DE „KOMST" VAN DEN HEMELGOD
DOOR
F. MULLER JZN.
MEDEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, AFDEELING LETTERKUNDE DEEL 74, SERIE B, N°. 7
UITGAVE VAN DE N.V. NOORD-HOLLANDSCHE UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ, AMSTERDAM 1932



MEDEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN TE AMSTERDAM, AFDEELING LETTERKUNDE
RUBRIEK B: GESCHIEDENIS, VOLKENKUNDE, RECHTSWETENSCHAP
DEEL 54 (1922)
N° 1. C. VAN VOLLENHOVEN, Het adatrecht van Madagaskar . . f 0.40
2 D JOSEPHUS JITTA, De koopovereenkomst in het internationale
" ' 'recht °-4°
3 W. L. P. A. MOLENGRAAFF, Het permanente Hof van inter-
" " 0.30
nationale Justitie •
4. J. P. B. DE JOSSELIN DE JONG, De couvade 0 60
5 H BRUGMANS, De binnenvaart door Holland in de dertiende
" 0.30
eeuw 
6. J. SIX, The reconstruction of the temple of Mentuhetep II ■ ■ ■ „ 0.40
7. C. VAN VOLLENHOVEN, Indonesische rechtstaal 0.40
8. E. M. MEYERS, Het middeleeuwsch recht als hulpmiddel bij hei
onderzoek naar de verspreiding der rassen en stammen in WestEuropa 0,40
DEEL 56 (1923)
N». 1. C. VAN VOLLENHOVEN, De Groots Sophompaneas .... ƒ 0.60 2 H T COLENBRANDER, Over de grenzen der vaderlandsche
" ' gebeden,s 0 3°
3. J. SIX, De herkomst en beteekenis van den piroen °-40
4 I H GOSSES, Deensche heerschappijen in Friesland gedurende » Q 3Q den Noormannentijd 
5. ALB. C. KRUYT, Koopen in Midden Celebes 0 30
6 W B. KRISTENSEN, De loofhut en het loofhuttenfeest in den
0 40
Egyptischen cultus 



DE „KOMST" VAN DEN HEMELGOD
DOOR F. MULLER Jzn.
De titel van deze mededeeling is öf te lang óf te kort, te lang, omdat eigenlijk vooral het begrip „komst" datgene is wat ons hier zal bezig houden, te kort, omdat hier voornamelijk gegevens slechts aan Grieksch en Romeinsch gedachtenleven ontleend ter sprake zullen komen. Wat zich daarbuiten bevindt, zal voor het hier behandelde vermoedelijk even belangrijk zijn; het ligt echter, zooal niet buiten mijn belangstelling, dan toch buiten mijn competentie.
Op het gebied, dat ik met U wilde betreden, liggen vele gevaren. De meeste onderzoekers zijn: philoloog, historicus, godsdienstgeschiedkundige, ethnoloog of folklorist, archaeoloog; ieder tracht bewust of onbewust een zoo groot mogelijk aantal feiten in zijn speciaal gezichtsveld te vereenigen en heeft, naarmate hij beter daarin slaagt, de neiging zijn eigen gezichtsveld voor het bij uitstek of uitsluitend vruchtbare terrein van onderzoek te houden.
Vandaar vele divergentie's en veel isolement; vandaar tal van wetenschappelijke terreinpunten, eerst met te groote eenzijdigheid uitgekozen en te groote hardnekkigheid verdedigd, tenslotte vaak met niet gemotiveerd wantrouwen of wanhoop geabandonneerd of in overhaaste vlucht prijsgegeven ; als waarschuwende koppen steken zij uit een herinneringsbeeld van de drie afgeloopen decenniën onzer eeuw omhoog.
Ik noem U enkele: Is de Grieksche beschaving een autochthoon product van Indogermaanschen oorsprong of komt er veel, zeer veel van buiten, uit het Oosten of Zuiden? Is de Cretensisch-Myceensche cultuur een eenheid of zijn de beide



componenten van oorsprong en richting verschillend? Ook voor het belangrijke vraagstuk der Etruscologie kan men dergelijke diepgaande meeningsverschillen vaststellen. Nog slechts één : is in taal, godsdienst, kunst, ook literaire kunst van Rome eigenlijk alles, in ieder geval het beste, van Griekschen oorsprong öf moet en mag men ook hier een belangrijk gebied van eigen geestelijke structuur erkennen ?
Overdrijving en eenzijdigheid in ieder der geïsoleerde kampen veroorzaakt dat zoo velen ontmoedigende, zoo vaak vermoeiende verschijnsel van één schijnbaar constante : van wetenschappelijke eb en vloed, van op en neer doch niet vooruitgaan. De slotconclusie luidt dan meestal: actie is er niet, slechts in schijn; het eenige wezenlijke is: reactie tegen voorafgaand doorslaan voorbij den evenaar, dus poging tot herstel van evenwicht.
De gegevens van een zoo oude en van oudsher zoozeer internationale wetenschap als de Altertumswissenschaft is, zijn m.i. op vele punten aan de grens van hun vruchtbaarheid gekomen. Rangschikking en verwerking der gegevens hebben een zeer hoogen graad van voortreffelijkheid bereikt, ook ten aanzien van den godsdienst der Grieken en Romeinen, doch de interpretatie dier gegevens is vaak nog onzeker en weifelend. Verdere vooruitgang en bevredigender resultaten zijn mogelijk, doch slechts indien ik mij niet zeer vergis bij vervulling van twee voorwaarden. Het zijn deze, dat öf nieuwe gegevens in belangrijke mate bijv. uit Klein-Azië verstrekt worden öf dat men er toe besluit en overgaat verschillende beschouwingswijzen in de bestudeering der reeds bekende gegevens tegelijkertijd aan te wenden.
Van het laatste wil ik U hier een voorbeeld geven, mij intusschen zeer wel bewust, dat een dergelijk onderzoek van een vraagstuk met verschillende instelling den onderzoeker steeds blootstelt aan de bedenking en de kritiek, dat hij vermengt wat gescheiden had dienen te blijven of dat hij niet op de verschillende door hem betreden gebieden een gelijke



mate van recht tot spreken en competentie') bezit. 'AXX' ö/utoq nHQtjréuv' xici yuq jtetQvj/isroi tig TqoIuv fjv&ov 'Ayaloi.
De hier thans bedoelde gebieden, waarvan op één enkel punt de synthese beproefd mag worden, zijn de godsdienstwetenschap, zoowel de algemeene als de bijzondere, die den godsdienst van Grieken en Romeinen bestudeert, folklore en archaeologie en taalbeschouwing. Het ééne vraagstuk is de „komst" van den Hemelgod.
Het aantal gegevens, dat rechtstreeks of middellijk met het hier bedoelde in verbinding blijkt of schijnt te staan, is echter zoo groot, dat ik mij zal moeten bepalen tot een algemeen gehouden schets van de m.i. hier aanwezige leidende gedachten en gevoelens en tot de aanwijzing van die nieuwe verbindingslijnen, die tot een opheldering kunnen leiden van veel dat tot nog toe duister scheen.
Niet gaarne zouden wij de tegenstelling tusschen gevoelsen denkwereld van den antieken (niet: klassieken!) mensch en den modernen mensch willen binden aan de polariteit van: onlogisch en logisch, gelijk wel geschiedt; evenmin aan het begrippenpaar primitief of althans semi-primitief en uitgegist of voldragen; allerminst aan een qualitatieve waardeering, die öf aan het antieke öf aan het moderne geestelijke functioneeren een hoogere of een het andere uitsluitende absolute waarde toekent. Te beantwoorden is m.i. slechts deze formuleering, dat in het antieke gevoels- en gedachteleven primitieve verbindingen in nog grooter getale en met nog grootere potentie aanwezig zijn, dan in het normale leven van den modernen tijd.
Ik noem U er enkele.
Het antieke denken kent geen scheiding, waar wij, d.w.z. de continue mensch of wel de menschengeslachten van den modernen tijd heeft leeren onderscheiden. Bijv. ten aanzien
') Bij enkele gegevens ben ik prof. Plooy voor gaarne gegeven inlichting dank verschuldigd.



van het levensbegin vergelijkt hij niet de geboorte bij God, mensch, dier en plant, noch stelt hij deze processen aan elkaar gelijk; neen, ze zijn voor hem een eenheid. Hier betreft het de mogelijkheid eener scheiding en onderscheiding van synchronismen, van in den tijd gelijk gelocaliseerde, doch in plaats, in levensgebied verschillende levensverschijnselen.
Daarnaast echier bevindt zich evenzeer de mogelijkheid van diachronische onderscheiding: de oudere menschheid scheidt nog minder dan de jongere de verschillende opeenvolgende phasen van een reeks werkzaamheden of gebeurtenissen, die dus volgens ons niet of nauwelijks samenhangen, doch in de oudere gedachtenwereld echter nauw, ja zelfs genetisch verbonden zijn. Anders uitgedrukt: gelijk zijn taal, dat is, gelijk hij zelf van een bepaalden kant genomen, is de oude mensch als geheel, alzijdig genomen, meer synthetisch, periodiseert — als ik mij deze uitdrukking mag veroorloven — hij ruimer dan de moderne samenleving nog doet of doen kan.
Van beide, het synchronische en het diachronische, noem ik U een voorbeeld.
Voor het eerste, het synchronische, staat het geheele complex der Terra Mater gereed. De vier gebieden van het goddelijke, het menschelijke, het dierlijke en het plantaardige leven staan hier immers vlak naast elkaar.
Het goddelijke is hier niet slechts het algemeene, het alomvattende, doch ook het hoogste bijzondere, waaruit de drie andere: mensch, dier en plant zijn voortgekomen en waartoe zij terugkeeren. Nilsson typeert dit raak (Gnomon 1932, 18), er op wijzend „dass es bei Homer drei Stande gibt, das Volk, den Adel und die Götter".
Herodotus geeft een fraai staal hiervan in het Genesisverhaal van de Skylhen (IV, c. 5—7), waarvan de hoofdtrekken de volgende zijn: de eerste mensch was de zoon van den Hemelgod en van de dochter van den Borysthenes, tijdens



de heerschapppij zijner drie zonen tx rov ovqccvov tpsQÓpeva %Qvoea jiotrj/iaTa Hqotqov rt xal Cvyöv xicl oayuQiv xal (piiiXrjv Tttaelv èq rjj»> SxvO ixt'jv: ploeg, juk, bijl en schaal zijn, dunkt mij, duidelijke attributen van den Hemelgod, god van zonnewarmte, doch ook van onweer en regen : de bijl is ook hier weer het embleem van den bliksemgod, de ploeg en het juk zijn het symbool der bevruchting, de ronde drinkschaal, de Graal, zou ik, evenals den nid-oc, of den mundus der Romeinen, als de ronde aardschijf1), die de gouden zonnestralen opvangt, als het verzamelbekken dus dier stralen, willen verklaren. Het vervolg van het verhaal wijst in die richting. Want de oudste twee zoons vinden deze voorwerpen brandende, als het brandende braambosch, en kunnen zich deze niet toeëigenen, doch bij de komst van den jongste dooft het vuur. Wie, zegt Herodotus, in het bezit van dat hemelsche goud onder den open hemel inslaapt, leeft geen jaar
') Vgl. de /») TQajiilotMhU „tafelvormige aarde" bij Anaximenes A 20 (Diets, Vorsokr. I, 20, onder No. 20, reg. 20), maar vooral de r]Xloi> TQd.it ia (Hdt. 3, 17 en vooral 18), waar ook Kristensen aan herinnert (Mcd. Kon. Ak. 60 B No. 2, p. 21): deze tafel bij de Aethiopiërs werd •s nachts steeds weer gevuld xyt&v trpS-o'tv ndvxiav ratv TtTpcenocftor, die iedereen overdag mocht wegnemen: tpavai <f: ronj iitixa>olov;tavxatiiv y^v avriti' avad'icf'óvat fxdOroTt •— een formuleering, die men kan plaatsen naast de glosse van Hesychius : avtfitrtvtQa (Athenicnses)' »j yt). tlia tö ioü,' xa(i.-rovi aviivcu ; ook de mensa Delphica wordt door Kristensen (t.a.p.Óen21) m.i. juist als offertafel, afbeelding van de „aarde mitsgaders hare volheid" (Ps.24, v. 1, vgl. 1 Cor. 10,26) beschouwd. Ik vergelijk ook de Kretische offertafel, afbeelding van Aarde -f" Hemel, door de zuil = ó/i<pa)iói geschraagd, A. Evans, Earlier Religion oj Greece (1931) p. 7. Hiermede breng ik tenslotte ook de Italische lanx satiira in verbinding (z. ben. p. 54) en eveneens het bekende mensas consumere bij Vergilius (Aen. 3, 263; 7, 116), in zooverre als het „bezitnemen van het (beloofde) land" gesymboliseerd ligt in het „in zich opnemen van de mensa Italica, beeld van de Aard-moeder, de Antiqua Mater" (Aen. 3, 96), die zij moeten „exquirere". Vgl. ook Aen. 7, 120: Salve, mihi debita Tellus. het „eerste gebed" tot de Moeder-Aarde, ib. 7, 136.



meer. Ook hier weer de welbekende trek: de volledige, dus ongedekte aanraking met het hemelvuur beteekent: opneming in „het andere leven" of verlaten van het „aardsche leven".
Voor het tweede, het diachronische, wil ik een voorbeeld noemen ontleend aan de studie van R. Meringer, W.w.S. III, 45, (vgl. ook Woch.f. Klass. Phil., 1910, 564), waarin hij bij het runenlezen vaststelt dat, wat ik als periodiseering zou willen aanduiden, d.w.z. een voor ons opvallend groote eenheid van tijdelijk niet op dezelfde plaats liggende handelingen, aldus :
I II III IV V
ritzen lesen *■
lat. lego *■
gr. kéyci— *■
lat. scrTbo S sehen sagen
W. sequ- )
oxaQKpaofiai " ' gr. svveitf, inseque *■ (genasaleerd) W. seg^h- gr. ö/x<fr/, got. siggwan lat. spargo *■ sprechen
I II III IV V
Einritzen Hinstreuen Aufheben Ansehen Verkünden auf Staben der Stabe Raten, Lesen
De verklaring van dergelijke merkwaardige „Sinnverschiebungen" ligt echter m.i. volstrekt niet daarin, zooals Meringer meende, — wat op zich zelf reeds weinig waarschijnlijk is — „dass nur Wenige ganz klare Vorstellungen von dem Hergange beim Runenlesen hatten."
De verklaring ligt elders.
Zoowel in plaatselijk als in tijdelijk opzicht is het oudere denken en voelen gekarakteriseerd door een sterkere synthese tegenover het meer analytisch karakter, dat dezelfde functies in later tijden zullen vertoonen. Wanneer lat. mentum „kin" en ndl. mond nauw verwant zijn, wanneer lat. gena „wang", yévvq „kin", oud-iersch gtun „mond", ook in lat. dentes genuini „kaak-tanden = kiezen aanwezig, in feite hetzelfde woord vertegenwoordigen, wil dat slechts zeggen, dat



hier nog het concrete geheel gaat vóór de deelen, hetgeen zeer goed samen kan gaan met het welbekende andere verschijnsel, dat de aanduiding van het abstracte geheel, d.i. een abstract woord als bijv. „lid", „zintuig , dat bij zijn ontstaan betaald wordt met een Null-Stufe aan visualiteit, juist ontbreekt en ontbreken moet.
Daarmede ligt de weg open om een verklaring te geven van de verschijnselen, die ik op het oog heb. Zij groepeeren zich om de blijkbaar overoude gedachte, dat schepping en geboorte het verschijnsel zijn, dat aanvankelijk uitsluitend werd toegeschreven aan de inwerking, aan de „komst" van den Hemelgod.
In zooverre als een theorie wint aan betrouwbaarheid, naarmate haar draagkracht grooter blijkt, d.w.z. naarmate het aantal feiten grooter is, dat zij verklaart, mag ik hier een paar feiten vermelden, die in het licht van de door mij voorgestane theorie beschouwd, een eenvoudige en afdoende verklaring vinden. Hier betreft het gegevens, die blijkens hun taalstructuur en hun beteekenis, tot de alleroudste in Griekenland en Italië behooren.
Het zijn: A. de beteekenis van de Grieksche 'A&ijva Aï&vta, B. de beteekenis van zeer belangrijke namen zoowel in Griekenland als in Italië, die alle een woordkern : Pal-, Bal-, Fal- bevatten, welke woordkern m.i. ongeveer „berghoogte" moet hebben beteekend.
Een zuivere parallel voor 'Ei.ev9-via — waar ik straks Uw aandacht op wil vestigen — zie ik in den naam van 'A&tjvü AïS-vta, waarover A. Kiock ') de noodige gegevens verzameld heeft. We vinden hier sporen van een theriomorphe Athena, die de kraai als heilig dier had en vooral vereerd werd te Megara2) en in de „Kraaienstad", Koronea, gelijk Athena
1) Arch. Rel.-Wiss. 18 (1915), 127.
2) Pausanias I, 5,3,.. iv ijl yisyuQt*?1 *v AiO-vlcis y-ciXov/itvbi (ïxorrt'Xo>; Hesychius 2748: iv d" Aï9-viaê ovrcog 'AO-tivu xi/iaxai naga MsyaQfvOiv.



zelf nog een kraai') op de hand houdend werd afgebeeld. Solmsen heeft in zijn poging oude vóór-Dorische bestanddeelen in het dialect van Megara te vereenigen2) ook Aï&vta besproken en het als „ionisch und in der Megaris als Zeugnis vordorischer religiöser Anschauung" aanvaard. Zoowel het taalkundig als het godsdiensthistorisch argument wijzen hier dus samen op hoogen ouderdom. De sage, die Athena Koronis in een kraai laat veranderen 3) spreekt nog duidelijk hiervoor. Een Panathenaeenvaas geeft voor Athene aan de eene zijde de uil, aan de andere zijde Athene zelf met een vogel met menschengelaat, een voorstelling die Mayer1) voortreffelijk met een dergelijke vazenschildering op een oud-Korinthischen aryballos heeft verbonden, waar Athene als F(bvq, dorisch = jtüvq, nwvyg wordt aangeduid, hetgeen een geheel vormt met Etymol.Magn. 699,10: Jtióvyysq'ai aï&viai, ai x^rjO-eioai fiovyye§. Speciaal voor Athena is de gelijkstelling met (storm-)vogels reeds bij Homerus karakteristiek: duif (E 778), lammergier (H 59), valk (T 350), zwaluw (/ 240), zeeadelaar (y 372), kraai (e 353); trouwens het bekende (a 320) ö(>viq ó' avÓ7taia öitmaro toont nog duidelijk aan, hoezeer Athene en de snelwegscherende vogel voor het Grieksch bewustzijn vergelijkbaar waren. Juist in Megara zijn dergelijke vogel-metamorphoses, d. w. z. zijn zulke vogelkulten opvallend sterk geweest, zooals Vergilius' Ciris waarvan immers Megara het tooneel is, reeds duidelijk genoeg aantoont.
De paralleliteit van 'Ektv9-vul en AïO-via waarnaast men nog van morphologisch standpunt kan stellen "Aqji-vio. eveneens een vogelnaam, loopt nu over de volgende punten :
lo. alle drie zijn volgens mij feminina bij zeer oude nomina agentis: 'Ektv&svq „de in glans komende", Ai&-tvq „de glanzend zwarte" vgl. aï&-aAo$ „roet", 'A(tjt-e„de roover".
*) Pausanias IV 34, 6: xooor/ji' t r Tl] y.noi t/ori'd.
J) Beitrage zur grlech. Wortforschung, p. 154.
') Ov. Met. 2, 536 vlg.
«) Hermes 27, 484.



2o. de twee eerste zijn namen van vrouwelijke godheden, die zoowel in Creta als op het vasteland van Griekenland vereerd werden, te Megara, te Athene. Dal Megara met Minos reeds oudtijds verbonden was, blijkt uit de bovenvermelde Cirissagen, uit het plaatsje Mivóta, vlak bij Megara. Juist voor Athena, de godin, neemt Cook') aan, dat „not impossible in Delos as at Athens Athena was the legitimate successor of the old „Minoan" goddess". Ook Nilsson2) ziet met Kretschmer 3) in den naam een aanwijzing, dat wij hier met een in Griekenland prae-indogermaanschen naam te doen hebben: -tjvtj in 'AS-r/vtj, (later 'A&qvü uit 'A&rjvaia „de Atheensche"), parallel met Mvx-r/vrj en dgl., laat een wortelelement at~ ath- over, dat in Klein-Aziatische, blijkbaar Pelasgische of Etruskische substraten voorkomt misschien met de beteekenis van „(heilige) pan of pot, xiyafio^". Zooals Kretschmer zegt, ware een Athena als „Töpfergöttin", wier voornaamste wijk lag in het „Töpferviertel", den „Kerameikos", waar juist ieder jaar de groote Panathenaeen-optocht door Athene ter eere van Athena begon, zeer begrijpelijk. Daarnaast staat Nilsson's4) fraaie combinatie: Athena's beide heilige dieren,vogel en slang, keeren precies zoo terug bij de Minoische huisgodin en wettigen voorloopig het vermoeden, dat wij in haar een — oostersche of zuidelijke — prae-indogermaanschen godennaam zullen kunnen vinden.
Nog één trek, typisch voor Athena, wijst naar het Oosten: haar Palladium5). Nilsson's bewering, dat Athena, oorspronkelijk identisch met de Minoische „Huisgodin", eerst te midden van de strijdlustige Myceensche bevolking tot beschermende, d.i. strijdvaardige godin geworden is, is gezien de waarschijnlijk reeds Cretensische kunstvoorwerpen, waarop het Palladion voorkomt, niet zeer waarschijnlijk. Wanneer naXXaóiov,
») Zeus II, p. 922.
2) The Minoan-Mycenaean Religton enz. (1927), p. 420 vlg.
3) Glotta, 11. 284.
*) The Minoan-Mycenaean Relii>ion 428.
') Sieveking, Roschers Lexikon d. Mylhol. III 1326, Nilsson t.a.p. 429.



dat toch ongetwijfeld met den eigennaam samenhangt,
als het Trojaansche en Romeinsche Palladium steeds de geheimzinnige, stadbeschermende, doch vooral strijdbare godin aanduidt, is het zaak dit gegeven niet te verwaarloozen.
In Griekenland vóór-Grieksch evenals in Italië blijkbaar vóór-Romeinsch of vóór-Latijnsch vinden we een dergelijke woordcel, waarvan blijkens de verschillende afstammelingen de beteekeniskern ongeveer „hoog gelegen-" of „hooggewelfd zijn" is geweest: pal/a/-~ bal-1).
De groep is merkwaardig om haar semasiologische analogie met het onderwerp dat ons bezig houdt èn wegens den naam der godin 'A&tjvtj, die ook elders onze aandacht trekt. De volgende nomina zou ik hier willen vastleggen:
I. Met p — :
1. Hai.kac,, -«rfoc
2. flaXXfjt'tj
3. Pales, de godin, die haar feestdag had op 21 April, identisch met den stichtingsdag van Rome.
4. Palatium (kan uit Pallatium zijn ontstaan, vgl. mamma : mamilla z. Varro L.L. 5,53).
5. Pallas, -antis en Pallantëum, de „oude naam" van Rome, door de Romeinsche traditie zgn. afgeleid van Pallas, -antis, zoon van Euander.
6. ook palatum „gehemelte, verhemelte".
II. Met b — :
1. Vgl. de oude etymologiën, die steeds Palatium a balando „blaten" (van het kleinvee) willen]afleiden, vgl. o.a. Varro L.L. 5, 53 en eld.
2. Hesychius [iccXöv ' xov ovqccvov.
3. BaXaxyoq, Hui.ay(toq, naam van een vóór-gr. berggod.
III. Met f — (oudere vorm bh — ?):
') Vgl. F. Muller Jzn. Phil. 74, 461—69 (z. ook Kretschmer Gl. 11, 111), Hammarström Gl. 11, 213, A. Nehring daarover (vgl. Indog. Jhrb. XIII, 1929, 405), F. Altheim, Röm. Rclig.-Gesch. I 24 sqq.



1. Hesychius (püXtc'i) fiixQcc xtcQte, blijkbaar „kopje, knop".
2. Nomina met <paX- beginnend en „kop, knop, beugel" beteekenend : 'ficXoq, (pakaqtc, ook E.N. <I>ai.tj(>ov.
3. Hesychius (pa}.ia ' rit TitTQióótj.
4. E.N. <I>üXav&oq met het typisch prae-gr. suffix -v&os ~ -rdog ~ -vrog (Kretschmer Eitil. gr. Sfir. 293, vgl. Gl. 6,12 vlg., Klio 11 (1911) 26-47.
5a. Hesychius (pakai' oQn,oxojtuii( z.Hammarström Gl. 11,213).
5b. 'Pakku naam van een berg.
6. plaatsnaam, naam van een met het typisch klein-aziat. suffix -kro- ~ -gro-, waarover Nehring Gl. 14,190 uitstekend gesproken heeft.
7. Dezelfde naam in Zsvq <P(i).ccx(jo$ en Falacer door Varro (L.L. 5, 84 en 7, 45) met de eveneens zeer oude onRomeinsche Palatualis en Furtnalis, met een zeer oude godin Fürrina (wegens rr wrsch. ï) verbonden (z. ook Fasti Pracnestini 25 Juli).
8. Falerii, uit *Fales-ioi blijkens Falis-cï, bet. ongeveer „de hoog gelegen stad, ïiXQÓnokiq', volgens de sage naar een xti0t//<$ Fales aldus genoemd (!), vgl. Paul. 81 L. Faleri oppidum a Fale dictum.
9. Paul. 78 L.: falae („houten torens of stellages") dictae ab allitudine, a falado quod apud Etruscos significat c aelum. Waarschijnlijk staat falad- gelijk met falat- (zoo E. Goldmann Btr. mdog. Karakter d. etr. Spr. II 128 A. 4) en daarmee zeer dicht bij lat. Palatium ').
10. etr. falas, falsti öf „hoogte, heuvel" 2) of „zuil, > grenssteen", vgl. Hammarström Gl. 11, 213.
11. lat. -etr. falere (-ere?; in dat geval zou het met Falerii identisch kunnen zijn) „voetstuk, verhooging" bij Varro RR 3, 5, 14 en 16 („ex suggesto faleris).
') Denzelfden overgang zou men in lat. spatium-^a^adiov dxadiov kunnen vermoeden.
2) Zoo Ribezzo, Riv. Indo-greco-ital. 1928, p. 80. Onjuist E. Goldmann t.a.p. II 71: „eine Art Flüssigkeit".



12. misschien etr.JJere1), waarvan de beteekenis onzeker doch naar ik vermoed„(bron)gewelf"isgeweest,zooals dit teTusculum en in het Romeinsche Tullianum werd aangetroffen De beteekenis „caelum, xoD.ov' zou dezen concreten inhoud goed verbinden met dien anderen, waartoe verschillende sommige onderzoekers gekomen zijn: „numen, genius, Godheid"2), dus „caelestis, caelicola". De beteekenisgroep construeer ik dus juist zooals ook Nehring dat t.a.p. gedaan heeft, „omhoogwelven" > „oprijzen" ~ „gewelf" > „berg" ^ „berggod" of > „toren" of > „hemel", speciaal „gehemelte, verhemelte", vgl.palatum ■—- ovQavó§, ovQavioxo§ 3). Als Cato4) de geheimzinnige „onder-wereld, het mystieke doodenrijk", den mundus beschrijft, zegt hij „mundo nomen impositum est ab eo mundo, qui supra nos est: forma enim eius est, ut ex is qui intravere cognoscere potuui adsimilis illae".
In den oudsten geographischen naam van Rome's Acropolis Pal(t)at-ium, Pallanteum, Pales zouden we dus denzelfden naam vinden, die ook sinds overouden tijd aan Athene's Acropolis haar wijding geeft, Pallas, Palladium. De beteekenis zou ongeveer zijn: „Hemelgod(in), Hemelberg, berg voor den Hemelgod".
Het lijdt volgens mij geen twijfel, of de twee wijzen, waarop de Hemelgod tot de aarde „komt" in regen en in bliksem, zijn voor de landen rondom de Middellandsche Zee één: in den uit het onweer geboren regen. Wie aan het Blitzmal in den oudsten tempel van de Acropolis te Athene, het Erechtheon denkt, wie zich de geboorte van de IlaXM'cg uit het gespleten hoofd van den Dondergod, Zeus, herinnert en daarmee verbindt de ook in het verre Oosten zoo gebrui-
') Z. Herbig, Herm. 51, 465, F. Muller Jzn., Phil. 74, 461, Sigwart, K.Z. 50, 276.
J) Sigwart, GI. 8, 159, en K.Z. 50, 276.
3) F. Muller Jzn, I.atijnsche Woordverkl. 167 sqq., Altital. Wtb. 315.
*) Fest. p. 144 L.



kelijke voorstelling van het hoofd van den Hemelvader, dat eerst gespleten moet worden, opdat uit den „steenen') hemel" de milde regen kan dalen, doch bovenal wie zich te binnen brengt, hoezeer de Pallas met haar aegis door de Grieken toch onmiskenbaar als niets anders dan de bliksem wordt gevoeld en vermoedelijk eerst als zoodanig y}.avx-i>)jii§ de uil met haar „groen lichtende oogen" als dier heeft gehad, beseft dat deze Pallas Aï&vuc was en de aï&via als heilig dier had, beide het femininum van AiOtvq = AiO-t'iQ „de Brander, de brandend heete hemel."
Gelijk de bliksem de hooge punten zoekt, zoo komt de Hemel(god) telkens tot de bergen het eerst, op zijn tocht omlaag; daar troont en woont hij en woont ook zij, IlakXaq 'AS-tjvairi, xovq^i zitóg alytó/oto. Had Homerus niet geluisterd naar den hem toch niet knellenden teugel van het metrum, hij zou misschien gesproken hebben van Jióq xovgtf en het vrouwelijk der Dioskuren zou voor ons hebben gestaan. (Zoo zijn Wodan en Brunhilde met den Feuerzauber voor mij oorzakelijk verbonden met Zeus en zijn lievelingsdochter Pallas).
Slechts half kinderlijk schijnt de dichter der Homerische Hymnen dit stuk natuurleven nog te verraden, waar hij (Hymn. Ap. 308) zegt:
tvr' ccQtc óii h'yoviótjq èyixvdétc ytivar 'A'}//v^v èx xoQVipïjq („kop" „bergtop").
Het oogenblik, waarop het onweer zich samenpakkend rondom het hoofd van den vtft/.tjyeQtTa Ztv$ losbarst, den „donder-kop" doet splijten en het hemelvuur, te voorschijn gebarsten laat „neerspringen" op de aarde, dit oogenblik is ook de geboorte van de „berggod(in)", die als 'A{b-i/v?j, een naam gevormd als Mvx-r/vij naast Mvx-ükrj, Mvx-aXtjaooq, Jla).).IleXl-r/vri onmiddellijk herinnert aan den naam van een van Griekenlands meest imposante bergen, den "A&-a>$ (gevormd als waardoor 'Aü-t'/vtj ongeveer „de hooge,
de berggodin" zou kunnen beteekenen. Vgl. nog over 'At^vij — ') H. Reichel, Indog. Forsch. 32, 23—57: Der steinerne Himmel.



'A&t'/vtj Kretschmer (Glotta 14, 177, 3) en zie Steph. Byzant. icS-ccq'ó S-eó§ en over 'AO-f/rtj z. nog Glotta 19, 105.
De Hemelgod, hetzij als ai&i'/Q of*ai9-tv<;, „brander" wonend in het brandend heete luchtpaleis, hetzij als hoogte-of berggod tronend op den rug der „berghoogten" de IJaXAaq, (ö$ of) tj ndk).ti ~ nakktxai, zooals Homerus, niet toevallig juist van zegt (T 351): ij ó' cigjiy eixvicc . . . . ovytcvov
kxy.uTt7iai.xo ói' ai&èQoq (dit jiakkeiv •— {taaaeiv tov xSQavvóv is natuurlijk volksetymologisch in Iltc).).a§ gelegd!) geeft echter nog niet het gedachtestadium weer, dat wij voor de door ons bedoelde feiten noodig hebben.
Inderdaad, men zal, indien wij ons niet geheel vergissen, de concentrische eenheid der makrokosmische en mikrokosmische levensfuncties: wereld—*■ god—►mensch —►dier—*■ plant moeten aanvaarden. Projectie van anthropocentrische, zuiver menschelijke levensfuncties aan de sfeer, in den hemel en daarmede in het leven der goden, en dit met een geen bijzonderheid schuwende consequentie is waarschijnlijk de sleutel voor zeer vele ons bij oppervlakkige beschouwing onbegrijpelijke verbindingen.
Vroeger heb ik reeds uitgesproken 1), dat aldus lat. cardo „keerpunt"; ook „as, wereldas, pool" met lat. cor, gen. cord-is, gr. xaQÓ-ia samenhangt1). Kort geleden heeft ons medelid Böhl in een nog niet uitgegeven studie van de Labyrinthvoorstellingen bij de Grieken en aan dezen grenzende volken, een m.i. volkomen geslaagde verklaring gegeven, die zich in hetzelfde vlak beweegt.
Als poging mijn weg te banen, wil ik nog aan een paar zeer concrete verwante voorstellingen herinneren, die meestal ook tegenwoordig nog als beeldspraak, ja als dichterlijk symbool worden beschouwd, omdat men niet kan besluiten de onmiddellijke realiteit der in dat parallelisme verbouwde zienswijze te erkennen en te aanvaarden.
') Altitalisches Wörterbuch, p. 72; vgl. voor het vocalisme a ~» o ook lat. pars portio.



Natuurlijke functies en menschelijke functies staan voor den antieken mensch in de verhouding van ouders tot kinderen tegenover elkaar. Hiervan dus een enkel voorbeeld.
Ov(tavó$, dat wij met „hemel" vertalen is niet te scheiden van ovQtoj „wateren", lat. ürïna „lichaamswater", doch ook „natuurwater" getuige urinari dat de technische beteekenis van „duiken" heeft gehad. Wie ovqccvó$ plaatst tegenover 7toTU(ió$(: TtijiTot) en g, woorden van verwante betee¬
kenis, beseft, dat de verschillen in suffixen : -vóg, -fiöq, -).óq assimilatorisch en dissimilatorisch door den aard der voorafgaande consonanten : t>, ti-t, fi<f zijn bepaald. Is het in dit verband niet frappant, dat naast ovquvó$ een femininum staat ovQiivt'i met de beteekenis van „kamerpot, matula": xaxoofioe, ovytcvtj zooals Aeschylus fr. 179, Sophocles fr. 147 haar noemt!
Aristophanes beroept zich blijkbaar op hem bekende voorstellingen in het volk levende, als hij Strepsiades laat zeggen (Nub. 373) i):
xa'ixoi Jt(ióteyov tóv Ai' aXrjS-ü)^ üi/itjv óia
xooxivov ov(>eiv.
Het xuaxivov „zeef' brengt ons vanzelf naar de merkwaardige figuur van Ixton. Hij, de zoon van Phleguas „Brander", — een van de vele namen voor den Bliksemgod èn voor den zwarten adelaar, telkens terugkeerend symbool van den bliksem bij Hesiodus (Scut. 134)') — verwekt bij Nephele „de nevel", de KtvT-tivQoi, die de xaQa^QKb de wilde, langs de flanken van de bergen omlaag stormende, door het onweer verwekte beken beteekenen 2). De naam „Ixïon" wordt volkomen duidelijk door de glosse bij Hesychius i§ai' óirj-9-fjOai („doorzeven"). De boven door mij omschreven ziens- en bestudeerings-
') Vgl. hiervoor mijn Lat. Woordverkl. (1920) 169. Voor dgl. „Kraftausdrücke", meest op het gebied der natuurlijke functies, veel materiaal bij Goldberger, Glotta, 18, 8—65; 20, 101 — 150.
2) Vgl. A. Fick, K.Z. 46, 78. 102, F. Muller Jzn, Lat. Woordverkl. 168, K. T. Preuss, Arch. Rel.-W. 9, 131 voor dgl. mythen in N.-Amerika.



wijze bewijst hier opnieuw haar recht van bestaan. Zij bestrijkt echter nog meer, tot dusver onverklaarde, feiten, „Zeven" = „wateren", „bewateren" is een oud, men zegge vooral niet euphemisme, doch een oude volwaardige aanduiding geweest voor „bevruchten", ook met de praegnante beteekenis van „verkrachten, schenden". Zijn naam reeds spreekt dus van zijn zondige liefde voor Zeus' gemalin Hera: het rad, waarop hij werd vastgebonden, de r^óxo<g, zal m.i. de aardschijf zijn geweest, de Terra Mater, gemalin van den Hemelgod, door Ixion als den Regendaemon bevrucht (vgl. bov. p. 5 over de (ptalrt).
Tenslotte brengt het algemeene Grieksche woord voor echtbreker fioi%óq de bevestiging hiervan, immers ten nauwste samenhangend met gr. ófitixoi'), jonger ó/ulxtaj „wateren", ion. öfiix^n „nevel", ndl. miggelen (dial.) „motregenen", gelijk ons medelid Kern indertijd betoogd heeft.2)
Men voege daarbij nu datgene, wat ik de Moeder-Aardegedachte wil noemen met al haar toepassingen, bv. uitdrukkingen als £Jtl naióviv yvïioiatv uqot<u 3) „tot ploeging van echte kinderen", of een woord als dat van Sophocles (Ant. 569): üyójciifioi yiiQ %üxt(>(uv tiolv yvai. *) Deze woorden van
1) F. Solmsen, 1. F. 31, 467, E. Frankel, I. F. 32, 405, J. IVackemagel Hellenistica 7, 2 en Unters. z. Spr. Homers 225.
2) Door deze combinatie wordt duidelijk, dat gr. o/wt/oj /ioïxo$r fV.e/°meigh- onmiddellijk verwant is met iitiy-vrr/u, -vv/iat, dat immers juist van sexueele „vermenging" wordt gebruikt, ff. metg. Voor de prothese vgl. gr. üuooy-rriu. ü/iinyat oind. mrjdti „hij wischt af ,
merg- naast W melg- in gr. a/UXyu), lat. mulgeo. Juist zoo met r en l tegenover elkaar: W.eleudh- ereudh- (z. ben. p. 56).
3) PI. Crat. 406b, Men. Perik. 43b, Lucianus Tim. 17.
In dit verband mag de schijnbaar stoute conjectuur genoemd worden, waarmede P. H. Damsté voor eenige jaren (Mnemosyne 52, 8) getracht heeft een locus conclamatus bij Propertius (I, 3, 16) te herstellen. Amor en Liber zetten den dichter aan osculaque admota sumere et arma manu : het komt mij voor, dat Damsté's gissing : et arva (= yras bij Sophocles) in het antieke gevoelsleven uitstekend past en ook hier het praedicaat „rauw" niet op zijn plaats zou zijn.



Kreon, van zins de bruid van zijn eigen zoon te dooden, sluiten iedere gedachte aan wreedheid of rauwheid buiten; dat juist in deze omgeving die voor ons zoo moeilijk te waardeeren en te peilen uitdrukking gebezigd wordt, brengt ons tot vlak vóór de oplossing van het vraagstuk, dat mij bezig houdt.
Ook hier vinden wij voor den antieken mensch — niet uitsluitend in de landen der klassieke oudheid — een eigenaardig complex van voorstellingen, dat zijn sterkste uitdrukking vindt in de eenheid van huwelijk ~ geboorte, gezien van uit de ouders, van geboorte ~ huwelijk ~ dood, gezien van uit den reeds levenden mensch zelf. In al deze knoopen van den levensdraad zijn hemel en goden de comparativi van den mensch. Zóó dichtbij ligt de „vergelijking en gelijkstelling" van het leven der menschen en het leven der goden, dat men elders doch ook in de klassieke mythologie telkens de sporen vindt van god of godin zich vereenigend met vrouw of man. Het O. T. vat dat kernachtig samen') in de bekende woorden: „In dien tijd waren er reuzen op aarde < en ook nog later >, toen de godenzonen zich met de dochters der menschen vermengden en dezen hun kinderen schonken".
Zelfs het machtige Genesisverhaal2) moraliseert reeds. Ik kan mij niet weerhouden telkens te denken, dat er een nog oudere gevoelswereld onder al deze en dergelijke verhalen ligt. De hoofdpunten, die deze geestelijke structuur aangeven, zijn m.i. kort samengevat de volgende.
Het „wonder" van conceptie en geboorte heeft telkens en onuitroeibaar geleid en teruggeleid naar de gedachte, dat een „wonder-macht", d.w.z. niet de menschelijke macht, doch de godheid het kind schept en schenkt: het „van God ontvangen kind" is meer dan een geestelijk fossiel. 3) Het spreekt
') Gen. 6, 4.
2) Zie F. M. Th. Böhl in Tekst en Uitleg ad loc.
3) Ook hier verlevendigt de Stoa, zooals zoovaak, oud volksgeloof: an dubium est, habitare deum sub pectore nostro in caelumque redire



vanzelf, in ouden tijd, „toen de goden nog op aarde wandelden", toen het leven der menschen langer was en zich rekte naar het eeuwige leven'), doch ook in nieuwere tijden bij de geboorte van een kind van bijzondere belofte of ongewone potentie — (potentie vaak, uiterlijk gezien, veeleer als „vraag" van een zwangeren tijd dan als „aanbod van een daarin geboren persoonlijkheid) — komt dat oude diep gewortelde geloof zeer sterk naar boven.
Verschillende mogelijkheden zijn daarmede gegeven.
Twee vaders worden genoemd, die ieder voor zich als het ware één der beide kanten van het kind belichamen en vertolken : het wondervolle en het gewone, het hemelsche
en het aardsche.
Ik kan mij slechts twee groepen van gevallen voorstellen, waarin dit steeds latente gevoel geactiveerd blijft zelfs tot de openbaarheid is doorgedrongen, d.w.z. in onze traditie van lang vervlogen tijden kan worden aangewezen :
A. bij de geboorte van één kind, doch dan van buitengewone beteekenis.
B. bij de geboorte van twee kinderen tegelijk, van tweelingen dus, waarvan dan door de alom, ook in het geestelijk leven, aanwezige rhytmiseering de één van buitengewone beteekenis zal (b)lijken, één dus een goddelijken vader heeft, de ander een aardschen.
De eerstbedoelde jonggeborenen zijn de ootTf^eq-figuren ; namen behoef ik U nauwelijks te noemen: Herakles met Zeus en Amphitryon als vader, Augustus2), die ook voor
animas caeloque venire (Manil. IV, 886). Deze dichter noemt elders (IV, 879) den mensch caeli partus. Ook het redire en de geheele beschouwing in Cicero's Somnium Scipionis, waar hetzelfde woord redire terugkeert (§ 13 reverti, 25 reditus, vgl. in caelum redeas Hor. Carm. 1,2,45), verraden duidelijk invloed van Posidonius behooren tot deze
zelfde echt-Stoische gevoelswereld.
>) O. T. Gen. 6 vergeleken met de fabelachtige tijden van Gen. 5.
2) Zie mijn voordracht over „Augustus" (Mededeelingen Kon. Akad. v. Wet. 63, A No. II, 1927) p. 47, eld.



den zoon van Apollo werd gehouden; tenslotte Jezus met zijn Hemelschen en aardschen vader ; het zijn de toppen, uitstekend ver boven een gevoelswereld, die nooit de verbinding met deze hoogste uitbeeldingen geheel heeft laten verloren gaan.
De groep der tweelingen is echter voor het hier besproken complex van zeker niet geringer beteekenis geweest. Het is vooral Rendel Harris geweest, die op tal van gegevens tot de tweelinggeboorte behoorende een verrassend licht heeft geworpen. ')
We denken — om slechts enkele voorbeelden te noemen, waar tientallen uit alle deelen der wereld staan te wachten — aan : Zethus en Amphion, Zethes en Kalaïs, Castor en Pollux, Romulus en Remus, aan Ezau en Jacob, aan Kaïn en Abel, aan Jacobus en Johannes, de zonen van Zebedeus viol Pqovtï/s (N.T. Mc. 3, 17, vgl. Luc. 9, 54). Ook Kaïn en Abel. Want, terwijl het in O. T. Gen. 4, 1—2 niet meer duidelijk naar voren treedt, is dit als trek van een ouderen vorm van het verhaal toch duidelijk: „de mensch had gemeenschap met zijn vrouw Eva; zij werd zwanger en baarde Kaïn...; daarna baarde zij Abel."
Inderdaad, alle gegevens, inhaerent aan het tweeling-phaenomeen, zooals Rendel Harris deze uiteenzet, zijn in deze gevallen aanwezig. Het zijn zeer kort opgesomd de volgende:
a. de eene tweeling heeft een goddelijken vader en is (dus) onsterfelijk; de tweede heeft een aardschen vader.
b. indien geen goddelijke tusschenkomst het verhindert, blijkt het verschil in levenswaarde d.w.z. de eene tweeling doodt den anderen. Kaïn doodt Abel, Romulus dood Remus, Ezau wil Jacob dooden; bij Castor en Pollux wordt met nadruk hun liefdesverbond 2) als oorzaak genoemd, dat niet de één Polydeukes het lichtleven geniet, de ander al dien tijd in het rijk van de duisternis, van den dood vertoeven moet.
') The Cult of the Heavtnly Twtns (1906), vooral Boanerges (1913), alles kort en scherp samengevat in: Was Rome a Twin-town ? (1927).
J) Pind. Nem. X 103 vlg., 148 vlg., vgl. ook Cook, Zcus II 437.



c. de tweelingen zijn sacer, taboo, niet slechts zij zelf doch meestal ook hun moeder. Het gevolg kan zijn, dat zij, vaak ook hun moeder, worden gedood '); men kan ze echter ook uit de samenleving verwijderen juist zooals met de Vestaalsche maagd geschiedde2) die zich aan incest had schuldig gemaakt. In dat geval legde men ze te vondeling: het bekendste voorbeeld zijn Romulus en Remus. Zij worden blijkbaar beschouwd als prodigia en zij worden uitgestooten als verbrekend den natuurlijken gang der dingen.
d. Maar nog één zeer belangrijk gevolg teekent zich hier duidelijk af. Daar zij sacer, taboo zijn, dus buiten de normale samenleving staan, dragen zij, om den oudtestamentischen term te bezigen, het Kaïn's teeken, d.w.z., zij vormen een samenleving op zich zelf, die aanvankelijk voorde samenleving die hen uitsloot, het karakter van ab-normaal zal blijven dragen. Een dubbel gevolg komt hieruit voort, dat in de ethnologie een groote rol speelt: 1. öf zij koloniseeren en zijn dus ook bootbouwers (gelijk van de Dioscuren verhaald wordt, z. Cook, Zeus 11, 984,4, Rendel Harris, Boanerges 22)!), öf zij stichten, zonder over zee te trekken, steden en trekken zich dus uit het normale landleven terug. Kaïn, de landbouwer, „uitgebannen van het akkerland" (Gen. 4, 11) is de eerste stedenstichter; Romulus is eveneens de stichter van de stad, a Twin-town; 2. de stad wordt gemeden door de omgeving, zooals Rome werd gemeden door de Sabini na zijn stichting, doch gezocht door alle uitgestootenen, die daar veilig zijn: het is een soort primitief interneeringskamp of om het oude woord te gebruiken, het is een „asylum". De moderne weten-
') Dit geschiedde bijv. met Melanipre („de Zwarte Merrie"), die Poseidon, den paordgod, tweelingen baarde, z. Rendel Harris, Boanerges p. 309, F. Altheim, Arch. f. Rel. Wiss., 1931, p. 22—32.
2) Wissowa, Arch f. Rel.-Wiss. 22, 1923/4, 201 215.
3) Zoo wordt ook de groote rol begrijpelijk door de Dioscuren gespeeld bij de kolonis tie van Cyrene, vgl. Pind. P. V, 9 en L. Vitali, Fonti per la storia della Religione Cyrenaica, p, 72 en 138.



schap heeft dit, totdat de vergelijkende ethnologie te hulp kwam niet begrepen, de oude schrijvers evenmin, bijv. Liv. I, 8, 5, Ovid. Fast. III 431:
Romulus ut saxo lucum circumded.it alto,
„Quilibet huc, inquit, confuge, tutus eris".
Het asylum te Rome gelegen inter duos lucos dus op den Capitolijnschen heuvel') is inderdaad naast den Palatijn een zeer oud, misschien het oudste punt van de Eeuwige Stad.
Juist het verrassende licht, dat door deze aan de algemeene volkskunde ontleende verklaring op de stichting van Rome geworpen wordt, is de beste waarborg, dat niet alleen zóó eigenaardige feiten als het oudste asylrecht der stad doch ook deze hypothese te hunner verklaring werkelijkheid behelzen. Wel zeer onwezenlijk schijnt hiernaast de goedkoope verklaring, die in dat meermalen te vondeling leggen van later groote mannen, van leiders en koningen slechts ziet2): „een algemeen menschelijke behoefte, die psychologisch zoo gemakkelijk valt te begrijpen, < immers > is er een doeltreffender middel denkbaar om de grootheid eener figuur duidelijk voelbaar te maken, dan hem zijn loopbaan te laten beginnen in de armelijkste en zorgelijkste omstandigheden?"
Er is echter nog een trek in dit eigenaardig gegeven die tot nog toe onbesproken bleef. Het te vondeling leggen wordt voor oude tijden volstrekt niet uitsluitend of voornamelijk vermeld van tweelingen. Ook van het tot heerschen bestemde, want door een goddelijken vader verwekte, één-geboren kind wordt het opvallend vaak verhaald, niet slechts het te vondeling leggen, omdat men het kind naar het leven staat, doch ook de vlucht met het kind om dezelfde reden. Wij denken aan Mozes, Cyrus, Perseus, ook aan Jezus wederom. De typische trekken vinden wij heel zuiver in het Perseus-
') Niet op den Palatinus, zooals Rendel Harris schrijft, Was Rome a Twin-town ? p. 11.
2) H. Bolkestein, Tijdschr. v. Geschiedenis 37, p. 8.



verhaal: Danae's vader verbergt haar in een bronzen vertrek onder de aarde, doch Zeus houdt als gouden regen gemeenschap met haar en als Perseus, de groote held (eig. een personificatie van den Doodsgod ') geboren is, wordt het kind met de moeder door Akrisios in een xiartj aan de golven toevertrouwd (vgl. het verhaal van Mozes), doch beiden worden in het leven behouden. Wie de lijst nagaat door ons medelid Bolkestein voor den oudsten tijd samengesteld van te vondeling gelegde kinderen2), zal vinden, dat steeds in zulk een geval een god of halfgod als vader optreedt en dat daardoor het jonge kind geteekend wordt als een wezen van abnormale potentie, hetgeen tevens beteekent: voor de normale samenleving niet geschikt en dus door die samenleving uitgestooten. Vatten we dit alles samen, dan zien wij ongeveer het volgende.
Het geloof in het „van God geschonken kind", in de dióoóoToi of Adeodati beteekent in de Genesisverhalen oorspronkelijk: het kind met een goddelijken Vader 3). Dit diepgewortelde geloof trekt zich echter hoe langer hoe meer van de oppervlakte terug; het treedt echter met kracht weer in zijn oude rechten bij een jonggeborene van bijzondere beloften, het doet dit met ongemeene kracht daar, waar een dubbele geboorte het twee-vaderschap met huiveringwekkende duidelijkheid scheen te bewijzen. Het goddelijke vertoont hier duidelijk de slechts schijnbaar onderling tegengestelde eigen-
') F. Altheim, Arch. f. Rel.-Wiss. 27, 1929, 35—52.
2) H. Bolkestein, Het te vondeling leggen in Athene (Tijdschr. v. Gesch. 37, 1922, p. 7 (overdruk), vgl. ook denz., The Exposure of Children at Athens (Class. Philology XVII, 1922, 222 sqq.)
3) Vergis ik mij niet zeer, dan ligt deze trek toch inderdaad ten grondslag aan het merkwaardige verhaal van Gen. 4, 1 vlg., waar Eva bij de geboorte van den eerste der tweelingen, Kain, getuigt; „ik heb een man, Jahve, gekregen". Ons medelid Böhl in Tekst en Uitlegt, p. 77 en prof. Thierry verzekeren mij, dat de lezing niet zeker is; men kan ook vertalen, hetgeen meestal geschiedt: „ik heb een man van ==Jahve gekregen".



aardigheden van het numineuze: het aantrekkende en het afstootende; het aanbiddelijke en het geduchte, geschuwde, het adorandum en het tremendum : kortom, het is sacrum.
In één woord : itQÓq yc'cfio$ als huwelijk van den — ouden of jongen — Hemel-god met de — oude of jonge — Moeder-aarde is voor het oude menschenleven, — evenals verder weg voor dat van dier en plant — niet: één geheimenis, één symbool uit vele, één troost onder meerdere, één weg ten hemel naast vele andere, neen, men kan al deze omschrijvingen laten gelden, mits men het woord één als „eenig en centraal" opvat. Wat wij thans langs anderen weg weten van de ó(tu>fitva der verschillende mysteriën, komt steeds weer daarop neer, dat de inwijding bestond in het aanschouwen van dezen itQÓq ya/uo^, in het opnieuw beleven van dit oerverbond van hemel en aarde en het zich daardoor opgenomen en geborgen voelen in de eeuwige wereldorde, in den xóöfio$.
In zijn meest philosophische stuk, de Büxxki, leent Euripides zooals zoo vaak aan dit oeroude volksbesef een philosophischen mantel, wanneer hij het Heilig huwelijk met een wijsgeerige elementenleer verbindt (v. 272):
Ovroq <$' o daiftatv ó vtoq (bedoeld is Dionysus),
ovx av óvvtcifiijv f/éyt&oq è§eixtiv <toq
xnO-' 'EXi-tió' 'éarca. óvo ydg, w vtuvicc (Pentheus, „de Lijder")
T« JtQüjz' tv ClvfbQÓiJlOlOl ' '
yïj ó' toriv, övofia ó' bnórsyov fiovXn xa 'j.tt'
«i5r// fiiv tv fyiQOlöiv txTQttpti pQorovq '
ö$ iiXxt-tv tjtl zccvTimiXov o yóvo$ („Zoon der
Aarde" = „Dionysus" „Zoon van den Hemel[god]") {fÓTQVoq vygöv Ttcófi' rjvQt xtiorjvtyxtcTO &VtjTOi$ . ..
ovtoq 'iv>txoiö< ontróeren f)t<tq yeyojq (v. 284).
Deze verbinding van hemel en aarde, dit fiiyï/vcii van den Hemelgod en de Aardgodin, dezen ie^oq y(Cfio$ zal dus de



nog dichter bij het primitieve levende mensch zich niet geconstrueerd hebben per analogiam met hetgeen in menschen-, dieren- en plantenwereld werd beleefd en aanschouwd, neen, dit zal hem het religieus protoplasma voor deze lagere en kleinere functies zijn geweest.
We mogen met gerustheid verwachten, dat er begrippen en begripsteekens of woorden te vinden zullen zijn, die van een dergelijken it(>ög yi'ifio$ als levende realiteit zullen getuigen.
Het volksbewustzijn heeft hierbij twee behoeften levendig gevoeld, waar tegenover alle andere slechts van secundair belang zijn geweest.
Het heeft zich afgevraagd zoowel, hoe hemel en aarde van elkaar verwijderd zijn gebleven als ook, hoe hemel en aarde tot elkaar zijn gekomen.
Voor het uit elkander houden van hemel en aarde dienen verschillende verbeeldingen, die voor de Grieken en Romeinen een groote mate van onmiddellijk sprekende kracht hebben bezeten.
Het vers van Homerus, dat getuigt van „xioreg, die aarde en hemel uit elkander houden" moge hier aangehaald worden (« 53): Kalypso, wonend o&i ófUftcXóq èort 9-ai.a<J0ijq is de dochter van dien Atlas, die van die zee
jiaoriq, {tév'tta oiótv, sxet ze xiovag avzóg
a'i yalav zs xal ovquvöv (i/u<plg 'é % o v o i v.
Niet slechts één zuil') doet hiervoor dienst. Vaak zijn het twee of meer zuilen, die deze functie vervullen2) en voorkomen, dat het hemeldak instort. Cook heeft in zijn groot werk aan Zeus gewijd veel gegevens verzameld voor dit motief van de hemelzuilen, waarop het hemelgewelf rust;
') The Sky-Pillar, z. Cook, Zeus II 45 vlg. met veel materiaal. Ook het aambeeld, «x/twv, wordt als symbool gebruikt, msch. nog in de beteekenis „steen" (ook „steen uit den hemel gevallen", Hes. Theog. 122—4), vgl. Hesychius 'Axfiov-idqs ' ó Xüqmv . xat ó OvQavóq (onderwereld en hemel, dood en leven).
2) A. Evans, Pillar-cult; Cook, Zeus II, 47 sqq.



wellicht het meest trefïend is zijn hypothese '), dat de bekende E in Delphi, door Plutarchus in zijn Moralia beschreven, die in 1916 door Bourgy waarschijnlijk op den Delphischen omphalos gevonden is, staande vóór de in oude 7-eeuwsche letterteekens geschreven naam rA in den vorm van een liggende ITI in den vorm van een 3-tandige sourdine, dit hemelzuilensymbool zou zijn.
Dit statische motief van hemelverbinding krijgt m.i. ongezocht zijn volkomen sluitend complement in de voorstellingen door ons medelid Kristensen behandeld in zijn studie getiteld „De Delphische Drievoet"2). Juist zooals het doodenrijk in de feitelijk gelijke voorstellingen van Xketel, pot, jriSoq vat, belichaamd wordt, juist zoo wordt hetlichtrijk in den vorm van een omgekeerden ketel met de opening naar beneden voorgesteld. Wie beiden vereenigt, krijgt de eenheid van wat ik zou willen noemen: mundus supernus en mundus infernus, licht- en doodenrijk, in den vorm, dien men met het woord ei kan aanduiden, zooals ook de vazenschildering waarvan Kristensen gebruik maakt (afb. 8) m.i. duidelijk den ei-vorm vertoont. Hier ligt ook de verklaring van het wereldei, waaruit de beide Dioskuren heeten 3) geboren te zijn. Zoowel de bovenste helft, het hemelgewelf als de onderste helft steunen op drie zuilen: den rgixovs, die in Delphi een zoo gewichtige rol speelt. De zuilen kunnen als „de zuilen van Herakles", ook als gebergten dus hun dienst verrichten: het Atlasgebergte in het Westen, de Kaukasus in het Oosten zijn daar voorbeelden van.
Het motorische motief van hemel- en aardeverbinding leeft in verschillende vormen, waarvan ik slechts de twee hoofdsoorten noem : het 1 a d d e r symbool*) en het koord- of snoer-
') Zeus II, p. 176.
2) Mededeelitigen Kon. Atad. Afd. Lett. dl. 60, B N°. 2.
3) Hor. Sat. 2, 1, 26: ovo prognatus eodem. Materiaal bij A. Cook, Zeus II 1015.
4) A. Cook, Zeus II, 114.



symbool1). Voor het laatste meen ik eigenaardige gegevens te kunnen aanwijzen, die ik echter elders hoop te behandelen. Ook de melkweg, via lactea is in deze functie van verbinding tusschen hemel en aarde zeer goed bekend: ea vita (nl. iusta et pia) via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati illum incolunt locum, qnem vides . . ., quem vos, ut a Grais accepis/is, orbem lacteum nuncupatis". 2)
In dit laatste is de voorstelling echter van een minder groote praegnantie : het zijn de beelden die zoowel voor de gebieden der divinatie, van droomen en dgl., als voor den descensus van de menschelijke ziel uit den hemel en den ascensus of reditus van de ziel ten hemel van een buitengewone beteekenis zijn geworden. 3)
Hun grootste intensiteit krijgen al deze voorstellingen m.i. echter eerst daar, waar begin en einde van het menschelijk leven, waar geboorte en dood in onmiddellijk contact worden gesteld met en worden afgeleid van de vereeniging van hemel en aarde, van Hemelgod en Aardgodin.
Deze vereeniging is, zoo wil mij voorkomen, van centrale beteekenis eenerzijds voor het mysteriëngeloof althans in Griekenland (en Italië), anderzijds voor de voorstellingen het gezinsleven betreffende bij enkele Indogermaansche volken. Is dit betoog aannemelijk, dan is daarmee tevens de draagkracht van de methodologische veronderstelling, waarvan ik uitging, in het algemeen aangetoond.
') Ik denk hier aan de (en vandaar weer Secrtijv, Sirene, oorspr.
een Doodsdaemon, zoo ook H. Güntert, Aalypso 173 sq. althans voor het morphologische probleem), lat. funis, ora.
2) Cic. Somn. Scip. § 16 (resp. 8).
3) Zeer zeker komt later het speelsche element hierbij, bijv. waar Euripides Bacch. [243], 287, 293, 297 Dionysos öfitiQo* ,,gijzelaar betitelt, om door een caesuur ó het aition te verkrijgen, waarom de ongeboren „jonge god" in de dij (/iiï(to$) van Zeus werd ingenaaid tot zijn geboorte toe.



Vereeniging van een Hemelgod en een Aardgodin dus in meest concreten zin. Mythologisch zijn hiervoor al sinds geruimen tijd rijke gegevens verzameld: het is onnoodig daarover uit te weiden. Doch ook meer concreet, en vooral niet als beeldspraak opgevat! — zijn er hiervoor getuigen te vinden.
Voor de Moeder denk ik aan de uiers of borsten van de Aardgodin : ov&icq ccqovqtjg, uber glaebae of terrae, bijkans het meest vrouwelijke1). Indien deze beschouwing juist is, mag men vermoeden, dat ook de naam der matrix of vulva te vinden zal zijn. Mocht dit mogelijk blijken, het zou een welkome bevestiging van mijn zienswijze zijn. Dadelijk kom ik hierop terug.
Het is gemakkelijk den leQÖq yafio$ volledig te maken: Vader en Kind behooren daartoe. Ik stel daarvoor de twee voor de godsdienstgeschiedenis zoo uiterst belangrijke gegevens van <ftcX).óq en ófMpaZóq. Over deze beide slechts een kort woord.
Het spreekt wel vanzelf, dat men de tot nog toe behandelde voorstellingen, die immers geprojecteerd waren tegen een vertikaal vlak van kosmogonischen Isqö§ ya/ioq, tusschen een mannelijken god van het bovenrijk en een vrouwelijke god van het benedenrijk, ook — vermoedelijk later— uitgezet vindt in het andere, horizontale vlak van aardsche verhoudingen. Pltallos als woonplaats van de bevruchtende macht, van den schepper, borst en baarmoeder van de bevruchte, omphalos als woonplaats van hel schepsel, van het „kind", zijn dan ook als op gelijke hoogte vertoevende te verwachten. In dit stadium behooren dan ook de rijke gegevens, door Roscher in zijn zorgvuldige doch niet diepgaande Omphalos-studiën meegedeeld en o.a. door onze medeleden Wensinck2) voor de
') Elders heb ik (Altital. Wdb. p. 224) Iiino zoo gelijk gesteld met oind. yóni- „baarmoeder" beide < idg. ieuni — ; dit berust op denzelfden gedachtegang.
3) A. J. Wensinck, The navel of the Earth, Verh. Kon. Akad.v. Wet. 1916.



Semitische data en door Kristensen1) in zijn studie over den Delphischen Drievoet opnieuw in hun oudere beteekenis beschreven. Als een reeds bewust in kosmische verhoudingen gezien gegeven, kan dan de „navel der aarde" het stuk land beteekend hebben, dat het eerst als ó/MfaXóq &a).aötJric, uit het scheppingswater te voorschijn kwam, de oerheuvel, waar de toestand van dood in leven overging.
Het lijdt echter m.i. geen twijfel, of dit is reeds kosmisch en dus niet de alleroudste voorstelling, d.w.z. verklaring en ontginning van het gegeven, dat in dood en leven als grootste vraagstuk ligt opgesloten. Reeds de primitieve mensch zal al deze data hebben gegroepeerd om de gebeurtenissen bij de geboorte van het kind bekend: hier vindt men het scheppingswater (vruchtwater), waaruit het jonge leven als een heuvel in vasten vorm oprijst; hier ook inderdaad — ondanks het vergeefsche protest van Roscher — de navel als meest geheimzinnige centrale, immers verbinding met en levenstoevoer door het moederwezen. Het lijdt volgens mij geen twijfel of de magistrale studie door Meringer2) gewijd aan de woord-familie van óu<picXóq, treft de zaak in het hart; want diezelfde Wortel e-ne{£)b(h) geeft in zijn rijken vorm- en beteekenisvertakkingen opnieuw een makro-kosmische mikrokosmische structuur, die eerst in het boven aangeduide verband begrijpelijk wordt. Beteekenissen als: „navel", doch ook „wolk", „nevel", „regen" (zie boven p. 15 vlg.) staan hier als getuigen: alle zijn zij kinderen van dezelfde familie! Het betreft woorden als ó/i<paXóq, umbilïcus en umbo, (en nebula)
nübës, öfifiQos en imber. M.a.w. de naam ófi<pa}.ó$ beteekent „vochttoevoerder", in de allereerste plaats voor het jonge menschelijke lichaam; en de semasiologisch-godsdiensthistorische gang van zaken is ook hier deze geweest, dat de menschelijke geboorte weliswaar als een kosmische geboorte
') W. Br. Kristensen, Med. Kon. Ak. 60 B N". 2 (1921). *) Wörter und Sachen V, 49—82.



(z. b. p, 7 en 17) in verkleind formaat werd beschouwd doch de termen zoowel voor mikrokosmische (menschelijke* als voor makrokosmische (natuur-lijke, godde-lijke) geboorte uitsluitend gevonden konden en moesten worden in de geboorte van het menschelijke kind.
Hetzelfde vindt men bij den <fa).).óq : ook deze voorstelling verlaat het verticale vlak en wordt op het horizontale aardoppervlak gelocaliseerd. Algemeen bekend zijn de voorstellingen van den opgerichten phallos. Zoowel bij vruchtbaarheidsriten, dus bij voorstellingen van leven, als bij de daarmee complementaire grafsymbolen de phallos op Etruskische momenten (bijv. Perugia, Catal. Museum, No. 14, p. 23) en op andere graven, dus bij voorstellingen van den dood vinden wij den tfaXlóq. Men zal volgens mijn overtuiging ook nooit godsdiensthistorisch tusschen opgerichte hemelzuil en opgerichten (fui.Xóg in ieder bepaald geval principieel kunnen onderscheiden, te minder daar ook in de taal beide gegevens ongescheiden naast elkaar liggen. Want <faklóq is ten nauwste verwant met <paXays eig. „balk, zuil", (ftiXxyt; „balk" (A. Gook, Zeus II, 109), <pakk>'iv naam van Dionysus! (met morphologisch zuivere proportie, want : <fulköq = Etiy/jv
[zelfde accent!] : aeiQt'j, z. b. p. 26); semasiologisch gr. ötöAog „zuil" kan men naast 'éotvxti „sta stijf", verderop otccvqoi; „paal" vergelijken.
Het zou nu van veel belang zijn, indien we de, drie sterk geconcentreerde levensmachten, die ik in het bovenstaande heb trachten te schetsen, vader, moeder en kind, juister (paXXóq, firjzQa en ófi<fti£óq, kortom dit makro-mikrokosmische gezin, dat aanvankelijk in het verticale vlak als huwelijk van hemel en aarde, later in het horizontale vlak als (hemelsch) huwelijk op aarde werd aangetroffen, op één plaats bij elkaar aantroffen en liefst nog in één woord, d.w.z. in één gedachte-woning geopenbaard en belichaamd konden vinden.
Dit is, geloof ik, mogelijk.



Die plaats is Delphi vóór alle anderen (ofschoon ook elders, vooral in Creta en Eleusis de sporen volgens mij onmiskenbaar zijn).
Die woordbelichaming vind ik in „komen", zooals ik in den titel van mijn mededeeling reeds aanduidde.
Het materiaal is hier echter zoo groot, dat ik slechts bij de hoofdgetuigen een oogenblik Uw aandacht wil trachten vast te houden. Ook hier zal het weer zaak zijn de structuren of ox'ifucTa als primair te beschouwen, de speciale godennamen als eerst secundair en van secundair belang, dus niet van een gehalte, dat toestaat hen als getuigen ter vernietiging tegen de primaire instanties in het geding te brengen.
Voor wij echter Delphi betreden, is het noodig dat een paar bijzonderheden nog worden vastgesteld. Naast het alleroudste schema, dat ik in deze materie heb kunnen ontdekken, nl. het huwelijk tusschen hemel en aarde in den vorm van de verbinding van de mannelijke godheid met de vrouwelijke mensch, en dit latent nog vele eeuwen later, staat nu de Ityoq ya/uog in later tijd als (ritus van het) huwelijk tusschen hemel en aarde in den vorm van de verbinding van den mannelijken Hemelgod met de vrouwelijke Aardgodin. Is van de eerste verbinding de vrucht het van God ontvangen aardsche kind (in praegnante beteekenis!), dat eerst in bijzondere omstandigheden (<j<or//(>-gedachte, tweelingen) weer aan zijn ook goddelijke afkomst herinnert en herinnerd wordt, van het tweede is de vrucht het godenkind, de Gods-zoon, die met vader en moeder samen eerst het godengezin voltallig maakt en in eigenlijken zin sticht.
Het is mij de laatste jaren telkens duidelijk geworden, dat dit godengezin een zeer gewichtig gegeven bevat. Voor Griekenland kan men voor den Vader den naam stellen van Zeus; voor de Moeder kan men in de Cretische periode den naam noemen van de Aardgodin, in Griekschen tijd van Gë, Gaia, Dë-mëtër, doch ook Hera, Artemis en evenzeer Themis.
Van het kind vooral zijn de namen belangrijk: Kovqo$ of



Kovqïi, Kore, doch Jióa-xó(v)Qoq, -01, -a>, ook dtó$ xoyt] (van Athena, z. b. p. 13); ook echter Jtórvaog, dat inderdaad als thrako-phrygisch taalgegeven niets anders beteekent dan : öf „Zeus' zoon = zoon van Zeus" öf ook wel „Zeus de zoon, Zeus iunior = ö vsijq Zsvg"'). In een ruimen kring rondom Griekenland vinden we ditzelfde merkwaardige gegeven met groote vruchtbaarheid verspreid: in een Klein-Aziatische taal leeft de „Zeus'zoon" voort in de welbekende figuur van Tiv-óuQ-tvq, -ea>g2); bij de Lydiers en Etruriers treffen we het aan in de Diutures, waarvan dan, indien Altheim gelijk heeft') — hetgeen mij vooralsnog onzeker lijkt — de zuster Diüturna, Iüturna een volkomen doorzichtigen naam zou hebben, zuiverder in ieder geval in de tinias clenar*) der Etruscische monumenten.
Zooals nu Kronos opgevolgd is door Zeus, zoo vinden we de Grieksche mythologie in haar vollen wasdom geconcentreerd om de gedachte van den Isqóc, yafioq van Zeus en de Terra Mater of Demeter met den „jongen Zeus"5). De Götterdammerungstragedie ligt ook over de Grieksche mythologie, gelijk in Aeschylus' Prometheustetralogie het meest welsprekend wordt vertolkt: Zsv§ reóg, de éió-vvooe, zal van kind volwassen worden, eens! Gelijk welbekend is, vindt bij Dionysos vooral het ^«AAó§-symbool ") zijn meest omvangrijken werkkring: het wordt nu eerst duidelijk, dat dit uitsluitend het geval kan zijn, indien passend, in het boven aangeduide kader, Dionysus in dit opzicht ten deele in de rechten en symbolen van den Hemelgod zelf treedt.
') Zie thans ook A.Cook, Zeus II, 277 sqq., Nilsson, Minoan-Mycen. Religion Ch. XVI The divine Child (p. 461—513).
2) P. Kretschmer, Glolta 14,306, F. Altheim, Gr. Götter im alten Rom 12.
^) Griech. Götter im alten Rom. 4—39.
4) M. Hammarström, Studi Etruschi V 363.
5) In denzelfden zin thans besproken door Nilsson, Minoan-Mycenaean Religion, p. 470 sqq. •
®) Het duidelijkst zie E. Buschor, Athen. Mitt. LIII, 1928, 96 vlg.



En thans de geschiedenis van Delphi! Wie de rijke gegevens en de daarop gebouwde hoofdconclusies onbevooroordeeld op zich laat inwerken, die Cook in zijn grootsche werk over Zeus ') meedeelt, ziet ook de geschiedenis van Delphi in verschillende phasen: eerst zijn de bewoners van Delphi Zeus en Themis d.w.z. de Hemelgod en de Aardgodin ; daarna houdt Dionysos daar zijn thriomphanten intocht; tenslotte eerst komt de bewoner, dien men uitsluitend te Delphi veronderstelt: Apollo.
De Homerische Apollohymnus voor den Pythischen god brengt volgens mij nog onverwachte bevestiging van deze oude vereering van en vereeniging met de Aardmoeder.
Ik wil slechts op de volgende zeer merkwaardige punten in dezen hymnus de aandacht vestigen;
lo. het verband van den Delphischen dienst met Creta, z. vers 39f> (218) en 475 (297); z. hiervoor ben. p. 55.
2o. de onder het vernis nog zichtbare kleuren, die een sexueele (bij)beteekenis hebben: xï^ka die juist de vrouwen verschrikken (v.444), de vonken (v.442), die aan de Caeculussage doen denken, z. F. Muller Jzn, Mnem. 58, (1930) 89 en 434, vooral de passage,die beschrijft hoe Apollo de bronnymph Telphousa verkracht v. 382—387 (aiö%vv(o v.387 vgl. Aesch. Ag. 1626, Ch. 998, Eur. El. 44, Plut. Mare. 19).
3o. naast Ttk(poi>aa komt ook Osi.<povaa voor (Roscher Lex. V 349, 44); deze namen stellen als derde punt van den driehoek een *Atk<fov>(o)aa, hetgeen niets anders dan „een dékyos, baarmoeder bezittend" vrouwelijk wezen kan aanduiden.
4o. „misleid" (v. 376,379) bijna door TeX<pov<fa, met wie Apollo zich dan vereenigt, het water, dat uit de rotsspleet te voorschijn stroomt, ujioxqviitxov „belettende uit te stroomen ,
gaat hij naar Aélyoi! Ook daar hetzelfde liefdesspel
(z. boven 2o.): eveneens hier het water uit de spleet der Kastalia; tenslotte Apollo (v. 443) èq (ó'J ilóvzov xaréóvas
a 
1) Vooral Cook, Zeus II, 267.



óia tjfijtóóaiv è(jixifiu>v (symbolen van de „Aarde en haar volheid", z. b. p. 5).
5o. vooral de gedaante echter, die Apollo aanneemt, van den (: öé).<poq „baarmoeder" met hetzelfde sterke suffix -iq, -ïvug, z. ben. p. 51) „dolfijn", vgl. v. 400, 494, 495, 496, waarom hij ook als epiklesis den naam Aek<plvioq, niet Adien men zou verwachten, opeischt (v. 495). Juist het noemen van den dolfijn, te midden van de visschen begrijpelijk genoemd naar de baarmoeder, óéX<foq, van dit zoogdier (zie ook Kretschmer Glotta 8,255) is te treffend om toevallig te zijn.
6o. Als sluitsteen dient, dat ook voor Telphousios, den bijnaam van Apollo, de cod. Paris 2403 den vorm Telyïvioq geeft (met verkeerde etymologie, zoodat niet aan AeX<pïvioq gedacht is!). We hebben hier de bevestiging, dat de beide avonturen van Apollo met TeXtpovda en *Aek(pov<sn inderdaad met de „baarmoeder"') óil.tpos, der Moeder Aarde in verband staan. Ook Malten Berl. phil. Woch. 1910, 336 is op een verkeerd spoor, waar hij spreekt van een W. delph-„ho\ zijn", die niet bestaat (inderdaad W. g"hel-\-bh-)\ de oude symboliek van den ieyöq ydfioq heeft hij niet begrepen.
De gegevens, die voor Delphi getuigen van een heerschappij van den Hemelgod en van den Jongen hemelgod, met de oude namen dus : van Zeus en Dionysos, zijn voor Delphi vooral door Cook in zijn boek over Zeus behandeld. De teekens, ouder de woonplaatsen van zijn numen of goddelijke macht ook te Delphi zijn zóó duidelijk en talrijk, dat ik over dit mannelijk gedeelte van het godengezin thans niet behoef uit te wijden: zuil of (pakkóq en andere „vertegenwoordigers" zou ik u opnieuw moeten noemen.
Over het „kind" van de godentrias heb ik U mijn zienswijze reeds medegedeeld: het is de lóg. In klassieke
') In de „religiöse Volkskunde" is dit motief ook elders aangetroffen, zooals uit de votiva duidelijk blijkt, vgl. R. Krtss, Das Gebarmuther-votiv, 1929 en daarover Weinreich, Arch. /. Rel.-Wiss. 29 (1931) 253.



kringen is het welbekend, hoe Courby in 1916 inderdaad den ouden „navelsteen", een van de centrale hoogheilige plekken te Delphi heeft teruggevonden. De oude zevende eeuwsche inscriptie geeft, zoo zagen we, vermoedelijk, indien mijn verklaring juist is, het hieroglyph van den vader: de drie zuilen door het gewelf van den Hemel verbonden als een naar rechts voorovergevallen hoofdletter E, dus [Tl. en schuin daaronder den moedernaam rA (z. b. p. 24).
Heeft nu echter de „moeder", de Terra Mater, geen eigen plek?
Bij het thans volgende, dat door zijn hypothetischen aard en voor velen fantastischen inhoud misschien aanvankelijk zal bevreemden, moge ik allereerst op een mij sterk treffende coïncidentie wijzen. Het betreft hier inderdaad het „antiquam exquirite Matrem", waarvan reeds de Aeneis ') gewaagt.
Ik had, door de lijn van godsdiensthistorische en taalkundige feiten te volgen, reeds lang met de mogelijkheid rekening gehouden, dat wij ergens de plaats der Aardmoeder zouden vinden in de zeer speciale aanduiding van het levengevend gedeelte: de firfrga, vulva of matrix. Indien dit mogelijk zou zijn op de plek, waar we den dienst van den ouden en den jongen Hemelgod, van Zeus en Dionysos aantroffen, aan den voet van den Parnassus, waar we ook van hemel en aarde, (van god en mensch) het jonge schepsel vonden in den öfi<faJ.Ó£, zou dat inderdaad een treffende bevestiging zijn. De Grieksche reis dit jaar ondernomen gaf mij niet alleen de overtuiging, dat Delphi dit punt is, en dat Jékyoi, evenals 'AiH/vai voor 'A&tjvri, niets anders beteekent dan de plaats waar naast den 'Oft(picXó$ „de navel van het kind der Aardmoeder"2) ook
') Aen. III, 96.
2) Men vergelijke tal van overbekende woorden: vooreerst a-dtXtpós .broeder" als „co-uterinus", „big", dt/fpïs „dolfijn' en vele
andere, die men in de etymol. woordenboeken, doch zonder óiXipoi, verzameld vindt.



de vulva ') zelve, d. i. de Moeder (-aarde), wordt aangetroffen, doch de topographie van de plaats gaf mij de zekerheid, dat deze verklaring juist is. Liever dan ditmaal de beschrijving zelf te geven, leen ik het woord aan een medereiziger van dit voorjaar, prof. K. H. Bouman. Toen ik nl. aan een van mijn studenten tevens reisgenoot mijn vermoeden meedeelde, verraste hij me met het bericht, dat prof. Bouman, als medicus getroffen door het zeer bijzondere aspect van het grootsche landschap te Delphi, onafhankelijk van mij tot dezelfde hypothese was gekomen voor de rotsspleet, waaruit de Kastalia-bron opwelt. Van de daaruit voortkomende gedachtewisseling vermeld ik een gedeelte. Prof. Bouman formuleert zijn gedachte aldus :
„Eén oorzaak van heiligheid (nl. voor een plaats) is de bron. Dit levengevend beginsel is te belangrijk voor een zwervenden stam om niet als van goddelijken aard te worden beschouwd. Nu heb ik nergens een duidelijker bewijs voor die meening gezien dan juist te Delphi. Daar is de bron nóg! Evenals in Corinthe. Op beide plaatsen is het brongebouw de kern van het geheele heiligdom. De tempels (in dit geval van Apollo) staan er iets verder af, maar ik heb de overtuiging, dat de Pythia óp den waterloop haar magische kracht ontving. In Delphi is de Castalia-bron het heilige bij uitnemendheid ; de waterloop is later zelfs door en onder den Apollotempel gevoerd. Het water komt in die Castalia uit zeer poreus gesteente, de geheele berg is één poreuze stof en laat op de centrale plaats helder water door. Wat dit moet beteekend hebben voor het dorstige land, is te zien aan het heerlijke olijvenbosch, dat aan den voet is ontstaan en zoowel in de oudheid als nog heden ten dage beroemd is. Daar was de plaats waar men zich kon ophouden bij het trekken en waar altijd levend water was — een goddelijke gift.
') Voortreffelijk sluit zich hierbij aan, dat bij de Eleusinische mysterien in de cista mystica de nabootsing van een vulva la£ (z. A. Koerte, Arch. Kei-Wiss. 18, (1915), 116, Kern, ib. 19, 433 sq.



Maar het was geen „gewone" bron. Wanneer men goed het landschap bestudeert in Delphi, zal men zien hoe dit water uit een nauwe kloof komt. Aan weerszijden rijzen de hooge steenbuiten op die tot de Phaedriaden behooren. Het levengevend beginsel: het pure water, stroomt hier uit een formatie die den primitief (en hem toch werkelijk niet alleen!) herinnert aan een ander en meer menschelijk levengevend beginsel: de vulva die tusschen beide opengespreide beenen open ligt. Wat nu nog in droomen (niet alleen van neurotici!) zich openbaart: de open en uitnoodigende vulva, èn de wensch „om tot de Moeder weer in te keeren" (een wensch die bij een psychoanalytisch onderzoek op den bodem der ziel zoo vaak wordt aangetroffen) was eens pure werkelijkheid voor menschen. Zij zagen het in de formatie der natuur zelve en achtten een plaats, waar dit zoo overduidelijk uitkwam als b.v. te Delphi, bij uitstek „heilig". Deze plek moet aan een Aard-Moeder-Godin gewijd zijn geweest, vóór Apollo als indringer kwam ! Vruchtbaarheid-riten moeten zich eenmaal rondom deze hebben afgespeeld als in zeer oude tijden ook te Eleusis. Ik heb mij er niet aan kunnen onttrekken deze gedachte voedsel te geven, toen ik eenmaal het eerst het uitzicht kreeg op het landschap ; geen foto, die ik kende gaf het weer, maar de werkelijke indruk was voor mij overtuigend op het eerste gezicht.
En nu kom je vertellen dat de naam nóg aan dat alles kleeft! Het is plek van de „Heilige Baarmoeder", oorsprong van leven en vruchtbaarheid als geen ander ! — 1 ot zoover prof. K. H. Bouman over zijn met de mijne evenwijdigloopende gissing.
Wat ik tot nog toe U meedeelde, is voor mij de meest betrouwbare wegwijzer naar het punt, waarheen ik U gaarne leiden wilde.
Want dit heilig huwelijk is in mijn oogen datgene, wat



Cicero zijn „praemunitio" zou noemen, de effening van den af te leggen weg.
Immers, deze voorstelling van een huwelijk met en een bevruchting door den Hemelgod kan zoowel steun geven aan als steun ontvangen van uit de punten, waar ik ten slotte Uw aandacht nog een kort oogenblik bij wilde bepalen.
Zij hangen alle samen met het klaarblijkelijk zeer vitale begrip van de „komst" van den Hemelgod.
Wie namelijk met de boven geschetste godsdiensthistorische synthese voor oogen een van de meest welsprekende monumenten van een oud verleden gaat ondervragen, de taal der Grieken, Romeinen en andere Indogermaansche volken, zal bespeuren, dat hier een gave oplossing te vinden is voor tal van tot nu toe onverklaarde gegevens.
Ik noem ze U achtereenvolgens om ze ten slotte in een klein tableau samen te vatten. De zuiver wetenschappelijke adstructie heb ik in uiterst beknopten vorm gegeven; vaak noem ik alleen de hoofdpunten. Deze hoofdpunten duid ik wellicht het best aan in den vorm van een aantal vragen. De vragen luiden aldus:
1. Hoe is de verhouding, genetisch en semasiologisch tusschen lat. libert „kinderen" en liber „vrij". Toevallige overeenkomst (p. 36—39) ?
2. Wat is de beteekenis van de Italische goden Lïber en Lïbera (p. 39—42) ?
3. Hoe kan men functie en naam van de godin Ilithyia verklaren (p. 42—47) ?
4. Wat is de beteekenis van 'Etevolq en de mysteriën aldaar (p. 47—55)?
Deze vier vragen wil ik thans achtereenvolgens aan de orde stellen.
1. Hoe staan lat. lïberï „de kinderen" en tïber „vrij" tegenover elkaar?
De vergelijking der Italische dialecten onderling en met



het Grieksch') geeft voor liber „vrij" de volgende, reeds lang bekende, belangrijke vormen : paelign. loufir „vrij", falisc. loferta „liberta", loifertatu „libertatem" (? Corp. Inscr. Etrusc. 8010, 8011), oud-lat. loebertatem. Samen met het gr. tJ.evS-eQog „vrij" geven zij een gereconstrueerden ouden idg. vorm "leudh-eros, die ook in het Grieksch tal van morphologische verwanten heeft: fifacfieyós, ftcvtgó^, <f&ov£QÓ$, <pofie(>ó$ e.a.2).
Daarnaast staat nu het Latijn met liberl in de beteekenis „kinderen" geïsoleerd. Het spreekt van zelf, men heeft op allerlei wijzen lïber „vrij" en lïbert „kinderen" met elkaar in verband trachten te brengen, in ouden en in nieuweren tijd. Voor den ouden tijd noem ik drie getuigen: Plautus Mil. 682, Petronius c. 41 en Bücheler Carm. Lat. Epigr. 623. De plaats bij Plautus is duidelijk genoeg: [PI.] nam procreare iberos („kinderen") lepidum'st opus [Pe.] Hercle vero liberum („vrij") esse me(d), id multo lepidius.
Bij Petronius draagt een slaaf als Bacchus gecostumeerd gedichten van Trimalchio voor, waarop deze hem vrijlaat met de woorden: „Dionyse, liber (Liber) esto"; de slaaf zet den „vrijheidshoed" op het hoofd, waarop Trimalchio tot zijn gasten zegt: „non negabitis me habere Liberum (liberum) patrem", hetgeen beteekent zoowel: „ge zult me toegeven, dat ik (een) Liber Pater, nl. Dionysus bezit" als ook: „een vrijman (als) vader heb", maar ook — hetgeen Bücheler niet heeft begrepen: „dat ik als pater (~ patronus) een (vrijen) zoon (•—- libertus) heb."3)
') Z. Walde, Lat. Et. Wtb? p. 425, F. Muller Jzn., Altital. Wtb. p. 245, Walde-Pokorny, Vgl. idg. Wtb. II, 416, Ernout-Meillet, Dict. Etymol. lat. 516 vlg.
2) Voor het accentverschil z. Vendryès, Traité d'accentuation grecque § 212, Debrunner, Gr. Wortbildungslehre, § 335 vlg.
3) Ernout vertaalt in zijn editie (1922): „Vous ne pouvez pas nier que j'ai libéré le dieu Liber"; met de ondenkbare constructie: habere liberum = „vrijgelaten hebben" en het feitelijk twee maal vertaalde llLiber kan dat niet de bedoelde vertaling, wel de meeklinkende en in de eigenlijke vertaling meegehoorde ondertoon zijn geweest.



Het barbaarsche grafopschrift (C. L. E. 623) bevat aan het einde de volgende woorden:
laetatus post magnos actus pauperes reliquit libero s spe liberos
„liet zijn kinderen in armoede achter, vrij naar hij hoopt (in de toekomst)".
Deze en dergelijke, min geestige, woordspelingen brengen onze vraag, die van groote beteekenis is voor het gedachteleven van de volkeren der oudheid, zeer zeker niet verder.
Luisteren we naar de moderne wetenschap, dan worden we niet veel wijzer. De resignatie, die op dit punt bestaat, vat Ernout samen1) in de woorden (in voce liber „vrij"): „V. aussi le nom propre ambigu Liber et 1'expression d'origine peu claire, lïbert".De resignatie hier bedoeld betreft de straks te noemen theorie, bij de positieven met kracht verdedigd, theorie die echter zooveel zwaks heeft, dat de terugval in het negatieve maar al te begrijpelijk is. Ik noem onder de moderne positieven slechts twee : Ed. Meyer2) enJ. Köhm3). Meyer vat kort samen (wat hier de vulgata opinio is: „Das Hauswesen bildet hier (nl. in Rom) eine Einheit, über die der Hausvater absolute Gewalt und absolutes Dispositionsrecht hat. Ihm gegenüber steht die Dienerschaft, das Gesinde, familia, bestehend aus Freien, liberi, und Unfreien, servi." De zwakke punten in dit betoog zijn:
a. dat familia niets anders kan zijn dan de famuli samen oudere vormen resp. famel-ia ■ - famel-os) en dat nergens en nooit famuli en liberi gelijk gesteld of gebruikt worden, zooals toch, indien Ed. Meyers opvatting juist ware, het geval zou moeten zijn.
b. dat volgens deze opvatting de mater familias, de vrouw,
') Emout-Meillet, Dict. Etymol. de la langue latine (1932!) p. 517.
2) Ed. Meyer, Die Sklaverei im Altertum (KI. Schr. I, 186).
3) J. Köhm, Altlatein. Forschungen (1905), 119, 209.



ten eenenmale een non-valeur in het huwelijksleven geweest zou zijn: nergens wordt *lïbera, hetgeen men toch zou moeten verwachten, gebezigd in den zin van „vrouw des huizes".
c. dat uitdrukkingen als parentes liberique „ouders en kinderen" juist zoolang als liber „vrij" daarnaast volwaardig blijft bestaan, onmogelijk uit een tegenstelling parentes liberique „ouders en vrijen" (!) kan zijn ontstaan.
Köhm, die het vraagstuk rustig en kritisch heeft doordacht, probeert het nog met liberi = „Nachwuchs", „die künftigen Vertreter des Geschlechts als „Stammhalter"". Op zichzelf reeds gekunsteld als term, die uitsluitend voor de toekomst geldig zou moeten zijn, leidt dit hem tot een theorie, waarvan hij zelf het gebrek aan draagkracht dadelijk toegeeft: „So könnte sich aus der Bedeutung: „bestimmt und fahig, das Geschlecht fortzupflanzen" die Bezeichnung derjenigen entwickelt haben,
1. die berufen sind das Geschlecht fortzupflanzen: die Kinder,
2. die rechtlich befugt sind, das Geschlecht fortzupflanzen, die überhaupt allein ein genus haben: die Freien". Köhm, het verder gissen echter moede, komt dan tot zijn slotconclusie, dat liberi „vrijen" en liberi „kinderen" geweest moeten zijn „zwei ganz verschiedene Wörter, die zufallig lautlich zusammenfielen".
Het is duidelijk: wie de beteekenis „kinderen" uit „vrijen" wil afleiden, komt niet tot een gave oplossing. Aan den anderen kant: wie liberi „kinderen" niet geheel prijsgeeft als onoplosbaar raadsel, verbindt het met got. liudan „groeien", ohd. hut „volk", mhd. liute „Leute", ndl. lieden, lui, lit. Ijaudis „volk' , o.bulg. ljudinu „Angehöriger des eigenen Volkes", ljudïje „die Leute", en komt zoo tot een idg. wortel leudh- „?", die dan echter volkomen overeenstemt met den wortel ^Ueudh-, dien wij in liber „vrij" aantroffen. Zou dit toeval zijn? Neen, achter al deze woorden vermoed en reconstrueer ik — niet een o-stam * eleudh-o-s „volk,gens", zooals Schrader



dit gedaan heeft') maar — een ouden s-stam (eHeudh-os, gr. tó *'étev9-oq. Aldus handelende vinden wij volkomen paralleliteit met ró „schade ~ #«{>£ en met het syno¬
nieme to ytvoq, lat. genus gëns van den in beteekenis verwanten wortel gen- „verwekken". Gelijk zoo vaak, kan m. i. ook hier de bestudeering der suffixen den weg naar de oplossing verkorten; deze suffixen toch wijzen, indien zelf gelijk, vaak op verwante of tegengestelde begrippen. De hierbedoelde woorden zijn: lïbertus „vrijgelatene" ~ marïtus „man, echtgenoot". Het laatste woord is m.i. volkomen doorzichtig2): zooals barba-tus is hij die een barba heeft: „be-baard", is marï-tus hij die een *mar-ï (fem. bij mas, gen. maris „man", dus) „mann-in, vrouw" heeft, eig. dus „bevrouwde". Daartegenover plaats ik liber-tus -=z*leudkero-to-s eig: die leudher-oi „vrijen ~ kinderen" heeft. Immers, de slaaf staat op zichzelf, is niet in de continuiteit van het yivoq opgenomen, heeft noch vader noch kind3), is dus aitaxatQ xal anaic,; eerstop het oogenblik waarop hij vrij wordt, dus volwaardig mensch, krijgt hij een vader en kinderen, wordt hij liber-tus = lïberos habens! Is deze verklaring juist, dan is dus ook, hoe zonderling het klinken moge, lïbertus niet van het semasiologisch reeds eenzijdige liber „vrij" afgeleid, maar van liberi, dat men als „vrij-geborenen" of „in-geborenen" d. w. z. „in het gentielverband geborenen," in-genui: genus, gëns het best zou kunnen weergeven.
De wortel eleu-\-dh-, dien wij bij beide, lïber „vrij" en liberi „kinderen" vonden, zal ons ook verder nog bezig houden; de beteekenis zal zich daarbij vaster en scherper afteekenen. (Z. ben. p. 56 vlg.).
2. Wat is de genesis en daarmee de beteekenis der Italische goden : Lïber en Lïbera, die, althans later, de dubbelgangers van Dionysus en Persephone zijn ?
') Ind. Forsch. Anz. 9, 172.
2) Zie F. Muller Jzn., Altital. Wtb. p. 257.
') Zie Plautus, Perso 53 sqq.



Wissowa heeft jarenlang geloof gevonden met zijn bewering '),dat in Lïber een oud-italische godheid benoemd zou zijn, die niet als „vertaling" van gr. Ztvq 'EXev&tQios kon begrepen worden: „vielmehr liegt in Liber (vgl. liber, liberalis mit genius, genialis) der Begriff der schöpferischen Fülle". Semasiologisch en vooral godsdiensthistorisch is dit alles, zooals zoo vaak bij Wissowa, zwak. Het is dan ook begrijpelijk, dat kort geleden F. Altheim2), de onmogelijkheid ziende Liber als autochthoon in Italië te verklaren, opnieuw getracht heeft Lïber als spiegeling van een Griekschen god aannemelijk te maken; met kracht verdedigt hij voor Lïber „die völlige Identitat mit Dionysos. Damit gewinnt die alte Auffassung, wonach es sich bei dem Namen des Lïber lediglich um eine Übersetzung des griechischen Avaioq, Avo/oq oder 'Eïtv&tQioq handelt, wiederum an Bedeutung."
Ik kan Altheims enthousiasme voor deze oude opvatting niet bewonderen. Want er is hier velerlei, dat scheef is gezakt. Het grootste bezwaar is zeker het volgende : Lïber zou in het Latijn een zeer slordige correspondentie met 'Ektviïiyioq vormen; een „Übersetzung" zou in het Latijn zeker Liberalis of Lïberator, niet Lïber hebben gegeven ; omgekeerd, Lïber veronderstelt 'EkevSeyoq, niet 'E^tvO'tQioq. Daar komt nog iets anders bij : wie Avaioq (waarschijnlijk toch slechts volksetymologisch met Ivsiv te verbinden !) en Avoioq met 'Elev&éyioi; vereenigt als een paar — hypothetische ! — synonyma, omlijnt de figuur van Dionysus ongeveer als den god ó"5 fieXeórjfiaTcc Xvei, qui curas solvit, a curis nos liberat. Dit moge nu in lyrische ontboezemingen van dichters als de Grieksche lyrici en Horatius realiteit zijn, het is mij onmogelijk te gelooven, dat daarmee de Ztvq of Jióvvooq 'EJ-evfrégtog in zijn kern is blootgelegd.
1) Rel. u. Kult. d. Romer2 p. 120 en 299.
2) Vooral Terra Mater (1931) p. 22 sq., Röm. Religionsgesch. 1, 96.



In dézen vorm is het geheele betoog van Altheim ') voor mij onaanvaardbaar.
Altheim nl. redeneert, kort samengevat, ongeveer aldus'), zich vasthoudende aan het volgens mij eerst veel latere, volksetymologisch hierbij betrokkene begrip van de „burgerlijke vrijheid": „Liber is in Italië te verklaren als samenhangend met Iuppiter Lïber (later I. Lïbertas of Lïberator). „Im Namen des italischen Dionysos — [nl. Lïber, dat A. verklaart als „Bevrijder"!!] — liegt also eine Beziehung zu dem des höchsten Gottes — [nl. Iuppiter Lïber „Bevrijder"!], wie sie nicht nur in 'EXsv&tQfoq, sondern auch in dió-vvooq selbst dem „Sohn des Zeus", zutage tritt". Volgens Altheim wordt dus de vader—-zoon verhouding in Italië door den beiden verbindenden term Lïber „vrij" aangeduid, gelijk dit volgens hem in Griekenland (met een ander middel) geschiedde in den „naam" <êtówooq „zoon van Zeus"') of „Zeus de zoon . Deze zienswijze van Altheim acht ik geheel onjuist. Het merkwaardige is echter, dat ik voor een geheel andere opvatting toch zijn formuleering woordelijk zou kunnen overnemen en dat Altheim hier dus vlak bij de m.i. alleen juiste opvatting van den naam Lïber en Lïbera is geweest zonder deze te bespeuren. Kort gezegd : Lïber wijst inderdaad Dionysus aan en wel met dezelfde aanduiding als dezen : zooals JtórvOog is „Zeus' zoon" of „Zeus de zoon", z. b., zoo is Lïber „(Iuppiters) kind" = Aibo xovQoq en is Lïbera (= Proserpina) letterlijk = [Aiöq] Koqti, immers de gewone naam van Persephone! Iuppiter Liber was oorspronkelijk in alle onderdeelen gelijk aan Jió-vvoog „Zeus de zoon", de aanduiding dus van de jongste der godengeneraties die in Griekenland met Kronos, Zeus, Dionysos, in Italië met Saturnus, Iuppiter, Iuppiter Lïber worden benoemd 4).
') Terra Maler, p. 15—47
2) Terra Mater, p. 24 sq.
') A. Cook, Zeus II. 277, z. ook boven p.
*) Achteraf vond ik dezelfde verklaring reeds bij Cicero, die (Nat. De.



Juist voor dezen Ltber „Zoon of Kind ' (van den Hemelgod) is de Faliskische inscriptie zoo belangrijk, die door Vetter1) aldus wordt aangevuld \ Ceres: far me[l] fere]tom ■ l[o]uf[ir] vi[no]m [doujiad „Ceres far mei ferctum, Liber vinum duit", omdat, indien deze aanvulling juist is, wij ook hier voor Lïber in de Vle eeuw voor Chr. nog den naam als Loufer < *leudh-er-os vinden, die immers geheel overeenkomt met hetgeen wij boven voor ltber „vrij" en libtri „kinderen" vastlegden.
3. Hiermede, d.w.z. met het terugvinden van drie zoo belangrijke getuigen als ltber „vrij", lïberi „kinderen", Ltber en Lïbera oorspr. „Zoon en Dochter" „Kinderen van den Hemelgod" voor den wortel eleu-\-dh- zijn wij op het punt gekomen, waarop een nieuw gegeven zijn rol kan spelen, gevend en ontvangend, in den wederopbouw van een overoud godsdiensthistorisch denkgeheel. Ik heb het oog op den naam der godin Ilithyia, godin der geboorte.
Zonder het elders2) gegeven materiaal weer op te sommen wil ik hier alleen de voor mij belangrijke punten aanwijzen. De naam komt in tal van varianten voor, door W. Schulze3) uitvoerig bestudeerd; de oudere vorm is 'EXev&via geweest. Schulze sluit zich — en terecht — aan bij de oude gram-
II 62) zegt: „quod ex nobis naton liber os appellamus, ideo Cerere nati nominati sunt Liber et Libera, quod in Libera servant, in Libero non item . Hoe overtuigd Altheim, die ook deze plaats bespreekt, zijn oogen sluit voor de hierboven voorgedragen, m. i. alleen juiste zienswijze, blijkt wel uit zijn uiting (Terra Mater 34 en 37): „man hat sich also nicht gescheut beider Namen entgegen ihrer ursprünglichen Identitat mit Eleutheros und Eleuthera einen neuen Sinn (nl. van Itberi „kinderen van Ceres") unterzuschieben".
') Glotta 14, 27 sqq., z. ook F. Altheim, Terra Mater 22.
2) Roscher (Lex. d. Myth. s.v., Pauly-Wissowa s.v. Eileithyia ~ Eleuthyia, Eleusia, Eleuthia, Eleutho; verder speciaal Farnell, Cults of the Greek States I 211; II 444, 608 — 14; III 202. De bespreking door M. P. Nilsson, Minoan-Mycenaean Religion, (1927) p. 449 brengt op dit punt geen nieuw licht.
3) Quaestiones epicae 259—261, 525



matici, die dezen naam met den wortel tXevO- „komen" in verband brachten. Helaas is Schulze hier in tweeërlei opzicht te kort geschoten, in zooverre als hij het semasiologische en godsdiensthistorische verband met den W. èktvS- „komen' niet heeft trachten op te helderen, en verder de kennelijk onjuiste hypothese heeft opgesteld, dat 'EXev&via „ope terminationis femininis participiis perfectis propriae" zou zijn gevormd. Het terecht groote gezag van Schulze heeft ook een voortreffelijk kenner der Indogermaansche morphologie, E. Frankel, er toe verleid om herhaaldelijk1) Eilsv&via als part. perf. act. te aanvaarden, hoewel naast eilriXovO-a, êlt'jlvtbn met reduplicatie gevormd een derg. part. zonder reduplicatie een unicum zou zijn.
De verklaring lijkt mij veel eenvoudiger. Van den wortel èXtv&- bezat het Grieksch een nomen agentis op-ei^: *è).ev9~evq, waarvan het femininum met de lange phase van het suffix: ÈXevO-ef-ia, vgl. tjósf-ui, iióeïa, fem. bij ijéi>q, met de korte echter ikevQ-v-ta was; beide vormen komen in de dialecten voor, zoowel 'Etev&eïa als 'EXev&vtiZ i). Een parallel met *'EJ.evO-evs gevormd nomen agentis 'EktvS-t] „Komer" als nomen agentis komt inderdaad voor: de Grieksche mythologie3) kent hem als zoon van Apollon en Aï&ovOu (bijvorm naast Aï&via, z. boven p. 7 vlg.), dus duidelijk een figuur uit denzelfden lichtcultus, waarmede wij ons thans bezig houden. Deze 'EIsvS-^q heeft zich met de invoering van den Dionysus-dienst in Boeotië en Attica afgegeven, en is evenals Ikarios een slachtoffer van zijn geloofsijver geworden. Zonder twijfel is 'EXev&r'iQ een oude naam van Dionysos zelf, voortlevend in de latere afleiding 'E/.£v&£Q-ev$ (waarschijnlijk zelf een contaminatie van *Ei.ev&-tvq X 'Ei.evi)~>)(>), 'Etevü-ég-ioq en 'EJ.ev&tQvtc(i).
') Glotta 20, 87 vlg., htd. Forsch. 49, 235; ook Hofmann in WaldeHofmann, Lat. Et. Wtb? p. 22 geeft nog dezelfde onhoudbare theorie.
') W. Schulze, Quaest. Epicae p. 261.
3) Zie Pauly-Wissowa s. v. (V 2343).



Een gave parallel, geheel in dezelfde sfeer behoorende, vinden we bij den wortel aidh- „branden":
èkevfh- : *éXevff-evg, fem. èXevf^ta •—'êXev&-rj(> al-9- :*ai&-ev$, fem. aï&via (z. b. p. 7) aiS-ftf». Onmiskenbaar dezelfde structuur vinden we in het bekende nomen: ciyvta, waarnaast juist dezelfde vorm met sterk suffix -£#« voorkomt: ayeta, voortlevend o.a. in het uit het Grieksch overgenomen : agëa (Enn. Ann. 492 V.J). Vandaar weer 'Ayvievq als naam van Zeus en Apollo (zie A. Cook, Zeus II160). Eveneens ion.ÖQ(e)yvitc alsfem.bij *óqsyevg:ÓQéyat.
Het verband van dezen godinnennaam\E7.£i5S"t><« met'EAf v&fiQ, 'EXev&t(>o<i enz. was den Grieken nog wel bewust. Zoo heeft Pindarus' 6e Olymp. zang v. 42 twee varianten, nl. 'Etev9d> avfimcQéorViOtv en 'EAei&viav nctQéoraoev. En een glosse bij Hesychius geeft : 'Ejiii-voafitvn • èktv9-e<iia xai fiia rcuv Eitei&-vt<bv xal èmbvvfiov Jt//u/jT(>og naQU TaQavxivoiq, xicl SvQtcxovoioiq.Vermoedelijk zal men ook hier den naam 'Ekev&üi voor Demeter mogen aannemen (Pauly—Wissowa V, 2356, 10).
Als cultusnaam komt 'E).ev9viu later gewoonlijk voor bij Artemis : 'AQxafiiói ElAei&via (C. I. Gr. 1596, IVe eeuw, z. ook Plut. Quaest. conviv. p. 658 f), ook bij Hera, vooral te Argos J) en bij Demeter (z. Hesychius hierboven).
Merkwaardig is in dit verband, dat juist aan Demeter een semasiologisch aan 'Etev&vicc „de Komende" geheel gelijkwaardige naam gegeven wordt, nl. Hesychius tn-iaaoa' dïjfit/TQOq èmbvvfiov; kn-iaaoa is nl. het oude feminine participium bij STi-iuiv „komende tot". 2)
Bij 'ElevS-via herhaalt zich nu hetzelfde als bij idg. 'leudheros, waar we één beteekenis vonden in den kring der familie („kind") en één in den kring van het staatsleven („vrije burger"); want naast de Eleuthuia, geboortegodin in den kring van het familieleven staat de Eleuthuia, die binnen den kring van het
') Farnell, Cults of the Greek States I, 211.
J) Zie voor den vorm bijv. Brugmann-Thumb, Gr. Gramm. 234, 316.



staatsleven als stedehoudster optreedt, het sterkst in Creta en in Olympia. In Creta te Latus werden de staatsbesluiten opgeteekend in den tempel van Eleuthuia ')• Duidelijker nog blijkt deze Staats-Eleuthuia te Olympia, waar zij samen vereerd wordt in één tempel met den kind-god Sosip(t)olis 2): de eed bij dezen Sosipolis is de allergrootste eed ; uit het feit intusschen, dat deze jonge god den hoorn van Amaltheia in de hand houdt, blijkt, dat deze Sosipolis niemand anders is dan „de jonge Zeus" of „het kind Zeus" of wel de „Zeus-Dionysos van Creta". Eleuthuia als „foster-mother" van den jongen god is tevens de belichaming van de TvxV van den staat 3)- Zonder twijfel is Eleuthuia een oude godin der Grieken geweest: het verhaal bij Herod. 4, 35 wijst daar reeds op, eveneens de mededeelingen bij Pausanias (I, 18, 5; VIII, 21, 3; IX, 27, 2) waar dezelfde oude zanger ook in het verhaal van
Herodotus vermeld, Eileithuia als moeder van Eros huldigt. Zij, die «Is Moedergodin, als Moeder in het godenhuwelijk met den Hemelgod werd beschouwd, wordt door Pindarus *) terecht aangeduid als yevtTtiyu rtxvtuv. Begin doch ook einde van het menschelijke leven doch evenzeer van de menschelijke samenleving staan onder haar macht en bevel: terecht noemt Pindarus haar (t. a. p.) jiécqsóqoq Moiqüv {ia8-v<p()óvatv; een Grieksch epigram 5) noemt Eleuthuia als Doodsgodin naast Moïqa en wöiveg.
Voordat we thans het laatste punt bespreken, is het goed de functie van dezen wortel eleudh- eerst vast te leggen.
>) C. I. Gr. 3058 i.f. : ayyqd\\>ai di tö dóy/ia tig tö Uqöv t«£ 'EXtv9-va<;.
2) Pausanias VI, 20, 2; VI, 26, 4.
3) Farnell, Cults of the Greek States II 608 sqq.; C. Robert, Ath. Mitt. 18,37, zie ook F. Altheim, Terra Mater p. 39, die op de gelijkheid van Sosipolis Eileithyia te Olympia met het paar van Iuppiter puer /-^ Fortuna (= Iovis puer primigenia, C.I.L. 14, 2 862) te Praeneste wijst.
4) Nem. VII, 1 sqq.
5) G. Kaibel, Epigrammata Graeca 238.



Hesychius geeft enkele glossen tktvaio)' o'ia<o naast èXtvao/ucci' oïöoftat, waaruit een praesens ttevO-w „ik breng" volgt, zooals het werkelijk voorkomt in Cretische teksten, vooral de Leges Gortyniae (Gr. Dial. Inschr. Collitz en Bechtel 4991, III 45, 54, IV 8 enz. en 4998, I 10, II 15).
Wat is nu de beteekenis van dit itev&eiv „doen komen ~ brengen" naast êXev&eo&cci „komen" (het futurum êlevöo/tat is nog in levend gebruik)? Zeker onjuist is de opvatting van Güntert') — den eenigsten, die tot nog toe de losse gissing ook Semasiologisch heeft gewaagd, dat Eii.eifbvid met ilevOw zou kunnen samenhangen —, die het begrip „brengen" als lat. ferre opvat en langs dezen weg EiXtifrviic als deGrieksche Fortuna (: ferre) wil zien: iedere verklaring, die de figuur van Eileithyia buiten de „geboorte van het kind" plaatst, miskent haar eigenlijke beteekenis. Wie zich echter wel aan deze functie als uitgangspunt houdt, zou toch nog op een dwaalspoor kunnen geraken, doordat hij denkende aan monumenten als de zgn. Bostontroon en aan oude taalmonumenten als de glossen bij Hesychius: ayixQia' fiala, TaQtcvxivoi; en avayézQia ' ij xaiq xixxovoaiq vnri(t£xovOa yvvij jikqu TaQavxivoiq ovmo Xtyofievrj, ijv 'Axxixaï fialav Xt-yovoiv, het „omhoogbrengen" actief ~ „omhoogrijzen" medium, m.a. w. de „opkomst" als kernbegrip zou aanvaarden.
Neen, hetgeen boven (p. 7 vlg., 22) over het Godenhuwelijk als protoplasma en uitgangspunt voor menschelijk huwelijk en verwekking werd opgemerkt, vindt samen met de reeds sub 1—3 besproken punten en vooral met het nog restende 4e punt uitsluitend zijn verklaring door de opvatting, dat het „komen" — „brengen" de daad van den Hemelgod is, dat
hier dus aan „afdalen", „omlaag-komen" moet worden gedacht. Eerst in dezen samenhang wordt ook het merkwaardig gebruik van vormen duidelijk, die behooren tot den wortel g"em- „komen" (welbekend uit oi. gamatt, gacchati „hij komt ,
') Kalypso, p. 258.



gr.ftaivut „ik ga, kom", lat. venio „ik kom", got. qiman „komen", ndl. komen: Hesychius é,9aihj' èyevvtj&rj, lit. gimti „geboren worden", lett. dzinit „geboren worden" '). Terecht herinnert Frankel er aan5), dat juist bij zoo centrale begrippen vaak de richting bepalende praeposities in de taal niet worden toegevoegd, zoodat men hier grammaticaal uitgedrukt, een simplex met de waarde van een compositum kan erkennen, bijv. lit. Dievas léidè sviétq. „God schiep de wereld" (eig. zond [nl. omlaag] •—• ugnis bnwa . . nu-leista (omlaaggezonden) ant ziamys „het vuur was omlaaggezonden (= geschapen) op de aarde".
4. Het laatste vraagstuk, dat nog wacht, ligt in den naam en de beteekenis van Eleusis en haar mysteriën (benevens Elüsion).
In het bovenstaande hebben wij als onze meening gegeven, dat het „komen" van den Hemelgod voor individu en gemeenschap, zich openbaarde in het begrip van „geboorte" = „komen in dit leven" doch ook in het begrip van „geboorte" = „komen in het andere leven", d.w.z. sterven, afsterven, ontsterven aan dit leven, üok hier vinden we nu opnieuw, wat we boven construeerden: dat „nl. hetgeen in alleroudsten tijd geschonken werd aan ieder menschenkind, in later tijd althans waar het in hoogere mate plaats greep als een godengave werd beschouwd, geschonken aan hen, die — hetzij door verwantschap van het bloed of door aanhuwelijking, hetzij door verwantschap van daden, bovenmenschelijke, goddelijke daden, als outrfjQfq dus — zich van de gewone menschenkinderen hadden onderscheiden. Het laatste is de — voor ons gevoel toch nog naïeve — voorstelling die Homerus vertolkt, als hij (tf 562 sqq.) aan Menelaiis door Proteus laat voorspellen, hoe Menelaus aan het gewone stervenslot onttrokken zal worden,
') Zie Endzelin, K.Z. 44, 71, Frankel, InJog. Forsch. 49, 235. J) I.F. 47, 340; 49, 235.



«A/Ui o' ég 'llkvotov ittóiov xal xeiyara yaitjq a&avaxoi xéfitpovotv, waar Rhadamanthus heerscht, ovvtx' £/£<£ 'Ektvtiv xai o<piv (den Goden)
yafitiQÖg Jióg toot."
„Schoonzoon van Zeus"! gehuwd met Zeus' dochter, Jiöe xoQtj, zuster der Dioskouroi, Helena ! Ook hier heeft Vergilius strekking en draagkracht van dergelijke oude geloofsvoorstellingen ten volle beseft, waar hij (einde Buc. IV) van den owr/jQ, die komen zal, opnieuw getuigt, dat hij aan de tafel van den Hemelgod zal aanzitten en de schoonzoon van den God zal worden :
qui non risere parenti, nee deus hunc mensa, dea nee dignata cubili est, hier algemeener vorm gevend aan dat, wat in het Homerische epos (A 602) van een bepaalden otuTt'/Q, van Herakles wordt uitgeroepen:
fier' a'Htvaroioi 9-eolOiv TtQjtttici èv 'Hclir/tq xa\ ï~/t! xakkiatfivQOv "Hfirjv ').
Naast 'Hlvoiov staan andere vormen : èit-rilvoi^ is de „komst, bezoeking" door den Hemelgod in de gedaante van onweer, bliksem (vaak gepaard met hagelslag en stortregen). Vürtheim 2) heeft weliswaar het beginpunt van deze en dgl. voorstellingen : „de komst" van den Hemelgod niet begrepen, waarvan stortregen en hagelslag slechts „Begleiterscheinung" zijn, maar zijn verzameling van plaatsen is hier van waarde : tTtrjXvoirj Hymn. Merc. 37 ; Suidas 'HXvotov * oi <fè zo xexeQavvatfiévov yvioioy i] neóiov ' xa ói zoiavxtt toriv f({taza .
') Op dezelfde wijze laat Pindarus (Nem. VII 1—5) Eileithuia den menschen aykuöyvtov "Hf ar schenken.
2) Rhadamatithys, Ilithyia, Elysion (Med. Kon. Ak. 59, 1925). Wat in deze bijdrage over I ithyia wordt gegeven als hypothese („die vor Sonnenlichte Glanzende") is zeker een dwaalweg (zoo oordeelt daarover thans ook Nilsson, Minoan-Mycen. Religior, p. 543, 4).



xateixai de xal ev-ijXvOia, vgl. ook Aesch. fr. 17, Etymol. Magn. 341,5. Ook het zuiver Gr. woord 'éx-rji-vq „ad- vena" (Gen. ên-rjXvd-oq i. p. v. èji-rjAv&-og is analogieformatie, z. G. Meyer, Gr. Gramm.3 p. 278) hoort hierbij.
Er bestaat niet de minste aanleiding om met vonWilamowitz '), Wackernagel en Nilsson 2) het „Elysium" uit het Karisch af te leiden. Om de te verklaren, kan men: óf aan¬
nemen, dat - O- -4- / - -= - o i werd, evenals - x + i - =- ai is geworden, vgl. itXova-ioc, nXovxos, 3) — öf hierin een o/aafleiding van een volkomen normale - - formatie : xi-q =- iji.vaiq „komst" zien, vgl. i§-rfAvatg „uitweg" Hdt. 7,130, 'r/Xvaig „het komen" Eur. Hek. 67, Ph. 844, maar vooral tjt-rikv-xijq „advena" Thuc. 1,9 eld. en n(toa-rji.v-xoq „vreemdeling" Septuag., waardoor een (secundaire?) ontleding ijlv-, niet -rjXvO- - blijkt en de verhouding S-vvj : ifv-r//g „offeraar" ~ daarvan afgeleid &vo- ia „offer" ook voor rjkvaiov van kracht wordt — öf met Jacobsohn4) en Wackernagel5) hierin een oude wisseling tusschen - - en -a- aannemen, zooals in llyofiakioioq, 'Oi-voiog ÜQOtiaï.iv ')oq, "OXvvO-oq, te voorschijn komt.
Daarnaast staat dan volgens mij, zonder dat de allergeringste twijfel mogelijk is, 'Ekevoïq met de volle phase van den wortel 'leudh - dus uit èXevO-xi-q volkomen klankwettig ontwikkeld, zooals jtXaoiq „vormt" naast nXaxxtxt uit *xXaQ-^ai en xxioiq naast xxtgo staat (niet *7tXaaxiq en *xxioxiq /).
Morphologisch is 'Etevtilq, - iv-oq een merkwaardige, doch volstrekt niet geïsoleerde „versterking" van "Eltvaïq „komst (van den Hemelgod)", later inderdaad gebruikt juist voor de
') Reden und Vortrage I3 293, Staat u. Gesellschaft d. Griechen 7.
2) Zie Nilsson, Minoan-Mycen. Religion, p. 457, 543.
3) Het eenige voorbeeld, dat zou kunnen aantoonen dat 3- -f-i
ion. o<7 werd, nl. nXutrut r**-* jiï-ad-ibt (vgl. bijv. nXai)-avo<; „koekvorm") zegt in zijn isolement heel weinig.
■») Berl. phil. Woch. 1914, 981.
5) Bij Nilsson, Minoan-Mycen. Religion 450.



iiaQovGia van Christus, N. T. Act. 7,52, ook Luc. 21, 7; 23,43 in cod. D) de casus obliqui op - tv - eindigend vinden we in tal van, steeds zeer oude, Grieksche woorden terug : wdïg,
- ïvoq „smart, pijn", yi-oi^-ïv - „speerpunt" ~ yXibooa „tongpunt)" -= SQ-filv - naast „stut", (ttjy-fiïv( ' Qyyrvfii „breken"), \io-(ih'„ beide - tv - versterkingen van
- f.io - of - fii - derivaten en op geheel dezelfde wijze als de naam SccXafitq gevormd, en ten slotte, volkomen op dezelfde manier tot stand gekomen, als wij voor 'Ekevotq, -lvo% onderstellen,
- nl. als - tv - formatie gehechtaan een - xi - afleiding — ax-rïg
- Ivoq „straal" (bij den wortel ak - „scherp zijn, steken, stralen" van «jca>5c//, acuo en dgl.').
Van morphologische zijde bestaat er dus niet het geringste bezwaar Eleusis als „(de plek der) Komst, Afdaling [van den Hemelgod]" te beschouwen. Van meer belang is echter de semasiologische d.i. godsdiensthistorische kant van het vraagstuk. Wegens het gewicht der hier in het geding komende beschouwingen wil ik met enkele opmerkingen over de pogingen ter verklaring, die tot nog toe ondernomen zijn, beginnen.
Te onzent is het vooral Dr A. Rutgers van der I/oeff geweest, die in zijn voortreffelijke dissertatie : De Ludis Eleusiniis (1903) met kracht van argumenten is opgekomen voor de verwantschap, zoowel van Eleusis als van Eileithuia met den wortel èJifvd--. Rutgers van der Loeff geeft weliswaar van de vormen nauwgezet rekenschap, laat zich echter over de beteekenis van èï.evO- in dit verband niet uit. Hij maakt reeds gebruik van de namen 'EXtv&ia en EXsvfboj- boven vermeld. Gelijk ik opmerkte, is in dit opzicht de opvatting van Vürtheim2) bepaald een achteruitgang.
') Zie Hirt Ind. Forsch. 31.10. Ook woorden als reg-tn-a (als verlenging v. e. oud fem. *reg-i „koningin" rex, reg-is komen in aanmerking.
') Med. d. Kon. Ak. 59, A N°. 1, p. 7.



Foucart's groote werk: Les Mystères dÉleusis (1916) kunnen wij voor het ons thans bezig houdende onderwerp buiten bespreking laten: zijn hoofdthese, dat de Eleusinische mysteriën uit den Isisdienst zouden zijn af te leiden, is door de critiek bijna eenstemmig afgewezen ').
L. Malten's opstel: Elysion und Rliadamanihus (Archaol. Jhrb. 1913, XXVIII, 35 sqq.) erkent weliswaar het verband van 'EXtvatq 'HXruatov en EiXeiO-vicc, doch komt helaas weer tot de hypothese, dat we hier met Karische geloofsgegevens (z. b. p. 51) in aanraking zijn. Daardoor is het uitzicht op de volgens mij alleen juiste oplossing voor Malten afgesloten.
Een andere onjuiste opvatting heeft lang nagewerkt door het gezag van haar auteur: Erwin Rohde (Psyche 2 I 76) heeft voor den wortel èXevD- de beteekenis „heimgehen, sterben" trachten vast te leggen, zoodat 'HXvótov sindsdien steeds als „Land der Heimgegangenen" is verdedigd of bestreden.
üok H. Güntert in zijn in veel opzichten zoo frisch en gedurfd boek Kalypso (1919) p. 38 A. 3 pleit weer voor nietGriekschen oorsprong van dit geheele complex van voorstellingen.
Een paar vruchtbare studies verschenen in het Arch. f. Relig.- VFï'ss. :
Vooral de behandeling van A. Korte, Zu den eleusinischen Mysteriën (A.f Rel.-W. 18, 1915, 116 sqq.) is zeer geslaagd. Hij heeft m.i. daar bewezen^ dat de myste in deze mysteriën opnieuw „Kind der Moeder-Aarde" werd en dat de inhoud der cista mystica, tot dit doel dienende, was een nabootsing van het /jiÓqiov yvvatxeiov. Het geboren-, herboren worden, tot (nieuwe) levenskracht opstaan, dat men op grond van deze voorstellingen mag verwachten, is inderdaad in de door Körte aangehaalde, door Hippolytus (Refut. haeres. V, 8)
') Zie O. Weinreich, Deutsche Literaturzeitung 1916, 1339, A. W. Persson, Arch. f. Rel.-Wiss. 21, 291.



meegedeelde sacrale uitroep van den hierophant: fepöv é'text jiórvia xovqov JiQifi(b Ilyt/uóv „de machtige Sterke heeft een haar gewijden knaap, een Sterken gebaard" gemakkelijk terug te vinden. Dat dit een van de hoofdmomenten der mysteriën is geweest, wordt nog duidelijker, als men de woorden hoort van Eur. Supp. 54, waar het koor der Moeders, juist ook in Eleusis, blijkbaar in navolging van de velen bekende Eleusinische formules uitroept: 'éztxeq xal av nor', (o Ilorvta, xovqov.
Otto Kern heeft vervolgens deze hypothese nog gestaafd (Arch. f Rel.-Wiss. 19, 1916—9, p. 434) door het fr. 137a Schr. van Pindarus, waar aldus staat te lezen:
ö).[}ioq, odtic, Iócdv xelva tin' vitö yj)t>va.
oiós fiiv fiiov veXtvzav,
oiÓSV Óf ÓlÓOÓOTOV UQ'/JiV.
Wie nl. aldus herboren wordt, heeft een wedergeboorte uit —, d. w. z. door aanraking van de moederschoot der godin van de onderwereld = der Moeder Aarde of Demeter. „Des Lebens Ende ist der Abschied aus der sichtbaren Welt,
des Lebens Anfang die vita nuova die zu dem Leben
auf den Gefilden der Seligen führt".
Den allerlaatsten tijd is nu een zeer sterke strooming waarneembaar, die de Eleusinische mysterien uit het Zuiden afleidt. Het verst gaat in dit opzicht Sir A. Evans, die althans voor Eileithyia nog kortgeleden in Egypte het land van herkomst ziet (z. The earlier Religion of Greece in the light of Cretan Discoveries, vooral p. 8 en 10). Na al het bovenstaande behoeft deze verregaande veronderstelling geen weerlegging meer.
Meer aandacht verdient het opstel van A. W. Persson, Der Ursprung der Eleusinischen Mysteriën (Arch.f. Rel.-Wiss. 2 1 (1922) 287—309): hij beschouwt den naam Eleusis als vóór-Grieksch, leidt echter zoowel naam als cultus niet uit het



Oosten maar uit Creta') af. Zijn kritiek op den naam Eleusis (p. 294) is echter uiterst zwak; wie, als Persson, in ernst gelooft aan de wetenschappelijke draagkracht van 'E^evaït; : êJ.ev&„komen", „weil Demeter, als sie ihre verschwundene Tochter suchte, dorthin kam", en daarnaast aan de mogelijkheid denkt, dat 'Eltvoic, van ai.éot „ik maal" zou zijn afgeleid (?) verliest eigenlijk het recht van spreken in dergelijke zaken. Zeer waarschijnlijk schijnt mij intusschen na zijn betoog wel, dat in den vorm van het Telesterion evenals in de gedaante der schotels der zgn. xtQVOi2), die ook in Eleusis en in het Eleusinion ten Zuiden van de Akropolis te Athene zijn aangetroffen, een onmiskenbare verwantschap tusschen Creta en het vasteland van Griekenland mag worden geconstateerd. Zooals Persson het materiaal geeft, is zijn conclusie, dat het N., niet het Z., de ontleenende partij was, niet bewezen.
Hier komt nu het groote werk van M. P. Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion (1927) met een zeer groot geleerd materiaal de afhankelijkheid van Griekenland tegenover Creta betoogen. Ook Nilsson echter overtuigt mij niet. Vooreerst begaat hij opnieuw de fout van zoovelen, die klakkeloos den naam en het door den naam aangeduide als identisch beschouwen: het ware toch volkomen goed denkbaar, dat een Grieksche, ouder Indogermaansche woordfamilie 'leudh - „tot de menschen komen»
') Opmerkelijk is intusschen, dat de boven reeds als getuige gehoorde Hymn. in Apoll. Pyth. (v. 396) bij de invoering van den Apollodienst in Delphi aan /{(fijns ««ö KvtoOov Mivwiov een gewichtige rol toekent.
2) Ik vermoed zonder op dit oogenblik daar nader op in te gaan, dat hier de verklaring in concreto voor het grijpen ligt van de lanx satura (z. b. p. 5), zooals die in Italië voortleeft. Zie mijn artikel over de Satura in Philologus 78 (1923) 230—280. Waarschijnlijk is ■xiqvos dan niet verwant met yjQa-fioq, doch met W. ker-„creare", zie v.ovQoq, Ceres, creare. Voor verdere gegevens betreffende deze xiqvuc zie A.W. Persson, Arch. Rel.-Wiss. 21, 295, Nilsson, Minoan Mycen. Religion, p. 387, 389.



afdalen", als naam voor een sacraal phaenomeen in contact kan zijn gekomen met een verwanten geloofsinhoud van Cretischen, niet-indogermaanschen oorsprong. Bovendien heeft Nilsson naar de mogelijke beteekenis van een woordkern 'leudh-,,komen" niet ernstig gevraagd en is tenslotte in zijn taalkundige resignatie en agnosticisme een gretig volgeling van Wackernagel (van p. 449 af) geworden, die hier plotseling een opmerkelijke skepsis vertoont').
Juist, dat naast 'EXevoïv- ook 'Ekevavv (resp. EXsvhvv-) voorkomt, bevestigt mij in mijn vermoeden dat wij hier Indogermaansch taalmateriaal in handen hebben. Want in laatste instantie berusten beide vormen zoo volkomen begrijpelijk op resp. - ti - (type gr. ^oitj-aiq uit *jtoirj-Tiq, vgl. 7ioii]-ri-xóg) naast - tü - (vgl. het Latijnsche supinum en woorden als gr. ^otj-rvi; „geschreeuw" cc 369, êXttj-rvq „medelijden" § 82, en verba als ('cqtv<o, èrzvot -—- êvrvvai, (hetzelfde -«-suffix?) tQt/Tvat, duidelijk van - tu - nomina gevormd, evenals bijv. lat. stare ■—- sta - tu - s statuó) ').
Voor het vraagstuk der Eleusinische mysteriën is het goed nog eens aan het boven (p. 6) betoogde te herinneren: voor de oude godsdiensthistorische lagen, waar we ons bij dergelijke voorstellingen in bevinden, is een semasiologisch gegeven als dat aangeduid door 'leudh - „komen" niet één simpel punt, doch een reeks punten, ja, een geheele lijn of ketting van beteekenissen, bijv. j „komen van den Hemelgod
') Als Nilsson p. 450 bijv. schrijft: „Finally Professor Wackernagel says that he is not able to understand, why the names of the festival * E).tvhvvia and of the month 'Ii).tva(vios or 'EXtvOvvios should be derived from 'EX.iv&via", kan ik mij vooreerst niet goed denken, dat Wackernagel zich zóó slordig zou hebben uitgedrukt als in den laatsten zin geschiedt, maar kan ik mij ook Wackernagel's: non possumus voor iets zoo uitermate eenvoudigs kwalijk voorstellen.
J) Op Creta komen dgl. vormen ook voor, met dezelfde vocaallengte en hetzelfde nasaalsuffix bijv. róp- xvg, gen. Vóq-tt>v-oi, vgl. ^ópxvg, -tsvos, parallel met -?g, -?vos).



(tot de Aardgodin)" —*■ bevruchten —*■ zwangerschap (A der Godin, B der Aarde „mitsgaders hare volheid", C van de mensch: vrouw, D vrouwelijk dier, en E plant) —*■ baren —*■ geboorte (—*■ leven) —*■ wedergeboorte = vita nuova ~ afsterven" j.
Wie voorts èkevfbeo&ai met „ferri, komen, tot de wereld komen (van den God gezegd), ter wereld komen (van het Kind of kind gezegd)" vertaalt, en èXsvO-etv met „ ferre, doen komen, brengen, dragen", stelt daarmede tegelijkertijd hei met <péQot, fëro innig verwante: ndl. baren, geboorte, got. barn „kind" (•—- lit. bérttas „knecht").
Wanneer we van den W. eleudh- de indogerm. verwanten zoeken, vinden we de volgende, die volkomen betrouwbaar zijn (z.b. p. 40):
I. oind. rodhati „hij groeit", got. liudan ,,groeien".
II. d. Leute, ndl. luiden, lieden, lit. Ijaudis „volk".
Wie in het geheimzinnig leven van deze begrips-verklanking verder zou willen doordringen, zou de paralleliteit kunnen opmerken van de twee wortels:
'leu + dh- ~ ereu + dh-
in iJ.ev&a), -Ofint, in ègevS-aj „ik ben rood", tQvS-
èkev&SQoq „vrij" qó$ „rood", lat. ruber, rüfus
lïber „vrij" -—- lïber „kind" „rood", ndl. rood enz.
(= Lïber „kind")
en zou desnoods beideals weergevende resp. lichtglans1) (verg. „wit", Xtvaoo) *Atvx-ioj „zien", lat. lüx,
lücëre) ■—' vuurglans kunnen onderscheiden.
Wie tenslotte twijfelen gaat, moge zich de zoo doorzichtige mythe der vereeniging van Zeus (den Hemelgod) en Semele („Aarde", dus de Aardgodin) en hun Kind Dionysos = „Zeus' zoon" of „Zeus de zoon" te binnen brengen: nergens duidelijker dan daar ziet men den Hemelgod in den licht-
') Aan mijn zijde staat G. Murray, Five Stages of Greek Religion p. 45. Van W. 'reudh- zou men ook kunnen afleiden, met dergelijk
vocalisme als bij 'EXevfrvia.



glans van het doodende, dat is nieuw-leven wekkende, hemelvuur afdalen, komen tot de „Aarde". Ook hier de semasiologische continuiteit: want de lichtglans van den bliksem staat als symbool niet voor zich zelf alleen: donder en regen behooren bij hem; ook in deze epiphanie bevrucht hij de Aardgodin. „Men vergeet zoo dikwijls", zegt Kristensen te recht •), „wanneer sprake is van den bliksem van Iuppiter, dat er geen bliksem zonder regen is en dat de regen voor het bewustzijn der ouden met vruchtbaarheid gelijk stond. De bliksem — [d.i. de Hemelgod] — vertegenwoordigt altijd den god van den plantengroei" (lees: van den groei)".
Een zeer beknopte tabel moge het tot nog toe behandelde kort veraanschouwelijken (Zie tabel p. 59):
Vatten we thans het reeds besprokene kort samen, dan blijkt het belang van onze verklaringswijze niet inde eerste plaats te bestaan in de verklaring van enkele stukjes taalleven maar ook hier veeleer te liggen in het gedachteleven van de oudere menschheid, zooals zich dat hier voor enkele Indogermaansche volken aan ons openbaart.
Niet dat er een dienst van de Aardmoeder bestond ook bij de Grieken en Romeinen, doch dat deze dienst een volkomen gesloten continuiteit en paralleliteit inhoudt van makrokosmische en mikrokosmische schepping. Gevolg hiervan is onder anderen een voor ons gevoel bijkans onbegrijpelijke plastiek van het gegeven der Moeder-Aarde, zooals wij dit in het kosmische Moederlichaam in Delphi vonden en in den naam „Delphi" geheimzinnig uitgesproken meenden te hooren.
Niet dat er een huwelijk tusschen den Hemelgod en de Moeder-aarde in het geloof der Grieken en Romeinen werd aangetroffen — ook dit was bekend — doch dat er zwakke sporen zijn, aantoonend dat het wonder der procreatie godsdiensthistorisch zijn klankbodem heeft gehad in het geloof,
') Mei. Kon. Ak. 74 B N°. 2, De Romtinsche Fascts p. 14.



W. oloudh- „in lichtglans komen".
259
59
I II III
gr. 'leudh-tis,-lus —*■ gr. eleudh-eus, —*■ 'leudh-er —> gr. lat. (»>leudh-eros —*■
'Etevoiq, 'EXevavq m. *EAevO-fv$, 'EXsv&-t]Q (vgl. gr. êXev&SQoq „vrij" en:
„komen, bevruchten, f. 'EXevfr-ef-ia, (vgl. 'Elev&tQ-va ital. *louf-eros —*■
doen groeien: en 'EXev&v-ia, en dgl. op Creta) )at ilhpr _
— „KW.
f. „Draagster: Bevruchte". Hemelgod)
3) liber „in-genuus" = „in het stamverband geboren" = „vrij".



dat ook de Zoon van menschen, gelijk wij het uitdrukken, een goddelijken vader heeft, in dien zin is „een kind van God ontvangen". De tweelingen, stichters van Rome en vele anderen werden in dit verband opgenomen.
De consequenties hiervan in vollen zin aanvaard kunnen dan de volgende zijn:
De „komst" van den Hemelgod, die, indien we het woord beschouwen als in de Danae-mythe ongeveer „lichtende komst; komen en brengen van het levenslicht" kan hebben beteekend, verklaart:
lo. dat deze „komst" 'EXtvotq inhoud van de mysteriën van Eleusis kan en waarschijnlijk zal geweest zijn.
2o. dat de hemelgod Eleuthër of Eleutheus, naast zich had de godin Eleuthuia, die samen de 'Ekevoiq in dien vollen, ruim geperiodiseerden zin, waar wij in het begin (z. boven p. 6) over spraken, volbrachten.
3o. dat het begrip „vrij" en het begrip „kind" denzelfden wortel in het geloofsleven van antieke volken kan hebben. Beide toch rusten op het besef, dat het leven van den stam zich voortzet en uitzet uitsluitend langs dezen weg, dat de stamgod komt tot het leven van den stam, daar de Moederaarde èn de Moeder-vrouw bevrucht en zoo ieder jaar de primitiae van land, dier en mensch doet ontstaan. Latere uitdrukkingen als „nakomelingen" zijn slechts een surrogaat voor wat als een waarlijk alles en allen bindend geloof om het leven van den antieken mensch gelegen heeft, dat nl. de „komst" van den Hemelgod tot de aarde en haar bewoners ten slotte de eenige geloofsverklaring inhoudt voor het wonder van levensbegin en levenseinde, voor „dit leven" en het „andere leven", dat wij dood noemen. Wie dit voor oude tijden vermag te erkennen, staat dicht bij het antieke leven en — haasten we ons er bij te voegen — behoeft daardoor geenszins te staan als een vreemdeling in en tegenover het moderne leven. Ook in dit opzicht is de antieke mensch in ons en in ons midden niet dood en, dat dit zoo is, is goed.
260



REGISTER
aambeeld 24
Aardgodin... 30, 57
aardrad 16
adelaar 15
adtkq>6$ 34
Adeodatus 22
lat agea 45
aytia 45
Hes. aytTQia ....48
ayvia 45
aidfxivia 32
*i4ï^fr's 45
Aid-i'iQ 58
Ai'O-ovGa 45
Aïd-via ('A9-nvd)7,45 Hes. a-Kfiovtxfm ..24
axfitov 24
«xr C-i 51
Hes. avnGidïÓQa. . .5
,,antiek" 17
antiek geloof ... .60 „Antiqua Mater".34
a/iékyh) 16
ii fit Qy (O 16
Amphitryon 18
Hes. avayttQia ..48
gr. uqot 16
llQTVto 55
lat. arva 16
asylum 20
Steph. Byz. tid-aq . 14
'Axt]vn 13
'Ad->]vn, - tjvic 9,13,14 Athena 8vlg.
"-49-ÜJ^ 13
Atlas 25
Augustus 18
„baarmoeder"
27, 29
Baarmoeder 34
paivo) 48
- yQoq .. 10
Hes. (iahóv 10
lat. barbatus 40
ndl. baren 56
got. barti 56
lit. b ér nas 56
„bijl" 5
bliksem 12, 13
bliksem regen .57 (ion ti5s* 55
bootbouw 20
„Brander" 15
BQI/ióv . . .53 bron 35
Delphi. . .29, 31 vlg.
déktpa* 34
J tX(ftvio^ 32
<ftfapt«; 32,34
dékcpoq 32, 33
diachronismen ... 4 dióvv(io>s . .30, 31, 43
AtóGdoroq 22
xovptj 13
JtÓGXOVQOq 30
Dioscuren 20
Dioscurengeboorte25 etr. Diutures 31
Doodenrijk 25
drievoet 25
dQotfttva 23
lett. dztmt 48
E in Delphi. . . 25, 34
Hes. ipdd-n 48
51
fXïij*r»s 55
W. eleudh-16, 46, 47, 52, 54, 55
'EkfvGia 44
Hes. iktvGto ... .48
Eleusis 29,49
'EklVGiq 51
'EktvGiq 58, 59
Hes. (XtvGo/iui . .48
'EktvGvvioq 55
'EktvGvq 58
'EksvO-fia .... 45, 58
'EktvQ-i'iQ 45, 58
'Ektvd-sgtvq 45
'EksvfriQios... 42, 45 'EktvfrïQva . . . 45, 58
ikëvd-tgoq 37, 58
'Ektvfrtvq 58
'Ektvfria 44
'Ektvd-w 45, 46
cXtiid-o) 47
'Ektvd-via 7, 44, 46, 47, 58 Eleuthuia-Tyche
46 vlg.
Elusion 49, 50
'HkvGiov 52



tfkvGi^ 51
ivtiXvdia 50
ivxvvio 55
ivzvcj 55
ïfZ'TjXvg 50
(nnXvOlvj 50
inqkvrijs 51
Hes. in-(aööa... .46 Hes.'EniXvOa/iivn 46
igtizwo 55
W.ereudh- 16,56, 58
fQiViïü) 56
tQV ihQÓ$ 56
Eur.Ba. 272 23
Eur. Ba. 287, 293, 297 26
Ezau Jacob. . . 19
etr.falad- falat- .11
lat. falae 11
Falacer 11
ztT.falas 11
etr. falera 11
Falerii, Falisci ... 11
etr. falsti 11
lat. familia 39
lat. fero 47,56
etr. fiere 12
lat. fortüna 47
lat. fïïtiis 25
lat. Furinalis ....11
oi. gacchati 48
oi. gdmati 48
„Gebarmutter,,33, 34
geboorte 7
ndl .geboorte 56
geboorte *** dood .17
Geboorte v. Athena 13
Gen. 4, 1-2 19
Gen. 4, 1 22
Gen. 4, 11 20
Gen. 6, 4 17
lat. getia 6
lat. getiuitii dentes. 6 ytvv^ 6
lit. gimti 48
oier. giun 6
ykavx-ai.ti^ 13
yXwytv- 51
Goden
menschen. 17 Godenhuwelijk
7, 22, 48 Godengeneraties. .43
Godengezin 30
het Goddelijke ... 1
Gods Zoon 30
Götterdammerung 31 róyrvs 55
goudenregen ....21
grafsymbool 29
gr. yvtj 16
*'AQ7ivia 8
Steenen hemel ... 13 Hemel"-*-'Aarde. .24
Hemelladder 25
Hemelverbinding
24, 25
Hemelzuilen5, 24, 25
tQ/ÜV' 51
Herodotus IV 5-7 . 4
13
i(QÖ<s ya/ioq 22, 23, 30 Hom. d 562 49
Hom. X 632 50
gr. ö/ihqo$ 26
Hor. Carm. 1,2, 45.18 horizontale projectie. . 2
vloi PqovtÏis 19
Minoische Huisgodin . . 9
vOfüv 51
huwelijk 17
Hymn. in Apoll.
32 vlg.
Hymn. Apoll. 308 13
llithyia 37, 44
lat. imber 28
lat. ingenuus 41
Hes. lêai 15
Ixïon 15
Jezus 19, 21
o.i. yóni' 27
„juk" * 5
lat. Iüno 27
luppiter Ltber 42, 43 Iuppiter Lïbertas 42 Iüturna 31
Caeculus 32
Kaïn — Abel.... 19
Kaïnsteeken 20
■xaQdïa 14
lat. cardo 14
Carm. Lat.
Epigr. 623..38
Castalia 35
Castor Pollux 19
Kaukasus 25
xqAa 32
KtvratiQOS 15



"KfQCtflOS 54
lat. Ceres. ....... 54
-KtQVOl 54
Ketel(vorm) 25
Xvtqoi; 25
Cic. Nat. De. II 62 43
Cic. Somn. Scip.. . 18
Cic. Somn.
Scip. 16. .26
Kind 17
Cista mystica 34, 53
"KCötti 21
kolonisatie 20
„Komen" 29
ndl. komen 48
„Komen, komst'1..48 „Komst v. d.
Hemelgod". .50
conceptie 17
„koordsymbool" .25
lat. cor. ... 41
Kore 30
Y.OQV(pt] 13
kraai 7
lat. creare 54
Creta.. .29, 32, 54, 55
XTC(7C£ 51
Cyrene 20
Cyrus 21
Labyrinth 14
Mfiys 25
lit. leisti „zenden
scheppen".48
Acvxóg .56
XevöOÜ) 56
„levend water".32 35
d. Leute 56
lat. ZJ^r 37,4 lvlg., 58 lat. Itber „vrij'*
37 vlg., 58 lat. Itber „kind"..58 lat. Ltbera 37 vlg., 4] lat. libert „kinderen" 37, 39, 40, 43 lat. libertus ... 40 41
Lichtrijk 25
ndl. lieden, lui 40, 56
lit. Ijdudis „volk"
40, 56
got. liudan .. .40, 56
o.bulg. ljudije. . . .40 o.buig. ljudinu ... 40
ohd. liut 40
mhd. liute 40
o.lat. loebertatem.. 37 fal. loferta „liberta"37 fal. loifertatu
„libertatem" 37
pael. loufir „vrij" 37 fal. loufir „Liber". 43
Avalos 42
lat. lucere 56
ndl. luiden 56
AvOio^ 42
lat. lüx 56
Makrokosmos ~ mikrokosmos 14
Manil. IV 586,870 18
lat. *marï 41
lat. maritus 40
Megara 8
gr. fifiyvv/iai .... 16
Melanippe 20
Melkweg 25
mensas consumere . . 5
lat. mentum 6
gr. iu\T(ta 29
ndl. miggelen 16
gr. iioiytóq 16
ndl. mond 6
(ióqiov yvvaiY.tïov. 53
Mozes 21, 22
Mvxqvq 13
lat. mul^eo 16
lat. mundus 5
mundus bij Cato. .12
mysteriën ... .23, 26
Mysteriën
van Eleusis..53
„nakomeling". . .59 natuur mensch 14
navel 28
lat. nebula 28
ó vioi dal/iiüv . . .23 Nephele 15
VfcpéXri 28
vtrpfXriytQiia 13
nevel 28
N.T. Mc. 3. 17...19
lat. nübes 28
d)dt£ 51
Oerheuvel 28
"OX.vvd-o$ 51
'Okvöios ........51
28
ó/ice'xco 16
ójKtxf'w 16
ó/it%Xri 16
ófiÓQyvvfti 16



ófirpakó$ 5, 15, 27,
28, 33
gr. ó/irpaXö„*
O-aXaOOtjg . . .27
Omphalus 24
lat. örö ......... 25
ÖQyvia 46
'ÜQtid-via 56
ovQavi'i 15
ovQavó§, - (Oy.oq . . 12
ovQavóg 15
gr. ovd-ciQ u(toi'()nc 27
ovgéai 15
Ov. Fast. III431.. 20
„paal" 29
lat .Palatium 10,11,12 lat. Palatualis. ... 11 palatum
„gehemelte'' 10
Pales 10, 12
Palladium 9, 12
Pallanteum 10
nakXas 10, 12,13,14
Pallas, antis 10
:tiikhtiv ^
pdXXtiv. .14
nctXki/'ivn 10, 13
lat. pars 14
TltXXïivn 13
periodiseering der
beteekenis 6 periode in de semasiologie . . 56
Perseus . 21
Petronius c. 41 ..38
Hes. tpuka 11
Hes. (pdXai 11
<Ë>a\u-x.Qai 11
'J»(Uaxpoc 11
(puXuQa 11
rpühayï 29
11
(puktiQo^ 11
(pdXxtjg . 29
4>d\Xa 11
(paXXt]v 29
fpaXXóg 27, 28, 29, 33
(pdXoq 11
(ptQio 56
«f>ÓQY.V£ 55
Pind. Nem. VII 1 .47 Pind. Nem. X.... 19 Pind. Pyth. VI, 42, 45 Pind. fr. 137ö
Schr.. . .53
ni9-og 5, 25
rtXaOig 51
tiXaS-avog 50
?tA«TTÜ> 50
Plaut. Mil. 682.. .38 Plaut. Persa53...41
ploeg 5
lat. portio 14
nox(ifió$ 15
Jtü>U£, TMovyê 8
primitiae 59
?lQ0(iuXlVd-0>S 50
nQofiaXl6io$ 50
prodigia 20
Prop. I, 3, 16.... 16
nQo(Jt]XvTo<s 51
got. qiman 48
lat. redire. . . . 19, 26 ,,regen" 28
regendaemon 16
lat. reg'tna 51
QHYliiv- 51
Rendel Harris...r9
lat. reverti 19
oi. ródhati 56
Rome, stichting 19,21 Romulus
Remus... 19
ndl. rood 56
lat. ruber 56
lat. rïïfus 56
runenlezen 6
lat. sacer .... 20, 22
Scika/iïv- 51
lat. satura 54
lat. latix satura. 5, 54
schaal 5
scheppingswater . 28 „Schoonzoon
van Zeus" 49
otiQi] 25
EtiQijv 25, 29
Sosip(t)olis 46
0(x)T>1Q 18
«Ttor^j-gedachte . .30
Gnadiov . 11
lat. spatium 11
6r atfiov 11
status, statuo 55
OravQOi 29
stedenbouw 20
Stoa 17
structuur-^'naam 30
6tvXO$ 29
suff. -(qó$ 37



suff. - tl- 55
suff. - Cti - 55
suff. -via 44
synchronismen ...4
taboo 20
Ttkffïvio^ 33
Ttk<pov6a 32
Terra Mater 4
terrae filius ... 57 23
OiXfpovöa 32
9-vOla 51
Tivc. . .31 etr. tinias cletiar. .31
tjXéov tgdntSa 5
yij rpcWfSoHff^' . . .5
tweelingen 18,19, 20, 21, 30
tweevaderschapl8,22 lat. uber glaebae.. 27 lat. umbo, umbi-
Itcus.... 28
lat. ürtna 15
lat. ürttiart 15
lat. venio 48
Verg. Buc. IV
einde 49
Vergilius Ciris ... 8 verticale projectie 27 Vestaalsche
maagd.... 20 Vogelnaam van
Athena.. 8
te vondeling
leggen. .20, 21, 22
vruchtwater 28
„water(ea)".. . . 16
(wereld)ei 25
„wolk'' 28
wondermacht .... 17 Fwv,' 8
ttzeef" 15
Zethes '—' Kalais.19 Zethus
Amphion.... 19 ,,Zeus'-zoon" 30



THE "COMING" OF THE SKY-GOD.
The present study attempts, by combining data of a linguistic nature with others from the history of religions, to explain certain ancient beliefs which would seem to have prevailed among the Greeks and Romans regarding the birth of a child.
It is probable that in very ancient times the birth of new life was at first ascribed exclusively to the influence, to the "Coming", of the Sky-God. This idea of a "coming" or advent still persists in the numerous names that all share in the common conception of the God of the Sky, i.e. the celestial fire and its accompanying phenomena of thunder and rain coming to Mother Earth and hence to all mother-creatures and mother-plants, and fecundating her. Some extremely valuable data are furnished by the parallel names 'AO-r/va Aï&via and AiO-rjQ "the Burner", the burning hot (Sky-)God and by the exceptionally important group of names containing the element pal-, bal-, fal-, in the sense of "Head" = Hilltop or Mountain (dwelling-place of the Sky-God), as for instance gr. Ila/J.aq, lat. Pales, Palatium, palatum Palladium.
The datum here dealt with has a still wider significance, however: peculiar elements met with in the life-histories of ötoT^pe? or Redeemers, (especially the belief in a Heavenly and an earthly Father, which persists in the sacred data concerning Jesus also) may be studied in the light of it. And further, that a "Son of the Sky-God" is recognized and said to descend to earth, is as living connective tissue in this complex of ideas: the "Zeus-Son" of the Greeks, (óiö$ xovqoi;, Jióvvaog) whether as "Son of Zeus" or as "Zeus, the Son', Zsv$ vtóq (•—' Aiówoo§) may be thus explained. He, the Sky-God, and Mother Earth together compose the "Divine Family", the "Sancta familia". Father, Mother and Child still live, historically speaking, in <pciXl.ói;, fit/rQa,



ó(i<pa).ó<;, and most astoundingly in Delphi, which by its name, JèXtpoi, "womb", bears the strongest testimony to the grand belief in a concretely conceived body of Mother earth. Not only the Homeric Hymn to Apollo, but also the topography of the Holy Place itself bears witness for Delphi.
In corroboration of the hypothesis outlined above, which sees in various shoots from the root leudh — this same idea of a "coming (in radiance)", it may be pointed out, that it alone, as far as we are able to discover, is capable of ofïfering a satisfactory explanation of the following problems of sacred import:
a. that in the Mysteries of Eleusis, the name of which must have meant "the Coming of the Sky-God", that "coming" was probablj' the most significant feature, the most sacred ÖQióftevov, participated in by the initiates;
b. that the Latin words lïber "free" and lïbert "children", which both, like the Greek èXtv9-£QO$ "free", suggest an old form *(e)leudh-eros may be regarded now as identical further back;
c. that the names Lïber and Lïbera, as applied to Roman Deities mean simply "child", "son" and "daughter" respectively, of the Sky-God and are therefore equivalent to Dioskouros and Dionysus-,
d. that the ancient Goddess 'E}.evS-via, Ilithyia, the goddess of birth, morphologically comparable to Aï&vta, proclaims herself by her name the feminine counterpart of 'Ei.tvS-evq, "Corner" (the Sky-God) and hence an ancient name for the Divine Mother, united to the Divine Father in a yafioq.
The central idea in all this is a comprehensive conception, which varies markedly in the details of this creative power, of an ancestral Deity, here the Sky-God, whose "coming" is the only possible explanation of "new life" and hence of everything that gives significance to earthly existence.







DEEL 58 (1924)
No. 1. p. c. MOLHUYSEN, De voorrechten der Leidsche Universiteit f 0.40
2. P. J. BLOK, Philips de Goede en de Hollandsche steden in 1436 , 0.30
3. J. SIX, De orde van den knoestigen stok en de schaaf ..... 0.30
4 J. KOSTERS, Het jus gentium van Hugo de Groot en diens
n ' .. 0.30 voorgangers 
5. M. W. DE VISSER, Het Buddhistische doodenfeest in China
en Japan 0 40
6. C. VAN VOLLENHOVEN, On the genesis of De iure belli ac
pacis (Grotius, 1625) 
7. M. A. BOUMAN, De pekain in het Sintangsche 0-4°
8. N. J KROM, Over het Qiwaisme van Midden-Java 0.30
DEEL 60 (1925)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, Over de editio princtps van Grotius'
de Iure Belli ac Pacis f
2. W. B. KRISTEN SEN, De Deiphische drievoet 0.40
„ 3. J. SIX, Peron en Perron 0-40
DEEL 62 (1926)
No. 1. F. M. Th. BÖHL, De geschiedenis der stad Sichem en de opgravingen aldaar f 0.40
2. M. W. DE VISSER, De Buddhistische ceremoniën van berouw
in Japan 
3. C. VAN VOLLENHOVEN, Omtrek van het administratiefrecht „ 0.40
4. G. J. HOOGEWERFF, De Nederlandsche kunstenaars te Rome
in de XVHe eeuw en hun conflict met de Academie van St. Lucas „ 0.40
. 5. N- J. KROM, De ondergang van Qrïwijaya 0 40
DEEL 64 (1927)
No. 1. W. J. M. VAN EYSINGA, De Imperial Conference van 1926 f 0.40
DEEL 66 (1928)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, De briefwisseling van Hugo Grotius . . f 0.50 . 2. C. VAN VOLLENHOVEN, L'édition de 1631 du De jure
belli ac pacis de Grotius (1625) 
„ 3. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke bedrieger 0.50
„ 4. C. W. VOLLGRAFF, Opgravingen te Argos 0.90
„ 5. H. BRUGMANS, Nieuws over het Oera Linda Bok? 0.50
6. E. M. MEYERS, Vergelijkingen met breuken in middeleeuwsche
rechtsteksten 0 60



DEEL 6S (1929)
No. 1. J. P. B. DE JOSSELIN DE JONG, De oorsprong van den godde-
lijken bedrieger / 0-60
„ 2. J. HUIZINGA, Over een definitie van het begrip geschiedenis . „ 0.40
„ 3. F. D. K. BOSCH, Buddhistische gegevens uit Balische handschriften ,, 0.90 „ 4. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le „De iure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (IJ résultats provisoires . . . „ 0.30 „ 5. W. J. M. VAN EYSINGA, Het Juristencomité-1929 in zake het
Permanente Hof van Internationale Justitie van den Volkenbond „ 0.40
„ 6. P. GEYL, Nederland's Staatkunde in de Spaansche Successieoorlog „ 0.60
DEEL 70 (1930)
No. 1. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le ,De iure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (II,) résultats définitifs ... ƒ 0.30
. 2. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke heraut en het woord van God „ 0.40 „ 3. J. KOSTERS. Eenige geschiedkundige mededeelingen omtrent het
begrip „justum bellum" 0.50
„ 4. J. Ph. VOGEL. Het Sanskrit woord Tejas (= gloed, vuur) in de
beteekenis van magische kracht 0.60
„ 5. C. W. VOLLGRAFF. Romeinsche Inscripties uit Utrecht. . . „0.40 „ 6. Th. M. CHOTZEN, Een Kymrisch gedicht op den moora op
Prins Willem I 0-40
„ 7. PAUL SCHOLTEN, Convenances vamquent loi 0.40
8. C. VAN VOLLENHOVEN, Nationale staatsrechtstudie in
Nederland » 0.50
. 9. J. J. SALVERDA DE GRAVE, Un Uvre de compte du XVle siècle. „ 0.60
DEEL 72 (1931)
No. 1. H. BOLKESTEIN, Een geval van sociaal-ethisch Syncretisme . f 0.60 „ 2. C. C. UHLENBECK, Hugo de Groot en de oorsprong der oude
bevolking van Amerika 0.o0
„ 3. C. W. VOLLGRAFF, Nieuwe opgravingen te Argos . . . . „1.20
DEEL 74 (1932)
No. 1. C. C. UHLENBECK, De jongste denkbeelden over den oorsprong
der Basket / 0.30
„ 2. W. B. KRISTENSEN, De Romeinsche fasces 0.40
3. P. C. MOLHUYSEN, Twee brieven uit de correspondentie van
Hugo Grotius 0.30
„ 4. J. PH. VOGEL, Nederlandsche documenten betreffende de geschiedenis van Voor-Indië in de 17de en 18de eeuw 0.40
. 5. E. M. MEIJERS, Uitlegging en toepassing in Nederland van aan
den Code civil ontleende wetsvoorschriften 0.60
„ 6. J. HUIZINGA, Über die Verknüpfung des Poetischcn mit dem
Theologischen bei Alanus de Insulis 1.50
„ 7. F. MULLER Jzn., De „komst" van den Hemelgod - 1-20