen. Wij kennen geen priesterdom boven of naast de geloovigen, maar een priesterdom der geloovigen, geroepen om de deugden te verkondigen Desgenen, die U geroepen heeft uit de duisternis tot zijn wonderbaar licht. En met den dag worden de tijden ernstiger, de roeping der gemeente in de wereld verantwoordelij ker, de vragen, die tot haar komen gewichtiger, en daarom ook de eischen voor de bediening des Woords zwaarder. De woestijn der wereld wordt al bedriegelijker, dreigender, angstvoller. Wat zou het zijn, indien de gemeente geen Rotssteen had om te schuilen. Neen, indien zij zelf geen Rotssteen ware! Laat U dan bouwen door den H. Geest op het fundament Jezus Christus. Laat iets van de vastheid, van de waarachtigheid, van de trouw, van de duurzaamheid van de steenrots door de genade Gods ook in U gevonden worden, opdat in U uw Rotssteen verheerlijkt worde, en ziende op uw tegenstanders, kan getuigd: „Hun Rotssteen is niet gelijk onze Rotssteen, zelfs onze vijanden rechters zijnde."
Reist dan voort, kinderen der woestijn, en toch, kinderen uit den Rotssteen gehouwen! totdat de sterke stad in het zicht is, die heil heeft tot muren en tot voorschansen. Dan zal



het klinken, terwijl gij het laatste zand schudt van den voet: „Doet de poorten open, dat het rechtvaardige volk daarin ga, hetwelk de getrouwigheden bewaart... Vertrouwt dan op den Heere tot in der eeuwigheid, want in den Heere Heere is een eeuwige Rotssteen!"
Naar overoude gewoonte, maar veel meer naar de behoefte van mijn hart, wil ik deze plaats niet verlaten, zonder een enkel meer persoonlijk woord van afscheid te hebben gesproken.
Laat ik dan allereerst aan U, geliefde medebroeders in de bediening des Woords een vaartwel uit den grond mijns harten mogen toeroepen. Sommigen uwer waren reeds hier toen ik kwam, en nooit hoop ik te vergeten de hartelijke liefde, waarmede gij mij hebt ontvangen, en die niet verkoeld is, en allerminst het woord waarmede de oudste onder u mij inleidde tot mijn dienst. Anderen uwer mocht ik tot deze gemeente zien komen, en met blijdschap denk ik terug aan den dag, toen door de saamsmelting de kring der broederen verdubbeld werd. Met dankbaarheid denk ik terug aan onze vruchtbare samenkomsten, waar wij van elkander plachten te leeren, en wij in het zoeken van het heil der gemeente één in streven waren. Met dankbaarheid aan de vriendschap en broederlijke genegenheid, die gij mij hebt willen toedragen. Er was onder ons verscheidenheid van gaven, maar geen verschil in richting of bedoelen. Voor beide mogen wij onzen God danken, want door beide wordt de gemeente gebouwd. Wilt mij vergeven, broeders, wanneer ik ooit, hetzij in getrouwheid, hetzij in zachtmoedigheid te kort schoot, of wanneer ik vergat te zien niet alleen op het mijne, maar ook op hetgeen der anderen is. God zegene U, mijn medebroeders en vrienden! in Gods huis en in uw huis; Hij blijve U sterken naar lichaam en geest. Hij geve U vrede en broedertrouw onder elkander, en hoe meer gij voor deze gemeente zult willen werken en bidden, strijden en lijden, hoe meer ik U in Christus en zijn volk zal liefhebben. Ook uw sterkte zij de Rotssteen, wiens werk volkomen is.
Ook onzen broeder Esser roep ik met zijn gade in het verre Oosten te midden van zijn heerlijk werk voor ons, een hartelijk „God zegene U!" toe, met de bede, dat hij spoedig met br. v. Stokkum een tijdperk van vruchtbaar arbeiden mag tegengaan.



Broeders Opzieners en Diakenen! ik herinner mij, hoe ik voor veertien jaren niet zonder zorge uw Raadsvergaderingen binnentrad, gevoelende, hoe zwaar de taak was de leiding te geven, waartoe ook ik als Dienaar des Woords geroepen was. Thans mag ik uit den schat van ervaring bij U opgedaan, winste trekken in anderen kring. Ware het ia den kerkeraad eener groote kerk als deze, gedurende zooveel jaren steeds een watervlak zonder rimpeling geweest, dan had niet het gezonde leven, maar de rust van het kerkhof onder ons geheerscht. De kerkelijke vergaderingen zijn onbestaanbaar zonder dat de meeningen tegenover elkaar gesteld worden, maar Gode zij dank, ze vonden de grens der vrijheid in Gods Woord en onze belijdenis, en die grens zag ik steeds door U geëerbiedigd. Trouwens tot het houden van de wacht bij Gods Woord zijt gij van Gods wege geroepen. Wat mij aangaat, gevoel ik echter behoefte, U te danken voor de groote waardeering en de hartelijke liefde, die gij mij steeds onverdeeld hebt geschonken, voor de sa&mwerking in de geestelijke bearbeiding bijzonder van de wijk aan mij toevertrouwd. De Heere onze God sterke U door zijn genade in uw bedieningen en verkwikke daaronder uw zielen met zijn gemeenschap.
Ook Oud-ouderlingen en diakenen onder ons, ontvangt mijn dank voor al wat gij als broeders mij betoond hebt.
U, Broeders, aan wie het stoffelijk beheer meer bijzonder is opgedragen, ben ik erkentelijk voor uw zorgen, opdat de verzorger der kudde ook van de kudde eten mocht. Geve de Heere u veel verstand om wijs en beleidvol ook in natuurlijken zin voor het Huis Gods te waken.
Ook mede-Dienaren uit de classis Rotterdam hier te mogen zien, is mij tot ware vreugde. Het samenwerken met U in meerdere vergadering laat bij mij aangename herinneringachter. Zegene de Heere U rijkelijk in de kerken, die gij dienen moogt en in den kring dezer Classe.
Mijn heilgroet aan allen, die in de gemeente des Heeren dienen, hetzij bij inzameling of orgelspel, bij kosterdienst of suppoostenarbeid, of bij welken dienst ook.
Van U, mijn geliefde leerlingen, nam ik reeds afscheid, maar ontvangt ook thans nog mijn zegenbede. Gansche rijen mocht ik in die jaren leiden tot den Disch des Heeren, en, ik weet 't, in het hart van velen, die de kennis der waarheid



innig liefhebben, houd ik een plaats der gedachtenis, mij tot een liefelijk aandenken en tot een prikkel om U in mijn gebed niet te vergeten. Moogt gij, die ik niet zoover brengen kon, om des Woords wil u hechten met heilige banden aan de dienaren, die U uit mijn hand overnemen. Komt door Gods genade vroeg tot de beste keuze; moge jeugdige godsvrucht een sierplant zijn in des Heeren hof, en uw jong gemoed bewaard worden voor afval en werelddienst, om op te bloeien tot het Koninkrijk van den Zoon van Gods liefde en tot den strijd voor de eere zijns Naams. Vaartwel!
En nu mijn laatste woord!
Beminde gemeente van Rotterdam! die ik met Paulus, op hoe verren afstand ook van hem, „mijn blijdschap en kroon" zou willen noemen; ik heb u liefgehad met al de liefde van mijn ziel, en ik zal u blijven liefhebben. Ik zou het niet kunnen hebben, dat men kwaad van u sprak, niet omdat gij volmaakt zijt, maar omdat gij ook het woord der bestraffing, indien het moest, wel hebt willen aannemen. En ik weet, ik gevoel het, dat ook gij mij hebt liefgehad, moge het wezen allereerst om des Woords wil. Ik ben er dan ook klein onder, dat de scheiding wezen mag gelijk die is, al doet ze daardoor meerder smart. Veel is er veranderd in die jaren, tal van broeders en zusters zijn ontslapen en hun plaats wordt ledig gevonden; en ongemerkt is er immer voortgesponnen aan ons aller levensdraad; wie met mij jeugdig waren, zien de levenszon ter middaghoogte geklommen, wie ouder waren, zijn vergrijsd.
Ik dank u voor de vriendelijke ontvangst, mij in uw woningen bereid, voor de liefde mijn vrouw en kinderen bewezen, in dagen van zorg of vreugde. Ik zal niet vergeten, hoe gij menigmaal met welgevallen hebt nedergezien op mijn kindertal, dat ik in het huis des Heeren medebracht, en, onder u spelend en leerend opgegroeid, slechts noode u verlaat.
Onthoudt Uw liefde en trouw niet aan mijn medebroeders, die U het Woord Gods prediken en aan mijn opvolger, dien God U spoedig toeschikke.
Gedenkt uwe voorgangers; bouwt uzelven op uw allerheiligst geloof; laat de vrede Gods uw harten en zinnen bewaren; brengt uw hefoffers voor de woning des Heeren met blijmoedigheid; vergeet de armen niet; weest een lof



van uw God op aarde! En nu, Broeders en Zusters! ik beveel U Gode en den Woorde Zijner genade, die macbtig is Uopte bouwen en U een erfdeel te geven onder al de geheiligden.
En, wanneer we nog éénmaal elkander ontmoeten aanéén plaats in den Dag der toekomst van Christus, sta dan ons aller voet op de Rots der eeuwen, opdat we niet omkomen maar behouden zijn. Want, — nu en eeuwiglijk: „Hij is de Rotssteen, wiens werk volkomen is." Amen.















STOOMDRUKKERIJ — KOCH & KNUTTEL — GOUDA