f | maatsch.
T. B. D.
GENEESK.
f/ms|p levertraan als huismiddel.
\ ~*v; ~—
H3ÜB^ JB-r: MM»™ ->B?v i' | . -2. 5 VOOR IEDER , DIE
sumwi
«r vnucMT WIL GEBRUIKEX.
DOOR
Dr. H. J. GODEFROï.
Te 's HERTOGENBOSCH ,
bij P. R. D. MUILEH.
1843.
Doorgesneden exemplaren worden niet teruggenomen.







HANDLEIDING
BIJ HET GEBRUIK
DER
LEVERTRAAN.
I







DE LEVERTRAAN ALS HUISMIDDEL.
JGB 9U E: X:MB M iw s*
VOOR IEDER, DIE
BflSBftVB
*11 ET VRUCHT 1VIL GE BR UI MEN.
DOOR
Br. M. J. 60DEFR0I.
Te 's HERTOGENBOSCH ,
bij P. R. D. MULLER.
1843.
m,,m;rj..MAATSO!i.ï?fv^ TKK BBVOHD.DÏ'X ij GK'sEilSKÏ :NST. I







> OORREDE.
ttoe c/root het aantal, boeken ook zij , hetwelk dagelijks onze persen verlaat, zoo kunnen de volgende bladen echter niet als overbodig beschouwd worden. Steeds toch bevreemdde het mij, dat niet deze of gene geneesheer een volks-handboek zamenstelde, hetwelk een ieder van de deugdzaamheid der levertraan overtuigde, en tevens tot <jids voor hen koude dienen, die dezelve bereids gebruikten.
Het onlangs bij mij uitgegevene werk over de



II
TOORREDE.
levertraan (*) - ofschoon dan ook uitsluitend voor geneeskundigen bestemd - vond te zeer bijval, dan dat ik er eenige zxvarig heid in zoude vinden eene handleiding in het licht te geven , door welke ieder, die tot nog toe dat geneesmiddel wantrouwde , deszelfs gunstige zijde leerde kennen , en te gelijk tot rigtsnoer voor diegenen kon strekken , die dezelve reeds naar waarde op prijs stellen.
De Heer M. J. Godefroi, Medic. Doctor te dezer stede, beloonde zich op mijne uitnoodiging bereid , zich met de behandeling van dit onderwerp onledig te houden. Na de verschillende soorten , en de wijze, op welke dezelve bereid worden, te hebben opgegeven, heeft ZEd. - zonder zich in eenige wetenschappelijke beschouwingen te verdiepen - getracht, zoo duidelijk mogelijk, de waarde van de levertraan, bij de aanwending der opgegeven ziekten in het licht te stellen ; en , ten
(*) De gelieeïe titel is deze. « IIoc wrrkl de Levertraan als geneesmiddel ? Piaar het hoogduitsch van Dr. II. KlENCKI; met aanmerkingen tan Dr. M. J. Gonïrfloi." ls Hertogenbosch, 1843.



VOORREDE.
lil
einde zijne gevoelens dienaangaande te staven, eenige waarnemingen medegedeeld, zoowel in 'zijne, als in ander er praktijk voorgekomen. Om overigens dit boekje , zooveel doenlijk , nuttig en volledig te maken , heeft ZEd. aan het slot, een afzonderlijk hoofddeel aan de toediening van het bewuste geneesmiddel gewijd. Ook die gevallen, in welke hetzelve niet moet aangeivend worden , zijn aangeduid.
Schrijver en uitgever vermeenen derhalve aan eene wezenlijke behoefte te hebben voldaan, en vertrouwen dan ook , op grond hiervan , dat deze handleiding een niet ongunstig onthaal zal te beurt vallen.
/». n. n. Mt/LZEn.
's Hertogenbosch,
30 September 1843.
«Si-s*



Iloofdst. Bladz
I. Over de Levertraan in het algemeen. 1
II. Over de ziekten , in welke het gerruik
der Levertraan is aangewezen 9
III. Over de aanwending der Levertraan. 47



EERSTE HOOFDSTUK.
Over de Levertraan in het algemeen.
Onder de vele geneesmiddelen , welke in den tegenwoordigen tijd aan de orde van den dag zijn , is er voorzeker geen , hetwelk zich eenen zoo algemeenen naam verworven heeft, als de Levertraan. In vele ziekten aangeraden , houdt zij zich steeds op het standpunt, dat zij van hare eerste verschijning in het gebied der geneeskunde had aangenomen , staande ; blijft steeds voor vele geneeskundigen een geliefkoosd middel, voor vele zieken de eenig overgeblevene hoop op behoud. Indien wij de voornaamste geneeskundigen , zoowel binnen- als builenlandsche , raadplegen omtrent de resultaten hunner met de levertraan ingestelde proeven , dan vernemen wij als uit éénen mond derzelver gelukkige uitkomsten, terwijl wij aan den anderen kant van weinige of geene schadelijke gevolgen , na derzelver
1



gebruik, gewag gemaakt vinden. - Men verlange mtusschen van ons niet dit geneesmiddel hier nog verder aanteprijzen. Andere , meer bevoegde regters hebben dit vóór ons, met de levendigste kleuren, gedaan. Onder deze willen wij alleen de woorden van onzen landgenoot , den onlangs overledenen, kundigen geneesheer, I)r. A. Moll , aanhalen, om een ieder vertrouwen in de levertraan in te boezemen. Hij toch uit zich in dezer voege : » Ik heb tot dus verre in den loop mijner praktijk , onder den grooten schat van oude en verouderde , van nieuwe en op nieuw uit de vergetelheid opgedolvene artsenijen, huis- en volksmiddelen , er zoo weinigen gevonden , waarop ik in schijnbaar althans overeenkomstige gevallen ten allen tijde met gerustheid konde bouwen, zonder voor teleurstelling te moeten beducht zijn ; zoo weinigen , waaromtrent de kundioste en ervarenste mijner kunstbroederen eenstemmig hetzelfde gunstig oordeel durfden vellen, dat ik eenen zekeren heiligen eerbied heb beginnen te koesteren voor die enkele geneesmiddelen , welke mij bijna nooit in den steek lieten , wanneer ik op goeden grond , naar ik meende , derzelver aanwending noodig ach lede , en omtrent welker ontegensprekelijk gunstige werking de bekwaamste en geoefendste practici het onderling eens waren. Onder deze nu mag ik de levertraan rangschikken.



De levertraan is die dierlijke zelfstandigheid , welke ons uit Noorwegen, liet meest uit de stad Bergen, wordt aangebragt , en welke bereid wordt uit de levers van meerdere kabeljaauw-, stokvisch- of lengsoorten, welke visschen in zeker gedeelte van liet jaar aan de Noord-zeekusten in grooten getale gevangen worden.
Naar gelang der wijze waarop dezelve gewonnen wordt, onderscheidt men verschillende soorten ; eigenlijk zoude men vijf dusdanige kunnen aannemen, en eene ligtgoudgele, eene vloeijende bruine, eene als olie vloeijende roodachtige, eene zwartbruine en eene teerachlig zwarte kunnen onderscheiden. Voor het geneeskundig gebruik echter zijn drie soorten voldoende; te weten : eene goudgele, eene roodachtig of ligtbruinp en eene groenachtig zwarte of donkerbruine.
Omtrent de bereidingswijze dezer drie sooiten vinden wij bij de schrijvers zeer uiteenloopende gevoelens. De meeste zijn van meening , dat de ligtgele levertraan door de hitte der zon van zelve uit de levers der visschen zijpelt, en dat de meer donkere soorten , hetzij door rotting , hetzij door de uitwerking van het vuur gewonnen worden. Andere geven op , dat de gele levertraan door rotting der levers verkregen wordt, terwijl de bruine soorten door uitkoking der ingewanden worden daargesteld. Door



een onlangs te Litrecht uitgekomen akademisch proefschrift van den voormaligen officier van gezondheid , I)r. L. ,f. dk Jongh , zijn wij in staat gesteld naauwkeuriger berigten hieromtrent mede te deelen.
Hij toch, die bij het schrijven zijner voortreffelijke verhandeling over de levertraan , in dezelfde onzekerheid als wij omtrent de ware wijze van bereiding verkeerde, heeft, in de gelegenheid zijnde, eenige zekerheid daaromtrent te erlangen , den consul Karei. Koxow te Bergen en de gebroeders Mack te Tromsoë met dit doel geraadpleegd en uit hel antwoord hem geworden , nemen wij de vrijheid , het volgende over te nemen.
In den handel komen drie soorten van levertraan voor, te weten : die, welke uit den gewonen kabeljaauw of leng, (Dorsch) en die welke uit nog twee andere kabeljaauwsoorten, welke de Koor wegenaars Sey en Jïaakjermg of Haijisch, noemen, gewonnen wordt.
De levertraan uit den kabeljaauw verkrijgt men op de navolgende wijze: men werpt delevers in kuipen, en laat dezelve in deze zoo lang staan , tot dat zij beginnen te rotten. Alsdan zwemt het vet uit dezelve boven; dit wordt afgeschept, en is de ligtgele levertraan. Het in de kuipen achterblijvende wordt in ijzeren ketels , gedurende 16 tot 20 uren gekookt , lot dat het eene zwart bruine kleur aan~ neemt. Dit is de bruine traan , welke wederom



afgeschept wordt, en het in den ketel overgeblevene .stijve bezinksel wordt vervolgens als mest gebruikt.
Met de levertraan uit de Sey wordt eveneens gehandeld , als met die uit den kabeljaauw ; daar de laatste echter in de koude vloeibaar en helder blijl't, en de eerste zelfs bij de geringste koude stolt, wordt de traan uit den kabeljaauw boven de uit de S.ey verkregene gesteld.
De le vers uit de Haakjering zijn de vetste en geven derhalve de meeste traan : de bereidingswijze is dezelfde als bij de twee vorige soorten. Daar het echter lang duurt vóór dat de levers in rotting overgaan , gebeurt het wel, dat men dezelve nog versch in ijzeren ketels bij eene zachte hitte doet smelten, en alsdan het heldere boven zwemmende afschept; dit geeft dan eene ligtbruinachtige traansoort. Uit het in den ketel overblijvende wordt vervolgens de donker bruine traan gekookt.
De zoogenaamde ligtbruine levertraan wordt dus gedeeltelijk door eene matige hitte uit gesmoltene levers der Ilaifisch , voor het grootste gedeelte uit den kabeljaauw en Sey, en dat wel van de beide laatste soorten uit de ongesmoltene levers , getrokken , en de donkere kleur ontstaat derhalve doordien de traan te lang op de levers staat, vóór dat dezelve wordt afgeschept.
Het meest koint de kabeljaauw traan in den handel



voor; daarop volgt die uit de Sey; het minst wordt de traan uit de Haifisch verzonden. In den laatsten tijd echter wordt er (ten minste in Tromsoë) ineer traan uit de Haifisch levers gewonnen.
Alle de genoemde traansoorten worden alleen uit de levers der visschen bereid.
In het kort komt dus, volgens ons inzien, alles hierop neder : de heldere goudgele traan scheidt zich uit de in rotting overgaande levers af; de ligtbruine ontstaat , door het lang staan blijven in de kuipen , waardoor zij dan ook meer aan de lucht is blootgesteld en meerdere kleurdeeltjes der lever opgelost houdt; en de donkerbruine wordt door sterke hitte uit de levers geperst.
Zoo als wij later zien zullen , dienen alle deze drie soorten tot geneeskundige doeleinden , en het is derhalve te betreuren dat er niet beter acht geslagen wordt op de bereidingswijze dezer verschillende traansoorten. De visschers toch, die alleen op eigen voordeel bedacht zijn , stellen , zoo als wij gezien hebben, niet zelden de goudgele traan door de hitte daar, zonder te wachten dal de levers in rotting zijn overgegaan, bij ondervinding wetende, dat zich op die wijze eene meerdere hoeveelheid traan uit dezelve afscheidt. Door de werking des vuurs wordt nu zonder twijfel de gele traan met deeltjes bezwangerd , die haar meer tot de overige soorten doen naderen,



terwijl andere deeltjes, die zij noodzakelijk bevatten noet, vervliegen. Of wel zij braden de reeds eenmaal uitgetrok-kene levers , door eene nog grootere hitte , nogmaals uit , en vermengen dan dit voortbrengsel met de donkerbruine traansoort. Daardoor krijqrt deze olie dan eenen nog onaangenameren slecken smaak, en men heeft door scheikundig onderzoek dikwijls, voorde menschelijke bewerktuiging schadelijke , stollen in dezelve aangetroffen. Ook wordt dikwijls de traan uit den kabeljaauw en uit de Sey bij elkander gegoten, of traan uit levers en het spek van zeehondi^i en andere zeedieren onder dc echte levertraan gemengd.
Tot de soortonderscheidende kenmerken der traan draagt eindelijk , volgens Galama , bij : de meerdere oï mindere ouderdom der traan, de plaats waar, en de tijd hoe lang dezelve bewaard is , de ouderdom der daartoe gebezigde viscli, zelfs het vervoer, enz.
De goudgele levertraan ziet er uit, als versche olijf- en papaverolie, is doorschijnend als men dezelve in eene glazen flesch heeft, in kleinere massa meer witachtig ; de smaak is zoetachtig vet, olieachtig ; niet walgelijk, niet scherp , en niet sterk traanachtig. De reuk is eenigzins naar visch, niet onaangenaam. Het is deze soort die in de winkels het meest aan vervalsching is blootgesteld. Om de kleur toch maar zoo veel mogelijk helder te



doen zijn , wordt dezelve meestal met papaver of olijfolie gemengd. Het is natuurlijk dat de traan hierdoor een groot gedeelte van hare kracht verliest; want daar dezelve juist aan de naauwe verbindhg vnn alle derzelver bestanddeelen tot een dierlijk geheel , hare groote genezende eigenschappen te tanken heeft , is het niet mogelijk dezelve door plantaardige vette oliën te doen vervangen. Ook bistaat er eene kunst-levertraan die in verschillende apotheken de plaats der gele inneemt. Deze echter lerkent men ligtelijk aan de veel wittere , flaauwe kleur. Wanneer men deze onwetend aanwendt, zal men te vergeefs op eene gunstige werking der traan blijven wachten. De zieke zal door dit vreemde mengsel volstrekt niet voor , waarschijnlijk achteruitgaan.
De tweede soort , de ligtbruine , kotnt wat kleur betreft het meest met den malagawijn overeen; de smaak is bitter , scherp in de keel , onaangenaam , de reuk zoutachtig.
De donker zwartbruine heeft eenen onaangenamen walgelijken smaak , brandt sterk in de keel , heeft eenen ranschen traanreuk, is ondoorschijnend en heeft de dikte van keukensiroop.
De onvervalschte levertraan droogt in de lucht niet uit. Men zou dus tot herkenning der echtheid een Ileschje met traan gevuld , aan de inwerking der lucht kunnen blootstellen.



TWEEDE HOOFDSTUK.
Over de ziekten, in welke het gebruik der levertraan is aangewezen.
Onder het heir van ziekten , waarmede de menschelijke bewerktuiging kan behebt wezen , zijn er voornamelijk Tier , in welke de levertraan als bijzonder nultig wordt aangeprezen; te weten: de klierziekte , de engelsche ziekte , bet slepend rheiimatismus en de verouderde jicht. Wij zullen , zonder ons in eenige wetenschappelijke beschouwing intelalen, hier deze ziekten ieder in het bijzonder nagaan , daarbij de overtuigendste , door de voornaamste geneeskundigen waargenomene gevallen van genezing met de levertraan opgeven , en ten slotte over de aanwending der traan zelve handelen.
A). De levertraan in de klierziekte.
» Er is geen middel" zegt Brefeld » dat de
+ 1



levertraan , in derzelver geneeskracht van klierachtige ongesteldheden , evenaart. Zij is een buitengemeen krachtig geneesmiddel , van eene eigendommelijke , specifieke werking, welke daar nog redding aanbrengt , waar deze , naar den schijn en de ondervinding te oordeelen, builen de grenzen der geneeskundige mogelijkheid ligt." Laat ons derhalve onderzoeken , welke de vormen der klierziekte zijn , waarin dezelve bijzonder is aangewezen.
Men onderscheidt in de geneeskunde twee hoofd\ormen van scrophel- of klierziekte, te weten: die welke zich door opzetting der onder de huid liggende klieren , die van den hals , nek , der okselholte en liezen kenbaar maakt, en die welke meer in de klieren van het darmscheil (4) huisvest. Van beide zullen wij de voornaamste verschijnselen in het kort hier opgeven.
De aanleg tot den eersten vorm wordt vooral aangeduid door eene doorschijnende , heldere , teedere huid , groot hoofd , blond haar, blaauwe oogen , dikke bovenlip en neus en opgezetten buik. Eenmaal ontwikkeld, biedt zij de volgende verschijnselen aan: de klieren van den hals, nek, der okselholte en liezen zwellen op ; nu eens tot de grootte
(*) Om don darm in deszelfs ligging bevestigd te houden, komt er trn verlengsel van het buikvlies tot denzelven, hetwelk dezen naam draagt. Hetzelve beval eene menigte klieren.



van erwten , dan weder tot die van eene noot of hoenderei ; door opzetting van meerdere tegelijk , wordt dikwijls de geheele hals als met eenen kraag omgeven. Deze gezwellen zijn in den beginne bard, doch niet pijnlijk; somtijds verdwijnen zij eensklaps, dikwijls echter ontstaat er ontsteking en gaan zij i/i verettering over, breken open en stellen dan zweren daar , uit welke dunne etter vloeit. Behalve op genoemde plaatsen ontstaan deze zweren ook dikwijls op liet borstbeen , hoofd , enz. Ook worden niet zelden de kliertjes der oogleden aangedaan , of wel er ontwikkelt zich in het oog zelf eene ontsteking , die tot allerlei soort van ooggebreken , zelfs tot blindheid , aanleiding geeft. Daarbij lijden de zieken aan verschillende soorten van uitslag, vooral op het hoofd en het aangezigt, verder aan zeere ooien of neus, enz.
Den tweeden vorm kunnen wij met den naam van kliertering der kinderen bestempelen , daar zij toch eene ziekte den kinderlijken leeftijd eigen is. In deze zijn de hoofdverschijnselen deze : de kinderen zijn zeer hongerig, hebben grooten trek naar meelkost , aardappelen en brood , afkeer van alle vleeschspijzen; meestal lijden zij aan zuur in de maag of ingewanden , nu eens aan doorloop , dan weder aan harde , graauwe , kleiachtige stoelontlastingen, die er ook dikwijls als gehakte eijeren



uitzien. Intnsschen vermageren de kinderen al langer zoo meer, het gezigt valt in, wordt gerimpeld en krijgt daardoor iets oudachtigs , hetwelk nog vermeerderd wordt door den ernsligen , strakken blik. I)e armen en beenen worden ten laatste zoo mager, dat zij als het ware slechts uit huid en been bestaan. De buik is daarentegen zeer groot , hard , opgezet , en , door de uitwendige bekleedselen , komen de klieren van het darmscheil als koralen op het gevoel voor. De ziekte neemt hoe langer hoe meer de overhand , de kinderen schreeuwen onophoudelijk , hebben op den duur koorts, die eindelijk de krachten zoodanig ondermijnt , dat de lijder bezwijkt.
Gewoonlijk komt deze ziekte slechts bij kinderen uit de armste klasse des volks voor, voornamelijk door gebrek aan goed voedsel en nalatigheid in het zuiver houden. Slechts van tijd tot tijd ontmoet men dezelve ook in de meer voorname klassen der maatschappij. Uier moet men dezelve wijten aan de verkeerde wijze van opvoeding of wel aan het overvoederen der kinderen, waardoor het ligchaain niet in staat is, de groote menigte voedsel, die aangebragt wordt , naar behooren te verteeren , daartoe echter alle mogelijke krachten aanwendt, waarvan het gevolg is, dat hetzelve, even als of het niet gevoed werd , uitgeput 'raakt ; waaruit blijkt, dat door de beide uitersten dezelfde ziekte kan geboren worden.



In beide de genoemde hoofdvormen nu wordt het gebruik der levertraan als uit éénen mond door geneeskundigen aangeraden , en het middel behoorlijk aangewend, heeft dan ook wezenlijk dikwijls de uitstekenste gevolgen. Men ziet na het gebruik der traan de klieren allengskens afnemen en zich verdeelen, het uiterlijk krijgt een geheel ander aanzien, de gele, vale kleur verdwijnt, het ligchaam neemt meer in krachten toe , de koorts vermindert langzamerhand, de harde opgezette buik wordt zachter, de zweren die vroeger een onooglijk flets voorkomen hadden, worden allengskens meer gevuld, de etter wordt dikker en geler, in één woord , de genezing gaat met rassche schreden vooruit. De volgende waarnemingen zullen dit het best kunnen getuigen. De drie eerste derzelve, zijn gevallen in mijne eigene praktijk voorgekomen, de overige zijn uit de werken van kundige en beroemde geneesheeren overgenomen. Bij voorkeur hebben wij echter die waarnemingen gekozen , waarin de levertraan onvermengd werd aangewend.
I8le Waarneming. Bij een meisje van 18 jaren , dat altijd klierachtig geweest was, waren de klieren van den hals en der okselholte sterk opgezwollen. De ouders denkende, dat deze weder van zelve verdwijnen zouden , hadden ongeregeld pappen aangewend. Eerst toen het grootste gedeelte opengebroken



was , werd mijne hulp ingeroepen. De geheele halsstreek vertoonde als het ware eene zweer. De stoffen die uit dezelve ontlast werden, waren zoo scherp, dat z>j op sommige plaatsen ontvellingen daarstelden , waaruit dan naderhand nieuwe zweren geboren werden. Overigens was liet kind gezond , alle verrigtingen des ligchaams hadden geregeld plaats. Er bestond echter een bovenmatige trek tot eten , Tooral tot brood. Ik liet het kind 4 maal daags eenen paplepel levertraan gebruiken. In het begin had het daarin veel tegenzin , naderhand echter nam het dezelve gaarne. Ik klom vervolgens op , tot dat het kind oui de twee uren eenen gewonen eetlepel traan (zoo wat 3 oneen daags) innam , met dat gevolg, dat de zweren langzamerhand genazen en de opgezette klieren van zelve zich verdeelden. Eerst toen het kind met deze kuur twee maanden was voortgegaan , vertelden mij de ouders , dat het kind uitslag op het hoofd gehad had , hetgeen zij mij uit schaamte verzwegen hadden. Dit was echter in dien tusschentijd door het gebruik der levertraan in zoo verre gebeterd , dat er bijna niets meer van te zien was. Met deze kuur werd nog eenige maanden volgehouden, en het kind is geheel genezen.
IIde Waarneming. Den 14de° Oetober 1842, werd mijne hulp ingeroepen bij het kindje van v. W. Bij mijne komst vond ik een kindje van 1V> jaar oud ,



met alle teekenen van reeds ver ontwikkelde kliertering , bleek ingevallen gezigt , vermagerde ledematen , opgezetten, harden buik, onophoudelijken lust tot eten, brakingen , slependen doorloop , aanhoudende koorts, sterk zweet, enz. Ik raadde de bedroefde ouders de levertraan aan , en liet daarmede met twee eijerlepeltjes daags beginnen ; tevens deed ik het kind twee tot drie maal daags in een warm bad , waarin vlier en chamillen bloemen afgetrokken waren , zetten , met dat gelukkig gevolg , dat reeds na eenige weken de koorts weg bleef. Met de levertraan werd inmiddels geklommen , zoodat ten laatste vier oneen daags en meer gebruikt werden. Onder deze kuur nam het kind al langer hoe meer in krachten toe, de voedingsmiddelen werden beter verdragen , de buik werd zachter , er werden lijvige, zeer slinkende stoffen ontlast, en men kon duidelijk eene gunstige verandering in de ontwikkeling van het kind waarnemen. Door het aanhoudend gebruik der traan , die in steeds verminderde giften werd toegediend , herstelde hetzelve zoo ver, dat ik het, inliet begin van Januarij 1843 als behoorlijk gevoed en gezond verliet. Ik heb van tijd tot tijd gelegenheid dit kind te zien ; hetzelve geniet steeds de volinaakste gezondheid. Uit vrees voor weder instorting geven de ouders hetzelve nog twee maal des weeks eenen eetlepel traan. liet



kind gebruikt dezelve zonder eenige tegenzin.
IH<ic Waarneming. In Mei kreeg ik een kind onder behandeling, dat geheel en al uitgeteerd was. liet was 3 jaren oud , was vroeger steeds gezond , doch ]lad van tijd tot tijd aan klieren en uitslag op het hoofd geleden. Hiervan had men echter sedert een jaar niets meer bespeurd. Sedert dien tijd was het evenwel aan het kwijnen geraakt , was knorrig , verdrietig en schreeuwde onophoudelijk. Het gebruikte bijna geen voedsel ineer; alleen aardappelen werden gretig verslonden ; drinken wilde het niets als gerstenbier. Zoodra hetzelve slechts het minste genuttigd bad , begon het hevig te braken , waarna het dan door uitputting gewoonlijk in slaap viel. De buik was opgezet, echter niet in dier male, als men dit anders bij dergelijke voorwerpen waarneemt. Het kreeg geregeld iederen nademiddag koorts , die dan tot den volgenden morgen aanhield. Ik raadde ook hier de levertraan aan. Met groote moeite werden eenige eijerlepeltjes daags als het ware ingegoten, waarop echter na weinig tijds braking volgde. Ik kon de traan hier dus niet door den mond blijven aanwenden , maar liet dezelve twee maal daags in lavementen (3 oneen pr. lavement) aanbrengen, verder liet ik eenige malen daags een aromatiek bad nemen. Ook hier was het gevolg uitstekend. Allengskens kon het kind een weinig



voedsel (hetwelk uit bouillon en zachte eijeren bestond) bij zich houden , de brakingen hielden na veertien dagen geheel op , zoodat nu de levertraan door den mond kon worden toegediend ; van toen af nam het kind met rassche schreden in beterschap toe , het geheele ligchaam werd beter gevoed en de ontlastingen werden geregeld. liet kon zelfs vleeschspijzen zonder bezwaar verdragen, en op het oogenblik is het, onder het nog altijd voortdurend gebruik der traan, een gezonde, vrolijke knaap.
De volgende gevallen nemen wij uit Galama's verhandeling over de levertraan over.
lydc Waarneming. J. B. een meisje van zes jaren , tenger van gestel, groot van hoofd, kort van hals, veelal gezond, (behalve dat zij in den eersten leeftijd veel aan zuur, braking, diarrlice, en eens aan stuipen geleden had en steeds een lastig kind geweest was) leed sedert een jaar aan opgezwollene , bij tusschenpozen pijnlijke klieren aan den hals en de onderkaak, die ook nu nog als strengen koralen aan den hals zigtbaar en bewegelijk waren , en de grootte van graauwe erwten hadden. Het harig gedeelte van het hoofd was bezet met kleine, jeukende zweertjes, die een etterachtig vocht afscheidden. De buik was dik en opgezet, hier en daar kon men verharde klieren bespeuren. De oogleden en bovenlip schenen eenisermute gezwollen en hel had nu en



dan aan het ooglid ontsteking. Overigens bevond het kind (dat gaarne aardappelen en roggenbrood at) zich wel , had gcene koorts, sterke eetlust en ontlasting. Het kind had tot dusverre niets dan huismiddelen ingenomen. De menschen waarbij het woonde , namen op zich dit kind 's morgens en 's avonds eenen eetlepel levertraan toe te dienen levens prees ik beweging in de open lucht, zindelijkheid en gezond voedsel aan.
Vijf weken na het gebruik van de levertraan , die telkens met wat suiker gemakkelijk werd ingenomen , waren de klieren niet meer voelbaar, de buik veel slanker, en daar het meisje er gezond en merkbaar vetter uitzag, wilden hare aanverwanten haar niet meer van dit middel toedienen. De gulzigheid , die voorheen plaats gehad had, was nu verminderd, de spijsvertering en ontlasting geregeld. Deze laatste was onder het gebruik der traan slijmachtig, met loozing van wormen geweest. Ik geloof niet, dat er zich naderhand op nieuw scrophuleuse (*) verschijnselen hebben opgedaan.
■ydt Waarneming. Het oudste dochtertje van J. W. (welker moeder in hare jeugd veel aan uitslag, zeere ooren , zwerende klieren aan den hals enz. geleden had) met een groot hoofd , opgezetten buik
^*) Het woord scropliuleus is gelijkluidend met klierachtig.



en lange magere ledematen , tengere slappe huid , bleeke gelaatskleur , opgezwollene pijnlijke klieren op het hoofd , achter de ooren , langs den hals en aan den buik , eene liefhebtser Tan stevig voedsel , veel met winden en zuur behebt, nu eens hard- , dan weder loslijvig , met uitslag hier en daar over het ligchaam, en eenigen witten vloed, (zij was 12 jaren oud en had nog geene maandelijksche zuivering) , had reeds drie maanden lang onderscheidene geneesmiddelen gebruikt zonder eenig gevolg. Zij kreeg nu twee lepels levertraan daags met kofïij nagebruikt ; het te veel zitten werd verboden , beweging in de open lucht en eene doelmatige leefwijze aanbevolen. Nadat zij dit middel vijf weken gebruikt had , zag zij er gezonder uit , de kleur was frisch, de gezwollene klieren en uitslag verdwenen, de witte vloed opgehouden, en de lijderes blijkbaar in vleesch toegenomen. Een jaar daarna is de maandelijksche zuivering ingetreden, en zij was toen volkomen gezond.
Yjde Waarneming. liet achtjarig dochtertje uit hetzelfde gezin leed nagenoeg aan dezelfde verschijnselen, behalve den witten vloed. Zij had tevens eene groote klier voor het trommelvlies zitten , die haar sedert zeven weken aan het eene oor doof gemaakt had. Zij had nog niets ingenomen ; haar werd eene spaansche vlieg achter het oor gezet, en



daarop twee eetlepels levertraan gegeven. Ofschoon de pijnlijkheid der klieren eenige dagen daarna eer vermeerderd dan verminderd was , werd met de levertraan voortgegaan. Na veertien dagen was de doofheid verdwenen , en drie weken later het kind als gezond te beschouwen. Naderhand hebben zich wel weder klierachtige verschijnselen vertoond , maaide ouders hebben deze , door nu en dan eenen lepel levertraan te geven, zelve verdreven. Zij had onder het gebruik van dit middel nu en dan eenen
worm geloosd.
VIP" Waarneming. ]Nog een driejarig zoontje uit hetzelfde gezin, had na de mazelenepidemie van 1829 etterende oogen, uitslag op het hoofd, verharde klieren aan den buik en aan d<; benedenkaak gekregen , waarvan sommige op het hoofd reeds doorgebroken waren. De ouders met de kracht der levertraan vertrouwd , hadden het kind des morgens en des avonds een' paplepel vol gereikt , en hoewel het innemen ongeregeld plaats had , was het kind binnen drie weken van alle ongemakken verlost. —
Behalve deze twee hoofdvormen van klierziekte zijn er nog eene menigte andere , waaronder deze , zoovele menschen wegslepende, ziekte kan te voorschijn komen, en waarin het gebruik der levertraan zeer wordt aangeprezen. Onder deze zijn de voor-



naamsle: de klierachtige zweren, de slepende huiduitslag, de scropkuleuse oogontsteking, beenverzwering en lering.
AV ij bedoelen hier niet den naam van klierachtige zweren, niet alleen de zoodanige, die door opzetting der klieren zelve , maar ook die zweren , welke bij scrophüleusen aanleg , na de minste aanleiding , uit beleedigingen van buiten aangebragt , na wonden , stooten , enz. geboren worden , en welke zich te kennen geven door eenen harden, ongelijken, uitgeholden rand en omgeven zijn met eenen bleek violetk'leurigen kring, waarvan de bodem eene dunne etter afscheidt , en welke , wanneer zij genezen, diepe , wanvormige likteekenen achterlaten. Tegen deze is niet alleen inwendig , maar ook uitwendig de levertraan te regt zeer geroemd. Zelfs heeft Bhefel!) eene zall te dien einde zamengesteld , welke hij bereidt, door vier scrupels levertraan , een drachma' geel van ei en twee scrupels azijnzuurlood, door langdurig schudden goed onder elkander te mengen. Door middel van een veertje wordt deze dan op de zwerende oppervlakte gestreken. De inwendige aanwending der traan mag daarbij echter nooit verzuimd worden, en alleen daar, waar, uit tegenzin of andere niet uit den weg te ruimen oorzaken , deze niet kan plaats hebben , kan men het op deze zalf alleen laten aankomen. Men zal dan,



onder geneeskundig toezigt , andere inwendige middelen kunnen toedienen.
Onder den naam van slepend klierachtige huiduitslag verstaan wij eenen uitslag, die bij klierzieke voorwerpen , op het een of ander deel des ligehaams , hetzij op het hoofd , hetzij op armen , beenen of elders te voorschijn komt. Bij kinderen zien wij voornamelijk (meestal door belette uitwaseming, daar het hoofd bij voorkeur altijd gedekt blijft) dezen uitslag op het hoofd beginnen, en zich van daar somtijds over het geheele aangezigt verspreiden. Deze uitslag ontstaat uit kleine blaasjes , welke met een geel weiachtig vocht gevuld zijn; deze barsten open en vormen geelachtig bruine korsten, die langzamerhand zamenvloeijen , en als zoodanig dikwijls het geheele hoofd en aangezigt bedekken.
liet volk kent dezen uitslag onder den algemeenen naam van daauw- of ringworm. Tegen deze soort wordt voornamelijk het uitwendig gebruik der levertraan aangeraden , terwijl de meeste geneeskundigen hier van de inwendige aanwendig minder wsachten. Wij voor ons zijn van meening, dat men het uitwendig gebruik der traan hier gevoegelijk met het inwendige zoude kunnen verbinden. Daar toch meestal deze uitslag uit eenen klierachtigen toestand des ligehaams geboren wordt, zal men door het inwendig toedienen voornamelijk op de scrophuleuse



kiem zelve werken, terwijl men door uitwendige inwrijvingen de ontstane spruit in hare ontwikkeling tracht tegen te gaan. liet best kan men deze inwrijvingen des morgens bewerkstelligen, wanneer de poriën, na het nachtelijk zweten, zich nog niet gesloten hebben. Men neemt eene handvol levertraan , en wrijft deze zoo goed mogelijk in.
Tegen verouderden , hardnekkigen huiduitslag van dezen aard, bij meer volwassenen, geloof ik dat de levertraan weinig zal uitwerken. Wil men dezelve hier toedienen , dat men dezelve dan in groole giften , tot eenige oneen daags toe, gedurende eenen geruimen tijd blijve voortgeven. I)r. de Jongh deelt in zijne bovengenoemde verhandeling een geval mede , waarin de levertraan , in de gewone gift van eenige eetlepels daags , levens uitwendig aangewend , eenen huiduitslag die gedurende 10 jaren op het iigchaam gezeteld had, binnen drie maanden geheel en al heeft doen verdwijnen. Ook de beroemde Schenk spreekt van een dusdanig geval, waarin binnen vier maanden genezing volgde. Het gaat hier echter met de levertraan zoo als met de andere, tegen dezen toestand aangeprezene, geneesmiddelen , er zullen er weinige zijn, waarop de geneesheer in alle gevallen en ten allen tijde zal
kunnen staat maken.
Over het nut der levertraan in klieraahtige oog-



ontsteking zijn nog niet vele waarnemingen bekend. Dat dezelve echter ook hier zeer werkzaam is , kunnen wij uit de boven opgegévene waarnemingen opmaken , waat, onder eene algemeene kuur , ook de oogaand-oeningen verminderden en eindelijk geheel verdwenen. Dr. Brefeld prijst tegen dezen vorm het uitwendig gebruik zeer aan. Hij laat in die gevallen twee tot viermaal daags do randen der oogleden door middel van eene kleine veder of penseel met goudgele levertraan bestrijken. Van de twaalf gevallen, die hij op deze wijze behandeld heeft , waren er slechts twee die eenen minderen goeden uitgang hadden , daar men de levertraan in deze niet kon blijven aanwenden , door eene ontstane roosachtige zwelling der oogleden , welk verschijnsel hij echter niet als het gevolg dei1 aangewende traan beschouwt. Verder wordt in Italië de levertraan aangewend tot het verdrijven der vlakken op de hoornhuid.
Van niet minder belang is de aanwending der levertraan in de scrophuleuse beenverzwering, hetzij deze meer van de oppervlakte of uit de zelfstandigheid des beens zeiven haren oorsprong neemt. Deze geeft zich bij scrophuleuse voorwerpen gewoonlijk het eerst te kennen, door eene opzwelling van het been , die zich al verder en verder uitbreidt ; het aangedane been raakt ontstoken en



(raat vervolgens in verettering over , waardoor dikwijls uitgestrekte beenstukken, zelfs geheele gewrichten kannen vernield worden. Hier is de vroegtijdige aanwending der levertraan van zeer veel gewigt. Men ziet toch , na het eenigen tijd voortgezette gebruik van dezelve, de zwelling der beenderen in omvang afnemen ; en zelfs dan, wanneer deze op het punt staan van in verzwering overtegaan , of reeds werkelijk door verzwering zijn aangedaan . heeft de levertraan nog genezing bewerkstelligd. Waarnemingen hieromtrent vindt men bij Brefelu , Kopp , Schenk en andere schrijvers. Ook de heer de Jongh geeft ons de ziektegeschiedenis op van eene lijderes, die hij onder behandeling kreeg, toen reeds een groot gedeelte van het dijbeen m verettering was overgegaan , en er reeds eene, de krachten ondermijnende, slepende koorts aanwezig was. Men had de patiënt de afzetting van het been als eenig hulpmiddel aangeraden , doch Zij was hiertoe niet te bewegen. Door het voortgezet gebruik der levertraan is zij geheel en al hersteld. Tevens mankt hij melding van een geval , hem door prof. Alexander medegedeeld , zijnde dat van eenen knaap , die , uit klierachtige oorzaken , verettering van het dijbeen gekregen had. Deze werd door het gebruik der levertraan in zoo
2



verre hersteld , dat hij , nadat een gedeelte van het dijbeen, 4 duimen groot, door de kunst verwijderd was, onder het toedienen van versterkende middelen geheel en al zijne vorige gezondheid terug kreeg. Hij blijft ook nu nog aanhoudend gezond, en het aangedane been is slechts iets korter dan het andere.
Tegen dezen vorm raadt Brefeld de verbinding van de in- met de uitwendige traankuur aan. In de waarneming van ür. de Jongh is de traan alleen inwendig aangewend. Wij gelooven echter, dat de inwrijvingen , wanneer zij kunnen bewerkstelligd worden (veelal toch zal het aangedane deel daartoe te gevoelig zijn), de inwendige kuur krachtig zullen ondersteunen.
Omtrent het gebruik der levertraan in de knobbel» tering, die zoo menigmaal, misschien vel altijd uit eenen scrophuleusen kiem haren oorsprong neemt, zijn dóór Dr. de Jongh , dg voornaamste geleerden van ons vaderland, Suerman, Schröder van der Kolk , Loncq , Alexander , Pruys van der Hoeven , Serastian en Suringar geraadpleegd , en hun gevoelen hieromtrent komt in het kort hierop neder : dat de levertraan bij aanleg tot tering een zeer krachtig geneesmiddel is , hetwelk de verdere ontwikkeling dezer ziekte dikwijls geheel tegen gaat , of ten minste eenigen. tijd tex'ughoudt ; dat dezelve in reeds ontwikkelde longtering het leven wel is



waar eenige jaren rekken kan , in het punt van genezing echter , geene der overige tegen deze ziekte aangeprezenö middelen overtreft.
Wij hebben alzoo de levertraan als een zeer vermogend middel tegen de klierziekte leeren kennen, en moeten hier nog even van de'rzelver kracht als wormdoodend middel, welke wij uit eenige waarnemingen hebben kunnen opmaken, gewag maken. Ofschoon de meeste oliesoorten dit vermogen in geringe mate bezitten , meenen wij echter, dat de levertraan, vooral door haren onaangenamen reuk en smaak, sterker op de wormen inwerkt. Daar er nu wel geene ziekte is , die meer tot het ontstaan van wormen aanleiding geeft, dan de klierziekte], zijn wij door dit middel in staat gesteld beide ziekten gelijktijdig met hetzelfde wapen te bestrijden.
B). De levertraan in de Engelsche ziekte.
Laat ons, vóór dat wij over het gebruik der levertraan in de Engelsche ziekte handelen , het beeld derzelve in het kort opgeven.
Als ziekte alleen den kinderlijken leeftijd eigen , worden niet alleen kinderen van meer gevorderde ]aren , maar ook pasgeborenen door dezelve aangetast. Behalve vele andere deelen des ligchaams zijn voornamelijk het hoofd , de ledematen en vooral de borst in deze ziekte lijdende. Be laatste heeft het vol-



gende voorkomen. In plaats van breed , ruim en plat is dezelve vernaauwd en aan beide zijden ingedrukt; door den grooten opgezetten buik, puilen de valsche ribben sterk vooruit. liet hoofd is meestal zeer groot. De beenen en armen zijn vermagerd , zoodat het kind niet in staat is op de beentjes te staan , veel minder te loopen ; kinderen die reeds geloop en hebben , zijn , wanneer zij door deze ziekte aangetast worden , spoedig niet meer in staat zicli voort te bewegen, zij willen op nieuw gedragen zijn, en schreeuwen als men hen op de voetjes stelt. De ruggegraat wordt bij de meesten naar buiten gekromd. Het gezigt krijgt even als in de klierziekte (met welke dezelve overigens naauw verwant is) oudachtige trekken, en inden buik zijn opgezette klieren voelbaar. Slaat men de beentjes naauwkeurig gade, dan zal men het gewricht des voets opgezwollen vinden , en boven deze zwelling zal men eene ligle kromming kunnen waarnemen. In minderen graad zal dit ook aan het gewricht van de hand zigtbaar zijn. W ordt aan het euvel in dien staat geen tegenstand geboden , dan worden de beenderen al langer hoe meer gekromd , de ruggegraat buigt al meer en meer door , de eene zijde van het ligchaain verheft zich geheel en al boven de andere, dat is: het ligehaam wordt scheef, de ribben worden op de eene zijde van het ligehaam meer naar binnen gebogen , waar-



door de borst op dien kant naamver wordt. Door deze misvorming der borst ontslaat dan eene versnelde ademhaling, die meestal van eenen in den beginne geringen, steeds toenemenden hoest, vergezeld gaat. Allengskens neemt het ligehaam in krachten af, er ontslaat eene uitterende koorts en het kind sterft onder alle teekenen van uitputting.
Geen middel is er hetwelk inet de levertraan in deze ziekte kan gelijk gesteld worden ; ja wij zeggen niette veel, wanneer wij verklaren, dat de traan hier het eenige middel is , dat den lijdende van eenen gewissen dood kan terugbrengen. Zij doet hier wonderen ! Na het eenigen tijd voortgezette gebruik ziet rnen de spijsvertering in kracht toenemen , en de eetlust grooter worden ; de ontlastingen, die vroeger, nu eens dun, dan weder steenhard waren, worden geregeld, zachter, en nemen eene donkerder kleur aan, de opgezetheid van den buik verdwijnt langzamerhand en neemt af in die mate, waarin de vermagerde ledematen in voeding toenemen. De huid krijgt haren vorigen glans terug , wordt vochtig en zacht , de kleur wordt hersteld , de oogen staan helderen levendig; de speellust wordt opgewekt; de gekromde beenderen keeren tot hunnen normalen toestand weder; de kinderen beginnen weder pogingen te doen om te staan en te loopen , in één woord het ligehaam keert tot den vorigen staat van



gezondheid terug. Tot staving onzer woorden zullen wij uit de vele waarnemingen der geleerdste mannen , eenige door G. II. a Rot en Galama beschrevene mededeelen.
I5te Waarneming. Een kindje van twee jaren, was door de engelsche ziekte en daaruit gevolgde verzwakking en weekheid der beenderen , zoodanig in deszelfs ontwikkeling verachterd , dat het op dien leeftijd nog geene de minste kracht had om te staan, veel minder om te loopen , ja zelfs geen genoegzaam termogen had om kruipende langs den grond van plaats te kunnen veranderen. Alle de teekenen van engelsche ziekte waren bij dit kind aanwezig; het had reeds geruimen tijd staal én andere middelen gebruikt, zonder de minste verbetering. — Aan dit kind werd dus eindelijk de levertraan gegeven, waarvan het tweemaal daags eenen goeden theelepel vol nam. Door dit middel alleen maakte het jongetje schielijk zoodanige vorderingen in zijne genezing , dat het na drie maanden tijds reeds op zijne beentjes begon te staan , en na verloop van nog drie maanden vertoonde het eene zulke verbetering in zijne ziekelijke ongesteldheid , dat het in staat was regtop te kunnen gaan , en aan de hand van de kindermeid op straat te loopen , zijnde alle uiterlijke teekenen der ziekte geheel verdwenen en het kind volkomen welvarende.



Ilde Waarneming Een ander kind , l1/2 jaar oud, was in deszelfs ontwikkeling zoodanig achterlijk , dat het aan de ouders eene groote bekommering veroorzaakte. Dit kind , zijnde een meisje, Mas zoo zwak, dat men het naauwelijks konde aanraken , zonder dat het een bewijs van onaangenaam gevoel te kennen gaf. Het had een bijzonder groot hoofd, eenen dikken opgezetten buik , trage ontlasting , geen eetlust, en begon reeds aan de gewrichten duidelijke kenteekenen van engelsche ziekte te vertoone». Het was niet in staat op de beentjes te staan, welke zelfs langzamerhand , naar binnen , krom gebogen begonnen te worden. Aan dit kind werd mede de levertraan voorgeschreven , om op dezelfde wijze gebruikt te worden. Het is bijna ongelooflijk , hoe schielijk dit kind door dit geneesmiddel veranderd en verbeterd is , want na een halfjarig gebruik van hetzelve , is het zoo gezond en sterk geworden , dat het tegenwoordig zoo vlug en levendig is , als eenig gezond kind wezen kan. Het loopt alleen. De beentjes , waaraan het stevige halve laarsjes gediagen heeft, zijn volkomen regt ; het hoofd heeft niets meer dan de gewone grootte van een kind van dien leeitijd , de eetlust is onder het gebruik der traan dadelijk aangewakkerd ; de ontlastingen werden gemakkelijk en geregeld , waardoor de opgezetheid van den buik langzamerhand verminderd is.



Ulde Waarneming. Een jongetje van l'l* jaar, wiens ouders alle hunne vorige kinderen aan de engelsche ziekte verloren hadden , was bij uitstek in zijne ontwikkeling achter gebleven , het was niet in staat op zijne beentjes te staan en zoo slap in alle zijne ledematen, dat men hem naauwelijks konde hanteren. Het kind bleef niettegenstaande de aangewende middelen steeds in dcnzelfden toestand, a Roy ried eindelijk de levertraan aan, en nadat het kind dit middel een half jaar genomen had , is het zoodanig gebeterd , dat het is beginnen te loopen. Dit kind is , onder het voortdurend gebruik der traan , een frische gezonde knaap geworden.
p-dc Waarneming Een kind van 2> jaar, was liet eerste jaar , toen het aan de moederborst was , voordeelig opgegroeid. Na het spenen was het echter lastig , pijnlijk en sukkelend geworden , had nu en dan aan braking en doorloop geleden en scheen veel met winden geplaagd ; de gang die van de 15" maand af goed en vast was geweest, werd naderhand weder waggelend. Het kind was steeds hongerig , vermagerde echter dagelijks ; was mager, flets, klaagde niet te kunnen loopen , de buik en gewrichten waren opgezwollen , de borst scheen eene eigenaardige vorming te hebben en naar de linkerzijde gebogen , ook scheen de ruggegraat naar de linkerzijde over te hellen; de stem was heesch, onaangenaam,



de pis gedachtig troebel, onaangenaam ruikende, de ontlasting veelal geel groenachtig , de pols zwak en langzaam. Ik schreef (zegt Galama) de levertraan tot drie halve lepels daags voor. Het innemen , mei een stukje suiker nagebruikt, had geene moeite. Reeds na het verbruiken van zes oneen werd het kind vrolijker , levendiger en schenen de toevallen iets beter en de spieren krachtiger. Na nog 8 onceri gebruikt te hebben , was het spier- en beengestel blijkbaar steviger geworden en schenen de voorheen gedraaide borst en beenderen hunne natuurlijke gedaante terug te krijgen. Het kind had eenige wormen geloosd , en pappige ontlastingen gehad. ]Sog zes oneen ingenomen hebbende , wilde het kind dit geneesmiddel niet meer innemen , en werd toen door staalpoeders , op de kromming van den ruggegraad na, geheel en al hersteld.
Y4« Waarneming. Een jongen , 3 jaren oud , zag er bleek en vermagerd uit, de huid was zeer slap , geelachtig , gerimpeld , de buik met harde klieren bezet, de uiteinden der beenderen schenen «likker, de armen en beenen waren slap, buigzaam en eenigzins krom gebogen, de beenen stonden binnenwaarts , het kind , dat met 'h jaar kon loopen kon nu bijna niet meer op de beenen staan. Morsigheid, bedorven lucht, vochtige woning, verkeerd
* 2



Toedsel en gebrek aan beweging waren de blijkbare oorzaken, liet had een groot hoofd en scheen meer dan gewoon schrander. Het had nog geenerlei medicynen gebruikt. De levertraan werd drie maal daags (eenen halven eetlepel) ingegeven , doch nadut dezelve reeds drie weken lang was aangewend, kon men nog weinig beterschap bespeuren. Toen echter de vrouw naar eene meer gezonde woning verhuisde, het kind zindelijk gehouden, en het voedsel verbeterd werd , de medicynen vlijtig innam en meer in de gezonde voorjaarslucht kwam , genas hetzelve spoedig. Nadat het in het geheel 18 oneen had ingenomen , dat zonder veel moeite geschiedde , begon het weder goed te gaan , de beenderen kregen meer hunne behoorlijke gedaante terug, het kind werd levendiger , de nu meer vochtige huid kreeg een beter aanzien ; het eene been bleef echter eenigzins opgekrompen en de ruggegraat krom. Onder het gebruik van dit middel werden er van tijd tot tijd maden ontlast. Toen het kind in het geheel 26 oneen had gebruikt , werd het als gezond uit de behandeling ontslagen.
Uit deze waarnemingen blijkt de voortreffelijke werking der levertraan ten duidelijkste en dezelve zal zich te krachtiger toonen . naar mate de ziekte eerst korter Van duur is, en de verkrommingen der beenderen niet al te aanmerkelijk zijn. Wan-



neer er tevens klierziekte aanwezig is , zal de genezing moeijelijker plaats hebben of ten minste langeren tijd noodig hebben. Dit zal ook het geval zijn , wanneer de engelsche ziekte bij scorbutieke lijders voorkomt, Men moet echter in deze gevallen den moed niet verliezen , wanneer men niet spoedig beterschap ziet volgen. Het aanhoudend gebruik der levertraan , bij afwisseling , of tegelijk met andere middelen gegeven, zal nog daar genezing bewerkstelligen, waar men aan deze reeds is beginnen te wanhopen. Bij kinderen , die uit zwakke, ziekelijke, klierzuchtige , venerische of jichtige ouders geboren zijn , morsig gehouden , slecht opgepast, in vochtige ongezonde woningen, met slecht voedsel worden opgevoed , komt vooral volharding en verbinding, of afwisselend gebruik der levertraan met andere doelmatige middelen te pas (Gaiama). Bij d eze kuur dient nog vooral op zindelijkheid , gezond voedsel , vrije zuivere lucht en gepaste beweging acht gegeven te worden , zoo als wij uit de laatste waarneming hebben kunnen opmaken. In deze toch is-aan de veranderde woning, aan het zindelijk houden en het verbeteren van het voedsel een groot gedeelte der gevolgde beterschap toe te schrijven.
Wij zullen deze afdeeling besluiten met de volgende woorden van den hoogleeraar C. Pruys van der Hoeven : » ik zal geenszins ontkennen, dat ik



in den beginne huiverig was , dit geneesmiddel (de levertraan) toetedienen , bij ondervinding wetende , hoe weinig nieuwe geneesmiddelen den toets kunnen doorstaan , en omdat ik deze olie geheel tegenovergesteld beschouwde aan de staalmiddelen , die zich mij zoo dikwijls heilzaam betoond hadden. IVu echter, nadat ik door lang gebruik , derzelver geneeskracht heb leeren kennen , beken ik , dat ik geen geneesmiddel tegen de engelsche ziekte ken , dat met de levertraan in eenig opzigt kan worden gelijkgesteld."
C). De levertraan in het slepend rkeumatisnnts en de verouderde jicht.
Rheumalisme noemt men dien ziektevorm, welke zich door scheurende en trekkende pijnen in de ledematen of in het spierachtig omkleedsel van den tronk , die niet van aandoeningen der zenuwen afhangen , te kennen geeft, en gewoonlijk na gevatte koude , meestal het eerst in den nek of in de gewrichten te voorschijn treedt. Een voornaam kenmerk is , dal , door de beweging van het aangedane deel , de pijnen in hevigheid toenemen. Door de warmte worden dezelve nu eens vermeerderd , dan weder ■verminderd. In eenige gevallen neemt men noch zwelling noch hitte in het zieke deel waar en de pijnen verdwijnen ongemerkt van zelve. In andere zijn hitte en zwelling aanwezig , de pijn is hevig ,



er ontstaat door dezelve koorts, die meestal onder lievige aanvallen van koude te voorschijn treedt ; daarop volgt dan gewoonlijk een sterk zweet , dat somtijds eenige verligting van pijn aanbrengt. Ofwel er ontstaat eene lievige koorts, en gedurende dezelve zwellen allengskens alle gewrichten des ligchaams op en worden tevens heet en rood , de pijnen worden stekend , brandend , zelfs kloppend , en de zieke is, zonder de hevigste smarten , niet in staat zich te bewegen. Het is deze toestand, dien men meer bepaald rheumatische ontstekingskoorts noemt. Zij gaat , even als alle heete , spoedig verloopende ziekten, spoedig, heizij in genezing of in dood over. De genezing heeft plaats onder liet afnemen der koorts , onder herhaald menigvuldig zweet en de afzetting van een bezinksel in de pis. Dikwijls echter verdwijnen , na eene zoodanige crisis , de koorts en meer of minder de ontsteking , maar er blijven nog altijd rheumatische pijnen in de aangedane deelen terug, en deze nemen dikwijls een slepend karakter aan , of de ziekte laat verhoogde gevoeligheid des deels, en daardoor groolere aanleg tot dezelfde ziekte na. Wanneer het rheumatismus langen tijd in het ligchaam gehuisvest heeft , ontstaat er niet zelden uitstorting van een kleveiig vocht tusschen de spiervezelen , in de scheden der zenuwen en tusschen de banden der gewiichten. De ledematen worden al



langer hoe stijver en ten laatste wordt er eene wezenlijke gewrichtsverstijving geboren. Dikwijls ook ontstaat er een toestand , die aan verlamming grenst, of er blijft gedurende eenigen tijd eene verharding van het lijdende deel aanwezig, die waarschijnlijk door het uitgestorte vocht veroorzaakt wordt.
In de eerstgenoemde vormen van rheumatismus, die men in het algemeen onder den naam ran heet rheumatismus bevatten kan , en welke met koorts gepaard gaan, doet de levertraan doorgaans niets af, is zelfs nadeelig en ten eenemale tegenaangewezen. Tegen de verouderde vormen echter, is de aanwending der traan van onvergelijkelijk nut , en dezelve geneest elk rheumatismus des te Zekerder , naar gelang hetzelve voorkomt , in meer voorbeschikte, door jaren langen invloed van schadelijke werkingen voorbereide, met klierzieken aanleg begiftigde voorwerpen , of naar gelang hetzelve als gevolg van toevallige verkoudheden bij ontbrekenden aanleg , meer verouderd is. Men dient echter wel te onderscheiden tusschen verouderde pijnen van rheumatischen aard , en de pijnen die uit eene aandoening der zenuwen haren oorsprong nemen. ant zoo nuttig als de levertraan zich in eerstgenoemde gevallen betoonen zal, zoo weinig gevolg zal dezelve in laatsgenoemde ziekten hebben. Dikwijls komen



deze beide ziekte-toeslanden gepaard voor, en de erkenning is hier des te moeijélijker, naar mate de zenuwaandoeningen zeer dikwijls, en bij voorkeur , rheumatische gestellen aantasten. Ook hier zal men natuurlijk nimmer eene volkomene genezing door de levertraan kunnen bewerken.
De volgende gevallen getuigen van de kracht der levertraan in deze ziekte. liet eerste is door Dr. Moll op zijne eigene persoon waargenomen ; wij zullen hem derhalve hier zelf laten spreken.
Iste Waarneming. » In den jare 1826, gedurende de lente en den zomer" zegt hij , » aan herhaalde aanvallen van zenuwachtig rheumatismus, en vooral aan eene aandoening van de schenkelzenuw lijdende , nam ik in den herfst tol de levertraan mijne toevlugt. Naauwelijks had ik dezelve, tot drie eetlepels daags, gedurende eenige weken gebruikt , of de telkens ■wederkeérende pijnen verminderden in hevigheid , en ik bragt eenen zeer gelukkigen winter , onder het voortgezet gebruik daarvan , door , daarbij opmerkende , dat mijn zweet den eigenaardigen visehreuk had , mijn ligchaam in omvang toenam, en mijne overgroote gevoeligheid voor den invloed deikoude en der weersverandering , aanmerkelijk afgenomen was. Na derzelver gebruik allengs te hebben verzuimd en eindelijk (welligt ten gevolge van het hoogst ongeregelde gebruik) daarvan geen nut meer



bespeurende , verwaarloosde ik dezelve ten eenemale. Gedurende den zomer werd ik door eene ernstige ongesteldheid aangetast, vergezeld van zeer uitputtenden buikloop. Na daarvan te zijn hersteld bleef mij eene buitengewone zenuwgevoeligheid en ziekelijke aandoenlijkheid voor de weersveranderingen overig , bij eene vermagering des ligchaarns in den hoogsten graad, en steeds aanhoudende folteringen van rheumatische pijnen. Nu besloot ik andermaal in het gebruik der levertraan heil te zoeken. Willende doorlasten , nam ik nu driemaal daags , te weten : des ochtends nuchter , twee uren na den middagmaaltijd en des avonds te bed gaande, twee volle eetlepels. Na deze kuur eenige weken te hebben voortgezet en drie flesschen levertraan verteerd te hebben , had ik tot aller verwondering meer dan mijnen gewonen omvang terug gekregen , waren mijne krachten uitstekend toegenomen en mijne pijnen hoogst lijdelijk geworden , zoodat ik , dit schrijvende, nog geenszins gezind ben van den ingeslagen weg af te wijken."
Het volgende geval is insgelijks door den heer Moll waargenomen :
IIde Waarneming. In denjare 1828, raadpleegde mij Mevrouw V. W. , eene gehuwde kinderlooze vrouw van middelbaren leeftijd , vroeger mij bekend als d.oorgaans zeer gezond en van een zeer gezet en



welvarend voorkomen. Toen ik haar ditmaal ontmoette, was zij zeer vermagerd en zag er sleclit en vervallen uit. Zij schreef dit een en ander toe aan eene hevige rheumatische ziekte , welke haar den vorigen zomer aan den rand des grafs had gebragt, en nu nog steeds aan slepend rheumatismus deed lijden. Zij had vernomen , dat ik zelf de levertraan met goed gevolg had genomen , en wenschte mijn gevoelen deswege ook te haren opzigte te kennen. Ik zag geene de minste reden, haar de proefneming te ontraden, en gaf haar dus de noodige aanwijzingen lot het gebruik daarvan. ]Na verloop van een half jaar schreef zij mij , dat wel is waar de pijnen niet geheel verdwenen , maar dat zij nogthans, bij de aanmerkelijke vermindering derzelve , overigens thans de beste gezondheid genoot en hare voormalige gezetheid en welgedaan voorkomen had terug erlangd.
III"» Waarneming. Een man van bijna 50 jaren, voorheen in militaire dienst, was tot dus verre weinig ziek geweest, behalve dat hij veel aan slijmachtige aandoeningen geleden had. Hij was een liefhebber van krachtig voedsel en bier, leide nu veelal een gemakkelijk werkeloos leven. Na zich bij zijne liefhebberij bezigheid, het hengelen , nu en dan verkoeld te hebben , kreeg hij in den herfst van 1818 , nadat hij zich doornat had laten regenen ,



de koorts, met lusteloosheid , verloren eetlust, wit beslagen tong, spanning in den hartkuil, winderigheid en pijn door de leden , die met de koorts toenam. Hij nam daarvoor eenige zweetmiddelen, en , dewijl de ontlasting traag was, had hij aftreksel van senebladen gedronken. Acht dagen daarna namen de pijnen in het schouder- en kniegewricht toe, welke door de koorts en door de beweging der ledematen vermeerderden. Uitwendig was behalve eene zachte zwelling niets te bespeuren. De pijn bepaalde zich niet steeds tot de genoemde , maar tastte ook dikwijls andere gewrichten , vooral ook den omtrek van den elleboog aan. j\a aanwending van verschillende middelen s verdween de koorts , doch er bleef eéne onbeweegbaarheid , pijnlijkheid en zwelling van de gewrichten , vooral van den elleboog , voorhand en knie over , waartegen hem driemaal daags eenen eetlepel levertraan werd aangeraden. De eerste zes dagen scheen het middel weinig te helpen , naderhand echter met den 8st6n dag schenen de pijnen te verminderen , en de buigzaamheid der ledematen eenigzins terug te komen. 12 a 14 dagen daarna was hij reeds zoover gevorderd , dat hij zijne ledematen tamelijk goed konde gebruiken, er beter begon uit te zien , meer zweette en zijne urine een dik bezinksel vertoonde. De lijder hield nu alle medicynen voor overtollig en verklaarde zich



hersteld. In Februarij 1819 heeft hij dezelfde toevallen gehad en nog eens 14 oneen levertraan gebruikt, waardoor hij zijne volkomene gezondheid en buigzaamheid heeft terug gekregen.
IVde Waarneming. L. K. 63 jarefl oud , had te voren toen- hij veel reisde en zich aan allerlei weer blootstelde, nimmer aan eigenlijk rheumatisme geleden, veelal gezond en zelden ziek geweest. In den winter van 1829 - 1830, zijnen zoon, over het ijs op schaatsen, te ■gemoe.t rijdende , had hij zich, daar het guur, ongestadig weder was en hij tegén eenen harden wind moést oprijden, zeer bezweet gemaakt. Daar hij, vermoeid zijnde, hier en daar was blijven staan en te huis komende aldaar geene warme kamer had gevonden , werd hij door koude koortsen , vervolgens dóór stramheid en stijfte in de leden aangetast. Ilij geb rüikte daarvoor eenige huismiddelen , waardoor wel na opgewekt zweet de koorts verdween , maar stroefheid , verminderde beweegbaarheid , zwakte en meer dan pijnlijkheid in de leden over bleef, die steeds na iedere gevatte koude vermeerderden. Tegen deze ongemakken had hij verscheidene middelen gebruikt , waardoor echter weinig beterschap was bewerkt.
In April was hij zoo stijf geworden, dat men hem steeds aan- en uitkleeden moest en hij zoo magteloos was, dat, wanneer hij van de eene trap op de



andere wilde klimmen , hij met de hand het been moest verzetten. scheen overigens goed bij
krachten, kon met zijne stramme leden nog uitgaan, was echter spoedig vermoeid , buiten adem en in het aangezigt bezweet, de eetlust was redelijk goed, de ontlasting vertraagd, de huid dor en droog enz. Men besloot tot de aanwending der levertraan. Deze scheen in het eerst niets te helpen en eer de pijnlijkheid te vermeerderen ; doch met het begin van Mei begon de lijder een üeter aanzien te krijgen , beter te kunnen gaan en zich ook welvarender te gevoelen. Ilij zweette meer en zijne urine had een steenvormig bezinksel. Tegen half Mei kon hij zich zelf ontkleeden, goed de trappen bestijgen en kleine wandelingen doen. In het laatst der maand liet hij het gebruik van dit middel na. Hij was toen blijkbaar in kracht en vleesch toegenomen en de levertraan scheen voordeelig op de spijsverterings- werktuigen te hebben gewerkt. Ik heb naderhand niet vernomen , zegt Galama, dat de toevallen zijn teruggekomen.
Wij meenen met deze weinige uit de vele waarnemingen te kunnen volstaan , en gelooven met dezelve de kracht der levertraan , in deze ziekte , \olledig bewezen te hebben. Yolgens Galama kan de levertraan hier even zoo werkzaam beschouwd worden als de kina , bij tusschenpozende koortsen , en het kwik bij de venusziekte.



Wat de aanwending der traan in de jiclit betreft, in den vorm , die men gewoonlijk podagra noemt, en die jaarlijks eens of meermalen de daaraan lijdenden kwelt , werkt dit middel volstrekt niet ; alleen die jichtachtige aandoeningen , die zich door stijfheid en verkrommingen der gewrichten (waarin kalkaardige stoffen afgezet zijn) , te kennen geven , zullen voor het aanhoudend gebruik der levertraan wijken. Overigens is het hier veelal moeijelijk , de jichtachtige aandoeningen van de rheumatische te onderscheiden. Ook is het gevoelen der geneesheeren , omtrent de geneeskracht der levertraan in deze ziekte, verdeeld. Het is voornamelijk Buefeld, die de traan hier alle geneeskracht weigert , terwijl anderen dezelve met gevolg willen gegeven hebben. W ij voor ons gelooven , dat de levertraan hier insgelijks hare geneeskracht zal toonen , wanneer niet aanmerkelijke verdikking en ontaarding van het gewrichtsvocht , oude jichtknobbels , vergroeijing der beeneinden enz., mede in het spel zijn. Daar deze echter zoo dikwijls het gevolg der ziekte zelve zijn, zal in de meeste gevallen de aanwending der levertraan niet die gewenschte uitkomst kunnen hebben, die men van haar in de boven beschrevene ziekten gewoonlijk waarneemt.
In rheumatische en jichtachtige verlammingen der ledematen, zal men, wanneer dezelve alleen uit



stijfheiden zwelling der spieren, banden en pezen, haren oorsprong nemen, de levertraan met vrucht kunnen toedienen. Wanneer echter reeds eenmaal vergroeijing <ler beenderen , of verwassingen van liet cel- of spierweefsel hebben plaats gehad dan spreekt het van zelve , dat de leverlaan niets zal afdoen. Indien wij met Dr. de Jongh aannemen-, dat er verlamming kan ontstaan , doordien de zenuwschede , door het rheumatismus of de jicht aangetast zijnde , opzwelt , daardoor op de zenuw drukt , en op die wijze verlamming der deelen veroorzaakt, dan kan men in dezen vorm , van de aanwending der levertraan voorzeker met regt de beste verwachting koesteren , indien dezelve ten minste niet te veel verouderd is , of , door de aanhoudende drukking , veranderingen in de zenuw zelve geboren zijn.
Men heeft in al deze gevallen de levertraan met vrucht ook uitwendig aangewend. Vooral in gewrichtsverstijvingen heeft men van dezelve veel nut gezien , en voorzeker , wanneer er herstel mogelijk is, zal de gelijktijdig aangewende in- en uitwendige kuur dit veelal bewerken,



DERDE HOOFDSTUK.
Over de aanwending der levertraan.
Wij' zijn tot het gewigtigste punt onzer verhandeling , de toediening der levertraan > genaderd , en zullen in het kort daaromtrent de voornaamste vraagpunten oplossen.
Hier is het, dat het gevoelen der schrijvers en der geneeskundigen het verst uiteenloopen. Geen is het met dén ander eens , omtrent de hoegrootheid der gift , en de aanwending der soort, hetgeen liet best blijken zal uit de volgende opgave : Gunther en SriRjius gevep 's morgens en 's avonds een' eetlepel; volgens Osberghausmoet men dezelve bij kinderen van 2 jaren, tot twee of driemaal daags , volgens W esener bij volwassenen tot viermaal daags een' eetlepel, volgens Moenning in slepend rheumatismus tot 1-2 oneen drie- of viermaal daags, volgens a Roy tot een of twee eetlepels viermaal daags bij kinderen die de engelsche ziekte hebben, geven. Volgens Rioh-



ter en Dierbach zou men in verouderd rheumatismus drie of vier lepels daags geheel onvermengd laten innemen , het middel drie of vier weken laten voortgebruiken, en zich daarvan niet laten afschrikken , ofschoon ook in het begin de pijnen mogten toenemen. Dr. Spitta gaf de levertraan aan kinderen tot twee of drie theelepels, aan volwassenen van drie tot ten hoogste vijf eetlepels daags, en Busoh die het middel bij klierziekten , opzwelling der beenderen en beenzweren bij kinderen bezigde , gebruikte tot gift, bij kinderen van 2-4 jaren, 40-60 druppels , twee- of driemaal daags. Sohmidt doet aan kinderen boven het jaar tot drie jaren , aanvankelijk gedurende de eerste acht of veertien dagen , dagelijks een' theelepel vol toedienen , en laat dan met de gift , op twee en zelfs drie eetlepels daags , klimmen , wanneer de stoelgang niet dagelijks eenige malen volgt.
Over het algemeen hangt de hoegrootheid deigift af van de verschillende ziekten , waarin de levertraan wordt aangewend , van den ouderdom des lijders , en van de meerdere of mindere gewoonheid van den patiënt aan dit middel.
Zoolang er slechts aanleg tot de eene of andere ziekte bestaat, zal natuurlijk de gift niet zoo groot behoeven te zijn , als in de reeds ontwikkelde ziekten. Bij aanleg tot klier- of engelsche ziekte , kan men de



gift der levertraan op twee eetlepels daags bepalen , voor kinderen beneden de 10 jaren ; voor meer volwassenen zal deze gift niet toereikende zijn : hier zal men naar gelang van den ouderdom , tot papof eetlepels moeten stijgen. Zijn deze ziekten reeds eenmaal ontwikkeld , dan ben ik gewoon , bij kinderen van 1 - 5 jaren , met een eijerlepeltje 's morgens en 's avonds te beginnen, en langzamerhand op te klimmen , tot dat ten laatste een eijerlepeltje om de twee uren toegediend wordt. Zoo doende gebruiken de lijdertjes eindelijk meerdere oneen traan daags , en ik laat met deze giften dan eerst verminderen, wanneer ik mij van de genezing kan overtuigd houden , dat is : nadat het kind al langer hoe meer in beterschap vooruitgaat. Dan laat ik weder op dezelfde wijze afnemen, en het lijdertje nog langen tijd tweo eijerlepels daags voortgebruiken. Van deze methode heb ik het geluk gehad de beste uitkomsten te zien. Oudere kinderen en volwassene menschen laat ik dezelfde kuur ondergaan , doch hier wordt de levertraan in pap- en eetlepels, dus in grootere hoeveelheden , toegediend; indien dg klieren op de oppervlakte des ligchaams gezwollen zijn , laat ik tevens de traan twee- tot driemaal daags inwrijven , en dit ondersteunt de kuur zeer. Op dezelfde wijze kan men in de engelsche ziektete werk gaan. Hier zal ook
3



liet uitwendig gebruik der Iraan zich zeer heilzaam betoonen. Men wrijve hier eenige malen daags de ribben, buik en gekromde ledematen met levertraan in , en men zal steeds van deze, in verband met de inwendige toediening , het beste gevolg waarnemen. In verouderd rheumatismus en slepende jicht zal men natuurlijk met kleine giften weinig uitrigten. Hier dient ten minste met twee of drie eetlepels daags begonnen te worden , en naar het vereischt wordt, tot zes , ja zelfs tot tien eetlepels geklommen te worden. In hardnekkige , zeer verouderde gevallen moet de lijder, als ware het, alleen door levertraan gevoed worden. Uit de waarnemingen hebben wij kunnen opmaken, dat men hier de genezing mag te gemoet zien , wanneer , nadat de kuur eenigen tijd voortgezet is , het zweet eenen eigenaardigen vischreuk aanneemt , als bewijs dat het ligchaam , als het ware , van levertraan doordrongen is. Waar eindelijk het middel in plaats van door den mond , door klysteren wordt toegediend , zal men de gift ten minste moeten verdubbelen.
Moeijelijk is het intusschen eene algemeene vaste kuur te bepalen. Men moet zich in deze naar het temperament , de meerdere of mindere gevoeligheid of prikkelbaarheid , de levenswijze van den lijder enz. rigten. Heeft men met eenen lijder te doen, die reeds eenige malen de levertraan gebruikt heeft, dan



kan men ook met grootere giften beginnen. Hiér toeli is het ligchaam , om zoo te spreken, reeds met de werking der traan vertrouwd , en zal ook spoediger tot de vertering van dezelve aangezet worden.
Even zoo uiteenloopend nu als de gevoelens der geneeskundigen omtrent de gift der traan zijn , even zoo verschillen zij ook in de aanwending der sOort van traan, Sommige raden in alle gevallen de ligtgele levertraan aan , en verbannen de donkere soorten geheel en al; andere schrijven aan de ligte volstrekt geene geneeskracht toe en bedienen zich alleen van de meer donkere soorten. Wij voor ons hebben in de klierziekte nooit anders dan de ligtgele aangewend en hebben daarvan het uitstekendste gevolg gezien. Wij durven deze ook gerust een ieder ter aanwending aanprijzen. In zeer ingeworteldé gevallen zal men ook met nut de ligtbruine kunnen aanwenden , en Dr. Moll getuigt , dat hij tusschen de uitwerkselen der heldergele en ligtbruine levertraan weinig of geen verschil heeft kunnen ontdekken. De bruinachtige verdient echter de voorkeur in verouderd rheumatismus en jicht, daar zij hier, behalve als vette zelfstandigheid , ook nog door hare gehalte aan harst werkzaam zijn zal.
Men kan dus in klierachtige ongesteldheid uitsluitend de goudgele olie aanwenden. In de engelsche ziekte kan men insgelijks van de gele , en is



zij reeds ver gevorderd , ook van de ligtbruine gebruik maken. In het rheumatisrne en de jicht zal men alleen van de bruinachtige genezing te wachten hebben. Welke dezer soorten men ook bezige, de levertraan moet steeds met de dikte van gewone olijfolie overeenkomen en nimmer donkerbruin van kleur of smerig zijn als siroop. De donkerbruine traansoort kan derhalve in de geneeskunde niet gebezigd worden.
Wat de dieet bij de traankuur betreft, zij het in het algemeen genoeg aantemerken , dat men alle winderige , vette , zwaar te verterene , voornamelijk zure en sterk gezoutene voedingsmiddelen te vermijden heeft. Ook moeten vooral geene sterke dranken gebruikt worden. Is de lijder gewoon een glas wijn te drinken , dan kan hij hiermede blijven voortgaan : het te vele is echter schadelijk. VVan« neer de traan in groote hoeveelheden gegeven wordt, moet men de dieet zeer beperken ; tot ondersteunningsmiddel raden wij als drank de eikelkofïij aan.
Veelal wordt tegen de aanwending der traan opgezien , of het gebruik van dezelve gestaakt, door den tegenzin , die de meeste lijders tegen dezelve koesteren. Bij jonge kinderen kan dit geen hinderpaal zijn ; men legt dezelve op den rng en geeft de traan met geweld in. Moeijelijker gaat het intusschen bij oudere kinderen ; wanneer men dezelve echter de eerste reis met geweld het middel ingeeft , zal



men gewoonlijk zien , dat zij daarna de traan met minder weerzin, ja velen zelfs met graagte innemen. Volwassenen zal men door woorden ligtelijk kunnen overreden. Bij de meesten zal het denkbeeld v;tn traan intenemen, voldoende zijn , om walging te doen ontstaan. Wanneer men zich echter hiertegen verzet en bedenkt , dat men wezenlijk veel onaangenamer middelen , zonder het te weten , inneemt , dan zal men de traan , na dezelve eenige malen genomen te hebben , met minder moeite kunnen gebruiken. In ieder geval moet men in het oog houden , dat men dezelve niet als lekkernij , maar als middel tot herstel der gezondheid , te beschouwen heeft. Om den smaak te verbeteren , zijn door verscheidene geneesheeren onderscheidene middelen uitgedacht. Richter meent, dat dit het best kan geschieden , door er wijn of wijngeest bijtevoegen , terwijl Sciienk het tot dit oogmerk veiliger en beter houdt, pepermuntwater te gebruiken. Wij oordeelen het eehter raadzaam , de levertraan onvermengd te laten gebruiken, daar alle bijkomende zelfstandigheden haar van hare kracht zullen doen verliezen. Wil men iets tot verbetering van den lang nablijvenden traansmaak geven , men late dan een pepermuntje , een half kop sterke koffij , of een lepeltje fijngestooten witte suiker nagebruiken. Een slok roode wijn of een weinig pepermuntwater , zal de misselijkheid ,



die somtijds ontstaat, spoedig doen verdwijnen. Is liet niet mogelijk, de levertraan zuiver integeven , dan wende men dezelve in dezer voege aan : men neme eenige dojers van eijeren , verinenge deze met eenige oneen levertraan , en giete er wat siroop van oianjeschillen onder. Men late dan daarvan dagelijks de noodige hoeveelheid gebruiken. Ook kan men het middel , met wat witte suiker bestrooid , doen innemen. Bij den aanvang eener zoodanige kuur zijn de tranige oprispingen , welke dikwijls volgen , zeei hinderlijk en onaangenaam. Deze houden echter gewoonlijk spoedig op , zoodra de maag met het middel eenigzins gemeenzaam geworden is en de spijsvertering geregeld plaats grijpt.
Bij sommige geneesheeren heerscht nog de verkeerde meening , dat de traan , als olieachtige , vette zelfstandigheid , ; olstrekt schadelijk voor de spijsvertering moet zijn. Dit is echter niets dan vooroordeel. Men beproeve en oordeele ! Men ziet , na aanwending van dit middel , veeleer de spijsvertering en eetlust toenemen ; en bij velen pleit de verbeterde voeding te regt ten sterkste voor het tegendeel. Men raadplege overigens hieromtrent de opgegevene waarnemingen.
Eindelijk en ten slotte moeten wij nog van eenige omstandigheden melding maken, waarin zich het ligchaam bevinden kan, waarin de werking der traan



ten eenemale belet wordt , ja waarin de aanwending derzelve zelfs nadeelig is.
1). Vooreerst dan, moet dezelve nimmer worden toegediend aan kinderen in de eerste maanden van bun leven, tot de zevende maand toe , daar gedurende dien nog jeugdigen leeftijd de levertraan niet verdragen wordt. Ilier werkt het middel te sterk ; door uitputting der krachten, zoude eene uitleringskoorts het gevolg der toegediende traan kunnen zijn. KlEjVCKE verhaalt hiervan een geval , waarin een kind van drie maanden , met alle kenteekenen van klierziekte, onder behandeling kwam , en waar, door eene geringe gift van de goudgele traansoort , de spijsvertering geheel en al belemmerd werd ; inen moest met de kuur ophouden, en melk en bouillon tot voedsel geven , waarbij zich het kind tot het einde van het eerste levensjaar dragelijk bevond ; toen werd andermaal met de traankuur begonnen en deze werd nu niet slechts verdragen, maar bragt ook genezing te weeg.
2). Voorts moet men met de traankuur hoogst voorzigtig zijn , of dezelve volstrekt niet aanwenden bij personen welke zeer vet zijn , of aan vetzucht lijden: hier rigt de levertraan volstrekt niets uit , en wordt meestal voor de bewerktuiging gevaarlijk.
3). Al verder mag men de traan niet toedienen indien er aanleg tot ontsteking bestaat, vooral indien



deze van algemeene volbloedigheid vergezeld gaat. Even zoo verdragen lieden , bij welke het aderlijke bloedstelsel voorheerscht, de traan niet goed ; en geheel en al moet het middel ter zijde gesteld worden , in hevige koortsachtige toestanden , wanneer deze niet van slependen uitterenden aard zijn : indien de laatste echter reeds zeer lang het ligchaam ondermijnd en de krachten hebben doen verloren gaan , zal de levertraan insgelijks schadelijk zijn. In alle deze toestanden zoude men, zoo als Klenoke te regt aanmerkt, door het gebruik der traan, olie op het vuur weipen.
4). Eindelijk zal liet ligchaam de levertraan in de engelsche of rheumatische ziekten veelal niet verdragen , zoolang niet het darmkanaal , van de in dezelve aanwezige stollen , gezuiverd is. Een merkwaardig geval van dien aard , vinden wij door Dr. Moll beschreven, waar aan een kind dat duidelijke sporen van engelsche ziekte droeg , door hem de levertraan werd voorgeschreven. Het kind , dat destijds zeer dikbuikig was en zeer ongeregelden stoelgang had , verdroeg het middel volstrekt niet , en men moest hetzelve nalaten. Nadat echter dit kind in den loop van het jaar, door andere geneesmiddelen van de aanduidende verschijnselen der engelsche ziekte bijkans geheel was bevrijd geworden , en de werking der buiksingewanden tot de regelmaat was teruggekeerd , doch hetzelve zeer achtelijk



bleef in het loopen , ried Moll op nieuw de aanwending der levertraan aan, en nu werd deze, zonder eenige hindernis, aanhoudend en onder goede gevolgen gebruikt.
Veelal wordt ook de doorloop als tegenaanwijzing voor het gebruik der levertraan opgegeven. Wanneer deze echter in klierachtige gestellen voorkomt en derhalve meestal een gevolg der ziekte zelve is , heb ik mij door dezelve nooit laten afschrikken , en het gevolg was uitmuntend ; zonder eenige andere middelen toch werd met den algemeenen toestand , ook die van het darmkanaal, verbeterd en de doorloop hield van zelf op.
En hiermede rneenen wij aan het ons voorgestelde doel en eene algemeene behoefte voldaan te hebben. Ofschoon anders geen vriend van populaire geneeskundige schriften heeft ons alleen het denkbeeld , om onze medemenschen nuttig te zijn, tot het uitgeven van dit werkje aangespoord. Onze eenige belooning zal dan ook de ruime verspreiding van hetzelve zijn.







Door JP. II. li. MULLER, ie 's Hertogenbosch , is mede uitgegeven en bij de voornaamste Boekhandelaren verkrijgbaar:
Hoe werkt de levertraan als geneesmiddel? Naar het IIoogduit seh van Dr. Bermann Klencke ; met aanmerkingen van Dr. M. J. Godefroi. Gr. Oct. 132 bladz. Prijs f 1,20.
De beoordeeling van dit werk, voorkomende in het: » Nederlandsch Letterblad van 15 Maart 1843" , is van den volgenden inhoud:
» De levertraan , in de laatste jaren met zulk eene milde hand uitgedeeld , en tegen zeer vele , te vele kwalen aangeprezen, zoodat men het als geneesmiddel zeker in het boudoir van de godes , de mode, vinden zou , wordt in 't onderhavige werkje op eene natuurkundige wijze, wat hare werkingswijze betreft, onderzocht.
Te regt maakt de Schr. onderscheid tusschen traan en traan , en de volgende daadzaken , of liever gevolgtrekkingen , hebben onze opmerkzaamheid bijzonder aangetrokken :
Wil men de slechte voeding en den atrophischen toestand van het vormend leven verbeteren , en de goede chijlvorming verhoogen , zoo verdient de gele traan de voorkeur.



Wil men een' cachectischen toestand wegnemen , en bovendien op de zenuwen en vaten der afscheidingswerktuigen werken , zoo kan men 't beste het ol. fusco-empyreumaticum toedienen. Qui bene distinguit bene docet.
Wij bevelen onze lezers bijzonder aan de dissertatie over het therapeutisch gebruik van de levertraan van Dr. de Jongh , onlangs te Utrecht gedefendeerd , welke het ons leed deed , niet te kunnen vergelijken. Het chemisch onderzoek dezer zelfstandigheid is opgenomen in de scheikundige onderzoekingen , gedaan in het laboralorium der Utrechtsche hoogeschool.
Het onderhavige werk is overigens zeer goed vertaald en , wat vorm en letter betreft , goed uitgevoerd. Wij eindigen deze aankondiging met de opmerking (naar wij meenen van een' beroemden Duitschen oogarts) , dat het misbruik van den oleum Jee. Asell. niet zelden eene eigenaardige, maar zeer hardnekkige oogontsteking veroorzaakt, die uit onkunde te vaak behandeld wordt met — 01. Jee. Asell."



ERRATA.
Pag. 6 regel 11 v. o. staat; betreuren lees. betreuren,
» 7 » 9 v. b. » schadelijke, » schadelijke
» 13 » 5 t'. 6. » uitstekenste » uitstekendste
» 13 » 6 v. o. » 18 jaren, » 8 jaren,.
» 18 » 7 v. b. » toe te dienen » tbe te dienen.
'» 31 » 1 »'■ b. » Waarneming » Waarneming.
» 45 » 2 u. 6. a die men » dien men
» 49 » 1 t>. 6. » eetlepels » eijerlepeltjes
» 49 » 1 t'. o. » ziektete » ziekte te
» 53 » 8 v. o. » eehter » echter











Gedrukt bij G. H. v. d. Schuyt.