6 - ö
I ï
I S
ft I
I *
8 w
ü TWEE |
I ®
I S
w w
w ■ w
1 VOORLEZINGEN I
§ ü
w f
© t
¥
© W
? * ?
s CoUrljisiitus-Prfiiimtitn è
f *. I
| t
f ®
I »
I ' f
e S M IJl T EGEL T.
f ®
f #
i a
f ®
H §
f Ü5
h a
S ®
f ja
ö I
1 ■ s
I 1
e 9
a
fl















-z>? M /r ü J^
TWEE VOORLEZINGEN
OVER BE
CA TECH IS MS-PREDIKATIES
VA >
jJrotut ber öcnk- tn jn-cöik-nujjt in öt £jcn>. öcrk, nóór ruim trnt teut».
Is. de "WAAL,
?BÏDIKAMT TE BIERVLIET , 4r JHSTSICT DER taoVIBCIE ZEFJ.AUl).
MIDDELBURG. E. HENDISIKSE.
1849.







In deze bladen ontvangt men eene proeve , hoe men, vóór ruim eene eeuw, in de Nederlandsclie Hervormde Kerk , voor liet grootste deel althans, dacht en predikte; — eene Theologische curiositeit. Misschien zal er ook wel iets wezen , voor verstand en hart ten goede. Dit zeker blijft niet uit: dankbaar verblijden over de zooveel gelukkiger denk- en predik-wijze onzer da.qen.
Mogen deze Voorlezingen, gehouden in den vriendenkring mijner Ringbroeders, eenigen bijval vinden, dat zal mij eene aangename vergoeding zijn voor de niet altijd aangename moeite der zamenstelling. Te meer zou mij zulks ver-



heugen, omdat de bate, die mij daardoor zou geworden, geheel is toegedacht aan een achtingwaardig gezin te Zutphen, hetwelk, door het overlijden van Echtgenoot en Vader , in zorgelijke omstandigheden verkeert.
En ?iic, met Ovidius :
« Vade , liber , verbisque meis loca grata saluta." Biervliet,
10 Aug. 1849. WA At.



tÊÈetsfe ^IWCrnrid.
Wat is er in de Catechismus-Predicaiien van Vader Smijtegelt, dat lof verdient, én zelfs navolgenswaardig is voor Leeraren van onze dagen ?







Geachte Medebroeders !
Wü zijn zeker allen, staande onze bediening, dikwerf in de onaangename gelegenheid geweest, om het, met leedwezen en misnoegen, gade te slaan , hoe eenig geschrift, misschien wel door ons zelve in handen gegeven, ongelezen , ja ! met minachting, ter zijde gelegd werd , alleen, omdat het van jongeren datum, of althans de naam van den schrijver niet geijkt was.
Maar zoo loopen wij ook wel eens gevaar, van gelijke fout te begaan , ten aanzien der boeken , welke bij zulken onzer Gemeente-leden, als nu ons voor de aandacht zijn, veel geliefd en bijna eeniglijk gelezen worden. Wat hen zoozeer aantrekt, het is, of het juist daarom ons van zich afstoot. Zelfs dat ouderwetsch uiterlijke , dat kwartijnachtige , die Duitsche letter , enz. werken niet gunstig bij ons. Trouwens wie onzer rekent zich boven het : « Homo sum et nihil humani a me alienum puto" ?



Is het niet wel gebeurd , dat wij ons naauwelijks verwaardigden , wat we hier en daar van dien aard vonden, ook maar te doorbladeren ? Het gezet te lezen! — dat in het geheel niet; of, zoo al, dan misschien enkel, ten einde daaruit regtyaardiging te ontleenen voor onzen weerzin er tegen , inet voorbijzien van het goede.
Is het niet, of menigen Tlieöloog van onze dagen een schrik aanwaait, wanneer hij van Brakel , van vaw der Kemp, van Smijtegelt hoort ? Te prijzen is dat zeker niet. Verre weg beter ware het, bijaldien wij , zooveel mogelijk onbevooroordeeld , ook met de geschriften van die mannen kennis aanknoopten. — Dat zoude niet zonder vrucht geschieden. Wij zouden, voor een groot deel , terugkomen van onze hevige , mogelijk wel weinig gegronde , ingenomenheid tegen dezelve. Wij zouden zelfs wel eens opmerkingen vinden , die ons verrasten ; een en ander ook, dat we, ten
«roede van onze Gemeenten, ons te nutte konden Ö 7
maken. Dit zou al dadelijk uit onze gemeenzaamheid met zoodanige schriften, bruikbaars voor eigene Euangelie-bediening , voortvloeijen : van het loffelijke in dezelve zouden wij partij kunnen trekken , tot teregtwijzing en leering , tot stichting , in één woord , van hen , die een Brakel enz. zoo overmatig hoog plegen aanteschrij ven , terwijl wij , bekend met het verkeerde, daarin voorkomende, zouden kunnen trachten, zachtkens aan, wat beters daarvoor in de plaats te geven.



Ik althans beklaag mij de cursorische lezing van Smijtegelts Catechismus-Predicatien niet. Tk las die met de pen in de hand , om opteteekenen, ja ! wat ik daarin aantreffen zou, strijdig met het gezond verstand en wel opgevat Bijbelwoord ; maar toch ook evenzeer, om nota te nemen van hetgene, de tijd vooral, waarin Smijtegelt leefde, in aanmerking genomen , helders , Euangelisch navolgenswaardigs voorkomen itiogt. Ik erken , wat het eerste aanging, waren mijne aanteekeningen verre weg vcelvoudiger *, doch ook op het tweede punt niet onbeduidend , en gezamenlijk dijdden zij dermate uit , dat ik van mijn plan , om alles in ééne rings-lezing te omvatten , moest afzien. Ik besloot derhalve, wanneer ik eenigen bijval ontmoette, in twee onzer bijeenkomsten, de aandacht der Collegen er op te vestigen. Van daar, dat ik alsnu mij schikke tot de beantwoording der vraag : cc JV>rit is er in de Catechismus— « Predicatien van f^ader Smijtegelt , dat lof vercc dient, en zelfs navolgenswaardig is voor Leera« ren van onze dagen ?"
Vader Smijtegelt ! Met opzet drukte ik mij dus uit. Het zegt al aanstonds, dat ik dien , bij velen hooggeachten , geheel niet kleinachte ; dat ik hem veeleer beschouvve, als cle onderscheiding waardig, welke hem in zijn leven, meer misschien nog na zijn ontslapen , te beurte viel. \ader Smijtegelt ! -- Zoo mag ik hem, naar mijne overtuiging , cok noemen , daar , wat ik van hem las ,



hem mij teekende als eenen, die liet met de zaak , welke, en met de Gemeente, voor welke hij predikte, hartelijk meende. Wat ik vond, van zijne zielsstemming en levenswandel , deed mij in hem den man eerbiedigen , bij wien het Christendom niet maar in het hoofd zat; maar nog iets lager huisde , daar , waar het huizen moet, zal het heil schenken en waarde hebben in de schattiuge Gods.
Van Smijtegelt kent menige naauwelijks meer dan den naam, en zijne, nog steeds in veler handen zich bevindende, Catechismus-Predikatie», of ook misschien nog de bijzonderheid , dat hij 145 leerredenen hield over ééne Bijbelplaats, en dan, wat ons , in het Archief der Hoogleeraren Kist en Roijaards werd medegedeeld van de hoosc
o o
achting, waarin hij stond bij het volk, gelijk zulks in het oog viel bij gelegenheid eener belasting-heffing, die eerst hevige tegenspraak ontmoette, maar, op zijn woord tot de menigte , ongestoorder! voortgang had. 1) Zeer mogelijk doe ik de broederen geheel geene ondienst, met hun de quintescens te geven van een « Historisch Fer« haal van het leven en sterven van Smijtegelt," het opstel van zekeren Pieter de Vriese , en niet lang na zijnen dood uitgekomen te Middelburg, nu echter, zoo ik mij niet bedrieg , zeldzaam geworden.
Bernarbus Smijtegelt dan was d. 20sten Augs.1665
i) Zie aldaar D. VIII bl, 455 en vv.
L



tc Goes geboren, uit deftige, godvreezende ouders. Hij moet als kind reeds eene ernstige denkwijze hebben aan den dag gelegd , zoodat hij zijne speelmakkers, bij eenig onvoegzaam woord of verrigten , plag te bestraffen. In zijne vaderstad voorbereid tot de hoogere studiën , werd hij in 1684 naar de Utrechtsche Academie gezonden , om er zich op de Godgeleerdheid toeteleggen. Ook aldaar leefde hij onberispelijk, of liever , christelijk-braaf, en genoot dan ook de achting zijner Professoren, die hij gezamentlijk zeer hoog schatte; maar van wie toch Hermanus Witzsius die was , aan wien hij zich in 't bijzonder hechtte. Gij kent dat woord van Witzsius, vooral in die dagen zoo krachtig-klinkend : « Non me cuiquam « mancipavi, nullius nomen fero , multum mag« norum virorum judicio tribuo, aliquid et meo « vindico en die lijfspreuk van Witzsius : « In « necessariis unitas , in non necessariis libertas , «in omnibus prudentia et caritas." Was zulk een man aan Smijtegelt dierbaar , dat getuigt dan wel in zijn voordeel. Ook werd hij wederkeeiig door Witzsius geacht en geliefd. Zooveel vertrouwen stelde de Iloogleeraar] in dezen zijnen kweekeling, dat hij eenen meer lossen student opzettelijk met Smijtegelt in nadere aanraking bragt, ten einde , door dezes woord en voorbeeld , van verkeerdheden te worden teruggehouden,
Na een vierjarig verblijf aan de Hoogeschool werd Smijtegelt Proponent; maar moest nog twee



jaren lang zijnen wensch naar eene plaatsing verschoven zien , ten gevolge denkelijk van een , ook destijds , meer dan overvloedig aantal van die het predik-ambt begeerden. Niet echter, dat Smijtegelts kanselredenen geenen bijval zouden hebben gevonden. Derzelver roem verbreidde zich veeleer verre heen , zoo zelfs , dat er sprake ging, dat men hem in Engeland dacht te beroepen. God intusschen had het anders beschikt. Terwijl hij, op zekeren tijd, om zaken, te Middelburg zich ophield , werd hij , uit de kerk komende , geluk gewenscht met de beroeping naar Horzelen, gelijk hij dan ook, na het zoo genoemde peremptoir examen , aldaar intrede deed , den 20slen Mei 1689. Van daar naar Foorburg beroepen , belette de hevige vorst de communicatie, en liep deze zaak te niet. Dan, in 1692 verlangde hem zijne vaderstad tot haren Herder en Lecraar, en zoo verbleef hij te Goes ongeveer twee jaren , als wanneer hij Predikant werd te Middelburg , gehoor gevende aan eene, met eenparigheid van stemmen , op hem uitgebragte keuze. In Januarij 1695 verbond hij zich aan deze Gemeente, en was haar, van eersten af, dierbaar. «. Bij zijne komst" zegt zijn levensbeschrijver: « werd hij ontvangen met groole blijdschap. Ieder «. gaf hem de hand van verwelkomst : de stad cc was verblijd — en wat verder : cc de kerken, cc waarin hij predikte, liepen vol. Hij had een cc stem , als een klok , die het tot in de hoeken



« vervulde. De toehoorderen kwamen van alle « kanten toeloopen , om Gods woord uit zijnen cc mond te hooren. Het aangename , dat God « in zijn talent gelegd had , kon niemand een « naam geven. Er lag een goddelijke glans op « de bediening. God zegende zijne dienst en ar-« beid." Ilier voege ik bij wat nog elders voorkomt, als characterisering van zijn vuur in het spreken. « Hij sloeg met zijne hand en stampte « met zijn voet," iets, dat zeker geen onzer van hem wil overnemen ; want, of ook al een minder ontwikkeld publiek er ons om toejuichen zou, eene waardige Oratoria sacra wil geen slaan met de hand , geen stampen met den voet. Zoo wanneer dat welsprekendheid zijn zal , is het toch slechts die van de kermis-stellaadje. Doch , de eeuw , in welke Smijtegelt leefde , maakt zoodanige onvolkomenheden ligt begrijpelijk, veelzins verschoonelijk.
Gaf ik bereids een en ander, ziet hier eenige trekken meer van zijn beeld , en zoo als hij uiterlijk was , en zoo als zijne stemming bleek te wezen.
Smijtegelt had eene redelijke lengte*, een geposeerd voorkomen. In jongere jaren droeg hij , iets toen zeer bijzonder, zijn eigen hair , maar liet daarvan later af, door zwakte in het hoofd gedrongen. Hij was bevallig, vriendelijk, bescheiden. Oordeelde hij , dat zijn pligt hem riep , dan bezocht hij geringen en aanzienlijken,



beiden evenzeer. Voor ieder was hij toegankelijk. Hij was zedig van wandel, minzaam in zijn spreken, deftig in zijnen gang en tegelijk zeer wakker en vlug. Hij had den vrede lief, maar nooit offerde hij de waarheid er aan op. Het was vaak zijne verklaring : « Ik wil geen « lettertje van de waarheid toegeven, om den vrede «te bekomen.... kan ik anders geen vrede , « dan met de waarheid te krenken , dan laat ik « hen den vrede behouden en blijve bij de waarte beid. " Hij beminde de eenzaamheid uit gemoedelijken ernst, maar hij maakte haar dienstbaar aan het heil zijner Gemeente. Hij bereidde er zich in voor tot zijn predikwerk , en <c zoo «kwam hij," zegt zijn levensverhaal:« dikwijls «op den predikstoel , dat hij meer gestudeerd « had, dan hij voor die reis kon afprediken 't geen zich uit het voormaals schier geheel excapite prediken best laat verklaren.
Te prediken was hem eene behoefte. Niet zelden beklom hij den kansel, dat de toestand van zijn ligchaam het naauwelijks gedoogde. Alleen in den uitersten nood riep hij de hulp van zijne ambtgenooten in , maar zoodra hij daartoe in de mogelijkheid was , deed hij de aldus op hem rustende schuld weder af. Om van zijne onvermoeidheid ten dezen een denkbeeld ons te vormen : — 17 kwartijnen vol werden er van zijne openbare redenen, onder het uitspreken, opgeschreven. Veelmalen predikte hij herhaaldelijk



en wederom over denzelfden tekst. Zoo zijn er van hem 40 Predicatien over Coloss. I: 20, 21 ; en dan die straks gedachte 145 over «het ge« krookte riet" of Matth. XII: 20, begonnen in 1720 en geëindigd in 1734. Hoe was het mogelijk? niet waar ? hoe vooral was het mogelijk', zonder in gedurige redites te vervallen? En, of wij dan ook niet verlangen zouden , hem daarin natevolgen, toch zeker zullen wij erkennen, dat Smijtegelt een rijkdom van denkbeelden moet bezeten hebben , die schier onuitputtelijk was.
De gemeente van Middelburg was aan Smijtegelt dierbaar. Om haar sloeg hij drie beroe pingen af, eene naar Rotterdam, twee naar Utrecht. Bij zulke gelegenheden vooral bleek het , hoe hoog hij stond aangeschreven. Dan was zijn huis zelfs door de weezen uit het weeshuis omringd , die aan zijne deur stonden te weenen.
Maar velen ook waren er, die Smijtegelt geen zoo goed hart toedroegen. Velen waren bitter tegen hem. Zijn levensbeschrijver heeft daarvan : «zijne gesten werden nagebootst; zijne woor«den verdraaid; men zag met verachting en « smaad op zijne dienst neder; men heette hem «een stijfkop, een fijmelaar. Het ontbrak aan «geene namelooze lasterschriften , pasquillen , « vledermui&en en nachtuilen." Zelfs , bij aldien het berigt daarvan niet wat te sterk gekleurd is, zou hij meermalen in levensgevaar zijn geweest , zoo verbeten als velen op hem waren.



Erg moet het soms geweest z.ijn , wanneer hij toch , in particulier gesprek , er over klaagde , dat er gelegd werd : «Was die oude van den « cingel maar wegen hij eens zelfs op den kansel zijn hart ten deze lucht gaf, predikende oyer Jer. XXV: 3. «Ik heb tot ulieden ge« sproken , vroeg op zijnde en sprekende: maar « gij hebt niet gehoord."
Van waar die onwil van velen tegen Smijtegelt? Zoo vragen wij wel niet , die het, onderscheidenen zeker , bij eigen ervaren, weten, hoe er duizendvoudig is , waardoor men tegen den Leeraar ingenomen wordt, en wel te meer, naar gelang men bevorens meerder met hem was opgetild. Dit ééne dan slechts : het zoude mij niet verwonderen , zoo menig een daarom zijn hart van Smijtegelt hebbe afgetrokken, dat hij , naar het verhaal, dat voor mij ligt, eerst «zeer wettisch;" maar naderhand «uitnemend euangelisch" pre-, dikte: trouwens de dreigende Sinaï was en is velen verre weg liever, dan het van genade sprekende Golgotha.
Een doorgaand pijnelijk en verzwakkend lig— chaams-ongemak drong Vader Smijtegelt, om zijne ruste te nemen. Hij werd Emeritus in Mei 1735 en vier jaren later schonk God aan dezen zijnen dienaar de rusle der zaligen, hem tot zich nemende d. 6deu Mei 1739 1) in den gezegenden ouder-
i) In hel Archief wordt abusivelijk hel jaar van zijn emeritaat gesteld als het jaartal van zijn overlijden , I. a. pl. bl. 455.



dom van bijna 74 jaren.
Hoezeer hij ook zijnen Collegen waard en bij hen geacht was , moge blijken uit hetgene een van hen verklaarde : « om Smijtegelt regt te be« schrijven , is niet doerielijk , of hij zoude Smij« tegelt zelf moeten geweest hebben moge ook blijken uit de tekst-keus van zijnen opvolger, D.» A. W. de Beveren toen die, na 's mans overlijden , voor de Gemeente optrad, de ontboezeming namelijk van Elisa , bij het opvaren van Elia : « Mijn Vader ! mijn Vader ! wagen Israels en zijne ruiteren." Over dien zijnen opvolger had hi j, met stervende lippen , dezen zegen uitgesproken : (Ik deel het mede, omdat ik er als eenigen prijs op stelle , dat Smijtegelt ook u voor den geest sta als een achtingwaardige , als een echt Christen , wiens sterven , zoozeer als zijn leven , dat was van eenen Godvruchtigen ;) dezen zegen dan had hij , drie dagen vóór zijnen dood ; maar toen de Geneesheer zijn einde reeds verwachtte , over D.s de Bevejien uitgesproken : « Wees getrouw aan God , aan zijne zaak, aan «zijn volk , aan de religie, en aan eene goede « conscientie. God , de Vader , zij uw en mijn « verzoend God en Vader ; God , de Zoon , zij «uw en mijn Verlosser en Zaligmaker ; God, « de Heilige Geest, zij uw en mijn Heiligmaker. «En houdt het met de eerste vraag van den «Catechismus , den eenigen troost in leven en « sterven. God zal 't maken". ,



Doch het is hoog tijd , dat ik tot het eigenlijk onderwerp overga, en van Smijtegelts persoon de aandacht overbrenge op zijne Catechismus-Predicatien. Die zijn , opdat ik dit vooraf opmerke, niet door hem zeiven uitgegeven; maar , onder het uitspreken , opgeschreven en zoo , na zijnen dood, in het licht gekomen. Yeel, zeer veel vond ik, bij gezette lezing, waarom ik ze liefst niet in de handen onzer Gemeente-Leden zag; ik hcrhale het. Niet weinig echter ook , dat mij aangenaam verraste, en waarbij ik somwijlen zelfs dacht: « dat mogten wij , tegenwoordige Leera« ren , nog wel van Vader Smijtegelt overnemen." Welaan ! ik ga den voorraad mijner aanteekeningen, die ook ten dezen nog niet eens zoo karig is , voor u ontsluiten.
Menig helder , mild , regt Euangelisch denkbeeld trok mij in Smijtegelts Catechismus-Predicatien aan ; — daarbij bewonderde ik hem in zijne vrijmoedige opmerkingen , bestraffingen, waarschuwingen ; — nog vond ik er, met welgevallen , verscheidene menschkundige , laconisch-puntige , mag ik het eens zoo uitdrukken , effect doende plaatsen. Ofschoon er meer ware te noemen , bepale ik mij tot deze drie rubrieken.
Menig helder , mild , regt Euangelisch denkbeeld trok mij in Smijtegelts Predicatien aan.
Zoodanig achte ik zijne definitie van het Euangelie , als : cc eene goede boodschap aan een arm verslagen eri verlegen zondaar, dat hij kan ge-



nade krijgen in Christus , en dat er geen zondaar te groot , geen te oud , geen te verre afgedwaald is , of hij kan te regt gebragt wor« den." 1) Zoodanig dit zijn woord in opzigt tot de goede werken : « Gij moet zooveel goede werken doen, alsof gij er door zalig moest worden, en nogtans zeggen voor God: «Ik hebbe geene geregtigheid ; maar ik moet als een arme bedelaar voor u komen."" 2) Zoodanig, wat hij zeide tot die spraken van cc niet te kunnen": «'t Schort er niet aan 't : ccik kan nietmaar aan 't : « ik wil niet." « Zoudt gij , als gij wildet , niet meer kunnen doen ? Zoudt gij ten minste niet meer onder de middelen kunnen komen , daar God zegen geeft ?" 3) Was er , die, wanneer men hem opwekte tot Christelijke liefde , daartegen inbragt: cc Wie kan zoo leven?" dan rigtte Smijtegelt tot eenen zulken dit ware : cc kunt gij zoo niet leven , dan kunt gij niet zalig worden." 4) Hoort ook, wat hij aanvoert tegen een lijdelijk Christendom : cc Heeft God mij verkoren , om zalig te worden, dan zal ik het ook wordenzegt een lui Christen ; cc maar , heeft God mij verworpen , dan zal het toch alles niet helpen, wat ik doe." Wij antwoorden: cc Gij redeneert zoo in het geestelijke ; maar niet in het wereldlijke. Gij weet wel, dat
ï) Bladzij 63 van den 4den druk in kl, 4to van 1766.
2) « 378.
3) « 791.
4) « 6i5.



liet dwaas zoude zijn, als een landman niet ploegde of zaaide; gij weet wel, dat hij dan niet maaijen zal in den oogst. Als iemand ziek te bed ligt , hij zegt niet: « Ik wil geene middelen gebruiken; heeft God besloten, dat ik op zal komen , dan zal ik wel opkomen zonder middelen te gebruiken." Gaat gij niet naar de middelen ? Heeft God besloten , dat gij nog twintig jaren leven zult, waarom gaat gij eten en drinken ? Gij zult immers wel leven zonder spijze of drank? Zoo ook; heeft God besloten, dat gij in den hemel zult komen , hij heeft er ook bij besloten, dat gij u bekeeren zult, dat gij de middelen zult gebruiken. Bij het einde stelt God ook de middelen vast. 't Is al zoo zot, als of een landman onkruid zaaide , en hij wilde, in den oogst, goede tarwe maaijen." 1)
Hoort hem over dat bij velen zoo geliefkoosd spreken van hunne gewaarwordingen , van hunne bevindingen : » Die zoo met uwe gestalte werkt , gij denkt om den Heere Jezus niet veel." 2) Eischten sommigen het schuldgevoel bij allen in dezelfde mate, Sjviijtegelt zegt daarentegen : « De één kent dit in eenen minderen , en de ander in eenen meerderen trap." 3) Over het bidden handelende : « Een soldaat kan niet altijd vechten , men kan
j) Bladzij 75o.
2) « 722.
3) « 363.



ook niet altijd bidden." 1) « Het bidden bestaat juist niet in 't luid roepen , 'l bestaat in 't schreijen ook niet." 2) Helder, mild, Euangelisch is zeker ook , dat hij het hezigen van secte-namen afkeurde. 3) Helder, mild, Euangelisch, wanneer hij , van de openbare Godsdienst sprekende, verlangt, dat men denke : cc Wordt er iets gezongen , dat nu voor mij niet is , dan is 't voor een ander , en op eenen anderen tijd zal 't eens voor mij zijn." 4) Zoo verraste het mij ook , dat hij , daar sommige Predikanten, van zijnen tijd, in het Doops-formulier verandering maakten , wel zijne overtuiging uitsprak, dat het beter ware, bij de letter te blijven ; maar het toch niet volstrekt veroordeelde , bijaldien men er van afweek. 5) Even zoo ademt het zekere liberaliteit, wanneer wij hem , ondanks zijne anders zoo hevige ingenomenheid tegen het Catholicisme , evenwel ergens dus hooren spreken : cc Wij willen niet hebben, dat er persecutie of vervolgingen tegen hen worden ondernomen ; maar alleen , dat er geen meer van buiten inkomen , geen nieuwe leerjongens of leermeiden ol knechts aangenomen worden, die Paapsch zijn , en, hetgeen wij altijd gezegd hebben, is dit, dat onze voorvaders zeiden : cc Altoos geen Geestelijken !"" 6j
Hier , waar het woord is over het heldere , milde, Euangelische , dat bij Smijtegelt, in zijne
i) Bladzij 68g. 3) Bladzij i84. 5) Bladzij 4o4. 2} « 688. 4) « 584. 6) « 543.



Catechismus-Predicatien , naar ik meende , voorkomt , zou het misschien de plaats ook wezen, om medetedeelen, hoe hij , anders tot in het geringste getrouw aan den Heidelberger , toch , een enkele maal, vrij zich bewegen durfde , eeriigermate van hem afwijkende. Hoogen eerbied had hij voor het boekske , hij noemde het : « Een tractaatje , zoo als men in zijn leven nog geen gelezen had, dat men kussen , omhelzen , in het harte wegleggen moest 1) en echter, wanneer het, in den 4den Zondag , God had voorgesteld , als de zonde tijdelijk en eeuwig straffende , vinden wij bij Smijtegelt dit, mijns bedunkens , vrij opmerkelijke: «De onderwijzer zegt: « met tijdelijke en eeuwige strafdoch wij zullen , om 't gemak van onze memorie, de straf verdeelen in drieërleie, te weten, ligchamelijlce; geestelijke en eeuwige." 2)
Ik heb, opdat ik overga tot het tweede , dat ik noemde, Smijtegelt bewonderd in zijne vrijmoeditje opmerkingen , bestraffingen , waarsc/iinvingen.
Met eene schier verbazende rondborstigheid trekt hij , in zijne Catechismus-Predicatien , het zwaard tegen alles, wat , naar zijn oordeelen, onvoegzaam , schandelijk is. Hij legt zich bijlang niet toe op bemanteling , op verzachting van hetgene , in zijne oogen, kwaad is. Ilij noemt , zoo als men zegt , hel kind bij zijnen naain , en ontziet daarbij rang, noch stand. Men vergete ook niet,
i) Bladzij 4g5. 2) Bladzij 5i.



waar hij alzoo spreekt •, op den kansel eener , destijds vooral, 7.00 aanzienelijke stad , en in de tegenwoordigheid van zoo velen, die hem daarom vrij wat leeds konden brouwen. Hoort !
« Meent gij , dat wij eenen Burgemeester respect zouden geven , die zeide , dat er geen God is ?" 1) Be pligt van Overheden is, de godsdienst waartenemen . . . zeggen ze : cc Gij zijt geen predikant naar onzen zin dat kan wel wezen , en wij zouden ligt, beter naar haren zin worden , zaten ze er maar wat meer." 2) « De Overheden moeten hare onderdanen niet te veel bezwaren : maar , indien het mogelijk is , dezelve verligten ; de schapen zijn de wol schuldig; maar zij zijn de huid niet schuldig. 3) — Werd van hooger hand bevel gegeven , om 's Lands schepen van oorlog , niet man en muis , in de lucht te laten vliegen , zoo wanneer men 't niet langer houden kon , Smijtegelt verklaart zulks voor ongeoorloofd. Zoo beklaagt hij zich, zonder weérhouden, dat de bordeelhuizen en hoerekoten in de achteraf-plaatsen der stad niet uitgerooid werden. 3^ Hoe stout
O j
de opmerking : cc Gaat gij bij de Grooten , zij hebben dikwijls niet vele qualiteiten , die er vereischt worden tot hunne ambten, waar zij den eed voor gedaan hebben." 6) N0g stouter, waar hij spreekt van het onregt-plegen : cc Occasie maakt den dief : de Grooten zitten aan 't roer,
1) Blijdzij 117. 3) Bladzij 5g8. 5) Bladzij Gig.
2) « 584,585. 4) « 608. 6) a 566.



daar kan niemand tegen op ; de kleinen doen met de grooten mê." 1) Van de regters geeft hij liet getuigenis , dat er onder hen zich bevonden , die de zaken niet onderzochten, omdat ze te lui of te bot waren : » meent gij" gaat hij daarop voort: «dat de rijken en aanzicnelijken altijd wijs zijn, of dat zij altijd doen als Job, die, naar Job XXIX: 12, den ellendigen en den wees bevrijdde , als ze tot hem de toevlugt namen ?" 2) Van de regtsgeleerden is het: » Gij zult weinig regtsgeleerden vinden, die veel goed nalaten. God straft ze doorgaans zoo, dat het in 't derde en vierde lid niet komt." 3) Ook de toen nog zoo magtige Oost- en West-Indieschc Compagnien spaart hij niet. » Zouden wij nu ," zegt hij , bij den Zondag over den eed : » Zouden wij nu spreken van de Kamers van 't Oost en West ? Wie zondigt daar wel 't meest, die den eed vordert , of die hem doet ? De eedzwering wordt daar zoo ruim gedaan, en dat gaat daarop naar Oost—Indien. — Zij , aan wie de eed gedaan wordt, weten wel, wat hij of de zijnen er voorgetrokken hebben, of zullen trekken." 4)
Ook zijne Broeders in de bediening werden door zijne geesselroede niet gespaard. Dus klonk het van de Middelburgsche kansels : « Lieve Ileere! zij worden voortgesleept van groot en klein. Zij hebben nichtjes en neefjes, daar ze ingang hebben. 5)
j) Bladzij 645. 5) Bladzij 654. 5) Bladzij 4^4. 3) « 654. 4) « 567.



Het beroepen van een Predikant geschiedde , volgens Smijtegelt , dikwijls meer uit kuiperij , dan dat er gelet werd op de talenten en bekwaamheden , op de leer en het leven. 1) « Daar is' zegt hij : « altemet een Predikant, die ergens beroepen wordt, het wordt er doorgehaald met geweld, of hij bekwaam is of niet. Gekomen zijnde, wordt hem , uit het formulier afgevraagd : « of hij niet gevoelt in zijn harte, dat hij van God en de Gemeente geroepen is." Daar antwoordt hij op: «ja," daar ze dikwijls ganschelijk tegen der Gemeentens zin komen." 2) Hij noemt het eene heerschende zonde onder de Predikanten , dat ze maar studeerden , om den naam van geleerd te hebben. «Hebben ze," zegt hij , «wat wijsheid bekomen , dan dorsten zij naar groote plaatsen. Zij hebben nergens ruste. Dan worden ze hovaardig, of krijgen ze die plaats niet, die ze wel gaarne hadden, dan hangt hun het hoofd , dan is al hun moed uitgebluscht." 3) » Het gebeurt ook wel , als de Predikanten groote en aanzienlijke plaatsen hebben, dat ze dan zoeken de gunst van de Grooten. Zij worden hunne tafelvrienden , zij zetten hunne voeten onder de tafels der Grooten , die daar zoo mede opgenomen zijn , als of hun nu de Hemel niet missen konde." 4) Hoort nog meer ! « Er zijn weinige bekeerde Predikanten , sommige onder dezelve zijn luiaards ,
1) Bladzij 479. 3) Bladzij 48o.
2) « 55a. 4) a a



vadsige optooijers." 1) Sommige Predikanten spraken , zegt hij, uit de Joodsche grollen, 't geen som-r tijds zoo weinig pas gaf, op den predikstoel, dat het meer verveelde , dan stjchtte. 2) Waren er predikanten , die , om Smijtegelts uitdrukking te behouden , zulk beslag maakten van den Antichrist » zij zouden beter doen ," zegt hij cc met wat meer voor de Roomsche te bidden." 3) Nog eens , waren er Predikanten , wier prediking laauw was , cc dat schortte ," zeide hij , cc aan de schraalheid van hun harte." '*)
Wat Smijtegelt ergerlijks, naar zijn oordeel, onvoegzaams bij de Gemeente opmerkte, stelde hij almede, zonder verschooning , ten toon en kastijdde het voor de volle vergadering. Na het voorafgegane verwachten wij ook wel niet anders.
Krachtig spreekt hij , waar het de ontheiliging van den Zondag geldt. » Deze Stad is goddeloos op den dag des Heeren; men tuist" (dobbelt) cc men speelt, de koetsen rijden, de paarden vliegen, de wagens vliegen." 3) «Gij zult maar eenige weinige vrome familien vinden in de stad , daar gij op den rustdag niet geriefd zult worden ," 6) sprekende van het verkoopen op den Zondag. Doch dat is nog weinig bij het volgende ; cc Ach het ging beter in ons land, als die dag conscientieuser wierd waargenomen 5... . maar hoe gaat het 1111? uit plaisieren , uitwandelen.
1) Bladzij 352. 3) Bladzij 45o, 5) Bladzij 376.
2) « a58. 4) « 475. 6) a 583.



De Sabbath en Rustdag is een saletdag geworden. Zij zitten meer bij hunne vleeschpotten , in brasserijen en dronkenschap. Zij houden van geen preken, 't Is een paleerdag," (een dag, dat men zich opschikt.) « Een dronkaard zit bij zijn drank, 't Is een gesnipperde dag. Zij kunnen uit hun bed niet. 't Is een zuip- en eet-dag . . . 't ls een ravotdag; een oorlofsdag" (een dag, waarop men vrijaf zich neemt 5) koets en paarden moeten rollen ; de jagten en de schepen moeten varen , dat moet er al op af, en, op zijn best genomen , zoo is 't een verdrietelijke dag, 't is , of dan de zon stilstond. Hunne ezels op den stal, en de schepen aan den wal, en de beesten in de weide, houden zulken goeden Sabbath als zij . . . Dan is het een kijf- en hoereerdag. De kroegen zitten vol; dan raakt het aan een vechten , doodslaan en diergelijke gruwelen, t Is een dag, dat men op de saletten zit, daar alles verhandeld wordt." 1)
Zoo van den Zondag in het algemeen ; doch nu , met name, over het gebruik maken van de apenbare Godsdienst. «Sommigen leefden zoo goddeloos, dat ze dikwijls van de honderdmalen niet eens in de kerk kwamen" 2) « Hij [iarl van zijn leven geene Gemeente gezien, daar de kinleren zoo weinig te kerk kwamen." 3) E11 dan de wijze, waarop men de Godsdienstoefeningen bijwoonde: «Men ging met geen gebed naar de
1) Bladzij 585, 584. 2) Bladzij 58o. 5) Bladzij 599.



kerk." «Of gij daar," was zijn woord, » op uwe plaats wat prevelt achter uw hoed of dekseltje, dat gij hebt, wat is dat?" 1) «Wat is er" heet het elders : » Wat is er weinig oplettendheid. De een heeft te veel gegeten , de ander te veel gedronken, zij zetten zich zelve tot slapen. 't Is niet, om te verantwoorden." 2) Wat nog wel, hier en daar, den Leeraar tot aanstoot is, hinderde reeds Smijtegelt grootelijks — het verlaten van de kerk inet het eindigen der Leerrede ; en hij sprak daarover herhaaldelijk. » Ik heb mijn leven geen stad gezien" zeide hij dan : (( waar zoo weggeloopen wordt, als de Doop bediend wordt, en dat somtijds om wisje-wasjes." 3) Hij noemde het goddeloos , zoo wanneer men uit de kerk wegliep , alvorens de zegen was uitgesproken. 4)
Den Doop genoemd hebbende , geef ik dit, daarop betrekkelijk , uit 's mansPredicatien. » Als de kinderen eens vroegen, wat of toch hun Doop beteekende, gij zoudt verstommen, en gij wilt dikwijls zooveel rammelen en rellen over 't preken." 5) Op een andere keer is het, daar hij handelt over het Avondmaal : » Als de Predikanten tot noodiging aan 't Nachtmaal omgaan , dari geven anderen eea belettje voor, versteken zich zelve, of laten zich loochenen." V)
Ontwaarde hij in de Gemeente eene, in het
ï) Bladzij 2o5. 3) Bladzij 4o5. 5) Bladzij 4o5. 2) a 397. 4) a 573. 6) « 434.



oog vallende, koelheid en onverschilligheid oij trent de Godsdienst, hij gaf aan zijn daarove bezwaard gemoed in dezer voege lucht : » Zulk gemakkelijke menschen, als wij nu in ons lam vinden , kunnen kwalijk een zuur gezigt verdra gen om Christus wil." 1) Was er, die, onde het hooren van eene Leerrede gevoelig was , en voor dien dag, Godsdienstige opgewektheid blij ken liet; inaar bij wien het daarmede dan ooi ophield, Smijtegelt betitelde zoodanig verschijn sel: «eene Predicatie-ziekte , eene Zondagsch bewerking." 2)
Was er, die met Bijbel-lezing enz. meende t kunnen volstaan , Smijtegelt zeMe: «Een kapit tel te lezen, vraagjes te leeren , zij meenen daar mede in den hemel te komen. Die dingen ziji goed ; maar om er op in den hemel te komen dat kan niet zijn." 3) Was er , die zich tot Leeraa opwierp , wanende , zoowel te kunnen stichten als een Predikant, Smijtegelt beduidde hem, da hij daartoe zoo min de vrijheid had , als een pai ticulier burger , om regent, stadsbode of uitroepe te zijn. 4) En wat zegt gij van deze taal op dei predikstoel , binnen Zeelands hoofdstad ? « A kwam Christus zelf in deze stad prediken... al hij tegen de wereldsche begeerlijkheid predikte en hij streek de politieken, de kerkelijken ei het gansche land zoo eens door , hij zou het-
1) Bladzij 233. 3) filachij 543.
2) « 510. 4) a 473.



zelfde bittere Tractement krijgen." 1) (even slecht bejegend worden als weleer.)
Durfde Smijtegelt zoo voor den dag komen , bij een en ander, dat wij aanstipten , hoe zal hij dan wel niet cc ad hominem," gesproken hebben , ter zake van dadelijke volksondeugden en verkeerdheden !
Ook daarvan eenige staaltjes.
Van het vloeken gewagende, sprak hij : «Zijt gi j op schuiten, op wagens, op wegen in Holland, Zeeland, en door gansch Nederland, 'ti^, of gij in de hel leefdet." 2) 't ls of niemand een cavallier kan zijn , of hij moet een vloeker en zweerder wezen." 3)
Met het oog op het velerlei onregt, dat gepleegd werd, zeide hij, dat sommigen de waren uitrekten of door de vingers lieten schieten. 4)
Gingen de vrouwen, in zijn tijd, min eerbaar, naar zijn oordcel, gekleed, men hoorde van hem : « dat het vrouwvolk het uit armoede deed, dat ze zoo naakt gingen, we zouden ze een handreikinge doen , om ze te bedekken." 5)
Het dansen , als beneden den Christen beschouwende , noemde hij cc een ligtvaardig huppelen" en voegde er bij : 't Is , of de jongelingen en de jonge dochters niet mê mogten , die van den eersten of tweeden rang zijn , zoo zij meenen, als zij niet hadden leeren dansen, en zij zijn mis-
ï) Bladzij 236. 3) Bladzij 566. 5) Bladzij 624. a.) « 555. 4) « 64o.



schien wel van den eersten of tweeden rang van onderen op geteld." 1)
Ingenomen tegen loterijen, vernam hij met misnoegen van de oprigting er van , en dadelijk bragt Vader Smijtegelt dat op den predikstoel. « Dezen morgen" zeide hij , « hoorden wij van eenen van Gods dienstknechten , dat wij te voren nog niet gehoord hadden , . . . dat ze daar zitten loterijen opterigten." 2)
Niets ging vrij. Waar hij op verkeerdheden stootte, hij verhief de stem er tegen.
Eens vroeg hij , of de Officianten in staat waren tot hunne bediening ? en gaf zelf dit niet zeer malsche antwoord : « Zij doen den eed , en er moeteenklerk komen, om het ambt te bedienen." 3) Liet men, naar het schijnt , zijne kinderen onderrigten in bevallige manieren , hij gispte het openlijk , dat er in de scholen meer werk gemaakt werd van een compliments-dag, dan van een catechiseer-namiddag. 4)
Heette het zoo ligtvaardig : « mijn man zaliger , mijne vrouw zaliger" Smijtegelt zeide : « 't Is al mijn man en mijne vrouw zaliger, en de ziel ligt dikwijls in de hel." 5)
Dan ik moet, op dit punt, eindigen. Tenslotte dan nog slechts dit, als zeker wel afdoende proeve, voor zijn cordaat spreken, waar hij zich zulks verpligt rekende, al zouden wij dan ook zooda-
1) Bladzij 624. 3) Bladzij 566. 5) Bladzij 348.
2) a 348. 4) « 4ig.



nige uitdrukkingen , op den predikstoel wraken : « De een springt zich dood , de ander danst zich dood , de ander hoereert zich dood , een ander zuipt zich dood." 1) « 't Is of het geheele land een hoerhuis geworden is." 2) « Zondaar ! waart gij hier geweest, als gij op de bierbank zat , gij waart ligt bekeerd." 3)
Nu nog het laatste. Ik vond ook met welgevallen y zeide ik , verscheidene mensch—kundige, laconisch -puntige, mag ik het eens zoo uitdruk, ken , effect doende plaatsen , bij welke ik , als onwillekeurig , dacht aan de diep indringende nagelen van den degelijken Zede-Leeraar bij Salomo. Aan zoodanige ontbrak hel bereids niet, onder de door mij medegedeelde.
Bepaaldelijk werd het volgende , als tot deze rubriek behoorende , aangeteekend.
« De huwelijken komen los bij een , en scheiden ook los van een." 4)
« Op den knecht, die vroom is , ligt meer glans dan op den heer, die niet vroom is." 5)
« Als gij van uwe religie wat zeggen zoudt moeten , zoudt gij er wel zooveel van weten , dat gij 't een half kwartier uurs lang zoudt kunnen doen ?" 6)
cc Gij wilt altemets weten , wie de beste Predikant is, de Heere Jezus is de beste." 7)
t) Bladzij 6i4. 4) Bladzij 63o. 7) Bladzij 181.
2) « 629. 5) « 187.
3) <1 584. 6) « 91.



■
De kleingeloovige zegt : « God kan, zoo hij wil, die wat verder is : «God kan en wil of nog verder : « God kan en wil en heeft het gedaan." 1)
«In den dag der opstanding zal er niet naar gevraagd worden , of iemands begrafenis wat pompeuser geweest zij , noch ook , of er een wapen boven zijne deur of boven zijn graf hebbe gehangen." 2)
Hoort hem, waar hij bepaalt bij het Godsbestuur , als dat aan een ieder zijnen werkkring , zijne taak aanwijst: «God stelt elk schepseltje op zijnen post. « Doe gij dat, en gij dat zegt de Heere «en wees gij daar en gij hier." Tegen een ander zegt hij : « gij zult zoo werken en gij wederom zoo. Die zal de heer zijn en die de vrouwe, die de dienstknecht en die de dienstmaagd." Hij stelt het alles aan 't werk , even gelijk een Ambachtsman , die knechts en jongens heeft, hij stelt ze altemaal aan 't werk ; en gelijk een Veld-Overste in 't leger; niemand zou zich durven roeren noch bewegen als hij het niet gebiedt; maar zegt hij : » gaat!" zij gaan : zoo doet God ook." 3)
Hoort hem tot bejaarden , die nog geene belijdenis aflegden, onder voorwendsel van niette kunnen lezen : « Dat er eens, iemand was , die , in zijn Testament, u veel geld gemaakt hadde, en gij kondt het niet lezen, al waart gij oud ,
i) Bladzij 36x. 2) Bladzij 33g. 3) Bladzij i48.
3.



gij zoudt nog gaan leeren leien , om het te weten , en, zoo gij dat al niet deedt, zoudt gij naar een vertrouwd vriend gaan en zeggen : » lees dat Testament eens voor mij." ï)
Nog dit, Br ! De hemel is hem voor de verbeelding , en nu zegt hij : « Zoo men er beschaamd konde zijn, men zoude wegkruipen, dat men zoo dikwijls gezegd heeft, dat, of zoo is de zin van zoo eenen tekst, en daar zal 't dan misschien geheel anders zijn." 2)
Mag ik u vragen : hadt gij een en ander wel verwacht, voor zoover gij althans niet zelve ge^ meenzaam waart met Smijtegelts CatechismusPredicatien? Veel er van, vertrouw ik , was u, zoo zeer als mij aangenaam , en niet een van ons , hadde hijj er ook anders voor gevaar geloopen ? zal nu meer dat boek onvoorwaardelijk veroordeelen. Veel in hetzelve verdient lofspraak, vooral , wanneer we niet uit het oog verliezen, tot welken tijd het behoort.
Zelfs is er , dat ook nog voor Leeraren van •onze dagen navolgenswaardig is, en dan doele ik op Smijtegeits vrijmoedige opmerkingen , bestraffingen , waarschuwingen.
Heldere, milde, regt Euangelische denkbeelden , die moeten den Leeraar volstrekt eigen wezen , of hij is de «eervolle, de gewigtige betrekking, tot welke hij zich heeft laten aanschrijven, ten eenenmale onwaardig. Daarvan spreke ik
i) Bladzij 435. 2) Bladzij 166.



-
niet eens.
Ook wat het laatst aangegevene betreft, daarvan z wij ge ik evenzeer. Het menschkundig , laconiseh-puntig, effect-doend spreken is eene gees— tes-gave, niet aan een ieder toegevallen. Wie haar bezit, zal ze zekerlijk ook dienstbaar maken aan het heilige oogmerk van zijne roeping. Wie ze mist, ik twijfel, of hij die gave anderen kunne afzien.
Dat echter kunnen wij overnemen van vader Smijtegelt , — dat vrijmoedig opmerken van onvolkomenheden in de Gemeente j — dat vrijmoedig bestraffen van de ondeugd , onder welke gedaante zij zich vertoone; — dat vrijmoedig waarschuwen van den zondaar, zonder diens rang of stand te schroomen, zonder diens gunst of ongunst daartegenover in de schaal te leggen.
Het is misschien een gebrek van onze dagen, dat men te veel spaart en zwijgt. Het kwaad wordt, is te vreezen , maar al te weinig aan de kaak gesteld, de schuldige al te zacht behandeld. Men huivert te zeer om iemand te kwetsen. — Zoo blij ft men in het algemcene hangen en wat zou wel eens het gevolg daarvan kunnen worden , een gevolg ter onzer verantwoording komende ? Dit — om met] den Heer, in Johannes Gezigten te spreken, dat deze en die zal wanen, rijk en verrijkt te wezen , en geens dings gebrek te hebben, terwijl ze toch indedaad ellendig zijn, en jammerlijk, en arm en blind en naakt. Dit zou
i



het gevolg kunnen worden , een gevolg ter onzer verantwoording komende, dat menige den hagchelijken zonde-slaap bleef doorslapen, terwijl hij , met kracht en nadruk aangegrepen, misschien wakker geschud had kunnen worden, en dit tot zijne eindelooze behoudenis.
Het is waar, Vader Smijtegelt bezigde wel eens meerdere vrijheid ten dezen , dan misschien te verdedigen was , woorden , die wij althans meenen zouden, de onze niet te mogen maken; doch de zaak zelve verdient toch zeker navolging.
Het zwaard mag niet altijd in de scheede, het moet nu en dan er op inhouwen : niet op onze broederen : neen ! op hunne verkeerdheid , op hunne ligtzinnigheid, op hunne ondeugd, op hunne goddeloosheid. Tegen het veelhoofdig monster van goddeloosheid en godsdiensteloosheid moet het zwaard lings en regts , en zonder angstig berekenen der wonden, die wij daarbij zelve beloopen kunnen, bliksemen en beuken.
Doch hier zou ik den schijn haast op mij laden , als ginge ik aan mijne Ambtsbroederen hunne verpligting herinneren , twijfelende aan hunne gemoedelijke trouw. Terug dan ! en liever zegge ik hier tot mij zeiven1: « Tracht gij voor u slechts overvloedig te wezen in deze uwe dure roeping."



Kan de Leeraar het met genoegen zien , dat Smijtegelts Catechismus-Predicatien in de handen zijner Gemeente-leden zich bevinden ?







Geachte Medebroeders •
Gij herinnert u mijne vorige lezing. Zij leverde een en ander van lietgene ik uit de Catechismus-Predicatien van den , nog Lij velen hoog aangeschrevenen^ Smijtegelt had opgeteekend. Toen ging het over hetgeen, naar mijn erachten, lof verdiende, en , zelfs ook voor Leeraren van onze dagen , navolging-waardig was. Ik gaf genoegzaam Lewijs, dat ik niet onbepaald afkeurde , waarmede zoo menige, ook in onze Gemeenten , uitermate hoog loopt. Nu echter keere ik het blad om ; want ik behoef u niet meer te zeggen ; wat mijn antwoord wezen zal op de vraag : « Kan de Leeraar het met genoegen zien, dat cc Smijtegelts Catechismus-Predicatien in de han— cc den zijner Gemeente—leden zich bevinden 7"
Welke Leeraren ik hier op het oog heb, behoef ik naauwelijks op te merken. Zeker niet die achterlijken , wier bekrompene geestvermogens hen veeleer naar de sniirWs-tafel of Crisvijms



driestal, dan naar den predikstoel heen wezen , uit verkeerd-geplaatste barmhartigheid toegelaten j zielen, bij gebreke van beter inzien , getrouwelijk : «Amen" zeggende op al wat de vaderen geloofden en schreven. Ook niet die ellendige wezens, die, ofschoon het beter wetende en geloovende , evenwel zich plooijen naar het dwaze en on-Bijbelsche uit de vroegere tijden , omdat zulks hen verzekert van de toejuiching der smalle gemeente, en nog wel eens een beroepings-brief te huis brengt. Ik zwijge van nog anderen, die we ons haast schamen, broeders in de bediening te moeten noemen.
Ik denk, wanneer ik zoo vraag aan die sieraden van onzen stand, die, bedeeld met gelukkige geestvermogens en behoorlijk opgeleid, bleven voortstuderen , door eigene oogen durven zien , naar oud noch nieuw ; maar naar de waarheid vragen; door gunst noch ongunst zich laten binden j niet schroomen , voor hunne overtuiging uittekomen, en, hunne Gemeenten liefhebbende, vurig wenschen dat ook deze het Euangelie belijden , zoo als het naar de regelen eener gezonde uitlegkunde tot ons spreekt ; Leeraren , die , bij eigenen helderen blik , ook zoo gaarne zien zouden, dat hunne Gemeenten toenamen in kennis en beschaving , toenamen in waardige , eenvoudige , Bijbelsche, Euangelische denkbeelden, en daardoor geleide en veredelde Christelijk-Godsdienstige stemming der harten. Aan zoodanige Leera-



ren ontbreekt het, Gode zij dank ! in verre na nog niet.
En nu , kan een zoodanig Leeraar het met genoegen zien , dat Smijtegelts Catechismus-Predicatien in de handen zijner Gemeente-leden zich bevinden ? Ik meene ; neen ! en wat ik ga mededeelen moge dat : cc neen!" reglvaardigen.
In dezelve heerscht eene wijze van voorstelling, die met de waardigheid van zaak en plaats weinig strookt; — komt eene bitterheid tegen andersdenkenden voor, hoedanige wel geenen volgeling van Jezus betaamt; — vindt men een gebruikmaken van den Bij bel, zoo als wel niet te verdedigen zal wezen ; —• is eene Exegese , die zekerlijk niet leidt tot helderen blik in de Heilige Schriften \ — stooten wij op uitspraken en leeringen, zoozeer met den Bijbel en het Euangelie, als met het gezond verstand, lijnregt in strijd.
Een en ander zal ik , zonder groote moeite , met de stukken zelve aantoonen.
In dezelve heerscht eene wijze van voorstelling , die met de waardigheid van zaak en plaats welnu/ sh 00 kt.
Moet het heilige ook heilig worden behandeld , moeten Godsdienstige onderwerpen ook met kie sehe woorden besproken, moet de taal van den kansel deftig en waardig zijn — dat missen wij maar al te veel, in de Catechismus-Predicatien van Smijtegelt. Veeleer heerscht in dezelve het tegenovergestelde — een afdalen soms wel tot het



gemcene , ecnc voordragt, op den heiligen leerstoel niet te dulden.
Mijne aanteekeningen , hier al te ruim, doen ui ij uwe aandacht vestigen op zijne daarin voorkomende vernufts-spelingen ; op zijne onvoegzame uitdrukkingen •, op zijne vertellingjes.
Vele vernufts-spelingen worden er in die Predicatien gevonden, die niet alleen niet houdbaar zijn voor de regtbank des gezonden verstands ; maar ook daarenboven niet instemmen met de waardigheid der zaak , waartoe zij in betrekking worden gebragt, zoo min als met de plaats waar Smijtegelt aan dezelve bot vierde.
Van het Hoogste Wezen sprekende zegt hij : « Wat, wie God is , om dat volkomen te bevatten , daartoe zijn wij zoo onmagtig , als om den geheelen Oceaan in een klein vaatje te scheppen." 1) Handelende van Gods groote magt is het: « Gij kunt zoo gemakkelijk geene mug dooddrukken als de Ileere u dooden en vernielen kan. 2) En dan deze Theodicee : « God is geene oorzaak van de zonden , hij is er alzoo rein van , als de zonne , die schijnt op een liefelijk bloemperk , dat zijn aangename reuk geeft , en op een mesthoop , die een onaangenamen en walgelijken stank opwerpt: nu is het zeker, dat de stank inden mesthoop is ; maar niet in de zonne." 3)
Meer nog laat Smijtegelt speelruimte aan zijn vernuft, waar het woord is van den Zaligmaker, j) Bladz. 116. 2) Bladz. 91. 5) Biadz. 153.



« Hij , die de waarachtige God is" zegt hij ergens : cc wien de hemel noch de aarde niet kan omvangen , die wordt omvangen in 't ligchaam van Maria. De zonne koint voort uit eene sterre ; de schepper uit een schepsel." 1) En elders : cc Die in den hemel donderde met de stemme van zijne hoogheid , die schreit in de kribbe. Die de sterren regeert , zuigt de borsten van zijne Moeder. Hij, die de Eeuwige God is , die is te gelijk een klein kind. 2) Met het oog op Jezus sterven vergelijkt hij , op eene andere plaats , den lieer met het Manna. Dat werd op den Sabbath niet gevonden en zoo stierf ook de Heer, voor dat de Sabbath daar was" 3) Het kruis van Golgotha ndemt hij : cc Jezus predikstoel," omdat hij zoo godvruchtig daarop stierf, k) Van 's Heilands grafstede : cc 't Was een graf, dat uit eene rotse gehouwen was. Waarom ? Omdat de Heer Jezus was dc ware rotssteen5) en zoo meer.
Vooral zijn die spelingen menigvuldig , waar hij over den mensch handelt, zoo als hij zich dien voorstelt , of nog geheel in de zonde , of uit den zonde-slaap ontwakende en tot den Verlosser zijne toevlugt nemende, en eindelijk gelukkig behouden.
Die nog geheel in en voor de zonde leeft. — Smijtegelt schat Bileams ezelinne boven hem, omdat Bileams ezelinne Gode niet vijandig was. 6) Zoo verzekert hij dan ook , dat Bileam , in het laatste
1) Bladzij 208. 3) Bladzij 243. 5) Bladlij 247.
2) « 224. 4) « « 6) « 310.



oordeel zal wenschen, dat hij zijn ezel geweest ware. 1) Wordt zulken, met den Bijbel , hunne schuld voorgehouden cc zij zijn" zegt Smijtegelt als een zieke patiënt ; komt de wondheeler met zagen en bijlen, zij willen niet lijden, dat hij inet zijn werk voortga ; « hebt gij geene andere remedien blijf dan van mij af," zeggen ze." 2) Zijn er , die tot de dienst van God nog niet geheel hebben besloten , heden eens ernstig , morgen weder ligtzinnig , hij legt de zoodanigen deze taal in den mond : « Ik moet altijd zijn als de zwaluwen aan de kerk , ik moet af en aan kunnen vliegen." 3)
Dan , de zondaar ontwaakt uit den zonde~slaap , en hij gaat met de bede om vergeving tot God , doch , zegt Smijtegelt : cc als met de koord en den strop om den hals." k) Beducht voor de vergelding, daar hij , naar Smijtegelts voorstelling , nog van geen Jezus weet, is hij cc als een patiënt, dienaar het schavot geleid wordt , den regter ontmoet , hem vastgrijpt en zegt: cc is er geen raad, om los te geraken ?" 5)
De overgang van een godsdiensteloos, tot een ernstig godvruchtig leven, in de oudere Theologie : cc wedergeboorte," genoemd, deze in 't bijzonder geeft, door dat denkbeeld van wedergeboorte , ruim baan aan 's mans vernuft.
Wilt gij Smijtegelts teekening van een, die
1) Bladzij 3o5. 3) Bladzij 391. 5) Bladzij 66.
2) (i 26. *) « 771.



wedergeboren wordt ? « Een kindeke , als 't eerst geboren wordt, krijgt zijn leven van een ander ; dit geestelijk kind" (de wedergeborene") «krijgt ook een leven , dat het te voren niet had, God geeft het. 't Is zoo klein in 't begin. Ach ! hoe klein is dit geestelijk kindeke, als het wedergeboren wordt, 't Is klein in kennis , in geloof en in alles. Daar komt een tijd , dat het te voorschijn komt : hoe lang dat het ook gedragen mag wezen , daar is een tijd , dat het doorbreekt: dit kind smoort niet in de geboorte; maar het wordt geboren , het breekt door op zijn tijd. Als een kind geboren wordt, zoo komt het walgelijk te voorschijn, en zoo ziet zich dit kind. ook. Een kind is zoo naakt, als het geboren wordt , zoo ook dit kind : als iemand wedergeboren wordt , hij heeft geene kleederen van inbeelding of eigen geregtigheid. Iloe kermt een eerstgeboren kind om voedsel, zoo ook dit geestelijk kind is niet zoo haast wedergeboren , of het heeft zulken trek naar de redelijke en onvervalschte melk, die kinderspij ze. Een kind , daar moet de hand aan gehouden worden, zoo ook al wederom een wedergeborene, hoe wordt hij gekweekt, getroeteld, bewaard. Een kind groeit, het wast op , zoo doet mede dit geestelijk kind : het groeit en neemt toe in vrijmoedigheid, in voorzigtigheid , in kloekmoedigheid , in eenvoudigheid, en in de gave van bidden. 1)
1) Bladzij 42.



ls iemand een Godvruchtige , Smijtegelt verlangt van hem, dat hij zich meer met de dingen des hemels , dan met die der aarde bezig houde , en doet zulks in dezer voege : cc Onder de vogelen is ook een raar diertje, de duive, die is ook het meest in de hoogte. Wat doet dat diertje ? Het komt wel eens met zijn voet op de aarde ; maar , als 't eenige graantjes gepikt heeft, dan vliegt het weer naar boven zoo moeten, zegt hij : cc ook Gods kinderen." 1) Op een andere plaats heeft hij , ten opzigte van die God vreezen : cc dat Tolk is als het kurk , daar het geheele land op drijft." 2)
Nog een paar staaltjes van zijne vernufts-spelingen , en ik ga tot een ander punt over.
Aangaande de schuldvergeving : cc Alle de zonden van alle de uitverkorenen zijn maar als een eenige kole vuurs in eene geheele zee geworpen. Hoe gemakkelijk nu kan die aldaar uitgedoofd worden. Zoo wischt God ook onze zonden uit." 3) Ten opzigte yan het voor ieder genoegzame der Godsdienst: cc de Religie is als eene rivier, daar een olifant in kan verdrinken, en een lammetje kan er door wandelen4) met de woorden van Augustinus,
Handelende over de rampzaligheid der hel : cc Al was het geheelal papier, al waren alle de wateren op de geheele aarde inkt, alle de grasscheutkens en kruidjes pennen en alle de zand-
1) Bladzij 768. 3) Bladzij 86.
2) a 302. 4) a 4.



kcns aan de zee schrijvers , zij zouden echter niet bekwaam zijn , om dat ongeluk te beschrijven. 1)
En wat zegt gij , ten slotte, van deze tirade, in betrekking tot het uiteinde yan Absalom : cc Zijn muilezel was zijn schavot, de boom zijne galg, zijn hair de strop, en zijns vaders veldoverste zijn beul ?" 2)
Ik kom tot de onvoegzame uitdrukkingen, die ik , bij het lezen dezer Predicatien , aanteekende.
Reeds in hetgene ik uit die Predicatien gaf, ontbraken zij niet. Nu echter van dezelve meer opzettelijk. Eene menigte noteerde ik , van welke gij ongetwijfeld , zoo wel als ik , dadelijk zeggen zult, dat zij bij onderwerpen van Godsdienstigen aard geheel niet voegen , zoetsappige , lijmige , of hoe zal ik ze noemen , kwezelachtige uitdruk, kingen , zelfs de zulke , die triviaal zijn te Ijeeten.
Hij spreekt bijv. van cc deugdetjes 3) van cc teekentjes ," waaraan men zijnen staat in het Godsdienstige kunne beproeven ; 4) van « grondjes ," die een Christen heeft, om op God , als op zijnen Vader te vertrouwen ; 5) van » stukjes," in eene Predicatiete behandelen ; 6) van «wurmpjes",—bedoelende hen , die klein van zich zelvcn denken ; 7) van cc 't hofje" Gethsemane ; 8) van cc een open. baringtje" van Gods liefde ; 9) van cc een gezelschaptje" van echte Christenen ; 10) van cc het lig-
i) Bladzij 53. 5) Bladzij i3g, 9) Blad/ij 5i8-
a 601, 711. 6) « 555. 10) « 320,
3) « 671. 7) « i46, i58, j88-
4) « i4i, 253. 8) a2ii, 274, 427.



chaamtje," dat de vromen in 't stof neerleggen; 1) van « een offerandetje" van een gebroken hart; 2) van « een kruimtje" genade. 3)
Zoo is het vaak tot God , of tot den Zaligmaker, ci Allerliefste Heere !" 4) Zoo is het ergens : « Elk graantje heeft zijn kafje." 5) Op eene andere plaats, dat ieder «een poppètje" heeft, waar hij zijne liefde opzet. 6) Elders wordt van de braven ge* zegd : cc Ze zijn zoo tevreden met hun klein portietje, zitten te zingen in hun huttje ze zeggen: « God laat geen beestje vergaan door gebrek , en zal hij dan mij niet verzorgen , die de beestjes overtreffe. 7)
Nog stootender , wanneer aan het Hoogste Wezen zeiven zoo weinig deftige taal wordt in den mond gelegd. In eene toepassing, waar hij nog een ernstiger toon zal gaan aanslaan: « Komt mij nog een betje nader zegt God , en gaat niet haastig weg , herkaauwt het, brengt het aan uw hart." 8) In eene andere Leerrede : cc Daar komt God met het Pardon , en hij zegt: cc gij moet naar de hel toe , of gij moet het pardon lezen en omhelzen." " 9) Nog in eene andere : cc Als God zegt: cc Lustig mijn kind !" dan springen ze over eenen muur." 10)
Geheele gesprekken ontmoet men tusschen God en mensehen , op eenen familiairen toon. cc Als
1) Bladzij 355. 5) Bladzij 38. 8) Bladzij a3,
2) k 186. 6) o 20. g) o 90. 5) « 5gg. 7) a i38. 10) « 186 4) a 280, 704 , 744.



ze alleen zijn, (God en de Christen) dan zegt God : cc Wilt gij mij uw hart geven ?" « Ach ! ja!" zeggen ze: cc ik passere mijn woord" cc Mijn Ileere !" zeggen ze : cc mag ik ook wel wat vragen ? Als ik dan smaad , kruis en vervol^in""
' O O
zal hebben, om der vreeze Gods wille, zult gij mij dan niet helpen en bijstaan ?" cc Ja zegt God , cc ik zal u niet begeven." 1) Elders zegt God tot den mensch, met de woorden van Hoogl. JF: 1 en VI: 4 cc Gij zijt mijne vriendinne , mijne schoone" ; de mensch daarop tot God : met Ps. XLF: 3. cc Gij zijt mijn vriend, gij zijt de heerlijkste, ja! gij zijt veel schooner dan de menschen-kinderen." 2) Ik voeg er zijne paraphrase van Jer. XFI11: 1 en vv. bij : cc Wat zegt de Ileere tegen den Propheet ? cc Ga eens in de pot— tebakkerij." De man die gaat. Als hij in de pottebakkerij was , geschiedde daar het woord Gods tot hem : cc Ziet gij wel, wat die man doet? Hij heell daar een stuk leem op de schijven , hij heeft er een stuk werks van gemaakt , ten deugt niet, hij douwt het weer in een en maakt er een ander van." 3)
Zoo laat hij den Zaligmaker aan het kruis het volgende gesprek voeren met den boetvaardigen medekruiseling. cc Gij" zegt deze tot den Zalig, maker, cc wordt geregt, maar gij zijt de koning van hemel en aarde ; tot den Regter kan ik niet meei spreken ; maar mag ik nog wel een woord
1) Bladzij 3g8. a) Bladzij i65. 3) Bladzij -jii.
4,



tot mijnen Heer, den Koning, spreken'? Ik biddc u, mag het zijn , dat gij aan mij denkt, zoo ik hier nog langer hange dan gij." « Wel man !1 zegt nu de Zaligmaker ; « 't en zal niet langer zijn als van dage : de justitie , die doet regt aan u ; maar ik bewijze u genade." 1)
Hoort ook, naar Smijtegelt , Joseph van Arimathea en Nicodemus , daar zij het lijk van den Heer zullen begraven. « Nicodeme ! wat hebt gij bereid ?" « Zooveel ponden gewigts aan specerijen. En wat gij ? Josepïi van Arimathea !" « Zoo veel van het kostelijkste, fijnste lijnwaad." 2)
Ook nog de jongeren , na Jezus sterven. «Zij zaten bijeen te schreijen." De een zei : «de stad is mij te naauw." « Mij ook" zei de ander. « Laat ons eens gaan wandelen" zeiden ze. 3)
De taal des gewonen levens op den predikstoel te hooren , klinkt koddig in de ooren : maar het koddige voegt daar niet. Gij stoot er telkens op , in die Predicatien. « Gij zijt een peerel van een mensch, gij zijt een peerel in 't goud" is het er tot den Godvreezenden. 4) Van dien , die God niet vreest, heet het er : « kan hij den naaste een trek spelen, daar valt hij niet vies van.' 5) Waarschuwende tegen het misbruiken van Gods barmhartigheid: « Legt de plaister toch niet verkeerd !" 6) De ziel, die zich aan Christus wijdt, zegt : « Heere ! Ik presentere mijne dienst." 7)
1) Bladzij a44. 4) Bladzij 4. 7) Bladzij 108, 5a4.
2) « a46. 5) •« 24.
5) « a5y. 6) cc 56.



Meende Ema alleen te zijn overgebleven, als Godsvereerder, Smijthgelt zegt: «dat is mis! man!" j) en, van Jezus lijden het woord zijnde : « Om uwe zonden is hij zoo getracteerd." 2)
Nog erger , ja ! prophanie bijna wordt het j wanneer hij van den dood zegt, dat hij , op Gods bevel, een pijltje schiet, dat den mensch bij de krage van zijn rok grijpt ? 3] 0f, wanneer hij vraagt: « Heeft God u in zijne familie verwellekomd"? 4) of, wanneer hij voorstelt, hoe de kinderen Gods Hem ook, «in hunne eerbiedige gesten," verheerlijken, « nu eens als een worm langs den grond kruipende ; dan op hun aangezigt voor God liggende; dan weder op hun rug; ook wel eens met hunne handen op hunne heup slaande." 5) Prophanie schijnt het wel, wanneer we lezen van de vroomen, «dat ze aan 't eind des levens al de bagasie neerzetten 6) wanneer hij ze in den hemel laat arriveren ; 7) wanneer hij ze, in het laatste oordeel, onbeteuterd laat zijn ; 8) wanneer hij van God zegt, dat Hij , in 't jongste gerigt, ieders Proces opmaakt; 9) wanneer hij van den hemel verzekert , dat daar het vat vol zal loopen ; daarmede willende , dat in de plaatse der gelukzaligheid , het onvolkomene van deze aarde door het vol maakte zal zijn vervangen. 10)
j) Bladzij 02i. 4) Bladzij 699. 7) Bladzij 545.
" *5i. 5) « 718. 8) « 53 7.
3) 0 6) « 586. 9) « 295.
10) « 544.



Neen ! dat behoort niet, dat men , gelijk bet daar is , op den kansel van rellen en rammelen spreke; l) spreke, van onder Gods volk te donderen ; 2) van liever naar den hemel te gaan , aan op de tuis- speel- zuip- en vret-barik te zitten: o) van cc een te kort bed en te smal deksel"; in de beteekenis van, onvoldoende gronden van geruststelling. 4)
Men zou haast gaan vragen of Ssiutegelt den draak stak', met zijn onderwerp, wanneer hij den berg der wetgeving « de puie des hemels noemt; 5) of zegt, dat de Duivel soms komt als «een hairigen bok," 6) of, ergens de snuggere aanmerking maakt , dat de Apostelen in geene gildens zijn mogten ; 7) of aan hen , die durfden bouwen op de vergeving van hunne zonden, vraagt, « hoe zij de quitantie gekregen hebben ?" 8) of het Onze Vader een request noemt, dat Jezus heeft opgesteld, yoor die anders niet zouden weten, hoe tot God te naderen ; 9) of den Heiligen Geest cc den generalen Predikant," 10) Jezus, «den Advocaat" heet. lij Onvoegzaam al verder , die dikwijls terugkeerende scheldwoorden: » Wel zotten! Wel gekken!" bijv. tot die van geen eigenlijk vuur in de hel weten wilden; 12) of van de Overheden, die de krijgsknechten omkochten, na 's Ileilands opstanding: cc daar komen die vervloekte fiel-
i) Bladzij 9*. 5) Bladzij 535. 9) Bladz.j 697.
j . 162. 6) « 786- 'O) . 516.
3) « 348. 7) « 762 >0 « 28 ■
4) « 3 77. 8) « 778' 12) «



ten." 1) Zoo van Absalom : « die guit ; 2) of van den duivel, bij Jezus verzoeking : cc werp u zeiven nederwaarts zei die guit." 3) Van den duivel sprekende , eens klonk het door het kerkruim : « De duivel die liegt het, als hij zegt , dat wij de menschen tot wanhoop willen brengen" terwijl bij , om dit maar terstond er bij te voegen, onmiddelijk daarop liet volgen, « kwamen er meer tot wanhoop, 't was wat beter." 4)
Van de aangestipte scheldwoorden is de overgang geleidelijk tot mededeeling der volgende expressies, gansch niet vleijende, voor wie het aanging, of, beter gezegd, niet betamende. Eens sprak hij van « familien, die ereveerden 5) een andere keer : cc hoe vele vervloekte ligchamen liggen er hier wel onder deze zerksteenen. 6) Ja ! het was eenmaal zijn uitroep : « Welke vervloekte kerkeraden kunt gij hebben!" 7)
Ook viese plaatsen, zijn, in Smijtegelts Catechismus-P redikatien , voorhanden ; al te naakte voorstellingen van walging-wekkende zaken. Verre moesten zoodanige blijven van de plaats , waar wij het ware en goede in bevallige harmonie verlangen met het schoone. Getroost u het volgende. Dat God Joseph uit den drek verhief, 8) is naauwelijks de aanhaling waardig, waar passages zijn als deze: «Slijk, bloed , uitbraaksel
1) Bladzij 264. 4) Bladzij Co. 7) Bladzij aG3.
2) a 592 5) <t 567. 8,1 1 n5-j. 5) o 654. G; o 254.



't M v''*
is zoo walgelijk niet als dc zonden.' 1) cc Die in hoererij leven zij gaan als verrottende langs de straat." 2) cc Geen Naamah , noch Geuazi waren zoo verrot of aangestoken , door de melaatschheid , als wij voor God zijn-" 3) cc Eert iemand God niet , hij verrot al , terwijl dat hij nog leeft.' '<•) En waar hij ijvert tegen dc ontheiliging van den Zondag : en komen zij dan riog al eens in de kerk , dan zitten ze te kraken en op te rispen. Hunne vette soppen stinken hun ten vollen monde uit." 5)
Na zooveel , kan het wel niet vreemd meer klinken ; wanneer wij er nu en dan een vcrtcllingtjc aantreffen niet slechts bijv. van het gebeurde met Willem Tel , 0) andere ook van meer bedenkelijk character en min deftig aanzien. Dat bijv. de ouders van Barzillai , gevlugt in de woestijn , God om spijze smeekten ; waarop die cenige herten beschikte , welke, als of ze van jagers werden vervolgd; naar de spelonk kwamen, waarin die biddenden zich bevonden en hun tot voeding strekten. 7) Van gelijke gehalte : cc Men verhaalt, dat er eens een rijke zoon was , die een vader had , die arm was. Hij gaf hem een deel slechte kost te eten en hij liet achteraf , voor zich zeiven, lekkernijen bereiden ; maar als hij er naar toekwam, waren de lekkernijen in slangen veranderd , en , op des zoons aankomst, schoot een van de grootste
1) Bladzij 4G5, 4) Bladzij 547. 6) Bladzij 531.
2) « 628. 5) « 584. 7) '« 76ajij « ' 64-



toe, en zettede zich vast aan zijnen mond, dien hij aan zijne lippen moest onderhouden alle de dagen zijns levens." 1) Zoo vertelde hij aan de Gemeente , dat de Romeinen den Vadermoorder in een lederen zak staken, met een haan , een aap en een adder, en dan zoo in de zee smeten 2) vertelde aan de Gemeente , dat Keizer Aucustus plag te zeggen : cc Ik was liever IIerodes varken , dan zijn zoon." 3) Zelfs een zoogenaamd aardigheidje, of wat naam zal ik er aan geven? laat zich in zijne Catechismus-Predicatien aanwijzen. «Gij zult zeggen: «Wat monsters zijn de Joden geweest", (daar zij namelijk den lieer derwijze bejegenden en doodden.) « Gij zoudt wel zeggen, gelijk als er eens een koning van Frankrijk , St. Louis genaamd , zeide : « Ilad ik daarbij geweestzei hij , met mijne Dragonders , ik had ze den kop gebroken."
In de Catechismus-Predikatien van Smijtegelt is eene andere eigenheid, die ze ontsiert — eene bitterheid namelijk, tegen andersdenkenden ,hoedanig e wel (jeenen volyeiing van Jezus betaamt.
Wanneer den volgeling van Jezus, zachtmoedige veel inschikkende, liefderijke verdraagzaamheid jegens andersdenkenden betaamt, vereenigd meteen nederig denken aan eigene beperktheid; het oordeel over den naaste eerbiedig overlatende aan den Heer der Gemeente; wel de dwaling bestrijdende , maar
ï) Bladzij 601. 5) Bladzij 607. 2) « a 4) n 255.



daarom voor den dwalenden liet harte niet sluitende ; dan betaamt hun ook niet eene bitterheid > hoedanige in die Predicatien, op menige bladzijde , voorkomt, en van welke ik proeven ga leveren.
Weinig nog is het, dat hij Heidenen, Joden , Muhamedanen , Pelagianen, Socinianen, Remonstranten, «kinderen Enaks en Goiiaths" heet; 1) of de Atheisten « fielten , deugenieten , zotten , gekken, ruigte, vuile ruigte zoo als dit telkens terugkeert; 2) sterker openbaart zich meermalen 's mans bitterheid.
Van de Doopsgezinden spreekt hij met kennelijke verachting. «De Mennisten als zij eerst hunnen kop opstaken." 3) « De Mennisten , die ook eene halve Phariseeuwscho volmaaktheid bezitten." ij « Dat is wat anders , als de taal van de Mennisten , die zeggen , dat de Zaligmaker door Maria gepasseerd is, even gelijk het water door eene goot loopt? alhoewel ze nu al wat wijzer beginnen te worden. ' 5) En , met de Wederdoopcrs hen verwarrende, eene fout, veel en lang ook door anderen begaan, verwijt hij ze, dat er onder hen oproerige hoofden waren, die zelve Meesters wilde zijn. 6) Beter gaat het, in die Predicatien, den Luthersche broederen. Een doorn in het vleesch echter was het hem, dat men aan eene vereenigirig met deze durfde denken. « Nu leggen ze ," zegt hij ergens:
1) Bladzij 308. 2) Bladzij 5 ,125, i3o, i52 ,317 ,55o, 748, 750. 3) « 6.35. 4) « 666. 5) Bladzij 210. 6) Bladzij 563.



k wederom te werken, om de Lutheranen inet ons te vereenigen ; maar wat daar achter zit , zal de tijd leeren. Ik vreeze, dat het alles maar te doen is , om alle; de formulieren van eenigheid weg te nemen." 1) Elders verhaalt hij met kennelijke ingenomenheid, van cc een Reformateur, die getroost wilde worden met den hemel , niet met den Lutheraansehen hemel ; maar met den hemel der regtzinnigen." 2)
Bat ook die in zijn kerkgenootschap afweken van het gebruikelijke, van het geijkte, tol betalen moesten , laat zich ligt bevroeden. Roel zegt hij cc was door de Zuid-Hollandsche Synode veroordeeld ; maar zij had tot zulke adders behooren te zeggen: cc Gij moet er uit, of gij moet terug." 3) Was er een Predikant, die niet met de gewone formule doopte; maar, zoo als bijechter zelf erkent, dat , nu en dan , door de Apostelen geschiedde: cc in den naam van Christus", zoodanige, zeide hij, had geen goed hart. 4)
Waren er Predikanten, die, ongeacht hunne Catechismus-onderteekening, evenwel van de leer, daarin voorgedragen , afweken , het is tot hen : » als gij er u niet aan wilt houden, houdt dan de hand van 't papier, blijft dan van den stoel, en ook uit de bediening." S)
De Roomschen intusschen zijn het voornamelijk , op wie hij het bitter geladen heeft, 't Was
1) Bladzij 279. 3) Bladiij liy. 5) Bladiij 767.
2) « 278. 4) « 4o4.



7.ulk een gruvvelkwaad , dat wij Papisten in ons land hadden. 1) Men moest zich onthouden van het verkeer met de Papisten. 2) Men moest naaide Paapsche landen niet gaan , om hunne Goden te zien omdragen. 3) Onder het Pausdom werden Sodoinitische zonden bedreven. 4-) De Roomschen schrapten het tweede gebod uit de wet, en zoo liepen ze vliegens in den vloek. 5) Bleven de Roomschen in hunne Religie , God stelde ze in de hel. 6) De Papisten hielden de Transsubstantiatie maar vast, om vele menschen naar de hel te lichten. 7) Hoe dat leerstuk zoo vastgehouden kunne worden ? Smijtegeit zegt : « Omdat God onder hen gezonden heeft eene kracht der dwaling ; omdat God hun geen oogen geeft om te zien ; omdat God den duivel loslaat , om hun de zinnen te betooveren." 8) Zoo vergastte hij eens de Middelburgsche Gemeente op deze Iraaije curiositeit: cc Een Papist; ziende op een glas geschilderd , aan de eene zijde Christus , en aan de andere zijde Maria , zeide : cc Ik weet niet, waar ik mij keeren moet, tot het bloed van den Zoon, of tot de melk van de Moeder." Maar daar kwam een ander , die zoo dwaas niet was , en zeide : cc Gij zot, keer u tot God !" 9)
Wien verwondert het nu nog, wanneer Smutegelt hem , die om vergeving bidt , dit op de lippen legt : cc Ik wil geene Pausselijke , noch Jood-
I) Bladzij 542. 4) Bladzij 53f>. 7) Bladzij 448
544. 5) « 538. 8) " 4*2 , 443. 3) 1. 537. 6) « 536. 9) « *7°-



sche , noch Sociniaansche vergeving hebben. 1)
Wat al verder den weidenkenden innemen moet tegen de Catechismus-Predicatien van Smijtegelt , in dezelfde vindt men een gebruikmaken van den Bijbel, zoo als wel niet te verdedigen zal wezenEr is eeri voegend , doelmatig , aanbevelingverdienend gebruik maken van den Bijbel , bij de Christelijke Leerrede. Met den Bijbel te bewijzen hetgene wij als Bijbel-leer voordragen ; met den Bijbel te besturen , waar wij der Gemeente bestuur bieden , en dit met naauwlettende keus van woorden en zaken , dat zullen wij zeker gezamenlijk trachten. Doch er is ook een niet te verdedigen gebruikmaken van den Bijbel : wanneer wij , bijv. onze Hoorders overladen met Bijbelplaatsen, of wanneer we woorden en uitdrukkingen uit den Bijbel in onze reden vlechten , die voor hen onverstaanbaar zijn; of wanneer we Bijbelplaatsen uit haar verband rukken, en op ons onderwerp toepassen, welke daarop geene de minste betrekking hebben. Gebeurt zulks , de Gemeente wint er zeer zeker niet bij. In den bewusten bundel heeft het, op treurige wijze, plaats.
Niet slechts overlaadt Smijtegelt met teksten bij teksten, zoo wonderbaar soms te zamen gevoegd ? als afmattende door hun aantal. In de Predicatie over de 3e Zondags-afdeeling telde ik bij de 80 , in die over de 44ste meer dan 100 uitgedrukte , met Hoofdstuk en vers , woordelijk overgenomene
i) Bladzij 772.



Schrift-plaatsen. Maar wat erger is, Bijbelsclie woorden en plirasen, die zeker verstaan zijn geworden door hen , tot wie ze oorspronkelijk gerigt waren ; doch even zoo zeker onverstaanbaar voor die zijne Predicatien hoorden of lezen — ze zijn er digt gezaaid ; digt gezaaid de zoodanige , welke dan eerst kunnen begrepen worden , wanneer men gemeenzaam is met het verband, waarin zij voorkomen in den Bijbel, — in één woord , uitdrukkingen , ongepast, op zooveel eeuwen afstands van sprekers en schrijvers , onder veelal gansch andere omstandigheden , en bij een geheel vreemd zijn van zulke klanken.
Proeven wederom ! Aan zondaren vraagt hij : « Liet gij uwe ooren doorboren aan het huis des duivels?" 1) Tot die in de zonde blijven wilden ; « Uitzinnige Galaters ! wie heeft u betooverd ?" 2) De goddeloozen bedreigt hij met <t het Tophet , dat voor hen bereid is." 3) Begint iemand zijnen schuldigen zin en wandel op te merken, en er leed over te gevoelen , Smijtegelt noemt hem « Ephraim, die op zijne heupe slaat." 4) Verootmoedigt hij zich voor God , het heet: «Ach! Ileere ! wat een scharlaken roode ziel heb ik!" 5) Bidt hij om genade , het is : « Zoo gij mij den scepter toereikt, ik zal er u eeuwiglijk voor danken. ' G) Is hij over zijne zonden diep bekommerd , hij ontboezemt: cc Is er dan geen balsem in Giliad l' 7)
i) Bladzij i3. 4) Bladzij 5o5. 6) Bladzij i~3i. i) « 5g. 6) « ii 7) a ®°* 5) « 52,362.



Grijpt hij tot zijn heil aan , wat het Evangelie inhoudt van den Zaligmaker , « dan begint zulk eene ziel liefelijk op haren liefsten te leunen." 1) Wijdt hij zich aan de dienst van God , hij zegt dan. « Ik zal mij de pore laten doorboren." 2) Gevoelt zoo iemand blijdschap over zijne teregtbrenging , Smijtegelt schetst die blijdschap met de woorden: « liet kindeke sprong op van vreugde in haren buik." 3) Is er bij hem strijd tusschen zinnelijkheid en beter beginsel, zoo is « nu eens Amalek , en dan weder Israël de sterkste." k)
Is de stemming des Christens, voor een poos, minder vurig , hij bidt : « Ach ! mogt ik met uwen werpschoffel en met uwen wan eens verschuddet worden." 5) Is de Christen beschaamd over zijne zonden . hij zegt : « Dat is de Achan } die mij zoo beroert." 6) Is hem de Zaligmaker dierbaar , hij verzucht : « Laat ik u een bundeltje mijrrhe zijn , dat tusschen uwe borsten vernacht."7) Is iemand, in zin en wandel, het omgekeerde van van vroeger, men moet yan hem zeggen : « Is dit Naomi ?" 8}
Het Hooglied vooral is voor Smijtegelt eene milde bron , om er voor de Gemeente uit te putten ; maar ieders gevoel van waarheid en welstandigheid doe daaromtrent uitspraak.
Onder de prediking bidde men , zegt hij : « Ont-
ï) Bladzij 108. 4) Bladzij 5o3. 7) Bladzij 447.
2) « 685. 5) « 582. 8) « 5o2.
3) « 507. 6) a 188,



waak Noordewind ! en kom , gij Zuidewind 1 doorwaai den hof van mijn harte," naar Höogl. IF: 16. 1) Die veel aan God denken beschrijft hij, met Hoogl. 1: 13, in dezer voege : cc Worden ze wakker , zij zoeken , dat haar liefste , als een bundeltje mijrrhe , tusschen hare borsten vernachte." 2) ])e vrome : — cc O ! 't is zoo een , die altemets gekust wordt met de kussen van Gods mond woofden van Hoogl. 1: 2; 3) zoo als God ook , volgens Smijtegelt , met IIk. II: 4, cc de ziel in het wijnhuis voert."
Doch, ook buiten dit misbruiken van dat Oostersche gedicht , nog een en ander. Spreuk III: 9. cc Vereert dan den Ileere yan uw goed en van de eerstelingen uwer inkomsten ," rigt hij tot de jeugd, om ze , verbeeldt u! tot vroege Godsvrucht te vermanen." 5) cc't Is droevig ," zegt hij , op eene andere plaats , cc als de wateren van Massa en Meriba wateren worden van verbittering daarmede willende , dat het betreurenswaardig is ? wanneer er, over iets dat goed is , getwist wordt. 6) Zou de Gemeente van Middelburg hem verstaan hebben, bij den uitroep : cc De aarde is maar een Bochim!" ? Gelukkig dat hij er op volgen liet : cc een tranendal." 7) Zou zij hein verstaan hebben , wanneer hij tot haar sprak van cc Leeraren , die kussens onder de armen wisten te leg-
ï) Bladzij $82. 4) Bladzij 344. 6) Bladzij 4n2) « 679. 5) « 128. 7) « 137, 5) « 680.



gen" ? 1) verstaan hebben , wanneer hij zeide , dat Saul Davii» als een eenige vloo vervolgde ? 2) wanneer hij Apoixioh Koning noemde in het rijk der duisternis? 3) wanneer hij het bidden der Godvreezenden «een gedurige rookpilaar" heette ?4) of tot haar sprak van den man inet des schrijvers inktkoker? 5) of van God zeide , dat hij de beelden-vereerders verkocht in de hand van Cuschan Rischataira. 6) Zou de Middelburgsche Gemeente hem begrepen hebben , bij de opwekking, om een verbond te maken met de oogen , zoo als Job deed? 7) 0f, wanneer hij , sprekende over de wellust, Ezech. XVI: 25 citeerde: cc Gij hebt met uwe beenen gegerdet voor een ieder , die voorbijging" ? 8) Zou zij hem begrepen hebben, wanneer hij den echten Christen , in zijnen stijl, een kind van God, met Ez. XLV11: 5, dus charac^ teriseerde : cc Een kind Gods zou gaarn groeijen ? hij wilde wel dat het wateren der zwemmirige wierden" ? 9) Ik eindig over dit zijn mishandelen van den Bijbel, met het volgende, waarvoor ik geen geschikter plaats meende te kunnen vinden dan hier. Hij had gevraagd, of de Engelen , ook, of de duivelen den zondaar niet zouden kunnen redden van het verderf? Tol zulke aprioristische redenering was hij geleid, door den 5den Catechismus-zondag. Nu vraagt hij daarenboven: « Maar is
ï) Bladzij 48o. 4) Bladzij 742. 7) Bladzij 631.
2) « 588. 5) « 596. 8) « 623.
3) cc 727. 6) « 536. 9) « 687, 755.



een elpenbeenen troon van Salomo ; de borstlap van den Hoogepriester ; de gouden plaat , of eenig ander heilig ding, daar niet in staat toe ?"1) Neen ! nog dit ook, uit mijne aanteekeningen. «Wat heeft" vraagt Smijtegelt , » David voor Mighal gedaan ? Hij moest zoovele voorhuiden der Philistijnen leveren , eer hij haar tot zijne huisvrouw mogt hebben. I Sam.XVIIl: 25. Nimmer, Br.! raadt gij , welk gebruik hij van dit bijlang niet decent er uitziende maakt. Ik zal het u maar zeggen. Hij stelt daartegen over , Jezus lijden en sterven voor zondaren , als vrij wat meerder nog , dan 't geen David voor Michal deed. 2j
Zoo als zich nu ook wel niet meer anders laat verwachten, in Smijtegelts Catechismus Predicatien is, bij en boven al het aangevoerde onloffelijke , eene Exegese , die zekerlijk niet leidt tot helderen blik in de Heilige Schriften.
Zonder helderen blik in de Heilige Schriften ook geene gezonde Godsdienst-kennis , en waar het aan deze ontbreekt; daar zijn de bedenkelijkste afdwalingen te duchten ; daar wordt de Godsdienst een zwaard , waarmede men ziehzelven en anderen zorgelijk kwetst. Ach! onze Gemeenteleden ! bij eene Exegese, zoo als in die Predicatien voorkomt.
De gepersonificeerde wijsheid,Spr. VIII, is, volgens Smijtegelt , Jezus. 3j Josua de zoon van Jo-
1) Bladzij 232. 2) Bladzij 179 , 197. Bladzij 179,197.



kadak . die in het bock Esra voorkomt, cn ook in Nehemia , is Jezus. 1) I)c Engel , die , naar Richt. Xlll, aan Manoach en diens huisvrouw verscheen , is Jezus. 2)
De heer Jezus was blank en rood; want Jer. XXX : 9 wordt Inj David genoemd , en David was ook blozend en blank. 3) Maar wat nog krachtiger bewijst, er staat Hoocjl. F: 10. « Mijn liefste is blank en rood." ij
Staat er Job. XXXV1: 26. «God is groot en wij begrijpen 't niet," dan wordt dat, volgens siwutegelts uitlegkundigen tact, van Jezus gezegd.5)
Lezen wij , Ps. XL: 7. « Gij hebt mij de ooren doorboord," dat beteekent, dat God, de Vader , Christus de menschelijke natuur heeft doen aannemen, in naauwevereeniging met zijne Goddelijke. 0) Jezus Christus cc een Hebreeuwsche en een Grieksche naam , omdat hij geen Zaligmaker zijn zou alleen van de Joden ; maar ook van de Heidenen : eerst echter de Hebreeuwsche naam , omdat hij eerst den Joden tot een Middelaar werd geschonken , daarna den Heidenen." 7) Hebben enkele Handschriften Prad. XII: 1. «Gedenkt aan uwe Scheppers" dat wijst op de Drie-eenheid. S) Zoo vindt hij ook bewijzen voor de Drie-eenheid in Gen. 1: 26. « Laat ons menschcn maken in Gen. XI: 7. «Laat ons nederdalen;? enz. (9
1) Bladzij 729. 4) Bladzij 587. 7) Bladzij iG,62.
2) 0 a23- 5) « 7^6. 8) « J20. 3) " 587' 6> « 9) « 122.



I Joh. V: 7 dat spreekt van zelf. 1) Maar ook in het Gebed des Heeren komt die Drie-eenheid duidelijk uit. De aanspraak , de lste en 4a« bede is tot den Vader; de 2dc en 5de bede tot den Zoon 5 de 3de en 6de tot den Heiligen Geest." 2)
In Jao. I: 17. «Alle goede gave en alle volmaakte gifte is van boven , van den Vader der lichten afkomende wordt de gansche Dne-eenheid met het woord «Vader" genoemd. 3)
« Geest Gods" en cc Geest van Christus wordt door Smijtegelt naauwkeurig onderscheiden ; «aan den verworpenen wordt wel de Geest Gods gegeven •, maar niet de Geest van Christus. 4)
De Heilige Geest is, naar Smijtegelt , verschenen in de gedaante van eene duive , en onder de
gedaante van yurige tongen. •■>)
In betrekking tot het verhaal van de in orde brenging dezer aarde, zegt hij: «Het schijnt, dat God het licht, dat, op den eersten dag , rond om dien rand van de aarde was , ui een ronde kloen getrokken heeft in de zon." 6)
In Nathans Parabel, II Sam. XII, is de wandelaar , die den rijken man overkwam, de onreine
lust, die David overviel. 7)
Spreekt Jezus , Matth. V: 6, van te hongeren en te dorsten naar de geregtighcid , dat is , vo gens Smijtegelt , naar de geregtigheid van Ciuus-
,) Bladzij ooi. 4) Bla.Uij 5x5. 6) Blad.-j ^
2) « 712. 5) R v
3) « C97.



tus. 1) Zegt Jezüs, Matth. XV11I: 10. « Ziet toe ! dat gij niet een van deze kleinen veracht; want ik zeg ulieden , dat hunne Engelen in den heinel altijd zien het aangezigt mijns Vaders , die in de hemelen is , dan is daar , naar Smijtegelts opvatting , het woord van gevallene Engelen. 2)
Verklaarde Jezus, Luc. X: 42, dat Maria het beste deel zich gekozen had, hij prees haar dan om hare vergenoegdheid met hetgene zij bezat. 3} ss het , daar hij aan het kruis hing, tot zijne Moeder: «Vrouwe!" «hij spreekt haar," zegt smijtegelt , « als eene vreemde aan, om haar in geene moeite te brengen ," 4)
De Doop mag bij besprenging geschieden : «Eerst ziet gij dat , II Kon. 111: 11 , daar goot de knecht water op zijn 's Heeren handen." 5) Maar ook de 3000 op den Pinsterdag werden , naar alle waarschijnelijkheid, op die wijze gedoopt; want anders zoude het in éénen dag niet hebben kunnen afloopen. 6)
Hier zij ook medegedeeld , wat hij , in opzigt tot het Heilig Avondmaal opmerkte, waar toch zal ik dat beter invlechten ? Wanneer men , bij deszelfs viering, uit het midden van het brood ziet nemen , dan moet men denken , dat de Zoon van God ook eene vrucht uit de aarde was , en wordt het brood opgeheven , alsdan denke men, hoe God, de Vader, Zijnen Zoon verheven heeft
1) Bladzij 674. 5) Bladzij 754. 5) Bladzij 4oo.
2) « i33. 4) a. 23i. 6) « «



aan het hout des kruises. *)
Bij schijnbaren strijd tusschcn twee Bijbeluitspraken, staat Smijtegelt in het minste niet verlegen ; althans niet, bij 't gene Ex. XX voorkomt en Ezech. XV 111. Zegt God , in die eerste plaats, dat Hij de misdaad der Vaderen bezoekt aan de kinderen, dan spreekt Hij daar «naar zijn regt en is het bij Ezechiel, dat de Zoon de ongeregtigheid des Vaders niet zal dragen, dan,is dat door God gezegd, naar zijne barmhartigheid. 2)
Is zijne Exegese zoodanig , dan bevreemden ook geene uitspraken als deze : Abrahams vereeniging met IIagar was — overspel; 3) de rijke jongeling die bedroefd van Jezus henenging, ging verloren ;
4) noch ook dat wij van Abeliten bij hem lezen ;
5) of dat wij op Salomos naam zien gesteld , wat door Agur gezegd was. 6) Doch gij verlangt wel geene meerdere uitvoerigheid op dit punt.
Eene uitlegkunde, hoedanige Smijtegei.ts Catechismus-P redicatien ontsiert, doet ook eene treurige leer-voorstelling vreezen. De daadzaken bevestigen die vreeze slechts al te zeer. Wij stooten er , en dat is voor mij wel de grootste grieve tegen dezelve , wij stooten er op uitspraken en leeringen, zoozeer met den Bijbel en het Euangehe, als met het gezond verstand lijnregt in strijd.
Een der vurigste wensehen van den regtschapen Leeraar zal het zekerlijk wezen , dat zijne
1) Bladzij 43o. 3) Bladzij 622. 5) Bladzij .oa3.
2) « 533. 4) « 5oi. 6) « 656,690.



Gemeente, in zuivere Godsdienst-kennis , zuivere Gods-vereering , opwasse ; zuivere , — die niet vraagt naar een algemeen gevoelen; niet naar de Canones eener Nationale Kerk—\ ergadcring 5 niet naar de overlevering der Vaderen ; maar die zich Lij Bijbel- Euangelie- en gezond verstand tracht te houden. Bijbel, Euangelie , gezond verstand moeten omtrent God en zijne dienst onderrigten en de vereering van God regelen, of er komt allerjammerlijkste afdwaling, tot schade van eigene en anderen gemoedsrust, tot schade der ontwikkeling voor de toekomst; tot schande voor men— schen, die van Gods geslachte zijn; doch, met dien weg niet te bewandelen, hunnen adel ook als verloochenen.
En hoe is het nu in het onderhavige bock ? Legio is het getal van leeringen , van uitspraken , die tegen Bijbel, Euangelie , gezond verstand aandruischen. Is er in hetgeen mij als zoodanig toescheen , wat deze of die van u met een meer gunstig oog zou beschouwen , het grooter deel zal hij toch, vertrouw ik , nevens mij , als on-Bijbelsch , on-Euangelisch , onredelijk veroordeelen.
De kleine kinderen zijn met de erfzonde be-ZrOcdeld. Een pas geboren kind is , diens volgens , een onrein, vuil, leelijk , stinkend schepsel, 't Mag bij zijn vader en moeder nog 7,00'n liefkind zijn , bij God is het zoo niet. 't Heeft de kanker. 't Is vol wonden en etterbuilen in zijne ziel: 't is een moorman, een adderen-gebroed-



sel; l) zoo dat de ouders omtrent hun kind zullen denken: «onder Gods Voorzienigheid heb ik u in de wereld gebragt , als een duivelskind , ik zal mijn best doen , om u te bekeeren , en een kind Gods te doen worden. 2)
De erfzonde is die zonde , die wij van Adam geërfd hebben , dat eten is onze zonde 5 — en die ongehoorzaamheid van Adam en Eva, in t eten van den boom, wordt aan alle hunne nakomelingen toegerekend. 3) De kleine kinderen worden om de erfzonde gestraft, « zoodat gij u ," zegt Smijtegelt «zoo niet verwonderen moet , als God een jong geboren kind in de hel werpt. &) Moest het ouders eene vreesselijke gedachte wezen, dat hunne vroeg gestorvene kinderen ongelukkig waren door de erfzonde, hij verzekert hun : « zoo gij genade hebt en zalig zult worden , al was t , dat uw kind verloren gegaan was , het zal u geene piin ziin , omdat God er zich in verheerlijken zal." 5)
De menscli is, als zondaar, allerellendigst. «God iszegt Smijtegelt « zijn God niet j maar zijn hater." 6) « God is hem een vijand geworden van binnen en van buiten." «Ik zal de wereld" dus voert hij God sprekende in ; « Ik zal de wereld , die gij zoo lief hebt, om uwen t'wil ruineren ; den duivel zal ik tot uw beul geven 5 de mensclien, die gij niet lijden moogt, zal ik helpen ,
1) Bladtij 4ot. 3) Kladzij 38. 5) Bladzij 5o.
2) « 699* 4) « « 6) « 5a5,700.



ik '/al liun alles ten goede doen medewerken , en 't u alles ten kwade doen werken. 1) Doet God ook aan den zondaar goed , dan is zulks toch slechts cene gemeene barmhartigheid , die hem eigenlijk niet helpen kan. 2)
Zoo heeft dc zondaar wel alle reden , om zich te bekeeren ; doch dat kan hij niet. « De mensch doet tot zijne waarachtige bekeering niets." 3) ccüe zondaar blijft zoo als hij is, zoolang, tot dat het God belieft, hem aan zich zelven te ontdekken." b) ci De zondaar kan God niet liefhebben , of 't moet hem gegeven worden." 5)
Welk een drang, zou men meenen om het dan tot God te wenden, met vurige smeeking , dat die zich over hem ontferme ! Doch — cc bidden , dat is het werk van een wedergeboren mensch ; het offer des goddeloozen is den Ileere een gruwel dat las Smijtegelt Spr. XV: 8 en hij las Joh. IX: 31 dat God de zondaars niet hoort, en bij cene Exegese, hoedanigc wij van hem leerden kennen , is het niets vreemds, dat hij door die teksten zich leiden liet, om het bidden van den zondaar voortestcllen, als tot niets nut, veeleer God vertoornende , en , desniettemin , voegt bij er in écnen adem bij , dat de zondaar het niet nalaten mag. g)
Maar ontfermt zich God dan niet over zonda-
1) Bladzij 7-2. 3) Bladzij 5o5. 5) Bladzij 24.
2) « 778. 4) « 46. 0) « G84,



ren . Ja ! zegt Smijtegelt , over sommigen. 1) « De genade is maar voor zeer weinigen. 2} « Weinigen zullen er zalig worden." 3) « Be intentie van God den Vader en den Zoonis, in den eeuwigen raad des vredes, geweest , sommigen van de gevallene mensehen weer te herstellen, maar niet alle." 4) Iloort ! hoe de uitverkorene zondaar , volgens Smijtegelt , wedergeboren wordt. cc Hij ligt daar walgelijk op den velde." 5) « Walgelijk in zijn bloed ;" 6) leeft, zoolang als 't God belieft , in de zonde ; 7) maar nu komt voor hem het stondetje der minne, 8) bet stondetje , dat Gods eeuwige liefde baren moet. 9) Trouwens deze zijn 's mans woorden : cc Daar is een stondetje in Gods laad bepaald, van elks leven , waar en Avanneer hij geboren zal worden , zoo ook waar en wanneer hij wedergeboren zal worden , onder zulk een Predikant, met zulke talenten. Daar is in dat besluit vastgesteld het stondetje , het puilt , de nette tijd, dat God hem aan zijn harte zal laken, door t een oi tander middel. Somtijds legt God de genade in iemand van der jeugd af aan ; in sommigen in de jongelingschap. Van twaalf tot vijfentwintig jaren worden de mecsten veranderd. Dan geschiedt dat ook wel in de mannelijke jaren, van vijfentwintig jaren af tot do vijftig jaren toe. Hoe velen worden er dan
i) Bladzij 784. 4) Bladzij 100. 7) Bladzij 772. 3' ® 12,4- 5) « 699. 8 o 86,g4,iG8.
6) « 2SG. 9 o iÖS.



nog wel bekeerd ! Somtijds doet het God wel van jaren af tot de zeventig of tachtig jaren toe. Maar... dat is een zeldzaam stondetje, wanneer t geschiedt op t laatste momentje van 't leven." 1) Op eene andere plaats : « Naar het God belieft gaan de uitverkorenen , tien , twintig , dertig jaien , meer of minder, zoo naar huis, als ze naar de kerk kwamen ; maar dan komt het stondetje der minne, dan spreekt God ze toe en ze worden geraakt in hun gemoed. 2) Nu hebben ze t regt bang, « ze liggen op hun bed te worstelen in zweet en tranen." 3) cc Dan is het schreijen , zuchten en belijden ;" 4) want cc de wede rgeboortc heeft hare angsten 5) Ze roepen : cc Geef mij Jezus, lleere ! of ik ben dood." 6) Dan komt die allerliefste Iieere en die werkt het gelooven in hen. Dan gaan ze tot God. cc Hebt gij niets met allen' zegt de Heere; cc gij waart te voren zoo rijk?" cc Haal dat toch niet op, Iieere," zeggen ze; cc zwijg tóch van mijne vorige dwaasheid en zottigheid , ik ben nu zoo arm." cc Wilt gij 111'j dan nu wel hebben zegt de Heere. cc Ach! Heere !' zeggen ze; cc dat gij mij maar wildet , hoe gaarne zou ik u willen." « Wel ! geef dan u zelve aan mij over" zegt de Heere : cc al is 't u nog niet klaar , of ik de uwe ben." cc Ach ja , Heere! zeggen ze; «van ganscher harte." 7) __
i) Bladzij 39,4o. 4) lilad/.ij 168. f>) ülad/.ij J78.
3) " l68> 5) « 7°5- 7) « 16n, 3) « 26.



Nu komt het gewensohte stondetje van troost ^ bepaald in Gods raad; 1) dc verzekering , dat Jeius hun Zaligmaker is : doch wederom , onder veel angst en strijd, cc lloe zelden krijgen ze de kussingen van Gods mond en hoe haast is t weer weg;" 2) en , ongeach tdie verzekering, blijven zij het altemet zoo bang hebben , 3) dat Smijtegelt hun den raad geeft: ci Is de stad u te naauw , gij moogt er wel eens uitgaan. Staat eens op een hoek van het veld en schreeuwt het eens uit4) of hij wijst hen op den hemel, opdat zij daarmede zich verkwikken , al moesten zij dan ook hier voorbij de hel gesleept worden. 5) Naar het mededeelde, is Smijtegelts denkbeeld, langzame gang der wedergeboorte, en echter zweeft hein , op andere oogenblikken , een plotselinge terugkeer van de zonde tot God en zijne dienst voor den geest. De Samaritaansche , Joh. 1F, was , volgens hem, in eenige weinige oogenblikken bekeerd ; 6) en van Nicodemus zeide hij : cc Nicodemus kwam bij den Heer onwedergeboren , en hij komt er wedergeboren van daan." 7)
Na dit, van de toebrenging der uitverkorenen , nu, aangaande het plan van des zondaars verlossing, en de uitvoering van hetzelve, het volgende.
Vader, Zoon en Geest dan onderhandelen in de eeuwigheid over de uitverkorene schepseltjes.
i) Bladzij 28. 4) Bladzij a55. 6) Cladnj 178. 3) « I74. 5) « 61. 7) « a453) «. 255.



« Ik kan ze niet gelukkig maken zegt God y de Vader, tot den Zoon, zonder conditie, daar moet wat hards ondergaan worden , en ik stel het 11 voor, Zone !" Ik merk dit tusschen beide op, het is herhaaldelijk bij Smijtegelt , dat God de zonde niet vergeeft zonder voldoening, zonder straf. 1) De Zoon , opdat ik voortga , is gereed. Nu belooft de Vader loon. «Ik ben er mede te vreden ," zegt de Zoon. Daarop komt de Geest van God en neemt op zich , om in het harte van eiken uitverkorenen , op zijnen tijd , te gaan werken. 2)
Het beraamde komt tot de uitvoering. De Zoon van God koopt ze , met zijn dierbaar bloed. God doet justitie (gij begrijpt Broeders! ik behoude hier, gelijk meermalen, de uitdrukkingen, die ik vond) de justitie heeft haar genoegen •, de Borg voldoet ; zoodat God zegt: « er is geen opspraak van eenige mijner deugden; gij kunt naar dien sterkgewapenden (den Duivel) gaan. Zij zijn de uwe: hij heeft ze gevangen. «Ik hebbe 't u toegelaten" zegt God tegen hem , haal ze van hein van daan. De Zoon , aan wien ze geschonken zijn , en die ze zoo duur gekocht heeft, gaat naar dien sterk gewapenden en hij zegt: « Laat ze los , ze zijn de uwen niet meer." Het stondetje der minne komt , hij grijpt ze in het hart, hij verlost ze uit het geweld des duivels. 3) Of, zoo als het eenige bladzijden later is. « De Heere Jezus
j) Bladzij 68,773,776. 2) Bladzij 88. 3) Bladzij 202.



ziet de uitverkorenen , die hebben 't alles verloren , hemel en aarde, hunne ziel, het leven ei zij zitten gevangen bij den duivel: maar hij red ze en zij worden weder vrij. Hun eerste man , die is dood door de wet, daar komt hi j in ondertrouw met hen, en zoo verwekt hij kinderen der genade." 1)
In het aangevoerde was handtastelijk , hoezeer het dusgenoemde plaatsvervangende, of borgtogteiijke , van s Ileilnnds lijden en sterven een dominerende denkvorm is bij Smijtegelt. Zoo zegt hij uitdrukkelijk , dal Gods Zoon gestraft is als borg en losser ; 2) — ZOo legt hij Gode deze woorden in den mond : « Ik heb de zonde gestraft, in mijnen Zoon, voor de uitverkorenen." 3) «Jezus zegt hij : cc moest sterven ; dat was een deel van 't contract tusschcn den Vader en den ZoonJezus moest steryen, of, zou God zich niet wreeken aan den Zondaar ? en als hij 't aan den Zondaar niet deed , zou hij t dan niet doen aan hem, die , als Borg , in de schuld trad van den Zondaar ?" 4)
Doch laat ons nog een oogenblik vertoeven bij hetgeen , naar Smijtegelt de alzoo wedergeboren Zondaar verder geniet. Dit eerst: de Heilige Geest druipt van God af op het hoofd Christus , en zoo, van dat Hoofd tot op het uiterste Lidmaatje ; die krijgen ook hunne portie, o) Daarbij , de voorbidding van Chiustus , cc die bidt den Vader yoor hen ,
ï) Bladzij 2i8. 3) Bladzij 57. (5 Bladlij i85. 2) « 68, 6y. 4) « 242.



om ze te heiligen , opdat ze zoo allengskens heilig leven zouden. Dan zegt hij : « Zij staan daar met verdorvenheden , doe ze niet naar hunne zonden , vergeldt ze niet naar hunne ongeregtigheden, vergeef ze hunne zonden." Dan zegt hij : « Mijn Vader! de duivel zal niet ophouden, met ze te verzoeken , hij zal zien , hoe hij ze zal verslinden ; maar laat het niet te hoog gaan." Dan zegt hij : «Vader! zij leggen daar op hunne kniën in 't eenzame *, hoor ze, antwoordt ze , geef hun het goede; is hun gebed gemengd met zonde , ik'maak het aangenaam voor u , hoor ze oin mijnen 't wille." Dan zegt hij : «Mijn Vader ! zij leggen daar op hun sterven: ik wil, dat ze daar zijn , waar ik ben. 1)
Ik verg veel, Broeders! van uw geduld , en toch moet ik nog enkele aanteekeningen onder uwe oogen brengen van hetgene daar, naar mijne zienswijze , in strijd is met Bijbel, Euangelie en gezond verstand.
Is niet zoodanig te achten zijne definitie van schuldvergeving , als : « die genadige sententie Gods , om ecnen uitverkorenen , verlegenen over zijne zonden , om het lijden cn gehoorzaamheid van den Heere Jezus Christus , en van hem , door t geloof aangenomen , zijne zonden te vergeven, kwijt te schelden en hem ruste te geven voor tijd en eeuwigheid ?" 2) Van die schuldvergeving moet men , naar Smijtegelt, « van binnen de verzekering ontvangen:" 3) « Men moet kunnen zeggen: « op dat
i) Bind/ij 280. 2) Blad/ij "*]&• 3) Bldd/.ij 774.



plaatsje en op die wijze kreeg ik de vergeving." 1) Ik besluit met zijne uitspraken op het punt deibeide , door Jezus verordende plegtigheden.
Bij den Doop worden alle de voorregten, welke door Jezus Christus te genieten zijn , toegezegd aan — den uitverkorenen doopeling. 2)
Kwame iemand tot ons over uit een Kerk-genootschap , waarin men niet doopte met de woorden der instelling , dien zou men dan moeten herdoopen. 3)
Bij het Avondmaal (ook wel, zegt Smijtegeit , Nachtmaalgeheeten , omdat wij het, als het de nood vereischt, ook bij nachte gebruiken moeten) 4.) wordt de tleere Jezus genoten en gebruikt. 5) « Heeft iemand geene genade , die mag niet ten Avondmaal komen." 6) Ten slotte nog deze zijne woorden hieromtrent : « Meent gij , dat het alleen maar zulken zijn , die valsche speelders zijn , welken het Avondmaal verboden is ? Neen ! 't zijn ook zulken, die om divertissement spelen, societeiten houden, loten inleggen. Hoe durft gij uwe handen uitsteken ? 't is tegen het formulier aan." 7)
Ik heb vrij wat meer nog in de portefeuille; doch het ruste daar in vrede.
Dit vertrouw ik; wat ik gaf regtvaardigde mijn : « neen !" op de vraag : « of de Lecraar het met
1) Bladiij 778. 4) Bladzij 427. 6) Bladzij 437,46i.
2) a 4o2. 5) « a 7) « 437. 5) « 4i5-
4-



genoegen zien kunne, dat Smijtbgélts CatecliismusPredicatien in de handen zijner Gemeente-leden zich bevinden ?"
Wenschen wij , dat onze Gemeente-leden de zaken der Godsdienst waardiglijk leeren behandelen; wenschen wij, dat zij eene Christelijke verdraagzaamheid omtrent andersdenkenden zullen oefenen ; wenschen wij , dat zij geen ander , dan een gepast gebruik van den Bijbel zullen maken ; wenschen wij , dat zij eenen helderen blik in de Heilige Schriften zullen erlangen en behouden ; wenschen wij, dat zij over God en Godsdienst zullen denken en spreken zoo als Bijbel, Euangelie en gezond verstand daarop kunnen « Amen" zeggen ; wenschen wij , om op dit laatste eens bepaaldelijk te drukken, wenschen wij bij hen licht en warmte zoo als Bij hel, Euangelie , gezond verstand , licht en warmte bieden , dan kunnen wij met geen onverschillig oog een zoodanig boek in hunne handen zien , dan moet het ons hinderen , dan moet het ons leed doen , dat Smijtegelts Catechismus-Predicatien nog, met zooveel graagte, door zoo velen in onze Gemeenten, gelezen worden ; want, wat wij in haar belang zoo vurig zouden wenschen wordt er niet door bevorderd , wordt er grootelijks door tegengewerkt.
Onzalig denkbeeld, om dat Boek nu nog vooi weinige jaren te herdrukken. Ellendige handelsspeculatie ! wanneer zij , om des gewins wille , ook de waarheid en Godsvereering. zoo als die naar



Jezus cn zijne Apostelen zijn moeten , verloochent. Ellendige zucht naar lof bij menschen! zoo deze beoogd wordt met het op nieuw in het licht geven van hetgene men toch zelf gevoelt , dat den Broederen niet dient tot hunne volmaking.
Zijn die Predicatien dan toch in de handen onzer Gemeente-leden , trachten wij, door onze prediking, te vergoeden wat door dezelve hun ontroofd wordt, 't Is waar ! dat klinkt zeer goed doch , wat is het geval ? Het lezen van Smijtegelts Catechismus-P'redicatien, en daar aan gelijke schriften , verwent, bederft hunnen smaak; —maakt hen voor uwe en mijne woorden ontoegankelijk, wekt zelfs achterdocht omtrent onze getrouwheid aan het Euangelie — wij prediken voor dooven.
Wat dan? Ja ! een ieder van ons wende aan wat hij voor zich kunne , om dat boek ter zijde te doen leggen. Een algemeene regel geloof ik niet, dat zich hier geven laat. Afkeuring en ver<mizing zal wel het minst ter zake leiden. Prijzen wij veeleer, wat , behoudens onze overtuiging , te prijzen is. Daarmede zullen wij de harten winnen.
Mogten wij dit kunnen .* smaak opwekken voor
betere werken. Heeft men eenmaal wat degelijkers leeren waarderen , dan kan men van zelf niet meer terug tot het minder goede. Hier denk ik aan mijne brave Moeder. Zij was in 1760 geboren. Begrijpelijk dus, dat zij de Catechismus— Predicatien van Smijtegelt lief had. De eerste



spaarpenning, dien zij missen kon , werd besteed om een exemplaar in eigen bezit te hebben, i) Bat exemplaar werd gebruikt , dat verzeker ik u. Nog in mijne jeugd werd des zondags-avonds gezet die afdeeling gelezen bij Smijtegelt, welke bij de namiddag-Godsdienst-oefening was behandeld. Doch zij maakte kennis met de werken van Kist , van der Palm , Heringa ; hoorde onafgebroken de uitmuntende Leerredenen van zoovele waardi-e mannen, als tot aan haar overlijden, der Middcl-
burgsche Gemeente tot eere verstrekten; 2) en
van lieverlede bleven Smijtegelts Catechismus"redieatien in de kast. Werd nog een enkele maal in dezelve gelezen , dan was het laatste woord telkens en weder : « dat zij haar niet meer bevie«len ; wat men tegenwoordig hoorde en las was «veel eenvoudiger, veel duidelijker. Zij had er cc ook meer aan voor haar hart."
Laat zich geene smaak-loutering verwachten bij onze meer bejaarde Gemeente-leden — welnu ! de meer jeugdigen zijn misschien nog onder ons bereik, de kinderen zeker.
Doch — ik wilde geene Pastoraal. Vergeef het mij , zoo ik , vrij wat jonger in jaren dan onderschepenen uwer, den schijn aannam, van het te willen.
) De 1,lel ,s Des ChrUtens eenige troost in leven en sterven of verklarmge ov.r den Heidelbergsehen Catechist in LH Predicatien
*1 . °.e *f £?*' harte' om dezcn slecl"s te noemen ; aan den on* ettelijken D. M. Kaakeseen, ei, den edelen A. 1. S.iouck Hurgbonje !



Dit nog , Broeders ! Met het laatst geleverde 'wilde ik niet terugnemen , wat ik eerst gezegd had , tot lof van den waardigen Smijtegelt. Het goede in zijne Predicatien blijft goed , of het dan ook overschaduwd worde door hetgene wij meenen te moeten afkeuren. In weerwil van zooveel, als mij in die Predicatien tegenstaat, bliji ik den man hoogachten. « Vader Smijtegelt ' /.eg ik nog even gaarne.
Wat hij verkeerds had was misschien meer het verkeerde van zijne eeuw, dan van hem in het bijzonder. Ik zou zelfs er toe neigen kunnen , om te gelooven, dat hij nu en dan strijd had in het binnenste , waarbij wel doorgaans de geest zijner eeuw zegevierde 5 maar toch ook niet zelden zijn redelijk nadenken den palm behaalde. Anders toch weet ik mij naauwelijks die heldere lichtstippen te midden van zooveel donkers , dat vaak zoo ongelijk zijn aan zich zeiven, te verklaren.
Vooral mag ik niet voorbij , te herhalen , dat de bewuste Predicatien niet door hem zelven vooi de pers zijn gereed gemaakt *, maar door eerten zijner hoorders , terwijl hij ze uitsprak , opgeschreven. Wie zegt ons, wat ze daarbij hebben geleden , hoeveel er misschien anders door hem is gezegd , dan wij het nu lezen ? Ook de Revisores Librorum van de Classis van Walcheren , zijne Ambtgenooten ter zelfder stede , hebben er zoo over gedacht. Zij eindigen hunne aanprijzing met deze woorden : (( doch denken dat de spreker ,



«zoo hij de uitgever van zijne Predicatien had wil«len zijn, juist overal dezelfde uitdrukkingen en «bewijzen of niet gebruikt of niet behouden zoude «hebben , welke nu gemeen gemaakt worden."
En nu , Broeders ! dank voor uw toesenesen
' O O
oor. Uwe belangstelling bezweek niet, al overschreed mijne lezing eenigzins de gewone tijdgrenzen. Ons genoegen , en met dat genoegen ook een weinigje nut, was mijn bedoelen. Moge dat niet geheel zijn gemist !







Uit het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, D- VIII bl. 455. hier aangehaald bi.14.
"Op zekeren tijd was er groote beweging in de Het volk morde over eene nieuwe, door de Regering ingevoerde belasting, cn weigerde hardnekkig , aan dezelve zich te onderwerpen. Reeds dreigde de zaak een' crnstigen keer te nemen , toen de Magistraat op het denkbeeld kwam, om in dezen neteligen toestand van Smijtegelts invloed zich te bedienen. Men zendt eene commissie tot den Predikant, die zich zeer verwonderd betoont, dat ^ Jeeren , welke van zijne dienst zoo schaars gebruik maakten juist zijne hulp, niet die zijner bij hen meer geziene ambtgenooten inroepen. De Magistraats-leden verontschuldigen zich zoo goed mogelijk , ook door den langen duur zijner leerredenen , en geven te kennen , dat, bij de minste inschikkelijkheid van zijne zijde, het Regerings-gestoelte voortaan onder zijne prediking, niet meer zal ledig blijven. , e Leeraar '«at deze amende honorable zijner Regenten voor etgene zij is ; maar neemt op zich, aan hunnen wensch e vo doen , mits de Magistraat zich op den volgenden dag des ïleeren onder zijn gehoor liet vinden. De Godsdienstoefening neemt een aanvang, endenaar gewoonte in grooten getale verzamelde menigte bespeurt , niet zonder bevreemding , ook de Heeren der Wet in hun gestoelte gezeten. Met reikhalzend verlangen verbeiden dezen des Leeraars toespraak, welke hun een pak van het hart moet ligten maar de predicatie, welke zij aanhooren , schijnt van het begin tot het eindeer toe ingerigt, om hen van schaamte en spijt te doen gloeijen. Eene strafpreek tegen het volk hadden zij gewacht; maar het zijn de in hoogheid en eere geplaatsten , welke de vermaning en bestraffing , schier bij



uitsluiting, geldt. De lang gerekte rede wordt nog langer door de verkropte spijt , waarmede zij onder. «
zeten zijn , zonder dat iets vernomen wordt. hetwelk dc vervulling hunner verwachting geleek. Reeds is het na'°ebed uitgesproken, de laatste lofzang gezonden. Ler ed g rijst de geheele Gemeente op , om den plegbge. zegen Tangen. Maar «iet! d. Loer» ma» • '^ om zonder zegen te spreken , den predikstoel te verlaten « Gij wacht op mijne zegenspraak dit zegt njm J heengaan , « maar hoe zou ik een volk , dat tegen . j « wettige Overigheid wederspannig is , den zegen geven t n ir? Langïaam klimt hii n'n af. De getroffen menigte bliift eerbiedig staande en wachtende. Reeds is hij aan laatste trede. Daar schijnt hij eensklaps «iel. te bedenken ; .
want, nogmaals tot de Gemeente zich wendende , z » J«Ik zie het, ongezegend kunt gij niet van hier gaan wel « aan , ik zal mijnen zegen u geven. Hij is voor de cc rouwhebbende . die van hunne weerspanmghe,ot onde . werping en gehoorzaamheid wederkeeren. En eene zegenspraak van zijne lippen , d.e aan alle onrust tweespalt een einde maakt.'























® ff
i ®
V w
s ^
§ Bij den uitgever dezes is mede uitgegeven j;j
W e» zijn nog te bekomen: ;|
I ®
® ls. de Waal , de Zelfmoordenaar , een _ «
volkstukje f~»05. ®
fh — — Felix en Drusilla, bij de
9 toespraak van Paulus ; Leerrede over /
; Hand. 24, vs. 24 en 25 ... - ->30.^
(O ■£*" -<*•
® — — — Aaron zweeg stil, een
f woord bij het afsterven van geliefde be-
E trekkingen, Leerrede naar Leviticus «
f 10: vs/ 3 - -.3°.jjj[
jij — — Een woord tot Weenen- j|
1 den , Leerrede naar Joh. 20 vs. 15 . - -,30./,?
m ®
I ®
I »
s ®
W