81 K
177 x OVERDRUK UIT ^
NEDERLANDSCH ARCHIEF VOOR KERKGESCHIEDENIS
'S-GRAVENHAGE - MARTINUS NIJHOFF







MEISTER ECKEHART IN WEESPER HANDSCHRIFTEN.
door
Dr. D. de MAN
Het Sint Jan-Evangelistenhuis of Oude Hof te Weesp bestond reeds vóór het jaar 1400. De bewoonsters leefden naar den derden regel van Sint Franciscus. Ons staan verschillende gegevens ten dienste, waaruit blijkt, dat de stichting betrekkingen onderhield met de Broederschap des Gemeenen Levens. Een reeks van handschriften is namelijk bewaard gebleven, welke vroeger aan het huis toebehoorden, en in 1847 aan de Koninklijke Boekerij ten geschenke werden gegeven. Tot de volgende uitkomsten leidt een onderzoek van die handschriften. Het Memorieboek van het huis (Den Haag 73 G 1) leert ons, dat men daar de grootste bewondering had voor het werk en de persoon van Geert Groote en Florens Radewijns. Beide plaatsen zijn reeds in het licht verschenen1); nog niet uitgegeven is de aanteekening, welke op folio 40b (9 Juni 1418) staat betreffende Wermbold van Buscop, biechtvader van het Sfnt Caeciliaconvent te Utrecht, den raadsman van de devote zusters in Holland: „Heer Wermbolt toe Utrecht tot Sinte Cecilien, een groet predicaer ende een hoeft alre devoter menschen". De belangstelling voor de Moderne Devotie blijkt ook uit de handschriften Den Haag 73 G 24 en 25, welke blijkens aanteekeningen binnenin aan het huis behoorden. Het eerstgenoemde, nu verloren, handschrift bevatte collaties van Jan Brinckerinck, rector van het Meester-Geertshuis te Deventer en later ook van het Augustijner nonnenklooster te Diepenveen; dit gedeelte van het handschrift is geschreven in de jaren 1400 tot 1450; geschreven omstreeks 1450 tot 1500 werd het tweedegedeelte, bevattende een geschrift van Hendrik Mande. Drie geschriften van Hendrik Mande brengt het in de tweede plaats ge-
*) Laatstelijk afgedrukt door G. G. Honig in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, 5 (1877), blz. 171-



noemde manuscript, dat uit het einde der 15e eeuw dateert. De codex Den Haag 73 G 21 omvat den Latijnschen tekst van Gerlach Peters' Soliloquium en Breviloquium, geschreven in 1469 door Peter Swanincz, priester in het huis, en blijkens het Memorieboek (folio 40b) gestorven in 1493. Hem heeft het gebedenboek Den Haag 73 F 22 (einde 15e eeuw) toebehoord, waarin op folio 133b— 134a een aanhaling in het Middelnederlandsch voorkomt uit Heinrich Suso's Horologium; dit werk is door de Moderne Devoten veelvuldig gelezen1). Het gebedenboek is niet door den Pater zelf geschreven, gelijk duidelijk blijkt uit eene vergelijking met de twee codices van zijn hand: Den Haag 73 G 9 uit de jaren 1482 en 1484 en 73 G 21, boven genoemd. Talrijke aanhalingen uit het Horologium vindt men in Den Haag 73 G 31 (einde 15e eeuw; behoorde aan het huis); daarin staat eene aanhaling (folio 5a), welke eveneens voorkomt in eene levensbeschrijving van een zuster uit het MeesterGeertshuis te Deventer: „Ende daerom so woude God den wech Sijnre uutvercoren vrienden betunen mitten doorn der tribulacien . . . ."2). Het handschrift Den Haag 73 G 18 heeft deel uitgemaakt van de Weesper verzameling, en dus zeer waarschijnlijk ook van de boekerij der zusters, hoewel zulks niet in het handschrift vermeld staat. Deze codex, geschreven in 1452, bevat Jan van Ruusbroec, Vanden gheesteliken tabernacule. Ook Ruusbroec was een schrijver door de Moderne Devoten hoog geeerd3). Den Haag 73 G 28 bevat een Middelnederlandsche vertaling van Gerard van Vliederhoven, Cordiale de quatuor novissimis, geschreven in 1450. In dit handschrift staat op twee plaatsen aangeteekend, dat het behoorde „toe den ouden susteren toe Weesp over die Grobbe", „in Sunte JohansEwangelistenhuus". Het genoemde werk was te Windesheim zoo zeer in eer, dat de broeders hun gasten in eene vertaling ervan lieten lezen, of deden voorlezen.
Wanneer wij het bovenstaande in het oog houden, kan het slechts verwondering wekken, dat tot deze stichting, welke zoo duidelijk blijk gaf van groote waardeering voor het werk en de geschriften der Moderne Devoten alsmede de geschriften, veelvuldig door hen ge-
*) Zie mijne verhandelingen: Heinrich Suso en de Moderne Devoten en Een vermeend tractaat van Salome Sticken, in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S., Dl. 19 (1926), blz. 279—283 en N. S., Dl. 20 (1927), blz. 275—280.
3) Zie mijne uitgave: „Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren blz. 158. Ook de blzz. 103, 176, 178 herinneren aan plaatsen uit Weesper handschriften.
3) Zie mijne verhandeling: Eene nieuwe uitgave van Jan van Ruusbroec's werken, in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S., Dl. 17 (1922), blz. 150—152.



lezen, eveneens handschriften behoorden, waarin Meister Eckehart met name genoemd en aangehaald wordt. Het is toch bekend, dat Geert Groote in de Statuten van het Meester-Geertshuis en Gerard Zerbold van Zutphen in zijn De libris Teutonicalibus uitdrukkelijk waarschuwden tegen den grooten mysticus. Meester Geert zag zich daartoe wel genoopt op grond van zijn ijverig vervolgen van alle ketterijen. Ook moesten beiden de Broederschap verdedigen tegen vervolgingen, welke zij meermalen te lijden had1); zulks kan hen tot grootere voorzichtigheid aangezet hebben.
Het handschrift Den Haag 73 G 29 uit de 15e eeuw draagt het inschrift: „Dit boec hoert die susteren van Sunt Jans-Ewangelistenhuse". Op folio 12b staat: „Meister Egkaert seyt van vierderhande scade, die daer comen van daghelicsche sonden. Die eerste is: Want sy beroven den mensche vander heymelicheyt Gods. Ten anderen mael: So benemen sy . . . . Ten derden mael: So beletten sy den smaec Gods, waerin dat alle creatueren ghebetert werden. Ten vierden mael so gheven sy, ofte maken gherescap totten hoeftsonden"2). De grondtekst van deze aanhaling is nog niet teruggevonden, zoodat het onmogelijk is de ruimte in het handschrift opengelaten aan te vullen. De codex bevat bovendien nog enkele goede punten en exempelen uit het Middelhoogduitsch vertaald en behoorende tot den kring van Meister Eckehart: Van twaelf meysters mit horen knechten, Dit sijn neghen scoen punten, Van een vroukijn van XXII jaren (ook in een verwante redactie3)). Met dezelfde hand geschreven als 73 G 25, 29 is Den Haag 73 G 26 van omstreeks 1450, niet genoemd door Dolch. Bij dit manuscript is het inschrift gedeeltelijk onleesbaar: „Dit boec . . . susteren te . . . Het handschrift bevat een „lere opden A B C", waarin onder de letter E de volgende nog niet uitgegeven tekst voorkomt: „Eggaert, die God settet tot een beghinsel al Sijnre werken. Hy dwincten, dat Hy moet sijn eenende al Sijns wercs. Eggaert: Also langhe als enich creatuerlic beelt is inder sielen,
*) Zie mijne verhandeling: Vervolgingen, welke de Broeders cn Zusters des Getneenen Levens te verduren hadden, in: Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 6e Reeks Dl. 4 (1926), blz. 283—295.
2) Reeds uitgegeven, laatstelijk door W. Dolch, Die Verbreitung oberldndischer Mystikerwerke im Niederldndischen auf Grund der Handschriften dargestellt, Weida i. Th. 1909, S. 50^ a) Zie: Dolch, l. l.f S. 14, 18 en C. G. N. de Vooys, Middelnederlandse legenden en exempelen, 2e ed., Groningen 1926, blz. 338—340. Bovengenoemde „Neghen punten" worden door Prof. De Vooys besproken samen met het exempel „Vanden seven sacken", waarméde het ook wel voorkomt, men vergelijke: Texte aus der Deutschen Mystik des 14. und 15. JahrhundertSy herausgegeben von A. Spamer, Jena 1912, S. 155—159. Den grondtekst van *,Neghen punten" heeft Fr. Pfeiffer afgedrukt in zijne uitgave van Meister Eckehart's werken op S * 623—624.



so en wort dat ewighe woert nymmermeer volcomen in ons becant;
als° ghelijc als hoir die ziele inghelceert hevet uut allen creatueren,
so mder enigher stillen, so wort dat ewighe woirt gheboren. Eggaert'
So wie wil comen totter hogher volcomenheyt, die men mach ver-
cnghen in desen leven, die sal sijn willich arme often armen ghelijc"1). &
Opmerkelijk is het voorkomen van Meister Eckehart in handschriften toebehoorende aan eene stichting, welke betrekkingen onderhield met de Broederschap des Gemeenen Levens. Dit feit staat niet alleen. Dolch catalogiseerde een aantal handschriften bevattende in Middelnederlandsche vertaling werken of uitspraken van Meister Eckehart en zijn kring. Een onderzoek van deze handschriften (die in het buitenland naar gedrukte beschrijvingen of schriftelijke mededeelingen) leert ons, dat deze vertalingen zeer dikwijls voorkomen tezamen met werken van schrijvers juist door de Moderne Devoten zeer geeerd.
De codex Brussel 3067—73 uit de 14e eeuw bevat naast vertaalde geschriften en gezegden van Meister Eckehart de volgende werken van Jan van Ruusbroec: Vander hoechster waerheit, Vanden blinckenden steene, Vanden seven trappen inden graet der minnen2). Dit handschrift is evenals Brussel 3088 (uit de 14e eeuw; bevat vertalingen van Meister Eckehart) afkomstig uit het Rooklooster; de Domus S. Pauli in Rubea Valle (bij Brussel) werd bewoond door Reguliere Kanonieken van Sint Augustinus, en behoorde tot het kapittel van Windesheim. Brussel 11859 (16e eeuw) brengt geschriften van Jan van Leeuwen, Ruusbroec's kok. Eveneens Brussel 888—90 (geschreven in 1543); het handschrift behoorde aan de Domus B. Mariae in Bethlehem bij Leuven, welke deel uitmaakte van het kapittel van Windesheim. Volledigheidshalve zij hier aangeteekend, dat Leiden Mij. 327 (15e eeuw), waarin tusschen sermoenen van Johann Tauler ook een preek van Meister Eckehart voorkomt, op een vooraan ingevoegd schutblad een aanhaling uit Ruusbroec heeft. In Amsterdam I G 34 (omstreeks 1500) wordt verschillende malen Meister Eckehart aangehaald naast Jan van Ruusbroec, Jan van Leeuwen, Geert Groote en Thomas a Kempis. Brussel 19565
*) Zie: Meister Eckharl, herausgegeben von Fr. Pfeiffer, Leipzig 1857 s w—wamüeze nach voWn edeIh6it kCTn maC an beken»enne und'an lebenne, er
. edelheitdet sêlf) " ^ °der mÜeZe den armen sJn SeIfch-" <v™ der
uitgegev^dOOT L^fv^ N,azaTret,h' Seven bieren van minnen, laatstelijk
uitgegeven aoor L. Kevpens en J. van Mierlo Jr. (Leuven 1926).



i(i4e eeuw) brengt naast eene vertaling van Diu zeichen eines warhaften grundes eene Middelnederlandsche vertaling van De Imitatione. Afkomstig uit het klooster Nazareth bij Bredevoort in Gelderland zijn de volgende handschriften uit de 15e eeuw: Berlijn Germ,. 40 1079, 1082, 1084, 1087, 1092, 1094. Dit klooster werd in 1429 gesticht door Willem Voernken, prior van Windesheim, en de broeders, die met hem tijdens het Utrechtsche Schisma uitweken; het behoorde tot het kapittel van Windesheim. Onder die handschriften bevatte 40 1087 de eerste elf hoofdstukken van Ruusbroec's Tabernakel en 40 1084: Vanden vier becoringen, benevens den aanhef van een van Ruusbroec's brieven. Hetzelfde handschrift brengt ook de vertaling van: De septemplici lapsu door Ruusbroec's leerling Willem Jordani. Naast Ruusbroec, Spieghel der salicheit, bevat 40 1082 (geschreven in 1519) Van gheesteliken opclimmingeri, vertaald naar Gerard van Zutphen, Tractatulus de spiritualibus ascensionibus. In 40 1094 vindt men: Vanden twaelf dogheden. Den Haag 133 F 22 (omstreeks 1500) bevat devote epistelen geschreven aan zusters in het Augustijner nonnenklooster te Diepenveen1) en aanhalingen uit Thomas a Kempis naast het boven vermelde exempel „Van een vroukijn van XXII jaren" en goede punten uit den kring van Meister Eckehart. Die goede punten zijn vertalingen van het in den aanvang genoemde tractaat „Neghen punten" en van de spreuken der twaalf „leismeysteren" (Dolch, 1.1., S. 17), waarop volgt de eerste spreuk der vijf „leismeysteren" op folio 84a: „Een meijster sprect: Beter is die sunde gelaten van mijnnen dan alsovoel daervoer gedaen in rechter penetencien, als Cristus leit op errick; ende mocht hi oic al die pijn lijden, die Got anden cruce leit".
Belangstelling voor Meister Eckehart heeft ongetwijfeld in ons land bestaan. Zulks blijkt uit de samenspraak van Meester Eggaert en den onbekenden leek, ontstaan omstreeks 1307 in Zuid-Holland. Op die belangstelling wijzen ook de spreuken en exempelen afkomstig uit den kring van Meister Eckehart en door Middelnederlandsche vertalingen in ons land bekend gemaakt. Vooral echter volgt zulks uit die Middelnederlandsche handschriften, welke preeken of tractaten bevatten te recht of ten onrechte aan Meister Eckehart toegeschreven. Zeer opvallend is het daarbij, dat zoovele vertalingen
l) Over deze brieven handelt Ds. D. A. Brinkerink in: Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, 27 (1901), blz. 300—302.



samengaan met geschriften van Ruusbroec en zijne leerlingen en met werken der Moderne Devoten.
De tegen hem ingebrachte beschuldigingen heeft Meister Eckehart uitvoerig weerlegd in een geschrift van het jaar 1326, onlangs voor het eerst uitgegeven1). In 1327 verklaarde hij in de kerk der Dominikanen te Keulen, dat hij steeds alle ketterij had verafschuwd, en dat hij alle dwalingen, welke men in zijne geschriften mocht aantreffen, bij voorbaat introk2). Zijn proces schijnt binnen enkele tientallen jaren geheel vergeten te zijn; de bul van paus Johannes XXII uit het jaar 1329 werd beschouwd als gericht tegen de Beggharden3). Dit alles zal er toe samengewerkt hebben, dat men voor zijne leeringen geen vrees meer gevoelde. Ook in ons land is men Meister Eckehart gaan waardeeren; ook hier moet iets geleefd hebben van die bewondering, welke een Duitsche non deed zingen van „Der wise meister Hechart".
In het bovenstaande en mijne aldaar aangehaalde verhandelingen werd de aandacht gevraagd voor het volgende. Vertaalde geschriften van Meister Eckehart komen voor in de stichtingen, welke met de Broederschap des Gemeenen Levens betrekkingen onderhielden. Die geschriften vindt men ook tezamen met de werken der Moderne Devoten en van Jan van Ruusbroec en zijn leerlingen. Hetzelfde kon vastgesteld worden voor Johann Tauler. Zelfs werd in het Sint Ursulahuis te Deventer, eene stichting van de Zusters des Gemeenen Levens, een groot aantal preeken van Tauler in Middelnederlandsche vertaling te boek gesteld4). Wat Heinrich Suso betreft, diens invloed op de Moderne Devoten laat zich duidelijk aanwijzen, zelfs in hun spraakgebruik. Eene nieuwe aanwijzing brengt een onlangs verschenen proef schrift, waarin uitvoerig betoogd wordt,
J) A. Daniels, Eine lateinische Rechtfertigungsschrijt des Meister Eckhart, München i W 1923.
') Deze verklaring is afgedrukt bij: W. Preger, Geschichte der Deutschen Mystik im Mittelalter, I (Leipzig 1874), S. 475—476.
) Zie. Preger, S. 357? 478 en O. Karrer, Meister Eckehart u.s.w., München 1021 S 36—37-
*) codex Deventer 101 D 12, voltooid binnen het huis op 1 Augustus 1517, bevat op folio 15a 21 ib de volgende sermoenen uit de uitgave van F. Vetter: i, 2, 5, 4, 8, 9, 11 14 60a, b 26, 6od, c, i, 32—3, 6og, h, 38, 63, 72, 78, 57, 73, 64, 66—7, 70, 6, 71, 60e. Daartusschen beginnen op folio 10c, 35d, 62c, 158b, 184a een aantal preeken, welke in de uitgave verschenen te Bazel in 1522 aanvangen op folio 167a, 187b, 196a, 102b, ngd. De sermoenen beginnende folio 21a, 59^» 98a komen noch bij Vetter, noch in de uitgave van 1522 voor. Folio 5a enz. vindt men een preek, welke op naam van Heinrich Suso staat (zie de uitgave van K. Bihlmeyer S. 509 518), terwijl op folio 198c enz. eene vertaling staat van het Bannerbuchlein, ten onrechte toegeschreven aan Rulmann Merswin (K. Rieder, Der Gottestreund vom Oberland usw., Innsbruck 1905, S. 81—83, 120). De codex noemt den naam van lauler op verschillende plaatsen.



dat eene omgewerkte vertaling van het Horologium ontstond in de omgeving van Geert Groote1). Suso's invloed volgt mede uit een onderzoek van de handschriften door Dolch gecatalogiseerd.
De navolgende handschriften bevatten vertalingen van Suso en werken van Ruusbroec en de zijnen en van de Moderne Devoten. Den Haag 73 H 25 (1450—1500) brengt Ruusbroec, Vanden seven sloten, Vanden rike der ghelieven, Vanden seven trappen; Amsterdam I G 12 (15e eeuw) Ruusbroec, Vanden seven sloten, en Brussel II 1168 (15e eeuw) van denzelfden schrijver: Tabernacule, welk geschrift ook voorkomt in Brussel II 469 (uit het jaar 1454) met uittreksels uit andere geschriften van Ruusbroec en uit Jan van Leeuwen, benevens Gerard van Vliederhoven, Vanden vier utersten. Berlijn Germ. 40 1094 (15e eeuw) geeft Vanden twaelf dogheden, terwijl Amsterdam I G 42 (omstreeks 1450) op folio 254a—b heeft: „Een suverlic ende scone exempel", dat ontleend is aan het genoemde werk2). Eene vertaling van De Imitatione boek 1 en 2 brengt Brussel 3041 uit de 15e eeuw, van het eerste boek Utrecht 1025 (15e eeuw), en van het tweede boek Amsterdam I G 10 (omstreeks 1400— 1450). Bovendien geeft dit laatste handschrift tractaten van Hendrik Mande of een geestverwant3). Amsterdam I G 28, geschreven omstreeks 1500, bevat een Middelnederlandsche vertaling van Hendrik Mande, Amorosa querela amantis animae en een gedeelte van diens Boecskijn van drien staten, benevens een devoot epistel van Gerlach Peters. Het Keulsche handschrift Hist. Arch. G B 8° 71 van omstreeks 1470 omvat een reeks van geschriften: uittreksels uit Ruusbroec, Vanden seven sloten, een vertaling van Jan van Schoonhoven, supprior van Groenendaal, Tractatus de passione, en eene vertaling van diens Latijnsche sermoen in het jaar 1413 op het generaal kapittel te Windesheim gehouden, en de berijming van een gedeelte van Hendrik Mande, Boecskijn van drien staten eens bekierden mensche, of de rijmspreuken, waarvan Mande een paraphrase gaf. Bovengenoemd handschrift Den Haag 73 H 25 is afkomstig uit het Augustijner nonnenklooster Sint Agnes te Maaseik, hetwelk tot de congregatie van Windesheim behoorde. Uit dit klooster zijn eveneens afkomstig de Haagsche codices 133 F 28 (uit de jaren
*) A. G. M. van de Wijnpersse, De Dietse vertaling van Suso's Horologium Aeternae Sapientiae, Groningen 1926, blz. 83.
2) Zie: Jan van Ruusbroec, Werken, ed. J. David, III (Gent 1860), blz. 91.
8) Zie: G. Visser, Hendrik Mande, Den Haag 1899, blz. 50—54, en Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S., Dl. 1 (1902), blz. 249—269.



1450—1500) met Suso's levensbeschrijving en 73 H 19, geschreven in 1435 en bevattende een vertaling van het eerste boek van Horo logium. Leiden Mij. 223 uit 1503 bevat een gedeeltelijke vertaling van het Horologium, maar ook twee exempelen uit den kring van Meister Eckehart: „Van een vroukijn van XXII jaren" en „Vander molenarinne"1). Deze beide exempelen en brieven van Suso bevat het manuscript 37 (16e eeuw) van de Bibliothèque Nationale te Parijs. In de boekerij van het Arsenaal te dier stede bevinden zich de handschriften 8215, 8221, 8224: het eerste, uit de 15e eeuw, is afkomstig van de Broederschap des Gemeenen Levens; het tweede (16e eeuw) bevat gebeden uit dien kring, terwijl het derde (14e eeuw) aan het Rooklooster heeft toebehoord. Het Berlijnsche handschrift Germ. 40 1253, geschreven in 1428, heeft toebehoord aan het klooster der Elfduizend Maagden te Utrecht, hetwelk deel uitmaakte van de Windesheimer congregatie, terwijl de codex Berlijn Germ. 8° 188 (gedateerd omstreeks 1460—1470) tractaten bevat uit den kring der Broederschap des Gemeenen Levens.
In zijn bekend werk over de Moderne Devotie heeft Dr. A. Hyma tweemaal een scheiding gemaakt tusschen de Devoten en de groote mystieken: Meister Eckehart, Tauler en Suso. Bovendien vraagt de schrijver beide keeren de aandacht voor het feit, dat de Levoten onbekend waren met Eine Deutsche Theologie. Is echter dit werk in de M. E. wel zoo bekend geweest? Talrijke Mhd. hss. van Eckehart Tauler en Suso zijn ons bewaard gebleven; daarentegen kennen wij van Ein Deutsch Theologia slechts 3 hss., nam. de 2 door Luther gebruikt voor zijn uitgaven van 1516 en welke verloren zijn
gegaan, en een hs. van 1497, dat in 1851 door Fr. Pfeiffer „ins schulnibelungendeutsch (H. Büttner) werd omgewerkt en cntisch uitgegeven door W. Uhl in 1912. Met enkele woorden heeft Dr. Hyma een geheel afwijkende opvatting verkondigd, waar juist het tegenovergestelde uitvoerig betoogd was door een reeks van geleerden in ons land en in het buitenland, legenover de ontkenning van Dr. Hyma staan de talrijke feiten door deze geleerden medegedeeld en in het bijzonder de vele Mnl. hss. gecatalogiseerd door den zeer verdienstelijken W. Dolch. Het is dus niet twijfe achtig, welke opvatting de juiste is.
Aan de Beheerders der Mnl. hss. in buitenlandsche boekerijen, m het bijzonder aan Prof. Dr. H. Degering te Berlijn en Dr. C. Debaive te Gent, zij ook op deze plaats een woord van dank uitgesproken voor de inlichtingen op zoo uiterst welwillende wijze verstrekt.
's- Gr avenhage.
') zae. L'u vuuys, t. t., uit. oju JtJ j*"