1836. 18 SEPTEMBER, 1886,
IE T S
«""■'TT"
BETREFFENDE DE GESCHIEDENIS
fie-idacfit -Gij- iVaci/Z- 50 jaticj- -Gestaan
DOOK
Filoclezius,
G. M. KLEMKERK
GOES.
CHRISTELIJKE GEREF.. GEMEENTE
' TE
GOES,







1836. 18 September. 1^88.
IETS
BETREFFENDE DE GESCHIEDENIS
DEK
'T?
CHRISTELIJKE llllf. SBMIEfïg
TR
goes,
lwt?adU tij. flaa. 5ojatif totaan,
BOOR
f rLOCLEZIUS,
goes, g. m. klemkeek.



ft M. Klemkerk, boes.
Boekdrukkerij van u. 



Ik zal met al mijn hart den Heer, Blijmoedig, geven lof en eer;
Mijn tong zal mijn gemoed verzeilen, En al Uw wonderen vertellen.
Zingt, zingt den Heer, die eeuwig leeft, Die Zion tot Zijn woning heeft;
En laat voor aller volken ooren , Met psalmgezang, Zijn daden hooren.
Ps. 9 :1 en 11.







Waar thans de Chr. Geref. Gemeente van Goes haar 50jarig bestaan wenscht te vieren, zal het velen, naar wij vertrouwen, aangenaam zijn eene bijdrage te mogen ontvangen, welke eenige bijzonderheden bevat uit de 50 jarige geschiedenis dier gemeente. Inzonderheid de leden dier gemeente zelve — als plaatselijke gemeente — zullen daarmede verblijd zijn, aangezien zij daarin wellicht iets zullen vinden, wat zij in vroeger dagen hoorden mededeelen van ouders of grootouders, die de gebeurtenissen mede doorleefd hebben. Zeer waarschijnlijk echter zal het getal derzulken niet zoo heel groot zijn, want de meeste leden, en inzonderheid het jeugdige geslacht, weten bitter, o zoo bitter weinig omtrent de Kerk. En toch! hoe zeer gewenscht is het, dat zij dit weten. Hoeveel troost en opbeuring kunnen zij er in later dagen, als moeite en verdriet komen, of als ook zij eenmaal aan vervolging om des geloofs wil zullen blootstaan, uit putten! Daarom, verbergt het niet voor de kinderen, vertellende de loffelijkheden des Heeren, en Zijne sterkheid, en Zijne wonderen, die Hij gedaan heeft; opdat het navolgende geslacht die weten zou en dat zij hunne hoop op God zouden stellen en Gods daden niet vergeten, maar Zijne geboden bewaren , (naar Ps. 78 : 4, 6 & 7).
Gebiede God Jehovah genadiglijk Zijnen zegen over dit boekje, en doe Hij het strekken tot eer en verheerlijking van Zijnen heiligen Naam!
Zoo zij het!
Goes, Septbr. 1886. FILOCLEZIUS.







De jaren 1816 en 1834 staan nauw met elkander in verband. De Synode toch, in het eerste jaar gehouden, heeft de Gere-1 formeerde leer over boord geworpen en daardoor o. m. veroorzaakt, dat Ds. Molenaar in een, in 1827 uitgegeven, werkje (*) uitriep: „Aldus zijn dan de banden gebroken en onze Hervormde Kerk is onze Hervormde Kerk niet meer" (bl. 16), terwijl hij (op bl. 24) vervolgt: „Daarom bidden wij de Nederlandsche Synode, jaarlijks in Den Haag gezeten, dat dezelve dit adres en zoovele geuite klachten ter harte neme en in plaats van voort te gaan op de reeds aangetoonde wijze, liever terug te keeren van eene dwaling, die zoo groot en zoo verderfelijk is. Indien er toch meerdere onrust komt en er soms scheuring uit voortsproot, zou dan de Synode niet dit voor hare rekening hebben, wanneer zij de banden losgemaakt, de deur opengezet en niet op listige werkmeesters gelet had, die langzamerhand onze Kerk herscheppen willen en die haar eindelijk den ondergang berokkenen zullen?"
Die Synode van 1816 nu is het, die de scheiding van 1834 veroorzaakt heeft, zoodat wel mag gezegd worden : de jaren 1816 en 1834 staan in nauw verband met elkander in betrekking tot de geschiedenis der Kerk. Beide jaren zijn dan ook gewichtige; inzonderheid het laatste, dat als het stichtingsjaar der Chr. Ger. Gemeente in haar geheel mag worden beschouwd.
Q Adres aan alle mijne hervormde geloofsgenooten, 7e druk. Te Amsterdam bij J. H. den Ouden. 1827.



Den 13en October des zeiven jaars toch aanvaardde de kerkeraad, en den Hen de gemeente van Ulrum, een klein dorp in Friesland , het ambt aller geloovigen, zich afscheidende van het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap, om, zooals Groen van Prinsterer het uitdrukte: '„zich buiten bet Genootschap begevende, in de Kerk te kunnen blijven." (*) Kerkeraad en gemeente handelden hierbij in overeenstemming met de Nederlandsche Gereformeerde Geloofsbelijdenis, waarvan art. 28 luidt:
„En opdat dit (n. 1. de eenheid der kerk en de opbouwing der broederen) te beter mocht onderhouden worden, zoo is het ambt van alle geloovigen, volgens het Woord Gods, zich af te scheiden van degenen, die niet van de Kerk zijn en zich te voegen tot deze vergadering, hetzij op wat plaats God ze gesteld heeft; al ware het schoon zóó, dat de Magistraten en Plakkaten der Prinsen daartegen waren, en dat de dood of eenige lichamelijke straf daaraan hinge. Daarom, al degenen, die zich van dezelve afscheiden of niet daarbij voegen, doen tegen de ordonnantie Gods."
En waarlijk, ook zij ondervonden het, wat het beteekende, „de Magistraten en Plakkaten van Prinsen" tegen zich te hebben; zij wisten het bij ervaring, wat het wilde zeggen, staande te blijven bij onrecht en „lichamelijke straf." Immers^ wie telt de boeten, die betaald zijn ter wille van godsdienstvrijheid? Hoeveel lijden is er geleden en hoeveel strijd gestreden door die getrouwen, als zij gestraft werden met gevangenis of inkwartiering, of wel, als zij door de dienaren van den heiligen Hermandad, bestemd om hen te beschermen voor
aütat?eHMaaMegnennteSen gescheiden, m aan het staatsrecht Oetoetst» door Mr. G. Gr. v. Pr. bl. 61.



druk en leed, uiteengejaagd werden, terwijl zij God wilden dienen naar hun geweten!
Evenwel! God was aan hunne zijde; Hij betoonde zich ook nu weder de Helper in nood, de Hoorder der gebeden, Wiens arm nog niet was verkort en Wiens ooren niet zwaar geworden waren. Het was eene rechtvaardige zaak en daarom kan het ook geen verwondering baren, dat het voorbeeld, door Ulrum s gemeente gegeven, weldra navolging vond. Navolging vond, ook in Zeeland, waar de getrouwe HUIBERT JACOBUS BUDDING inzonderheid, werkzaam was. Te Rhenen in 1810 geboren, was hij ten tijde der Scheiding in Goes, terwijl hij in den omtrek dezer stad voortdurend predikte.
Deze ijverige strijder had in Aug. van "'tjaar 1834 voor
't eerst gepredikt te Biggekerke of Bekerke, een dorpje op Wal-
chcien, welke prediking den 14en December des zeiven jaars
gevolgd werd door zijn intreêpreek te dier plaatse. Niet lang
echter arbeidde hij in dit gedeelte van den wijngaard zijns Hee-
ren, want den lsten April 1836 moest hij van daar vertrekken,
wijl hij weigerde de Gezangen bij zijne godsdienstoefeningen te gebruiken.
Den 4en September 1836, zijnde Zondag na Goesche kermis, predikte hij voor de eerste maal op Zuid-Beveland en wel in eene boerenschuur bij 's Heer-Arends kerke. Hij opende deze godsdienstoefening met het laten zingen van Ps. 63 : 2:
'k Heb U voorwaar in 't heiligdom Voorheen beschouwd met vroolijk' oogen:
Hoe zag ik daar Uw alvermogen.
Hoe blonk Uw god lijk' eer alom!
Want beter dan dit tijd'lijk leven Is Uwe goedertierenheid,-



Och! wierd ik derwaarts weer geleid,
Dan zou mijn mond U d' eere geven.
terwijl hij handelde over Johannes 6 : 29 :
„Jezus antwoordde en zeide tot hen: Dit is het werk Gods, dat gij gelooft in Hem, dien Hij gezonden heeft."
Des namiddags predikte hij ter zelfder plaatse. Hij ontleende de stof voor zijne zeer ernstige voorafspraak aan
Matth. 24 : 38 en 39.
„Want gelijk zij waren in de dagen voor den zondvloed, etende en drinkende, trouwende en ten huwelijk uitgevende , tot den dag toe in welken Noach in de ark ging, en bekenden 't niet, tot dat de zondvloed kwam en hen allen wegnam; alzoo zal ook de toekomst zijn van den Zoon des menschen."
Het onderwerp dier namiddagpredikatie was Paulus' Zendbrief aan de Ephesen 5:8.
„Want gij waart eertijds duisternis, maar nu zijt gij licht in den Heere; wandelt als kinderen des lichts."
Des avonds besprak hij de bekeering van Lydia. (Hand. 16 : 14 en 15.)
Des morgens had hij den kerlteraad van Nieuwdorp bevestigd , n. 1.:
Chr. Steketee en P. Van Westen als ouderlingen en
W. de Jager en W. Dekker als diakenen.
Eigenaardig is het, dat hij dien dag zittende heeft gepredikt; een boerenwagen vormde zijne zitplaats.
Den volgenden Zondag, 11 Septbr. predikte hij te Borsele, alwaar hij des morgens den kerkeraad bevestigde van de gecombineerde gemeenten: Borsele, Heinkenszand en s Heerenhoek, n. 1.:



J. Van de Luister en J. Pijke tot ouderlingen en B. G. van Loon tot diaken. Deze laatste was deurwaarder, doch moest deze betrekking verliezen om des geloofs wil. Hij is nog in leven, terwijl Heinkenszand zijne woonplaats is.
Den daaropvolgenden rustdag, 18 Septbr. werden de heilbegeerige zielen te Oudelande te samen vergaderd in eene schuur, toebehoorende aan Stoffel de Mol, wiens zoon M. de Mol thans nog met eere de Kerk te Baarland dient. Aldaar predikte de eerwaarde Ds. Budding wederom, des morgens over de gelijkenis van den onvruchtbaren vijgeboom (Luk. 13 : 6, 7, 8 en 9):
„En Hij zeide deze gelijkenis: Een zeker man had een vijgeboom, geplant in zijnen wijngaard; en hij kwam en zocht vrucht daarop, en vond ze niet. En hij zeide tot den wijngaardenier: Zie, ik kome nu drie jaren, zoekende vrucht op dezen vijgeboom, en vind ze niet; houw hem uit: waartoe beslaat hij ook onnuttelijk de aarde? En hij, antwoordende, zeide tot hem: Heer! laat hem ook nog uit jaar, totdat ik om hem gegraven en mest gelegd zal hebben; en indien hij vrucht zal voortbrengen, laat hem .staan; maar indien niet, zoo zult gij hem namaals uithouwen."
terwijl hij den kerkeraad der thans feestvierende Goeschc gemeente bevestigde en wel tot Ouderlingen: MARTINUS ROBEIJN,
PIETER GEENSE, en HENDRIK ZWIETER.
en tot Diakenen: LAURUS LAURUSSE,
JOHANNES ANROOY, en JOHANNES HOOGESTEGER.
terwijl spoedig daarop ook nog B. REMLINSE als ouderling werd bevestigd, een zeer achtenswaardig man, wiens kleinzoon



in deze gemeente overbekend is door zijne groote dienstvaardigheid en den grooten ijver, dien hij betoont, wanneer het de Kerk geldt.
Aldus was de stichting der Goesche gemeente geschied! De zes voormelde broederen waren des Vrijdags te voren gekozen door de gemeente ten huize van M. Robeijn in de Nieuwstraat te Goes.
Meen nu echter niet, dat het enkel Goesenaars waren, die tot deze gemeente toetraden; men kon er ook wel bewoners van de omliggende dorpen bij opmerken. Allen waren echter vereenigd door eenen band: de lust om God te dienen overeenkomstig Zijnen wil.
Het getal afscheidingen nam sterk toe; op 1 Mei 1837 telde de Goesche gemeente (stad en land bij elkaar) reeds 700 zielen.
Deze menschen werden nu hier, dan daar bijeengebracht. Op Zondag 28 Januari 1838 echter werd voor de eerste maal in Goes gepredikt door Ds. H. J. Budding in eene schuur in de Wijngaardstraat, ter plaatse, waar thans de heer H. J. Yan Noppen woont. Deze schuur was eene bergplaats van hout, toebehoorende aan bakker J. De Jonge.
Des voormiddags bevestigde de predikant ouderlingen en diakenen, welke ter vervulling van vacatures waren gekomen. (Hieronder behoorde o. a. Johs. DE JONGE als diaken) ZEw. las zelf het ;>lste hoofdstuk van Jesaja's profetie voor, en toen hij genaderd was aan het 15e vers, schreeuwde een straatjongen hem de voorgelezen woorden: „Heere der heirscharen is Zijn naam" baldadiglijk achterna.
Toen daarop de leeraar bad, hoorde hij het gelui der kerkklok , waarop hij Jes. 64 : 11 aanhaalde:
„Ons heilig en ons heerlijk Huis, waarin onze vaderen U lootden, is met vuur verbrand; en al onzegewenschte dingen zijn tot woestheid geworden."



Z;jne tek8twoorden in dien gewichtigen morgen waren Jes. iJd het Matste vers het laatste gedeelte:
„en voor de overtreders gebeden heeft."
Onder de godsdienstoefening, juist terwijl de predikant het ge ° deed, kwam de commissaris van politie binnen, vergezeld van twee dienaars. Hevig schudde hij den predikant bij e jas en nep: „Budding, Budding, schei uit en staak deze
Ds bT.-'T ring" ^ gebied h6t U in naam des k°nings." • u ding het zich echter niet van zijn stuk brengen maar
bad voort. _ Toen hij geëindigd had, zeide hij, dat'hij de ver-
gaan^m Wllde r,hSeri' lndien de verSaderden uiteen wilden gaan maar anders niet. Daarop vroeg de commissaris den
predikant naar zijnen naam. Het antwoord was: Gij hebt
» - terwijl „ „ God
naam tohaalMijk te noemen, bijgevolg t» hlJ „ niet onbo.
ten ion l "T » ^ COnscientio zal eenmaal spreken
ten jongsten dage.» Daarop vertrok de commissaris, geene
watrdio- °nder ^ aanWOzi"en veroorzaakt hebbende. De
119 • 75 en 7f;"° VerZ°°ht der Someente te zingen Ps.
Hoor, Heer! mijn stem, naar Uw goedgunstigheid 1 n geef mij naar Uw rechten, kracht en leven.
fü naadren miJ. wier list mijn val bereidtZij zijn in 'tkwaad, in 'tlistig kwaad bedreven,
w''kün van Uw wet, zoo wijd verleid,
Terwijl zij zich aan boosheid overgeven.
Maar, fleer! Gij zijt nabij , Gij ziet mij aan:
De waarheid is aan Uw geboön verbonden •
Ik wist van ouds reeds uit Uw woord en daan,
Dat al, wat Gij getuigd hebt, ongeschonden



En vlekkeloos voor eeuwig zal bestaan,
Gevestigd op onwankelbare gronden.
Des namiddags doopte hij kinderen en predikte over de zelfverloochening. ,
(Matth. 16: 24 „Toen zeide Jezus tot Zijne discipelen : Zoo iemand achter mij wil komen, die verloochene zichzelven, en neme zijn kruis op, en volge mij.')
Ilij bewees de zelfverloochening door middel van het allervolmaaktste gebed; want in de eerste bede verloochening van eigen eer,
in de tweede bede verloochening van eigen heerschappij, „ „ derde „ „ * „ wil en zin,
„ „ vierde „ „ » » zorS'
„ „ vijfde „ „ „ „ gerechtigheid,
„ „ zesde „ „ » » kracht.
Toen kwam de commissaris weder met twee gerechtsdienaars, doch nu all n met hetzelfde verzoek als 's morgens, en met de bedreiging, «lat zoo het niet werd ingewilligd, de predikant zich zou hebben te verantwoorden ter plaatse, waar hij zou geroepen worden. Hierop gaf de moedige dienstknecht des Heeren ten antwoord, dat hij dan het laatste, door Gods genade, hoopte te doen. Alsnu vertrok de commissaris.
Des avonds kwam hij niet weder; doch bij 't uitgaan der vergadering stond er veel volk buiten de deur; ieder had iets te zeggen: de een dit, de ander w< sr wat anders. Enkelen spraken ten gunste van hen en hieronder bevonden zich vele Roomschen , die hen in hunne zaak te mede waren; doch anderen weer spott'en en scholden hen uit, hen achterna schreeuwende. „Knikkers, knikkerianen" enz.
Maar niet alleen dezen smaad moesten zij verduren; daar kwam nog bij , dat ze gestraft werden met boeten en gevange-



nis Wat 'tlaatste betreft: 't is van algemeene bekendheid, hoe de trouwe Bidding ia Middelburg gevangen hee gezeten, «„tt de boeten aangaat: hier v«r mij ligt een W van
^ Voor^boeten 'zjjn^betaaia in Soes voor preaiken en bevestigen
van H. J. Budding:
door J. De Jonge Gz. en
I <Uo.—
Pieteb Geense te samen . . • • ^ ^
» L. . 46.22V2
„ h. zwietek _ 100._
L. Laubusse nog 
L. Laurüsse nog voor 't appelleeren .
T) 
Samen . . • f1332.457,
7pnoe * dertien honderd twee en dertig gulden vijf en veertig pen halve cent" Dat moesten die menschen opbrengen om «t l dienen naar Z» Hl. slecht, een
to^elddat met velen »u kunnen vermeerderd «orden. Eu Z in a» 19e eeuw! In aie eeuw, waarin ,00 hoog wori
opgegeven van vrSheid,
ot
inrrt°:r- treurig, niet ellendig genoeg zoo'fonP TVIoest er nu niet een innige zieleband IC wX : tue onderlinge verdeeldheia en ***,
Moest er nu n* —
heid en partijschap komen? Moest nu der werken plaats maken voor tegenwerken? Helaas, J kwam ten jare 1839/40 scheuring.



In 1836 n. 1. had Willem I, destijds koning over ons geliefd vaderland, een Koninklijk Besluit uitgevaardigd, houdende verklaring, dat, als er afgescheidene gemeenten waren, die wilden afzien van alle aanspraak op de goederen en namen der Hervormde Kerk, en beloofden nooit ondersteuning te zullen vragen uit de schatkist, maar zelf te zorgen voor de onderhouding hunner „kerk en armen", dezelve gemeenten ontheven zouden worden van alle vervolging. Nu zag Ds. Budding er bezwaar in om dit voorstel aan te nemen; hij meende, dat het in strijd met de eere van den Koning der Kerk was al die goederen en den naam van „Gereformeerden" prijs te geven, weshalve hij liever vervolging en smaadheid leed dan dat hij de rechten, die de gemeente daarop had , losliet. Hierin volgden de gemeenteleden van Heinkenszand en Krabbendijke hem na; de overige schapen zijner kudde echter meenden, dat men alles, goederen, titels, alles veil moest hebben voor de ongestoorde verkondiging der zuivere leer, en, hoewel te^en dien maatregel protesteerende, als zijnde geheel onrechtvaardig, onderwierpen zij zich, teneinde alzoo ongestoord godsdienstoefening te kunnen houden. Zij vergaderden nu des Zondags op vier plaatsen; n. 1. ten huize van P. Geense, H. Zwieter, Joh. de Jonge en L. Laurusse. Men had aldaar onderlinge gezelschappen, waar men elkander trachtte te stichten en op te bouwen in de leer, die tot de godzaligheid leidt. Dit nu beproefde men te bereiken door een ouderling te doen voorgaan, die dan gewoonlijk eene predikatie las.
Dit was voorwaar eene zware beproeving voor de gemeente, want Ds. Budding bleef prediken in de Wijngaardstraat en stelde zich tegenover de anderen. Als een voorbeeld, hoe hij het volk trok, diene het volgende:
Op zekeren rustdag ging hij naar Wilhelminadorp, gevolgd



door eene talrijke menigte volks, tot dewelke hij, al voortgaande, predikte over Jes. 28 : 18:
„En ulieder verbond met den dood zal te niet worden, en uw voorzichtig verdrag met de hel zal niet bestaan; wanneer de overvloeiende geesel doortrekken zal, dan zult gijlieden van denzelven vertreden worden."
Hoewel hij door den veldwachter van Wilhelminadorp zeer bemoeilijkt werd, vervolgden hij en zijne schare den ingeslagen weg tot aan het Goesche Sas, ruim een uur van de stad verwijderd.
Op een anderen Zondag trok hij, daar de vergaderplaats te klein was om de saamgevloeide menigte te bevatten, de Ganzepoort uit en de Voorstad door, waarna hij den Kloetingschen en vervolgens den 's Gravenpolderschen straatweg opsloeg. Bij de waterleiding gekomen, ter plaatse, waar het zoogenaamde „Nissepadje" eindigt, hield hij staande , tot de menigte sprekende naar aanleiding van Hebr. 13: 11 —13.
«Want welker dieren bloed voor de zonde gedragen werd in het heiligdom door den hoogepriester, derzelver lichamen werden verbrand buiten de legerplaats. Daarom heeft ook Jezus, opdat hij door zijn eigen bloed het volk, zou heiligen, buiten de poort geleden. Zoo laat ons dan tot Hem uitgaan buiten de legerplaats, Zijne smaadheid dragende.»
Staande aan de waterleiding, weerklonk het gezang der vergaderden uit Ps. 42 : 4 en 5.
Ik ben Uwes zeer gedachtig,
Ook aan des Jordanen kant,
En Uwer goedheid zeer krachtig In Hermon, dat koude land,
En aan Misar den berg bloot,



Daar d'een diepte d' ander groot Toeschreit, en daar de tempeesten (*)
Over mij gaan minst en meesten.
Al de groote waterstroomen Zijn, Heer, over mij gegaan,
En mij over 't hoofd gekomen,
Maar, Gij hebt mij bijgestaan.
's Daags toont Gij mij Uw goedheid,
En 's nachts Uw barmhartigheid.
Dies zal ik U, Heer, belijden Gij hoedt mijn ziel 'tallen tijden (')
Waarlijk, had Tollens aan deze gebeurtenis de stof tot zijn boeksken ontleend, hij hadde gezongen:
Zoo gaat de leeraar voort;
Zoo trekt de schare heen:
De Goesche straatweg hoort De Psalmen van Datheen.
Het is licht te begrijpen , dat Ds. Budding aldus vele hoorders trok. Men zou geneigd zijn te denken, dat het onmogelijk was vol te houden : een eenvoudig man eene predikatie lezende tegenover een door eu door geleerd, grootelijks begaafd man, die zich bovendien bekend en bemind maakte door zijne bijna grenzelooze liefdadigheid, terzelver tijd predikende! Alleen door Gods genade bleet men staande.
In Mei 1840 kwam Ds. Cornelis van der Meulen, een man
(*) Stormen.
(') Ds. Budding gebruikte na de scheuring de oude Psalmberijming van Petrus Dathenns, hetwdk mede tengevolge had, dat velen hem afvielen.



uit het volk met buitengewone gaven en van erkende godsvrucht , naar Goes om te prediken en kinderen te doopen. Dit geschiedde in eene schuur op den zoogenaamden 's Heer Hendrikskinderendijk even buiten de voormalige poort, nabij de „Weel." Dit had tengevolge, dat enkele der Goesche gemeenteleden weder werden beboet met f 400.
Zeer opmerkelijk is het, dat ongeveer 270 jaren te voren, n. 1. in 1570 op dezelfde plaats werd gepredikt voor de afgescheidenen van de Roomsche Kerk; toen was het prediking van de zuivere gereformeerde leer tegenover de bedriegelijke leerstellingen van Rome, dat Christus' priesterschap verloochende ; thans was het op dezelfde plaats de zuivere Evangelieverkondiging tegenover de valsche leer, welke in de Hervormde Kerk werd verspreid, waardoor Christus' koninklijk ambt werd aangerand. Treffende overeenstemming, niet waar?
Ondertusschen waren van hier vele requesten en adressen naar den Koning opgezonden, doch alles vruchteloos! Men had geen gehoor; de Regeering was als doof voor de zuchten, die geslaakt werden uit verlangen naar vrijheid, naar ware vrijheid van godsdienst. Evenwel! spoedig trad Willem I van het Staatstooneel af, afstand doende van den troon, waarop deze door zijnen zoon, Willem II, den veelgeliefden kroonprins, den held van Waterloo, werd bestegen. Het behaagde den Almachtigen God, het hart van dezen Willem zoodanig te neigen, dat hij in Januari 1841 vrijheid gaf om godsdienstoefeningen te houden, terwijl, 8 jaar later, onze tegenwoordige Koning, de veelgeliefde Willem III, die vrijheid nog grooter, de banden nog losser maakte, of liever, ten opzichte der Chr. Afgescheidene Gemeente, zooals zij toen heette, de laatsten geheel wegnam.
loen de gemeente die vrijheid had verkregen, kwam zij in



't zelfde jaar in het bezit van een kerkgebouw. De zeepziederij „DE "WERELD", in de Wijngaardstraat nabij de voormalige Koepoort, kon door Gods zegen door de gemeenteleden zelve gekocht worden en weldra, op Zondag 28 Februari 1841, vergaderde de gemeente in dit gebouw, terwijl het op Zondag 14 Maart van dat jaar door Ds. C. Van der Meulen aan zijne bestemming werd gewijd met de woorden uit Ps. 27 : 4.
„Een ding heb ik van den Heere begeerd, dat zal ik zoeken: dat ik al de dagen mijns levens mocht wonen in het huis des Heeren, om de lieflijkheid des Heeren te aanschouwen en te onderzoeken in Zijnen tempel."
Des namiddags ontleende hij zijne, stof aan de 10e Zondagsafdeeling van den Heidelbergschen Catechismus.
Treffende overeenkomst weder! Eerst had deze plaats gediend om zelfstandigheden te bereiden, die den mensch zouden zuiveren van stoffelijk vuil en hem rein maken voor zijne medemenschen, en zelfs op den dag der inwijding stonden de zeepbakken er nog, daar men nog in lang niet gereed was 
en daar was de dienaar Gods bezig om het zaad te strooien, dat in later tijd vruchten moest voortbrengen, die de harten der hoorders zuiveren zouden van geestelijk vuil en ze rein, als eene onbevlekte maagd, stellen voor God!
Maar ook: heerlijke tegenstelling! waar vroeger de voorbijganger door het opschrift, dat van ongewone grootte was, herinnerd werd aan de wereld, aan de wereld met hare aanlokselen en begeerlijkheden , aan de wereld, die niets van God of godsdienst wil weten ,.. . . daar werd nu den bezoeker toegeroepen: „de wereld gaat voorbij en hare begeerlijkheid; het is hier geen blijvende stad, zoekt daarom de toekomende" en: „het is den mensclien gezet eenmaal te sterven en daarna het oordeel!" Treffend, niet waar?



Na deze inwjjdingspredikatie werd Ds. CORNELIS VAN" DER MEULEN te Goes beroepen, en dat beroep aangenomen hebbende, deed hij alhier zijne intrede op Zondag 13 Juni 1841 , met de woorden van den Apostel Paulus 2 Cor. 4:7: „Maar wij hebben dezen schat in aarden vaten, opdat de uitnemendheid der kracht zij Godes en niet uit ons," terwijl hij des namiddags de 21ste zondagsafdeeling van den Heidelbergschen Catechismus behandelde, beide malen voor eene zeer groote schare optredende.
Misschien zal het dezen of genen opmerkzamen lozer vreemd voorkomen, dat hier van geene bevestiging sprake is, doch dit sproot voort uit het zeer geringe getal leeraren, destijds tot de nog jeugdige kerk behoorende.
Nadat Ds. Van der Meulen ongeveer 3 jaar de gemeente had gediend, kwam op zekeren Zondag na Goesche kermis in tjaar 1844 Ds. Budding, toen predikant bij de Afgescheidene Gereformeerde Gemeente te Groningen, te Goes en trad voor de gemeente op. Hij bekende voor 't aangezicht zijner hoorders, dat hij verkeerdelijk had gehandeld met scheuring te verwekken en zich tegenover de broederen te stellen; hij las en verklaarde Prediker 8, welk hoofdstuk zijne belijdenis vervatte. Vervolgens sprak hij tot de gemeente met Joh. 10 : 28a tot tekst: «En lk geef hun het eeuwige leven.»
Des namiddags maakte de 35e Zondag (over 't 2e gebod) zijn onderwerp uit.
Met veel vrucht hier zes jaren gearbeid hebbende, vertrok Ds. Van der Meulen in 1847 naar Amerika. 5 April van dat jaar, zijnde 2e Paaschdag, predikte hij zijn afscheidswoord aan do Goesche gemeente naar aanleiding van Hand. 20 : 18 — 27: «En als zij tot hem gekomen waren, zeide hij tot



hen: Gijlieden weet, van den eersten dag af, dat ik in Azië ben aangekomen, hoe ik bij u den ganschen tijd geweest ben; dienende den Heere met alle ootmoedigheid en vele tranen, en verzoekingen, die mij overkomen zijn door de lagen der Joden: hoe ik niets achtergehouden heb, van hetgeen nuttig was, dat ik u niet zou verkondigd en u geleerd hebben, in het openbaar en bij de huizen; betuigende, beide Joden en Grieken, de bekeerinb tot God en het geloof in onzen Heere Jezus Christus. En nu ziet; ik gebonden zijnde door den Geest, reis naar Jeruzalem, niet wetende, wat mij daar ontmoeten zal, dan dat de Heilige Geest van stad tot stad betuigt, zeggende, dat mij banden en verdrukkingen aanstaande zijn. Maar ik acht op geen ding, noch houd mijn leven dierbaar voor mijzelven, opdat ik mijnen loop met blijdschap mag volbrengen, en de dienst, welke ik van den Heere Jezus ontvangen heb, om te betuigen het evangelie der genade Gods. En nu ziet, ik weet, dat gij allen, waar ik doorgegaan ben, predikende het koninkrijk Gods, mijn aangezicht niet meer zien zult. Daarom betuig ik ulieden op dezen huidigen dag, dat ik rein ben van het bloed van u allen, want ik heb niet achter gehouden, dat ik u niet zou verkondigd hebben al den raad Gods.»
Bij deze gelegenheid werd o. a. gezongen Ps. 102: 15:
Als een kleed zal 't al verouden :
Niets kan hier zijn' stand behouden Wat uit stof is neemt een end Door den tijd , die alles schendt;
Maar Gij hebt, o Opperwezen!
Nooit verandering te vreezen.
Gij ! die d' eeuwen acht als uren,
Zult all eeuwigheid verduren.



Alsnu was de gemeente zonder herder en leeraar. In deze vacature werd zij bediend door onderscheidene predikanten , o. a. Ds. Gardenier van Wolfaartsdijk, Ds. Steketee van Nieuwdorp en Ds. De Waal, predt. der gecombineerde gemeenten Neuzen, Zaamslag en Aksel.
De vacature duurde bijna drie jaren. De gemeente verkreeg toen een gunstig bericht van Adriaan deBruijne, een vroegeren stadgenoot, die eertijds in Goes het eerzaam bedrijf van molenaar had uitgeoefend en die nu door de gemeente als haar leidsman werd begeerd. Den 3en October 1849, zijnde des Woensdags, zou het classicaal examen (of liever: het examen voor de provinciale vergadering, omdat er toen geen „classes" bestonden) afleggen. Don rustdag te voren, dus 80 Sept., werd de gemeente door Ds. De Waal gediend, die tot haar sprak naar aanleiding van Hosea 6 : 1 en 2:
„Komt en laat ons wederkeeren tot den Heere, want Hij heeft verscheurd en Hij zal ons genezen; Hij heeft geslagen en Hij zal ons verbinden. 11 ij zal ons na twee dagen levend maken; op den derden dag zal Hij ons doen verrijzen, en wij zullen voor Zijn aangezicht leven."
Men begrijpt, hoe deze zeer begaafde man de toepassing maakte, zinspelende op den derden dag.
Den volgenden Zondag, 7 Oct. 1849, bevestigde Docent A. Brummelkamp den nieuwen leeraar in zijn ambt en wel met eene vrije toespraak, zonder tekstwoorden. Des namiddags verbond Ds. A. DE BRUI.TNE zich aan deze gemeente met de woorden uit 1 Cor. 2:2:
.,Want ik heb niet voorgenomen iets te weten onder u, dan Jezus Christus en dien gekruisigd."
Aan den avond van dien gewichtigen dag trad Yader Brum-



meikamp nogmaals voor de gemeente op. Hij had tot tekst voor deze ure gekozen Coloss. 4:2:
„Houdt sterk aan in het gebed en waakt in het zelve met dankzegging."
Zoo was dan de gemeente wederom in het bezit van eenen eigenen leeraar, en wel van eenen zeer ïjverigen leeraar. Des Zondags trad hij driemaal en in de week ook nog eenmaal op, terwijl zijne toespraken getuigden van onvermoeiden ijver en van ongeëvenaarde inspanning. Zijn naam zal lang in gedachtenis blijven, inzonderheid door zijn' arbeid op, wat wij thans zouden noemen, „het gebied der inwendige zending." Om slechts één voorbeeld te noemen, hoe gezegend hij arbeidde: Bij zijne komst aan deze plaats was op Biezelinge slechts één, zegge één persoon, welke lid was van de gemeente. Spoedig echter verrees door zijn toedoen aldaar een net kerkgebouw,' alwaar hij om de zes weken des Zondags den dienst vervulde, terwijl hij daarenboven nog dikwijls in de week voorging. Thans is deze gemeente zeer bloeiend; eerst is zij gediend door Ds. Boon, thans te Zaamslag, terwijl nu de ijverige Ds. Apeldoorn aan haar zijne krachten wijdt.
Hetzelfde geschiedde te Heinkenszand; aldaar werd door hem in de week dikwijls gepredikt in de eene of andere schuur, terwijl hij veel aanhang verwierf en, ondanks de vele kerkelijke twisten, die daar ter plaatse heerschten, ontstond er in 1869 eveneens een zelfstandige gemeente, welke eerst door Ds. Verhave (thans te Kamperland), daarna door Ds Van Dijk (thans te Tholen) en tegenwoordig door Ds. Steketee gediend werd en wordt. De gemeenten Biezelinge en Heinkenszand mogen derhalve aangemerkt worden als stichtingen van Ds. De Bruijne • . . . . het zijn dochters der Goesche gemeente.



Waren dit dus verblijdende zaken, droevig was het, dat de Gemeente veel tegenstand moest ondervinden. Ds. Budding, uit Engeland teruggekeerd zijnde, verzaakte zijne afgelegde belijdenis en beging hetzelfde misdrijf op nieuw, want hij predikte in de Stoofstraat, zich wederom stellende tegenover de gemeente. Hetzelfde ondervond men van eenige anderen, zooals Van den Broeke, Van Smalen, enz. Zeer ontmoedigend voorwaar , als zonen van 't zelfde huis, personeD van ééne belijdenis , zich tegenover elkander plaatsen!
Negentien jaren lang mocht de gemeente Ds. De Bruijne bezitten. In 'tjaar 1868 werd de band verbroken, die dezen uitnemenden man aan Goes verbond, daar de eerste de benoet ming tot provinciaal leeraar aannam. Zijne woonplaats werd toen Krabbendij ke. Hij nam afscheid van de gemeente met de woorden uit Rom. 15 : 33.
«En de God des vredes zij met u allen, Amen!»
Toen die betrekking van provinciaal leeraar ophield, ontving Ds. De Bruijne het emeritaat, doch gaf later gehoor aan de roepende gemeente Baarland, waar hij nog eenigen tijd met kennelijke vrucht en zegen gearbeid heeft, waarna hij in vrede ontslapen is om bekleed te worden met de kleederen des heils en den mantel der gerechtigheid en om uit den mond zijns grooten Zenders het woord te vernemen: „Wel, gij goede en getrouwe dienstknecht, ga in in de vreugde uws Heeren."
Zoo was dan de gemeente wederom vacant. In deze vacature, die twee jaren duurde (n. 1. van 1868 — 1870) greep een heugelijk feit plaats, n. 1. de hereeniging tusschen de „Afgescheidene Gereformeerde Gemeenten" en de „Gemeenten onder het kruis" (Synode Middelburg 1869), welke van toen af één wer-



den onder den naam van „Christelijke Gereformeerde Gemeente" Het ia klaarblijkelijk, dat toen liet ledental aanmerkelijk uitbreidde , en ook thans nog kunnen in Goes de vruchten dier hereeniging worden waargenomen, daar twee kerkeraadszetels worden ingenomen door mannen, vroeger tot de „Kruisgemeente" behoorende.
De vacature, zoo zeiden wij, eindigde in 1870, toen de ledige plaats vervuld werd door Ds. D. De Pree, van Serooskerke, in Walcheren, naar hier beroepen. Den 7en Augustus des zelveii jaars mocht de gemeente haren eigenen leeraar wederom aanschouwen, die des morgens tot zijn dienstwerk werd ingeleid door Ds. Steketee van Niouwdorp , welke tot de gemeente sprak naar aanleiding van Hebr. 13 : 17:
„Zijt uwen voorgangeren gehoorzaam en zijt hun onderdanig ; want zij waken voor uwe zielen, als die rekenschap geven zullen; opdat zij dat doen mogen niet vreugde en niet al zuchtende: want dat is u niet nuttig."
Des namiddags verbond Ds DANIËL DE PREE zich aan zijne gemeente met 1 Tim. 1 : 15:
„Dit is een getrouw woord, en alle aanneming waardig, dat Christus Jezus in de wereld gekomen is, om de zondaren zalig te maken, van welke ik de voornaamste ben .
Hoewel deze hoogst begaafde man vele roepstemmen van andere gemeenten ontving, zooals Beetgum, Bodegraven, Nieuwdorp, Meliskerke enz., gevoelde hij zich immer gedrongen te zeggen: „ik kan die roepende gemeente niet voldoen: met volle vrijmoedigheid blijf ik U. geliefde gemeente van Goes, dienen." En wel mogen wij daarvoor dankbaar zijn. Immers, een man van zooveel gaven en geleerdheid, bovendien gedrongen door de liefde tot Christus (2 Cor. 5 : 14), wie zal dien op de rechte waarde schatten? Onze zwakke pen is dan ook niet in staat



om ook slechts een weinig dezen ijverigen leeraar te schetsen; wij kunnen der Goesche gemeente alleen toeroepen met den Apostel Paulus:
„Houdt dezulken in waarde ' (Filipp. 2: 296.)
Om zijne begaafdheid te bewijzen , kan het beroep naar Beetgum (een dorp in Friesland) dienen. Dit beroep was n. 1. uitgebracht tengevolge van een door hem geschreven werkje, waarop het beroep volgde, zonder dat iemand uit die gemeente den schrijver ooit had gezien of gehoord.
En wilt Gij een bewijs van zijnen onbegrensden ijver? Het zij U genoeg te weten, dat, reeds een jaar na zijne komst, in 1871, ter plaatse van het oude, een lief, net, zeer doelmatig ingericht, bedehuis werd gebouwd, waarin in 1877 een zeer fraai orgel kon geplaatst worden. Zondag 26 Maart 1871 predikte Ds. De Pree over Matth. 26 vers 59—63 (tevens lijdenstekst:)
„En de overpriesters, en de ouderlingen, en de geheele groote raad zochten valsche getuigenis tegen Jezus, opdat zij hem dooden mochten; en zij vonden niet. En hoewel er vele valsche getuigen toegekomen waren, zoo vonden zij toch niet. Maar ten laatste kwamen twee valsche getuigen, en zeiden: Deze heeft gezegd: „Ik kan den tempel Gods afbreken , en in drie dagen denzei ven opbouwen." En de hoogepriester, opstaande, zeide tot hem: Antwoordt gij niets? wat getuigen deze tegen u? Doch Jezus zweeg stil. En de hoogepriester, antwoordende , zeide tot hem : lk bezweer u bij den levenden God, dat gij ons zegt, of gij zijt de Christus, de zoon van God?"
In do voorafspraak dier preek sprak hij ongeveer het volgende: „Er is voor alles eenen bestemden tijd: er is een tijd om geboren te worden en een tijd om te sterven; een tijd om te



planten en een tjjd om uit te roeien; een tijd van oorlog en een tijd van vrede; een tijd om af' te breken en een tijd om op te bouwen; een tijd om steenen weg te werpen en een tijd om steenen te vergaderen. Ook voor ons, geliefden, is thans een zekere tijd gekomen. Dit huis, waarin wij thans vergaderd zijn, is nabij de verdwijning en zal, zoo de Heere ons voorspoedig maakt, wel haast worden afgebroken; het is thans de laatsten of voorlaatste rustdag, dat wij hier te samen komen, indien wij voorspoed mogen ondervinden; de plaats is hier te eng en te benauwend; wij zitten hier niet ruim genoeg en daarom wilden wij gaarne een ander gebouw hebben. Maar als wij nu niet getuigen kunnen, hoe wij al die jaren in dit 's Heeren huis zijn' opgekomen, .... de banken en wanden zullen eenmaal voor u' getuigen, als gij hier den tijd slapende hebt doorgebracht." Zijn thema in deze ure was: de tempelverwoesting de weg tot de tempelherstelling.
Het bleek echter anders te zijn, dan hij gewenscht had,... want eerst den 16en April vergaderde de gemeente voor 't laatst in het oude gebouw. Het schijnt, dat dien dag de predikant eene andere gemeente was gaan dienen; althans, het was dien dag lezing, zoodat voor het laatst in die kerk dienst gedaan is door den ouderling B. M. Den Boer, die eene predikatie las aan den avond van dien dag over 1 Johs. 3 : 2.
Den daaropvolgenden rustdag, dus Zondag 23 April, werd door Ds. De Pree voor 't eerst in de hulpkerk gepredikt. In de voorafspraak lette ZEerw. op a. het verleden, b. het heden en c. de toekomst. De tekstwoorden waren Luk. 24 : 36 't laatste gedeelte.
«Vrede zij Ulieden!»
„Vrede", zoo zeide hij, „is eene koninklijke gift en eene gave der liefde; de inhoud dier gave is heerlijk; de om-



vang dier gave is onmetelijk; de waarde dier gave, die vloeit uit de bron der gave, is onuitputtelijk en de vrucht dier gave is heilig en Godver heerlijkend.
Den 29 October 1871 werd de nieuwe kerk des morgens ingewijd door Ds. De Pree, bij welke gelegenheid ZEerw. behandelde Hand 15 : 16 en 17:
„Na dezen zal ik wederkeeren en wederopbouwen den tabernakel van David, die vervallen is, en hetgeen daarvan verbroken is, wederopbouwen, en ik zal denzelven wederoprichten, opdat de overblijvende menschen den Heere zoeken, en al de Heidenen , over welke Mijn naam aangeroepen is, spreekt de Heere, die dit alles doet."
Bij deze gelegenheid werden gezongen: Ps. 122 : 1, 27 : 3, 105 : 1 en 2, 118 : 12b, 136 : 23.
Des avonds sprak hij over den tempel van het Hemelsch Jeruzalem, naar Openb. 21 : 22:
„En ik zpg geenen tempel in dezelve; want de Heere,
de almachtige God, is haar tempel, en het Lam." ■
En nu de gemeente zelve. Zij telt thans 864 zielen (volgens 't Jaarboekje der Chr. Ger. Kerk 1886), meest behoorende tot de mingegoede volksklasse, of, om met Ds. De Pree te spreken (Zondag 29 Augs. 1. 1. 's namiddags na de predikatie bij 't uitbrengen van het jaarverslag), „net is maar een arm volk." En toch, in 't afgeloopen boekjaar — 30 Juli 1885 tot 1 Juli 1886 — heeft dat arme volk f7000,— zegge: zeven duizend gulden ruim opgebracht! Bovendien mag de gemeente wijzen op eene „christelijke school", ja, wel niet aan haar alleen behoorende, maar waarin zij foch mede een aandeel heeft. Vervolgens kan zij bogen op eene „christelijke voorbereidings- en



handwerksschool", geheel uit eigen boezem voortspruitende en door hare gaven bestaande. Opmerkelijk is het, dat èn Kerk
en Christelijke school èn Bewaar-en Handwerksschool allen staan
m eene straat: „de wijngaardstraat", terwijl in diezelfde straat de schuur gestaan heelt, waarin Ds. Budding predikte. Wèl evat die straat gedeelten van den wijngaard desHeeren, waarin e arbeiders uitgestooten worden om zielen te winnen voor Jezus waarin de visschers der menschen hunne netten uitwerpen, ook' om jeugdigen te vangen ; in die straat zijn perceelen aangelegd van den wijngaard, waarvan de Heere spreekt:
«Te dienzelven dage zal er een wijngaard van rooden wijn zijn; zingt van denzelven bij beur te. Ik, de Heere behoede dien, allen oogenblik zal ik hem bevochtigen; opdat de vijand hem niet bezoeke, zal ik hem bewaren nacht en dag.» Jesaja 27 : 2 en 3.
Vervolgens is de gemeente door hare kerkeraadsleden nog werkzaam op de naburige dorpen 's Heer Hendrikskinderen en s Gravenpolder, waar de jeugd door catechisatie' wordt onderwezen. Zij ziet ook het jeugdig geslacht, benevens het opkomende, zich om Gods Woord scharen op jongelings-en jongedochtersvereeniging en op de Zondagschool. O! wel mag bijde gedachte aan en het gezicht van dit alles de gemeente ootmoedig neervallen en zich diep in het stof buigen voor 't aangezicht des Heeren om met een David uit te roepen: „Heere, wie zijn wij, dat Gij ons zoodanig zegent?"
Dat dan de gansche gemeente van Goes als één eenig man opsta om bij de aanschouwing dier dingen een „Ebenhaëzer" op te richten in deze dagen en uit te galmen:
„ l'ot hiertoe heeft ons de Heere geholpen. Zijn Naam zij daarvoor geprezen in eeuwigheid! Halleluja! Amen!"



tsse. 18 sepïëmseb. m «epenkip
VAN HET
Vijftigjarig bestaan
DER
CHRISTELIJKE GEREFORMEERDE GEMEENTE
TE
© © m s.
G. M. KLEMKERK, — GOES.







Zingt psalmen, onzen God ter eere ! Den grooten Koning Zijner Kerk;
Dat dag aan dag Zijn roem vermeêre. Hoe groot, hoe heerlijk is Zijn werk! Hij zag ons aan in onz' ellenden, Hij hoorde 't zuchten zijner bruid; Uit Zion wóu Hij hulpe zenden, Hij breidde d' handen zeeg'nend uit.
Aanbidd'lijk hoog zijn 's Heeren wegen In zegen en in tuchtiging;
In beiden komt Zijn heil ons tegen, Wel stijgend' tot verwondering.
Hij keert de tijden en de stonden, Hij schept uit 't donker glansrijk licht, Hij heeft Zijn volk Zijn heil gezonden, Zelfs voor huns vijands aangezicht.
De vijand ging ons erf betreden En heeft den wijngaard omgewroet;
Maar 't arme volk zond zijn gebeden Tot Hem, die machtig is en goed. «O, Heiland! hoor Uw duifjes zuchten,» Bad wêer het arme volk van God;
En in dat leed, die ongenuchten,
Waart Gij hun hulp, o Isr'els God!
Spreek' nu ons hart: «Gedachtenisse» Van 'tgeen, nu vijftig jaar geleên, De Heer ons wrocht. Ja, die gewisse Genade en weldadigheên:
Genade, aanbidd'lijk welbehagen, En 's Middelaars gerechtigheid.
Het hart, door schuldbesef verslagen, Dat enkel op ontferming pleit.
Geen eigen deugd, geen eigenwaarde,
Neen, langer niet: „doet dat en leeft"! (Genade alleen, die aan 'tbezwaarde,



'Gebroken hart vertroosting geeft. Die dierb're heilsleer, schier vergeten, Herleefde wêer in volle kracht;
De na-neef moet het van ons weten, Wat heil ons toen de Heere bracht.
Een zevental van heilgezanten(3)
Verdreef men uit het bedehuis;
Vervolgd, gesmaad aan alle kanten, Behandeld als het laagst gespuis.
En wie zich hunne vrienden toonden, Hun wachtte ook éénzelfde lot;
Zoo velen, die hen smaadden, hoonden , En stelden hunnen naam ten spot.
Maar 'tvuur was van Gods eigen handen Ontstoken; 't zou Zijn wille doen;
En in verdrukkingen en banden Zou Hij Zijn volk en erv' behoên.
Gemeente! gij ook moogt getuigen:
Ons heeft de Heere welgedaan;
Wil diep voor Hem u nederbuigen En Zijne wond'ren gadeslaan:
Bij 't nagaan van die vijftig jaren,
Sints gij de valsche leer verliet,
En hen die van de Kerk niet waren,
Bij al hetgeen toen is geschied;
Als u de vaderen vertelden
Hun leed, hun strijd, maar ook hun vreugd;
't Is aangenaam, te hooren melden.
Volg hun geloof, hun trouw, hun deugd!
Houd uw belijdenis in waarde,
Beschouw ze als uw beste pand;
Niets is aan haar gelijk op aarde,
Geen band, zoo hecht als deze band.
Doch 't zij belijdenis des harten ,
Waar uw geheele ziel in leeft;



Dan kunt ge eiken vijand tarten,
Waar zij u moed en sterkte geeft.
Toen waren 't zeven heilgezanten(8) Een wolkje als eens menschen hand . . .(4) Nu wolken schier aan alle kanten En stroomen als in 't Zuiderland.
Oók in uw midden stroomt die regen Zoo mild'lijk neder reis op reis;
Moog' vruchtbaarmakend en tot zegen Die voor ons zijn op alle wijs.
Twee strijders(5) nog zijn van die zeven Met eere werkzaam in de Kerk;
Nog zijn ze ons ten troost gebleven : Ze werken nog huns Heeren werk. Eén van die vad'ren is in 't midden:
Hoe is het onze ziel tot vreugd.
Hem 's Hemels zegen toe te bidden : Maakt ook ons aller hart verheugd.
U, grijze vader in ons midden,
Geliefde broeder Brummelkamp!
Ver boven denken, boven bidden ,
Strekt gij Gods huis ter held're lamp. O, dierb're goedheid, nooit volprezen! Reeds in de dagen uwer jeugd Heeft u de Heer gena bewezen:
Om 't pad van heiligheid en deugd
Te loopen , en naar 't wit te jagen,
Dien prijs, die nimmer zal vergaan, Beloofd aan hen, die niet vertragen Op 't einde van de levensbaan.
Moog' u de Heere verder schragen En leiden naar Zijn' wijzen raad,
Tot gij na 't eind'gen uwer dagen,
Voor eeuwig in Zijn ruste gaat.



'k Mag vader Donner niet vergeten; U, ijvrig' dienaar van den Heer!
Uw naam doet ons van geven weten; Gij gaaft, gij geeft u telkens wêer Volgaarne aan den dienst des Heeren: U zelf, Uw kroost, geheel uw zijn, En daag'lijks voelt g'uw vreugd vermêeren, Wat hier ook kome of verdwijn'.
Uw' sterkte zij gelijk uw' dagen,
Opdat nog menig jongeling,
Door u bekwaamd, het woord moog' dragen
Tot in den allerwijdsten kring.
En bij het klimmen uwer jaren
Moog' u de Leidsman uwer jeugd
Genadig leiden en bewaren,
En eens doen ingaan in Zijn' vreugd.
U, dienaar ons van God gegeven,
U, waarde Daniël de Pree,
Zij heil! U doe dit feest herleven;
Juich nu van heeler harte mêe.
Na 't zware, o, zoo zware lijden,
De smart, het lijden uwer jeugd,
Gaf God u stof weêr tot verblijden, Tot onuitsprekelijke vreugd.
Een drietal leeraars (6) zond ons d' Heere: Zij hebben hier het woord gezaaid; Hun' vrome wandel en hun' leere Geeft vreugde ook aan U die maait. Uw dienstwerk worde rijk gezegend: De vruchten rijpen immermeer;
Dat mild u 's Heeren gunst bejegent; Ons hart zegg': Amen! 't zij zoo Heer!
Geliefde broeders, ouderlingen,
Diakenen, nu klink' ons lied.
Komt, laat ons saam Gods lof bezingen;



Herdenken we wat is geschied. Gedachtenis aan vijftig jaren,
Herdenking van Gods liefd' en trouw; Nu moet zich aller lofzang paren En ruischen door dit kerkgebouw.
We zijn gering, ja, gansch onwaardig, En al de roem komt Gode toe.
't Geloof alléén maakt ons rechtvaardig, 't Geloof alléén juicht blij te moe:
Niet ons, niet ons, Uw Naam, o, Heere ! Uw naam is bóven allen naam.
Dien zij voor eeuwig lof en eere;
Eens juichen alle vromen saê,m.
Geen Kananiter zal meer wezen In 'sHeeren huis. (7) O, blijde dag! Dan wordt de Heer alom geprezen; Wèl hem, die daarop hopen mag. Dan klinkt Gods lof van land tot lande, Dan leert het volk geen oorlog meer; Elk volk brengt dan zijn offerande.
Looft, halleluja ! looft den Heer!
U, vriend Poolmeijer! dankbetuigen (Die zooveel moeite u getroost)
Voegt ons, waar g' u weet neer te buigei Zooals een vader tot zijn kroost.
Gij bracht tot liefelijk' accoorden Des jong'lings en der maagden stem; Waar wij hunn' schoone zangen hoorden Zei 't hart: «Looft God, verheerlijkt Hem
Wis mag ik 't zangkoor niet vergeten, Het deed ons zooveel vreugde aan : Die jeugdigen, zij moeten 'tweten,
Dat w' hen met blijdschap gadeslaan. Geliefde vrienden , jongelingen ! Vriendinnen, lieve maagdenrei!



We hooren u zoo gaarne zingen:
In uwe vreugde zijn we blij.
'tls anders dan voor vijftig jaren:
Toen zaten w' in een boerenschuur Of gingen met een scheepje varen Naar d' overzij: twee, drie, vier uur. Toen zong men in dat scheepje psalmen, Ot ook wel op een boerenerf;
Mij dunkt, ik hoor nu nog die galmen: Gij, Heere! redd' mij van 't verderf.
Toen zag men tal van jongelieden Naar Zion wand'len, hand aan hand, En hart en hand den Heare bieden: O zoete, onverbreekb're band!
Toen kon men smaad voor Jezus dragen, Toen stond men naar de zuiv're leer En ging naar d' oude paden vragen: Het hoogste doel was: Godes eer.
Kiest óók dien weg, o, jongelingen En jongedochters ! volgt dat spoor, Dan zal de vreugde u omringen, En 't schoonste heillicht gaat u voor. Als 't hart der vad'ren tot de kind'ren Door 's Heeren Geest wordt weergebracht, Laat 't kinderhart zich niet verhind'ren, Te nad'ren tot het voorgeslacht.
En, lieve kind'ren in ons midden,
Wilt van uw allervroegste jeugd Ootmoedig om genade bidden En wand'len op het pad der deugd. Gedoopten in den Naam des Vaders, Des Zoons, des Heil'gen Geestes, smeekt Om wateren des heilspringaders,
Opdat u nooit haar troost ontbreekt.



Gij, dierb're vriend! wordt niet vergeten: Gij, meester Wirtz! uw heerlijk werk (G ij en wij allen moeten 't weten)
Is nauw verbonden aan de Kerk.
Steil' u de Heer tot rijken zegen Voor onze lieve Gossche jeugd,
Opdat zij wand'len in Gods wegen; Dan smaakt uw ziel de reinste vreugd.
Mejuffrouw Tamse! uwe zorgen Voor 't kleine volkje onzer stad:
Ze bleven niet voor ons verborgen; Uw werk wordt hcog door ons geschat. Volg Steendal's herder; denk gedurig Aan Oberlin;(8) verbind als hij U plechtig aan den Heer; bid vurig; Aan Hem verbonden , zijt gij vrij.
Nu nog een woord tot onze armen.
Gij ook viert mede 'theug'lijk feest; Gij immers vindt een mild erbarmen;
Is ooit uw klacht vergeefs geweest? Gij, arme weduw' in ons midden,
Heeft God niet gunstiglijk gelet Op uwe klachten ? Op uw bidden .
Niet uitgeholpen en gered?
Geeft dan Zijn' goedheid altoos d'eere; Gij en wij allen hebb?n stof Te zeggen: Neen, niet ons, o, Heere! Uw Naam alléén zij al de lot!
Rijst allen op! de laatste bede Van Isr'els zanger zij ons lied!
Dat niemand zwijg'; zingt allen mede ; Ons harte zegg': «Vergeet het niet!»



(') Ezra 6 : 2.
(2) Lev. 48 : 5.
(3) S. van Velzen, A. Brummelkamp, H. de Cock, H. P. Scholte, F. Gezelle Meerburg, Dr. H. van Raalte en H. J. Budding.
(*) 1 Kon. 18 : 44.
(5) De professoren van Velzen en Brummelkamp.
(6) H. J. Budding, C. van der Meulen en A. de Bruijne.
(7) Zach. 14 : 21.
(8) Johann Friedrich Oberlin, [dien wij den vader der bewaarscholen zouden mogen noemen, werd den 31 Augustus 1740 te Straatsburg geboren. In zijne studiejaren (1 Jan. 1760) schreef hij een opstel, welks geheele inhoud hij tien jaren later nogmaals plechtig bekrachtigde en waarbij hij zijn geheele wezen en al zijne krachten aan God toewijdde en een plechtig verbond met Hem voor tijd en eeuwigheid aanging. 27 jaren oud (30 Mei 1767) kwam hij als predikant te Waldbach, huwde met Magdalena Salome Witter, welke hem in een zestienjarig, ook naar den geest rijk gezegend, huwelijk negen kinderen schonk, en den 18 Jan. 1784 in het graf rust voor haar werkzaam en voorbeeldig leven vond, zijnde echter het jongste kind bij haar afsterven 10 weken oud, terwijl hij op '1 Jan. 1826 zijne wederhelft is gevolgd.











Wat zal ik, met Gods gunsten overlaan ,
Dien trouwen Heer voor Zijn gena vergelden?
'kZal, bij den kelk des heils, Zijn Naam vermelden, En roepen Hem met blijd' erkent'nis aan.
Ik zal Uw' Naam met dankerkentenis Verheffen, U al mijn geloften brengen;
'k Zal liefd' en lot voor U ten offer mengen , In 't heiligdom , daar 't volk vergaderd is.
Ik zal met vreugd' in 't huis des Heeren gaan,
Om f'aar met lof Uw' grooten Naam te danken.
Jeruzalem ! gij hoort die blijde klanken.
Elk he(ï' met mij den lof des Heeren aan!
Ps. 116 : 7, 10 en 11.



Dies hebt G' o God ! hunn' last verlicht,
Zelfs voor huns vijands aangezicht.
Verlos ons ook als onze vad'ren ;
Wil ons , nog overal verspreid ,
Genadig weêr bijeen vergad'ren:
Zoo word' Uw naam en roem verbreid.
Geloofd zij Isrels groote God!
Zijn gunst schenk' ons dit heilgenot;
Zoo zullen wij Zijn goedheid danken.
Dat al, wat leeft, Hem eeuwig eer' !
Al 't volk zegg' Amen , op mijn klanken !
Juich , aarde ! loof den Opperheer!
Ps. 106 : 25 en 26.