r i
k .j
'' ^u!' <4$^f i
i OTHEi ■' >$E8Cf
? lehiz ; ; '







Wij danken den heer Wielemaker niet alleen voor bovenstaande belangrijke bijdrage, maar ook voor het voorstel en het aanbod, daaiin aan het slot gedaan. Mocht de een of ander eene grafische voorstelling van het Joodsche jaar willen en kunnen vervaardigen en met den heer W. daarvoor in correspondentie gaan treden, dan wordt uit een en ander misschien een voorstel tot uitgave geboren. Èin dan zal het Bestuur van de Ned. Zondagsschoolvereeniging, zoo mogelijk, zeker wel bereid gevonden worden, deze in de hand te werken of zulk een tabel voor het Zondagsschool-onderwijs zelf het licht te doen zien.
red.
'3 lïótheë'k
hjl°: hooge8cho x ** m pe n
9
•JL./U , I üLo



WILLEM HENDRIK GISPEN.
Geboren 27 Augustus 1833. Overleden 23 September 1909.
Toen de vraag tot mij kwam, of ik in eene lezing iets wilde mededeelen uit het leven en den arbeid van wijlen WILLEM HENDRIK GISPEN, vond het Bestuur der afdeeling Amsterdam van de Ned. Zondagsschool Yereeniging mij terstond bereid.
Die bereidwilligheid vond vooral haar oorzaak in de groote achting, die ik, en zoovelen met mij, Gispen toedroegen.
Want Gispen had zich bekend en bemind gemaakt in den lande. En dit temeer, zou ik zeggen, waar het er hem niet om te doen was. Hij kwam op den voorgrond en was het liefst op den achtergrond. Maar een prediker, een man, die door duizenden gezien en gehoord wordt, kan nu eenmaal niet onopgemerkt blijven. Gaat er dan kracht van hem uit, is hij een persoonlijkheid, heeft hij uitmuntende gaven, die hij op velerlei wijze ten nutte van anderen weet aan te wenden, dan blijft als vanzelf de aandacht op hem gevestigd.
Wij zullen straks zien, dat Gispen zulk een man was.
Bereidwillig nam ik de uitnoodiging aan. Maar toen ik mij zette tot den arbeid, wat tal van moeilijkheden deden zich voor!
Een zóó rijk, zóó veelbeteekenend leven van 76 jaar weer te geven, alleen maar wat de hoofdzaken betreft, in een lezing van enkele kwartieren, ik zie er geen kans toe.
Waarbij nog komt, dat verreweg het grootste deel van dit leven buiten mijn bereik valt en er ook om die reden geen sprake kan zijn van volledigheid.
Persoonlijk leerde ik Gispen kennen, toen hij reeds den 55-jarigen leeftijd bereikt had. Het was 29 October 1888, toen hij een rede voor het Christelijk onderwijs in het kleine dorpje Blija hield
Wat was dat kerkje der „afgescheidenen" overvol, niettegenstaande den motregen. Uren ver weg waren de hoorders saamgekomen en onder ademlooze stilte luisterde men naar den man, die begonnen was te zeggen, dat de plaatselijke predikant veel beter voor de christelijke school te B. kon spreken dan hij, maar de velen, die gekomen waren het spreekwoord bevestigden: vreemde oogen trekken 't best.



In later .jaren, toen ik te Amsterdam metterwoon kwam, heb ik hem menigmaal hooren preeken en overvloedig gelegenheid gehad dien rijken geest, vol echten humor en diepe menschenkennis te bewonderen.
Jaren lang ook las ik week aan week de brieven aan een vriend te Jeruzalem en mocht ik mij verheugen zoo nu en dan met, en tot hem te spreken.
Maar gij gevoelt, dat dit veel te weinig is om in een lezing een scherp geteekend beeld van den gestorvene weêr te geven.
Te stade komen mij echter, bij 't geen ik zelf opmerkte, de werken, die Z.Eerw. geschreven heeft, in 't bijzonder de straks genoemde brieven aan zijn (denkbeeldigen) vriend te Jeruzalem en zijn maandelijksche kout, eenige .jaren geschreven voor het tijdschrift „De Vrije Kerk".
Gispen heeft, gelijk wij straks zullen zien, meer geschreven, maar in die brieven en maandelijksche kout geeft hij zichzelf, leeren wij zijn levensen wereldbeschouwing kennen, zoo nuchter, zoo eenvoudig en toch zoo juist en raak.
Om iets meer te weten van Gispens jeugd en jongelingsjaren, meende ik niet beter te kunnen doen, dan mij met enkele, zeer bescheiden vragen te wenden tot de weduwe.
Daar trof ik den jongsten zoon, Gereformeerd predikant te Barneveld, die mij zeer welwillend te woord stond.
Maar mijn verzoek inwilligen kon bij niet. Nimmer had vader zich uitgelaten en wat zij nu gehoopt hadden: eenige aanteekeningen te vinden, — ook dit was op teleurstelling uitgeloopen. Als de kinderen, wat vaak 't geval was geweest, er op aandrongen, dan was het altijd: „ik ben klein geweest, heb een beetje school gegaan, ben ondeugend geweest en groot geworden". „Maar", werd er dan bijgevoegd: „ik ben diep uit het slijk weggehaald".
Daaraan heel zijn leven gedachtig, was hjj 't liefst op den achtergrond, want verheffing van zijn persoon zou zoo licht op menschverheerlijking uitloopen en Gode alleen kwam alle eer toe.
Zelfs de hulde hem op zijn 70eu verjaardag gebracht, hoezeer ook getuigend van liefde tot zijn persoon en arbeid, droeg zijn goedkeuring geenszins weg.
„Zij willen een paaschos van mij maken", was zijn woord, toen hij van die aanstaande hulde 't eerst hoorde en later heette het: „ik heb mijn eigen grafredenen gehoord. Zoo zullen de menschen nu ook bij mijn graf spreken".
Door den zoon werd mij dan ook verzocht sober te willen zijn in mededeelingen, den mensch betreffende. Dit zou geheel in den geest zijns vaders zijn.
Natuurlijk willen wij ons daaraan houden.
Dankbaar erkennend wat ons geschonken is in den persoon Gispen, die een rijken schat in een zwak aarden vat droeg, stemme het woord van lieden avond ons tot het Soli Deo Gloria, eere den God uit Wien, door Wien en tot Wien alle dingen zijn.



Achtereenvolgens wensch ik nu tot u te spreken:
a■ over den mensch Gispen;
over den schrijver Gispen-,
c. over den prediker Gispen.
a. Over den mensch Gispen.
Aangenaam in den omgang! Heelemaal geen dominé! Allerminst een afgescheidene! Minzaam voor zijn evenmensch! Fijn besnaard! Vol humor! Meelevend in alles en met allen! Het hart op de rechte plaats! Een edel mensch!
Wie zoo, M.H. over den mensch Gispen geoordeeld heeft, heeft veel — en toch niet te veel gezegd.
Want al de opgenoemde eigenschappen waren de zijne. En zonder het er op toe te leggen of het opzettelijk te willen — kwamen ze voor den dag, niet één voor éèn, maar tegelijk, en wist ge niet wat ge het eerst en om 't zeerst zoudt bewonderen.
Hoe aangenaam was de omgang met hem! Men zocht dien omgang, was er op gesteld, want verrijkt en verruimd ging men straks heen. En niet enkel eenvoudigen, maar mannen van geleerdheid en eer achtten het zich een eer in zijn gezelschap te zijn en schroomden het niet, openlijk te erkennen hoe van hem te leeren viel.
„Wij waren te Kampen" - zoo vertelde jaren geleden een Chr. Ger. predikant mij, „er werden examens afgenomen, doch op zekeren dag was er een ledig uurtje. Docenten, predikanten, ouderlingen, saam wel een veertig in getal bleven bijeen en één hunner vroeg toen aan Gispen hen een uurtje bezig te houden. Hij had dat gedaan en geen hunner had één woord willen verliezen van die causerie over een — sinaasappel.
Dat Gispen dominé was met geheel zijn hart, hopen wij straks aan te toonen, maar hier zeggen wij: hij had niets van een dominé, allerminst van een afgescheidene.
Dat ik hier het woord afgescheidene bezig, staat natuurlijk in verband met de Chr. Ger. afgescheiden kerk, wier predikant Gispen jarenlang is geweest.
Die oude, afgescheidene dominees hadden iets kenmerkends.
Wat het uiterlijk betrof, kwam dit al dadelijk aan den dag door de kleeding: korte broek, gegespte schoenen, mantel, bef en steek, ofschoon die zichtbare teekenen der waardigheid in de eerste helft der 19e eeuw ook gedragen werden door Hervormde dominé's.
Tegen het afleggen dier kleeding is een jarenlang hevig verzet geweest. Predikanten, die het ambtsgewaad verwisselden tegen de ,'heerenkleeding" hunner dagen werden „wereldgelijkvormigen" genoemd en in het afzetten van den steek zag men zelfs het loochenen van de Drieeenheiü Gods, waarvan de drie kanten symbool waren, evengoed als de bol ervan, symbool was van God als Schepper van hemel en aarde.
In de eerste jaren zijner bediening zal ook Ds. Gispen het ambtsgewaad



De jonge Ds. W. H. GISPEN.



dier dagen gedragen hebben, maar in Vlissingen, dus omstreeks 1860, heeft hij zijn steek vaarwel gezegd.
Daar behoorde durf toe in die dagen. En dan in Zeeland!
Maar het kenmerkende van — althans vele — afgescheidene dominé's lag hierin, dat zy immer en altijd over zonde, ellende, dood, uitverkiezing, verdoemenis enz. spraken.
Nu versta men mij goed. Ik zeg dit niet om ook maar één hunner te grieven. Yelen waren door diepe worstelingen, zielsverzuchtingen en smarten, door diepe wegen der ellende tot aanvankelijke verlossing gekomen, en achtten het nu liun roeping om immer te spreken uit hoe grooten nood en dood wij verlost moeten worden.
Zoo spraken zij in hunne gemeenten en tot hunne gemeenteleden, maar zoo spraken zij eveneens tot anderen. En die worstelingen, die zielestrjjd welken zij doorleefd hadden of doorleefden, teekende zich af op hun gelaat, in hun houding, in hun toon van spreken. "Was dit nu sommigen welgevallig, een grooter deel dreef den spot, openbaar of verborgen, er meê.
En onder de ouden der eerste en de jongeren der tweede generatie van de afgescheidenen trad nu op de jonge dominé Gispen. Maar - het kleed er nu buiten gerekend, - had hij niets van een afgescheiden dominé. Op zijn baardeloos gelaat lag een vroolijkheid verspreid, die daar niet paste.
Uit die heldere kijkers sprak zooveel guitigs, en die welbespraakte mond zei zoo vaak iets dat den lachlust opwekte, dat zelfs de minder ernstigen onder de afgescheidenen het hoofd bedenkelijk schudd en en de ernstigen wel meenden te doen met den jongen dominé nu en dan straf te vermanen.
Was er dan geen ernst bij dien 23-jarige ?
Voorzeker, maar 't was hem vreemd ernst voor te wenden, 't was hem ondoenlijk om de gewichtigste leerstukken der christelijke religie iemand — om mij zoo uit te drukken — voor de voeten te werpen en waar een bepaalde plooi of toon niet altijd gevonden werd dadelijk met - zooals 't wel eens genoemd is — hel en verdoemenis te dreigen.
En hoe bang was hü, zelfs op rijperen leeftijd, wij hoorden het hem meer dan eens zeggen, dat men van de leerstukken, stukken leer maakte, hard en taai en ongenietbaar.
Was het wonder, dat deze mensch Gispen, aangenaam als hij was in den omgang en daarbij, ofschoon dominé, den lof wegdragend, heelemaal geen dominé, allerminst een afgescheidene te zijn, reeds spoedig vele harten wist in te nemen, ook buiten het kerkverband waarin hy leefde.
Minzaam voor zijn evenmensch zeiden wij dan ook.
Minzaamheid! Kostelijke deugd, waarom wordt gij als met den dag zeldzamer ^
Zal het nog zoover komen, dat elke verhouding tusschen menschen onderling bij wet en contract moet worden geregeld?
Moet artikel zóó en zooveel van het reglement bepalen, wat ik tegenover mijn naaste schuldig ben te doen ? En zijn juist daarom niet veler ver-



houdingen zóó gespannen, dat men als twee gewapende partijen tegen elkander over staat en telkens weer hoort van schending der bedongen rechten en contractbreuk?
En zelfs de uiterlijke welwillendheid onzer samenleving met zijn vele: „pardons", „om u te dienen", „zeer verplicht", enz., hoe licht ontaarden ze, als onze personen ook maar een weinig in 't gedrang komen. Hoe weinig verstaat onze tijd van het woord: „Die als Hij gescholden wierd, niet wedersrhold en als Hij leed, niet dreigde, maar het overgaf aan Dien, Die rechtvaardiglijk oordeelt". Of deze „selfhelp" nu langs den groffen, ruwen weg of langs den fijnen, geslepen kant gaat, de uitkomst is in beide gevallen dezelfde.
Sommigen zyn minzaam voor hunne partijgenooten, voor hunne medebroeders in hetzelfde kerkverband, maar weten van dragen en verdragen van andersgezinden niet af.
Maar Gispen had niets van dit alles. Hij was minzaam voor zijn evenmensch, onverschillig of die evenmensch eenvoudig of geleerd, arm of rijk, belijdend of niet belijdend, tot zijn kerk of niet tot zijn kerk behoorde. Voor geen gering deel is het daaraan toe te schrijven, dat het getal dergenen die „van hem hielden" zoo verbazend groot was. En ook, dat door minder verdraagzamen der kerk waartoe hij behoorde, deze „allemansvriend" wel eens minder gunstig beoordeeld werd.
Minzaamheid — kunt ge ze u denken zonder dat fijn en teeder besnaard zijn, dat ik ook noemde?
Daar was iets aangeboren aristocratisch in dezen mensch. De adel van den geest!
Zoo diep, zoo teer, zoo fijn voelen als Gispen, wie kon het?
Dat diepe, teedere voelen werkte dat innige medevoelen en medelijden met anderen.
Ik wilde, dat ik u in haar geheel nog eens kon voorlezen, het woord door hem gesproken aan het graf van een jeugdig overleden dienaar des Woords, beginnende met het: „Had Hij, die de oogen der blinden geopend heeft, niet kunnen maken dat ook deze niet gestorven ware?"
Zelden heb ik zoo iets teeder-schoons gelezen.
En dat alles wat ik u nu genoemd heb: dat aangenaam zijn in den omgang, dat dominé-zijn en toch geen dominé-zijn, dat minzame, dat teedere, 't werd verhoogd en verheerlijkt door fijnen humor.
Humor! Echt en onvervalscht was ze bij Gispen. En niet maar zoo nu en dan, maar telkens en telkens was ze er weer. De meest alledaagsche gesprekken, de ernstigste preeken — ongedacht en onverwacht werden de hoorders verrast door spranken van zijn geest, tintelend van vernuft.
In een zijner werken schreef Gispen: „dat er christenen zijn, die een zwaarmoedig en teruggetrokken temperament hebben. Zij hebben zout in zichzelven, maar weinig vrienden, met wie zij van hart tot hart kunnen spreken, en uiten vaak den diepen weemoed van hun hart in woorden



van humor, en als de weemoed in bitterheid ontaardt, in woorden van vlijmende satire".
Wie Gispen kende weet dat hij ook, wat het innerlijke van zijn wezen betrof, van dien diepen weemoed des harten lang niet vrij was.
En ofschoon woorden, vlijmscherp, ook hem wel ontvallen zijn, was humor toch het telkens terugkeerende, het bijna altijd domineerende.
Het zout, dat hij in zichzelf had, gebruikte hij rijkelijk om immer weer des apostels les in praktijk te brengen: uw woord zij altijd in aangenaamheid. met zout besprengd, opdat gij moogt weten hoe gij een iegelijk moet antwoorden. Col. 4:6. Nu, dat wist Gispen dan ook wel.
In zijn humor lag iets opbeurends, opbouwends, iets terechtbrengends. Een humor waar men niet enkel om lacht, maar waar men ook over nadenkt.
Het zou mij gemakkelijk vallen uit den grooten voorraad geestige opmerkingen en gezegden er vele bij te brengen.
Maar ik wil ook hierin sober zijn, nu ik weet, dat er aan hem toegeschreven worden, waarvan hijzelf getuigd heeft, dat ze niet van hem waren. Een enkele dus:
Gispen is op weg naar de Bloemgrachtkerk.l)
Een schipper haalt hem in en vraagt hem: „zou u mij ook kunnen zeggen waar de Bloemgracht is ?"
„Ga maar met mij mee," zegt Gispen, „ik moet daar juist wezen." „Ja, ziet u," zegt de andere weer, „men heeft mij gezegd, dat ds. Gispen in de Bloemgrachtkerk preekt en van dien man heb ik al zooveel gehoord, dat ik blij ben hem ook eens te kunnen hooren. Kent u hem ook?" „Zoo'n beetje."
„Hebt u hem wel eens gehoord?"
„Ja, heel vaak. Bijna iederen Zondag. Ik ben Amsterdammer." „En bevalt hij u nog al ?"
,.Nou, dat is maar zoo zoo."
„Dan ging ik vast niet eiken Zondag bij hem ter kerk."
„Ja, maar ik moet wel."
„O," zegt de schipper, die, misschien nu voor 't eerst de witte das opmerkt, u is zeker 'ouderling of diaken."
„Hier is de kerk. Als u nu die deur ingaat, dan kunt u plaats nemen waar u wilt. De zitplaatsen zijn vrij."
Ds. Gispen is in 't Noorden. Hij zal een rede voor de Christelijke School in Ferwerd houden.
Om daar destijds te komen, moest men van Leeuwarden met den omnibus. Nu is er een spoor. In dien grooten wagen neemt Gispen plaats. Daar
i) Onlangs zoo herdoopt. De vroegere naam was »Oude kerk", maar in 't spraak gebruik was 't al lang Bloemgrachtkerk.



zit h{j te midden van een 12- a 15-tal stoere Friezen, allen mannen van groffen en grooten lichaamsbouw.
O.m. zit ook in dien wagen een ouderling der kerk, waar Gispen straks spreken zal. Dat is wel de grootste en zwaarstgebouwde van allen.
Hij zit bijna voor, Gispen achter in den wagen. Dat is ds. Gispen denkt hij, 't zou bepaald onbeleefd zijn twee uur lang met hem te rijden en mij niet bekend te maken.
Maar hoe dat aan te leggen. Ze zitten zoo ver van elkander. Maar als er straks een oogenblik van stilte gekomen is, neemt hij fluks de gelegenheid waar en vraagt, tamelijk luid natuurlijk: „Is u dominé Gispen ?"
Aller oogen in eens gericht op den kleinen man, die bijna niet was opgemerkt.
„Ja," heet het: „ik ben ds. Gispen, 't Beteekent niet veel, hè?"
Straks, in de pastorie, vraagt de vrouw van den daar ter plaatse staanden predikant (er waren in die pastorie nog al wat kinderen) „hebt u ook kinderen, dominé?"
„Ja," zegt Gispen, „ik heb er ? ('t juiste getal weet ik niet meer), maar wel weet ik, dat er ten antwoord gegeven werd: „dat is een heel getal." „Ja," heette het toen. „Dominé's vallen wel eens in herhaling."
In de schoolrede zei hij o.m.:
,,'t Kan hier soms in 't Noorden zoo aanhoudend uit de verte rommelen. Dat doet de zee, zeggen sommigen, maar anderen beweren, dat het een gevolg is van 't schieten op 't Nieuwediep. Het is echter noch het een noch het ander. Als ge dat gerommel hoort, dan wordt de leege schatkist in den Haag verrold".
In 't voorbijgaan moet ik even opmerken, dat dit eigenaardig gerommel, op heel ongeregelde tijden in 't Noorden gehoord wordend, een verschijnsel is, dat niet voldoende verklaard kan worden. Maar dat Gispen van die, bepaald door hem voor 't eerst gehoorde zaak, zulk een handig gebruik wist te maken, getuigt van zijn groote scherpzinnigheid.
Een jonge moeder wordt door Gispen bezocht.
Zij is echter al weer op en verontschuldigt zich dat de dominé in zooveel drukte komt. Zij is bezig te strijken.
„O", zegt Gispen. „Dat is niets. Wij zijn collega's. Ik strijk en plooi al heel mijn leven. Soms is mijn ijzer te heet en dan weer te koud."
Hoe practisch-menschkundig Gispen was, getuige het volgende: Een jongeling komt Gispen vragen, of hy op Zondagmorgen wel met den trein naar A. mag. Daar woont zijn meisje en zijn patroon kan hem op Zaterdag, wegens drukte, niet missen.
Het antwoord is, dat hij voor zulke vragen niet in de Spinozastraat,



maar op het Waterlooplein ') moet wezen. Daar wordt alles haarfijn uitgeplozen, wat mag en niet mag.
Een lid der gemeente, goed t'huis in de leer, maar onregelmatig in leven doordien hij veel dronk, is op den kerkeraad gevraagd te komen.
Ben der predikanten spreekt hem van zonde, oordeel enz.
Dan komt Gispen aan de beurt.
„Hoeveel borrels drink je wel per dag ?"
„Acht, dominé'"
„En wat kost elke borrel ?"
„Vijf cent."
„Drink je Zondags ook ?"
„Soms wel, soms niet."
„Acht borrels van vijf cent is 40 cent. Dat maakt in een week — wij zullen den Zondag er nu maar buiten houden — 6 x 40 = ƒ2.40. Die benadeel je je huishouding. Heb je daar wel eens over nagedacht ? Dat het zonde is, behoef ik je niet te zeggen. Dat weet je zelf wel".
„Ja dominé".
„Zou je mij iets willen beloven ?"
„Wat is dat, dominé?"
„Je belooft mij, dat je deze week inplaats van acht, zes borrels per dag zult drinken".
„Dominé, dat beloof ik".
„Goed, geef mij op onze afspraak nu de hand en kom de volgende week weer hier".
De man kwam de volgende week.
„Dominé, ik dank u wel. 't Is goed gegaan".
„Mooi, nu gaan wij verder. De zes moeten deze week vier worden. En de volgende week krijgen wij weer rapport".
De zes zijn vier, de vier twee, de twee nul geworden en jarenlang is de man nog een voorbeeldig lid der gemeente geweest.
Een candidaat, die examen deed voor de classis, waarin Gispen ook zitting had, deed dit verre van schitterend.
Er gingen dan ook stemmen in de vergadering op, den jongen man over drie maanden eens terug te laten komen.
Maar Gispen verwachtte daarvan niet veel, omdat de candidaat over drie maanden nog hetzelfde hoofd zou hebben.
Gispen neemt het op voor een man, ambtsdrager zyner kerk, die iets heel ongereformeerds had gezegd en deswege veel te verduren had, hem verdedigende door te zeggen: „val dien broeder niet hard, hij denkt soms ongereformeerd, maar heeft toch, daarvoor kennen wij hem te lang en te goed, een gereformeerd hart."
') Waar Joodsche synagogen staan.



Tot een hooggeplaatste in den lande, een christen, oud en grijs geworden in regeeringszaken en daarvoor ook een eereteeken op de borst dragend, zegt Gispen:
„Uw lintje is een Remonstrantsch lintje, want gij hebt er hard voor gewerkt, 't mijne is echt Gereformeerd: ik heb er niets voor gedaan."
Wie zóó opmerken kan is humorist, dien is meer gegeven dan menig ander mensch. En dat zoo iemand meeleeft in alles en met allen, spreekt wel van zelf.
Een afgetrokken, in zichzelf gekeerd mensch, een mensch enkel voor zijn studeerkamer of voor zijn kerk, was Gispen dan ook in geenen deele.
Dat waren ook Beets en Looman niet, om slechts deze twee tijdgenooten van Gispen te noemen.
Hoe heeft hij, en hoe hebben ook de genoemde mannen in hun lang leven een open oog en hart gehad voor heel het rijke menschenleven. Zyn ze daarom alle drie zoo oud geworden ?
Ik weet het niet, maar dit weet ik wel, dat wij niet genoeg dankbaar voor het bezit van zulke mannen kunnen zijn. Zij vormen als het ware de schakels tusschen partyen, die vaak zoo ver van elkander staan.
En ook — hunne hoofden en harten zijn altijd bezig. Menschen nader tot elkander te brengen, kloven te dempen, verbroedering in den goeden zin des woords te bevorderen, dat is hun doel. Nog in het laatst zijns levens schreef Gispen1): „Zou het niet wenschelijk zijn, dat in ons goede land maar ééne kerk bestond, heilig, algemeen en christelijk, waarin volk en overheid bogen voor den door God gezalfden Koning?"
Gemakkelijk is het leven derzulken niet. Gispen kwam eens op een avond, jaren geleden, bij een ouderling-schoenmaker en zei: „wat heeft een schoenmaker toch een rustig leven; 's avonds doet hy 't schootsvel af, legt els en pekdraad neer en hij rust, maar mijn hoofd doet mij zeer van 't peinzen en rust niet."
En ook, hoe menigmaal worden zij, die meeleven, in alles, verkeerd beoordeeld. En dat door menschen, die weinig of niets van die edele bedoelingen vatten.
Wat is men den briefschrijver wel hard gevallen over zijn echt-menschelijke en menschkundige brieven. Zoo te schrijven streed met de waardigheid en deftigheid, die den predikant eigen moest zijn. Er zat niets dierbaars in.
En dan weêr: een predikant moet predikant blijven. Hij mag zich niet bemoeien met volksnooden, met politiek, met dagelijksche zaken.
Maar die zoo spreken zijn in den regel menschen, die niet meéleven in alles, en weinig verstaan van het verband der dingen op aarde.
Toen Kingsley, de latere beroemde Engelsche prediker, in een klein dorpje 't eerst als predikant kwam, had hij opgemerkt, dat de dorps-
•) Levensbeschouwing, bi. 47. Zalsman, Kampen 1908.



bewoners verre van zindelijk waren en in zijn eerste preek had hjj heel wat gezegd over 't noodzakelijke van wasschen, schrobben, schuren, enz.
Maar na de preek zei een zijner kerkeraadsleden, dat men hem daarvoor niet beroepen had en dit ook niet op zijn weg lag.
Den volgenden Zondag preekte Kingsley over den tekst: Indien gij Mij niet gelooft, zoo ik u de aardsche dingen zeg, hoe zult gij MJj gelooven, indien Ik u de hemelsche zeg?
Dat meeleven in alles was oorzaak, dat G-ispen het goede wist te vinden en te waardeeren in anderen-
Het: naak tot my niet, want ik ben heiliger, dan gij, was hem geheel vreemd en dat verklaart m. i. voor een groot deel de gemakkelijkheid, waarmee hij anderen en anderen hem ontvingen. Naturen als die van Gispen stooten niet af, maar trekken in hooge mate aan.
Was het wonder, dat deze mensch de aandacht, zonder het te zoeken, op zich vestigde? Men sprak van hem; hij werd gevraagd in zijn kerk, maar ook daarbuiten.
En Gispen gaf zich, en heeft zich onafgebroken gegeven tot aan zijn dood toe. In de Commissie der Nederlandsche Tentzending stond ook nog zijn naam; ziekte heeft belet, dat hjj er een werkzaam aandeel aan heeft kunnen nemen.
In de lange reeks der jaren, dat hij predikant is geweest, heeft hij gesproken voor tal van vereenigingen, op Zendingsfeesten, preekte hij in de Christelijk Gereformeerde gemeente dat spreekt, maar ook in Hervormde kerken. Te Zwolle indertijd in de Groote Kerk, om de andere week een weekbeurt. In tal van corporatiën en commissiën heeft hij zitting gehad en ofschoon in den regel weinig sprekend, werden zijne adviezen zeer op prijs gesteld, wijl zij zaakrijk, doordacht en juist waren.
Daarbij was hij, ofschoon zwak naar "t lichaam, onvermoeid in den arbeid. In het cholerajaar, 1866, preekte hij eiken avond voor volle en overvolle kerken.
En wie met dezen mensch van zoo voortreffelijke eigenschappen als nu genoemd in aanraking kwam, werd ook weldra gewaar, dat het hart hem op de rechte plaats zat.
Dat maakte hem in der waarheid.tot een edel mensch. Zijn leer was voortreffelijk, maar zijn leven ook. Gispen was een Christen, niet in naam, maar door Gods genade in waarheid. Daarom hadden Gods kinderen hem en hij al Gods kinderen lief, waar ook wonende of waartoe behoorende.
Ook in dat opzicht laat zijn heengaan zulk een leegte achter. Namen als Brummelkamp, Gispen, Dr. H. Bavinck en vele anderen zijn zeldzaam in de kringen, waar men zoo gaarne spreekt van Souvereiniteit in eigen kring.
Zeker ook deze mensch had zijne gebreken. Hij was een zondaar. En zóó diep was hij daarvan doordrongen, dat de minste zweem van menschverheerlijking hem den grootsten afkeer inboezemde.
„Wij zullen het niet kunnen keeren" — aldus zei de zoon tot mij — „dat



er over vader gesproken en geschreven wordt, maar hoe minder het gedaan wordt, hoe meer in overeenstemming men in den geest mijns vaders handelt".
„Als een arm zondaar, verloren in zichzelf, maar dóór de genade Gods, naar Diens eeuwig welbehagen behouden, zoo i£ deze mensch Gispen gestorven" en had zijn zoon in opdracht aan het graf te zeggen.
Ons uiterste zij gelijk het zijne 1
b. Gispen als schrijver.
Yeel heeft Gispen niet geschreven. Dit was dan ook niet de eigenlijke werkzaamheid zijns levens. Maar een man als hij, die zoo in alles meêleefde, die een open oog ook had voor de sociale nooden onzes volks, die, ofschoon nooit aan de staatkundige politiek een werkzaam aandeel gehad te hebben, door zijne brieven aan een vriend te Jeruzalem en zijn maandelpsche kout in het tijdschrift de Yrije Kerk, ten zeerste bewezen heeft hoe hij met die kaart van ons land ook bekend was, hoe zou hij altijd hebben kunnen zwijgen van 't geen in zijn hart en hoofd leefde ?
Begonnen evenwel is hij — ik meen althans dat dit zijn eerste schrijven is geweest voor 't volk — met eene verklaring over onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis.
Maar dit niet in boekvorm. Dat het dit later geworden is, is het beste bewijs van de graagte, waarmede deze pennevrucht des schrijvers ontvangen is. In 1868 voor 't eerst uitgegeven, beleefde het in 1876 een tweeden, in 1892 een derden en in 1900 zelfs een vierden druk.
Bij den derden druk teekent de Schrijver o. m. dit aan:
„Meer dan een kwart eeuw verliep, sinds ik de toelichting in de Bazuin begon publiek te maken. Yeel is in dien tijd veranderd en ook de schrijver is, wat de bijzonderheden aangaat, niet dezelfde gebleven.
Maar ten aanzien van de hoofdzaak neemt hij nog alles voor zijne rekening. Hij erkent, met niet minder vastheid van overtuiging dan voor 25 jaren, dat deze artikelen des geloofs bevatten:
„De ware Christelijke belijdenis, of: de hoofdsom der leer van God en van de eeuwige zaligheid der zielen".
Eveneens zijn de werken: Rechtvaardig voor God, Heiligmaking en Levensbeschouwing oorspronkelijke Bazuinartikelen, later door Zalsman te Kampen in boekformaat uitgegeven.
Gispen, die altijd gering van zichzelf dacht, kon zich niet begrijpen, dat die simpele artikelen nog waard waren in een boek verzameld te worden.
In het woord ter inleiding geschreven bij het werkje over heiligmaking, heet het dan ook:
„Deze opstellen, evenmin als die over .Rechtvaardig voor God", zijn bestemd voor menschen van studie. Zij zijn geschreven voor geloovigen, wier kennis nog geringer is dan die van den Schrijver".
Als nu maar eenige leering of vertroosting , door de lezers mocht worden



genoten en de uitgever in zijn pogen niet beschaamd werd. dan was de Schrijver al rijkeiyk beloond.
De nu genoemde boeken zijn het lezen overwaard. Wat een schat van leering, wat diepe gedachten, wat troostende zinnen staan er in die boeken. Want, zoo iemand, dan kon Gispen u den rijken troost der Gereformeerde leer meêdeelen.
Er zij er geweest, en ze zijn er helaas nog, die door hun uiteenzetting der Gereformeerde leer schrik aanjagen, afkeer inboezemen. Maar Gispen doet u zien hoe troostvol die leer is. En dat, zonder in 't minst aanhaar te kort te doen.
Noode onthoud ik mij uit de genoemde werkjes een en ander meê te deelen. Maar het bestek mijner lezing gedoogt het niet, ook maar één enkele bladzyde af te schrijven. Wel kan ik u aanraden deze pennevruchten des overledenen te lezen, in- en na te denkeu en onder 'sHeeren zegen zult ge er door opwassen in uw geloof.
Yan uitgebreider bekendheid dan genoemde werkjes zijn de brieven aan een Vriend te Jeruzalem, ook als wekelijksche kost, jaren achtereen voor de Bazuin geschreven en in 1903, 25 jaren na 't neerschrijven van den eersten brief, nog ten deele in boekvorm uitgegeven.
Zijn de straks genoemde boeken geschreven voor geloovigen, de brieven behandelen allerlei onderwerpen.
Kerk, Staat, Maatschappij, volkszonden, volksdeugden, groote mannen in- en buiten de kerk, kleine en groote conflicten, alles wordt besproken, naargelang het zich voordoet.
En de schrijver, die zijn vriend te Jeruzalem op de hoogte houdt van alles wat er voorvalt, doet dit met zoo veel leuke en rake opmerkingen vergezeld gaan en geeft bljjk zóó juist en scherp te zien, dat mannen van gezag en naam het weekblad de Bazuin lezen.
Tegelijk worden diepe vraagstukken en ingewikkelde kwestiën zoo helder en zakelijk in weinige regels uiteengezet, dat ook de eenvoudige Gispen volgen kan.
Dat was juist het geheim van Gispen als schrijver. Met weinig woorden wist hij, voorgelicht door zijn groote scherpzinnigheid, door te dringen tot het hart eener zaak en, kon een verheven stijl u niet boeien, ge werdt genoopt tot lezen door de groote nuchterheid, eenvoud en natuurlijkheid waarmee hij de dingen zei.
Ook hier laat de tijd niet toe, veel weer te geven uit zijn brieven. Maar een paar korte stukjes wil ik u voorlezen.
In 1880 was er, de nog steeds niet uitgestreden, kwestie over Heer of Heere.
Luister wat Gispen er over zegt en vraag u dan af of't niet uitgekomen is wat hij voorspeld heeft:')
De volgende citaten zijn uit bij het J H. Kok te Kampen uitgegeven boek: Eenige brieven aan een vriend te Jeruzalem, door W. H. Gispen.



„De eene doctor in de theologie bidt den anderen om voortaan het Opperwezen niet meer „Heer'', maar „Heere" te noemen, wijl de eerbied voor God dit vordert. Nu behoef ik voor mij het mü niet aan te trekken, wijl ik van kindsbeen af gewoon ben „Heere" te zeggen en te schreven, maar wat moeten zij nu doen, die in het tegenovergestelde geval verkeeren? Zy moeten natuurlijk, om niet oneerbiedig te schijnen, het veranderen en voortaan „Heere" zeggen en schrijven. Het volk zal er meer op gaan letten. Het zal de „e" blijven beschouwen en meer en meer beschouwen als de kenmerkende aanwijzing van Gods heilige Drievuldigheid, en het gebruik van die :,e" als belijdenis, het weglaten als ingewikkelde verloochening van den eenigen waarachtigen God erkennen, ten minste iemands eerbied voor God kunnen afmeten, naar zijne gewoonte, om „Heer" of „Heere" te zeggen".
Z\jn opmerkingsgave komt ook uit in het volgende:
Onlangs, op een avond, liep ik eens de Amstelkerk in. Ik werd dadelijk getroffen door het gezicht van de ouderwetsche olielampen, precies dezelfde als in onze kindsheid. Wat hebben die lampen haar somber licht al op vele menschen doen vallen, en wie zou gedacht hebben, dat zij tegen het einde van de 19e eeuw nog de eer zouden genieten allerlei soorten van orthodoxie en nog een weing modernisme daarenboven, te verlichten! Waarlijk wij zijn van gisteren, en weten niet! Eene Hervormde gemeente in de hoofdstad des rijks, die een aantal schatrijke lieden onder hare leden telt, nog door patentolie en blikken lampen verlicht; verwondert het u, dat dit feit mij aan het mijmeren bracht?
In de café's electrisch licht, en in de kerken een olielamp; dat is meer dan eene aardigheidhet is eene ontzettende werkelijkheid, een ontroerend en diep beschamend verschijnsel I"
Beets is 70 jaar geworden. Natuurlijk schrijft Gispen daarover aan zijn vriend. Ziehier, wat hij schrijft:
„Als gij de Hollandsche bladen in handen krijgt, zult gij lezen van een verjaringsfeest, dat Zaterdag 13 dezer werd gehouden. Nicolaas Beets was toen zeventig jaren oud.
Heel de republiek der Nederlandsche letteren en kunsten was naar de grijze Bisschopsstad getogen of had hare afgevaardigden gezonden, om haar president geluk te wenschen en met fijne en kostbare geschenken te vereeren.
Koningen brachten dezen Koning der letteren hunne hulde. Wat Nederland aan aanzienlijke, geleerde, rijk met kunstenaarsgaven



bedeelde mannen en vrouwen nog bezit, was daar tegenwoordig of werd daar vertegenwoordigd. En wat al de koningen der aarde en al de aanzienlijken en geleerden te zamen niet geven kunnen, dat gaf God: een volmaakt schoonen herfstdag, en aan den door heel een volk gevierden en geliefden man een ootmoedig, een geloovig en eenvoudig hart om, na al de hulde en eerbewijzen van de lippen en uit de handen zijner medemenschen ontvangen te hebben, zijn mond te openen en te zeggen: Soli Deo Gloria! (Gode zij alleen de eer) en hem weder te sluiten met het psalmwoord:
God zij altoos op 't hoogst geprezen,
Lof zij zijn goedertierenheid!
Die nimmer mij heeft afgewezen Noch mijn gebedjgehoor ontzeid.
Mannen van allerlei richting zijn het eens in de onderstelling dat Beets, hetzij hij spreekt of preekt of zingt, altijd zich zeiven geeft, dat zijn taal de taal is van zijn hart, en dat hierin het geheim zijner in Nederland zeldzame populariteit schuilt.
Uitnemender getuigenis kan aan een zoon van den gevallen Adam wel niet gegeven worden. Waarom is er zooveel gemaaktheid in de wereld, in de kerk, in huisgezin en maatschappij? Omdat er zoo weinig menschen zijn van wie het de moeite waard is zich zeiven te geven, zoo weinig menschen die er zoodanig van binnen uitzien, dat zij den moed kunnen hebben om het binnenste buiten te keeren. Het leven op verlerlei gebied heeft wel iets van een nooit-eindigende maskerade. Een ongemaskerde in dien stoet doet onwillekeurig de vraag rijzen: wie is deze? Maar, dat men zulk eenen hoogacht en vereert, bewijst toch ook, dat er onder het maskaradepak der menschheid nog harten kloppen, die naar waarheid dorsten en in schoonheid bovenal de waarheid beminnen.
Ieder, die in zijn kring, of voor geheel zijn volk populair is, heeft de gave om in woorden uit te drukken wat anderen denken, voelen, ondervinden. Hij heeft niets te doen dan zichzelven uit te spreken om, in een of ander opzicht, wijzen en onwijzen, aanzienlijken en geringen te treffen. Men gaat daar niet voor studeeren, men leert het niet als eene kunst aan, men kleedt zich er niet voor, om straks dat kleed weer uit te doen. Het komt, geloof ik, zoo maar van zelf, en als het niet van zelf komt, komt het nooit."
En nu mag het antwoord van Beets hier niet ontbreken.
Hooggeachte Heer,
„Van al de dagbladartikelen, welke zich in de maand September zoo welwillend met mij hebben bezig gehouden, heeft mij geen zoo



diep en op zulke wijze getroffen, als het door u geschrevene en mij vriendelijk toegezondene in „de Bazuin" van den 19<len van die maand. De geest, dien het ademde, de toon, waarop het zich uitte, het uitgangspunt der liefderijke waardeering: dat alles was zoo geschikt mij hoogst weldadig aan te doen, en te brengen en te houden waar ik wezen moet! Steeds heb ik op mijn hart gehad u dit met weinige woorden te zeggen en er u voor te danken. Eerst nu komt het er toe; veel te laat; maar met een bewogen gemoed."
Geloof mij, met hoogachting en erkentelijkheid,
Uw dw. Broeder in Christus Utrecht 17 Nov. 1884. NICOLAAS BEETS.
Ik eindig met het volgende citaat.
„De toestand der Europeesche maatschappij is gelijk aan dien van een zenuwlijder. Opwinding, inzinking, overspanning, bloedarmoede en tal van kwalen die daarmede in verband staan, zijn algemeene verschijnselen. Zoo ooit, dan gaat thans het leven voort als jachtschepen, neen als een sneltrein, dien men thans noemt: train éclair. Wij leven kort: Dood is dood. Dus: Maak 'et je lekker! Ziedaar de levensbeschouwing der eeuw.
„Mij aangaande, het is mij goed nabij God te zijn." Deze betuiging van Asaf drukt de scherpe tegenstelling uit, die ook thans bestaat tusschen hen die God vreezen en die Hem niet vreezen. Nabij God te zijn, het worde meer onze dagelijksche behoefte, het zij ons eeuwig voorrecht. Dan kunnen en zullen wij werken, zoolang het dag is, en komt dan de nacht des doods, dan zal God zijn de rotssteen van ons hart en ons deel in eeuwigheidSteeds de uwe in het deelgenootschap van dezen troost."
Om des tijds wille gaf ik slechts weinig. Moge dit genoeg zijn om tot verder lezen u aan te sporen.
Veel heeft Gispen niet geschreven, zei ik. Namelijk, als men 't geen hij heeft nagelaten vergelijkt met dat van anderen, Prof. J. J. van Oosterzee, Dr. A. Kuyper e. a.
Dat het toch nog al van eenigen omvang is, blijkt uit 't volgende lijstje, dat wij van bevriende hand') ontvingen:
1865. De Heere onze Behouder. Leerrede over Ps. 20:6—10 op den 50-jarigen gedenkdag der overwinning bij Waterloo.
1866. Een wekstem tot dankbaarheid. Leerrede over Ps. 103:2, ter nabetrachting van het H. Avondmaal en herinnering aan de Kerkhervorming in ons land,
1) Welwillend ons verstrekt door den Heer P. v. d. Kamp, firma B. v. d. Land, Boekhandelaar alhier.



1873. De eisch tot waarheid en vrede.
Afscheidsrede te Kampen op 4 Mei 1873.
1873. Het woord der Waarheid.
Intreerede in de Chr. Ger. Gemeente te Zwolle, 11 Mei 1873.
1875. Toespraak naar Gen. 4:26^, gehouden bij de eerste Godsdienstoefening van de nieuwe kerk der Chr. Ger. Gemeente te Zwolle.
1876. Verdrukking en vrijheid. Toespraak, gehouden bij de herdenking der afzetting van Ds. A. Brummelkamp en der viering van het 40jarig bestaan der Chr. Ger. Gemeente te Hattem. (met J. Strijks, A. Brummelkamp en C. Mulder).
1878. Waarom gelooft een hedendaagse!) Christen nog aan wonderen? Een voordracht.
1880. De toekomst van Gods dienstknechten. Rede ter gedachtenis aan Ds. C. G. de Moen.
1881. Gode bevolen. Afscheidsrede, uitgesproken te'Zwolle 7 Aug. 1881. 1883. (met J. Bavinck), De Chr. Ger. kerk en de Theologische School.
Twee toespraken, gehouden 9 .Jan. 1883 bij de installatie van drie leeraren aan de Theologische School.
1885. Pilaar en vastigheid. Leerrede over 1 Tim. 3:15^, gehouden te
Rotterdam voor den aanvang der Synode 17 Aug. 1885.
1893. Voor God en de Gemeente. Toespraak, gehouden in de ure des gebeds
van de Generale Synode der Ger. kerken, 29 Aug. 1893.
1890. Niet de mensch maar God. Leerrede over 1 Cor. 3:5—7, gehouden
23 Aug. 1896, bij gelegenheid zijner 40-jarige ambtsvervulling 1900. Tijdwoorden. Vier leerredenen.
1900. De Geloofsbelijdenis toegelicht. 4e druk.
1903. Rechtvaardig voor God.
1904. Heiligmaking.
1905. Eenige brieven aan een vriend te Jeruzalem.
1906. Wet en Genade. 12 Leerredenen.•)
1906. Yan de goedertierenheid des Heeren. Leerrede over Ps. 89: 2», naar
aanleiding zijner 50-jarige ambtsvervulling.
1906. Denkt aan uwe belijdenis.
Een woord tot jonge lidmaten. 9e druk-
1908. Levensbeschouwing naar het Doopsformulier
1909. Particuliere genade en algemeene gratie.
P. J. Wierstra.
Amsterdam, Februari 1910.
(Wordt vervolgd).
') Vooral deze bundel de eenigste van Gispen's hand — is het koopen en lezen overwaard. Uitgave W. ten Have, Amsterdam.



niet alleen te staan, maar een onderdeel uit te maken van de ééne, onderverdeelde Zondagsschool.
Mijn laatste argument ten goede dezer Zondagsschool is het welslagen der scholen, die naar dit stelsel gereorganiseerd werden. Ik deelde boven mede, dat toen ik met de Bournville Model Sundayschool kennis maakte, het aantal dezer scholen reeds 1500 bedroeg. In mijn bezit is o.a. het getuigenis van de Clifïtown Congregational Church, die in 1905 zijn Zondagsschool reorganiseerde tot een specialised Sunday School, die prachtig werkt, en na korten tyd reeds over een staf van veertig young teachers te beschikken had! Hoeveel jonge menschen worden aldus van jongs af er aan gewend, eenig werk te doen voor den Heer. Dat anderen in hen gelooven, op hen vertrouwen, steunt en helpt hen reeds. Zij komen er zoo gemakkelijk en zoo geleidelijk in, en de wekeljjksche voorbereidingsklas, welke bij te wonen verplichtend is, geeft hun een heerlijke gelegenheid zich te ontwikkelen. Al was dit het eenige voordeel der Specialised Sunday School, dan was dit alleen reden genoeg dit stelsel ook hier in te voeren!
A'dam-
A. WlNCKEL.



WILLEM HENDRIK GISPEN.
Geboren 27 Augustus 1833. Overleden 23 September 1909.
(Vervolg en slot). ')
Thans kom ik tot het derde en laatste deel mijner lezing: de prediker Gispen.
Hier vooral is mij de groote moeilijkheid gebleken, u dezen eenigen prediker onder de duizenden naar waarde te schetsen.
Den mensch Gispen hebt ge, voor 't meerendeel althans, gekend, den schrijver Gispen kunt ge leeren kennen uit zijne werken, maar den prediker Gispen moet ge hebben gehoord. Elke schets zal onvolkomen, onvolledig blijven.
Hij was prediker geboren, niet gemaakt. Hij zou, ware een Spurgeon in Nederland mogelijk, de Spurgeon van Nederland geweest zijn.
Gispen was geboren uit godvreezende ouders. Inzonderheid was het eene godzalige moeder, die den jongen knaap, belangstellend als hij was, gelijk hij het gebleven is tot het einde toe, onderricht gaf in de Bijbelsche geschiedenis.
Toch was hy niet voor het predikambt bestemd, maar kwam in de leer by een zilversmid, na kort onderwijs op de lagere school te hebben genoten. Gispens jongelingsjaren vielen in den tijd van het Réveil, dien heerlijken tijd van weder ontwaken en opbloeien des geestelijken levens. De adem Gods tot levendmaking der ziel woei ook over ons land en de werking des Heiligen Geestes openbaarde zich aan jongen en ouden, aan rijken en armen, aan geleerden en eenvoudigen.
Kwam de beweging van het Réveil, voor zoover wij kunnen nagaan uit Zwitserland, ik zeg, voor zoover wij kunnen nagaan, want immers, „de wind blaast waai heen hij wil en gij hoort zijn geluid, maar weet niet vanwaar hij komt noch waar hij heengaat", reeds vóór het Réveil was er in ons land een geestelijk ontwaken, van geheel anderen aard, doch in uitkomst dezelfde.
Wij bedoelen d§ afscheiding, één jaar na Gispens geboorte, dus in 1834, te Ulrum in de provincie Groningen, begonnen.
1) Zie Afl. 1 bl. 46.



De toestand der Hervormde kerk was toen een zeer treurige. Br waren slechts weinige leeraars, die het Woord recht sneden en het geloof aan God, deugd en onsterfelijkheid was voldoende, zoo meende men, om getroost te leven en zalig te sterven. Gemeenteleden, die het in de kerk niet konden vinden, kwamen toen in hunne huizen bü elkander om oude schrijvers te lezen en om elkander op te bouwen en te stichten.
Deze bijeenkomsten zijn het begin geweest van de in ons land, en niet het minst in Amsterdam, bekende gezelschappen.
Op deze gezelschappen is Gispen in zijn jongelingsjaren veel geweest en — was de kost voor zijn leeftijd misschien wel wat te zwaar — hij heeft er veel geleerd en menigmaal hebben wij hem — zelfs in zijn prediking — met liefde hooren gewagen van die samenkomsten.
In het voorbijgaan wil ik er even op wijzen, dat zij, die meer van deze gezelschappen willen weten, niet beter kunnen doen dan het boekje te koopen geschreven door A. J. Hoogenbirk en getiteld: „Een heel gewone geschiedenis". In dat boekje staat, onder den nederigen titel, heel wat buitengewoons. Buitengewoon — niet voor dien tijd, maar voor ons en onzen tijd en de schrijver weet u in dien tijd onzer grootvaders en grootmoeders zóó te verplaatsen, dat ge hun uiterlijk en innerlijk leven meeleeft. Ik heb dat boekje gelezen, vele hoofdstukken herlezen, er rijken zegen voor hoofd en hart uit geput en nog steeds staat het onder mijn bereik.
Maar om tot ons onderwerp terug te keeren. De scheiding, begonnen in Ulrum met Hendrik de Cock en een deel zijner gemeente, breidde zich spoedig uit. Mannen als A. C. van Raalte, H. P. Scholte, A Brummelkamp, S. van Velzen, Gezelle Meerburg en meer anderen') scheidden zich met een kleiner of grooter deel hunner gemeenten, die zij dienden, eveneens af en na veel vervolging en strijd kwam in 1839, 't eerst in Utrecht, de Christelijke afgescheiden gemeente tot stand. Weldra volgden andere gemeenten en onder dien naam verkreeg men van dien tijd af een wettig bestaan. Maar er bleven ook onder de afgescheidenen zelve twisten bestaan. Zoo waren er velen, die zich niet konden vinden in dat prijsgeven van den naam gereformeerd. Aan het hoofd stond de gemeente te Zwolle.
Door deze en eenige anderen gemeenten werd de naam Gereformeerde gemeenten onder het Kruis aangenomen.
Waar twee zulke groote geestesstroomingen als het Réveil en de Afscheiding in ons kleine land bijna gelijktijdig openbaar werden, kon het wel anders, of een zoo ontvankelijk gemoed als Gispen had, een hart, dat zoo vroeg reeds de werking van Gods Geest in zichzelf had ervaren, een verstand, dat zoo groote behoefte had om zich te ontwikkelen en een blik die helder, ruim en onbevangen was — kon het wel anders,
1) O. a. was in den beginne daarbij ook H. J. Budding. Wie van dezeneven zeldzamen als zonderlingen man meer wil weten, leze het dezer dagen (2e druk) verschenen werk: Leven en arbeid van H. J. Budding, door Ds. J. H. Gunning. Uitgave: W. J. van Nas, Rhenen.



zeg ik, of zoo iemand moest door deze twee machtige geestesstroomingen krachtig worden aangegrepen ?
En nu is Gispen met de scheiding meegegaan. Het gereformeerde der vaderen had heel de liefde van zijn hart, maar hebben wij toch ook niet immer gevoeld, dat hjj een man van 't Réveil was ?
Kan het ook anders ? Wie de gereformeerde belijdenis goed kent, ik di uk vooral op dat goed kennen, zal die ooit beweren, dat onze vaderen harde, stugge, onverzoenlijke menschen zijn geweest ?
En wie niet de leerstukken in het hoofd, maar de werking van G-ods Heiligen Geest in zijn hart heeft ervaren, zal die zich vervreemden van broeders en zusters, minder gereformeerd - naar onze menschelijke opvatting — misschien, maar niettemin krachtig tot God bekeerd.
Juist daarom laat ook het sterven van Gispen zulk een leegte achter. In een kort stukje, dat. ik over Gispen in de Nederlander schreef, zei ik o.m.: als alle predikers - en nu zeg ik er bij geloovigen - zoo ruim en zoo mild en tegelijkertijd ook zoo confessioneel waren als Gispen, dan was er, naar den mensch gesproken opleven en bloei mogelijk. De liefde van Christus drong hem en daarom schaarde hij zich bij zoovelen en schaarden zoovelen zich om hem.
Bij de Gereformeerde gemeente onder het kruis te Amsterdam stond in de jaren '50 en daarna dominé Cloppenburg.
Wie volgens artikel 8 der Dordtsche Kerkenorde tot het leeraarsambt wil komen, moet een man met „particuliere" en „singuliere" gaven zijn. Aan die eerste voorwaarde is gemakkelijk te voldoen, maar de tweede? Zou er op de duizend één gevonden worden, die in gemoede kan verklaren: ik heb ze I Ds. Cloppenburg meende ze in den jongen Gispen te ontdekken en dat hij niet misgezien heeft, heeft de uitkomst bewezen.
Vooral in de eerste jaren der scheiding zijn er veel predikanten volgens „artikel acht" dominé geworden. Thans gebeurt het zeldzaam. Wat niet wil zeggen, dat er toen zooveel meer menschen met particuliere en singuliere gaven waren dan thans, maar wie in een tijd van groot gebrek nog iets heeft, wordt al voor veel aangezien, terwijl men in dagen van rijkdom het zijne nauwelijks telt.
Toch moet men niet meenen, dat de boerenarbeiders, ververs, turfgravers en zoovele anderen, die toen bij geen, of hoogst gebrekkige opleiding, tot het predikambt zijn gekomen, mannen waren van gaven ontbloot.
Met hunne ontwikkeling in den algemeenen zin, stond het slecht geschapen; dat zij Hebreeuwsch noch Grieksch of eenige andere vreemde taal kenden, sprak vanzelf en was hun niét euvel te duiden, maar dat velen de grondbeginselen hunner moedertaal, de taal waarin zij eiken Zondag moesten preêken niet verstonden en wetenschap, buiten den Bijbel om, vaak min, achtten, dat was onverschoonlijk. De besten onder hen zagen dit al spoedig in en, dank zij den ijver der voormannen, Van Yelzen, Brummelkamp e.a. is in 1854 de Theologische School tot opleiding van aanstaande dienaren des Woords tot stand gekomen.



De gaven der eerste predikers van '34 en daarna waren vooral gaven des Heiligen G-eestes. De hoogste en heerlijkste gaven derhalve, die men zich denken kan. In tijden van geestelijk ontwaken ziet men dit immer weêr gebeuren. Dan wordt die scheppende Almacht G-ods in geestelijken zin openbaar, die de dingen die niet zijn, roept alsof ze waren. En, als in de dagen van Petrus wordt de menigte, die dit hoort verslagen. Een verslagenheid, die tot bekeering of tot spot leidt.
Bestond het „singuliere" van vele dier toenmalige predikanten in groote dogmatische kennis (men had de geschriften der oude gereformeerde schrijvers letterlijk verslonden) van Gispen kan, als bij van Oldenbarneveldts dood, getuigd: „een man singulier in alles".
Dat .singuliere", dat buitengewone in alles, 't welk op geen hoogeschool kan geleerd, deed hem, de mindere, de meerdere onder zijn ambtsbroeders z\jn, iets wat ze ook gulweg erkenden.
Hoe menigmaal hebben wij in later jaren, dat nuchter-eenvoudig begin zijner toespraken gehoord, dat u toch reeds dadelijk deed zeggen: luisteren wil ik, want die man heeft iets te zeggen.
Als h\j geroepen wordt een woord te spreken aan het graf eener beminde christin, waar een groote menigte rondom de groeve staat, begint hij: „Wat een menschen! En dat bij een graf! 't Ware te wenschen, dat er 's Zondags zoovelen in de kerk kwamen."
En als hij in de Westerkerk in 1907 by het 60-jarig bestaan van de Vereeniging ter Verbreiding der Waarheid met de predikanten J. H. Wiersma en C. F. Westerman in de overvolle kerk een feestwoord spreekt, begint hij: „Wie de waarheid zal verbreiden, moet de waarheid bezitten."
Hoe eenvoudig, zegt ge. Welzeker. We wisten het ook wel. Maar Gispen zei het en aan dat eenvoudig begin knoopte zich dan zulk een frisch, pittig en vertroostend woord vast.
Gispen kwam door zijn „examen" en kreeg spoedig een beroep, weldra nog gevolgd door twee andere. Dat van de Lier werd aangenomen.
Kwam daar een singulier man, 't was daar ook singulier. Een kerk was er niet. Een schoongemaakte veestal deed daarvoor dienst. Wat stoelen, wat planken over schragen gelegd, zoo zat de kleine gemeente daar en werd in den morgen van 17 Augustus 1856 Ds. Gispen in het predikambt bevestigd door Ds. Cloppenburg van Amsterdam, met het woord van Paulus: Benaarstig u, om u zei ven Gode beproefd voor te stellen; een arbeider, die niet beschaamd wordt, die het woord der waarheid recht snijdt.
In de namiddagure verbond de jonge leeraar zich aan zijne gemeente, tot tekst hebbende het woord van Paulus aan de Corinthiërs:
„Want wij prediken niet ons zeiven, maar Christus Jezus, den Heer; en ons zeiven, dat wij uwe dienaars zijn om Jezus' wil".
Hoe getrouw is hij dat eerste woord nagekomen. Dat was geen ijdele belofte, maar een woord, dat het stempel op heel zijn herderlijke loopbaan



zetten zou. Indien er nog, gelijk oudtijds, lijkredenen in de kerk werden uitgesproken, dan had de lijkredenaar dezen tekst kunnen nemen.
Zichzelven gepredikt? Gispen heeft het nimmer, dan in het dienaar zijn om Jezus wil. Zijn huis stond open vpor heel zijn gemeente. En hoe ook, in later jaren althans, met werkzaamheden overladen, wie iets te vragen had, het werk van den dienstknecht des Heeren betreffende, werd niet ledig weggezonden.
Wat hem wel smartte ? Laat ik het in zijn eigen woorden weêrgeven: „De menschen komen wel bij ons om een betrekking, maar wie komt vragen: hoe kom ik van mijn zonden af. En daar zijn wij toch eigenlijk voor."
Van de eerste jaren des jeugdigen Evangeliedienaars is ons niet veel bekend. Indien ik eene veronderstelling wagen mag, dan zou ik zeggen: hij trok de opmerkzaamheid niet. Wel in den kleinen kerkelijken kring waarin hij zich bewoog, doch niet daarbuiten.
Het is toch ontegenzeggelijk waar, dat velen, buiten de kerkelijke sfeer van hun eigen leven, weinig notitie nemen van 't geen er om hen heen gebeurt.
Toen, bij den dood van Gispen, zijn naam op aller lippen was, vroeg ik iemand: „hebt u hem wel eens gehoord ?" Het antwoord was ontkennend en toen ik daarop zei: „dan hebt u veel gemist," heette het: „ja, maar hij was ook niet van onze kerk."
Ge behoeft uw eigen kerk ook niet voorbij te loopen. Daar zijn gelegenheden genoeg om begaafde mannen te hooren en te leeren kennen.
In den eigen kring echter trok Gispen wel de opmerkzaamheid. Maar dit was niet altijd van de voordeeligste zij.
Zelf schrijft hij er dit van :
„Vooral in de eerste jaren mijner bediening moest ik meermalen de aanmerking vernemen, dat ik den weg naar den hemel veel te breed en de poort ten leven veel te wijd voorstelde, maar voor mijzelven was ik nooit bang, dat er teveel menschen in den hemel zouden komen, omdat ik vastelijk geloof, dat het Koninkrijk alléén ontvangen wordt door hen, wien het bereid is."
Toch belette dit niet, dat de Gereformeerde gemeente onder het Kruis te Vlissingen Gispen beriep, werwaarts hij dan ook ging in 1859.
De twee zaken, daar van beteekenis mij bekend, zijn 't afzetten van den steek en het zich met zijne gemaente aansluiten bij de Christelijke Gereformeerde kerk.
Van Vlissingen ging het, 1862, naar Giesendam, vandaar, 1864, naar Kampen om dit weder te verwisselen in 1873 met Zwolle en eindelijk 1881, terug te keeren in zijne vaderstad, waar hij, 14 Augustus, zijn intree deed om, onafgebroken werkzaam, zijn laatste Bijbellezing, gelijk zijne zonen schreven, te houden 11 Mei 1909 in de Bloemgrachtkerk over Eli en zijne zonen.
Bij Gispen's komst in Amsterdam mocht de toenmalige „afgescheiden"



Moei m ,n een ■<****«<**
,e"en gelet, V*° V9lZM' E",lnSh' " ™M « '»l »«
Onder de leden waren er niet weinigen voor wien Paulus' woord: „Gijlieden behoordet leeraars te zijn", niet als vermaning behoefde te gelden
Daar waren er die niet alleen doorkneed waren in de H. Schrift maar ook m de werken der oude theologen. Eén was er onder hen 'die de
S m rnd kerkvaders bovendien zóo goed kende, dat Gispen er 7.icn meei dan eens over verwonderd heeft.
Kom daar in onzen tijd eens om!
En die mannen gingen stil hun weg, hadden weinig of geen pretenties maa ten zich niet druk over Calvinisme noch eenig ander isme, scholden de Hervormde kerk niet voor Babel en twistten in eigen kring niet over veronderstelde wedergeboorte, ambtelijk doopwater, en het uitspreken van den zegen met of zonder het noemen van den Heiligen Geest Dat er moed, zelfvertrouwen, zelfschatting, noodig was om in zulk eene
ZTwkele^rigen leeftP 6611 ni6UW6n w'e
Doch dat Gispen zonder geringschatting van zichzelf (ik mag ook wel
befik'daJik'lra-beY°Vk ei' maa'" biJV06g: d0°r de genade Gods ben ik dat ik ben, Gispen) met aan overschatting leed, die hem, bij al de
gaven hem geschonken, zijn diepe afhankelijkheid deed verliezen dat
Tr ^m 7 ^ di0 h6m 'S Z°ndagS in de openbare godsdienstoefening der gemeente hoorden bidden.
En ook meen ik hier een paar punten ter sprake te mogen brengen die m. ï. van groot belang zijn. ^ngen,
Gispen was een man van artikel acht. Dat gaan sommigen zóó uitleggen: Gispen had nooit gestudeerd.
Maar die zoo spreken, hebben het geheel mis. Gispen had gemist,
om T 't°Ten Van f°eden huize reeds va" zijn schooljaren af ontvangt, om, als lager onderwijs verlaten wordt, de eigenlijke studie bij meer uitgebreid ager onderwijs of gymnasium voort te zetten, straks aan de hoogeschool te voleinden om dan dominé, dokter, meester of wat niet al soms wel twee tegelijk, te worden.
Maar als die begeerde graad eenmaal behaald is, dan eindigt voor velen ei studie ook. Wat natuurlijk niet wil zeggen, dat zij hun werk niet doen, met veel lezen, vergaderen, spreken en wat niet al.
Maar de eigenlijk gezegde studie houdt op. Doch bij Gispen begon die
ZïeTiiiz:ant geworden was-Toen zag hü wj ai wat h«had-
hem°rnaaZ^ 9;!aT,arbeid te KaraP0n was «en rijke leerschool voor
dTco«*H , 1 H6ndrik d6 °0Ck' Z°°n van den ülrumschen
ue Cock, kennen en daarvan getuigt hij:



„Nooit kon ik- genoeg dankbaar zijn voor de leiding der Goddelijke Voorzienigheid, die mijn gang daarheen voerde. Liefde tot de wetenschap was mü niet vreemd, maar daar leerde ik ook iets van de methode om
kennis te verzamelen".
Daarbij was Gispen een denker. Hij nam niet alleen op, maar verwerkte ook. Hij gaf geen oude kost, wijl hij zelf dachten in logischen samenhang nauwkeurig juist zijn gedachten uitwerkte.
In de tweede plaats wil ik de aandacht er op vestigen, dat, naar mijn innige overtuiging, in den regel een vergrijsde prediker meer recht heeft
op volle kerken dan een jonge.
Immers: een gerijpt oordeel, een rijke levenservaring, een schat van herinneringen, een dieper inzicht in de H. S„ in 't menschelijk hart, in 't zieleleven, een inniger gebedsleven, een hooger gestemde danktoon voor persoonlijk ondervonden uitreddingen, ja wat niet al meer zou ik kunnen noemen, dat de oudere op den jongere vóór heeft?
Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar ik spreek van den gewonen regel. Een volle kerk - althans in Amsterdam - te krijgen is voor een nieuw aangekomen predikant geen kunst, grooter kunst is het, een volle kerk te houden. Yelen raken den loop kwijt, als zij op 't best worden. Mij wil
dat nimmer voorkomen als een gezonde toestand in ons gemeentelijk leven.
Ik weet dorpen waar de kerk, als er een nieuwe predikant kwam, eerst maar matig bezet was. Maar allengs werd het, was hij een vroom en godzalig man, daarby een vriend van studie, beter, en al zou hij dertlS' veertig en meer jaren blijven, de kerk bleef vol en de innigste en diepste behoeften der ziel, ook bij de verstgevorderden, werden bevredigd.
De roem was Gispen vooruitgegaan, toen hij in Amsterdam kwam. Beuker althans ging heen. Er passen geen twee groote masten op één schip zei hij en ging naar Leiden, later naar Amerika, waar hij a s professor aan het Hope College gestorven is; datzelfde college dat Ds. Gispen, den man van art. 8, in 1897 benoemde tot „doctor honons causa" in de theologie, d- w- z. eershalve den doktersgraad aanbood. Wel een bewijs ook, dunkt mij. dat Beuker de groote gaven van Gispen
erkende en waardeerde.
Tot grooten zegen is Gispen in Amsterdam werkzaam geweest, ofschoon de moeiten, verbonden aan "t ambt, hem ook niet gespaard zijn gebleven.
Ook in kerkeraadsvergaderingen wordt men vaak de waarheid van 't spreekwoord gewaar: zooveel hoofden, zooveel zinnen. Wat Gispen zag, zagen anderen vaak niet en daarom wilden zij t niet.
En ook kon hij zelf soms zulke uitersten ter sprake brengen, als men van hem niet verwacht zou hebben. Maar wat hij - zal ik nu zoo maar eens zeggen - in de week bedierf, werd dubbel en dwars weer goed gemaakt op den Zondag Dan zat men met die stille aandacht te luisteren naai de woorden van geest en leven, die de harten der vromen verkwikten, opbouwden en stichtten.



Toen Gispen ruim vier jaar in Amsterdam was, greep er in de Herv. Kerk iets plaats, dat gewichtiger in de gevolgen zou blijken te zijn voor de „afgescheidenen" dan voor de Hervormden. Wij bedoelen de doleantie. Trots die beweging is de Herv. Kerk gebleven, maar de „afgescheidenen" hebben hunne zelfstandigheid ingeboet.
G-ispen noemde de beweging van 1886, het doorbreken van een kerkelijk gezwel of eigenlijk doorsnijden, want heel rijp was het nog niet.
De houding, die heel de afgescheiden kerk van meet af tegenover de doleerenden aannam, was deze: het is onkerkelijk en onchristelijk het werk van 1834 te miskennen, kerken te stichten op plaatsen, waar de afgescheidenen reeds korter of langer aantal jaren een gemeente hebben en dan te spreken van: de kerk te is nu weer tot openbaring gekomen.
Wie de Herv. Kerk verliet om redenen, die de doleerenden voorgaven, dienden, daartoe verplichtte hen Gods Woord en hun geweten, bij de afgescheidenen zich aan te sluiten.
Maar de „uitgeleiden" wilden daarvan niet weten en zoo leefde men een tijdlang naast elkander, op sommige plaatsen het tegenovergestelde vertoonende van wat verwacht mocht worden van christenen van éénzelfde belijdenis.
Wat velen der „afgescheidenen" bedroefd heeft? Gispens méégaan met de doleerenden.
Niet zoozeer nog dit meegaan zelf, als wel de wijze waarop van de „overzij', pressie werd uitgeoefend en waaraan Gispen als Voorzitter van de Synode der „afgescheidenen" te gretig het oor leende.
In grooten getale waren de Christelijke Gereformeerden tegen dit saamgaan met Gereformeerden, wier hoofdman nog maar enkele jaren geleden had verklaard, dat die Chr. Ger. Kerk „krank was in den levenswortel".
Wat Gispen bewogen heeit, als een „blad op den boom om te keeren", men is gaan gissen en gispen, maar verklaren kon men het niet. Heeft hij de draden niet doorzien van het weefsel, dat voor de „afgescheiden" kerk gesponnen werd? Is het persoonlijk bezoek van Dr. K. te zijnen huize hem te machtig geweest?
Wij vragen slechts — oordeelen voegt ons niet.
Maar waarheid is, dat vele broeders en zusters der afgescheiden kerk met zieledroefheid hebben gezien, hoe hun kerkelijk leven door vreemde inmenging eerst en straks door heerschappij letterlijk verwoest is geworden.
Nog te versch ligt de geschiedenis dier dagen achter ons, om daar thans meer over te zeggen. Die na ons komen en de historie dier dagen gaan bestudeeren, zijn onbevangener van blik dan wij. Bleef men den prediker Gispen liefhebben; zijn handelwijze keurde men ten sterkste af, (ofschoon anderen die natuurlijk hoogelijk prezenen, mocht de liefde tot zijn persoon niet verkeeren in vijandschap — ook Gispen heeft in de laatste jaren zijns
') Een veelgebruikte uitdrukking in die dagen omtrent zijii handelwijze.
8



levens ondervonden wat het zegt, vervreemd te moeten leven van hen, die 20, 30 en meer jaren lief en leed in kerkeiijken en in broederlijken zin met hem doorleefd hadden. Nooit kan, 't geen men terugkrijgt, opwegen tegen zulk verlies.
De laatste jaren zijns levens is Gispen dus predikant geweest bij de Gereformeerden. En ook de leden dier kerk hebben nog overvloedig gelegenheid gehad van zijn geheel eenige predikersgaven jaren achtereen te genieten.
En dat zij het op prijs hebben weten te stellen, bewezen wel de altijd bezette kerken waar en wanneer Gispen ook predikte.
En waaraan is het nu, deze vraag dringt zich als van zelf aan ons op, toe te schrijven, dat een oorspronkelijk „afgescheiden" dominé en dan nog wel een man zonder wetenschappelijke opleiding, zulk een groot gehoor jaar na jaar om zich wist te verzamelen en zich een plaats heeft weten te veroveren in de harten van duizenden. AVant niet enkel in Amsteidam, maar in heel ons vaderland en zelfs in het buitenland, (denk b.v. aan Amerika) was Gispen bekend en geliefd.
Dat de oplossing dezer vraag niet in één antwoord is te geven, ligt voor de hand. Zelfs niet, al zou men zeggen, wat ontegenzeggelijk waar is: Gispen was een godzalig man, want, Gode zij dank, Nederland telt vele godzalige predikanten, maar deze zijn daarom niet altijd bekend ver buiten den kring van hun gemeentelijken arbeid.
Evenmin: Gispen was een Gereformeerd prediker, want die zijn er ook meer, ja, in de oogen van velen Gereformeerder ? dan Gispen.
Ziehier iets uit Gispen predikkundige aanteekeningen. ')
„De voorbereiding voor den kansel moet dan ook voornamelijk gericht zijn op het recht verstaan van de woorden Gods. De prediker moet zeker zijn, dat hij den waren zin van het woord vat. Hij doet dit natuurlijk met de vele of weinige hulpmiddelen, die hem ten dienste staan, en naar zijn beste weten. Anderen naar dat woord richtend, stelt hij, in de eerste plaats, zich zeiven onder het gezag der Schrift, van zijn eigen woorden wegwerpend, wat blijkt met dat woord niet overeen te komen. Nieuwe openbaringen ontvangt bij niet. Hij is uitdeeler, uitlegger, uitroeper van de beschreven woorden Gods. Orgaan des Heiligen Geestes, niet om nieuwe, woorden Gods voort te brengen, maar om de oude woorden, altijd door, den volke te verklaren. Hij werkt, zooals een voortreffelijk godgeleerde en prediker onzer dagen het ergens uitdrukt, uit, wat de Heilige Geest in de Schrift heeft afgewerkt.
Yelen stemmen dit echter niet toe. Het kenmerkende van eene gereformeerde prediking zoeken ze in de eenzijdigheid. Men moet
') Uit het .Tijdschrift: de Vrije Kerk. Juni-afl. 1886 Leiden. D. Donner.



de kracht en den moed hebben, zeggen zij, om eenzijdig te wezen. Niet ja en neen in dezelfde predikatie. De preek moet, voor alle dingen, logisch zijn, er moet stelsel in zitten. De dogmatiek moet tot haar recht komen. Dogmatiek, meesteresse der exegese, dat moet de leus zijn.
Ook zijn er, die hiermede nog niet tevreden zijn. Voor hen is de prediking niet gereformeerd, zoo er niet in zekere bekende termen en geijkte uitdrukkingen gepredikt wordt. Ook moet men over alles durven preeken. Tegen een thema als: „Het stinken voor God" of „het liggen in het bloed", „De jonge zuster, die nog geen borsten heeft en dergelijken moet men niet opzien, zoo men is een man van beginsel en overtuiging. Ook in de bijvoegelijke naamwoorden wordt niet zelden veel gezocht. Het is niet genoeg, dat men den mensch een zondaar noemt, hij is een „verdoemlijk" of „uitverkoren" zondaar. Te spreken naar de Heilige Schriften is niet voldoende, het moet zijn .naar den Woorde Gods". Te zeggen: Paulus zegt, of Jesaja schrijft, of David zong, openbaart een gebrek aan teederheid en fijnen, geestelijken zin, want de Heilige Geest en niet Paulus, Jesaja of David is auteur en eerste oorzaak der Schrift. Het schepsel moet geheel wegvallen. God alles en het schepsel niets, dat moet begin, midden en einde zijn, van elke prediking, zal zij waarlijk gereformeerd mogen heeten.
Dit laatste nu, stemmen wij zonder eenig voorbehoud toe. Maar juist daarom moeten wij ons dachten om het volk met holle klanken op te winden en te fanatiseeren. Een prediker moet eerbied hebben voor zijn gehoor. Hij moet altijd in het oog houden, dat hij spreekt tot redelijke menschen. Zelfs Paulus zegt tot de Corinthiërs: „tot verstandigen spreek ik; oordeelt gij hetgeen ik zeg". Dat moet een prediker van het Evangelie altijd ter harte riemen.
Men heeft gezegd: Jezus was gereformeerd; wie dus niet gereformeerd predikt, predikt Jezus niet. Dit klinkt inderdaad wonderspreukig. Wie zulke wonderspreuken onder het volk durft werpen, is zeker van een groot succes, behalve bij die Christenen, die gewoon zijn na te denken over hetgeen een prediker zegt. En ofschoon het getal van zulke hoorders meestal niet groot is, men treft ze nochtans in iedere vergadering aan. Te zeggen: Jezus was gereformeerd, wie dus niet gereformeerd predikt, predikt Jezus niet, spreekt eenvoudig een sofisme uit.
Verstandige en ernstige leeraren moeten zich van zulke diepzinnigheden onthouden. Zij hebben er waarlijk geen behoefte aan. Het bewijst immers niets, maar men lacht er om, als een Luthersche beweert: Jezus was Luthersch, en een Mennoniet: Hij was doopsgezind, en een moderne: Hij was modern! Een sociaal-democraat vereert in Jezus zijn patroon en een Mariavereerder kan niet anders



oordeelen dan dat Jezus ook zijn moeder vereerd heeft en gelooft mitsdien dat Jezus was: Mariavereerder.
Gereformeerd prediken is eenvoudig alles prediken wat G-od in Zijn woord geopenbaard heeft. Wie dat, met een eenvoudig hart en eene eerlijke conscientie voor God en de menschen, poogt te doen, zal al de leerstukken der gereformeerde kerk, in hoofdgedachte en grondlijnen, vinden in de Heilige Schrift. Neemt b.v. het gewichtig, allesbeheerschend leerstuk der praedestinatie, of dat van de volstrekte onmacht des menschen ten goede. Een prediker, die van harte gereformeerd is, zal deze leerstukken nooit verzwijgen. Zij zullen, als een gouden draad, door zijne gansche prediking heen loopen, zonder dat hij juist ieder oogenblik, te pas en te onpas, de dogmatische formules noemt, waarin niet onfeilbaar geïnspireerde geleerden deze dogma's omschreven en naar de wetten van het denken ontwikkeld hebben. Zoomin hij deze belangrijkste aller dogma's verzwijgt, verzwijgt hij de leer van 's menschen verantwoordelijkheid, of de algenoegzaamheid van Christus offerande, of het bevel der bekeering en des geloofs, of de roeping der geloovigen om de heiligmaking na te jagen, in de vreeze Gods en te leven naar het Woord. De vrees om in botsing te komen met de leer van de onmacht zal hem niet weerhouden het: bekeert u en gelooft het Evangelie, luide te verkondigen, aan den Heer overlatende de synthese te werken in het hart dergenen, dien het gegeven wordt te gelooven.
Gereformeerd preèken is" in den grond, Bijbelsch prediken".
Wat dan Gispen tot Gispen stempelde?
Laat ik trachten het u duidelijk te maken.
Gispen was en is gebleven: de eenvoud in persoon-
De gescheidenen van 1834 telden niet vele rijken, niet vele edelen en uit hun midden voortgekomen, heeft Gispen zich die afkomst nooit geschaamd of deze verloochend.
Toen Gereformeerden A. en B. vereenden en de finantiëele positie der afgescheidenen er beter op werd, zei een der mannen van B, die de borst nog al wat hoog droeg: „het \vordt ook tijd, dat Ds. Gispen eens tusschen die Joden vandaan komt."
Maar Gispen bleef wonen in zijn oude woning, midden onder Gods oude volk.
Een onzer dagbladen schreef bij zijne begrafenis: „het waren meest eenvoudige leden zijner gemeente, die om 't graf waren geschaard." Daarin lag een groote lofspraak voor den overledene. Tot die eenvoudige lieden had hij zelf behoord, tot hen voelde hij zich in 't bijzonder aangetrokken, hij, die fijnen tact en beschaving genoeg bezat, om, moest het zijn, met de grooten dezer aarde om te gaan en die ook onder dezen vele oprechte vereerders telde.
Zoo eenvoudig hij was in zijn persoon, was hij ook in zijn spreken. 't Kon niet eenvoudiger. Wat wel eens genoemd wordt welsprekendheid,



hoogdravendheid, boeien door woordenrijkheid en voordracht, Gispen miste zoowei het een als 't ander. En toch boeide hy. Ja, door zijn eenvoud, zijn natuurlijkheid in spreken. Daarbij was alles wat hij zei zoo glashelder van 't begin tot 't eind, dat een kind hem volgen kon en de grootste redenaar en geleerde het hem niet kon nadoen.
Want die eenvoud hield volstrekt niet in, dat diepgang ontbrak. Gispen verstond de zeer moeielijke kunst om de diepste gedachten der H. Schrift en van 't menschelijk hart op eenvoudig-bevattelijke wijze bloot te leggen. Zoo onnavolgbaar juist, dat de duizenden, die hem hoorden als uit één mond getuigden: Hij sprak naar, en uit mijn hart.
Uiterlijk had hy meê: een zeer vriendelijke, aangename verschijning te zijn, terwijl in zijn stem iets weemoedig-klagends was, dat den teweeggebrachten indruk van het eenvoudige woord verhoogde.
Ook moet in dit verband genoemd worden zijn ernst en zijn humor.
Maar dat zijn tegenstrijdigheden zegt ge. Ja, dat zijn het tot op zekere hoogte ook. Maar in Gispen waren ze op bizonder gelukkige wijze vereend en de uitingen van zijn humor hebben hem vele onaangename oogenblikken in 't leven bezorgd, hem, die 't anderen zoo aangenaam wist te maken.
Diepgaande ernst, voorgewend of echt, was over 't geheel bij de mannen der scheiding. En nu was er één onder hen, en dat nog wel een dominê, die zoo raar uit den hoek kon schieten, die zulke lachlust-verwekkende dingen zei en schreef en dan tegelijk ook weer zoo ernstig kon zijn, dat men heusch niet wist wat van hem te denken.
Mij dunkt, ik hoor ze al. De een zegt: „ik geloof toch, dat het een bekeerd man is, maar hij kan wonderlijke uitvallen doen. Maar hij is nog jong, t zal met de jaren wel beteren. Zijn ervaring is nog gering, maar als God hem eens door diepe wegen leidt, dan zal hij gen en al ernst worden".
„Wat een en al ernst," zegt de ander. „Hij 'hoort bij ons niet. Zulke dominé's moeten wij niet hebben. Er is geen greintje ernst aan dien man. Als ge soms meent, dat hij ernstig zal worden, dan komt er weèr zoo'n malligheid tusschen in. Daar lachen de jonge menschen om, maar beproefde vromen moeten daar niets van hebben."
Zijn ernst en humor nu werkelijk tegenstrijdigheden? Mij wil het voorkomen van niet, ofschoon oppervlakkige beschouwing licht tot deze gevolgtrekking komt.
Spurgeon schreef eens: „nimmer heb ik, ook in de ernstigste omstandigheden, het lachverwekkende van iets kunnen voorbijzien."
Dat kon Gispen, wien humor in zoo ruime mate was toebedeeld, evenmin. En toch zal niemand onzer een van beiden — wij zouden er meer kunnen noemen - diepen ernst ontzeggen. De onbeduidendste dingen wist Gispen door zijn humor gloed, kleur en leven bij te zetten en midden in den ernst verliet hem de humor zóó weinig, dat hij wel eens gezegd heeft, verreweg het meeste wat zich aan zijn geest voordeed maar ten achteren te houden.



Als origineëlen worden de menschen geboren, maar zij sterven als copieën, heeft een Duitscher eenmaal gezegd. Daar ligt veel waars in dit woord. Maar Gispen is oorspronkelijk gebleven. Had het in dit opzicht misschien iets voor, dat hem schoolsche opleiding ontbroken heeft? Hij heeft zich gevormd, maar is niet vervormd.
Zijn preeken waren anders dan die van anderen.
Het hoofd van een onzer Christelijke scholen zei eenige jaren geleden tot mij: „Vele predikers praten elkander na, en kunt ge vooruit haast wel zeggen wat er komt, maar Gispen boeit u door zijne verrassingen". Hij sprak zoo gemakkelijk, omdat elke preek de vrucht was van — men mag wel zeggen — jarenlange overdenking.
In een heele week, neen in weken was er niet uit boeken te halen wat hij in één preek zei. Zulke predikers zijn schaarsch.
Dr. Ph. J. Hoedemaker, Gispens tijdgenoot, was er ook zoo een.
Nadoen kan men zulke mannen evenmin als zij 't ons kunnen voordoen. Maar wel verklaart het wat eens iemand zei, die zulk een oorspronkelijk man op een conferentie hoorde en toen vroeg: „welke dominé is dat?" Dat is geen dominé, werd er gezegd, dat is een schoenmaker. Nu, heette het toen, laat dan onze dominé in 's mans plaats schoenmaker en laat .die schoenmaker onze dominé worden.
Wat Gispen in rijke mate ook geschonken was ? Menschenkennis.
Hij schreef eens, hoe noodzakelijk het was, dat studenten empredikanten aan menschkunde deden.
Een koopman was geen koopman zonder warenkennis, maar een predikant scheen wel predikant te kunnen zijn zonder menschenkennis.
En toch — niets minder waar dan dat.
Bij het graf van Gispen heeft Ds. Neyens o.m. gezegd: het volle en rijke menschenleven lag voor Gispen als een geopend boek, en de behoeften van het menschelijk hart kende hij.
Ook in dit opzicht had hij benijdbare gaven.
Waarom zijn er zooveel menschen, die, ofschoon zij het goed met ons meenen, ons toch niet aantrekken? Omdat zij ons niet verstaan.
Elk menschelijk hart heeft behoeften, die bevrediging vragen. Maar als ge dat hart niet verstaat, dan kunt ge met den moede niet een woord ter rechtertijd spreken. En dat kon Gispen. Het rijke en volle menschenleven lag als een geopend boek voor hem en in de harten wist hij te lezen. Vaak beter dan ge u zelf kendet, kon hij u zeggen wat in het hart leefde en verbaasdet ge u over zooveel menschenkennis.
Gelijk wij zagen, is dit ook in groote mate uitgekomen in zijne geschriften, bijzonder in zijne brieven aan een vriend te Jeruzalem.
Kon het dus wel anders, of deze afgescheiden predikant moest ook de opmerkzaamheid trekken buiten den kring der kerkelijke atmosfeer waarin hij leefde?
En zoo werd, allengskens, Gipsen meer en meer een bekende in heel het



land. Hij sloot vriendschapsbanden met geloovigen in de Hervormde kerk; hij verstoutte zich straks — ik zeg niet te veel, het was in die dagen een waagstuk — Hervormde kansels te beklimmen en wat toen in zijn kring over hem gedacht en gezegd is — het is maar goed dat wij het niet meer weten. Zulke woorden zijn waard met den wind te verwaaien. —
Onze dichter-prediker Beets heeft eens gezegd:
Partijman wezen wil ik niet,
'k Wil aan geheel mijn volk behooren.
Dat kon ook van Gispen gezegd en dat verklaart voor geen gering deel de liefde, die men hem toedroeg en dat hij gehoord werd door zoovele niet-leden zijner kerk.
Niet over kerkmuren heen reikte hij de broeders, die in ander kerkverband leefden, de hand, maar hunner een wilde hy met hen samengaan en samenwerken en de schrijver aan zijn vriend te Jeruzalem heeft beleef^, dat de Bazuin, het orgaan der afgescheiden kerk van Nederland, door tal van menschen, niet tot die kerk behoorend, gelezen werd. Ben man uit het volk en voor het volk, dat was Gispen.
Dat de in het eerste deel mijner lezing opgenomen eigenschappen, die Gispen als mensch bezat, dit alles ondersteunden en omgaven, spreekt vanzelf.
Trouwens, meer of minder zijn die eigenschappen altijd het deel van mannen, die aan geheel hun volk behooren. Zonder deze behoorden ze er niet toe.
Maar al deze voortreffelijke eigenschappen als mensch worden in de schaduw gesteld als wy letten op de liefde, die in het hart van Gispen woonde om zondaren aan de voeten te brengen van dien Heiland, Wiens dienstknecht hij was en van Wiens groote liefde het Gispen een lust was om te gewagen.
Ziehier zijn eigen woorden, gedicteerd op zijn krankbed, 25 Aug. 1.1.:')
„Ik heb van kindsaf de begeerte gehad om Evangeliedienaar te mogen zijn. Op 17 Aug. j.1. heb ik den dag mogen beleven van mijne drie en vijftig-jarige ambtsbediening. En nu zijn de twee stukken: het leven en de dood de saamvating en de grond van alles wat wij weten. Dood en leven zijn de onafscheidelijke tegenstellingen, die in verband met zonde en genade alles beheerschen. Dit geloof aan elkander te kunnen geven kunnen wij niet. Het eenige is, dat wij elkander toewenschen en toeroepen: gelooft in den Heere Jezus Christus, dan hebt sre het leven; want het leven is in Hem, Hij is de fontein des levens, de mededeeler van het leven, de bewaarder van het leven; die in Hem gelooft, die heeft het eeuwige leven."
1) Dit en ook wat eerder volgt is door zijne kinderen openbaar gemaakt en geplaatst in de Amsterdamsche Kerkbode. Uitgave W. Kirchner, Amsterdam.



DE BEJAARDE Ds. W. H. GISPEN.



Het is den grazen dienaar niet vergund een zoogenaamde „afscheidspreek" voor zijne gemeente te mogen uitspreken. Maar in dit afscheidswoord lag de gedachte dier preek en dit woord is ook „de samenvatting van geheel zjjne prediking van den Christus, dien hij drie en vijftig jaar heeft mogen verkondigen als de Weg, de Waarheid en het Leven,"
Maar, heeft hij geen afscheidspreek kunnen doen, van hem kunnen wjj zeggen, wat hij, 2 Juni 1888, op het graf van Anthony Brummelkamp getuigde „zijn leven was een preek en zijn sterven de toepassing op die preek."
Gispens hart is jong en zijn geest frisch gebleven tot het laatst zijns levens. Maar het „aarden vat" begaf zich.
„Sinds ruim twee jaren", schreef hij in een zijner laatste brieven aan zijn kinderen, „heb ik gevoeld, dat ik in kracht achteruitging, maar ik heb er my met een vasten wil tegen verzet. Als ik bij zieken kwam hield ik mü goed hen op te beuren. 12 Mei moest ik het opgeven" 
In een brief van 6 Mei 1.1., geschreven aan zijn zoon, heet het:
„Voorts is het goede nieuws, dat ik het tot nog toe op de beenen heb kunnen houden. Met een beetje pyn en een beetje van dit en dat gaat zoo de eene dag na den anderen voorbij. De menschen merken er weinig van, omdat het my in het preeken niet hindert, en wat men overigens doet, dat weten de menschen niet, omdat zij het niet zien.
Het trappen-klauteren is voor rnjj nu een zwaar werk; maar boven zijnde kan men weêr eens uitblazen. En de avondvergaderingen doen ook niet weldadig aan, wjjl er doorgaans een beetje meer wind en koude is, dan men wenschen zou. Evenwel, ik heb het grootste deel van mijn leven mijn lichaam niet gevoeld, wat pijn of ziekte betreft; en nu hoop ik ook in stilheid te dragen, wat de kwade dagen brengen moeten, en gedachtig te zijn aan het woord uit Ps. 39, dat de kracht van den mensch vergaat en zijn glans verdwijnt gelijk de schoonheid van een kleed, als Gods hand op den mensch rust, „omdat hij zijne (Gods) wet vergeet." En dan moeten ook alle dingen samenloopen om ons neder te drukken. Zoolang ik echter nog preeken kan, heb ik nog lust en moed om te leven."
Waarom had Gispen dit leven, ook in zijn ouderdom lief? Omdat hij, jong van hart en frisch van geest, ondanks zijn 76 jaren, nog preeken kon, d.w.z. nog eiken Zondag nieuwe dingen uit den ouden schat des Woords aan de gemeente wist te geven.
Daarom heeft het hem zooveel gekost, om van het leven en den arbeid losgemaakt te worden. Hij gevoelde zich zoo aan het hem omringende leven gebonden; wie hem nog op straat zag gaan, zijn spiedend oog op allen en alles vestigende, zei — ook zonder hem te kennen — een oude man, maar niet oud.



Hoe smartte het hem, gelijk het trouwens alle ouden van dagen smarten zal, zoo alléén over te blijven. Dan heet het:
„Wegsterven onder een jonger en ander geslacht, dat andere behoeften, althans andere wenschen heeft dan het geslacht waaronder wij opgroeiden en oud werden, en waar in huis en familie, in maatschappij en kerk zooveel plaats grijpt, dat treft en schokt en alle gedachten aan iets bestendigs hier beneên wegneemt, blijft er — en dit was meer en meer zijn innigst geluk — ten laatste niets over dan de stille blijdschap en bewonderende dankbaarheid van een hart, dat op G-od heeft leeren hopen en vertrouwen en zich klemt aan de belofte: die van Mij gedragen zijt van den buik aan en opgenomen van de baarmoeder af. En tot den ouderdom toe zal Ik dezelfde zyn, ja tot in de grijsheid zal Ik ulieden dragen. Ik heb het gedaan en Ik zal ü opnemen, en Ik zal u dragen en redden".
En nu is deze beminde man van hier gegaan. Dat tintelend oog is gebroken, dat hart, dat zoo warm klopte stil blijven staan, die hand, zoo vaardig in 't hanteeren der pen, verstijfd, die mond, na duizenden bij duizenden bemoedigd, vertroost, verkwikt te hebben door zijne redenen, gesloten. God nam Zijn dienstknecht tot Zich.
Hoe moeilijk viel het hem in zijne laatste levensdagen zich te gewennen aan de gedachte, dat hij het leven, hem zoo lief en dierbaar als schepping Gods, zou moeten verlaten. Hoe leefde telkens de hoop in zijne ziel weder op, dat hij zijn werk, althans in de prediking, dat heel de liefde van zijn hart had, zou kunnen hervatten.
„De wetenschap is machtig, God is almachtig", zoo zei hij dan en enkele dagen slechts vóór zijn dood heette het nog: „ik kan toch nog weêr op den. preekstoel komen". Maar de aardsche taak was afgedaan. Steeds meer teekende zich het aanstaande scheiden voor zijn geest af. Met kinderlijke, geloovige berusting berustte hij ook nu, gelijk heel zijn leven, in Gods Welbehagen
Het waarom en hoe van zijne verlossing, dat was hem, den diep uit 't slijk gehaalde, steeds een wonder. Daarom heette het: Mijn grond is slechts vrije genade, door hel eeuwig welbehagen. En een oogenblik later weer: alles, alles vrede, door het bloed des Kruises^
„Op den voorlaatsten avond zijns levens" — aldus schreven zijne zonen — „na twee aanvallen van bewusteloosheid, waarin we niets anders dan het sterven zelf meenden te zien, was zijn ziel vervuld met de toekomende heerlijkheid, en hoorden wij hem fluisteren van een wereld zonder zonde, waarin God alles in allen is, en wij aanbidden, ziende het aangezicht Gods en der engelen. Voor den dood zelf was hij niet bevreesd, maar wel voor het sterven in al zijne verschijnselen. Hij had met zijn diep gevoelend hart het leven doorleefd in zijne diepten. Niet minder gevoelde hij al wat in het sterven als eene losmaking van ziel en lichaam gelegen is. Het was een zuchten, „bezwaard zijnde, nademaal wij niet willen ontkleed,



maar overkleed worden, opdat het sterfelijke van het leven verslonden worde". Toen eindelijk de laatste morgen aanbrak, heeft hij met bewustzijn, ofschoon slechts weinig uitend, al de momenten van het sterven doorstaan. De Heere was hem nab\j. Nog tweemaal fluisterde hij een zacht maar duidelijk „ja", als we hem vroegen of hij nu naar boven, naar het huis des Vaders henen ging- W\j hoorden van zijne stervende lippen nog:
„Ik heb gedaan", en een oogenblik daarna: „Ik zal Zijn Naam En
toen ging zijn hand omhoog, naar boven, naar den hemel wijzend.
Nog enkele oogenblkken — en de doodskleur overtoog met witte bleekheid zijn gelaat — en zacht ging zijn adem uit".
De geest keerde tot God, die hem gegeven had en wij, droef te moede, kunnen God niet genoeg danken voor hetgeen Hij ons in dezen dienstknecht geschonken heeft.
Geen verheerlijking van den mensch Gispen, noch van den schrijver of prediker, maar eere aan Hem uit Wien, door Wien en tot Wien alle dingen zijn. Hem zy de heerlijkheid en de lof nu en tot in eeuwigheid.
Amsterdam, 1 Februari 1910.
P. J. WIERSTRA.



ARBEID EN VRUCHT.
Welzalig, die op d' onbeschreven bladen
Yan 't kinderhart Gods wetten schrijven mag,
Die hen, bij 's levens blijden lentedag,
Naar 's Heeren Woord mag leiden en mag raden, — Een werk der liefde, dat zichzelf beloont,
Een arbeid Gods, dien met Zijn gunst Hij kroont.
Wij mogen niet naar vroege vruchten vragen,
De vroegste vrucht is d1 allerbeste niet;
De gaardenier, die frisschen bloesem ziet,
Hij beidt zijn tijd, in wachten zonder klagen.
Wie vrucht verlangt en niet op bloesems acht,
Vindt nergens, wat zijn ongeduld verwacht.
Maar ledig zal Gods Woord niet wederkeeren:
Wie roeit het uit, wat zelf Hij heeft geplant? Ons troostwoord is: „'t komt al door Zijne hand,
Als w' al den wasdom slechts van Hem begeeren.'* Wie plant en nat maakt, die verstaat zijn taak; De vrucht komt óók — maar dat blijft 's Heeren zaak.
D. P. J. Sm.







m-A. si &
m ê
§ I