Moderne Problemen der Pharmacognosie.
UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING VAN HET AMBT VAN BUITENGEWOON HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE LEIDEN, OP WOENSDAG 13 JUNI 1917,
LEIDEN. — S. C. VAN DOESBURGH. — 1917.
REDE
DOOR
(ï
W. C. DE GRAAFF.
M.G. G-U-lï







MODERNE PROBLEMEN DER PHARMACOGNOS1E.







Moderne Problemen der Pharmacognosie.
REDE
UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING VAN HET AMBT VAN BUITENGEWOON HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE LEIDEN, OP WOENSDAG 13 JUNI 1917,
DOOR
W. C. DE GRAAFF.
LEIDEN. — S. C. VAN DOESBURGH. — 1917.



MFfiFRI. MAATSCHAPPIJ 1
TER BEVORDERING DER 1
GENEESKUNST



Mijne Heeren Curatoren, Professoren, Lectoren,
Doctoren; Dames en Heeren Studenten en Gij
allen, die deze plechtigheid met Uw tegen■
\
woordigheid vereert;
Zeer gewaardeerde toehoorders!
Voor hem, die — het aloude gebruik gestand — in de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleeraar aan deze Hoogeschool een welkome aanleiding ziet, om tot een talrijker schare, dan de collegezaal hem biedt, het woord te richten, zal, indien dit ambt de pharmacographie en de Galenische pharmacie betreft, zich voor geen groote moeielijkheid geplaatst vinden, aangaande de keuze van zijn onderwerp. De plaatselijke omstandigheden zullen hem als vanzelf doen besluiten, zich in hoofdzaak over het eerstgenoemde leervak uit te spreken.
In de onmiddellijke nabijheid dezer stad toch, bevinden zich de van ouds bekende kweekerijen van geneeskrachtige gewassen.
Wanneer men zich de moeite getroost het even buiten deze gemeente gelegen Noordwijk te bezoeken, zal men zich kunnen verlustigen in de aanschouwing van hetgeen onze vruchtbare, vaderlandsche bodem den nijveren kweeker in rijken overvloed schenkt.
In het vroege voorjaar zijn het de bonte bloemenvelden, welke, rechtlijnig als de vakjes van de verfdoos, met tintelend kleurenspel het jonge groen der haast onbegrensde vlakte ver-



levendigen; later zijn het de groene akkers met veldgewassen, welke den rijkdom van den bodem verbeelden.
Slechts hier en daar liggen de gronden beplant met de kruiden, welke bij den zieke de hoop op een spoedig herstel doen herleven.
Toch is het een groote verscheidenheid van planten, welke in vollen wasdom de vakken vullen, die in ondiepe voren of greppels een begrenzing vinden, of door bosch en kreupelhout worden gescheiden.
Het donkere groen der Solanaceeën vindt in het lichtere loover van Levisticum en Valeriaan een bekoorlijk contrast. De aromatische geur van Mentha, Thym, Majoraan en Hyssopus vermengt zich met dien van rozen en Lavendel; terwijl de stijlvolle bloemhoofdjes der Composieten met de bolle zaaddoozen der Papavers een herinnering aan guirlandes en lampions doen ontwaken. Alant, Digitalis, Monnikskap rijzen met de stokroos statig op, als kaarsen van het altaar. Mierik en Varen heffen haar bladerpluimen en verlevendigen den akker met haar rijken groei.
Kennis, zorg, toewijding spreken die net onderhouden velden, waar een eeuwigen strijd met het onkruid een nimmer verflauwende opmerkzaamheid vereischt. Hier vindt de geneeskruidkundige in kwistigen overvloed de planten, welke hem bij uitstek boeien.
En wanneer hij straks, na zijn bezoek aan de volgens de nieuwste eischen ontworpen drooginrichtingen huiswaarts keert, is hij een illusie rijker: De Nederlandsche geneeskruidenteelt, ongetwijfeld thans nog bescheiden, maar toch vol belofte, krachtig gesteund door allen, die belang in haar stellen, groot geworden door oordeelkundige samenwerking, zich een plaats veroverend op de wereldmarkt.
Zeer zeker, voor het slagen eener cultuur is meer noodig dan wat goede wil. Voor een cultuur van geneeskruiden spreken in



de eerste plaats de heerschende opvattingen der geneeskunde mede.
Eens was er een tijd, dat de genezende kracht, die sluimerende ligt in de voortbrengselen der natuur, met dankbaarheid werd aanvaard. Het was wellicht langs zuiver proefondervindelijken weg, misschien tevens door een oerinstinct gedreven, dat men geleidelijk tot die kennis kwam; zeker is het, dat het gebruik der geneeskruiden even oud is, als de geschiedenis der menschheid zelve.
Aanvankelijk uitermate oppervlakkig, verkreeg die kennis allengs meer breedte en diepte en ontwikkelde zich tot een zelfstandige natuurwetenschap, zich ten doel stellende de studie der geneeskrachtige natuurproducten, onverschillig of deze van plantaardige, dan wel van dierlijken oorsprong zijn.
Ongetwijfeld waren de eenvoudige kruidenzoekers het zich wel niet bewust, dat zij tot de ontwikkeling der natuurwetenschappen in ruime mate hebben bijgedragen. Wanneer de historie van hen spreekt, hebben zij zich reeds een zoo uitgebreide kennis van de geneeskrachtige natuurvoortbrengselen eigen gemaakt, dat zij deze belangrijk genoeg achtten om in de Ehizotomica te boek te stellen.
Het was hun arbeid, waarop de geleerden der oudheid voortbouwden, en waarop die der middeleeuwen teerden.
Ontleenden de middeleeuwsche geleerden in hoofdzaak hun weten aan de geschriften der ouden, toch waren er, die door natuurlijken drang tot zelf-onderzoek gedreven, daaraan eigen kennis paarden.
Heeft niet de heilige abdis Hildegaard (1098—1180) een ook op eigen waarneming steunenden, natuurhistorischen arbeid van groote beteekenis nagelaten? Heeft ook niet een Albertus Magnus, die ongeveer een eeuw later leefde, in nog ruimer mate ertoe bijgedragen de kennis der natuurlijke geneesmiddelen te verrijken?
Toch strekte hun arbeid slechts weinigen tot voorbeeld en



is hun invloed op de ontwikkeling der pharmacographische wetenschap gering te achten.
Eerst de uitvinding der boekdrukkunst (+ 1423) en de ontdekking van de zeewegen naar Amerika (1492) en Indië (1498), welke aan de middeleeuwen een einde stelden, een nieuw tijdperk der geschiedenis deden aanbreken, zouden ook op wetenschappelijk gebied een nieuwen tijd inluiden.
Stond wellicht Francesco Buonafede, hoogleeraar aan de universiteit van Padua, onder invloed der nieuwere gedachte, toen hij begreep, dat de leer der geneeskrachtige natuurproducten slechts door eigen aanschouwing is te onderrichten en slechts proefondervindelijk is te beoefenen?
Hij dringt er bij den machtigen Senaat der Yenetiaansche republiek krachtig op aan hem de middelen te verschaffen zijn denkbeelden te verwezenlijken. Daartoe in de gelegenheid gesteld (1545) sticht hij een geneeskruidtuin en richt een verzameling van drogerijen in. Aldus is hij in staat op zijn college de aanschouwing van het levend, zoowel als van het doode object de plaats te doen innemen der wijsgeerige beschouwing.
De ontdekking van Amerika en die van den zeeweg naar lndië zijn mijlpalen op den weg der menschelijke beschaving; zij oefenden een machtigen invloed uit. Vele geleerden, aangetrokken door die geheimzinnige gebieden, maakten zich op daarheen te reizen, om land en volk te leeren kennen en de van daar tot hen gekomen producten bij den oorsprong te aanschouwen.
Met rijken oogst keerden zij naar hun vaderland terug en stelden er hun vermeerderde kennis te boek.
Uit dien tijd dateeren de werken, welke de oudste gegevens bevatten, aangaande de exotische grondstoffen, welke toen in zulk een overvloed naar oud-Europa kwamen en waaronder zich de kostbaarste artsenijen, als kina, coca, ipecacuanha, e. a. zich bevonden.
De drogerij van vreemden oorsprong verlevendigde de be-



langstelling in de producten van eigen bodem; talrijk zijn de kruidboeken, welke daarvan gewagen.
Ook Nederlandsche geleerden treden op den voorgrond, daarvan kunnen o. a. de geschriften van Clusius (1526—1609) en Dodonaeus (1517—1586) getuigen. En wanneer onze voorouders zich, ten koste van hevigen strijd, in Oost en West hebben gevestigd, verschijnen ook meesterlijke werken over de voortbrengselen dier verre streken van hun hand.
Is het wonder, dat, waar de natuuronderzoeker het onbekende materiaal zag toestroomen en zijn belangstelling in het reeds bekende opnieuw geprikkeld werd, een opbloei der phamacographie daarvan het gevolg werd?
De eerste phamacographische leer- en handboeken verschijnen.
Geeft Pomet in zijn „Histoire générale des drogues" (1694) nog slechts een leidraad voor de practische beoordeeling der drogerijen, Geoffroy verrijkt de litteratuur met het eerste wetenschappelijke handboek, dat in 1741 in het latijn, later in 1757 in het Fransch het licht zal zien.
Guibourt zet op waardige wijze het werk van de Fransche school voort en doet in 1820 zijn „Histoire abrégeé des drogues simples" verschijnen. Een boek, dat eerst door hem zelf, later door Planchon en thans weder door Collin bijgewerkt, nog heden tot het beste mag worden gerekend, dat op dit gebied verscheen.
Tot ongeveer het midden der vorige eeuw waren het uitsluitend de uiterlijke kenmerken van het simplex en de botanische resp. zoölogische eigenschappen van stamplant of -dier, welke de schrijvers een schildering waardig keurden. Daardoor gaven zij echter aan de leer der geneeskrachtige natuurproducten een uitgesproken beschrijvend karakter.
De eerste helft van de 19<ie eeuw, zoo rijk aan wetenschappelijk gebeuren, bracht nieuwe perspectieven; door de ont-



wikkeling van microscopie en chemie, bereidde zij de metamorphose voor van pharmacographie tot pharmacognosie.
De toepassing van den microscoop, uitvinding van vaderlandschen bodem, welke op botanisch gebied zoo veel belovend en rijk beloonend bleek, werd door onzen landgenoot Oudemans (4825—1906) ook bij pharmacographisch onderzoek gepropageerd.
Het verschijnen van zijn „ Aanteekeningen op het systematischen pharmacognostisch botanisch gedeelte der Pharmacopoea Neerlandica", is daardoor tot een historisch gebeuren geworden.
Sedert dat oogenblik is niet uitsluitend meer de systematischmorphologische typeering doel en middel, maar ook de kennis van den tijneren bouw der grondstof' wordt vereischt, wil men van inzicht, betreffende aard en wezen van het natuurproduct kunnen spreken.
Hoe groot de beteekenis der microscopie ook door de leer der grondstoffen is gebleken, zeker Is het, dat zij daarmede nog geenszins haar eenzijdig, beschrijvend karakter verliest.
Hoe belangrijk de anatomische eigenschappen der simplicia ook zijn, van hoeveel nut zij voor het opsporen en het herkennen dezer producten ook blijken, het valt nu eenmaal niet te ontkennen, dat deze nooit in de eerste plaats hun waarde beheerschen, maar dat veeleer de chemische bestanddeelen, waaraan zij hun therapeutisch effect, hun pbysiologische werking te danken hebben, den apotheker belang inboezemen.
Eerst de ontwikkeling der scheikunde, door Lavoisier's onvergankelijken arbeid gegrondvest, zou het onderzoek der simplicia ook in die richting mogelijk maken; van de pharmacographie reeds een pharmacognosie in ruimere beteekenis doen worden.
Van de geneeskrachtige grondstoffen, welke het eerst tot quantitatief scheikundig onderzoek uitnoodigden zijn het opium en den kinabast te noemen, waaraan alweder Fransche namen,



Couërbe en Rabourdin, verbonden zijn. Ook de Ipecacuanhawortel (Lefort), en het Strychnoszaad (Dunstan) trekken Fransche en Engelsche belangstelling.
De alcaloiden-bepaling heeft haar intrede gedaan. De waardebepaling van grondstof en galenisch praeparaat vangt aan. De beoordeeling van het product naar de hoeveelheid werkzame materie wordt mogelijk. Want het kon niet uitblijven, of naast en behalve het macro- en microscopisch onderzoek, moest ook de chemische analyse der grondstof, als beoordeelingsfactor en waardemeter, zich een plaats veroveren.
Dat het breeder inzicht in de scheikundige samenstelling der plantaardige en dierlijke producten de leer der geneeskrachtige grondstoffen belangwekkender maakte en haar arbeidsveld verruimde, behoeft geen betoog. Niet langer kon worden volstaan met een enkel woord van de bestanddeelen te reppen en de scheikundige kenmerken aan de morphologisch-anatomische ondergeschikt te maken; van nu af eischen zij een diep gaande, volledige behandeling.
Guibourt in Frankrijk, Pereira in Engeland, Schleiden in Duitschland en Oudemans in Nederland hadden zich door het schrijven hunner leerboeken hoogst verdienstelijk gemaakt, maar zij hadden hun wetenschap niet boven die eener beschrijvende kunnen verheffen.
Het is aan Flückiger (1828—1894) voorbehouden geweest het wezen der pharmacognosie in zijn vollen omvang te hebben begrepen en doorvoeld. Sedert het verschijnen van zijn leerboek past het dan ook niet langer van pharmacographie te spreken, daar hij op overtuigende wijze aantoonde, dat het arbeidsveld dezer wetenschap oneindig verder reikt dan het geven eener botanische of zoölogische beschrijving. Hij vereenigt in de kennis der simplicia niet slechts naam, uit- en inwendigen bouw, botanische of zoölogische afkomst, bestanddeelen, maar tevens ontstaan, vorming, inzameling, verval-



schingen, substituenten, verontreinigingen, handelsbijzonderheden, gebruik en geschiedenis. Zoo werd het jaar 1867, waarin voor het eerst zijn „Pharmacognosie des Pflanzenreichs" verscheen, een jaar van groote beteekenis.
Een der eersten, die door de bekoring, welke van dit oorspronkelijk werk uitging, werd getroffen, was Hanbury, Pereira's opvolger. Het verschijnen van een leerboek in de Engelsche taal „Pharmacographia" (1874), in samenwerking met Flückiger geschreven, was er het gevolg van.
En nog steeds zijn beide boeken even frisch en boeiend, zooals zij waren bij hun eerst verschijnen.
Een nieuw tijdperk in de ontwikkeling der pharmacognosie is aangebroken. Het tijdperk van het heden, waarin de aloude leer der geneeskrachtige natuurproducten zich tot een imposante, veelzijdige wetenschap heeft opgewerkt.
Met breeden vleugelslag heeft zij zich verheven tot hoogten, waaraan destijds niemand dacht, noch denken kon. En wanneer thans Tschirch's „Handbuch der Pharmacognosie" voor ons ligt, veroorlooft die reuzenarbeid, meer dan eenig ander boek, een begrip te krijgen, van hetgeen de pharmacognosie is, wil en vermag.
Tschirch heeft opnieuw haar grenzen weten te verruimen. Want evenals een jonge boom zijn schors doet vallen om het aanzwellend weefsel plaats en ruimte te verschaffen, zoo groeit ook de aloude pharmacognostische wetenschap aan en dient haar kleed van tijd tot tijd te verruimen.
Waar het arbeidsveld van den pharmacognost één zoo uitgestrekt geworden is, zal specialiseering ook hier, meer dan tot dus ver, het gevolg moeten zijn.
Want nog telkens en telkens dringen nieuwe vragen zich op en eischen een speciale, afzonderlijke studie.
Het zij mij vergund eenige dier problemen ook onder uw aandacht te brengen.



De beteekenis der primitieve kruidenzoekerij treedt wellicht nergens zoo duidelijk op den voorgrond, als in de groep der aan de pijlgiften ontleende geneesmiddelen.
Het zijn de wilde volksstammen van Azië, Afrika en Amerika, waaraan wij tal van belangrijke artsenijen danken. Gedwongen als zij zijn van de jacht te leven, hebben zij uit de hen omringende natuur de giftige producten opgespoord, waarmede zij aan hun wapenen een meer doodelijk karakter konden verleenen.
Reeds sedert de 17de eeuw is een pijlgift bekend, dat, bij de inboorlingen van Malakka en den Indiscben Archipel in gebruik, afkomstig bleek van een tot de familie der Moraceeën behoorenden boom. Antiaris toxicaria. In het melksap dezer plant worden glycosiden gevonden, welke sterke hartgiften bleken te zijn en in werking met de Digitalis-glycosiden overeenstemden.
Onder de Afrikaansche pijlgiften bleken echter bovenal waardevolle hartmiddelen zich te bevinden, want, behalve liet erythrophleïne, een alcaloïde, dat door Erythrophleum guineense geleverd wordt, zijn ook de strophantinen daartoe te rekenen.
In 1865 bracht Livingstone van een zijner ontdekkingsreizen een pijlgift mede, afkomstig van het tot de Apocynaceeën behoorende geslacht Strophantus, dat in Afrika onderden naam Gombi of Kombe een groote vermaardheid bezat. Dit gift werd door Fagge en Stevenson en later door Fraser uitvoerig onderzocht. Laatstgenoemde bewees, dat de zaden der plant een bestanddeel bevatten, dat als een hartmiddel van groote beteekenis is te beschouwen. Hardy en Gallois isoleerden daaruit een glycoside, dat zij stropliantine noemden. Het lichaam bleek identiek met het door Arnaud uit het Ouabaïo-hout der Acocanthera's bereid ouabaïne.
In 1867 trok bet Strop ban tus-zaad, door inzending op de wereldtentoonstelling te Parijs, meer algemeene belangstelling en deed het voor het eerst als cordiacum van zich



spreken. Het waren twee soorten van Strophantus-zaad, welke geëxposeerd stonden. Het eene, de zaden van Strophantus hispidus, het andere, die van Strophantus Kombe.
Het geslacht Strophantus, in 1802 door de Candolle beschreven, omvatte destijds een viertal soorten, terwijl thans Gilg alleen reeds 33 verschillende soorten als Afrikaansch vermeldt.
Vele onderzoekers hebben zich met de studie van dit geslacht bezig gehouden; een omvangrijke litteratuur was het gevolg, welke leert, dat het onderzoek wel begonnen, echter nog geenszins afgesloten is.
Vooral uit pharmacognostisch standpunt zijn de moeielijkheden, welke een juiste beoordeeling van het handelsproduct in den weg staan, nog op verre na niet opgelost.
Reeds het onderscheid te treffen tusschen het zaad van de in Oost-Afrika groeiende Strophantus Kombe en dat van de West-Afrikaansche Strophantus hispidus, geeft in de practijk aanleiding tot moeielijkheden.
Beide zaden vertoonen de zoogenaamde Strophantine-reactie, hierin bestaande, dat de zaadkernen met zwavelzuur bevochtigd groen worden.
Op het oog worden deze zaden, indien zij aan alle eischen voldoen, onderscheiden, doordat het hispidus-zaad, zwak behaard, een meer bruinachtige tint bezit, het kombe-zaad, sterker behaard, groenbruin van kleur is.
Men heeft echter den Strophantus-kenner Gilg te gelooven, indien hij op grond van zijn rijke ervaring verklaart, dat het hem onmogelijk is op grond van een zelfs hoogst nauwkeurig onderzoek de hem bekende Strophantus-zaden met besliste zekerheid te onderscheiden.
Is dus reeds de onderkenning van hispidus- en kombe-zaad vrij lastig, de vraag wordt veel ingewikkelder, indien men bedenkt, dat de handelswaar nimmer zuiver, maar steeds door andere Strophantus-zaden verontreinigd is.
Het is, om uit deze moeilijkheid te geraken, dat men heeft



aangedrongen de rijpe zaden nog in de vrucht besloten in den handel te brengen, omdat deze, benevens de dan nog aan de zaden gehechte zaadpluimen, zekerder onderscheidingskenmerken aan de hand doen, om de soort als zoodanig te herkennen.
Het is mede op grond daarvan, dat Gilg en Thoms de aandacht hebben gevestigd op de zaden van Strophantus gratus, welke, door Blondel als Strophantus giabre de Gabon ontdekt, door het onbehaarde, gladde oppervlak zich van de overige Afrikaansche Strophantus-soorten onderscheiden.
01 het door de beide Duitsche deskundigen genoemde voordeel voldoende is de keuze van het gratus-zaad te rechtvaardigen, mag, indien niet daardoor tevens een goed therapeutisch werkzaam zaad is gewaarborgd, worden betwijfeld.
Is dus de beoordeeling van deze drogerij op grond van het morphologisch-anatomisch onderzoek hoogst bezwaarlijk, ook het scheikundig onderzoek geeft geen bevredigende uitkomsten. Nog daar gelaten, dat men aangaande den chemischen aard fier strophantusglycosiden slechts oppervlakkige kennis bezit, is bovendien de quantitatieve afscheiding der zuivere strophantinen nog hoogst gebrekkig, zoo niet onmogelijk, terwijl bovendien het therapeutisch effect niet uitsluitend aan die lichamen schijnt eigen te zijn.
Hetgeen gezegd is met betrekking tot Strophantus geldt in het algemeen voor de chemische waardebepaling de glycosidische hartmiddelen; geldt dus ook voor de Digitalis purpurea.
Deze Scrophulariacee heeft eerst sedert 1775 de groote beteekenis gekregen, welke haar wordt toegekend. Uit botanisch oogpunt volkomen bekend, is men door het morphologischanatomisch onderzoek in staat zich, aangaande de zuiverheid der grondstof een juist oordeel te vormen.
Hiermede is echter wel ten deele, geenszins ten volle het therapeutisch effect verzekerd.



Zoo schrijft de Nederlandsche Pharmacopee, ongetwijfeld op pharmacodynamische gronden, het gebruik van bladeren voor, welke in het tweede levensjaar verzameld zijn van het in ons land gekweekte, bloeiende kruid, terwijl zij bovendien niet langer dan 1 jaar in voorraad mogen worden gehouden.
Indien ergens, dan zou dus hier een waardebepaling op haar plaats zijn geweest. Het ontbreken daarvan, bewijst ons, dat deze nog niet gevonden is.
Dat het met de overige hartmiddelen, Convallaria majalis, Adonis vernalis, Helleborus niger, Urginea m a r i t i m a, of hoe zij verder ook mogen heeten, niet beter gesteld is, zal, in verband met hetgeen over de beide voornaamste cordiotonica gezegd werd, wel niet verwonderen.
Daar men hier een groep zeer sterk werkende geneesmiddelen voor zich heeft, spreekt het vanzelf, dat het aan pogingen tot unificeeren en standaardiseeren niet ontbroken heeft. En waar zoowel het botanisch, als het chemisch onderzoek onvoldoende bleken, heeft men naar andere middelen uitgezien, om de therapeutische waarde dezer geneesmiddelen vast te stellen.
De waarde van een geneesmiddel kan op verschillende wijzen worden bepaald. Men kan daarbij zuiver empirisch te werk gaan en in verband met de nauwkeurige klinische observatie de doses vergrooten of verkleinen; of wel, men kan de hoeveelheid werkzame materie langs chemischen weg bepalen; öf de sterkte der physiologische werking met behulp van het dierexperiment vaststellen.
Het is de laatste methode, welke ten grondslag ligt aan de titerstelling der geneeskrachtige sera, waarbij men toxine en antitoxine, of bacteriesuspensie en bacteriolysine op elkander stelt met het proefdier, als indicator.
Dit principe, dat bij de waardebepaling der sera, zeer bevredigende uitkomsten geeft, deed de Amerikaan Houghton (1898) er toe besluiten het eveneens voor de beoordeeling



der physiologische werking van grondstoffen te aanvaarden.
Het is ontegenzeggelijk verleidelijk de waarde van een geneesmiddel vast te stellen door middel van het physiologisch effect, dat bet teweegbrengt, al valt niet te ontkennen, dat men hierbij den vasten grond der exacte wetenschap wel eenigszins verlaat. Terwijl bovendien de praemisse van het parallelisme tusschen physiologische werking en therapeutisch effect, dikwijls onbewezen, dient te worden geaccepteerd.
Voor het oogenblik heeft men, eigenlijk noodgedrongen, de physiologische waardebepaling aanvaard. Men past haar dan ook uitsluitend toe bij dié grondstoffen, waarvan de werkzame bestanddeelen zich niet op andere, meer exacte wijze laten bepalen. In het bijzonder voor de geneesmiddelen der Digitalisgroep, de organopraeparaten en de Secale cornutum.
Wat de hartmiddelen betreft, heeft Houghton, om de physiologische waarde vast te stellen, gebruik gemaakt van hun eigenschap, zoodanig op de hartspier van den kikvorsch te werken, dat het hart in sterk samengeknepen toestand van de kamer blijft stilstaan.
Houghton spoort de kleinste dosis op, welke in staat is, binnen 12 uur, een kikvorsch van normaal gewicht (ongeveer 30 G.) te dooden. Door tevens van een standaard-praeparaat (bij voorkeur gebruikt Houghton het Kombe-strophantine) de kleinste, letale dosis te bepalen, wordt hij in staat gesteld het te onderzoeken praeparaat met een bepaalde, bekende grootheid te vergelijken.
Houghton stelt dus vast hoeveel maal de letale dosis van een willekeurige grondstof of praeparaat grooter of kleiner is, dan die van het Kombe-stophantine. Het is duidelijk, dat hoe eenvoudig het principe eener physiologische waardebepaling ook mag zijn, men bij de uitvoering met een groot aantal onbekende invloeden heeft rekening te houden en de uitkomst niet alleen afhankelijk is van de gebruikte kikvorschsoort (Rana exculenta, R. temporaria, R. pipiens), maar



tevens van de individueele eigenschappen, van den voedingstoestand van het dier, van de omstandigheden, waaronder het leefde en waaronder het experiment genomen wordt, van den tijd van het jaar, enz.
Laat Houghton de kleinste, doodelijke dosis bepalen bij een gelimiteerden tijdsduur, Focke (1903) stelt omgekeerd den tijd vast, waarin een bepaalde dosis, verband houdend met het lichaamsgewicht van den kikvorsch, een systolischen ventrikelstilstand ten gevolge heeft.
Dient beiden de kikvorsch als proefdier, andere onderzoekers kozen zich weer andere diersoorten als muizen, konijnen, katten. De laatstgenoemde proefdieren schijnen als indicatoren bij de titratie der hartmiddelen veel te beloven.
Nog verkeert de physiologische waardebepaling in haar eerste ontwikkelingsphase. Wat zij brengen zal, blijft af te wachten. Maar reeds thans bewijst zij belangrijke diensten bij de waardeering der natuurlijke grondstoffen en haar standaardisatie.
Het principe, dat haar ten grondslag ligt, n.1. de schatting der therapeutische werking door middel van het physiologisch experiment, zal een vruchtdragend blijken te zijn, omdat in vele gevallen het genezend effect van een simplex niet slechts afhankelijk is van hetgeen men tot het werkzaam beginsel heeft gedecreteerd, maar veel meer als resultante zal zijn te beschouwen van de werkingen der gezamenlijke bestanddeelen. De nevenproducten, welke van uiteenloopend karakter, soms in slechts uiterst geringe hoeveelheid naast het zoogenaamde hoofd-agens aanwezig zijn, zullen in vele gevallen blijken tot het therapeutisch effect medewerken.
Geeft niet reeds de leer der voeding een sprekend voorbeeld, hoe zelfs uiterst geringe hoeveelheden van tot nu toe veronachtzaamde stoffen van hooge physiologische waarde kunnen zijn? Leert de physiologie niet, dat minimale hoeveelheden, van bepaalde stofwisselingsproducten van het allergrootste belang



voor de instandhouding, van het normaal functioneeren van het levend organisme zijn? De ontdekking der hormonen, stemt evenals die der vitaminen tot nadenken!
Onze landgenoot Eykman heeft bewezen, dat de zoo beruchte beri-beri moet worden toegeschreven aan het ontbreken van een simpel bestanddeel in het voedsel, dat bij het polijsten van de rijst is verloren gegaan, daar het niet gelijkmatig door de geheele korrel verspreid, maar slechts in de peripbere lagen gevonden wordt.
Dit merkwaardige bestanddeel van de rijst, door Funk vitamine genoemd, blijkt een stof van een zeer krachtige physiologische werking te wezen. Zoo krachtig zelfs, dat zij in het kleine quantum, waarin zij gewoonlijk in het voedsel voorkomt, toch onontbeerlijk is voor het bestaan van het geheele, dierlijke organisme.
En thans is 't bekend, dat in tal van levensmiddelen deze of althans een dergelijke stof voorkomt, welke, hoogstwaarschijnlijk eenvoudig van bouw, een basisch karakter draagt.
Deze stof of stoffen zijn te rekenen tot die groep van natuurlijke basen, welke in den laatsten tijd meer en meer de aandacht trekken en waartoe ook het karakteristieke afscheidingsproduct der bijnier, het adrenaline, is te rekenen.
Deze basen, welke zich alle kenmerken door de buitengewone intensiteit, waarmede zij op het levend organisme werken, houden ten nauwste verband met de eiwitten en phosphatiden. Zij zijn als afbraakproducten daarvan te beschouwen, welke öf aan specifieke werking van bepaalde cellen of celcomplexen, öf aan autolyse, öf aan bacteriewerking haar ontstaan danken. Het zijn producten der stoftransformatie!
De materie verkeert in voortdurende omzetting. Zei niet reeds Lavoisier : „Rien se ne crée, rien ne se perd, tous se transforme!"
Hoe talrijk ook de vormen mogen zijn, welke de stof aanneemt, nimmer kan aan deze grooter beteekenis worden toegekend, dan aan kortstondige verschijningen.



Niet slechts tijdens het leven, ook na den dood voltrekt zich de stoftransformatie.
Waar de dood aan een bepaalden vorm, dus aan een bepaald stofcomplex, een einde maakt, ontrukt de materie zich aan haar tijdelijk verband, om in nieuwe vormen haar bestaan voort te zetten.
Het zijn niet alleen krachten in het stofcomplex zelf besloten, maar tevens daarvan onafhankelijke, welke mede tot die transformatie leiden.
Het zijn endogene, zoowel als exogene werkingen, welke hier zich uiten en het proces tot stand doen komen. Doen de eersten autolytische omzettingen ontstaan, de laatsten veroorzaken rotting en vertering en houden verband met de zich ontwikkelende bacterieflora.
Hoe verschillend in oorsprong, toch worden deze processen opgewekt door krachten aan het celplasma gebonden. Hieraan is het wellicht toe te schrijven, dat zij, oogenschijnlijk zoo verschillend in oorsprong, desondanks analoge verschijnselen doen ontstaan.
Zoo geschiedt de ontleding der eiwitten in het algemeen op twee verschillende wijzen. Zij bestaat uit een hydrolyse, waarbij het molecule in eenvoudige verbindingen uiteenvalt, gevolgd door desamidatie öf decarboxylatie der daarbij gevormde amino-zuren.
Ontstaan in bet eerste geval ketonzuren, in het laatste worden aminen gevormd, welke tot krachtige, physiologische werkingen in staat blijken.
Tot deze aminen zijn de door Selmi ontdekte ptomaïnen te rekenen; want Ellinger toonde het verband aan, dat putrescine en cadaverine met ornithine en lysine bindt. Kossel legde de schakel tusschen agmatine en arginine. Ackermann wees op het ontstaan van /3-imidazolylaethylamine uit histidine; terwijl Gautier het para-oxyphenylaethylamine als rottingsbase der tyrosine herkende.
Als „rottingsbasen" ontdekt, hebben zij in den eersten tijd



bovenal op de rottingsverschijnselen de aandacht doen vallen. Thans nu Gautier en Ellinger op de analogie hebben gewezen, welke het beeld der eiwitrotting en dat der intermediaire eiwit-stofwisseling vertoonen, is de beteekenis dezer basen in nog meerdere mate toegenomen.
De door decarboxyleering van aminozuren gevormde aminen komt de merkwaardige eigenschap toe den bloedsdruk te verhoogen. Ook het adrenaline loochend in dit opzicht haar karakter niet en verraadt zijn verwantschap met het paraoxyphenylaethylamine en het /ï-imidazolylaethylamine, Daar o a. ook het hypophyse-extract tot een dergelijke werking in staat blijkt, meent men, dat ook hier deze lichamen in het spel zijn.
Het opsporen en de herkenning dezer basen langs chemischen weg is, reeds omdat zij in slechts geringe hoeveelheid aanwezig zijn, nog hoogst bezwaarlijk, vandaar, dat men ook hier tot het dierexperiment zijn toevlucht heeft gezocht.
De bekende grondstof, welke als Secale cornutum het gedroogde sclerotium vormt van den schimmel, Claviceps purpurea, blijkt ook dergelijke aminen te bevatten, hetgeen het onderzoek der laatste jaren heeft geleerd.
Geen grondstof heeft meer de onderzoekers op een dwaalspoor gebracht en geen is leerzamer, om ervan overtuigd te worden, dat de therapeutische waarde van een natuurproduct door meerdere harer bestanddeelen wordt beheerscht.
Onlangs hebben Barger, Carr en Dale — en, onafhankelijk van hen, Kraft — met zekerheid twee alcaloïden, het ergotinine en het ergotoxine, tot afscheiding gebracht.
Is volgens Barger het ergotinine niet in staat tot de kenmerkende secale-werking bij te dragen, in het ergotoxine wordt door hem het werkzaam beginsel gezien, dat althans tendeele het physiologisch effect beheerscht. Bovendien echter gelukte het hem twee basische lichamen in het sclerotium aan te toonen, welke bij nader onderzoek para-oxyphenylaethylamine en (3-imi-



dazolylaethylamine bleken te zijn. Hoewel in geringe hoeveelheid aanwezig, dient men deze basen ongetwijfeld mede tot de werkzame bestanddeelen te rekenen.
Deze aminen, welke zich als eiwit-ontledingsproducten hebben doen kennen, kunnen langs autolytischen weg zijn gevormd, waarop mede het feit wijst, dat zij in het gedroogde simplex in grooter hoeveelheid worden gevonden, dan in het versche materiaal.
Dat beide basen tot de sterk werkende stoffen dienen te worden gerekend, mag daaruit blijken, dat men aan het |ïimidazolylaethylamine een beteekende rol toekent bij het tot stand komen van den zoogenaamden anaphylactischen „choc."
Reeds thans wordt dus de pharmacognost gedwongen zich met deze en soortgelijke omzettingsproducten bezig te houden.
Het physiologisch experiment, dat reeds ten opzichte van meer bekende stoffen doeltreffend bleek, zal voorloopig ook hier moeten worden aanvaard.
Een verschuiving in pharmacologische richting zal daarbij noodwendig blijken en specialiseering zal niet kunnen uitblijven.
Een nauwere samenwerking van pharmacognosie en pharmacologie zal moeten worden gezocht; een versterking van den band tusschen pharmaceutische en medische wetenschap zal er noodwendig het heilzaam gevolg van zijn. De pharmacie zal, als trait d' union tusschen natuur- en geneeskundige wetenschap, haar taak als van ouds weten te vervullen.
In verband met de reeds genoemde autolytische verschijnselen, trekt nog een ander probleem de aandacht.
Men heeft leeren inzien, dat met den dood van een hooger georganiseerd wezen niet oogenblikkelijk aan het leven een einde komt, maar dat, samengesteld als zoo'n organisme is, het bestaan der afzonderlijke celcomplexen nog eenigen tijd voortduurt.



Het verschijnsel van den dood doet ongetwijfeld het individu als zoodanig ophouden te bestaan, maar is niet bij machte ook aan het leven der samenstellende deelen plotseling een einde te maken. Eerst het afsterven der afzonderlijke cellen veroorzaakt den dood der organen.
Tijdens en ook na dezen cellen-dood treden verschijnselen op, welke, als post-mortale omzettingen, de autolyse ten gevolge hebben.
Onder autolyse of zelf-afbraak verstaat men het proces, dat na den dood, zonder medewerking van microörganismen, in de weefsels tot stand komt en dat een vernietiging en oplossing der organen met zich sleept.
Het is, alsof met het intreden van den dood de veer des levens stil staat, om zich daarna, bij het post-mortaal sterven der cellen, geheel te ontspannen en een stormachtig afloopen van het celuurwerk te veroorzaken.
Door het afsterven der cellen breken de daarin besloten fermenten los en doen alle gelijkertijd hun invloed op de celbestanddeelen gelden, welke daardoor ontleed en opgelost worden.
Het „stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeeren" is hier in zijn meest plastischen vorm te aanschouwen.
Dit post-mortale verschijnsel heeft de dierlijke physiologie reeds sedert lang in studie genomen; eerst in den jongsten tijd is men begonnen met zijn opmerkzaamheid ook tot de plantaardige voortbrengselen uit te strekken.
Toch zijn het narijpen der vruchten en de vele fermentatieprocessen, welke talrijke producten van plantaardigen oorsprong hebben te ondergaan, alvorens zij als genotmiddel of voor industrieele doeleinden bruikbaar zijn, even zoovele voorbeelden van die merkwaardige ontledingen, welke in het plantenweefsel eerst na het inzamelen optreden.
In 1867 wijdde de Belgische apotheker Schoonbroodt een beschouwing aan den invloed van het drogen op de werkzame bestanddeelen der geneeskruiden. Hij komt daarbij tot de



slotsom, dat zich tijdens het drogen nieuwe, werkzame beginselen kunnen vormen, maar evenzeer kunnen verdwijnen.
Eerst in den laatsten tijd is dit onderwerp een zaak van dieper gaande studie geworden. Het is van Fransche zijde geweest, dat men op de groote beteekenis dezer omzettingen heeft gewezen.
Het is zeker verwonderlijk, dat men niet eerder tot een vergelijkende studie van versch en gedroogd plantenmateriaal is gekomen, want tal van feiten hadden toch de opmerkzaamheid op dit onderwerp kunnen vestigen.
In de eerste plaats schreven bepaalde Pharmacopeeën naast en behalve het gebruik van tincturen, dat van alcoholaturen voor; alcoholische aftreksels, welke van de versche grondstof worden bereid. Reeds dit doet vermoeden, dat de empirie een verschil in werking had uitgewezen tusschen deze en de met behulp der gedroogde grondstof verkregen aftreksels.
Maar ook andere feiten wijzen op belangrijke omzettingen, welke in het plantenmateriaal plaats grijpen, nadat het is geoogst.
De aangename, verfrisschende geur van den Iris-wortel ontstaat eerst na het inzamelen en drogen; de vanilline zet zich op de Vanille-vrucht eerst na de fermentatie af; de Frangulabast dient minstens één jaar oud te wezen, alvorens dit simplex zijn braakverwekkende eigenschap heeft verloren en als medicament is te gebruiken.
Bovendien ondergaan tal van grondstolfen tijdens het drogen belangrijke kleurveranderingen, welke op sprekende wijze de omzetting voor het oog zichtbaar doen worden. De zaadlobben van het Kola-zaad zijn, evenals de zaadhuid van den Colchicum autumnale ongekleurd in verschen staat; eerst lateinemen zij de koffiebruine kleur aan.
Ook de voorschriften van de Pharmacopee, waarin het in voorraad-houden van sommige natuurlijke geneesmiddelen aan een bepaalden tijd wordt gebonden, wijst op veranderingen, welke op den duur de werkzaamheid dier producten kunnen beïnvloeden.



Al deze omzettingen, welke post mortem plaats grijpen, zijn voor het grootste gedeelte aan processen toe te schrijven, welke onder den invloed der vrijkomende intra-cellulaire of endo-enzymen tot stand komen.
Deze fermenten zijn van zeer uiteenloopenden aard. Deels zijn zij splitsende hydrolasen, deels oxydeerende oxydasen, of reduceerende reductasen.
Daar bij het inzamelen reeds menigmaal belangrijke celbeschadiging ontstaat en daarvan het versterven van cellen het gevolg is, treden zeer vroegtijdig deze post-mortale omzettingen op, accentueeren zich, naar mate een grooter celverval plaats grijpt, en blijven ook daarna, nog langen tijd, werkzaam.
Het was Bourquelot, die in 1896 het licht deed vallen op de groote beteekenis dezer ontledingen voor de therapeutische waarde onzer natuurlijke geneesmiddelen.
Het was bij die gelegenheid, dat hij de omzettingen ter sprake bracht, welke de Kolanoten tijdens het drogen en bewaren ondergaan en welke zich door de donkere verkleuring demonstreeren.
Het gelukte hem uit de versche Kolanoot een volkomen kleurloos, alcoholisch aftreksel te bereiden, dat echter aan de lucht zich allengs bruin kleurde.
Bourquelot meent, dat de veranderingen, welke in deze grondstof zijn waar te nemen, voor een belangrijk deel aan de inwerking eener oxydase zijn toe te schrijven, waardoor o. a. roodbruin gekleurd phlobapheen gevormd wordt.
Bij voortgezet onderzoek is gebleken, dat de versche Kolanoot stoffen bevat, welke in het gedroogde materiaal in het geheel niet meer worden aangetroffen, daar zij tijdens de post-mortale processen worden ontleed. De aanwezigheid dezer, slechts in de versche zaadlobben aanwezige lichamen, zou de verklaring geven van het verschil in physiologische werking, dat tusschen gedroogd en versch materiaal bestaat.
Het is den Fransche onderzoekers mogelijk gebleken deze en



dergelijke, slechts in versche grondstoffen nog onontleed aanwezige producten op te sporen, door het uitdenken eener methode, welke toestaat binnen zeer korten tijd de celfermenten te dooden.
Door behandeling met den damp van kokenden alcohol onder verminderden druk gelukte het Perrot en Goris de versche grondstof te „stabiliseeren".
Het resultaat van al deze onderzoekingen is geweest, dat men reeds een aantal verbindingen heeft weten te isoleeren, welke slechts in de levende plant aanwezig, in de gedroogde niet te vinden zijn.
Zoo isoleerden Eourquelot, Hérissey en Tanret het gentiopicrine en de gentianose als bestanddeelen van den verschen Gentiaanwortel; terwijl Goris langs dien weg de Primulaglycosiden opspoorde.
Maar ook andere gevolgen laten zich vermoeden.
Door het vernietigen der fermenten en het als gevolg daarvan stabiliseeren der bestanddeelen van het versche simplex, is men in staat meer onveranderlijke geneesmiddelen te bereiden, welke of in therapeutisch effect de uit de gedroogde grondstof verkregene overtreffen, öf daarvan belangrijk verschillen, doordat de physiologische werking niet aan de oorspronkelijk aanwezige bestanddeelen, maar geheel of ten deele aan de fermentatieve ontledingsproducten daarvan is toe te schrijven. Een geheel nieuw veld van onderzoek wordt hier geopend, waarop ook weder de hulp van den clinicus en den pharmacoloog zal noodig blijken. Aldus ziet men da overoude geneeskruidkunde eerst als pharmacographie, thans als pharmacognosie haar zelfstandige plaats innemen tusschen haar zusterwetenschappen aan wie zij ongetwijfeld veel, zeer veel dankt, maar die wederkeerig ook aan haar veel verschuldigd zijn voor de talrijke problemen, welke zij heeft opgeworpen en opgelost.



Mijne Heer en Curatoren dezer Universiteit!
Dat Gij gemeend hebt mij aan H. M. de Koningin tot het ambt van buitengewoon hoogleeraar aan deze Hoogeschool te moeten voordragen, stemt mij tot vreugde, omdat ik daarin meen te mogen zien niet slechts een bewijs van vertrouwen, maar tevens een, dat bij mij de hoop verlevendigt, dat ik aan de destijds in mij gestelde verwachtingen, althans redelijker wijze, heb voldaan. Bovendien verheug ik mij er over, dat ook thans aan deze Hoogeschool de pharmacie althans over twee leerstoelen de beschikking krijgt. Uit het voorafgaande zult Gij kunnen opmaken, dat de combinatie pharmacographie en galenische pharmacie tot één leerstoel ongetwijfeld een gelukkige is.
Hoewel ik thans in de eigenaardige omstandigheden verkeer aan twee onzer Hoogescholen mijn volle aandacht te moeten schenken, daar de lasten van twee extraordinariaten mij op de schouders zijn gelegd, verzeker ik IJ toch gaarne, dat ik naar mijn beste vermogen ook de belangen van deze Universiteit zal blijven voorstaan.
Dat ik bij U een gewillig oor en wijze voorlichting zal vinden, is mij reeds meerdere malen gebleken. Ik weet, dat ik bij U de meeste bereidwilligheid en voorkomendheid zal vinden, al ware het slechts, omdat ik eens het groote voorrecht had in Uw Voorzitter, maar in onzen burgemeester, mijn onmiddelijken chef te mogen zien.
Ook U, mijnheer den Secretaris, betuig ik gaarne eens openlijk dank voor Uw voorkomendheid en steun, welke ik steeds in zoo ruime mate mocht ondervinden.
Mijne Heeren Professoren!
Gelukkig acht ik mij, dat ik tot uw geleerden kring zal worden toegelaten. Ik .twijfel niet, of ook van mijn Leidsche



collega's zal ik veel leeren en veel vriendschap ondervinden.
Moge het ook mij gegeven zijn iets — al is het ook nog zoo weinig — aan U te kunnen schenken.
Geachte ambtgenooten der Wis- en Natuurkundige faculteit!
U in het bijzonder zal ik in den toekomst vele malen ontmoeten; met U bovenal zal ik hebben samen te werken tot heil van onze Hoogeschool.
Weest ervan verzekerd, dat ik gaarne daartoe bereid ben en mij zou verheugen, indien Gij mij in staat steldet daartoe bij te dragen.
Gij, waarde van Itallie, wien ik reeds eerder gelegenheid had toe te spreken, ik weet, dat ik op Uw hulp en steun nimmer een vergeefsch beroep deed.
Dames en Heer en Studenten!
Het zal U, evenals mij, vreemd zijn op zulk een plechtige wijze door mij te worden toegesproken; en nieuwsgierig zult Gij ongetwijfeld vragen, wat of ik U te zeggen heb, want een program behoef ik U waarlijk niet meer te ontvouwen en een tipje van het geheimzinnig waas, dat een nieuw leermeester steeds omhult, behoef ik U niet meer te lichten. Wij kennen elkander sinds jaren en weten dus door ervaring, hetgeen wij aan elkander hebben.
Ik spreek slechts den wensch uit, dat onze prettige verstandhouding tot in lengte van dagen zal blijven bestaan.
Ik zou dan aan het einde van mijn loopbaan gekomen met groote dankbaarheid op den afgelegden weg terugzien, met het heerlijk gevoel niet voor niets te hebben gearbeid.
Ik heb gezegd.
MC