Van groote beteekenis is het verschil, dat de bijbel maakt tusschen „bara", scheppen, en „asah" gereedmaken uit dat wat reeds voorhanden is. Het eerste vers vermeldt een schepping van datgene, wat nog niet geweest was. Van het tweede vers af aan wordt vermeld het gereedmaken van de reeds geschapen aarde en evenzeer de toebereiding uit reeds voorhanden elementen, van de zon b. v. uit lichtende stof. Dit alles geschiedt echter alleen door Gods almacht, en wordt bewerkt door Gods woord. Een machtige bebeschouwing, die geheel in overeenstemming is met wat wij van de natuur weten. Zulk een evolutie, zulk een spreken van den goddelijken Logos, niet een zich ontwikkelen der dingen in haar eigen kracht, leert de bijbel. Hij zegt niet: God schiep het licht, maar : er zij licht; en desgelijks: er zij een uitspansel; dat de wateren vergaderd worden ; dat de aarde voortbrenge ; dat er lichten zijn in het uitspansel des hemels.
Bij de dieren echter als levende zielen en bij den mensch „schept" God weder iets nieuws. De ziel in het dier, en de geest, deze goddelijke adem in den mensch is niet bloot iets, dat toebereid wordt, het is een schepping. „God maakte den mensch. Hij bereidde hem toe uit het stof der aarde". Wat het lichaam aangaat is hij een hoogere ontwikkeling der beginselen, reeds bij plant en dier geopenbaard. Als drieheid en evenbeeld Gods echter schiep God den mensch naar Zijn beeld. Zoo is het heelal allereerst het uitspreken van iets absoluut nieuws door den eeuwigen Logos; daarna een ontwikkeling en ontplooiing van deze



oneindige woorden. Ook deze laatste wordt bewerkt door een verder spreken van dien Logos, die nimmer zwijgt.
Deze wereld is een openbaring der Godheid, niet iets dat vreemd tegenover haar staat, zooals het marmerblok tegenover den kunstenaar, die er niets mede gemeen heeft, maar het neemt om er een beeld uit te houwen.
Zijn wij nu, wegens deze opvatting, Panthëisten, die gelooven, dat het heelal God is ? Dat zij verre ! Wij weten, dat wanneer het Gode behaagde, op dit oogenblik door één woord het heelal weder te doen verzinken in het niet, waaruit zijn woord het eenmaal te voorschijn riep, Hij daarmede geen jota van Zijn wezen, geen atoom Zijner majesteit, geen tittel Zijner macht zou verliezen. Hij heeft de schepping niet noodig. Voor Hem zijn de volkeren als een droppel aan den emmer, de zonnen in de ruimte als een stofje, dat zweeft in de lichtstraal, het gansche heelal als een zandkorrel. Voeg getal bij getal, millioenen jaren bij millioenen jaren en gij hebt nog geen oogenblik van Zijn eeuwigheid — zet billioenen mijlen in de ruimte naast andere billioenen en gij hebt "nog geen stukske van Zijn grootte. Al het eindige is een „niets" voor den Oneindige. Van deze nietigheid van het eindige spreekt Joseph Joubert: (Pensées, Paris 1850) „De geheele wereld is slechts een weinig samengeperste aether; de aether slechts een weinig ruimte: de ruimte slechts een punt, begaafd met de eigenschap zich een weinig uit te breiden" Newton zegt: „Toen God de wereld wilde scheppen, beval Hij aan een stukje ruimte



ondoordringbaar te worden". Welk gewicht heeft deze geheele wereld als Gods hand haar weegt? Welke afmeting heeft zij als Gods oog haar beziet? Als Hij haar aanziet, wat is zij in Zijne oogen? Wanneer Hij doordringt tot haar binnenste, wat vindt Hij? De verschrikkelijkste aller verschrikkingen, de wereldbrand, wat kan zij voor God anders zijn dan het uiteenspatten en verdwijnen van een korreltje buskruit in de vlam? Indien de Schepper Zijn levensadem inhield, dan bleven van het heelal geen brokstukken, geen puinhoopen over; het zou worden wat het geweest is vóór den tijd — niets. Maar het is dezen God, die liefde is, zaligheid zich als schepper te openbaren. „In Hem" sprak een oude wijze, „is één eenige begeerte: de vervulling der eeuwigheid met den glans Zijner Majesteit".
De schepping! Wat heeft de mensch over haar al niet reeds gedacht, gezegd, geschreven, gedicht, gezongen en nog heeft hij zijn onderwerp niet uitgeput, de schepping . niet eens doorgrond. Wat waren wij zonder haar? Stofjes, atomen, zwevend in het eeuwige niet; zonder voorwerp voor ons denken of ons waarnemen, zonder voorstelling of mogelijkheid van geestelijken wasdom.
Deze schepping geeft ons naar den wil des Scheppers het brood voor het lichaam en voor het verstand; en Hij geeft ons daarbij het brood des Levens. Hij, de eenige God der liefde, heeft het heelal als een samenhangende eenheid geschapen. Geen schepsel dat zou kunnen bestaan voor zichzelf



hooren. O, eeuwige Majesteit! o, vlammend oog! O, Vader in Christus, wanneer zult Gij Uw schepping weer koesteren aan Uw vaderhart? O, bron van alle zijn, wanneer zal ik uit U drinken en niet meer dorsten? Eeuwige Rust, wanneer vind ik rust in U?_ Deze God is een drieéênig God. In den beginne schiep Elohim (meervoudsvorm van Eloah, God). Hoe schoon deze eenige daad in den enkelvoudsvorm, Vader, Zoon en Heilige Geest schiep! Ook van deze drieéénheid hebben in verschillende tijden verscheidene volken een vermoeden gehad. Zoo kende de oud joodsche wijsheid overal den Vader — den Zoon, den Messias, „de idéé van het heelal" en — Malchuth, den Geest, de eeuwige Wijsheid. Plato in Antinomis desgelijks. Zoo luidt de inscriptie van de obelisk in het groote circus te Rome: „de groote God — de door God voortgebrachte — de geheel lichtende". Zoo beberichten Heraclides en Porphyrius dat een beroemd orakel van Serapis aldus luidde: „Alles is één God; daarna het Woord en de Geest; drie Goden, tezamen voortgebracht, die zich in Eén vereenigen". (Chateaubriand, Génie du Christianisme). De bewoners van Tibet noemen God: Koncikocik: God één en Konsioksum : God drie (Ibid). De Skandinavische Edda bericht: „Toen koning Gylgi naar Asgard, de Godenstad reisde om goddelijke wijsheid te ontvangen, kreeg hij daar op zijn vragen antwoord van drie troonen, waarop drie Goden zaten; de eerste heette: Har (de Hooge); de tweede: Jafnhar (de Evenhooge) en de derde Thridi (de derde)." Een schoon beeld van het ant-



woord des drie-eenigen Gods op de vragen Zijner menschheid. Met alleen de geheele schepping en hare stoffelijke en geestelijke vormen maar ook de mensch zelf is vóór alle dingen een drie-eenheid tot wonderbare eenheid verbonden. Vinden wij niet het groote getal drie terug in den vasten, vloeibaren, gasvormigen toestand; in verleden, heden, toekomst; in begin, midden, einde; in onderwerp, gezegde, voorwerp; in gedachte, woord en daad; in lichaam, ziel en geest bovenal. Het lichaam komt overeen met den Vader, die het plan voor de tastbare schepping vormde, de ziel met den Zoon, die om haar te redden, mensch werd, en de Geest Gods spreekt tot onzen geest: „Uw geheel oprechte geest, en ziel en lichaam worde onberispelijk bewaard in de toekomst van onzen Heere Jezus Christus". (I Thess. 5: 23). Een geesteloos en geestesschuw geslacht spot wel is waar over de drie-eenheid en roept waanwijs uit: Drie personen kunnen toch niet één zijn! alsof wij achter het raadsel der persoonlijkheid waren en God niet de macht had Zich naar drie of meer zijden van Zijn godheid te verpersoonlijken; zooals toch ook in Hem zeven geesten wonen en aan de gemeenten genade en vrede bieden! (Openb. 1: 4). Dat de Zoon van eeuwigheid bij den Vader was, en eeuwig door Hem voortgebracht is, spreekt Hij zelf zeer bepaald uit: „En nu verheerlijkt mij, Gij Vader, bij U zeiven, met de heerlijkheid, die ik bij U had eer de wereld was, (Joh. 17: 5). „Want Gij hebt mij lief gehad voor de grondlegging der wereld." (Joh. 17: 24). Van den Hei-



ligen Geest, die de heilige wijsheid is, getuigt Salomo door dezen Heiligen Geest, (Spreuk 8: 22 e. v.): De Heere bezat mij in het beginsel zijns wegs, vóór zijne werken, van toen aan. Ik ben van eeuwigheid af gezalfd geweest, van den aanvang, van de oudheden der aarde aan. „Dat het de Zoon, Jehovah, Christus is Wien de Vader de uitvoering van het scheppingswerk in 't bijzonder toevertrouwd heeft, getuigt de Geest door .Johannes:" In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God. Alle dingen zijn door hetzelve gemaakt, en zonder hetzelve is geen ding gemaakt, dat gemaakt is. (Joh. I: 1—3). Wanneer wij spreken mogen van deze dingen naar menschelijke gelijkenis, dan staat de zaak zóó, als had een vader, een architect b. v., een groot werk in plan gebracht, terwijl de zoon het naar die plannen uitvoert.
In den beginne schiep Elohim. Deze drie-eenige God is vóór alle dingen schepper; Zoo kondigt Hij zich aan in het eerste woord zijner openbaring. — Maar ach! zelfs deze zijn eerste titel, zijn eerste waardigheid, willen Zijn schepselen die Hij schiep, Hem •ontrooven. Zij spreken: Wij hebben ons zelf gemaakt ! En hoe is ook, bij menigeen, die zich Christen noemt en het ook zijn wil, het begrip van de scheppende almacht van dien God verbleekt! Zij wenden nog altijd voor te gelooven, dat Hij eens, 't is reeds lang geleden, hemel en aarde heeft geschapen. Zij betwijfelen echter, dat Hij ook eens een nieuwen hemel en een nieuwe aarde scheppen kan en wil — «dat kon evengoed dichterlijke beeldspraak zijn. Dat



Hij, die alle leven schiep, ook onze lichamen allen eens opwekken zal, kunnen zij bijna niet aannemen; dat strijdt volgens hen tegen het gezond verstand . Is niet ieder kind, dat geboren wordt, een nieuwe schepping? Immers ja, het is een nieuw woord, een gedachte Gods, die nog nooit heeft bestaan, een zie , zooals er nog nooit een was, of ooit een zal zijn. Go toch de groote kunstenaar, copieert nooit zichzelf, mj schept steeds iets oorspronkelijks. God, de kunstenaar bii uitnemendheid, uit Wien onze geheele kunst voortvloeit, zou, wanneer Hij wilde, door alle eeuwigheden heen, slechts bloemen of vlinders kunnen scheppen. Toch zouden deze altijd nieuw zijn, nog nooit geziene soorten. Zijn verbeeldingskracht zou nooit uitgeput raken; Hij kent geen grenzen voor zijn spelend vernuft. Daarom zullen de Engelen, en eenmaal ook wij gezaligden, altijd stof te over hebben om ons te verbazen en om te aanbidden. Zalig wij, dat wij me een oneindigen God te doen hebben! Zonder dat zou eeuwigheid een woord zijn vol van schrik en van,
vertwijfeling. , . ,
Wonderbaar, naarmate de mensch meer doordringt
in de schepping en hare wonderen, in hare groothei en ondoorgrondelijkheid, twijfelt hij meer aan de grootheid en macht van den Schepper. Maar in den hoogen hemel zweren de Engelen, groot m kracht : bij Hem, die leeft in alle eeuwigheid, die den Hemel geschapen heeft en hetgeen daarin is, en de aardeen het'qeen daarin is, en de zee en hetgeen daarin is; en de hemelsche koren zingen eeuwig het lied der schepping -



Gij, Heere! zijt waardig te ontvangen de heerlijkheidt en de eer en de kracht; want Gij hebt alle dingen geschapen en door uiven wil zijn zij en zijn zij geschapen. (Openb. 4: 11).
Den hemel en de aarde schiep God in den beginne. In dit machtige woord is ons in treffende kortheid en klaarheid het standpunt en het kort begrip van den bijbel aangeduid. Hij zal tot ons spreken van de aarde als van de groote eenheid — het groote „ik" in het heelal, waarmêe de menschheid en haar lotgevallen onverbrekelijk verbonden zijn, waaruit de mensch ontstaat en waaraan hij zijn instandhouding en zijn wetenschap dankt. Hij zal spreken van deze wereld, die eenmaal, evenals de menschheid, in het vuur zal vergaan, om met haar op te staan en te glanzen in eeuwige heerlijkheid. Tegenover deze aarde zal de schrift de hemelen als een geheel stellen, zonder uitvoerig haar „heir", de hemellichamen en de koningen des lichts te beschrijven. Deze beide stelt zij, zooals reeds liet kind, en in den grond der zaak ieder mensch zulks doet, tegenover elkander als wat boven en wat beneden is.
Op deze tegenstelling van boven en beneden berust alle aardsche leven. Zooals reeds de boom en de plant met stam en loof naar boven wijst, terwijl de wortels diep in den grond doordringen — zooals liet horizontaal staande dier met den kop omlaag ziet, terwijl de edelere mensch rechtop gaande, naar boven



-ziet, zoo ligt ook in de gestalte der menschen een boven en beneden ! Het hoofd, de zetel der gedachten, richt zich opwaarts, terwijl de benedenste helft van het lichaam lagere functiën verricht; ja zelfs in het hoofd van den mensch, dit meesterstuk der schepping, vindt men in schoone overeenstemming met het geheel, dezelfde tegenstelling. Mond, kin, neus, zijn meer stoffelijk, oogen en voorhoofd meer geestelijk. Maar nog scherper en ook smartelijker heerscht in ons geheele geestelijke leven de tegenstelling: naar boven en naar beneden. Geest en stof, het hooge en het lage, het hemelsche en het aardsche, het eeuwige en vergankelijke, het absolute en relatieve, het goddelijke en het menschelijke, hoe staan zij tegenover elkander ? Zooals de oude galeislaven zich voortsleepten, met kanonskogels, die aan de voeten vastgesmeed waren, zoo sleept zich de mensch met een centenaarslast voort op deze aarde, terwijl hij een aandrang in zich voelt om als met arendsvleugels zich ten hemel te verheffen. Maar wat behoeven wij den strijd hier te schilderen; wie heeft hem niet gestreden, wie voelde hem niet in eigen binnenste! Wat is alle kunst en poëzie der menschheid sinds 6000 jaren anders dan een smachtend zich uitstrekken naar het hoogere, het hemelsche? Maar de aardsche tabernakel bezwaart ons, en eerst wanneer zij afgebroken is zullen Engelen onze ziel
naar den hemel dragen.
De bijbel nu zal ons vertellen van hemelsche en aardsche dingen; hij zal ons mededeelen hoe in den beginne, in het paradijs hemel en aarde een was, hoe



de zonde ze scheidde, hoe Christus in de wereld kwam om ze weer te vereenigen en hoe eenmaal alsmachtig slot der wereldgeschiedenis het nieuwe hemelsche Jeruzalem op de aarde afdaalt als een blijvende woonstede Gods onder de kinderen der menschen. „Ziet, de tabernakel Gods is bij de menschcn, en Hij zal bij hen wonen en zij zullen Zijn volk zijn, en God zelf zal bij hen en hun God zijn (Openb. 21: 3). Dat iseen wereldgeschiedenis uit één stuk! Welk een aanvang vol majesteit — welk een einde vol zaligheid ! Dat geeft vrede aan het arme menschenhart.
Nu hebben wij ons echter de zaak niet zoo voor te stellen, alsof alles in de schrift voor het kind Gods even helder en klaar ware. O neen! dikwijls, ook in het scheppingsverhaal, ziet hij in donkere diepten, of staat hij voor hooge, onbereikbare, steile bergtoppen, hij voelt de zwakheid van zijn geest, zijn machteloosheid. Maar hij gelooft. Hij gelooft, omdat dit woord hem geworden is tot een vuur, tot een hamer, die zijn hard hart verbrijzeld^ omdat hij in den geest, de ontzaggelijke majesteit van dat Woord heeft gezien en daaruit tot zijne natuurlijke waarheid besluit. Hij gelooft ook, datgene wat hij niet verstaat, omdat het woord van een God, verre uit moet gaan boven den horizont van een schepsel, dat in zonde en donkerheid gehuld is en daardoor kortzichtig en onwetend is. Hij gelooft omdat Gods geest, hem dikwijls op het onverwachtst dingen klaar en duidelijk gemaakt heeft, die hem lang donker waren geweest, zooals de zon, die plotseling achter een donkere wolk uitkomt, een don-



ker landschap verlicht. Hij gelooft, omdat hij uiét niet bang is, dat God in den dag des gerechts tot hem spreken zal: „gij hebt wel eenigszins gewandeld voor mijn aangezicht, toch heb Ik één ding tegen u. .gij hebt veel te eenvoudig aan Mijn woord geloofd; gij hebt Mijn wijsheid te zeer, uw eigen verstand te weinig vertrouwd; gij hebt te weinig acht gegeven op de meeningen der schriftgeleerden. Ook hebt gij veel te veel er op vertrouwd, dat mijn Geest u leiden •zou in alle waarheid, en dat ik u dien Geest op uw gebed kon en wilde schenken!" Wel siddert hij bij •de gedachte en de vreeze, dat hij eens door dit Woord en „de schrift, die niet kan gebroken worden", onbarmhartig veroordeeld zou kunnen worden, omdat hij dat woord hoogmoedig veracht en daarop met ingebeelde wijsheid uit de hoogte neergezien heeft.
Niet toevallig, maar met het oog op 't geheel staat aan 't einde van het goddelijk Woord deze ernstige, ja schrikkelijke vermaning: „Ik betuig aan een iegelijk, die de woorden der profetie dezes boeks hoort: indien iemand tot deze dingen toedoet, God zal over hem toedoen de plagen, die in dit boek geschreven zijn. En indien iemand afdoet van de woorden des boeks dezer profetie, God zal zijn deel afdoen uit het .boek des levens, en wel uit de heilige stad en uit hetgeen in dit boek geschreven is. (Openb. 22:18,1,).
Wij behooren echter niet tot hen die twijfelen, maar in aanbidding spreken wij het uit: In den beginne schiep God den hemel en de aarde.



HOOFDSTUK II.
De Aarde.
„De aarde ivas nu woest en ledig, en duisternis was op den afgrond(Gen. 1: 2).
„Met het machtige woord: „In den beginne schiep God den hemel en de aarde" begint en eindigt het eerste stuk, wij zouden kunnen zeggen: het eerste hoofdstuk van den bijbel. Met het woord: de aarde nu was woest en ledig, begint het tweede hoofdstuk, de nieuwere geschiedenis. Dat is niet meer de schepping dezer aarde, die reeds bestond. Hoe lang reeds, weten wij niet, want de bijbel zwijgt er over wanneer zij geschapen is. Zoo is er dan tusschen vs. 1 en 2 een groote gaping, een pauze in het bijbelsch verhaal. In die tussclienperiode schiep God den hemel der hemelen, met al zijn heir, met zijn ontelbare wonderen, met zijn hiërarchisch geordende legermachten, de „vele duizenden der engelen". (Hebr 12: 22) en de aartsengelen, de tronen en vorsten en geweldhebbers in de hemelsche woonsteden. Door den Zoon, door Wien en tot Wien alle dingen geschapen zijn, schiep Hij de Serapliijnen en de Cherubijnen, die Zijnen troon dragen, een deel der goddelijke heerlijkheid, de Sechinoh; den grooten vorst Michaël en Lucifer, de morgenster. Hoe snelden toen de tijden voorbij, hoe breidde de ruimte zich uit, hoe glansde de hemelsche



stof en hoe klonken de koren der hemelsche heirscha-
ren altijd voller en machtiger.
Daarna schiep God de aarde. Wanneer, waar, hoe . Daarover deelt de schrift ons niets mede. Over deze schepping van de oer-aarde kennen wij alleen het woord van Jehovah tot Job: „Waar waart gij, toen ik de aarde grondde, toen de morgensterren te samen vrolijk zongen en al de kinderen Gods juichten (Tob 38* 4a 7). Dit woord bevat ook een terechtwij ziging! 'Dié schepping greep niet plaats om der menschen wil. Maar welke horizonten openen zich me voor den geest in dit woord! Wat voor een scheppingswerk Gods in het zalig licht moet deze aarde wel niet geweest zijn, dat de vorsten des lichts Godter ovei'preze ^ en alle Godszonen over haar in luiden jubel uitbarstten
Ontzaggelijke, onbegrijpelijke dingen geschied echter. In deze schepping vol licht, vol van heer y
wezens, machtig in kracht, ^ ^ door
den in den oceaan van het absoluut goe en door licht, ontstond een zwart plint m 'hart™n een der vorsten des lichte. Het kwade ontstond! Midden in de zee van liefde, de haat; in de waarheid, de leng , in het groote zalige ,ja"-koor der schepselen een ,neen .
Waar, wanneer, hoe ontstond het k«a .
Lucifer toen hij nauwelijks geschapen was ot doorleefde hij in 't zalig licht duizend millioen van die «ogenblikken, die wij hier beneden jaren noemen, of een zelfde getal zonnejaren, -aarvan een sterrekundige zegt : een zonnejaar stad.niet der g millioen jaren der aarde gelijk. Steeg hij altijd lioogcr,



Gezalfde! aan alle despoten in den hemel en opk aarde! Wel mag de bijbel spreken van een mysterie der boosheid. Maar, „die in den hemel woont zal lachen, de Heere zal hen bespotten!"
Het feit, dat Satan God zijn wil en dat dit zijn val is, laat iets doorschemeren van de vertwijfeling, die hem verteert. Is reeds op aarde het willen en niet kunnen een kwelling, hoe verteerend moet dan niet de kwelling van Satan zijn. Hij begeert met onbeteugelde hartstocht een God te zijn en is zich daarbij bewust, dat zijn pogen zonder gevolg zal blijven; hij ziet vooruit de onvermijdelijke, vernietigende, eeuwige nederlaag — de volkomene, onafwendbare overwinning van den goddelijken vijand, dien hij haat met zijn gansche hart, met zijn gansche ziel, met al zijn krachten.
Satans schepping is de hel. Haar wortel is niet de smart maar de nijd; niet de kwelling maar de haat, de opstand tegen God als het eenige en eeuwige goede. De smart der hel is de eeuwigdurende vrucht de steeds opborrelende stroom van vuur, waardoor de ziel in het opgestane lichaam vol vertwijfeling waadt. Het kwade brengt steeds uit zichzelf de hel voort, zooals de giftige slang uit zichzelf een verpestende atmosfeer uitstroomt. Het verlangen der gezaligden naar altijd hoogere hemelen, zal een eeuwige verhooging doen ontstaan. Maar evenzoo het verlangen der verlorenen naar altijd diepere helleschachten, niet anders dan het ontvlieden van den onverdragelijken aanblik der goddelijke majesteit, een eeuwig dieper worden der hel.



Van de onmetelijke grootheid van Lucifer en zijn rijk legt het woord der Schrift getuigenis af: „De dingen die men ziet zijn tijdelijk, maar de dingen die men niet ziet zijn eeuwig (2 Cor. 4 : 18). Vergankelijkheid is de vrucht en het gevolg der zonde, zij bestaat niet in God en in Zijn hemel, zij is de dood. Zoo ver als zich het zichtbare uitstrekt, zoo ver strekken zich het rijk, de droom en de leugen van Satan uit. Heft de oogen op naar het hemelgewelf, en de millioenen zonnen, de zelfs met de sterkste verrekijker onmetelijk ver verwijderde zonnenevels en heelallen, die gij ziet zij zijn allen zichtbaar en vergankelijk. Zij allen zijn gevallen. Zij zijn allen scheppingen waarover de engelen lieerschen, die Lucifer gehoorzaamden en met hem gevallen zijn. Dwaas is het zich te verbeelden, dat •zij zouden zijn zalige rijken van het licht. Indien zij dat waren hoe zou dan uw oog ze kunnen aanschouwen ? Is niet dat oog vergankelijk en sterfelijk, gevormd uit stof dat gevallen is; is het niet blind voor het hemelsche licht, voor zijn scheppingen, voor hen die daarin wonen? Dat gij ze ziet is voldingend bewijs, dat ook zij gevormd zijn uit de stof, eenmaal edel en kristalhelder, (Openb. 21 : 18), maar door Satans val verstijfd en hard geworden. Indien gij met een blik, die tijd en ruimte doorliep, het wereldruim doorvorschen kondet, gij zoudt ook daar overal vergankelijkheid vinden en een voortdurend vergaan, aardsche elementen en zwaarte, die den vloek uitmaakt der lichamelijkheid en de vrucht zijn van den val. Gij zoudt zien hoe zonnen uit nevel-



vlekken geboren worden, sterren uitgebluscht worden en als doode zwarte massa's verder rollen door de afgronden der ruimte. Gij zoudt aanschouwen hoe andere werelden, oogenschijnlijk tengevolge van botsing opgaan in vuur en millioenen mijlen in de rondte met vlammen vervullen; hoe kometen in wereklstof , uiteenvallen, en verwaaien.
Het zichtbare is vergankelijk. — Indien werkelijk de verste nevelvlekken dertig millioen jaren van ons verwijderd zijn, dan zou hierin een minimaal-datum voor Lucifers val te zoeken zijn.
Waarom liet God het kwade ontstaan?
Wij weten het niet. Alle pogingen, om het ontstaan van het kwaad te verklaren en door „een viijen wil" „grootere gelukzaligheid" God en Zijne daden te rechtvaardigen, verklaren niets en bewijzen niets. Men neemt b. v. aan, dat God Lucifer volkomen vrij geschapen heeft. Een volkomen vrij schepsel is een contradictio in adjecto een onmogelijkheid. Tot volkomen vrijheid zou o. m. dit behoord hebben, dat dit schepsel de keuze zou hebben gehad, of het, wanneei het, waar het en hoe het geschapen wilde worden. Zoodra God het op zeker tijdstip en niet op een ander schept, het hier, en niet ergens anders plaatst, het te voorschijn roept op deze en niet op een andere wijze, het op een bepaalden tijd en in een bepaalde ruimte doet ontstaan en in een bepaalden vorm giet, is het met zijn vrijheid gedaan. Het feit, dat de mensch naar lichaam, ziel en geest met zijn krachten, met hart en hoofd, ziel en zinnen op aarde geplaatst is
i



en niet ergens anders, brengt voor hem mede de ijzeren wetten, waarnaar hij heeft televen. In dat feit is het woord gesproken, dat hij niet verbreken kan en is rondom hem getrokken de diamanten cirkel, waarbinnen hij alleen kan bestaan. Door dit alles is zijn beechouwing van de wereld en van de twee groote grondbeginselen, wanneer zij bij hem opkomen, bepaald. De Schepper alleen is volkomen vrij.
God heeft onze rechtvaardiging niet noodig. Hij lacht over deze zwakke pogingen van eindige menschen om het oneindige te begrijpen; en niet minder over onze diepzinnige beschouwingen, over de vraag of het kwaad eenmaal zal ophouden te bestaan, of niet. Om dit te kunnen uitmaken zouden wij vóór alle dingen moeten weten, waarom het kwade ontstond, en wat zijn wezen, zijn eigenlijke kern is. Wij weten wel — helaas — wat de zonde is, maar niet wat het absoluut kwade is. Wisten wij dat, dan zouden wij duivelen zijn. Zelfs de dwazen, die in hun hart zeggen : „er is geen God" staan in 't kwade nog een heel eind af van de gevallen engelen, die, „hoewel zij gelooven, dat er een God is en voor Hem sidderen" nochthans met onoverwinnlijke standvastigheid en onsterfelijken haat, den hopeloozen strijd tegen Hem voeren. Als de bijbel spreekt van de toekomstige ontwikkeling van de beide beginselen, stelt hij het leven der hel na de opstanding der verdoemden evenzoo goed voor als een eeuwig leven, als dat der gezaligden (Dan 12 : 2 en Joh. 5 : 29 en andere plaatsen). Waarom zou Gods gerechtigheid niet evengoed eeuwig



zijn als Zijn liefde ? Slechts de machtige uitspraak van den apostel: „En God zal zijn alles en in allen , kan — wij zeggen niet moet — zóó opgevat worden, dat de gansche schepping zich weer als 't ware in God oplossen zal en dezelfde absolute eeuwigheid bestaan zal, als was vóór den beginne. Dan hield natuurlijk Satan op te bestaan, maar ook de kerk en het persoonlijk bestaan der gezaligden nam een einde. Het is echter even overbodig daarnaar te vragen — wij krijgen toch geen antwoord — als een antwoord te zoeken op het probleem: Wat deed God vóór Hij de wereld schiep? Laat Hem het maken zooals Hij 't wil — Zijn wil blijft volmaakt.
O, Eeuwige Vader, wie en wat zijn wij, dat wij ons zouffen vermeten, raadsbesluiten te doorgronden, die Gij hebt genomen, vóór de wereld en wij bestonden en die Gij zult ten uitvoer leggen zonder er ons in te kennen! Laat ons aanbidden en stille zijn, tot wij eenmaal tot aanschouwen geroepen worden!
Uit het zwarte middelpunt (zie blz. 48) verspreidde zich een onweerszwangere donkerheid, die een gedeelte van den lichthemel verduisterde. Zulks moest geschieden met bijna bliksemsnelheid, wanneer wij ons indenken de kennis en den scherpzinnigen geest van Lucifer, die ons begrip ver te boven gaan. Het boek der openbaring teekent ons (Openb. 12 : 4) een beeld der toekomst, dat aan het verleden is ontleend : „En zijn staart trok het derde deel der sterren", Lucifer, uit den hemel uitgeworpen, trekt de Engelen die hij ten val bracht, met zich mede. Eenmaal ver-



lieten zij hun hemelsche woning en stortten hemelsche legioenen, ook goed en heilig geschapen, uit den hemel in den afgrond. Hoe sleepte Lucifer hen mede ? Hoe overtuigde hij hen, dat God boos — hij echter goed was? Hoe verblinde hij hun oogen, geschapen voor het eeuwige licht? Wat beloofde hij hun? Wat kon hij hun beloven, grooter, verhevener, beter dan de zaligheid die zij bij hunnen God genoten? Waren zij zijn onderdanen, zijn kinderen ? Door welken band, door welke solidariteit verbonden zij zichzelf en hun lot aan hem en het zijne ? Vielen al zijn legioenen af, of bleven enkele als rotsen in de geweldige beroering der wateren vast staan en getrouw. Keerden sommigen zich verachtelijk van hem af om zich weder tot God te wenden? Die vragen doemen «op in den geest des menschen en blijven onbeantwoord. Eenmaal zullen wij het weten. „Weet gij riiet, dat wij de engelen oordeelen zullen?" (1 Cor. 6 : 3). Voor wij dan een eeuwig oordeel vellen kunnen, zullen wij eerst alles nauwkeurig moeten onderzoeken ; wij zullen nauwkeurig moeten kennen en zorgvuldig in de weegschaal moeten wegen den oorsprong en eeuwigen aanleg, den vrijen wil en de gebondenheid, de persoonlijkheid en de kennis van deze engelen.
Dat de val van deze hemelsche vorsten des lichts en engelen in de stoffelijke wereld, die hen toebetrouwd was, noodzakelijk verwoesting en duisternis te weeg brengen moest, vloeit voort uit de bijbelsche leer omtrent de natuur.
Duisternis is het element, de atmosfeer der onder-



wereld. En zoo lezen wij niet zonder ontzetting in het tweede vers van Genesis 1. De aarde was een chaos, thohu va bohu, en de „diepte", eigenlijk „de ruischende, bruisende, diepe wateren , gehuld in duis ternis. Wat denken zich vele Christenen bij zulke woorden? Niets. Ja er zijn er, die zoo ver gaan te beweren, dat het niet strookt met de eenvoudigheid die in 't geloof is, en niet past voor een kind Gods zich daarbij iets voor te stellen ! Alsof er niet geschreven stond: „de Geest onderzoekt alle dingen,
ook de diepten Gods."
Zou een God, en Vader des lichts, in Wien geen verandering is van licht tot duisternis, oorspronkelijk een chaos geschapen hebben, in nacht en verschrikking gehuld, en zouden bij den aanblik daarvan de morgensterren Hem geprezen, en Zijn zonen een lied Hem ter eere hebben gezongen? Zekerlijk niet. Neen, de aarde, die hier (Gen. 1 : 2) beschreven wordt is zooals St. Martin zegt: „een slagveld na den slag." Satan, die reeds toen „de God dezer wereld" was, had haar na zijn val met donkerheid omringd. Reeds de Perzen leerden: Ahriman veroorzaakte het eerst de duisternis in het rijk des lichts. De oude draak, de slang was reeds op aarde; hoe zou zij anders in het paradijs zijn binnengedrongen? Niet onverschillig, niet zonder hun woord te willen meespreken stonden de machten der duisternisi bij _ dit werk, neen, in de helleschachten heerschte verbittering, nijd en haat over deze nieuwe verheerlijking Gods, over deze poging om hen dit stuk van hun rijk te



ontnemen en voor hen, een wezen naar Gods beeld geschapen in de plaats te stellen. Sedert den val van Lucifer speelt in de gansche zichtbare en vergankelijke kosmos, de groote trilogie : hemel, aarde, hel. Zonder haar zou het aardsche bestaan een boom zonder wortel en kroon, een vlakke woestijn zonder hoogte of diepte gebleven zijn. Ook de machten der hel arbeidden mede aan het werk der zes groote dagen. Daarvan getuigen de uitbarstingen en verwoestingen der nachten ; het verdwijnen van geheele diersoorten en plantengeneraties, waarvan de aardkorst zoo klaar, zoo' wel gedocumenteerd getuigt. Reeds toen had Satan „het geweld des doods". Door het ingrijpen van Satan, zooals wij hem ook in het boek Job vinden midden onder de zonen Gods, groeide op den bodem van het paradijs de boom der kennis des goeds en des kwaads, waarvan de engelen in den hemel niets wisten. Niet door goddelijke kracht alleen ontsproot hij : hoe zou God anders aan Adam, zijn lieven zoon verboden hebben er van te eten ? Een goede boom brengt goede vruchten voort en een kwade boom brengt kwade vruchten voort.
De bijbel verklaart nergens, dat de geheele aarde \oor den zondeval een paradijs zou zijn geweest. \ eeleer duidt hij aan, dat er een onderscheid geweest is tusschen de aarde en het paradijs, wanneer hij mededeelt, dat God, nadat Hij op aarde planten, dieren, enz. geschapen had, nog daarenboven voor de menschen een tuin in Eden (gelukzaligheid) plantte. TV aartoe een afgesloten paradijs, wanneer de geheele



aarde goed was ? „En God zette den mensch in den hof van Eden om dien te bebouwen en dien te bewaren of te behoeden." Er moest dus iets verkeerds op aarde zijn, waarvoor de mensch den hof bewaren moest. In den hemel zullen de gezaligden het paradijs niet meer behoeven te bewaken. Dit booze was „de Booze" en de nachten, gedurende welke het scheppingswerk ophield, zijn altijd nieuwe, van God toegelaten pogingen, van de „in ketenen der duisternis bewaarde geesten (2 Petr. 2 : 4) om hun rijk — de aarde — eerst heerlijk licht, maar door hun val tot een chaos geworden, te heroveren.
Juist daarom plaatste God den mensch niet, zooals kon worden verwacht, op de aarde. Neen, om hem voor aanraking met dezen dood te bewaren, wees Hij hem den hof Eden aan, voor hem afzonderlijk geplant, door onsterfelijke schepselen bewoond. D it is een daad van de hoogste beteekenis. „Door één mensch" is wel is waar de dood in de wereld gekomen, maar dat ziet alleen op deze, zijn eigene wereld en op hem zelf — want in het paradijs en vóór den val was hij onsterfelijk. Maar wie zou durven ontkennen, dat de dood reeds met den val van Satan ontstond ? Noemt de bijbel hem niet, „dengene die het geweld des doods heeft" (Hebr. 2 : 14); en is niet reeds het kwade op zich zelf een vernietiging en een sterven ?
Ernstige, christelijke denkers kwamen sinds de vroegste tijden tot de overtuiging, dat de aarde eens tot het lichtgebied van Lucifer behoorde en dat daaruit zijn haat, tegen den mensch, die zijn plaats ingenomen
.



had, wordt verklaard. God zou dan Adam hebben aangewezen om van het Paradijs uit, de gansche aarde voor God te heroveren, iets, dat eerst aan den tweeden Adam, Christus, gelukte.
Onder hen noemen wij den reeds hiervóór aangehaalden Franschen theosoof St. Martin; Jacob Böhme, Fr. Schlegel in zijn „Philosofie des Levens". Heinrich Kurtz, professor in de theologie te Dorpat, schrijft desgelijks: „In het eerste verhaal in den bijbel stuiten wij dadelijk op de raadselachtige uitdrukking: thohu va bohu, op die woestenij, dat ledige, die duisternis, waarin de eerste blik van den heiligen ziener, de aarde, die door het scheppingswerk der zes dagen tot woonplaats van licht en volheid van leven zou worden, aanschouwde. Deze verwoesting was ongetwijfeld een gevolg van den val der engelen. Hieruit maken wij dan verder de gevolgtrekking, dat die oerwereld de woon- en werkplaats was van eenige engelen, die tegen God opstonden en daardoor hun koninkrijk verloren en genoodzaakt waren hun woonstede te verlaten. De herstelling daarentegen was een uitvloeisel van het goddelijke raadsbesluit, waardoor Hij Zijn wereldplan niet laat verwoesten. Krachtens dat raadsbesluit, heft Hij een gansche wereld vol leven, die in het verderf gestort was, weder uit den stroom van het verderf op; Hij drijft den verderver uit haar uit, en zet een nieuwen bewoner en heerscher, den menscli, in zijn plaats. Hieruit volgt voor ons verder, dat de mensch in de plaats van Satan en zijne engelen getreden, ook geroepen was hun onafgewerkte taak te



volbrengen. Hij moest de verbroken eenheid van het heelal, de versplinterde samenhang van het geheel herstellen en den verwoester en opstandeling zelf overwinnen en oordeelen. „Weet gij niet" zegt de apostel Paulus, „dat de heiligen de wereld zullen oordeelen? Weet gij niet, dat wij de engelen oordeelen zullen?" (Oudste geschiedenis der aarde en der menschen. Berlijn 1853 pag. 182).
Zoo schrijft Dr. Culmann in zijn voortreffelijke „Christelijke Zedeleer": „De val van Satan heeft naar luid der Schrift plaats gegrepen vóór de schepping van den mensch. Het oogenblik van dien val en de „pars magna" van zijn invloed op de wereld behoeven wij hier niet wetenschappelijk uiteen te zetten. Genoeg, Satan is reeds in de wereld en als vijand Gods ook vijand van Zijn evenbeeld. Hij tracht dit in zijn macht te krijgen. Wat in den mensch hem tot woede prikkelt, is juist de parel der Gods-gelijkenis, krachtens welke de mensch alles wat hij zich afbeeldt en onder de ondoorgrondelijke tooverkracht zijner zielsbegeerte brengt, tot een goddelijk verhoogd bestaan verheft? Bovendien kan Satan in de taak van den mensch, den hof te bebouwen en te bewaren, slechts een beperking van zijn eigen macht zien. Heeft het bewaren of bewaken van den hof betrekking op de directe afwering van iederen schadelijken invloed, die den hof bedreigde van uit het gebied van den Satan, zoo is daarentegen met het bebouwen en in cultuur brengen van den hof, aan den mensch tot taak gesteld, al die edelere, hemelsche krachten, welke door den val van



Satan in den stoffelijken kosmos vastgelegd waren, te bevrijden en te verlossen. Hiermede loopt de naamgeving parallel. Door haar moest de mensch de in elk dier verborgen gedachte aan 't licht brengen en te voorschijn roepen. Door de plaats, die hij innam moest de mensch dus noodzakelijk met den Satan in aanraking komen. Hij moest hem bestrijden en, zooals later de tweede Adam, de werken van Satan vernietigen" (Culmann, Christelijke Zedeleer pag. 40).
De aarde nu was woe»t en ledig en duisternis was op den afgrond. Onze kennis der natuur komt volkomen hiermee overeen. Reeds Buffon, Kant, Laplace, kwamen, op gronden aan de sterrenkunde en natuurkunde ontleend, tot de overtuiging, dat de aarde zich uit den zonnenevel tot een lichtende wereldbol vervormde; en ook de nieuwere natuur-onderzoekers stemmen daarmee overeen. Deze heete, vloeibare bol moest, naar alles wat wij aan den hemel zien gebeuren en van de hemellichamen weten, langzamerhand afkoelen. Een korst moest zich vormen, eerst dun, dan langzaam dikker wordende; dat is de onderste laag van de „aardkorst." Op deze korst, gevormd uit lavasoorten, bazalt, graniet, gneis, die wij nog in de diepte vinden en waarin, krachtens haar ontstaan, geen organische overblijfselen worden aangetroffen, moesten tengevolge van de voortdurende afkoeling massa's water vallen uit de ontzaggelijke, met dampen vervulde atmosfeer, die toen de aarde



omgaf. Zij vormden op het nog tamelijk gelijke granietdek een wereldzee, waarvan wij kunnen weten, dat zij toen reeds zout, jodium en andere stoffen bevatte, terwijl de hooge, zeer dichte atmosfeer, die een ondoordringbare duisternis veroorzaakte nog gassen in menigte bevatte, b.v. koolzuur, die zich later daaruit hebben afgescheiden. Zoo geven ons de woorden der Schrift: „de aarde was zonder gedaante en ledig (zonder vaste vormen aan haar oppervlakte, zonder vastelanden of bergen) en duisternis was op de groote, ruischende watermassa" een ook naar wetenschappelijke uitkomsten juist bevonden beeld van de aarde in haar eerste stadium. „Waar waart gij," vraagt God aan den mensch: „toen ik de wolk tot haar kleeding stelde, en de donkerheid tot haar windeldoek?" (Job 38 : 9). Want ook het jagen en drijven der hel staat onder de heerschappij Gods.
Dit alles schijnt te behooren, tot wat de planeten die zuster-aarden van onze aarde met elkander gemeen hebben. De groote, onbegrijpelijk snel om zijn as wentelende planeet Jupiter, is heden nog omringd door een dichte, waarschijnlijk zeer hooge wolkenlaag, die hem volkomen aan ons oog onttrekt, en hem zeker in diepe duisternis hult. Ook aan zijn oppervlakte, „bedekt donkerheid den afgrond" wanneer hij zooals sommige sterrekundigen uit zijn gering soortelijk gewicht meenen te mogen besluiten, met een diepe, oeverlooze zee, van waarschijnlijk nog warm water .bedekt is.



Hoe lang nu, duurde het, eer de aarde, eens licht, langzaam verbleekende, uit de rij der lichtende wereldlichamen, in die der donkere overging? Een vraag die moeilijk te beantwoorden is. Reeds Buffon trachtte er een antwoord op te vinden, door proeven met gloeiende, ijzeren kogels. Hem werd bewezen, dat hij tot veel te kleine getallen kwam en de moderne, Engelsche natuurkundige Lord Keplin, komt op verschillende gronden tot eenige millioenen jaren. Waarom niet?
Vele Christenen hebben nog altijd een bijzondere angst voor lange tijdruimten. Deze kinderen Gods en erfgenamen des eeuwigen levens, die de hoop koesteren de eeuwigheden der eeuwigheden in de oneindige hemelen der hemelen te verblijven, schrikken onaangenaam aangedaan terug, voor het machtige doen en scheppen Gods, in de aeonen der aeonen. Zij hebben van meet af een afkeer van millioenen jaren, en van millioenen mijlen in de wereldruimte. Dat alles houden zij voor een onchristelijke wereldbeschouwing van goddelooze geleerden, in plaats van zich te verheugen over de grootheid der goddelijke schepping! Mag God niet vrij beschikken over Zijn tijd en Zijn ruimte? Of willen wij voor Zijn schepping maar enkele duizenden van jaren, of enkele duizenden vierkante mijlen tot Zijn beschikking stellen? „Ik weet geen weg met deze millioenen jaren," zeide mij naïef een Christen. Dat is ook niet noodig mijn vriend! Zij zijn er niet, opdat gij er wat mee zoudt kunnen uitrichten. Laat ze maar rustig over



aan dien God, voor Wien duizend jaren zijn als één dag, en de volkeren der aarde als een droppel aan den emmer, ja als niets en minder dan niet en ijdelheid (Jes 40 : 17).
Of nu het bovengenoemde getal het juiste is, is een andere vraag. Dit getal kan wegens de verschillende temperatuur van de lagen in de wereldruimte, waardoor de aarde vliegt, en ook wegens de natuur van het inwendige der aarde, die wij niet kennen, te groot, misschien ook te klein zijn. Maar wat heeft dat alles nu te maken met het Christelijk geloof aan het woord Gods? Zegt ons dat woord misschien wanneer God hemel en aarde geschapen heeft ? Heeft deze eeuwige God de macht niet met millioenen jaren te spelen ? Indien Hij deze aarde reeds vóór millioenen jaren geschapen heeft, wat kunnen wij daartegen nu voor bezwaar hebben? Wanneer in den schoot der aarde, in donkere kristaldrusen twee meter hooge,
o '
centenaarzware bergkristallen duizenden van jaren noodig hebben voor hun groei, is dit dan minder een openbaring van Gods kracht, dan wanneer zij, als bij explosie in één oogenblik te voorschijn kwamen ? Wanneer zullen wij toch eens ophouden aan het doen Gods onze maatstaf aan te leggen en Zijn schepping te meten met onze kleine handbreedte, met duim en voet en schrede?
* *
*
Dit was dan de geboorte van deze tegenwoordige aarde. Zij was zonder vorm en ledig; haar oppervlak



nog zonder rimpeling, oneffenheid of hoogte. Eerst langzamerhand stegen het vasteland en de bergketenen uit de zeeën op en bedekten zich op 't machtwoord Gods met plantengroei. Daarna ontstonden het water, de lucht en hun bewoners. Nog later eerst de landdieren en de viervoetige, ten laatste van allen verscheen de mensch, de kroon van het geheele werk, de verwerkelijking der ideeën, donker voorafgeschaduwd in de voorgaande seheppingen. Met deze groote trappen in hun volgorde stemmen zooals wij zien zullen, Geologie en Palaeontologie (leer der versteeningen) volkomen overeen. Maar hiervan, dat deze opeenvolgende scheppingen te voorschijn traden op het machtwoord: „En God sprak" en dat de Geest Gods zweefde over de wateren en deze aarde met levenskrachten vervulde, weet de menschelijke wetenschap niets. Zij toch ziet slechts wat voor oogen is, zij ziet, doorzoekt en bestudeert de stoffelijke verschijning, zij kent echter niet haar geestelijke oorzaken. Daarom klinkt haar hier en elders het bijbelsche bericht als een mythe in de ooren. Het bevreemdt haar dat de bijbel niet twee kosmossen, een stoffelijke en een geestelijke kent, maar slechts één enkele; slechts één en dezelfde schepping, die in en door den eenigen God is ontstaan, die in en door dezen God alleen leeft, zich beweegt en is, en waarin alle openbaringsvormen en krachten der stof slechts vruchten en producten van den Geest zijn, die daarin tot zichtbaarheid en tastbaarheid is gekomen. Deze eenheid jaagt helaas niet enkel den gevallen mensch, in wien zelfs lichaam en ziel met
5



elkander in conflict zijn, schrik aan, maar zelfs vele geloovige Christenen. Zij zijn blind voor de goddelijke natuur van het heelal en van den mensch, zij houden de stof door God geschapen, voor een mislukte, zondige massa, een belemmering voor de vrome ziel, van welke God haar eenmaal bevrijden zal. Zij kunnen dus niet komen tot eenheid der schepping in God, den Schepper. Hoe veel grootscher is de bijbelsche beschouwing! Zij vefscheurt den voorhang tusschen het zichtbare en onzichtbare; zij laat ons zien achter de schermen, zij ontdekt ons een poëzie in het goddelijk scheppingswerk, die zoo hoog uitsteekt boven alle menschelijke voorstelling, als een honderdjarige eik boven het omringende hakhout en struikgewas!
Welk een grootsch, ernstig schouwspel zal deze aarde niet geweest zijn voor de legioenen der hemelingen, die haar aanzagen met onsterfelijk oog! In windselen van donkerheid en dichte dampen gehuld, draaide deze jonge aarde, om de zon, die zelf nog in de windselen van den wereldnevel verborgen, nog niet gecondenseerd, nog geen licht uitstraalde in de wereldruimte. En onder dit omhulsel golfde en bruischte een heete, oneindige oceaan, „groote bruischende wateren". Water en vuur, de twee vijandige machten, streden met elkander,
zondvloeden stortten uit de duistere atmosfeeren neer.
* *
*
„En de Geest Gods zweefde (bewoog zich) over de de wateren". Een geheimzinnig oer-beeld van iedere geboorte, van elk ontstaan, in de donkerheid en uit



het water. Zonder water geen plantenwereld, noch dierenrijk, noch menschenwereld; zonder water geen groei en geen voeding, geen organisme en geen leven. Reeds de ouden spraken het ait: „alle leven ontstaat uit de zee". Water is het wondervolle element van het worden en van de vruchtbaarheid.
Zoo wordt het woord van Petrus bewaarheid: „Door het Woord Gods zijn de hemelen van over lang geweest en de aarde uit het water en in het water bestaande". (2 Petr. 3 : 5). Deze wereld, die wij bewonen met haar vastelanden, bergen, dalen, rivieren, met al haar vormen en organismen is uit water, uit een oer-meer ontstaan. De oppervlakte der aarde, die voor ons tot de aarde werd, is, naar het getuigenis der geologie, door het water gevormd en wordt zulks nog voortdurend. Ook van dit geloof vinden wij overal de sporen. Zooals bijna alle kosmogoniën van alle volkeren, roept ook de ongeloovige E. Reclusuit: „de aarde is de dochter van den oceaan". (La Terre, II pag. 1 en 2). Zoo ook Pindarus en anderen. Zoo sprak Ihales van Milete reeds vóór 2500 jaar: „het is het beöm van alle dingen". Zoo vertellen de Roodhuiden in Amerika elkander, dat de groote Geest, de wereld uit een zandkorrel gemaakt heeft, dien Hij bij het visschen uit den Oceaan opgehaald had. En nog altijd is deze diepte, waarover eenmaal de Geest Gods zweefde, een kweekplaats van onmetelijk leven. Niet de zandkorrel, maar de waterdroppel, niet de woestijn en de rotssteen maar de zee wemelt tot in haar diepste diepten van organische wezens; en de millioenen



koralen, polypen, madreporen, ja, alle schelpdieren veranderen onophoudelijk watermassa's in vasten stof en scheppen langzaam vastelanden.
Wanneer nu echter scheikundigen ons zeggen, dat waterstof, het lichtste van alle elementen, dat in zoo ontzaggelijke hoeveelheid voorkomt in de wereldruimte, zoowel in het onze als in andere planetenstelsels, misschien ook het oer-element, de grondstof is, waaruit de anderen ontstaan zijn, dan krijgt het woord van Petrus nog een andere, hoogere beteekenis, in overeenstemming met menige andere kosmogonie, theosophie, en philosophie. Ons water zou dan een afschaduwing, om zoo te zeggen, een nabootsing zijn van een oerwater, de vloeibare, bewegelijke oer-stof, waaruit God het heelal zou hebben geschapen, ja, waaruit zelfs het kosmische vuur zou zijn ontstaan. Gelijk bekend is brandt water hevig bij hooge temperaturen, die het scheiden in zijn elementen en verkeert waterstof op de zonnen in gloeienden en lichtgevenden toestand. Weten wij wat water eigenlijk is, wat zijn wezen is, wat het eigenlijk maakt tot het zoo gewichtig, ja onmisbaar „element" in den zin, dien de ouden daaraan hechtten? — Neen! Wanneer wij zeggen, dat water een verbinding is van zuurstof en waterstof en vuur eene verbinding van de lichamen met zuurstof, hebben wij even zoo min het wezen van deze twee geheimzinnige elementen van alle leven verklaard, als de botanie ons verklaart wat een plant, of de zoölogie wat nu eigenlijk een dier is.
Het water heeft groote symbolische beteekenis in



den bijbel, in de taal, in den droom, in het visioen. Water is leven en ontstaan, verwoesting en vruchtbaarheid, zegen en vloek. Het water der genade, afgebeeld in den doop, bluscht het toornevuur des duivels. Ook het feit, dat water, in een heet vuur geworpen, spoedig ontleed wordt in zijn elementen, en met dubbelen gloed brandt, stemt overeen met de hoogere, geestelijke physica, volgens welke de duivelsche haat tegen God, ook de genade en waarheid gebruikt tot het heeter doen branden van zijn hellevuur, en juist tegenover den Geest Gods de zonde tegen den Heiligen Geest begaat. De profeet ziet uit den troon van den „ Oude van Dagen" een stroom vuurs ontspringen en de ziener Johannes uit den troon waarop God en het Lam zit een stroom van het water des levens als kristal. Vuur en water, deze geheimzinnige verschijningen, zijn uitvloeisels der Godheid, krachten der toekomende wereld. Van hen zijn ons water en ons vuur, symbolen, gelijkenissen. Wij wandelen hier op aarde tusschen vergankelijke, halfdoode afschaduwingen van eeuwige dingen, die oneindig schooner, levendiger, machtiger, voller aan genietingen zijn, dan de stroom en de vlam hier beneden.
„Een onmetelijke, heete, kokende oer-zee bedekte de aarde" zegt E. Reclus (La Terre bladz. 20—21). Over deze groote, bruischende, door inwendig vuur verhitte wateren, zweefde in de donkerheid, mysterieus de Geest Gods, zooals de vogel lang broedend zit op een ei, ook een vloeistof in donker omhulsel. Een geheimzinnige stroom van krachten doordringt daarbij



de atomen van het ei, en ordent het tot een wondervol organisme. Ook hierin gelijkt de aarde op een ei, dat zij in haar harde schaal, de aardkorst, een weeke, warme, inwendige ruimte verborgen houdt, waarin onbekende stoffen, radikalen van onze metalen, misschien bij een warmte van 200,000° in onbekenden toestand in voortdurende beweging zijn.
De geest Gods bracht orde in de duizende natuurkrachten en natuurwetten, die het eigenaardige, de individualiteit van deze aarde, tegenover andere planeten en hemellichamen uitmaken. Wel heerscht één zelfde goddelijke mathemathiek over de geheele schepping. Wel weten en ontdekken wij meer en meer, dat God voor het gansche heelal één wet van het getal, van de ruimte, van den vorm en van den tijd heeft vastgesteld, naast onveranderlijke beginselen van een algemeene schei- en natuurkunde. Toch weten wij evengoed, dat Hij met de vrijheid, die Hij als werkmeester van het geheel bezit, en waarmede Hij iederen afzonderlijken mensch als mensch, en toch als een individu van alle andere verschillend, schept, ook voor ieder hemellichaam, deze persoonlijkheden in de wereldruimte, uit hun verschillende factoren als grootte, zwaarte omwentelingstijd en afplatting, jaargetijden, afstand van de zon, enz. een eigenaardig type heeft geschapen, waarvan de grondideeën, zooals wij dat op aarde waarnemen kunnen, in ieder schepsel dat er toe behoort tot haar recht komen. Zoo is dan de mensch bloesem en vrucht van den boom der aarde; de groote overeenkomsten tusschen hem en deze zijn



woonplaats zijn dan ook van oudsher de volkeren opgevallen en zij hebben in hunne mythologiën daaraan uitdrukking gegeven. „De eerste mensch is van de aarde aardsch". Ook in dit opzicht is de mensch uit de aarde en in hoogeren zin, aarde ; dus kunnen er op geen andere wereldbol menschen wonen. Zoo zien wij reeds op de kleine aarde: Mars, wel vastelanden en zeeën, ja sneeuwbergen aan beide polen, die, naarmate zomer of winter daar heerschen, regelmatig af en toenemen. En toch toonen de geheimzinnige dubbelkanalen, rechtlijnige, reusachtige dubbel-rivieren of zeearmen aan, dat God daar, volgens andere, ons onbekende beginselen land en water deed ontstaan en hun plaats aangewezen heeft. Zoo is het onmogelijk dat op den geweldig grooten Saturnus, lichter dan water, onze planten, onze dieren, onze mensch voorkomt. Toch zou het zeer voorbarig zijn, daaruit het besluit te trekken, dat een Schepper, met onbegrensde verbeeldingskracht en macht om al zijn denkbeelden te verwezenlijken, niet evengoed dit ontzaggelijke hemel lichaam met een oneindig rijk leven heeft kunnen overdekken.
Het is een hartvertreffende gedachte, dat de aarde niet alleen op haar wijze zweeft in de groote ruimte, door God aangewezen, maar ook omgeven is door zuster-aarden, waarop dezelfde Schepper, dezelfde scheppingsgedachten uitgesproken heeft. Wel is waar kunnen wij door onze onvolkomen zintuigen geen gemeenschap houden met hen en het op hen heerschende leven, toch zijn zij kinderen van denzelfden Vader, die ook daar de liefde is, en zeker zullen wij, in het



groote Vaderhuis, dat eenmaal de geheele schepping zal bevatten, elkander wederkeerig leeren kennen. Daarvoor vinden wij een waarborg, juist in de zoo talrijke overeenkomsten tusschen de aarde en allereerst de drie planeten, die het nauwst met haar in betrekking staan, namelijk Mercurius, Venus en Mars. Met volle recht toch kan men deze drie tegenover zonnen, mannen en kometen ook aarden noemen.
Zooals een meester, die van plan is een groot werk uit te voeren, terwijl hij heen en weer gaat, overpeinst welke vormen en verhoudingen, grootte en gestalte ieder deel van zijn werk zal krijgen, en gelijk in zijn geest het werk rijpt, ja reeds kant en klaar voor hem staat, voor er naar buiten nog iets van te zien is, zoo zweefde de Geest Gods over de wateren en legde maat en gewicht, getal en wet in den stof.
„De Geest Gods zweefde over de wateren." Wat bracht hij daar uit zich zelf te voorschijn ? Wat stroomde van hem uit ? Kracht en nog eens kracht. Krachten ! Wat zijn dat eigenlijk, die geheimzinnige wezens, die de aarde doorstroomen ? Wie heeft ze ooit gezien ? Ook de materialist, die er trotsch op gaat, dat hij alleen gelooft aan het zichtbare en tastbare, bidt deze onzichtbare goden aan, als de oorzaken van alle leven en zijn. Zijn echter deze krachten onafscheidelijk van de stof? Wis en zeker, zoo roepen sommigen uit. Geen stof zonder kracht, geen kracht zonder stof. Neen zeggen anderen, b.v. Spiller: „wanneer Spinoza, Moleschott en Biichner een onverbrekelijke eenheid tusschen stof en kracht aannemen,



vergissen zij zich. De kracht hoort niet bij de stof als oorspronkelijke eigenschap." Deze strijd zal duren zoolang de aarde bestaat, want één ding is zeker, wij hebben geen middel en zullen er ook geen vinden, om stof en kracht ooit van elkander te scheiden, opdat wij deze wonderbare dingen elk op zich zelf zouden kunnen beschouwen. Met volle recht echter, houden wij voor een der gewichtigste ontdekkingen, wat voornamelijk door Dr. Robert Mayer aangetoond is, dat namelijk al deze krachten, die wij ons zoo gansch verschillend en onafhankelijk van elkander voorstelden in den grond der zaak slechts de verschillende verschijningsvormen, kleuren, trekken van eene kracht zijn. Men is gewoon deze levenskracht, die het heelal bij het leven bewaart, natuurkracht te noemen. Wij Christenen kennen echter geen natuur, die op zichzelf iets zou zijn, die uit zich zelf wijs en zorgzaam haar wereld zou hebben ingericht en onderhouden, wij kennen slechts de schepping van een God die kracht is. Het woord van Böhme nemen wij gaarne over: „Uit de krachten Gods is de hemel ontstaan; uit de hemel zijn de sterren geworden; uit de sterren ontstonden de elementen; uit de elementen eindelijk de aarde en de schepselen. De verheffende, opborrelende, overwinnende vreugde in God, maakt den hemel overwinnend en vol vroolijke blijdschap; en de hemel deelt aan de sterren en elementen die beweging mede; en de sterren en elementen deelen hun beweging mede aan de schepselen. Want de geboorte der elementen ligt op de sterren." Deze uitwendige wereld



Kracht is het, die wij onbewust overal in de schepping bewonderen, zoowel in den bruischenden waterval, in de Niagara en in den Oceaan, als in den bliksemstraal en den rommelenden donder. In het graniet, in het gegoten staal, in den diamant bewonderen wij de verborgen, latente kracht, die de atomen zoo vast, zoo hard aan elkander smeedt; in den boom, de kracht, die de machtige takken tot den hemel opheft. Krachten, krachten Gods zijn de leeuw en de adelaar, het logge nijlpaard, de potvisch en de haai. Stralende middelpunten van kracht zijn de zonnen aan den hemel; krachten, alles wat gij ziet, ook uwe en mijne ziel een kracht Gods. De schepping is een krachtsopenbaring van God, die El-Gibbor, de sterke God heet. Zelfs de atheïst bewondert, zonder het te willen, in de schepping dien God, want buiten Hem is er niets, dat bewondering wekken kan. Het kwade ontleent zijn grootheid, zijn kracht slechts aan den strijd met het goede. Satan is slechts zoolang groot en geweldig als hij nog met God twisten kan (Job 1). Zoodra hij aan den tweeden dood ten prooi wordt, is hij verachtelijk, ontledigd van alle schoonheid en macht, absoluut onmachtig — afschuwwekkend. Ontzettende straf voor de Morgenster, eens vorst over een derde deel der engelen! Logisch eindpunt van de ontwikkeling van het groote „Neen". Discite justitiam
et timere Deos! (Leert gerechtigheid en eert de Goden).
* *
*
De Geest Gods, een geest der kracht, zweefde over de wateren. Waarlijk, het ging om geen geringe
6



zaak, toen liet wereldijs in duisternis gehuld door dien geest bearbeid werd! Welk een indrukwekkende wereld is deze aarde toch! Welk een meesterstuk heeft deze scheppende geest uit de oer-zee te voorschijn geroepen! Wel leven daarop onverschillig en onnadenkend vele millioenen en achten het der moeite niet waard over haar hun gedachten te laten gaan, maar wat blijft deze aarde daarom toch een wonder! Wonderbaar, deze wereld, een reuzenkogel, van 40.000 kilometer omvang, met een gewicht van 5875 sextillioen kilogram, bestaande uit gloeiende stof en vloeibaar metaal, met een dunne korst bedekt, waarop zich diepe oceanen, hooge gebergten, groote rivieren en vastelanden van sneeuw, oer-wouden en heete zandwoestijnen, ontelbare planten en dieren bevinden, zweeft door niets gedragen vrij rond in het heelal. Onbegrijpelijk snel wentelt zij zich om haar as, zonder tusschenpoozen, de eene helft dan eens in het licht, dan weder in de donkerheid dompelend. Zij vliegt tegelijkertijd met een snelheid, die die van den kanonskogel verre achter zich laat, om de zon en met haar in verre onbekende spiralen rusteloos verder en verder door de afgronden der ruimte een onbekend doel tegen, om nooit weer terug te keeren tot de plaats die zij nu inneemt.
Ook God verheugt zich in zijn macht als Schepper als Hij deze wereld de banen ziet doorloopen, door Zijn vinger voor haar getrokken, en als Hij op haar het oneindig rijke leven van stof en steen, van plant en dier en mensch aanschouwt, dat Hij deed ontstaan.



„De oogen des Iieeren zijn in alle plaatsen, beschouwende de kwaden en de goeden" (Spr. 15 : 3). — „En er is geen schepsel onzichtbaar voor Hem" (Hebr. 4 : 13). — „Hij is het die daar zit bovenden kloot der aarde en derzelver inwoners zijn als sprinkhanen" (Jes. 40 : 22). Hij, voor Wien duizend jaren zijn als één dag, ziet deze ontzaggelijke schepping leven en zich bewegen, groeien en afnemen, ontstaan ■en vergaan. Hij ziet hoe de bergen afbrokkelen en nieuwe bergketenen zich verheffen, hoe rivieren en zeeën droog worden en dalen vlak, hoe de vastelanden van gedaante veranderen en met hen het lot der volkeren. Hij ziet wereldrijken ontstaan, zich machtig uitbreiden en vergaan, zooals de bloem, die des morgens bloeit en 's avonds verwelkt. Hij, die geest is, ziet de wereld der geesten, waarvoor de mensch blind is, de engelen des lichts en der duisternis, hoe zij bezig met hunnen arbeid, nu eens in 't licht, •dan weer in de donkerheid de aarde omzweven. Hij ziet de tallooze dooden, die zich in de schaduw der aarde of onder de zeeën voor Hem zoeken te verbergen. „Voor Hem sidderen de schaduwen onder de y.eeën en hunne bewoners" in den scheool (het doodenrijk). Hij hoort de milloenen, die vermoord geworden zijn, van Abel af, hoe zij klagen en om wraak roepen. Hij ziet hoe zonde en ongerechtigheid toeneemt; Hij hoort het geroep, het gemor, de lastering en de verwensehing waarvan de atmosfeer der aarde siddert. En Hij, voor wien de toekomst open ligt als het heden, ziet het alles vernietigende gericht nader komen.



gij het opflikkeren in het eigen oogenblik, waarin het afgevuurd wordt, maar eerst 7J)00 seconde later. Op de maan bedraagt dit verschil één seconde. Als gij 's morgens den eersten rand van de zonneschijf ziet verschijnen boven den horizont, dan was zij daar eigenlijk reeds 8il2 minuut van te voren; als gij 's avonds den laatsten rand achter den berg ziet verdwijnen, dan was zij er reeds niet meer vóór 8*/ï minuut. Zoolang hebben de zonnestralen werk om ons te vertellen, waar en hoe deze zon is. Dat noemt men licht-tijd. De lichtbrief afgezonden van de zoo ver verwijderde vaste sterren heeft jaren noodig om op aarde in uw en mijn oog te komen. De poolsterbrief b.v. heeft drie en dertig jaren noodig, en die van de zonnen van den melkweg vier tot vijfduizend. Indien deze reeds in Christus' tijd vernietigd waren, dan zouden wij ze toch nog twee duizend en meer jaren rustig op dezelfde plaats zien schitteren, tot eindelijk de laatste stralen hier aan zouden komen en zij zouden schijnen uitgebluscht te zijn, terwijl zij het in waarheid reeds lang waren. Indien het waar is, dat van sommige nevelvlekken het licht millioenen jaren noodig heeft om ons te bereiken, dan bewijst het feit, dat wij ze waarnemen, alleen, dat zij voor millioenen jaren waren, waar en zooals wij ze zien. Zoo zien wij aan den hemel niet 't heden maar 't verleden. Zoo zien wezens, indien zij bestaan, op enkele der vele hemellichamen of zonnen het lichtbeeld van onze aarde, met alles zooals het eens was. Zij kunnen, al naar gelang hun



plaats verder of minder ver van onze aarde verwijderd is, Luther en de reformatie, of Christus, of Salomo en zijn tempelbouw, of Noach en den zondvloed, of Adam in het paradijs, of wanneer zij nog verder van ons weg zijn, de aarde in duisternis gehuld door de ' ruimte zien vliegen. Deze lichtbeelden zijn alle aanwezig in de ruimte, en dit onbedriegelijke boek des lichts, dat niemand vervalschen kan, is zeker een van de boeken Gods waarvan het in de Openbaring luidt: „En de boeken werden geopend en de dooden werden geoordeeld uit hetgeen in de boeken geschreven was, naar hunne werken" (Openbaring 20 : 12). Ach, uw doen en 't mijne staat daarin ook onbarmhartig opgeteekend en desgelijks uwe en mijne zonden!
Ja! de wereldgeschiedenis is het wereldgericht! Maar niet de onvolkomene, partijdige, onrechtvaardige, valsche, die wij schrijven, neen, de onbedriegelijke, volkomen nauwkeurige, die God door den lichtstraal in de wereldaether schrijft en die ook het kleinste wedergeeft. Wanneer Hij eenmaal, gezeten op den orooten, witten troon, nadat hemel en aarde voor
o ' '
Hem verbleekt en verdwenen zijn, dit boek opent,
wie zal dan nog ontkennen?
* *
*
En het werd licht! Wat weet nu de natuurwetenschap van dit licht worden op aarde op den eersten dag, waarvan uit den aard der zaak in de versteeningen in de aardkorst niets te lezen staat? Zij leert, dat langzamerhand door condensatie tengevolge



van toenemende afkoeling de atmosfeer rondom de aarde eerst zeer hoog en geheel ondoorzichtig, dunner en doorzichtiger moest worden, zoodat het licht worden kon op de oppervlakte der aarde ►welk licht bescheen toenmaals de aarde? Want toen en nog lang na den eersten scheppingsdag waren licht en warmte gelijkmatig verdeeld over de aarde, zoodat zij haar niet uit een punt dat buiten haar stond, in casu de zon, toegezonden werden. Wij zullen zulks laten zien bij de planten en ook volgens ongeloovige natuuronderzoekers wijzen verschillende verschijnselen daarop. Wat nu de warmte aangaat, die bij de schepping het mogelijk maakte, dat dezelfde planten groeiden aan den equator en aan de polen, men kan gereedelijk de toen nog hoogere warmte der aarde als oorzaak daarvan aannemen. Wat nu de lichtbron betreft, de natuurlijkste verklaring is deze, dat de aarde in de zonne-atmosfeer, die toen nog veel omvangrijker was, baadde, waardoor ook de nog vaagvervlietende, niet scherp begrensde zon, haar niet als zoodanig beschijnen kon. Intusschen is het ook mogelijk, dat de aarde, die toen vele honderdduizend millioen kilometer verwijderd was van haar tegenwoordige plaats, door een van die lichtende nevelen heenging, die wij in groot aantal aan den hemel waarnemen. Hierbij kwam ook nog, dat de aarde, die toen veel warmer was en dus meer warmte en tengevolge daarvan meer electriciteit in de wereldruimte uitstroomde, zich in veel helderder en constanter z. g. noorderlichten hulde dan tegenwoordig. Wij



weten zeer weinig van de oneindige verscheidenheid der schepping en ontdekken aan den hemel telkens nieuwe, onverklaarbare lichtontwikkelingen b.v. bij de kometen.
Nauw verwant met het licht is het vuur; het licht is zijn glans, het vuur is de kracht en sterkte van het licht. Hoe schoon is het vuur! Hoe jubelt het kind bij het zien der vlam! Wie heeft niet dikwerf met blijdschap gestaard in een grooten gloed! Daar is onverzadelijk begeeren, onbedwingbare kracht, die grooter wordt naarmate zij meer verteert. Iemand die in Parijs in de munt in den gloeienden oven zag, waarin goud en zilver in groote smeltkroezen gesmolten worden, werd door dit gezicht zeldzaam aangegrepen. In rijken pracht van donkere kleuren flonkerde midden in den gloed de zee van goud met groenachtigen weerschijn. Rein en zacht als vloeibaar maanlicht lag daar de zilveren stroom. Vuur is reiniging, maar ook verheerlijking van wat de vuurproef doorstaat. Welk een beeld van Gods gerechtigheid!
Toch zijn licht en vuur niet onverbrekelijk samen verbonden. Wij kennen aan den hemel sterren, zonnen, die als Vega, veel licht en naar evenredigheid minder warmte uitstralen; anderen, als de roode Arctur, die zeer warm, maar minder lichtgevend zijn. Het dikwijls zoo heldere maanlicht, bevat weinig warmte, en het het prachtige noorderlicht lieelemaal geen. Ook de glimworm, phosphoresceerende houtsoorten en visschen en de fluoresceerende kristallen stralen licht zonder



warmte uit, en een Engelsch scheikundige gelooft in het lichten van de kristalsuiker, dat hij door een bijzonder apparaat zeer schoon doet zien, een licht gevonden te hebben, dat noch aan een chemisch verbrandingsproces, noch aan electriciteit zijn oorsprong ontleent. Tegenwoordig trachten scheikundigen een koud licht te vinden, omdat dit krachtiger en daardoor goedkooper is. „Indien" zegt Joules „een gewone kaars geen warmte gaf, maar alleen licht, dan zou zij 300 uren duren."
Er is ook vuur zonder licht. Zoo doet zwavelzuur alle organische stoffen verbranden en verkoolen door het afstaan van zuurstof en de gelijktijdige inwerking van de zwavel. Zuiver vuur dus zonder lichtontwikkeling.
Spookachtig is dit donker vuur, bijna niet te blusschen, dat altijd zichzelf opnieuw doet ontstaan en het licnaam onder schrikkelijke smarten verteert! Nog huiveringwekkender, wanneer wij zien, hoe de bijbel meermalen van deze zwavel als een werktuig der verwoesting uit den hemel spreekt, b.v. bij Sodom en Gomorrha, bij de profeten (Jes. 30: 33; Ezech 38. 22). „Wie het dier aanbidt, die zal drinken uit den wijn des toorns Gods, die ongemengd ingeschonken is in den drinkebeker zijns toorns; en hij zal gepijnigd worden met vuur en sulfur voor de heilige engelen en voor het Lam." (Openb. 14: 10). En het einde van den booze is de poel van vuur en sulfer. „Het dier en de valsche profeet, levend werden die beiden geworpen in den poel des vuurs die met sulfer brandt." (Openb. 19 : 20). Mysteriën van de physica sacral



In den bijbel vormen licht en vuur tegenstellingen. God wil voor de zijnen zijn een lichtende zon der gerechtigheid, een licht op hun pad en in Zijn licht zullen zij liet licht zien. Christus, de zachtmoedige en de nederige van harte, wil als mensch niets te doen hebben met het vuur. Maar voor zijn vijanden is God een verterend vuur. Zoo verteert het vuur uit den hemel op het bevel van Elia de twee hoofdlieden met hunne vijftigen. Zoo zal eenmaal het vuur uit den hemel de volkeren verteren, die Satan, als hij weer vrij geworden is, tot een laatsten, wanhopigen strijd tegen God en de heilige stad heeft verzameld; en dit vuur zal om zich grijpen en de aarde met al wat er op is, verteren. Oer-licht! Eeuwig vuur, dat ook de ziel verteert! Welke geheimenissen !
De warmte, waarvan wij in het vorige hoofdstuk als van een kracht melding maakten, heeft in 't oog loopende en toch weinig bekende punten van overeenkomst met het licht. Ook zij spreekt zich uit door trillingen van de stof en de aether; zij is dus een zwakker voor ons oog onzichtbaar licht. Door de schoone onderzoekingen van Melloni en ook van Tyndall weten wij dat er verschillende warmtestralen zijn. Gelijk de verschillende stoffen, verschillende lichtstralen weerkaatsen, en hun kleuren daardoor ontstaan, dat de een rood, de andere groen licht in de oogen weerkaatst, zoo staan zij ook verschillend tegenover de warmtestralen. Deze zijn voor die, gene weer voor andere warmtestralen doordringbaar of ondoordringbaar, juister uitgedrukt diothermaan of thermaan. Zoo



laat het glas de warmte der lamp, maar veel minder die van warm water door; zoo gaat de warmte, die reeds door een glasplaat is heengegaan, gemakkelijker door een tweede. De eerste heeft de warmtestralen reeds gezift en er eenige teruggehouden. Zoo kan men door een verbinding van aluin en zwart bergkristal aan alle warmtestralen den weg versperren. De weinigen, die gene stof doorlaat, worden door deze teruggehouden. Door deze verbinding wordt zehs voor gloeiende hoog-ovens een volkomen vuurscherm aangebracht. Zoo bestaat de warmte uit golvingen of warmte-toonen, die onder elkander evenzeer verschillen als de kleuren; en even zeker als ei een oneindig aantal kleuren is, waarvan ons oog er slechts enkele waarneemt, neemt Melloni aan, dat er ook een oneindig aantal warmte-toonen zijn waarvoor wij echter geen orgaan hebben. Terwijl wij alleen spreken van hoogere of lagere temperatuur, zijn wij volkomen gelijk aan den kleurenblinde, die wel de verschillende schakeeringen tusschen licht en donker kent, maar niet de kleuren. Welk een nieuwe wereld zou ons opengedaan worden, wanneer wij warmte konden zien! Dan zou er naast een kunst der kleuren ook
een der warmte zijn.
Hetzelfde geldt gewis ook van het magnetisme en
de electriciteit met hun merkwaardige tegenstelling
van positief en negatief. Van de ontdekking van den j
Duitschen natuurkundige Lenard, dat de electriciteit
van een lichaam, zich onder den invloed van het
.-i.i i • i i ' 1 
nno nn7.1 p.hthare llCill 111 Kübiiuucn-
Lii LI cl" V 1U1C nu, vwi viiu — 



stralen omzet, die dertigmaal langzamer dan liet gewone licht zich voortplanten, zegt het Engelsche tijdschrift „Electrician" : „Het verband tusschen licht en electriciteit opent een wereld van ongehoorde mogelijkheden." Misschien maken wij nog toestellen waarmede wij de vlam hooren zingen; de kleuren van de warmte voelen ; de zilveren of gouden golvingen van de electriciteit zien, en luisteren wij met deze nieuwe zintuigen aan de poort van andere werelden!
Tot de wonderen der natuurkunde dezer wereld, waarvan het „hoe" een raadsel blijft voor eiken. geleerde, behooren reeds telegraaf en telefoon, deze omzetting van geluid in electriciteit en omgekeerd van electriciteit in geluid. Nog geheimzinniger is het telegrafeeren zonder draad, waarop, naar het oordeel der natuurkundigen wel spoedig het telefoneeren zonder draad zal volgen. Een mensch kan dus staan aan de Fransche kust, hij spreekt in het toestel en aan den overkant in Engeland, dat hij niet ziet, hoort en verstaat een ander door middel van hetzelfde apparaat zijn woorden en herkent zijn stem. Zonder dat wij het bemerken breiden zich dus onze woorden rondom ons uit als concentrische golven, honderde kilometers ver! En wat zal het zijn, wanneer wij het zoover brengen, dat wij van Europa naar Amerika zonder eenige leiding over den Atlantischen Oceaan of van de eene pool naar de andere met elkander spreken, en zelfs de klank van de bekende stem door



ons woord, ons beeld aan beteekenis, doordat het wandelt door het heelal. Ook de meest onbeduidende persoonlijkheid kan, in meer letterlijken zin, dan de dichter van zich zelf zeggen: „Het spoor mijner aardsche levensdagen gaat in eeuwigheid niet verloren!" Ononderbroken, onverstoorbaar stroomt het doen des menschen de wereld door.
Ook hier is dat wat ons natuurlijk voorkomt, onnatuurlijk, en dat wat wij aanzien voor een wonder het normale in een normale schepping. Dat onsterfelijke geesten, die geschapen naar Gods beeld, de aarde bewonen, zoo blind en zoo doof zijn, zoo geketend door de banden der stof, dat een vader van zijn kind, van wien hij maar een paar mijlen verwijderd is, of een man van zijn vrouw, die aan den anderen kant van den heuvel vertoeft, niets hoort, niet weet of zij dood zijn of levend is een onwaardige beperking en gebondenheid van den geest. Ook hier ziet de Christen den zondeval en erkent, dat deze tegenwoordige schepping niet de oorspronkelijke is, en dat zij niet de blijvende kan zijn.
Indien engelen, reine geesten in hun oorspronkelijke, door geen zonde ondermijnde kracht en kennis, de aarde bewoonden — en was Adam niet bestemd dat te zijn? — hoe zouden zij niet, zonder onze kleine toestellen noodig te hebben, tijd, ruimte en afstand beheerschen, en elkander ten allen tijde van pool tot pool toeroepen: Looft den Heere! Hoe zouden zij elkander aanschouwen en zich te samen verblijden over de gemeenschap der gezaligden! Wij



mogen de hoop voeden, dat wij dit in het lichaam der opstanding op de nieuwe aarde zullen kunnen doen. De krachten Gods toch zijn eeuwig, en het zal Hem een vreugde des harten zijn voor Zijn kinderen in het Vaderhuis Zijn schatkameren te openen. Ja, wanneer woord en beeld op de vleugelen van de aether door de gansche schepping gedragen worden, kunnen wij de hoop voeden, eenmaal ook te zullen kunnen spreken tot de werelden van licht, die glanzen aan de nieuwe hemelen. Wij zullen hen kunnen liooren en elkander kunnen zien. Dan zal machtig klinken door de gansche schepping het majestueuze: Te Deum laudamus: Groote God, u loven wij! Echte Godsvereering in het licht, in den jubeltoon door God zelf geschapen. O, onuitputtelijk licht! Wanneer zal ik in uw licht het licht zien en zelf stralend in zalig licht, mij zelf, anderen, de scheppingen van uw licht doorschouwen!
Machtig is de symboliek van het licht, helaas door de kinderen des lichts zelf te weinig gekend. Het is reeds een beklagenswaardige inconsequentie, dat zij zich tegen het schoone zonnelicht angstig wapenen in 't vrije veld, en het de toegang ontzeggen tot hun woning. Maar nog veel inconsequenter is het, als zij, die hopen eenmaal te glanzen in het rijk huns Vaders, zich nog angstiger verzetten tegen de eerste voorwaarde van het glanzen: het doorzichtig zijn, en op allerlei wijze — hoewel meestal te vergeefs — hun innerlijk wezen voor anderen en voor de wereld zoeken te verbergen. ,Waarom,



hebben kunnen roepen. Of zou Zijn macht beperkt zijn? Maar „haasten is des duivels" zegt de Oosterling, „want hij heeft korten tijd" zegt de Schrift. Haasten is ook menschelijk. Want de dood zit den mensch op de hielen, en jaagt en drijft hem, dat hij zich rept; want ook hij heeft slechts korten tijd. Vandaar dat voortdurend gedrijf en gejacht in de wereld. Vandaar de menschelijke bewondering voor snel arbeiden en tot stand brengen, omdat de mensch daardoor toont den tijd te beheerschen. Gods doen is niet een doen in den tijd en door den tijd, maar een roepen van den eeuwigen Logos uit de eeuwigheid in den tijd. De grootheid, de waarheid, de wezenlijkheid van dit scheppingswoord hangt niet af van korten of langen tijd. Gods grootheid en almacht bleef zich zelf volkomen gelijk, al gebruikte Hij voor het scheppen van iederen waterdroppel en iederen zandkorrel duizend jaren. Evenals het het kenmerk van een meestens, dat hij een werk tot stand brengt op zijn tijd, en dat hij er den tijd voor neemt, zoo zien wij ook uit het woord Gods, dat Hij, de groote meester, op zijn gemak pleegt te arbeiden. Hij haast zich niet, Hij schept in majestueuze kalmte, Hij beziet zijn werk nog eens rustig en met welgevallen en Hij verheugt zich met groote vreugde over Zijn arbeid en over Zijn wijsheid. (Spr. 8: 22—30). Waarom zou Hij zich haasten? Zijn niet de eeuwigheden Zijne? Zullen wij Hem weerhouden daarmede te spelen zooals wij het doen met seconden? Zoo heeft Hij lang vóór de schepping van den mensch groote, goddelijke dagen aan Zijn



groot werk gearbeid; Hij voerde liet met goddelijke langzaamheid tot in de kleinste bijzonderheden uit.
Hij handelt ook na de schepping precies eender met zijn menschheid. Honderdtwintig jaar wacht Hij met den zondvloed. Vierhonderd jaar laat Hij zijn volk versmachten in Egypte, zonder naar hen om te zien (Ex. 3 : 7—9). Voor twee duizend jaar ging Christus heen om ons plaats te bereiden. „En wanneer ik u plaats zal bereid hebben, zal ik weder komen en u tot mij nemen". Zou Hij, die in zes aardsche dagen deze wereld zal hebben geschapen, ons niet door zijn groote liefde gedrongen, de woningen in het huis Zijns Vaders in „een menschelijke week" hebben kunnen bereiden? Maar wat zijn nu tweeduizend jaar voor Hem ? Twee dagen! Hoe ongemotiveerd en ongerijmd zou het zijn, eu hoe weinig in overeenstemming met Gods woord, wanneer deze God, die zoo majestueus kalm Zijn wereld regeert, deze wereld met haar millioenen nieuwe, nog nooit bestaan hebbende wezens, eenmaal met haast en grooten spoed in zes aardsche dagen van 12 uren zou hebben geschapen! Maar waartoe dan toch?
De -tweede vraag, die tot ons komt bij deze scheppingsdagen is deze: Waarom zouden er nachten geweest zijn? Staat er niet geschreven: „In God, den Vader des lichts, is geen verandering, noch wisseling van licht m donkerheid (Jak 1 : 17). Had deze God des lichts, niet voor de aarde een lichtschepping in ononderbroken licht kunnen scheppen als die deizonnen ? Waartoe maakte Hij zelf nachten er tusschen



in? Het antwoord, dat alleen oplossing geeft, en dat ook volkomen overeenkomt met de geheele goddelijke physica, is dat, wat reeds in het voorgaand hoofdstuk te berde gebracht is. Iedere duisternis dankt haar ontstaan aan den duivel; in den hemel zal geen donkerheid meer zijn. Waar wij ze aantreffen biengen helsche machten deze atmosfeeren mede; zij wijst op hunne tegenwoordigheid en op hun werk. Christus zegt tot zijne discipelen : „Meent gij niet dat ik mijnen Vader kan bidden en Hij zou mij meer dan twaalf legioenen engelen bijzetten? (Matth. 26 : 53) en tot zijn vijanden spreekt hij: „Maar dit is uwe ure, en de macht der duisternis" (Luc. 22 : 53).
Dat voor de aarde, zoodra zij uit haren chaotischen toestand geordend begon te worden een afwisseling van licht en duisternis werd vastgesteld toont aan, dat zij van toen aan het schouwtooneel van den grooten strijd tusschen God en Satan was. Schoon sluit zich hierbij aan de opmerking van Prof. S. Mutz: In het Hebreeuwsch vinden wij voor „avond en morgen" hereb en boker; deze woorden beteekenen zeker „avond en morgen" maar zij beteekenen ook „vermenging, verwarring" en „regeling, ordening.
(De Oergeschiedenis, Pag. 9.)
Deze goddelijke dagen hadden een ochtend, wanneer na langen nacht het licht langzamerhand weer de overhand kreeg; en zij hadden een avond, wanneer het naar goddelijk raadsbesluit aan de machten der duisternis vergund werd de geschapen wonderen te bedekken. Zoo spreken ook wij van een morgen



en avoncl des levens. Waarom de eerste scheppingsdag en dus ook de volgende met een avond, met een nacht beginnen, volgt uit het tweede vers. (Hebreeuwsch spraakgebruik! zegt hier de oppervlakkige kritiek. Ja, — waar komt dat spraakgebruik vandaan?) De duisternis over den afgrond was het oorspronkelijke, was de nacht, waarop het licht als eerste dag volgde. Het was avond, verwarring op aarde geworden, toen zij vormloos en leeg werd, maar daarna werd het heldere morgen; nieuw leven, orde ontstond, het werd dag. Ook dit woord van avond en morgen toont aan, dat iedere schepping en lichtperiode een nieuwe zegepraal over de duisternis en hare machten beteekent.



HOOFDSTUK IV.
De Lucht.
En God zeide: „Daar zij een uitspansel in het midden der wateren; en dat make scheiding tusschen wateren en wateren! En God maakte dat uitspansel, en maakte scheiding tusschen de wateren, die onder het uitspansel zijn, en tusschen de wateren, die boven het uitspansel zijn. En het was alzoo. En God noemde het uitspansel? hemel. Toen was het a<iond geweest, en het ivas morgen geweest, de tweede dag." (Gen. 1 : 6-8).
Ook hier een gebeurtenis van gewicht bij de schepping, waarvan alleen de bijbelsche kosmogonie gewag maakt. De aarde was, zooals wij gezien hebben, door een dicht nevelkleed of atmosfeer omgeven. Nu neemt ook de wetenschap aan, dat deze atmosfeer in den beginne, omdat zij zeer dicht was, ook zeer hoog moest zijn en voor alle licht ontoegankelijk, om het even of het voortsproot uit de buitenste laag van een lichtend omhulsel, of uit een lichtsfeer, of uit een wereldnevel, waardoor de aarde heenging. Duisternis was op den afgrond. Maar de dichtste stoffen, waaruit dit nevelkleed bestond, zoo luidt ook de uitspraak van de wetenschap, moesten bij de voortgaande afkoeling der aardoppervlakte neerslaan, terwijl de chemie ons de volgorde van dien neerslag doet kennen, namelijk naar de verdampingstemperatuur. Nog



langen tijd moest deze atfosmeer talrijke stoffen in gasvorm bevatten, die zooals zwavel, bromium, jodium, borium e. a., ieder organisch leven onmogelijk maakten. Maar het scheppingswerk ging verder. En God sprak: „Daar zij een uitspansel."
Hij beval dit nevelkleed zich te reinigen. Hij, die de stof en haar atomen geschapen heeft, deed nu een lucht om deze aarde ontstaan van de tegenwoordige gesteldheid en samenstelling; een lucht, berekend op onze ademhaling, geschikt om het geluid voort te planten op een bepaalden afstand en eveneens om een bepaalde temperatuur te doen ontstaan, alles met het oog op de toekomstige planten, de dieren en den mensch. De hoofdtaak van dit klare, doorzichtige uitspansel was de scheiding van de wateren beneden, van de wateren boven, met al haar ontzaggelijke gevolgen. Ook hier, evenals bij het licht, drukt de bijbel zich zeer nauwkeurig uit. Hij zegt: „Er zij een uitspansel" en niet „God schiep, maar Hij ordende, bereidde" een uitspansel, want het ontstond uit datgene wat reeds aanwezig was. Ook hier bestaat het verschil tusschen menschelijke wetenschap en goddelijke bekendmaking hierin, dat voor de eerste het goddelijk werken verborgen blijft achter het voorhangsel dezer wereld; zij teekent alleen den natuurlijken loop der verschijnselen op, zooals zij dat noemt. De bijbel daarentegen gaat uit van God, van Zijn denken, van Zijn bevel als prima causa van al wat is; eerst maakt hij daarvan melding en dan in tweeder instantie eerst van het verschijnsel. Want hij beziet al wat



geschiedt, in liemelsche vogelvlucht. Bij de schepping hebben de Zonen Gods eerst het goddelijke raadsbesluit bijgewoond en daarna zijn uitvoering aanschouwd, door de engelen en dienaren Gods, die Hij over de natuurkrachten en elementen gesteld had, bewerkt. Gesteld echter, dat wij toen reeds als gevallen menschen op aarde waren aanwezig geweest, volslagen doof voor de goddelijke woorden, dan zouden wij
enkel en alleen schei-en natuurkundige verschijnselen
hebben waargenomen en wij zouden ze met onze gewone oppervlakkigheid voor „zuiver natuurlijk
verklaard hebben.
God schept dan een uitspansel (rakia) om de aarde, het luchtkleed, dat wij atmosfeer noemen. Hier hebben wij opnieuw een beginsel, dat aan alle schepping Gods ten grondslag ligt. Wij weten, dat ook andere aardbollen en planeten, ook Mercurius, Venus, Mars, Jupiter, Saturnus door dikwijls hooge atmosfeeren, waarin wolken zweven, omgeven zijn.
Maar niet enkel een gaslaag met waterdamp gemengd, gelijk wij zouden hebben kunnen verwachten, wordt hier te voorschijn geroepen, maar een „uitspansel" tot scheiding van de wateren van boven, van die van beneden. Men kan de werkzaamheid, het voornaamste doel der lucht niet beter beschrijven. Deze aarde moest langzamerhand tot een levend organisme worden, dat later planten en boomen „zou voortbrengen." Evenals nu bij het embrio, in den moederschoot of in de plantencel, de omloop van de vloeistof, van de protoplasma-stroomen het eerste is, waaruit



zich later leven ontwikkelt, zoo ook op aarde de geweldige kringloop der wateren. Hij zou nooit ontstaan zijn, indien de aarde slechts door een gelijkmatige, vochtige nevel omgeven ware gebleven, die ons daarenboven voor eeuwig het zien van zon, maan en sterren, ja elk vergezicht onmogelijk zou hebben gemaakt, en ook ons geestelijk leven tot nevelachtigheid en onduidelijkheid zou hebben gedoemd. Het is lang niet gemakkelijk te verklaren, waai om door dit luchtkleed, dat niet als het water een chemische verbinding, maar een mechanisch mengsel van zuurstof, waterstof en stikstof is, de wolken, de wateren van boven zich eerst op een bepaalde hoogte boven de aarde en hare bergen vormen. Genoeg, God beval het en het geschiedde.
Doel van dit uitspansel was dus allereerst een scheiding der wateren, en dientengevolge de omloop ervan. Oude volken kenden dezen omloop en noemden daarom het water het bloed der aarde, en nog altijd spreken wij van „wateraderen." Ontzaggelijke waterreservoirs zijn deze schijnbaar zoo lichte wolken ! Men wordt het gewaar, wanneer zij bij een wolkbreuk of tropische regen de aarde overstroomen en de rivieren in de vlakte buiten hunne oevers doen treden. Zoo steeg de Bodensee, tengevolge van stortregens in 24 uur meermalen 30 centimeter; toen viel uit de wolken een watermassa van vele honderd millioenen emmers! Maar wat beteekent dat, wanneer wij ons indenken, dat alle beeken en stroomen der wereld, rivieren als de Mississippi, de Wolga, de Amazonerivier, de



Rio de la Plata, onzichtbaar, onhoorbaar, onophoudelijk ten hemel stijgen, en daarboven als wateren boven het uitspansel opgezameld worden; hoe zouden zij anders kunnen afvloeien? Alle machines der wereld en alle menschen erbij zouden in honderd jaren niet uit de oceanen kunnen scheppen, wat de zon in één dag, zonder geluid, in kleine, met lucht gevulde waterbellen naar boven trekt. Daardoor ruischt de bron, murmelt de beek, vloeit de stroom en bruischt de waterval en snellen alle rivieren naar zee.
Wij weten maar weinig van deze wolkenwereld deze zee van de wateren boven. — Wij laten ze onverschillig zweven over onze hoofden, wij zien ze alleen van onderen, in verkort perspectief en hebben geen begrip van hun grootte en schoonheid. Anders staat het met den luchtschipper, die zich tot hen verheft. Menigeen kon, diep geroerd, geen woorden van bewondering vinden, vooral wanneer hij eerst door donkere wolkenlagen moest doordringen. Dan zag hij, als gedragen door een zee van witte vlokken, om zich henen aan den bijna zwart-blauwen hemel, in den heldersten zonneschijn, geweldige sneeuwgebergten van wolken zich snel verheffen; hij zag hoe zij zich opstapelden, telkens weer van vorm veranderend. Bij dit gezicht en in deze heilige stilte was het hem, als had hij de aarde reeds verlaten om in een hoogere wereld te zweven. Dat brengt de Schepper door eenige waterdroppels tot stand. Hoe groot zijn toch al Zijn werken, hoe overgiet Hij zo



met schoonheid en poëzie! En wij kruipen rond op aarde en beroemen er ons op, dat wij ons door geen poëzie laten bedriegen, maar alleen gelooven aan het nuchtere proza van geld verdienen en dagelijksch brood!
„De wolken," zeggen de Indiërs, „zijn de koeien van Indra, den god der lucht." Deze indruk van de wolken, krijgt men meer bepaald als de maan stil door deze kudden des hemels trekt. „O, Indras," zingen de Vedas, „de rook der stroomen vult u den beker." „De wolken" drukten de Scandinaviërs schoon uit „zijn de gedachten van IJmir, denaardreus"; terwijl Zeus voor de ouden was, de God van lucht en weder.
Hoe rijk is toch deze wereld der wolken aan vormen en kleuren, nooit vertoont zij een scherpe lijn, een harden omtrek, een schreeuwende kleur; hoe machtig in massa en toch zoo licht en sierlijk; hoe prachtig van kleur, hoe lichtend en somber! Dikwijls schijnt zij onbewegelijk, zij is het nooit; onveranderlijk schijnt zij, toch wisselt zij voortdurend; nu eens is zij vroolijk, gelukkig, dansend, dan schrikaanjagend, dreigend, een donkere muur aan den horizont. Vol majesteit, vol krachten eener lioogere wereld, gereed ze op aarde te slingeren, hoopen zich de cholerische, bliksemdragende cumuli op, nu eens majestueus, imposant op breede basis als een hemelsch gebergte dan met vaalgelen, demonisclien weerschijn, verderf dreigend, zwaar van hagel. Melancholisch in lange eentoonige lijnen uitgerekt trekken de stratus-
o



wolken daarheen, die Masius een teeder elegisch, bijna weemoedig beeld noemt, en verkondigen het weenen van den hemel. In voortdurenden zonneschijn, in de reinste, ijskoude lucht, gevormd uit ijskegels, die in de zonnestralen schitteren, zweven de lichte cirrhi, nog 10 kilometer hooger dan de hoogste bergen, hoog boven alle regen- en onweerswolken, daar waar het gewoel der aarde en het weenen der menschen verstomd is. Als wol- of sneeuwvlokken dansen deze vro olijke, sanguinische vederwolken, de vroolijke boodschappers van den wind en van het mooie weer, en bestrooien bij zonsondergang den hemel als met rozen. De laagste wolken echter, de apatische nimbus (regenwolk) omhullen de aarde met hunnen grauwen mantel; en bij langdurigen regen zwijgen de winden en de mensch. Parallel met deze formaties in de wereld van het water, dat boven is, met dit voortdurende spel en dit jagen der geesten, die in de lucht zijn, met hun verschillende, elkander bestrijdende temperamenten, loopen in ons eigen geestelijk bestaan stemmingen en luimen, wolken aan den hemel onzer ziel, ook deze vroolijk of somber, zich ver uitbreidend, bevruchtend of ook grauw en alles met een nevel omhullend.
Uit deze vier grondvormen ontstaan bijna ontelbare tusschenvormen en overgangen. Het is interessant de nu eens langzame, dan snelle vervorming dezer wolken gade te slaan. Die zich de moeite getroost de dikwerf zoo schoone vormen na te teekenen, zal zien, dat zij, hoewel op het eerste gezicht onbewegelijk,



zoo snel veranderen, dat hij ze met potlood of penseel niet volgen kan.
Zooals alles in Gods schepping met elkander in verband staat, zoo staan ook de wolken en haar vorming met de gedaante van de oppervlakte der aarde m verband. Zoo volgden op de eindelooze prairiën van Noord-Amerika de Roodhuiden den loop van de Mississippi aan de wolken in het luchtruim. Zoo erkennen ervaren zeelui het naderende land aan de vormen der wolken, die dikwerf aan den hemel het spiegelbeeld er van te voorschijn roepen; zoo onderkennen zij ook de aanwezigheid van een verwijderd eiland. Zoo zag ik eens over Helgoland, op een schoonen zomeravond, een majestueus beeld van het rotsachtig eiland in de wolken ontstaan. Het strekte zich uit, al hooger en hooger, en vormde een oppereiland aan den helderen hemel, onstaan door de uchtzuilen, die met waterdamp verzadigd, van de verwarmde rotsen opstegen. Gebergten werken mede en tegen bij den loop der wolken; hun koude spitsen veroorzaken een verdichting van de waterdampen, die m de atmosfeeren zich bevinden. Daarom legeren zich zoo dikwijls wolken om de bergtoppen vooral voor den regen, wanneer de lucht van waterdamp verzadigd is. Omdat men ook uit deze wolken rondom de bergtoppen, de opklimmende en afdalende horizontale luchtstromingen opmaken kan, hebben zij ten alle tijden als weerprofeten dienst gedaan. Indien de wolkenmassa's zich opstapelen tegen de hooge bergruggen, dan komt er overvloedig regen. Zoo is de



regenvoorraad in het Himalaja-gebied vijf-en-twintigmaal grooter dan die in Leipzig of in Parijs en vyfen-zeventigmaal grooter dan die m Alexandrie. De regen, die zacht, overvloedig de dorre vlakte en het verwelkende blad doet opleven, vormt den groten kringloop van het bloed der aarde; deze afzonderlijke
droppels water vormen de stroomen, welke vastelanden
besproeien en door hun vruchtbaar slijk geheele landen, zooals Holland en het dal van Egypte vormen.
Wil Europeanen weten eigenlijk niet wat rivieren ziin Wat wij zoo noemen, Rhijn en Donau, Elbe,
Loire, Seine, zijn vriendelijke beekjes, die zelden onheil
veroorzaken en zich rustig onderwerpen aan kanalisatie bedijking en overbrugging. Geheel andeis staat, hrt meT de regenrivieren der wereld. Reeds me.de Mississippi, den vader der wateren, staat het gansch anders geschapen. Hij vreet weg nu eens aan dezen dan aan genen oever geheele landerijen; lnj vorm en vernietigt mijlenlange baaien, kreeken, bij-zeeen en moerassen; hij sleept wouden mee, en begr^f /e langzaam aan zijn mond in een zee van vloe baar slijk als steenkolen der toekomst. Nog machtiger, waterrijker rollen de groote rivieren van Siberië hun wateren de IJszee tegemoet, en een man, die veel gereisd heeft, vertelt, dat hij nooit bij stormen op zee zulke gevaren heeft doorstaan als bij zijn overtocht over de kokende, bruischende wateren der Lena. Wanneer zij echter bij het begin van den zomer, ontzaggelijke, hoog opgestapelde ijsschollen meevoeren, dan kunnen zij heelemaal niet overgetrokken worden,



en met schrik in 't hart, zien de stammen van het Noorden aan den oever op deze ontboeide natuurkrachten en waterkoningen. Maar ver boven alle staat de reus der stroomen, de Amazonerivier, die reeds een heel eind vóór zijn uitmonding meer dan honderd kilometer breed is (dat is meer dan vijfmaal zoo breed als de Bodenzee tusschen Friedrichshafen en Rohrshach), terwijl hij daarenboven meer dan tweehonderd meter diep is. Hij neemt rivieren in zich op, als de Madeira en de Tocantin, waarnaast Rhijn en Donau slechts beeken zijn. Indien hij buiten zijn oevers treedt, dan zet hij landen zoo groot als Duitschland diep onder water, en maandenlang wonen de Indianen op hooge boomen. „De rivier was verschrikkelijk" schrijft de Amerikaan Herndon, „een zee van gele, toornige, onverbiddelijke golven rolde door de woestenij, met groote kracht, met majesteit, schrik aanjagend, zonder einde; zij vrat weg groote eilanden, die in enkele uren, ja minuten, kleiner werden en in den stroom wegsmolten, de grootste boomen negen zich, als doodelijk getroffen, zij vielen in het water, zonken langzaam als drenkelingen en verdwenen in de diepte".
Onophoudelijk, dag en nacht, de eeuwen door snellen deze rivieren in al hun majesteit voort, zij bevochtigen landen en maken ze vruchtbaar, zij overstroomen landen en verwoesten ze, zij snellen voort zooals alles in deze tegenwoordige bedeeling, in den toorn en in de liefde Gods.
„Eenmaal", zoo staat er geschreven, zal uw



vrede zijn als een rivier!" Welk een machtig beeld!
De kracht, waardoor deze rivieren zwijgend hunnen loop volbrengen, is de aantrekkingskracht deiaarde, maar opdat deze zou kunnen werken, moest eerst de zonnewarmte deze watermassa's opheffen in de lucht; ook hier dus wederom de wonderbare wisseling van de kosmische krachten. Doordien God de atmosfeer in 't aanzijn riep, heeft God aan de aarde een ontzaggelijke voorraad kracht geschonken, d. w. z., Hij heeft het den mensch mogelijk gemaakt de krachten der zee te gebruiken. Zonder lucht zou de mensch, zelfs indien hij levenskrachtig geweest ware, machteloos en krachteloos gestaan hebben, tegenover een geluidlooze wereld van dorre vlakten en door de zon verbrande rotsen. De lucht schiep onder inwerking dei zonnewarmte, de winden en den omloop der wateren en langen tijd bleven deze beide de eenige krachten die de mensch kans zag te gebruiken, b. v. \ooi winden watermolens en tot het voortbewegen van schepen. Wij hebben wel is waar sedert twee honderd jaren ook de krachten leeren kennen, die de warmte ontwikkelt in den waterdamp; doch eerst nu beginnen wij weer van voren af aan, om watervallen en ïivieitn te gebruiken, doordat wij ze omzetten in electriciteit, die wij honderde kilometers verplaatsen, om zoo dooi den kringloop der wateren onze steden te verlichten en onze machines voort te bewegen! Indien eens de lang niet onuitputtelijke kolenvoorraden afnemen, dan is het te verwachten dat langs de oevers der ri\ieren,



en op de hoogten, waar bijna onafgebroken de wind waait, rijen van groote windmolens met geringe kosten ook zijn kracht in electriciteit zullen omzetten. Hoe groot de krachten van den wind zijn, blijkt hieruit, dat de orkaan van 5—7 October 1844 op Cuba, volgens een berekening, drie dagen lang tot het in beweging brengen der luchtmassa's, een energie van 472 millioen paardekracht moet hebben ontwikkeld; meer dus, zegt de natuurkundige aan wien wij die berekening danken, dan alle machines, alle dieren en alle menschen der wereld in denzelfden tijd! Wij zullen ook van de rivieren meer nut gaan trekken. Welk een kracht schuilt er zelfs in den langzaamsten stroom! Een riviertje, de Doubs, ontwikkelt bij Besangon, op een verloop van zeventig kilometer met slechts vijf-enzeventig meter verval, een kracht van 3.400.000 paardekracht (volgens E. Reclus). Welke krachten moeten dan niet rivieren als de Amazonerivier en de Mississippi ontwikkelen in een loop van duizend kilometers! Zoo zullen wij ook leeren, de ontzettende krachten door eb en vloed ontwikkeld, te gebruiken. W at schuilt er niet aan kracht in deze millioenen kubieke meters water, die de aantrekking van zon en maan zonder moeite dagelijks verscheidene meters omhoog heft.
* *
❖
Met luchtkleed, dat onze aarde omgeeft, vervult ook nog andere functiën. Het is voor de aarde een warme mantel, die er voor zorgt, dat niet alle organisme door de schrikkelijke koude van de wereldruimte



tot waterstof, dat horizontaal wegvliegt en alles bedekt. Daar door heen klinkt onophoudelijk het eentonige, oorverscheurende, alles overstemmende, gillende fluiten der woedende luchtmassa's, een krijschen als van tienduizend wilde dieren, een gillend schreeuwen als van al de booze geesten der lucht, nu op eenmaal losgelaten. En willoos, zonder zeil, niet meer luisterend naar het roer, jaagt het schip, als een ten doode vervolgd dier, door vlokken van schuim verder, de manschap is gebonden aan de masten, alle menschelijke kunst is te vergeefs; dit alles duurt dagen, nachten lang, „tot de zee het verzwolgen heeft" of — heeft zijn ure nog niet geslagen — tot eindelijk ook deze elementen uitgewoed hebben en aan den doodmoede een korte pooze van ontspanning geschonken wordt.
Wij kennen allen de stem van den wind, een stem en muziek, eentonig en toch vol verscheidenheid, zacht en krachtig tegelijk, nu eens liefelijk suizend, dan schrikwekkend fluitend, brullend, dreigend, een groote harmonie, die nooit vermoeit, uit enkele accoorden bestaande. Als een oud geliefd lied van huis klinkt hij den ouden zeeman in de ooren, die zich ter ruste heeft gelegd in het kleine huisje op de klip — van de verre zeeën toch komt hij, die hij eens heelt bevaren, hij vertelt hem van lauwe, tropische luchten en van stormen, doorstaan met dicht gereefde zeilen in nachtelijk donker. Hij is hem de liefelijkste muziek. Als echter deze wind fluit en huilt en toornig brult, dan meent men er schrille oorlogskreten en een klagend jammeren en steunen, van gewonden en sterven-



den op verre slagvelden, in te hooren. Zou dat louter bedrog zijn? Wij hebben gezien, dat de klank, het geluid, ja de stem van den mensch rondom deze aarde zich beweegt en de atmosfeer vervult en desgelijks, dat ook geluid en stem zich in electriciteit, ja in licht omzetten kan. Ook hier heeft de ons door God geschonken kennis der natuur ons een stuk van de grootheid en de poëzie der schepping geopenbaard. \Y aarlijk, deze wind met zijn duizend stemmen — een echte telefoon — zou ons, als wij er maar ooren voor hadden, alles kunnen vertellen, wat hij op de wijde wereld gezien en mede doorleefd heeft. O, God, wanneer zal ik luisteren naar de Aeolusharpen boven, naar het suizen en ruischen en bruischen van uw winden in de machtige, altijd groene kruinen van de boomen des levens aan den kristallen stroom? „Loof den Heere, gij stormwind, die Zijn woord volbrengt!"
Hoe geheimzinnig herinnert deze lucht, deze wind aan het inblazen der ziel in den mensch. Ruah, Pneuma, adem heet de geest. En nu is ons leven een voortdurend in- en uitademen van de lucht, die God voor ■ ons op den derden dag der schepping bereidde; een voortgaande inspiratie en expiratie tot wij den laatsten ; adem uitblazen. Ook ons geheele geestelijke leven is i <jen afwisselend in- en uitademen. Alles om ons heen i inspireert ons. De bloem, die wij bewonderen, de > steen, die ons pijn doet, het dier, dat wij vreezen of liefkozen en bovenal, bewust of onbewust, ieder mensch met wien wij in lichamelijke of geestelijke aanraking ,1;omen. Op onze beurt inspireeren wij hem met allerlei;
fi



wii vervullen hem met indrukken, wij wekken m hem op stemmingen of gevoelens van belangstelling ot onverschilligheid, van sympathie of antipathie, van bewondering of verachting. Niemand, op wien gij m 't voorbijgaan slechts vluchtig een blik werpt, die u niet inspireerde en in uwe ziel niet een blij venden mdru achterliet; want zij vergeet niets, al mogen gij en 1 dat meenen. Uit al deze indrukken vormt zij zich dei> indruk van de wereld, van de menscliheid, van de „omgeving", van de zoo goed bekende en toch onbekende „men". ,.
Een atmosfeer — ook een gedachte Gods, dio
op alle gebied geldt. Evenals ieder hemellichaam zoo heeft ook iedere geest, ieder wezen zijn atmosfeer. Wat riekt zoo liefelijk? Dat is de atmosfeer, die die vlier omgeeft. Waarom krimpt de voetganger m de prairie van schrik ineen? Hij heeft den pestadem van de ratelslang bespeurd, hij is m haar atmosfeer ge re en. Onder een nooteboom, aarden sommige planten niet, zii kunnen zijn atmosfeer niet verdragen. Ook ieder mensch heeft zijn atmosfeer, dat weet gij immers Sommisen zijn omgeven door een ijzig koude lucht,
anderen door een electrische atmosfeer, die ats oot en vonken schiet; rondom hen dreigen steedsdondenvo ken Bij sommigen verhinderen grauwe, vormlooze, droevige regenwolken, het aanschouwen van den eigenlijken planetenkern; bij anderen is de lucht meestal helder en klaar, vroolijke wolkjes zweven daarin hoog boven de aarde; toch komt het ook b j hen voor, dat er aan den horizont massieve stapel-



wolken opstijgen, die korte onweders met zich brengen om de lucht te zuiveren. Bij menigeen bestaat de atmosfeer uit frissche berglucht, zij riekt naar aromatische Alpenrozen; kranke zielen worden er door aangetrokken om versterking en genezing te vinden. Weer anderen zijn omgeven door een zwarte atmosfeer, vol nevel en miasmen; het riekt er naar wolken van microben en bacillen.
Het schijnt, dat de dieren, voor de krachten, die van ons uitstroomen, een scherpere reuk hebben. Iloe komt het Wapiti-hert in het rotsgebergte er toe, voortdurend rond te snuffelen, en wanneer een koeltje hem op een kilometer afstand een menschelijke atmosfeer doet ruiken, met geweldige sprongen de vlucht te nemen? Hij heeft gemerkt dat een listig, loerend,
bloeddorstig mensch in de nabijheid is!
*
* *
Dit is ook een w7et: deze atmosfeer, de inspiratie, die van ieder individu uitgaat, staat in verhouding van zijn kracht en massa. Zwak is de atmosfeer van den ordinairen mensch, waarvan er dertien gaan in 't dozijn, sterker reeds die van den denker, den kunstenaar, den tooneelspeler, den schrijver, wiens kunst duizenden bezielt, zoodat hij hun ruah, hun pneuma opwekt en prikkelt, nog veel sterker die van de klassieken der menschheid, een Homerus en Sophocles, Dante en Shakespeare, wier invloed de menschheid sinds eeuwen, ja sinds duizende van jaren blijft ondergaan. Maar zooveel de hemel hooger is dan de aarde, is het woord hooger van die mannen, die de
10



Geest Gods niet onwederstaanbare kracht aangreep, zoodat zij, vervuld met machtige, gloeiende geèftdrift, zich één met dezen Geest gevoelden. Zij zagen met Hem in verleden en toekomst, zij konden niet anders, dan met een stroom van gloeiende, sterke woorden, zooals die hen, zoodra zij met dezen Geest vervuld werden, toevloeide, Gods raadsbesluiten, bedreigingen, beloften over de menschheid uitgieten. Welk een eer, welk een zaligheid! Wat beteekent daarnaast alle geestdrift en zelfinspiratie, van het grootste menschelijk genie? En ons gelijkvloersch geslacht loochent een goddelijke inspiratie, waarvan het zich natuurlijk slechts een kinderachtig begrip vormt! Wisten toch niet reeds alle oude volken en hun wijzen, dat er woorden zijn, van boven ingegeven. Maar onze geestelooze tijd heeft den schepper van hemel en aarde gemaakt tot een schaduw, waarvoor hij geen plaats weet in 't heelal. Hij heeft geen geest, hoe zou hij met geest kunnen vervullen? Hij is stom, hoe zou Hij het woord kunnen
vinden en ingeven.
Evenals het inademen der frissche, versterkende berglucht den Tyroler brengt tot het vroolijk juichende jodelen, bewerkt elke inspiratie ook een expiratie. Dat is het eeuwige spel des geestes. De aard en wijze, waarop deze gansche uitwendige wereld op ieder schepsel inwerkt, waarop zij hem inspireert, i. e. w. zijn opvatting en beschouwing van de wereld uit hij wederom door geluid, toon, stem en woord; ja, hij heeft een onbedwingbare behoefte om zich te uiten, zich naai buiten te openbaren. Reeds de plant en de boom



dus in meerdere of mindere mate nis plaatsverv angei er voor in scheikundige verbindingen optreden kan. Dus een muziek van de stof, of wilt gij een scheikunde der muziek. Ook hier vermoeden wij schoone melodiën der dingen en harmoniën der schepping. God is een groot toonkunstenaar; Zijn schepping een machtig muziekstuk met koren, solo's en duetten met begeleiding van het orchest, alles gecomponeerd, streng naar de wetten van het getal en toch met geniale vrijheid.
Al hebben wij ons met het getal zeven menigmaal vergist, b. v. bij de zoogenaamde zeven planeten van Hegel e. a., dat neemt niet weg, dat het voor de schepping den toon blijft aangeven. Evenals de schepping door God in zeven tijdperken heeft plaats gegrepen, bouwt zij zich op in octaven. De wet van Mozes, afschijnsel der hemelsche dingen, stelt het zevental als wet voor altijd grootere tijdseenheden vast. Zoo zal ook het vonnis over deze schepping en het eindoordeel in het zevental plaats grijpen. De ziener aanschouwt de oorzaak daarvan, als hij voor den troon de zeven geesten Gods ziet. Dat is de zevenvoudige wortel, waaruit al de verschijnselen in het heelal zich ontwikkelen. Hij die wist, waarom en waarin deze zeven geesten van elkander verschillen, zou de schepping verstaan.
* *
Van oudsher hebben de volkeren, met juist instinct, in de bewegingen der hoogere lucht en waterwereld, in het bruischen van den storm, in den donder en bliksem van het onweer, de hand van bovennatuurlijke



heerschei's vermoed en gevoeld. Evenals alle talen van oudsher verband legden tusschen geest en lucht (zie Joh. 3 : 8) noemden de ouden Zeus den God der lucht en van het weder, Jupiter pluvius. Wij duiden nu vele waargenomen verschijnselen aan met de namen: opeenhooping van electriciteit, wervelwind, maxima en minima van luchtdruk, wet der stormen enz.; maar al hebben wij een naam aangenomen, wij zijn daardoor tot verklaring van de oorzaak geen stap nader gekomen. Trots alle prognose blijft het weder een raadsel, en wij weten zelfs geen antwoord op de eenvoudige vraag: waarom is het eene jaar warm, het andere koud; het eene jaar droog, het andere vochtig, het een een jaar van misgewas, het ander een van overvloed, terwijl toch alle kosmische factoren dezelfde blijven. Een reversi-spel der natuurkrachten meent de natuurvorscher. Maar hiermede verklaart men evenmin iets, als wanneer iemand zou zeggen van de locomotief: Nu weet ik, dat zij zich daardoor beweegt, dat de zuigerstang in de cylinder heen en weer gaat. Hoe oppervlakkig en bekrompen de opvatting is van hen, die, ofschoon zij zich Christenen noemen, zich met dit, naar hun zeggen zuiver wetenschappelijk standpunt, vergenoegen, toont een beetje consequent nadenken aan. Ook hier het machtige, of — of! Christen of atheïst! Als de natuurkrachten vanzelf regen en zonneschijn, misgewas en vruchtbaarheid geven, waartoe dan nog de bede: „Geef ons heden ons dagelijksch brood!" Als, zooals wij het onlangs konden vernemen, een orkaan in Texas steden verwoest en bij de 6000



menschen doodt, is dat dan eenvoudig een spel der natuurkrachten en heeft God nu maar rustig toe te zien hoe zij duizende zijner schepselen dooden, zonder dat Hij er een woordje in mede te spreken heeft? Dan is deze God heelemaal geen God meer en ik heb niets aan Hem. Een God, die er waarlijk Een wezen wil, moet iedere wolk aan den hemel vormen en geleiden ; Hij moet iedere regendroppel bevelen en elke bliksemstraal den weg aanwijzen, Hij moet zijn een God van het weder en van den storm, een God van den regen en van den zonneschijn. Dat is de God des bijbels. „Hij laat zijn zon opgaan over boozen en goeden en regent over rechtvaardigen en onrechtvaardigen". „Hij is de Heer wiens weg is in den storm en in het onweder". „Hij zoldert Zijn opperzalen in de wateren, Hij maakt van de wolken zijn wagen, Hij wandelt op de vleugelen des winds". (Ps. 104 : 3). Hij antwoordt Job uit den storm en vraagt hem: „Kunt gij uwe stem tot de wolken opheffen, opdat een overvloed van water u bedekke? Kunt gij de bliksemen uitlaten, dat zij henenvaren, en tot u zeggen: Zie hier zijn wij? Wie kan de wolken met wijsheid tellen en wie kan de flesschen des hemels nederleggen? Zijt gij gekomen tot de schatkameren der sneeuw en hebt gij de schatkamer des hagels gezien, die Ik ophoude tot den tijd der benauwdheid?" (Job 38: 34, 35, 37, 22, 23). „Looft den lleere! Vuur en hagel, sneeuw en damp, gij stormwind, die Zijn woord doet!"
(Ps. 148 : 8).
Zoo beval de Zoon, de Logos, die eenmaal de



scheppingswoorden op aarde uitsprak, ook nog toen Hij in menschengedaante, in vernedering op aarde rondwandelde, den wind en de baren, den storm en de zee en „zij waren Hem gehoorzaam".
Deze God, die ook wel zonder tusschenkomst Zijn schepping regeeren kon, heeft tot Zijne eer, naar Zijn welgevallen tallooze geesten, waaronder engelen, groot in kracht, geschapen en ze gesteld over de verschillende gebieden en krachten der natuur. „Gij maakt uwe engelen geesten, uw dienaars tot een vlammend vuur". (Ps. 104 : 4). Zie hierover ook al wat de Openbaring leert.
Maar ook op dit gebied de strijd tusschen de beide rijken, dat des lichts en dat der duisternis! Omdat deze aarde meer bepaald een van God afgevallen wereld is, wier god de duivel is, zoo heerscht hij met zijn geesten ook over de atmosfeer. „Wij hebben den strijd niet tegen vleesch en bloed, maar tegen de geestelijke boosheden in de lucht". (Ef. 6 : 12). Het Woord noemt den duivel, „den overste van de | macht der lucht" (Ef. 2 : 2) en dat niet als een dichterlijke beeldspraak — die kent de bijbel als zoodanig niet — maar als rotsvaste waarheid. Met dit zijn element inspireert hij de menschen, op een wijze, die wij niet kunnen nagaan, en in ruil daarvoor geven j hun vloeken en lasteringen, met de lucht, die zij daartoe hebben misbruikt, hem macht henzelf en de natuur (door orkaan en onweder ten verderve te brengen. Vandaar dan ook dat en nu en in 't laatste der dagen het oordeel voltrokken zal worden door middel van de lucht



De zevende engel goot zijn fiool uit in de lucht, een luide stem weerklonk uit den tempel — „daar geschiedden bliksemstralen en stemmen en donderslagen" — „en een groote hagel, een talent zwaar, viel op de menschen".
Maar eenmaal zullen ook de geesten der lucht alle Gode onderdanig gemaakt worden, zooals in de hemelvaartsschilderijen van Corregio en Raphael, bij nauwkeurig onderzoek de dragende wolken zich in engelen oplossen. Christus zal met zijn heiligen komen op de wolken des hemels met de bazuin (xods. "\\ elk een schouwspel! Welk een jubel! Welk een zaligheid, wanneer wij, voor altijd ontkomen aan het aardsche juk, veranderd in een punt des tijds, te samen met Hem opgenomen worden in de wolken, den Ileere tegemoet, in de lucht, opdat wij altijd met Hem wezen zullen. (1 Thess. 4 : 17).



HOOFDSTUK V
Land en Water.
„En God zeide: Dat de wateren van onder dm hemel in eene plaats vergaderd worden, en dat het drooge gezien worde! En het was alzoo. En God noemde het drooge aarde, en de vergadering der wateren noemde Hij zeem; en God zag dat het goed was". (Gen. 1 : 9, 10).
Uit de met water overdekte oppervlakte der iiarde, verhieven zich dus, naar luid van het hijbelsch bericht, de bergen en daalde de bodem der zee.
Wat leert ons daaromtrent de natuurwetenschap? De wetten der natuurkunde leeren en veelvoudige proeven met vloeibare kogels uit verse!lillende stoffen samengesteld bevestigen het, dat de eens vloeibaar heete aarde, zich door afkoeling bedekken moest met een, in den aanvang dunne en tamelijk gelijkmatige, effen korst; dat vervolgens vele stoffen, die bij niet zeer hooge temperatuur altijd nog gasvormig blij van, zooals zuurstof en waterstof om die aarde een atmosfeer moesten vormen. Eindelijk leert zij, dat uit deze atmosfeer bij voortgaande afkoeling een wereldzee zich als neerslag moest vormen, die gelijkmatig de geheele oppervlakte bedekte. Deze wetten, uit feiten afgeleid, leeren verder, dat op zulk een vaste korst a an een nog vloeibare kogel, zich allengs, tengevolge



der afkoeling, rimpels moesten vormen, zooals wij b.v. zien kunnen op warme melk, of aan de schil van verdroogde, d. i. samengeschrompelde, appelen. Zoo vertoont elke indroogende of verdroogde droppel olie of vernis aardige heuvelrijen in miniatuur en dat
tengevolge van dezelfde oorzaken, die eens de vorming
der bergen bewerkten. In het heelal Gods wordt het
kleinste en het grootste door dezelfde wetten geregeerd.
Hoogten en diepten moesten zich vormen, die eerst, zacht afgerond meer op heuvelreeksen geleken. Naarmate echter de aardkorst dikker, harder, ruwer werd, werden ook zij hooger en ruwer, tot eindelijk deze korst niet meer zoo zacht en buigzaam was, dat zij zich aan de samentrekkende kracht onderwerpen kon. Toen ontstonden scheuren, waardoor de inwendige, vloeibare kern naar buiten drong. De tegenwoordige oppervlakte der aarde en hare verheffingen stemmen volkomen met deze theorie overeen. Buckland zegt: Om de oorsprong van het oer-gebergte te verklaren, moet men een oorspronkelijken, gloeiend vloeibaren toestand van de gezamenlijke materialen van onze aarde aannemen". Tot dezelfde slotsom kwamen natuuronderzoekers als Elie de Beaumont, de eerste geoloog van Frankrijk, Leopold von Buch en A v Humboldt; nadat zij de formaties van de aardkorst in Europa, Amerika en Siberië grondig hadden onderzocht. Het afgekoelde oergesteente vormt overal de onderlaag van de aardkorst. Eerst daarop kon zich de wereldzee vormen. Maar de geologie leert ons dat ook later dikwerf voorkomende vulkanische uitbars-



tingen duizende vierkante kilometers met lava hebben bedekt of door de lagen, uit de zee gevormd, geweldige massa's, zooals de granietkolossen der Alpen, als een wigge heengedreven hebben, waarbij zij deze lagen zelf mede in de hoogte hieven en verschoven. Deze werking, die strijd van water en vuur, is niet alleen in machtige, duidelijke letters in de aardkorst beschreven, neen, zij duurt nog onder onze oogen voort, al is zij — geheel in overeenstemming met de theorie — zwakker geworden door de toenemende dikte en hardheid der aardkorst, tengevolge van haar voortdurende afkoeling. Evenals zich vroeger, uit de heen en weervloeiende, met allerlei stoffen en organismen vervulde wateren, groote en dikwerf hooge lagen, gevuld met de overblijfselen van zeedieren, moesten afscheiden als een neerslag uit troebel water, zoo vormen zich in het Kanaal en op vele plaatsen der tegenwoordige zeëen, krijtlagen. Zij bestaan uit fijne slib en tallooze millioenen overblijfselen van zeedieren en van hun schelpen, b. v. uit de nietige schalen der diatomeën en foraminifeeren. Wanneer deze nu later door opheffingen of inzinkingen van den aardkorst omhoog rijzen, dan kunnen zij evenals de krijtrotsen en klippen van Engeland plantengroei krijgen. Zoo zijn heele landen van lagen, waarin men de horizontale vorming nog herkennen kan en die daarenboven vol zijn van de overblijfselen van zee-organismen, gevormd: zooals b.v. de Lias van Wurtemberg en in 't algemeen de z. g. Jura, Andere, waarlijk niet kleinere streken, heele gebergten, zijn ontstaan als lava, bazalt, gneis, graniet, weer andere
it



Neen, deze zondvloed heeft de geologische lagen niet gevormd! Hij kan heel goed groote massa's zand en puin hier of daarheen medegevoerd hebben, hij kan de woestijn-vlakken van Centraal-Azië met zeeschelpen hebben bedekt en ook de zoutwatermeren van Azië en het zoutgehalte van de Sahara veroorzaakt hebben. Hij heeft hoogstwaarschijnlijk de honderden mammouthen, die in het ijs van Siberië begraven liggen, gedood en meegesleept; ja, hij kan menig vasteland, misschien Atlantic, aan welks bestaan al de ouden en sommige geleerden van den tegenwoordigen tijd li ebben geloofd, voorgoed met water bedekt hebben, en heeft misschien wel over 't algemeen de oppervlakte der zee aanmejkelijk doen toenemen. Maar aan het beendergestel der aarde, aan haar rotsgebergten, aan haar machtige lagen vol versteeningen heeft hij niet medegewerkt. Juist daarom zijn het privaatgevoelens zonder wetenschappelijke waarde, wanneer sommige geologen hem terugvoeren willen tot een plaatselijke overstrooming in Perzië of Mesopotanië. Een zondvloed, die maar een jaar geduurd heeft, laat hij zoo groot zijn geweest als hij wil, kan geen geologische gegevens in genoegzaam aantal en van voldoende bewijskracht hebben achtergelaten, om zijn uitgebreidheid te bepalen.
Neen, het is zooals de bijbel het ons mededeelt: God heeft lang vóór den zondvloed, werelden van planten, zeedieren, viervoetige dieren in 't leven geroepen, op elkander volgende, van elkander gescheiden, altijd hooger georganiseerd. De aardkorst en haar gebergten met de versteeningen, die zich diep in zijn



ingewanden bevinden, waren er reeds toen de zondvloed kwam en ze allen bedekte.
Wat bet feit van den zondvloed zelf betreft, zoo hebben wij geen reden, hem voor onmogelijk te houden. Wij kennen noch de temperatuur van dien tijd, noch de uitgebreidheid der zeeën; wij kunnen dus geen oordeel vellen over de hoeveelheid neerslag dier dagen. Yan „de fonteinen des grooten afgronds" die opengebroken werden, leeren nieuwere slingerproeven, dat er in de aardkorst, die men zich niet behoeft voor te stellen overal even dik te zijn, groote holle ruimten zijn, die of met gas öf met water gevuld zijn. (Dat dit laatste mogelijk is, hoewel er binnen in de aarde vuur is, bewijzen de heete bronnen, die zells dikwijls in de zee voorkomen). Een Engelschman heeft berekend dat, wanneer deze waterreservoirs te samen slechts i/264 deel van het volumen der aarde uitmaken, hun inhoud nog altijd voldoende zou zijn, om zelfs zonder den regen van veertig dagen, de aarde met haai gebergten te bedekken.
Maar op zulke bewijzen en verklaringen, legt de Christen, wanneer het gaat om feiten, in den bijbel vermeld, geen al te grooten nadruk. Hij heeft ze niet noodig. Hij gelooft aan een God, die geheele Oceanen water uit de wereldruimte kan doen neerploffen, of indien Hij ze noodig heeft, ze kan laten ontstaan. „Er staat geschreven" heeft voor hem grootere waarde, boezemt hem meer vertrouwen in dan alle menschelijke wetenschap, hoewel hij ook met belangstelling hoort, wat zij over deze dingen te



zeggen heeft en zich verheugt wanneer zij het rechte doet hooren.
Ilebben wij het slechts te beschouwen als Hebreeuwsche „poëzie" als wij lezen, dat eenmaal de bergen oprezen, en de zeeën — teekenend de dalen genoemd — daalden ter plaatse, die God voor hen gegrond had? .,dat de bergen beefden en rookten en versmolten als was voor het aangezicht des Heeren" ? Neen! Naarmate liet natuuronderzoek meer in de hoogte en in de diepte gaat, erkent het te beter, hoe machtig het werk is geweest van de krachten Gods, hoe ver verheven boven alle voorstellingen en droomen van aardsclie dichtkunst de tafereelen der schepping waren, zoowel op de vuuroceanen in de wereldruimte, als eenmaal op het vasteland, toen het uit de windselen der duisternis als in geboorteweeën te voorschijn trad. Toen de aardkorst zich kromde en boog, toen de eerste scheuren door de korst, die toen reeds versteend was, barstten, verhieven zich vroolijk de bergen en huppelden de heuvelen. Zelfs nu nog vertelt men hetzelfde van de groote aardbeving in Calabrië, en ooggetuigen deelen mede, dat toen in Mexico de vulkaan Jorullo op één dag zich meer dan vijfhonderd meter verhief, de aarde en de heuvelen er omheen zich verheven hebben en gezonken zijn als golven der zee. Zoo zeide Prof. Holzapfel onlangs op het congres voor natuuronderzoekers te Aken: „Door de geweldige bewegingen der aardkorst in het steenkolentijdperk, werden



de steenkolenbekkens aangevuld." Dat in het begin van de bergformatie de reactie en de strijd tusschen het inwendige vuur en de nog warme zeeën een veel heviger moet geweest zijn is zeker. Hij ging vergezeld van overstroomingen en omkeeringen, van aardbevingen, uitbarstingen van vuur en aschregens, van overstroomingen, zondvloeden en bergstortingen, zooals wij ze nu nog slechts in miniatuur kennen. De aardkorst met haar litteekens en scheuren levert ons daarvan het sprekend bewijs. Bij zulke formaties heerschte duisternis. Reeds de kleine \ esuvius hulde bij een uitbarsting een gedeelte van Zuid-Italië in diepe donkerheid. In het jaar 1007, vertellen de Japanners, hief zich, na zeven dagen en zeven nachten van de zwartste donkerheid, de vulkaan Toinmoura in ZuidKorea op, vier uren in den omtrek en meer dan 30Ö meters. Welk een nacht van duizende jaren moet er wel geheerscht hebben bij het ontstaan van de 1 yreneën niet alleen, maar vooral bij dat van de kolossen der Alpen, der Andes, van het Himalaja-gebergte; een nacht nog verdonkerd door het verdampen van ontzaggelijke hoeveelheden water. Hierbij komt, dat men rekening moet houden met den tijd die er noodig is voor het afkoelen van de lava — een kleine stroom van de Etna had daar tien jaren voor noodig, terwijl een andere van de Skaptar Jokul na vijf-en-zeventig jaren nog rookte.
„Bij iedere vormveranderingen nieuwe schepping \ schrijft Prof. Agassiz, „woedde het inwendige der aarde,. bergen ontstonden, zeeën werden uit hun bek-



kens gerukt". Welk een overweldigend schouwspel moet het geweest zijn, als in den loop der schepping dikwijls geheele bergketenen, want men ziet het hen aan, dat /.ij gelijktijdig ontstaan zijn, van heete, dikwerf nog weeke massa's opstegen uit den gebarsten schoot der aarde, terwijl die opstijging, vergezeld ging van donderend gedruisch, van hemelhooge vlammen, bliksem en donder, lavastroomen en aschregensen een nacht, zwart van wolken.
Door dit alles worden de nachten in de schepping op de natuurlijkste wijze verklaard. En dat zulke perioden van duisternis zich herhalen, leert ook do geologie. Zij zegt bij monde o. a. van E. Reclus: „De Vogezen zijn veel ouder dan de Pyreneën, deze dan de Alpen en de Alpen wederom dan de Andes". (La Terre bl. 173). Dat er naast groote en algemeene omkeeringen, ook kleinere en gedeeltelijke plaatsgrepen, spreekt vanzelf; het behoort nu eenmaal tot het goddelijke werkplan in de schepping, dat het niet voortgaat langs pedante, scherp begrensde lijnen, maar dat er grootsche vrijheid in heerscht.
Wanneer Lyell en nieuwere geologen ons verzekeren, dat de aardkorst, de tegenwoordige vastelanden en bergen, ontstaan zijn gedurende vele millioenen jaren, zonder eenige uitbarsting, zacht en vreedzaam, dan is dat eigenlijk reeds een soort Darwinistische geologie, een theorie der verdonkeremaning, zooals een menschlieid ze uitvinden moet, die steeds meer blijkt te vreezen voor elke machtsopenbaring, voor elk krachtig ingrijpen van den Schepper in zijn schepping ; misschien omdat zij daarin een voorsmaak proeft van het komend



dat gehoord werd in een omtrek van drieduizend kilometer, terwijl hij verscheidene eilanden, ettelijke vierkante kilometers groot, met zich meetrok, in de diepte der zee verzonk. Hierbij werd het tot zelfs in Batavia volslagen nacht. De geographie van deze zee, zeggen scheepskapiteins, was veranderd. Zoo is in den nacht van den llden Augustus 1772, de vulkaan Papandayang op Java, bij een uitbarsting, waarbij veertig dorpen vernietigd werden, van een hoogte van 3000 meter, op een van 1700 gezonken. Zoo kromp, volgens E. Reclus, in 't jaar 1815 de Timboro, op t eiland Sumbawa, 1660 meter ineen! Op Sumatra, een afstand van 900 kilometers, hoorde men de uitbarsting; op 500 kilometer in den omtrek werd het door de asch, die wegwoei tot Borneo, 1400 kilometer ver, nacht op klaarlichten dag, terwijl het puin, geschat op 1800 milliarden kubieke meter, een ruimte bedekte grooter dan Duitschland !
Over 't algemeen hebben wij, die in landen wonen, waar geen vulkanen zijn, geen Hauw vermoeden van de macht en de grootte der werkzaamheid dezer vulkanen; zoodat b.v. de groote geoloog L. von Buclt, eerst toen hij in Italië kwam en de Etna en Yesuvius bestudeerde, hun beteekenis en rol in de geologie erkende. Hun werkzaamheid is meer schrikaanjagend en plotseling, dan die der wateren, hoe geweldig ook, en zooals reeds het woord uitbarsting aanduidt, heeft de mensch ten alle tijde het gevoel gehad, dat hij daarbij stond tegenover het losbreken van grimmige machten. De Vesuvius spuwt bliksemende vlammen



2000 meter hoog; de Cotopaxi slingert veertien kilometer ver rotsen van een kwart millioen kilo gewicht; de kleinere Antuco werpt ze 58 kilometer weg! In vergelijking hiermede schieten wij met proppenschieters. De Mauna Loa wierp anno 1840 een lavastroom van 25 kilometer breedte in zee, en spuwde daarmede meer dan 5000 millioen kubieke meter lava uit; en zulke uitbarstingen hebben bijna honderdmaal plaats gegrepen! Maar wat beteekent dit alles vergeleken met den Skaptar Jokul, die met zijn broederen, heel IJsland, grooter dan Beieren en Wurtemberg, samen gevormd heeft, en in 't jaar 1783, 500 milliarden kubieke meter lava uitspuwde, een massa, die de gansche aarde met een laag van een millimeter zou hebben bedekt! Dat deze vulkanische uitbarstingen schijnen samen te hangen met de zonnevlekken, ja met het weer, d. w. z. met de uitbarstingen van de luchtzee, is zeer merkwaardig en getuigt van de samenhang van het heelal, die wij meer vermoeden dan kennen. Reeds vóór 1800 jaar profeteerden de inwoners van Stromboli drie dagen van te voren het weder, uit hun vulkaan. Zoo moeten ook de uitbarstingen van de Ternata Taal in Indië samenhangen met de verwisseling der moussons, en de werkzaamheid der vulkanen in Japan met eb en vloed, iets, wat ook bij de Vesuvius door Prof. Palmieri werd waargenomen.
Machtig woedt nog altijd de strijd tusschen de beide reuzen, het vuur en het water om de oppervlakte der aarde, en van beteekenis zijn zelfs de veranderingen in omtrek van land en water, veroorzaakt-



■door hun zacht, langzaam, onophoudelijk, rusteloos werken.
Door nauwkeurige sismometers (meters van aardbevingen) weten wij nu, dat er nauwelijks een punt op de oppervlakte der aarde is, dat 24 uur lang stil blijft, zonder lichte siddering.
Veel opmerkelijker dan een verwoestende aardbeving als die van Lissabon, is het langzaam rijzen en dalen van geheele landen. Zoo rijst Zweden ongeveer twee meter in een eeuw; ook Schotland, Labrador en New-Foundland verheffen zich en worden grooter. Spitsbergen nadert Rusland, en het Balkaschmeer ligt 300 meter liooger dan vroeger. Geheel Peru, Bolivia en Chili met de geweldige Andesketen, verheffen zich gestadig uit de zee, zooals men onbedriegelijk waarnemen kan aan hun kustgebied, dat een uitgebreidheid heeft van 4000 kilometer, dus de afstand tusschen Parijs en Tobolak. Dat zijn krachtsopenbaringen en samentrekkingen in de aardkorst, die alles, wat aan de oppervlakte geschiedt, verre overtreffen. Daarmede in overeenstemming zijn in den jongsten tijd verschillende punten van de Cordilleras 15—20 meter hooger bevonden dan ten tijde van Humboldt en Bonplands. Ook op den Oceaan brengen onderaardsche krachten nieuwe eilanden te voorschijn. Zoo de bekende Santorineilandengroep in de Archipelago. In de jaren 726, 1570, 1768, hoofdzakelijk 1866—1870 werd de zee daar bijna kokend heet, de visschen stierven, en uit den vloed stegen verschillende eilanden op, o.a. Hiera, de Heilige en tusschen 1866—1870 het eiland Georges,



123 meter hoog, met ongeveer 135 millioen kubieke meter inhoud. Zulke nieuwe eilanden ontstonden ook bij de Azoren, 1650, 1720, 1812, en bij IJsland het eiland Noë, tot golven en stortvloeden ze weer weg spoelden, of ze wederom in de diepte der zee verdwenen.
Ook landen zinken langzaam weg in de zee. ZuidGroenland b.v., waar men de overblijfselen van vroeger bloeiende nederzettingen, bij helder weder op den bodem der zee zien kan. Zoo verslindt de Adriatische zee, langzamerhand Ravenna, Istrië en Dalmatië. Ook Creta zinkt weg, de straat van Gibraltar wordt breeder en dieper, en zooals Strabo te zijner tijd reeds juist opmerkte, tracht de natuur de landengte van Suezte verwoesten en Middellandsche- en Roode zee met
elkander te vereenigen.
Krachtig werkt ook de omloop der wateren mede aan de vorming van de aardoppervlakte. De rivieren en beken breken vlakke landen open en hollen ravijnen uit, o.a. de Colorado, het 480 kilometer lange, op verschillende plaatsen 900 meter diepe ravijn, „de groote Canon", zeker het meest groteske der wereld; zij vullen zeeën en dalen op, zij vormen aan hunne mondingen groote, vruchtbare delta's, ja geheele, \ ïuchtbare landen. Zoo spoelt de Po alleen jaarlijks 4millioen kubieke meter, die hij aan de Alpen ontneemt, in de Adriatische zee; hij heeft daarmede de Muclitbare vlakte van Lombardije gevormd, sinds den tijd, dat het Lugano-, Garda- en Comomeer, diepe inhammen van de Adria, fjorden waren als de Soorweegsche. Als deze arbeid van de Po, de Rhöne, de Nijl, nog



Nu li-en daar de vastelanden in rijke geledingen door groote zeeën omspoeld. Waarom is de aarde tot
woonplaats der menschen bestemd, blJ"^°°J " vierden bedekt met onbewoonbare Ua^n ^ water dat een mensch niet drinken kan. J
het niet - de verklaring dat zij er zijn omde noodige regen aan te brengen is ongegrond. Kleinere zeeen van zoet water hadden daartoe ook kunnen dienen, Top menige andere manier zou God ook zonder zee een doelmatige besproeiing en bevochtiging dezer aan
tot stand hebben kunnen brengen. ,
Wonderbaar zijn deze zeeen m hare «nuitspieke
lijke levensvolheid, die zich openbaart in de gehe
zinnige bewoners van hare afgronden; Pracht^
den storm en in de zonnige stilte, en hoe wonderschoon
zijn de reusachtige phantastische ijspaleizen, cie J opbouwen aan de beide polen! Deze oceaan is n et enkel water' dit vloeibare hart der aarde, waarin alle
rivieren 'slagaderen, waardoor de kringloop van het levenbrengende water op de aarde
men bevat niet alleen massa's zout, die voldoende zouden zijn om de geheele bewoonbare aarde enkele honderde voeten hoog te bedekken; maar-meer d^n dertig andere elementen, misschien alle die er . vinden we in *ee, koper, zwavel lood,
minium, silicram, jodium in groote h°CT^lh^' b mium borium enz, wel is waar met veel zilver, ± Zee millioen ton, d. i. 30.000 millioen Mark, maar veel meer goud, en ontzachelijke hoeveelheden sodium r v—lyk «dehnn, nit wier verbindingen talloo»



billioenen schelpdieren, koralen en diatomeën hun huizen bouwen; desgelijks ook veel koolzuren.
Deze zeeën zijn in onophoudelijke beweging, hoewel zij bij windstilte, in den zonneschijn daar zoo rustig schijnen te liggen. Geen waterdroppel is er in, die niet vloeit, niet ronddraait, zich uitzet of samentrekt, zinkt of stijgt. Reeds Homerus noemde de zee „de groote zilte vloed".
Vooreerst loopt er onophoudelijk rondom de aarde een vloedgolf, verscheidene honderde kilometers breed, die zon en maan gehoorzaam volgt. Zij stoot tegen voorgebergten aan, dringt met kracht door zeestraten, dringt baaien binnen, stuwt zich op in enge bochten zooals de Fundybaai, tot 25 meter hoogte, voert duizende zeeschepen afwisselend in en uit de zeehavens en brengt frisch, levend water, rijk aan ozon, aan millioenen van zeedieren, zooals mosselen e. a., die zonder die golf niet zouden kunnen leven.
Grootscher, geweldiger nog is de beweging, die in de oceanen ontstaat, door de sterke verdamping aan den aequator. Stellen wij ons voor alle bronnen, beeken, rivieren der aarde bij elkander, dan maken deze ontzachelijke watermassa's nog niet de helft uit van de waterzuilen, die ontelbare millioenen tonnen bevatten, en die onzichtbaar, onophoudelijk uit de warme, tropische zeeën ten hemel stijgen, om de wolken te vormen, die, door de winden gedreven, de aarde bevochtigen. (Men berekent, dat de helft van den regenval dadelijk weer verdampt of door de planten verteerd wordt, die ze weder uitdampen). Als schade-



loosstelling voor dit ontzachelijke verbruik aan den aequator, vloeien steeds van de polen groote stroomen water naar den aequator. Deze moeten, wanneer zij daar aangekomen zijn, omdat zij geringere omloopsnelheid hebben, van oost naar west stroomen. Zij vormen op deze manier den ontzachelijken golfstroom, die in den Stille Oceaan 5500 kilometer breed, van de kusten van Centraal-Amerika naar China en Japan vloeit. Zoo gaat er ook een groote stroom van Afrika uit naar de golf van Mexico. Daar door de tropische zon doorgloeid, zetten zijne wateren zich uit, zij schieten langs de zuidspits van Florida naar Noord-Amerika. Dat is een machtige stroom, duizendmaal grooter dan Amazone en Mississippi samen, een stroom, wiens warmte voldoende zou zijn, om een Mississippi van gesmolten ijzer vloeibaar te doen blijven, ja heele ijsgebergten te doen smelten. (Maury). Deze warmte, een schoone, groote Godsgave schenkt hij aan de kusten van I' rankrijk, Engeland en Noorwegen, die zonder hem koud en onherbergzaam zouden zijn gebleven. Hij is de Vader van de Europeesche beschaving, voor zoover wij die niet uit het Zuiden ontvangen hebben. Ook zeestroomingen moeten medewerken aan de lotgevallen der volken, ook zij voeren Gods eeuwige raadsbesluiten uit.
Er zijn echter nog een menigte andere oorzaken, die de oceanen in voortdurende beweging zetten. Zij maken ze tot watermassa's die uiterst gevoelig, zich voortdurend samentrekken of uitzetten, kouder of warmer, zwaarder of lichter, zouter of zoeter worden,



< ie altijd door op en neder gaan. Zoo verdampen volgens Luit. Maurij's „Aardrijkskunde der zee»jaar-
van daene\tllnt lgebj,6d ^ de N°0rd-°ost P^saat , Atlantischen Oceaan meer dan 200 millioen
voldoeT Watei\ ^ kten hUn ZOut«ehalte achter. h l bi T g d Duitschland 12 duim hoog te bedekken. \ oortdurend zinkt het zwaarder geworden
water en wordt in dezelfde mate vervangen door het zoetere » de P„„lzee8„. Wanneer nu'daarentegt P I, an de Atlantische Oceaan slechts dikwijls in een simpe e paar uren een duim hoog regen valt (en het jaarhjksch gemiddelde is 60 duim) zoo geeft dat een neerslag van 300.000 millioen ton (!) zoetwater
hê uil,;,1 tt ,vegT,oe,e"moet' « «-'SS
et uitdrukt het groote hart van den Oceaan geweldig kloppen doet". 1* Oceaan is ook zeer gevoelig voof ^ ledeie temperatuursverandering. Een warme dag na een koelen nacht, veroorzaakt een uitzetting van de \ enste waterlaag, die Maury voor bovengenoemde
Ja'1'!? trekt °P 39°"000 millioen kubieke voeten schat.
de zon et ei' TT' 6611 i6tWat ffr0ütere w°lk voorbij ZOn' en werPt aar schaduw over de zee, dan huiveren «ogenblikkelijk de wateren daaronder, z j trekken zich samen, zij worden millioenen kilo's zolder zh verzinken langzaam in de diepte en dadelijk vloeien
gaande T' Z°° °ntstaan biJna voortdurend voorbijgaande stroomingen, die echter dikwijls zoo hevig zijn
de 1/ '■ d°°r d6n ViSSCher als anker gebruikt
d ze ontzetti T T Van beteekenis
ontzettende watermassa's is ook de inwerking van



maclreporen, poliepen en scheipdieren, ^ hen^un kalkaehalte ontnemen, waardoor zij lichter worden, omhoog gaan en weer vervangen worden door gaarde da meer kalk bevatten. Met recht zegt Maury: „Elk schelpdier op zich zelf verandert heteven^c J^en
rr«zr—be
machten in eeuwigen strijd gewikkeld. Wij heDoe
o-ezien hoe bij iedere riviermonding het land onopho -
deliik verder vooruit schuift, hoe de rivieren met het
• <W beraen geheele zeeën vullen; maar aan den pum dei bergen genee rechten.
anderen kant strijdt ook de zee vou de
Onophoudelijk belegert zij de kusten, j zandige oevers en de landtongen weg, zij knaagt <ia
Hollands dijken, de golven «en^J; re "-el matig, als voorheen de ijzeren stormram der i mïnTn dag en nacht de harde, hooge klippen van Engeland, IJsland en Helgoland; stuk voor stukja soms met donderend geweld een rotspartij naar be le„ en een tijdlang speelt de zee met de brokken. Het dlrt echter niet lang of zij heeft ze verzwo gen en beghit dan onverzoenlijk haar aanval opnieuw^ Het stemt de ziel oneindig droef, wanneei me berusten, «Ar steeds
altijd klagende wind, ,1a grande toste de groo e 'treurige, zooals een Franschman de zee noem t, e ■ tóonig rusteloos, zieh ook bij nacht tegen de kusten hoort'breken, zooals rij sinds duizendevan daan beeft, en gelijk zij doen zal oolan 6e . bestaat. Waarom, zoo zou men willen -g ,



telt gij dreunend de millioenen kiezelsteenen om en om, werpt ze weg, neemt ze terug, slijpt ze af tot ze rond zijn en glad, in een arbeid die nooit een einde neemt! Hoort dat ook bij liet moeitevolle aller dingen? Is dit eentoonige ruischen, de doffe bas, die het zuchten der schepping accompagneert? Wie geeft een antwoord ?
*
Interessant, vol van beteekenis zooals alle daad Gods, is de verdeeling van land en water op onze planeet, de vormen der vastelanden, de lijn der kusten, de verdeeling der eilanden, i. e. w. het aangezicht der aarde. TV aarom God dat zoo en niet anders belijnde w eten wij niet, al kennen wij ook enkele der oorzaken en factoren, die daarbij hebben medegewerkt. Al schijnt het aan den eenen kant, dat de planeten of aarden van het zonnestelsel dezelfde phasen der ontwikkeling doorloopen, zoodat zij vroeger vloeibaar, nu, tenminste aan de oppervlakte, afgekoeld zijn, of bezig zijn af te koelen en dat ook op hen, zooals wij het van de Terra en Mars weten, vastelanden en zeeën, eilanden en bergen ontstaan zijn of ontstaan, zoo zien wij toch aan de andere zijde, juist bij Mars en ook bij onze maan, met de aarde vergeleken, dat de vorming van hare oppervlakte en haar gelaatstrekken, zeer individueel en verschillend is. Op Mars wordt een voor ons onbegrijpelijk geografisch of eigenlijk marsografisch beeld gevormd, door de rechtlijnige z.g. kanalen of zeearmen, die dikwijls bij de 300 kilometer breed zijn en bijna altijd paarsgewijze voorko-



schenen en verdwenen onophoudelijk witte koppen van golven, en enkele blijvende, witte puntjes waren zeilen, misschien van Afrika komend, zooals eenmaal de lichtgevleugelde galeien van den somberen Hamilkar van Carthago naar de Liguren overkwamen. En dat alles badend in een zee van heet licht — een beeld vol vrijheid en kracht.
De wijd uitgestrekte efFene, over 't algemeen vruchtbare vlakte, bevochtigd door rivieren, die als slangen kronkelen en door rechte wegen doorsneden, grijpt den mensch veel minder sterk aan. Hier verhuist hij veel gemakkelijker. Nomaden nestelen van oudsher in de onafzienbare pampa's en steppen van Azië; zij trekken als de wolken hierheen en daarheen. Zij vragen niet vanwaar en waarheen?
De aard van bodem, rots, vlakte en gebergte is niet zonder invloed op den mensch, want Gods natuur voedt de ziel op en vormt haar. Op graniet wordt een volk hard, norsch, trotsch, niet te breidelen, strijdlustig, dapper en wreed, zooals de Spanjaard en de Bretagner; op den lichteren bodem, van krijt, kiezel en jurakalk, waar de lichte, parelende, heldere wijn groeit, wordt hij vroolijk en vat het leven gemakkelijk op, zooals de bewoner van Champagne, het Rijnland en Fransch-Zwitserland; moeras en slijk maakt den mensch lafhartig, listig, luimig, zooals de Tonkineezen en menige Chineezenstam; maar daar waar de zee steeds de zandige kust bedreigt, wordt hij taai, waakzaam, doorzettend, trouw, zwijgend en hoekig zooals de Hollander, de Fries, de bewoner van het



uitsche strand. Een oever, menigvuldig ingesneden,
rotsig, rijk aan eilanden met verborgen inhammen' gevaarlijke doortochten en kolken vormt den stoutmoedigen zeeroover, den piraat. Reist men over de emdelooze vlakten van Centraal-Rusland met bodemverheffingen, die men nauwelijks bemerkt en niet anders dan beukenboschjes, en verdwijnt dan alle uitstekend voorwerp ten slotte nog onder de sneeuw, dan kan het niet anders of de gedachte verliest ook haar bepaalden vorm en helderheid. Zij verliest zich in de ruimte en vervloeit tot een weemoedig gevoel. Dan verstaat men den Slave met zijn melancholie, zijn onzelfstandigheid, zijn lijdelijkheid, zijn twijfel aan alles, zijn neiging tot nihilisme.' Hierover zegt C. Ritter: de Ossiaansche poëzie op de naakte heide van de ruwe, wolkenrijke Schotsche hoogvlakte, wortelt in het karakter der natuur van haar geboortegrond, evenals het lied der wouden van (en Canadees, het lied der negers in het rijstveld aan de Johba, het lied der beeren van de Kamtschadalen het visscherslied van den eilandbewoner. Deze allen zijn op hun beurt slechts de afzonderlijke klanken van de stemming en ontwikkeling, hoofdzakelijk gemoedelijk-geestelijk, welke in de natuurvolken onder welke zij gezongen worden, gewekt zijn en aan wien zij weer ontlokt worden, door de werking van de natuur, die hen omringt, door den otaahndruk van de elementen der natuur, waartoe zij behooren. (Inleiding tot de vergelijkende Aardrijkskunde Pag. 188.)
13



Want alles wat gij ziet, spiegelt zich af op den achtergrond uwer ziel. Het landschap, waarin gij geboren zijt, waarop iederen morgen uw oog valt, de steile rotswand of de zacht glooiende heuvel, het donkere bosch of de lachende weide, het torenspitsje, dat als een vinger ten hemel wijst, of de hooge, steeds rookende schoorsteenen der fabrieken, maar ook het murmelen van het beekje of het voortdurend voorbijsnorren der treinen, dat alles boetseert mede aan uwe ziel. Gij ontleent er onbewust uwe beelden, uwe voorstellingen, uwe begrippen, uw woord aan. Geen vorm, geen lijn, geen groeve m de Schepping, die niet geestelijke beteekenis en waarde heelt en die niet medewerkt tot den geestelijken wasdom. Zoo wonderbaar is de wederzijdsche inwerking van het zichtbare en het onzichtbare. Ik geloof, dat ook eens daarboven de ziel in Gods onmetelijk heelal, zich op de nieuwe aarde het landschap uitkiezen, ja uitbeelden zal, dat reeds hier in bijna onbewuste, maar innerlijke verwantschap met haar stond.
Hoeveel hooger staat ook op dit gebied de wereldbeschouwing en het Godsgeloof van den Christen dan die van den natuurlijken mensch, die in deze vorming der aarde en in hare zoo menigvuldige betrekkingen tot de menschheid en tot den enkelen mensch slechts het spel ziet der zeestroomingen en
der bodemverheffingen.
Hoe nu! Mijn leven, mijn wel en wee, mijn geestelijke ontwikkeling, mijn karakter en dat van mijn volk, zijn rijkdom en macht zouden het produc



zijn van waterdruppels en zandkorrels, die het blinde toeval en de evenzoo blinde natuurkrachten of de wetten der hydrauliek — op den naam komt het met aan — eenmaal herwaarts of derwaarts gejaagd heeft! Is het wonder, dat van de bewuste of onbewuste aanhangers van zulk een geloof, in Europa alleen, jaarlijks honderdduizenden naar revolver, morfine-flesch, of koord grijpen! Indien dat waar kon zijn, dan zou ook ik in een grimmig hoongelach a la etsche uitbarsten over deze wereld en over mijzef, dan zou ook ik mijzelf en het heelal vervloeken' omdat het mij voor een oogenblik tot zijn speelbal gemaakt heeft, doelloos en waardeloos, lijdend en vertwijfelend alleen opdat ik na veel zweet en tranen door den gruwzamen dood als een opvaagsel der schepping spoorloos geworpen zou worden in den eeuwigen nacht!
Neen! Toen Gods vinger op den derden scheppingsdag het vasteland der aarde en zijn kusten begon te schetsen, toen Hij later de bergketenen liet oprijzen en aan de rivieren den weg wees, dien zij te gaan hadden naar de zee, gedacht Hij reeds de vo keren die Ilij eenmaal op deze aarde uitzaaien wilde. Hij wist waarheen Hij ieder volk leiden zou, en hoe groot zijn grondgebied zou zijn; Hij mat nauwkeurig de verhouding en den invloed van de geologische vormingen op hun leven en dat van den enkelen mensch. Toen Hij de kleine zeeboezem, door krijtrotsen beschut, deed ontstaan, gedacht Hij reeds een armen visscher, die zich daar zou neerzetten,
im



Hij zag reeds zijn kinderen op liet strand met schelpen spelen en geen trilling hunner ziel bij 't spel ontging Hem.
Hoog en prachtig, vast als stond hij voor eeuwig, verheft zich nu de berg op aarde. En elke berg heeft zijn gedaante en zijn karakter. Zoo kent de Castilliaan dertig namen voor verschillende vormen van bergen en spitsen. De "V ogezen, met hun donkeren mantel van bosschen, vertoonen een gansch ander karakter dan de Pyreneën met hun amphiteatersgewijze opgebouwde bergplateau en dan de trotsche spitsen en hoornen der Alpen. Weer geheel anders vertoonen zich de geweldige Andes, met hun koepelvormen, hun groote, kale wanden, hun naakte omtrekken en hooge, rookende vulkanen, en al klimmen de stoute bergbestijgers op de Hymalaja zoo hoog als de top van den Mont-Blanc reikt, zij ontdekken nog altijd tien duizend voet hooger in onbereikbare, eenzame majesteit den hoogsten top der aarde, met zijn glanzend rein sneeuwkleed, afstekend tegen het diepblauwe azuur.
Hoe zullen wij den Schepper danken, dat Hij ons op aarde zulke schoone en heerlijke tegenstellingen geeft! Wat zouden wij arm zijn, indien wij den berg en de zee misten, als de aarde slechts een platte vlakte ware, of indien Hij ons alleen in de
diepten der zeeën een woonplaats bereid had, en ons onkundig gelaten had van het bestaan van het vasteland !
En God zag dat het goed ivas.
* *
*



Doch de mensch schuwt den strijd en de tegenstelling, hij zou liefst leven in een eeuwige lente, onder boomen met zoete vruchten beladen, te midden van bloemen, die nooit verwelken, zonder moeite in een echt lenteleven. Maar hij kan aan de ijzeren wet der tegenstellingen en des strijds niet ontkomen nj draagt die in zich. Ook deze wet is goed, en de strijd tusschen berg en dal, hoogte en diepte, tusschen het vasteland en de nooit rustende zee, maakt hem groot en sterk, verscherpt hem 't gezicht naar lichaam en ziel. Hoeveel gezonder is meestal naar lichaam en ziel zulk een zoon der woestijn, der Alpenwereld of van den wilden fjord, hoeveel vrijer en zelfstandiger, hoeveel kalmer in leven en in sterven, hoeveel eenvoudiger en hooger in zijn levensbeschouwing, dan zoo menig der moderne beschaving der stad, van liet salon"?
Ook deze Schepping van berg en zee was een c oorn in Satans oog. Vragen wij wat hij liefheeft, t is datgene wat God haat, vragen wij wat hij haat, is datgene wat God liefheeft en schept. God heeft het gebergte en de zee geschapen, ten teeken at 111 Hem de hoogten en de diepten zijn, tot symbool van de geestelijke hoogte en de diepte der ziel. Ook wilde Hij,dat de menschelijke taal, daaruit zou ontleenen woord en begrip van wat hoog is en verheven, van het opklimmen en rijzen, maar ook van het lage, van het vallen, van het zinken. Omdat deze groote ideën en tegenstellingen in God iggen, haat Satan ze, en hunne verwerkelijking en openbaring, haat hij de klaarheid, de scheiding, de



hoogte van den berg en de diepte der zee en bemint hij de platheid en de ondiepheid, het slijk en de
modder van het moeras.
Omdat de hoogten en diepten in God zijn moeten zij ook in Zijn evenbeeld zijn. Ook de mensch heeft in zich den berg der verheerlijking en de donkere diepte der zee, en God voert hem nu eens in de diepte, dan weder in de hoogte. Want diep moeten de wortels in de donkerheid omlaag, zal de boom in staat zijn in 't volle licht zijn kroon hoog en ver en sterk te ontplooien. In de diepte daalt dan de ziel m den ijzig kouden nacht; phantastische geesten der hel omzweven haar bij hun eigen licht, geen stem van boven dringt tot daartoe door, zij twijfelt en vertwijfelt aan een vasteland in het licht, en zij roept tot God als Jona weleer: „Gij hebt mij in de diepte, in het hart der zee geworpen, waterstroomen hebben mij omvangen! Al uwe golven en al uwe waterstroomen zijn over mij heengegaan! De wateren omvangen mij tot de ziel, de afgrond besluit mij . Ik ben neergezonken tot de wortels der bergen en de grendelen der aarde sloten zich achter mij toe voor" eeuwig!" „Toen voerdet Gij mijne ziel uit den
afgrond, Jehovah, mijn God !
Dan laat de Heer Zijn kind opstijgen op de bergen Gods, op deze altaren Gods, waarop Noach, Abraham, ja Christus zelf hun offers brachten de berg Gods is een bultige berg (Ps. 68 : 16.) — en toont hem het land der belofte, het land der schoonheid en spreekt: Dit land zal Ik u geven tot een



eeuwige bezitting, gelijk Ik het uwen Vaderen gezworen heb. Dan klimt de vreugde der eeuwigheid op in het hart en de verloste kan als Noach na den zondvloed op den Ararat dankoffers brengen van zeven reine dieren.
„Uwe gerechtigheid is als de bergen Gods, uwe oordeelen zijn een groote afgrond." (Ps. 36 : 7.) Ware, eeuwige hoogte is de hemel; ware, eeuwige diepte is de hel. In beide moet de mensch ingaan. Er is een hel in deze bedeeling van schuldgevoel en zelfvernietiging, waarin God met verpletterend gewicht den mensch de absolute nietigheid en onmacht, ja de verwerpelijkheid en de schrikkelijkheid van zijn gansche zijn en doen voorhoudt en hem de wereld, die hij zoo liefheeft, door een goddelijke lichtstraal plotseling verlicht, toont als een hoop opvaagsel, terwijl het hem is, alsof de hand, die hem boven den afgrond houdt, zich opent en hem laat vallen. In deze hel leidt God in, maar Hij voert er ook weer uit, en wie in deze hel reeds hier beneden gevoerd wordt, komt hiernamaals niet in de eeuwige, waarin God wel nederwerpt, maar niet meer uitredt.
Deze zielestrijd, dit gaan in de diepte en in de hoogte, is een groot, een schrikkelijk, een kostelijk ding, waarvoor de natuurlijke mensch terugschrikt, maar dien de Christen, die hem doormaakt, voor alle goud, en eer en genot dezer wereld niet zou willen missen. Zalig de mensch, dien God in de hel voert om hem er weer uit te leiden. —
Maar er zijn ook Christenen, wien de berg en de



zee ontbreken en wien de gemakkelijke, platte vlakte voldoende is, ja, die in zelfbehagen meenen, dat zij, wanneer zij maar niet vragen naar hoogte en diepte, doch zich tevreden stellen met de kinderlijke eenvoudigheid, juist bezitten die armoede ^ an geest, die door Christus zalig gesproken wordt. Echt arm zijn van geest is echter juist het tegendeel van zelfgenoegzame geestes-armoede. Gelijk de arme begeerig uitziet naar geld en goed en het hert dorst naar de waterstroomen, zoo verlangt de echt arme van geest naar volheid des geestes en kracht des geestes, en hongert en dorst hij naar gerechtigheid, d. w. z. naar geopenbaarde, werkelijk geworden waarheid. Hij hunkert niet alleen naar persoonlijke verlossing, naar de gerechtigheid voor hem door Christus verworven, maar naar die der gansche wereld; en hij voelt in zich een honger naar God, een ijver voor Gods eere, die God zoekt en zou willen vinden in al Zijn werk in Zijn geheele Schepping, en die geen rust kent voordat deze God hem alles in alles is geworden. Hij zegt niet meer: wat gaan mij de hoogten en diepten van het heelal aan en de eeuwige Godsgedachten, die daarin liggen opgesloten, ik ben er toch maar zeker van dat al mijn zonden vergeven zijn; neen gelijk de zoon van een groot meester, zich niet genoeg verdiepen kan in de werken zijns vaders zoo werpt hij zich ook met voorliefde op het Scheppingswerk des Vaders, door de engelen en „Zonen Gods" bewonderd en waarvan voor hem de belofte geldt: „Die overwint zal alles beërven !" (Openb. 21 . 7.)



Eenmaal op de nieuwe aarde zal de zee, de donkere diepte met haar afgronden en haar ijzige koude niet meer zijn. Zij moet hare dooden wedergeven en dan vergaan. Maar „de berg Sion zal hooger zijn dan alle bergen. Van zijn hoogen top zal het nieuwe Jeruzalem, als een edelgesteente zijn stralen ver henen zendend, de aarde verlichten met zijn heerlijkheid. En omdat licht ook wet is, zal van Sion de wet uitgaan.



teelt, en het kaïnsmerk aan Satans voorhoofd is, dat hij en zijn engelen slechts den dood verwekken kunnen. De plant verwekt leven; en evenals de cristal ons de plant doet verwachten in de toekomst, zoo ook de plant den mensch, die zooveel hooger staat. Dezelfde gronddenkbeelden treden duidelijk in beide organismen aan den dag; de loodrechte lijn, de bloem die de zon ziet, vrucht of kop, de stam en de van hem uitgaande takken of armen, de voeten, die als wortels den grond aangrijpen, de schors parallel met de huid, de omloop van het sap in de plant en de bloedsomloop in den mensch, eindelijk de nodus vitae (levensknoop) bij de plant, staande op gelijke lijn met het hartkuiltje bij den mensch, vanwaar uit de richting naar boven en naar beneden bepaald wordt, en de scheidingslijn tusschen een hoogere en lagere wereld getrokken wordt. Dit alles en nog veel meer pleit voor het woord van een natuuronderzoeker: „De mensch is een wandelende plant." De bijbel nu sluit zich bij deze opvatting aan en trekt haar verder door op geestelijk gebied. Zoo is in God de ware Evolute der Schepping. Ieder goddelijk denkbeeld zoowel dat der plant als dat van den mensch is onuitputtetijk, het wordt niet uitgesponnen in de eeuwigheid. Het werk Gods is een samenhangend werk naar vaste regelen en daarbij tegelijk altijd weer een nieuw, onverwacht, vrij en orgineel werk; het werk van den mensch daarentegen is verbrokkeld, willekeurig en toch naar vaste patronen, pedant en vermoeiend door zijn eentoonigheid.



genoemd wordt. Deze cellen-inhoud der bladeren is
het, die bij menige plant zich bruin, geel of rood
kleurt, wat b. v. de prachtige kleurmengelmg van de
1 i_
wilde wingerd veroorzaaKt.
*
Zoo ontstond de plant. Indien wij met door de moeiten en zorgen des levens verlamd waren, en 't leven doorgingen met gesloten oogen, dan zouden wij ons over haar niet genoeg kunnen verwonderen. Uit iets heel kleins, dat als een ei slechts een weinig zetmeel bevat, ontwikkelt zich schuchter en vreesachtig een groene kern, die bladeren krijgt en groot wordt. Dit zonderlinge, schijnbaar blinde en doofstomme organisme strekt in de diepte al tastend zijn voeten uit, waarmede hij zich niet alleen vastklemt om wind en storm te weerstaan, maar waardoor hij
ook zijn voedsel zoekt en zelfs heel nauwkeurig nu tig en schadelijk van elkander kan onderscheiden. \ erweerde steen, humus, tot ontbinding overgegane
organische stoffen, water slurpt deze plant op. Zij bouwt
zelf daaruit de kanalen en geleidingen, waardoor zij deze stoffen verteert en verwerkt, zij vormt daaruit groote, groene oppervlakten als waaiers, waardoor zij de hoeveelheid koolstof en zuurstof, die zij noodig heef inademen kan en condenseert eindelijk haar sterkste en beste sappen in een zoogenaamde vrucht die, als zy voltooid is, zich losmaakt en zelfstandig leven mzich blijkt om te dragen. Waarlijk een wonderbaar wezen, dat als de mensch, geboren wordt, eet en drinkt, waakt en slaapt, in- en uitademt, ook een omloop van zijn bloed



zijn sappen bezit, kinderen baart, ziek wordt en zwak van ouderdom, om eindelijk testerven! Daar komt nog bij dat deze plant een persoonlijkheid is; onder velé individuen van dezelfde soort is de een krachtig, de de andere zwak, draagt de een meer bladen, de andere meer vrucht; ieder heeft een meer of minder geprononceerde smaak, ja is mannelijk of vrouwelijk zooals wij dat aan de palmen en veel andere gewassen zien kunnen. Maar wat beteekent alles wat wij aan de plant zien, in vergelijking met datgene, wat God aar Schepper aan haar opmerkt en wat de Engelen «n Zonen Gods op den derden scheppingsdag in deze nieuwe openbaring vol verbazing aanschouwden ' Niet «nkel stengels en bladeren en bloemen en zaad! Deze omhulsels, waardoor ons oog niet dringen kan zijn voor hen helder als kristal. Zij zien dé ware plant oneindig schooner, geheimzinniger noc dan wij de aardsche zien. Voor hen is zij een schepsel, een bode Gods, die met de eene hand de krachten der steen-wereld uit den aardbodem verzamelt, deze verwerkt in zichzelf met die van den zonnestraal en het water en daaruit voedende vruchten vormt, die Hij in onuitputtelijken overvloed met de andere hand dieren en menschen voor niet aanbiedt, n het kleine stuifmeelkorreltje van den bloesem zien zij s eeren van saphier of goud met wonderbaar schoon bewerkte oppervlakte, en daarbinnen bewegen zich geweldige rivieren. Millioene, prachtig gekleurde moleculen vliegen om elkander in welgeordende banen aj dansen een eeuwigen rondedans volgens dezelfdé



wetten, waarnaar in de wereldruimte dubbele en meervoudige gekleurde zonnen zich bewegen en door goddelijke krachten voortgedreven, door hun wonderspel het leven baren, dat in het middelpunt op geheimzinnige wijze altijd weer ontstaat. Zij zien verrukt de goddelijke individualiteit van iedere plant, het goddelijk woord, de betooverend schoone formule voor het getal en het leven, die het viooltje maakt tot viooltje en de lelie tot lelie, en zij verstaan hoe en waarom het stuifmeel en de zaadkorrel in zie 1 de macht hebben, in 't oneindige leven te baren,
alles en „een ieder naar zijn aard."
Maar deze hooge geesten zien nog dieper. Zij zien in de plant de twee oer-beginselen, het goede en het kwade. Uit deze twee principes, die m de zichtbare schepping uit elkander gingen, ontstonden
zelfs in den hof van Eden de goede boom des levens en
de kwade boom der kennis des goeds en des kwaads. Hier staan wij voor diepten, ja afgronden er schepping, die voor den gevallen geest slechts nacht en donkerheid zijn, maar die bij de schepping helder en klaar waren voor de zonen Gods, die haar aanschouwden, en die ons iets doen vermoeden van de groote beteekenis, van het oorspronkelijk gewicht van plant en boom. Hoe hoog, tot m den hemel toe, reikt niet de boom des levens, wiens vruchten eeuwig leven geven; „opdat Adam zijn hand me uitsteke, en neme ook van den boom des levens en leve in eeuwigheid!" Hoe diep, tot m de hel toe reikt niet de boom, die door de kennisse van



goed en kwaad ook de ziel doodt! Ach! de zonen Gods mochten in de groote dagen der schepping het wezen der dingen doorzien en het werk van den Schepper verstaan. Voor ons zondaren is Zijn schepping nu een boek met zeven zegelen gesloten, in onbekende taal. Wij bewonderen wel de schoone versiering en de beelden, en wij vermoeden, dat de tekst ontzaggelijk rijk zal zijn, maar wij pogen tevergeefs de heilige hieroglyfen te ontcijferen en ondanks al onze botanie weten wij niet, wat de plant, ondanks
cal onze zoölogie weten wij niet wat het dier is!
* *
*
Wat waren dit nu voor gewassen, geschapen op den derden scheppingsdag? Wij zouden dat niet weten, indien zij ons niet op een merkwaardige wijze waren bewaard. Eerst sinds een paar eeuwen hebben wij ontdekt, dat diep in den schoot der aarde ontzaggelijke lagen steenkolen d. w. z. door drukking en warmte langzaam verkoolde overblijfselen van planten, verborgen zijn. Daarin zijn dikwerf stam en takken' bladen en oksels ja zelfs met behulp van den microscoop plantencellen duidelijk te herkennen, Uit de bestudeering van deze verschillende, op elkander volgende lagen, zien wij, dat in de oudste, zoogenaamde silunsche lagen, voornamelijk zeeplanten, zeewieren, zeegras, in groote menigte voorkomen, al zijn ook gewis vele van deze weeke, geleiachtige formaties, zooals wij ze heden ten dage nog in zee vinden' dan ook spoorloos verdwenen. „In deze zeeplanten'' (zegt Prof. Fraas) „hebben wij zonder twijfel de aller-



eerste en alleroudste overblijfselen van levensvormenvoor ons." (Vóór den Zondvloed. Pag. 127.) En natuurlijk moest de plant allereerst te voorschijn treden, zooals ook de bijbel ons meedeelt, omdat dieren, zooals wij het van de zeebewoners hoe langer zoo meer gaan inzien, in laatster instantie zich met planten voeden, en geen enkel dier van anorganische stof leeft. Eenzelfde plantengroei wijst nog op het karakter van den wijden, grenzenloozen oceaan; een gematigde temperatuur heerschte in het Noorden en onder de tropen; want de zon bescheen de aarde nog met. Naarmate allengskens de vastelanden zich meer en meer uit de wateren verhieven en het drooge gezien werd, groeiden ook daarop de wolfsdoornen en andere lage ' landplanten, tot in den steenkolentijd een ontzaggelijke plantengroei de nog met zeer hooge vastelanden bedekte. Groote, boomachtige varensin meer dan 500 soorten, wolfsklauwachtige lepidodendra in 40 soorten, boomhooge Calamiten; gelijkende op ons schaafgras of reusachtige asperges, 1 voet dik en tot 40 voet hoog, tigillariën, een soort palmstammen, bedekt met nerven van 1 meter dikte, eindelijk coniferen, voor een gedeelte verwant met de tegenwoordige Brasiliaansche arsucariën vormden de flora van dien tijd, wel is waar rijk maar eentoonig, en met de onze vergeleken aan soorten zeer arm Men ziet ook in deze schepping, hoe God gemakkelijk opklimt van het enkelvoudige tot het meer samengestelde. Zooals het bericht in den bijbel ons zegt, schiep God eerst „gras,kruid",zeegras, calamiten, varens;



dan later „boomen, die hun vrucht dragen." Deze sigillariën en calamiten droegen nog geen blad, zij ademden nog door de huid. Ook de varens, al zijn ze nog zoo sierlijk, zeggen toch altijd met stam, tak, waaier en blaadje hetzelfde, zij hebben het nog niet gebracht tot de vrijheid der vertakking en van het individueel gevormd blad, zooals wij die kennen bij bij onze boomen met hun loof. Hier, zooals op zoovele andere plaatsen, hebben wij zeer zeker te doen met evolutie. God heeft niet in der haast een oneindig aantal van de tegenwoordige schepselen kant en klaar gemaakt en ze daarna aan hun lot o\ergelaten, maar deze groote Schepper, die Geest is, in Wien dus tegelijk aanwezig is absolute wet en volkomen vrijheid, spreekt machtige wetten uit, doorstroomt de stof met Zijn levensadem, opdat zij eigens deze wetten zich zou kunnen ontwikkelen, en dus vatbaar worden voor evolutie en ziet dan in zeker opzicht bedaard deze ontwikkeling aan. Daarom staat er ook bij deze schepping der planten niet: En God schiep gras en kruid en boom; maar: de aarde brenge voort! God draagt hier dus, aan een ons onbekende, door Hem te voorschijn geroepen kracht der aarde, een bepaalde taak op. Zoo voelt men reeds vooruit in deze eerste planten en organismen de groote tegenstelling tusschen vrijheid en goddelijke fataliteit, die het heelal vervult, de klove tusscnen schepping en Schepper, het raadsel van het aardsche bestaan, den toorn en de vertwijfeling van Satan. Maar God houdt de teugels in de hand.



bedekte dus de nog nauwelijks uit het water opgerezen landen met een gelijkmatig warm, vochtig klimaat. Waartoe? Zeker ook, opdat zij naar Gods bestel de ontzachelijke voorraden steenkolen, d. w. z. warmte, kracht en beweging zouden vormen, die aan onzen tijd zijn stempel hebben opgedrukt, en zonder welke onze wereldhandel en ons verkeer, onze spoorwegen en stoombooten onmogelijk zouden zijn. Wij ontdekken, omdat wij ijverig naar deze zwarte diamanten zoeken, telkens nieuwe steenkolenmijnen. Engeland alleen produceert jaarlijks meer dan 1500 millioen centenaar, en moet nog voor vijfhonderd jaar voorraad hebben; in Nood-Amerika en China, waar men voor twee duizend jaren reeds steenkool brandde, in Australië en op Spitsbergen en wie weet in hoe menig ander land nog zijn steenkolenmijnen. Deze verspreiding en de gelijkmatige samenstelling uit dezelfde plantensoorten toont duidelijk aan, dat toen ter tijde licht en warmte niet hoofdzakelijk van een buiten de aarde liggend middelpunt tot haar kwamen; anders toch zou er noodzakelijk een warmteaequator en koude polen hebben moeten ontstaan. Op deze gronden besluit de plantkundige Descandolle, dat de gewassen uit dien tijd nu versteend, onder een ander licht groeiden dan het tegenwoordige zonlicht. Toen deze planten op aarde groeiden, scheen zon noch maan. Een rijke dierenwereld graasde, sprong, vloog nog niet op en boven deze aarde; en ook de natuuronderzoeker moet zonder voorbehoud toestemmen, dat de mensch nog niet bestond. De



ziel van Adam rustte nog ongeschapen in de diepte der Godheid, geen engel vermoedde nog het groote besluit Gods: „Laat ons menschen maken naar ons beeld!"
Onder welk licht, door de kracht van welke warmte groeiden toenmaals aan Noord- en Zuidpool en aan den aequator dezelfde groote varens ? Wij weten het niet. Dat de aarde toen niet meer verkeerde in den lichtuitstralenden, witgloeienden toestand, waarin zij zich oorspronkelijk bevond spreekt vanzelf en staat wetenschappelijk vast. De voortgaande studie der sterren schenkt ons vrijere begrippen omtrent de schepping en toont ons aan, dat het licht en zeker ook de warmte niet aan zonnen alleen gebonden zijn. Wij zien aan den hemel werelden, die Herschel „planetarische nevelen" genoemd heeft. Zij bestaan uit een lichtende atmosfeer, die zich veel duizend millioenen kilometers ver uitstrekt en een zwak of heelemaal niet lichtgevend centraal lichaam. Al evenaren licht en warmte van dusdanige lichamen ook niet die der zon, zoo stralen zij toch zelfstandig licht uit, en daarmede tegelijkertijd een bepaalde hoeveelheid warmte. De veronderstelling, dat de atmosfeer van onze planeet in de oer-geschiedkundige periode van haar ontwikkeling van gelijksoortigen aard geweest
is heeft wel wat gronden voor zich.
*
* *
Zoo schiep God dan eenmaal de plant. En nu bedekt zij de oppervlakte der aarde als met een prachtig kleed. Zij groeit van den eenen pool tot den andere, op de prairiën, de pampas en steppen, op de



hellingen der Alpen, en op de kale rotseilanden in de zee, op de ijzige mossteppen van Siberië of in de heete Sahara. Vol majesteit verheffen zich de honderdjarige eiken ; eerwaardig, liefelijk de oude linden, nog hooger de mammouthboomen (Wellingtoniën) van Ivalifornië, tot 150 meter hoog met een stam van 10 meter in doorsnede; en als de torens van den Keulschen Dom de eucalypten van Nieuw-Holland tot 500 meter hoog, waarnaast onze eiken er uitzien als kreupelhout en struikgewas, in wier takken de zwarte Australische bij haar nest bouwt, waarin verscheidene centenaars van de sterk riekende eucalyptushonig, een middel tegen koorts, gevonden worden. In den vijver en het beekje huizen echter bij millioenen de dwergen onder de gewassen, de microscopische diatormeën en de spijrogieren met hun schoone, groene banden; de gansche wereld der prachtig gevormde desmidiën en vele andere planten voor het bloote oog onzichtbaar. Maar wat beteekenen onze weiden en wouden tegenover de onderzeesche van den oceaan ? Uit hoeveel planten en zeewier (fucus natans) die gedragen door met lucht gevulde beziën zich op het water wiegen, zou niet de Sargasso-weide bij de Azoren, vier millioen quadraat kilometer groot bestaan, terwijl in andere zeeën het reuzenzeewier uit den ijzigen nacht der diepte waai in het wortelt, als voortgedreven door een onwederstaanbaar verlangen naar de hoogere wereld des lichts, 800, j 1000 en 1200 voet door alle waterlagen heen groeit voort groeit, tot het op de oppervlakte zijn leerachtige bladeren in den zonneschijn uitbreidt.



Een merkwaardige trek en een ingrijpend onderscheid tusschen de plantenwereld op 't land en in t water is dit, dat terwijl wij op 't land geen gewassen kennen, die niet een vaste plaats hebben, zoodat het bezit van wortels en de onveranderlijke plaats dient tot karakteriseering van boom en plant in tegenstelling met het dier, in 't water tallooze millioenen gewassen, zooals het bovengenoemde zeewier, de waterlinze, en de geheele wereld der diatormeën, desmidiën enz., zonder wortel, vrij zwemmend zich aan de stroomen toevertrouwen. En even merkwaardig is het, dat omgekeerd het dier, dat op het vasteland nergens een onveranderlijke plaats heeft, maar zich vrij beweegt, zich in zee door het vast aangroeien tegen de bewegingen van het water zoekt te vrijwaren, zooals de koralen, de madreporen, de polypen, de zwammen bewijzen. Het is alsof de planten zich op 't land, de laagste diervormen zich in 't water thuis voelen.
Hoe groot is toch de schoonheid der plant in het landschap! Hoe verscheiden zien de vormen er uit en hoe verschilt ook de stem, wanneer de wind door deze Aeolusharpen suizelt, zucht, • ruischt en giert, door de dennen-, beuken-, berken-, pijnbosschen, de olijven- en cypressenboschjes of de palmbosschen. Hoe schoon, liefelijk, onschuldig, vreedzaam is de groene weide met haar bloemtapijt, maar ook de heide en het moeras hebben hunne eenzame, wilde tóëzie. De pyramidale, ernstige den past bij de stoute, scherpe alpenspitsen; het schoone gewelf van den pijnboom



past bij de berglijn van Italië en haar architectuur, evenzoo goed als de hooge grassen bij de steppen en de zeeroos bij de stille wateren.
Karakteristiek zijn de donker ernstige coniferen, de pijnboomen, deze bewoners der koude streken. Taai en kruidig is hun sap, somber en stekelig hun loof, hun vrucht hard en met schubben gepantserd; zij groepeeren zich volgens rechte lijnen en scherpe hoeken, zij trotseeren den winter en bloeien onder de sneeuw.
Zoo ook in de mossteppen van Noord-Siberië. Daar wonen de Tongoezen, de Ost-iaken, de Ivamtsjadalen, „de ijzeren mannen" zooals de onderzoeker van Siberië, Pallas, ze noemt, die welgemoed bij dertig tot veertig graden vorst nachten lang redeneeren, of bij het poollicht onbewegelijk in de sneeuw voor den wolf op de loer liggen, die hun rendieren bedreigt. Kennan bewondert hunne zielegrootheid en gelatenheid onder levensomstandigheden, die ons onverdragelijk zouden toeschijnen en werd eens door hun gezang tot tranen toe geroerd. „De zoetste en tegelijkertijd klagendste toon" zegt hij „die ik ooit hoorde, zij doet denken aan de klacht eener verloren ziel om genade en maakt een onbeschrijfelijken indruk. „Honderd mijlen in de rondte" schrijft hij van hun land, „ligt op den altijd bevroren grond een diep, dicht dek van mos, doortrokken met water, slechts hier en daar begroeid met armzalige boschbesstruiken en Labradorkruiden of afgewisseld door plaatsen waar het IJslandsche mos groeit, dat het



iendier onder de sneeuw uitkrabbelt. In 't voorjaar ontdooit de bodem zoowat twee voet, daaronder bevindt zich een ondoordringbare bevroren laag die geen vochtigheid doorlaat. Door de gesmolten sneeuw wordt het mosdek tot een met water gevulde spons, waarin menschen en paarden tot de knieën wegzinken, zoodat de toendra bijna alleen in den winter op sleden door honden getrokken te bereizen is. Deze verlaten zee van mos, zou onbewoonbaar zijn, wanneer de dwergpijnboom of de kruipende ceder van Siberië er niet groeide, tegelijk boom, struik en rank, die zonder zich ooit hoog te verheffen, in boschjes groeit op een uitgestrektheid van enkele meters tot een hectare! In den winter ziet men er alleen eenige scherpe groene naalden van, die uit de sneeuw uitsteken; graaft men echter dieper, dan vindt men ondei de groene, stekende naalden, ook afgestorven witte stammen, die als buskruit branden. Zonder deze brandstof zouden groote stukken van Noordoost-Siberië heelemaal onbewoonbaar zijn."
Op het hooge gebergte tusschen Siberië en fartarije, staan als torens hooge dennen, menige eeuw oud, tot 200 hoog, zij breiden hunne afhangende takken \ er uit en doen in den winter denken aan reuzen in een sneeuwmantel. Die er op een slede voorbij reist houdt het uitgestrekte landschap voor onbewoond; als men er echter dichter bij komt en de geweldige takken uit elkander rukt, dan ziet men met verbazing rondom den ontzachelijken stam, kleine, ronde, uit vilt gebouwde hutten, als bijenkorven, waarin een



volkstam, die nu nog ongeveer 1200 zielen telt, woont. Zij zijn klein met een geelachtige huid, en vooruitstekende wangbeenderen, norsch, ernstig, in pelzen gehuld. Zij leven zonder vuur, zooals de Eskimo's, en voeden zich met boschbessen, wilde honig, en leven verder van de jacht op grauwe eekhorentjes, die in de reusachtige denneboomen nestelen en waarvan zij jaarlijks een paar honderdduizend vellen aan de Russische handelaars leveren. Maar zuidelijker, naar het Baïkalmeer toe, is het beeld vriendelijker. In den maar al te korten zomer druipen de boomen in het dichte bosch van wilden honig; het dichte struikgewas is vol van blauwe en roode boschbessen en frambozen, en van prachtig bloeiende pioenen en schoone diclythrien ook „vrouwenhart" genoemd, omdat zij bij de grootste koude nooit bevriezen. En de rivieren zijn vol van groote zalmen!
Hoezeer verschillen hiervan de cypressen-moerassen van Florida, waarvan de grootste een oppervlakte van millioene hectaren beslaat! De geharde pioniers, die het ontdekten, gaven het, getroffen door zijn somberen aanblik, den naam van „the great dismal" (het groote spook). Uit de stilstaande, zwarte wateren, groeien cypressen, met zwarte phantastische mosklompen bedekt, wier kroonen de zonnestralen zoo goed als buitensluiten. Op het donkere, stille water, drijven huiveringwekkende alligators, aan grauwe boomstammen gelijk, onbewegelijk, nu en dan den bek wijd openend en met gedruisch de groote kaken toeklappend, doch daarbij altijd op de loer. Om de



stammen kronkelen zich zwarte waterslangen, kruipen schorpioenen, ontzettende dnizendpooten en de groote g|fcge vogelspmMoert de tolibri. In het moe,Ï huist «le reuzenkikvorsch brullend als een stier de gevreesde alligator-schildpad en allerlei wormen; een
were /an V°T Z°ndvl0ed! een huiveringwekkende wereld, waardoor voor even honderd jaren noc
weggeloopen negerslaven met bloedenden rug heen kropen om zich schuw te verbergen.
oncJwlWl "itgestrekte stePPen "jdt de Tartaar onder distels, die meer dan een manshoogte hebben-
e'kelToT T™* ee»
iktle voldoende moet zijn voor den maaltijd van
meer dan een Russischen soldaat; daar draagt ook
soort doornappel holle vruchten zoo groot als
een hoofd. Als de storm over de vlakte gfert dan
Wel YT Z1Ch hCnen honderde ^n zulke stekelige kogels, die hoog m de lucht dansen en rondom den
tisTer V !efn' Tat blJ maneschiJn een zeer fantas-
roode tuln H ^ V00rJaar echter, kleedt een
. , , , P f® stePPen in onafzienbare verte met een
& i in u ' en m Daurië verandert een kleine zwaardlelie haar in een hemelsblauwe zee.
de nlDe,WereId hoort echter "iet aan de reuzen onder
p anten, maar aan de grassen. Deze slanke holle ££ weete grMsm-
' " ; alt,jd <i»omen, zich steeds bnigend
gestrekt" ,™ ha<,r' Zij VOTme" de
S wee l'T™ ™ ,savanna's. bedekken hoog ng <e pampa s en de steppen. Zij hebben
15



volgens het woord Gods na den val: „gij zult liet kruid, het gras des velds eten," tot taak d« menschen
te voeden. ,
Overeenkomst met deze grassen hebben de elegante palmen, de aristocraten der plantenwereld. Ook deze zijn zeer mild met edele gaven, b.v de sagopalm, rijk aan meel, de edele, nuttige cocospalm enz In het gloeiende zand der Sahara vormt de dadelpalm groene oasen. Waar midden in de woestijn een soms zeer krachtige bron ontspringt, vormen duizende palmen, in Biskra 140,000, met liun slanke stammen, lange zuilengaanderijen er omheen, terwijl de kronen als een dom vormen. Onder deze palmen groeit dikwijls een dichte weide en om de stammen slaan schoonbloeiende slingerplanten haar ranken. Tevreden met hun eenvoudig leven en daai ij gastvrij kennen de bewoners van deze oasen maar drie aardsche goederen: het water, de dadel en den kameel, waarmee zij van het eene palmeneilanc naar het andere trekken, midden door de heete zee van Satan. „Bahr el Schaïtan" waarop de booze Djins aan den versmachtenden reiziger fatamorganas van heldere meeren en schaduwrijke bosschen met
witte moskeën voortooveren.
Ook in deze plantenwereld heerscht de Schepper vrii en vraagt niet naar de regelen en besluiten van ons verstand. Evenals in de afgronden van den oceaan ondanks de duisternis en den druk van ie
water de teerste en bontgekleurdste organismen leven,
groeien op de zandvlakten van Mexico, door de zon



verbrand, op de boomlooze hellingen van de Cordillera's, op de volkomen regenlooze hoogvlakten van Peru saprijke cactusachtige gewassen, b.v. de dikwijls m ansdikke en huishooge fakkelcactus, wier waterrijke vruchten de Indiaan met pijlen naar beneden schiet. Zouden wij ooit hebben gedacht, dat in de poolstreken, op Spitsbergen en Nova-Zembla, waar in een maandenlangen nacht het kwikzilver smeedbaar blijft, het ijs ■n ordt tot staal, het staal echter breekbaar als glas, nog teere planten, vriendelijke bloemen groeien konden? \\ at moet er, terwijl zij maandenlang door en door hard bevroren blijven, van de kleine zieltjes worden, waar moet zich het leven en zijn warmte verbergen? Ln toch, wanneer de bleeke zon maar weer verschijnt, groeien schuchter in beschutte rotsspleten, vriendelijk mos, teere planten, groene steenbreken, en bloeien, terwijl zij van de gesmolten sneeuw drinken, wonderschoon. Men vindt er de pool-slaapbol en de noordelijke kamparnile, de kleine poolwilg, een hand hoog met een stam, die nauwelijks een vinger dik is. Wie heeft aan de polen der aarde, deze soorten, die nergens elders voorkomen, geplant?
Waartoe dient de plant? Waartoe heeft God haar geschapen? Op deze vraag antwoordt een natuuronderzoeker, doortrokken van den geest deimoderne wereldbeschouwing: „het doel van het plantenleven is, zich voeden, groeien en zich voort-



planten." Is dat waar, dan heeft zij zichzelt ten doel, leeft alleen voor zichzelf en zouden wij haar evengoed kunnen missen. Wanneer men de christelijke en de onchristelijke wereldbeschouwing met elkander vergelijkt, dan valt altijd weer het volkomen ontbreken van een doel bij de laatste ons op. Wat zichzelf ten doel heeft, heeft geen doel; dat behoort tot de axioma's, in de ziel ingegraveerd, die geen bewijs noodig hebben. Wanneer alles wat bestaat, slechts bestaat om te bestaan, dan zou het ook ieder oogenblik geheel en al en voor eeuwig kunnen ophouden te bestaan; dan heeft niemand schade er bij, omdat het toch alleen om zichzelf bestond. Neen, zoo staat de zaak niet, alles wat door God geschapen is, hee t ten doel één te dienen die hooger is dan hijzelt. opdat zijn bestaan recht en beteekenis zou erlangen. Zoo bestonden reeds in 't paradijs alle boomen, de boom des levens en de boom der kennisse daaronder begrepen, ook zeker opdat zij vroolijk zouden groeien en bloeien, maar toch vooral, opdat één, hooger dan zij, Adam, van hunne vrucht zou eten. Zoo heeft God ook deze groote en schoone schepping, de plant tot groote en schoone doeleinden geschapen,
^Allereerst zijn er algemeene plichten, die iedere plant, het kleinste onkruid, de distel en de doornstruik evenzoo goed te vervullen heeft als de palm of het
graan. De allereerste taak is de nog altijd voortdurende
reiniging der lucht door menschen en dieren ongeschikt gemaakt om in te ademen. Zij toch ademen koolzuur uit, dat spoedig, omdat het zwaarder is dan de lucht,



zich als een gaslaag op de aarde zou leggen en waarin, zooals in de Hondsgrot, dieren en menschen zouden verstikken. De plant vervaardigt er de koolstof uit die wij niet kunnen maken. (Als wij dat konden,' konden wij ook de hoop koesteren, diamanten te maken, deze zuivere, gekristalliseerde koolstof. Het is toch niet louter poëzie als Jokaï de steenkool „zwarte diamant" noemt). Hoe kolossaal deze arbeid der planten is, toont G. Buchner aan: „Wanneer", zoo zegt hij, „de planten jaarlijks, zooals men berekend heeft, 90 billioen kilogram C O2 produceeren, worden daardoor 60 billioen kilogram zuurstof aan de lucht hergeven, die menschen en dieren inademen kunnen" Wat een arbeid verrichten deze stille, schoon bloeiende en groeiende planten!
Een tweede, ook nuttige, veelomvattende taak van de plantenbedekking is de regeling van den kringloop der wateren. Zij neemt groote hoeveelheden regenwater op, ademt ze in, verdeelt ze door tallooze blaadjes en grashalmen, waaraan zij blijven hangen en weer verdampen, waardoor zij de lucht voor langen tijd vochtig houden. „De groote mosvelden" zegt E. Reclus, „die de anders kale bergen van Schotland en Ierland bedekken, zijn echte meren, die millioenen tonnen regenwater bevatten". Als de plant er niet was, zouden bij iedere regenbui, zooals men zien kan op bergen waar alle boomen gekapt zijn, wilde, vernielende watervloeden langs de hellingen zich afstorten, alle teelaarde met zich van de kale rotsen meesleepen, en de bodem zou



dadelijk weer dor, droog en verbrand zijn. Overstrooming en droogte wisselden elkander af. Ook vormt de plant voortdurend den humus, de vruchtbare aardlaag, waarin zij alleen groeien kan. Haar wortels doen de steenen springen en maken ze kleiner, zoodat hun zouten zich in het water oplossen en hun afval een lossen grond en een vruchtbare mest vormt.
Ten slotte is dit het groote nut der planten, da zij voortdurend ontzaggelijke hoeveelheden brandstof bereiden. Zonder hout, zouden vele koude landen zooals wij het hierboven van Noord-Siberië aangetoond hebben, onbewoonbaar zijn. En iedereen weet, hoe onontbeerlijk deze brandstof is tot bereiding van
spijzen. ..
Reeds deze algemeene diensten zijn zoo groot en
grijpen zoo zeer in ons leven in, dat wij hunne beteekenis nauwelijks kunnen verstaan. Reeds door dit alles hebben wij recht te zeggen: ons bestaan berust op de plant. Toch doet zij een werk, nog gewichtiger voor ons en dat wij nog minder missen kunnen. AJ voedt de geheele dierenwereld en de gansche menschheid Tusschen ons en het anorganische gaapt een klooi, die wij niet overbruggen kunnen. Hoe schoon ook het rijk der mineralen, de wereld der kristallen en edelgesteenten, der metalen en van hare merkwaardige
verbindingen ook zij, voor het leven hebben wij er
geen nut van; wij kunnen ze met eten en zou en hulpeloos en radeloos sterven in een wereld van louter „oud en diamanten. Wij kunnen ons slechts voeden met dat wat leeft en wij kunnen mets levends scheppen.



Maar wat wij niet kunnen, wat ook geen dier kan, dat doet de plant. Zij heeft de wonderbare macht het anorganische tot organisch te maken, het doode te vervormen tot iets dat leeft en uit gesteente teelaarde, regenwater en zonnekrachten iets eetbaars, voedzaams en smakelijks te fabriceeren. Waarlijk dat is iets wonderbaars! Zoo voedt ieder, nog zoo veracht onkruidje, diertjes; zoo dienen op degansche aarde, onmetelijke massa's gras tot voedsel van het dier en worden, omgezet jaar op jaar, in millioenen centenaars vleesch en melk, waarvan wij ons voeden. En wat zullen wij zeggen van de ongeloofelijke massa's koren, olie en wijn die ook jaarlijks door de plant, «leze wonderbare fabriek, worden geproduceerd; wat van de evengroote hoeveelheden rijst, Turksche tarwe enz., waarvan een vierde der menschheid, 400 millioen Clnneezen en Indiërs leven? Volgens het oogstbericht van het Centraalbureau voor de statistiek bedroeg de laatste Russische oogst aan rogge: 1.413.000.000 pud (= 40 pond); aan tarwe: 754.000.000 pud; aan haver: 882.000.000 pud; aan gerst: 301.000.000 pud, aan andere graangewassen: 321.000.000 pud! Dat alles'heeft in één eenig land een kleine halm voortgebracht, die nauwelijks een vogel kan dragen en dat in één jaar. Niet aan sterke boomen, maar aan deze zwakke, kleine wezens heeft God opgedragen uit steen en water, voor Zijn menschheid het dagelijksch brood te bereiden. Is dat niet goed bezien, even wonderbaar. als wanneer Hij ons dagelijks uit den hemel, brood, als voedzame hagelkorrels b.v. liet regenen?



Ook voor drank zorgt de plant en bereidt jaarlijks vele billioenen liter wijn, appelwijn, (in Frankrijk alleen 900 millioen liter jaarlijks) mexical, *) mee, bier, ook thee, koffie, cacao, enz. Het dier drinkt slechts water, aan den mensch heeft God den wijn geschonken, dit water door de krachten der zon versterkt, door de plant met haar adem en geest doortrokken. Hij belooft aan Zijn volk koren, olie en wijn in overvloed. „En het zal ten dien dage geschieden" spreekt de Heer tot Zijn Volk, dat Hij weder in 't land gebracht heeft: dat Ik verhooren zal; Ik zal den hemel verhooren, en die zal de aarde verhooren. En de aarde zal het koren verhooren, mitgaders den most en de olie en die zullen Israël verhooren." (Hosea 2: 20 21.) Met olie moesten de priesters en koningen gezalfd worden, koren en wijn heeft Christus gesteld tot de hoogste symbolen van geestelijke verkwikking en in Kana heeft Hij het bijbelwoord bevestigd: „Wijn verheugt het hart des menschen." Ja, Hij wil deze vrucht des wijnstoks nieuw met ons drinken in Zijn rijk en dat van Onzen Vader.
Hoeveel bereidt de plant nog niet meer uit aarde en water, aan weldadige of schadelijke, kalmeerende of prikkelende, verzwakkende of versterkende producten, geneesmiddelen en vergiften, pijn- en koortsstillende middelen, suiker, (in Cuba alleen meer dan 1000 millioen kilo jaarlijks) tabak, specerijen en gummi-
*) Algemeene drank in Mexico uit het sap der agava.
Noot v. d. Vertaler.



soorten, oliën, vernissen en krachtige vochten, arak en gember, Spaansche peper en muskaatnoot, myrrhe en wierook, caoutchouc en guttapercha, enz.' Zoo droeg in Engeland alleen de liop in 't jaar 1899 meer dan 60.000 centenaars bloesem; zoo komen op de Azoren reusachtige oranjeboomen voor, die jaarlijks tot 22000 gouden vruchten dragen. Het zou niet veel moeite kosten, in 't Zuiden op een stuk land, slechts een hectare groot, honderde planten, struiken en boomen bijeen te zoeken, die de meest verschillende sappen en vruchten, zoowel voedend als vergiftigd voortbrachten; en dat alles uit denzelfden grond, onder dezelfde zon, met denzelfden neerslag. Welk een wonderbare verscheidenheid der plantenandividualiteit! Hoever overtreffen deze goddelijke apparaten en machines die daar geluidloos en elegant met zonnestralen werken, aan doelmatigheid e n productievermogen, onze geheele, zoo hoog geprezen industrie! Hoe oneindig schooner is een tropisch bosch dan een fabriekstad!
De plant voedt niet slechts de menschheid, zij kleedt haar ook. Daartoe levert zij in Europa alleen 390 millioen kilo hennep en 550 millioen kilo vlas; zij spint daarenboven in Amerika en Indië meer dan 2000 millioen kilometer boom woldraad, en daarenboven nog heel wat schors, alfa *) en andere vezels. Ook dit alles hebben wij aan haar te danken.
•) Alfa een soort gras, waarvan papier gefabriceerd wordt.
Noot v. d. Vertaler.



Dat alles doet nu de plant voor ons. Wat doen wij voor haar ? Voor menigeen misschien een zeer onverwachte vraag; want in ons kleinzielig zelfbehagelijk egoïsme, beschouwen wij de schepping als een voorwerp, goed voor uitbuiting, en wij zijn blijde en trots, wanneer wij er uit halen, wat ons, hoe dan ook, maar van dienst zijn kan. En toch ligt het in de logica der dingen, in de mathematiek van een normale wereld, die in orde is, dat geen dienst besta zonder wederdienst, opdat er niet noodzakelijk ergens of op eenigerlei wijze een deficit ontsta. God plantte een hof en zette den mensch daarin om hem te bebouwen. Hoe ver dit bebouwen van een paiadijsachtige plantenwereld door een zondeloos en onsterfelijk mensch ging, en hoe innig en rijk gezegend de verhouding, de betrekkingen tusschen mensch en plant en plant en mensch waren en hadden kunnen blijven, kunnen wij nu niet meer nagaan. Dat
zullen wij eenmaal in het paradijs ervaren.
ïj€ *
*
„Dat de aarde uitschiete grasscheutjes, kruid, zaadzaaiende, vruchtbaar geboomte, dragende vrucht nacn zijn aard, welks zaad daarin zij.
Het wonder bij de plant is haar zaad, haar vrucht, dat ei, dat kindje, dat, gescheiden van de moeder, nog maanden, jaren, ja eeuwen lang sluimert, droomt tot de aanraking met den grond, het water, en de krachten der zon het uit zijn dikwijls zoo harde schaal te voorschijn roepen tot een vroolijken groei, tot voortbrenging van nieuw zaad, nieuwe



vruchten. Hoe klein en onaanzienlijk is dikwijls zoo'n zaadkorreltje, zelfs bij groote vruchten, dikwijls nauwelijks zoo groot als een zandkorrel, waarvan er toch 250.000 gaan in een struisvogelei, ja soms nog heel wat kleiner. Menige zaadkorrel van mos, paddestoel, wier en varen is voor het bloote oog onzichtbaar; de zaden van de ongeveer 300.000 soorten dezer gewassen, zouden den kleinsten vingerhoed nog niet vullen! Als wij de planten niet kenden en een engel kwam en hield ons als goddelijk geschenk een handvol kleine, zwarte, schijnbaar doode korreltjes voor, met de verzekering, dat in deze korreltjes een levenskracht schuilde, die spoedig aarde en zee met levende, sclioone, ja zelfs ontzaggelijke groote schepselen zou vervullen, waarvan de geheele menschheid, ja ook de gansche dierenwereld zich zou kunnen voeden; en wanneer hij er bijvoegde dat in ieder zoo'n korreltje een levenskracht verborgen was, waaruit door voortdurende teeling meer kracht zou te voorschijn komen, ja grootere, stoffelijke veranderingen zouden plaats grijpen dan door alle menschelijke machines en apparaten — wij zouden hem niet gelooven! Toch is het zoo. Een slaapbol brengt ongeveer 30.000 zaadkorrels voort, ieder hunner kan weer zulk een plant voortbrengen, zoodat er in de derde generatie 900 millioen kinderen zijn, en lang vóór de tiende genoeg, om alle vastelanden met slaapbollen te bedekken. Zoo berekende prof. Gaussin in Genève, dat een graankorrel, bij honderdvoudige opbrengst, en deze is in Syrië en Egypte niet zeldzaam,



in de tiende generatie genoeg graan zou leveren, om alle menschen op de wereld, een jaar te voeden! Wel mocht een proconsul aan den Romeinschen keizer als het schoonste geschenk uit zijn Afrikaansche provincie, een graanplant zenden, met verscheidene honderde aren uit een korrel gegroeid. Wat volheid des levens, wat verkwisting van levenskiemen! Hoe komt het dan dat de aarde niet reeds lang vol is van slaapbollen of tarwe? Omdat vele oorzaken en krachten des doods het leven belagen. Omdat een deel van het zaad op den weg viel, een deel op steenachtige plaatsen, een deel onder de doornen. En omdat het het goddelijk zaad van het Woord evenzoo vergaat, is de wereld nog niet vol van Christenen. rI och blijven beide een groot raadsel, een macht der duisternis!
Met welk een eerbied behoorden wij zulk een zaadje, door God zelf geschapen, dat alle menschelijke krachtsinspanning ver in de schaduw stelt te beschouwen! Nog opmerkelijker dan deze levensvolheid in zoo kleine ruimte, is bij het zaad het behoud der individualiteit. Dit is het mysterie van het zaad. In een klein beetje meel, dat er bij honderde zaden precies eender uitziet en ook bij verschillende soorten van boomen b.v. chemisch eender is samengesteld, ligt reeds de grootte der plant, de vorm harer bladen, de kleur van haar bloesem, de onoverwinnelijke neiging bij de een om naar rechts, bij de ander om naar links te groeien, opgesloten, enz. Kortom, in dit klein beetje stuifmeel en in passieve, onverschillige stof ligt reeds het karakter, het temperament van



het individu, zijn voorkeur voor dezen of genen grond, voor licht of schaduw, zijn nuttigheid of schadelijkheid, zijn geheele levensopenbaring.
God heeft het zaad geschapen om rond te trekken en de aarde te bevolken. Men kan het er aan zien. Hoe doelmatig, hoe elegant verpakt daartoe de plant baar produkten! Appelen, peren, perziken, pruimen, menige groente wordt verpakt in een waterdichte huid, met was gedrenkt of in een kurkschorsch zooals de aardappel; noten, kastantjes gaan in houten en lederen omhulsels; andere in dozijnen doozen, hulzen en kistjes, waarin de zaadjes in merg, dons en wol netjes geordend naast elkander liggen, b.v. bij de cacao, den granaatappel en vele Afrikaansche vruchten. Voor langere zeereizen worden ze ingepakt in harde schalen en een taaie, waterdichte bast, zooals de kokosnoot; hij wordt om verder te kunnen komen, voorzien van schroeven, valschermen en vleugels, opdat de wind hen om de gansche aarde zou kunnen dragen. Andere hebben weerhaken en en klemmen zich vast aan de wol, aan het vel der dieren en worden door hen verder gedragen. Menige plant werpt haar vruchten uit in de verte, zooals bij ons in 't klein de balsaminen, maar op groote schaal een Afrikaansche noot, die openspringt met een knal als een pistoolschot en haar zaad met zulk een geweld voortslingert, dat iemand er door gewond zou kunnen worden. Andere, die diep in den oceaan groeien vormen zelf met lucht gevulde zwemblazen, die het zaad of de afgerukte takken naar boven dragen totdat zij



ver weggedreven door de zeestroomingen, op zandigen oever wortel schieten.
* sfc *
En God zeide: „Ziet, Ik heb ulieden al het zaadzaaiende kruid gegeven, dat op de aarde is, en alle geboomte, in hetwelk zaadzaaiende boomvrucht is het zij u tot spijze! (Gen. 1 : 29.)
God heeft ons met de plant ook geestelijk brood geschonken, een wereld van gedachten en begrippen en tegelijdertijd een blik in de harmonie van alle wezens. Evenals de zuil, boomstam, maar ook mensch is, b.v. als Kariatide, zoo zijn de schepen van onze kathedralen, de zuilenrijen van het dennewoud en als men de schoongebouwde pyramide van zoo menige conifeer, b.v. van de Thuja occid. van de Cijpres Lawsonii, van de Wellingtonia aanschouwt, staat men voor verschillende typen van den gothischen Münstertoren, (de classieke architectuur daarentegen, stamt uit de grotten van Indië, zij is de steenplant, de koude, strenge, rechtlijnige kristal.) De taal vloeit over van stamboom, spruit, van den bloeitijd van een volk, een kunst, een letterkunde van groei en vruchtbaarheid, van zaad en vrucht, van verdorren en verwelken. Dit is niet louter beeld en vergelijking, maar berust op dieper liggende analogiën, het getuigt dus van een bestaande verhouding, van een gemeenschappelijken wortel. Door een zuivere vergelijking, zooals Gods Woord ze ons aan de hand doet, wordt uitgesproken de geldigheid van een gemeenschappelijke wet voor tweeërlei wezens.



Aan den eenen kant zien wij dagelijks, hoe de plant ons 't natuurlijk leven geeft, maar aan den anderen kant ook hoe planten door het tweede principe, het leven aantasten en vernietigen. Deze vruchten doen het goede of kwade beginsel, den goeden of boozen geest, die in hen woont, zien en proeven.
Is het niet wonderlijk, dat deze stomme en naar wij me enen bewustelooze wezens, planten des nachts en des doods, den mensch, het evenbeeld Gods, prikk elen tot daden van woede, van wellust, van moord; dat zij hem, zooals opium, en hennep een wereld der phantaisie voortooveren, of in hun sappen €11 vruchten macht hebben, zooals b.v. de dolle kervel of de nachtschaduwbes, en andere, zijn ziel uit deze wereld te voeren in de eeuwigheid. In welke merkwaardige en schrikwekkende betrekkingen treedt daar de organische stof tot het lichaam en de ziel des menschen! Hoe geheimzinnig en donker vertoonen zich hier de wederzijdsche invloeden van stof en geest, de diepliggende, onverklaarbare, door geen logika te veranderen sympathiën en antipathiën, de voorkeur en de afkeur van den enkelen mensch voor dit ot dat plantaardig voedsel, dezen of genen drank. Waarlijk niet de materialistische opvatting, die de krachten der ziel beschouwt als product deivoeding wordt bij den Christen versterkt door zulke waarnemingen, maar veeleer de hoogere beschouwing, dat de ziel des menschen in enge betrekking staat tot alle krachten, waarmede God Zijn schepping en al Zijn schepselen vervuld heeft.



Een groot, een machtig geheim, reikende tot in den hemel, is deze voortdurende assimilatie in de schepping door het eten! Reeds de wijze waarop de mensch eet en drinkt, 't zij haastig of langzaam, schrokkig of kalm, veel of weinig, is een onbedriegelijk teeken van de wijze en manier, waarop zijn ziel de schepping in zich opneemt, en zich geestelijk er door voedt, evenzoo goed als het genot, dat hij bij 't eten ondervindt. Meer nog echter de keus van zijn spijzen en dranken. De spijslijst en de bibliotheek van een mensch toonen aan, waarvan hij leeft, wat hij 't liefste en dus 't gemakkelijkst in zich opneemt, wat dus 't meest op hem inwerkt, wat hem het meest iets van eigen geest en kracht mededeelt. Wat een rijk en diepzinnig onderwerp, dat van den smaak, zoowel wat lichaam, als wat ziel en geest aangaat! Deze drie toch zijn onafscheidelijk verbonden, zoowel bij den asceet als bij den drinkebroer, bij den vegetariër evengoed als bij den bon-vivant. Niet zonder verbazing ziet men alle volkeren der wereld, van de vroegste tijden af zich naast dat, wat zij noodzakelijk noodig hebben voor voedsel, een bedwelmenden of verdoovenden drank brouwen en dien ver stellen boven het dagelijksch brood. Het stemt weemoedig, te zien hoe de mensch voortdurend dringend smeekt aan de stof, aan de plant, hem zwakke door de zorgen gebogene, iets van haar levenskrachten te schenken, tot opwekking; iets van haar verdoovende sappen, opdat hij zijn leed een weinig vergete, onverschillig of dit geschiedt door



wijn of arak, door opium of tabak, thee of koffie.
is ook het misbruik te verwerpen, dat de gevallen mensch ervan maakt, hij blijft toch gerechtigd de krachten van de wereld der planten te gebruiken, want daartoe heeft God ze ons gegeven; (Gen. 1 ; 29, 30; Gen. 2 : 16)- en eenmaal zullen wij eten van alle boomen' van iet paradijs, en zal Christus met ons wijn drinken in het rijk Zijns Vaders.
r A n626 ,"Plant der Serechtigheid, deze vijgeboom ls het eigenlljk doel, zoowel van de plant als van den mensch. Hij mag niet als het dier, met het hoofd naar den grond, schrokkig naar voedsel zoeken en alles verslinden wat zijn lust opwekt en daarom altijd m een hatelijken strijd met anderen gewikkeld zijn. Plant en zaaier hebben een andere levenstaak; zij moeten zelfverloochenend en stil in /.u ize gekeerd, het aangezicht naar de zon gericht geduldig kracht en vruchtbaarheid verwachten van' de hemelsche krachten. Zij hebben de stoffen dezer wereld, de sappen van den aardschen humus en het water der verdrukking tot edele beelden te verwerken en vruchten, ja vruchten bovenal voort te
vZfZVm°eten zaadkorrels der eeuwigheid laten , om even of de menigte ze vertreedt, de doornen ze verstikken, of zij op steenachtige plaatsen
Dat TT/ r g°eden gr°nd W6er -uitdragen Dat laat de plant en de zaaier aan God over, en zij
zaaien op hoop, zoolang zij leven.
Maar, zegt Christus, er zijn andere planten, „die
16



mijn Vader niet geplant heeft» die alle ontworteld zullen worden, „slechte boomen, die geen goede vruchten voortbrengen kunnen." In deze helsche planten heeft de god dezer wereld zijn krachten uitgestort. Deze doen niet uit denzelfden bodem als de andere, koren, olie en wijn te voorschijn komen, maar vergiftigde sappen, vruchten, die verderf brengen, haar doornen schrammen bloedig, haar stekels blijven smartelijk in 't hart vastzitten; haar sappen en krachten en haar vruchten, haar woord, haar geschrift verlammen de kracht, verblinden het'oog, brengen de ziel in verwarring; zij veroorzaken waanzinnigheid en verstikken de ziel in geestelijke donkerheid verdoovenden slaap, versteening en dood ^ at land zal dat zijn, wat een steppe van dorheid en nacli waar zij eeuwig voortwoekeren en de mensch zicli voeden moet van de zelfgekweekte vruchten, sodomsappelen, vol van bittere, heete asch.
Het eigenlijk wezen, het geheim der planten zullen wij eerst leeren kennen, wanneer wij op de nieuwe aarde, van de vrucht van den boom des levens eten. Dat de plant, hier beneden door ons zoo vaak gering geschat, dat de boom daar eeuwig,groen zal zijn en met zijn vrucht aan de gezaligden krac en leven schenken zal, geeft hen voor de geloovigen een beteekenis. een waardigheid waarvan onze botanie
niets weet.
* _ *
Bij de schepping der plant spreekt God voor 't
eerst het woord, dat in de scheppingsgeschiedenis



tienmaal wederkeert: een ieder naar zijn aard. Ook wederom een dier groote, schoone, eeuwige scheppingswoorden, die alleen een God spreken kan; een wet en een weldaad tegelijk. Naarmate de ziel grooter
™ Zij dieper en h°og«r van aanleg is erlangt zij temeer naar het vaste en blijvende het plastische, reëele, karakteristische en persoonlijke zi haat des te meer het onbepaalde, veranderlijke' en zwevende het betrekkelijke en relatieve en zij bUert
bitnet rh61<len Waarheid' H°e aanSenaam&doet ''t de" raensch aan, dat in de -scheppino- iode,.
schepsel zijn eigen aard heeft. Welk een genot is het te letten op de individualiteit van esch en olm zoo verschillend en toch zoo vaststaande; welk een
genot te zien hoe de populier groeit volgens de loodlijn
de wilgeboom en de palm met zachte ronding de' £:m de gel>rokcn lijn, de den ïoIg<jM de **
hoek Hoe schoon 1S de onderscheiden vorm de verschillende houding, ja de onderscheiden geestelijke beteekenis van de lelie, de roos, het vioolfje! Hoe ^riendelijk spreekt de gedachte ons toe: mijn God
,e1Jnzie -a Hü j6ft d6ze Pinten geschapen, zooals ik' • ' Hij heeft deze roos, die lelie gevormd geboetseerd, beschilderd, levend gemaakt; zij zijn'
nu" ZTt 7 . ^00 roePt de mensch vol bewondering
van vrl ri i eigendommelijks! en hij spreekt
hii- f f 6n frootsch! maar verachtelijk zegt J . „dat heeft geen karakter." Hij erkent: de appel
van dekJZ T ^ en h°udt het: »veriieze»
mer ven der soort voor „ontaarding". Zoo



is het plicht van den kunstenaar, een ieder ding naar zijn aard" zoo scherp mogelijk te zien en weer Ie o-even. Hoe gelijkvloerscher een mensch is, des te minder onderscheidt hij den aard en de manier jan ziin van een ding, een wezen, een mensch, des minder ziet hij kans ze te beschrijven; zijn heele verhaal vloeit over van uitdrukkingen zonder klem pit en merg, het heeft geen cachet! De taal steun^
óp den aard, wij ^en het zelfstand,g naamwoord
van substans, dat wat op den bodem staatde rotssteen deze granieten basis der taal omdat eei ieder ding is naar zijn aard - zelfstandig. De geheele taal is opgebouwd op de zelfstandige naamwoorden, die God in de zes scheppingsdagen uitsprak ;daai™ herhaalt de bijbel telkens: „en God noemde . Wanneer de taal wijfeit en twijfelt en doorvbe^ dan^enva ^ ook het zelfstandig naamwoord en maakt plaat liet beschrijvende, bijvoegelijk naamwoord. Dan df taal op zand gebouwd en met haar ons denken en onze geheele wereldbeschouwing. Dan kan de Chri ten niet meer naar het goddelijk voorbedd zeeeen: ik ben, die ik ben en die ik zijn zal Hij weet niet wat hij eens was, hij weet totaal van hem nog eens zal worden en zijn onsterfelijkheid verliest voor hem alle waarde. Want de lichamelijke en stoffelijke evolutie, heeft ook een zoodanige van
liet geestelijk princiep of van de ziel ten ge^o g . Voor hem, die gelooft aan de zelfevolutie der organismen,
is de christelijke godsdienst met h^rcf kennis en alle geloof slechts een tijdelijk kijkje op



tegenwoordige evolutie, niet geldend en zonder waarde voor een hoogere trap van ontwikkeling. Men keert terug tot het woord van Democritus: ., Alles vervloeit" er is geen zijn meer, alleen nog een worden, er bestaat niets absoluuts meer, louter iets relatiefs.
En de natuur wijst ook voorbeelden aan van een achterwaartsche evolutie, zooals ook aan den hemel lange perioden van groei vroeger of later vervangen worden door tijdperken van versterving. De bekende Prof. Huxleij spreekt het herhaaldelijk uit: degroote th eorie der evolutie is waarlijk niet alleen te ve reenigen met de gedachte aan een voortdurende vooruitgang, maar evenzoo goed met die aan een achteruitgang, die komen kan. Dan, en dat leeren 1' ransehe evolutionisten, zooals Clemenceau, zal de menschheid weer verliezen al wat zij aan geestelijk goed verworven had, en voor haar einde terugzinken tot de trap v an volkomen, geestelijke stompzinnigheid. Welk een lot!
Dat desniettegenstaande Darwin, met deze theorie, trouwens reeds honderd jaar vroeger door Lamark uitgesproken, zulk een beslag leggen kon op de denkende menschheid, ligt in de kiem van waarheid, die er in x ervat is, namelijk dat God bij Zijn scheppen volgens een vast plan Zijn gedachte ontwikkelt. Een ontwikkeling van h et eenvoudige en lagere tot het hoogere en meer samengestelde is ook in het bijbelsch scheppingsverhaal niet te miskennen. Wij hebben integendeel reeds vroeger gezien, hoe het denkbeeld plant,



in het kristal reeds in schets gebracht, heenwijst op den lateren mensch, en de plant zelf, dat wijst ons de geologie duidelijk aan, zich ontwikkelde van de oorspronkelijke wieren en varens van den derden dag tot de loof- en vruchtboomen van de krijtperiode en den tegenwoordigen tijd. Want een woord (rods is een levend woord, en de bijbel leert ons, dat de mensch met onafwijsbaren drang zich ontwikkelt tot
engel of tot duivel.
Hierbij kwamen bij Darwin, de scherpzinnige opmerkingen omtrent de zoo interessante en merkwaardige geschiktheid van menig organisme, zich te voegen naar de omstandigheden en te schikken in zijn omgeving. Nu lag de gedachte vol bekoring voor 't grijpen, het ontstaan van alle organismen te verklaren uit steeds eenvoudiger organismen en eindelijk uit een „oer-cel" door zulk aanpassingsvermogen, door zulk uitwendige invloeden en factoren, terwijl men lange tijdperken te hulp riep. Omtrent die oer-cel zelf geloofde Darwin, dat de „Schepper haar 't leven ingeblazen had".
Met geestdrift omhelsden geleerden en ongeleerden
deze denkbeelden, tegelijk zoo eenvoudig en zoo machtig. Maar spoedig bleek het, dat de feiten er niet mee overeenstemden, maar dat zij ten duidelijkste de onveranderlijkheid van de soort bewijzen. B.v. de haast en de spoed, de onwederstaanbare drang, waarmee gekweekte planten en dieren, ja ook de mensch, terug keeren tot de oude type, tot de oer-soort, zoodra maaide belemmerende invloeden van cultuur en beschav ing



wegvielen. Zoo keeren alle rozen-, duiven- en hondensoorten spoedig weer terug tot de oorspronkelijke wilde soort. Zoo wordt de boom uit zaad gekweekt, weer tot een wilde. Zoo bewijzen de ingebalsemde katten, ichneumon, krokodillen, ibissen van Oud-Egypte en evenzeer de bloemzaden, gevonden in Keltische graven en tumuli, dat sedert duizende van jaren zelfs onder-afdeelingen geen verandering heeft plaats gegrepen.
Op de meest krachtigste wijze bewijst de nog zeer kort geleden verworven kennis van het leven in diepe zee, hoe weinig invloed de „milieux" van Lamark en de omstandigheden en uiterlijke factoren invloed uitoefenen, op het ontstaan der soorten. In deze abijssaalstreken of rijken van den afgrond heerschen sedert ondenkbare tijden toestanden, die altijd dezelfde zijn, niet onder den invloed van dag en nacht ol jaargetijden staan, toestanden eener zichzelf gelijkblijvende, ijzigkoude temperatuur, ontzachehjken druk, en afwezigheid van licht, in hetzelfde zeewater. Volgens Darwins theorie zou zich nu hier een t_ype, een soort van kleurlooze dieren, zonder oogen hebben moeten ontwikkelen. In plaats daarvan vinden wij hier juist een verbazingwekkende verscheidenheid van de meest verschillende, aan vormen rijke, kleurigste organismen, vaak begaafd met ontzaggelijke oogen. W anneer nu de Darwinist daartegen aanvoert, dat er voor soortveranderingen zeer lange tijdperken noodig zijn, dan antwoordt de gezamenlijke geologie en palaeontologie, dat ook in de



lagenvormingen der aardkorst, die, zooals ook de Darwinisten gelooven, millioenen jaren vertegenwoordigen, duizende soorten plotseling en zonder overgang te voorschijn treden en weer verdwijnen, b.v. in liet begin reeds de tribolieten, de calaraieten, de Sauriërs en Ammonieten van de Jura. Maar daartegenover staan enkele soorten zooals de pijlkreeft en sommige leliesteenen, die zonder een spoor van evolutie, tegenwoordig nog bestaan. Zoo blijft dan liet eindoordeel van de gezamenlijke geologie samengevat in dit woord van Dr. K. Müller, waarlijk geen bijbel geloovige: „Het was een grootsch denkbeeld van Darwin alle organismen uit elkander te doen ontstaan; helaas, een terugblik op de fossiel bewaarde schepselen der verschillende scheppingstijdperken vernietigt dit denkbeeld wederom totaal. (De Natuur 1 Jan. 1893). Zoo hebben zelfs geleerden als Yogt en Virchow, wien de strekking van het Darwinisme slechts welkom kon zijn, het op moeten geven. (Zie „Natuurstudie en Christendom" van Bettex: pag. 148 en 149.) Vooral de zoölogen vallen het hoe langer zoo meer af. Ook Schleiden zegt: „nog nooit ontstond uit het zakdier een amoebe en hieruit een eicel, die na verloop van tijd opgroeide tot een rups van een kapel." Het is onjuist te beweren, dat dier en plant in liet protoplasma hun gemeenschappelijk uitgangspunt hebben. Een zoodanige gemeenschappelijke levenstof van beide rijken bestaat niet. (De Zee, pag. 119.) Zoo werd hardop op het congres van natuuronderzoekers in 1897 verkondigd, dat het Darwinisme op sterven lag.



De Christen treurt niet over dit snelle verval van het Darwinisme; want het bijbelsche: „een ieder naar zijn aard" bevat voor hem een veel schooner, rijker, vruchtbaarder gedachte. Ook hier biedt het geloof aan den geest meer dan het ongeloof. Hoe achtbaar Darwin dan ook persoonlijk moge geweest zijn, zoo kon zijn theorie, door anderen verder doorgetrokken (hij zelf toch zeide, dat hij niet wist of dieren en planten een gemeenschappelijken oorsprong hadden) geen goede vruchten voortbrengen, omdat zij rustte op een valschen grondslag. Ontzaggelijke schade echter heeft zij aangericht, want zij vond een maar al te goed toebereiden bodem in de neiging der tegenwoordige menschheid om zich te ontworstelen aan de harde wet, de norm, het dogma en voor haar geheele denken, rekbare, buigzame, elastische vormen te vinden, die haar veroorlooven, al naar believen, alles of niets te gelooven. Onder zulke omstandigheden kwam een wereld- en scheppingstheorie, volgens welke alles uit alles worden kan, als geroepen voor de meest verschillende richtingen. Alles vervloeit, alles verandert zich, alles is slechts tijdelijke vorm en verschijning, nergens meer de harde, goddelijke rots, waartegen de mensch zich zoo pijnlijk stooten kan! Nu wordt de gansche wereld van den stof en den geest, week, gemakkelijk; men kan haar zonder moeite aanpassen aan al zijne lusten en voor alles een verontschuldiging en rechtvaardiging vi nden.
Wanneer Lombroso en andere na hem uitroepen:



de spitsboef kan het niet helpen dat hij er een is. Erfelijke belasting! Te weinig of te veel phosfor! Ik zie het hem aan dat hij delinquente nato is. Gij hebt geen recht hem te straffen, het moorden is bij hem alleen aandrift van zijn natuur; dan zijn dat al te gader Darwinistische consequenties.
Wanneer de socialisten uitroepen: Die niet. sterk genoeg is om te staan moet onder den voet getreden worden; humaniteit is niet anders dan een sparen van onnutte exemplaren, van den stof. die uitgeworpen moest worden ten bate van het geheel. Hoe sneller de elementen, die tot paren ongeschikt zijn, uitsterven, des te beter. Tevredenheid is een pest, dan is dat alles consequent Darwinisme.
Wanneer bekende professoren, rechtsgeleerden, philosophen uitroepen: „Daar zijn geeii onveranderlijke beginselen van het recht, maar het recht is het product der gangbare beschouwingen eener periode, wanneer zij eveneens loochenen, dat er absolute wetten zijn voor het schoone, het ware, het goede en ook de zedelijke wereldorde aanzien voor een opvattin», die met elk tijdperk verandert, wanneer iemand ziek tot de uitspraak laat verlokken: „alle gehoorzaamheid is onzedelijk, zooal niet in de daad, dan toch in de gezindheid", dan is dat Darwinistische wijsbegeerte.
Wanneer moderne theologen uitspreken. „Dogma en kanon zijn een stuk van het verleden, waarin wij ons niet meer thuisvoelen; het Nieuwe Testament behoort niet in Duitschland, maar in het verre Galilea, dat wij niet meer kennen; de Christus, die



a ooi 2000 jaar, als Jood in Palestina leefde, kan ons geen antwoord geven op de vragen, welke de christelijke vroomheid van den dag opwerpt", dan is dat alles Darwinistische theologie.
Zoo w reekt zich op alle gebied de loochening van het goddelijk woord: „een ieder naar zijn, aard". De mensch kan niet ongestraft van Gods Woord iets afdoen, nog iets daartoe doen: „Het Woord zullen zij laten staan! Dat alles heeft het Darwinisme op zijn geweten, omdat het inplaats van God als schepper dichter bij Zijn schepsel te brengen, Hem er verder van heeft verwijderd, ja Hem voor menigeen uit de schepping geheel weggevaagd heeft.
^ 00r Hem in de plaats toch heeft men aan de natuurkrachten en stoffelijke factoren van het leven een veel te grooten en overwegenden, een geheel onbewezen, ja valschen invloed toegekend.
Maar, zoo zegt menig beschaafd mensch heden ten dage bijna verontwaardigd, men kan toch Darwinist en daarbij goed Christen zijn. Zeker, wanneer men tevreden is een halve Darwinist en een halve Clnisten te zijn. Maar in t rijk des geestes vormen twee halven nog geen geheel. Wie aan de groote bijbelsche wereldbeschouwing uit één stuk gehouwen van Gen. 1 tot Openbaring 22 zich vastklemt, wie gelooft aan het feit, dat de mensch geschapen is naar Gods beeld en aan zijn goddelijken stamboom: de zoon van Seth, de zoon van Adam, de zoon van God (Luc. 3 : :J8), hij kan geen Darwinist zijn. Wie niet gelooft aan Mozes heeft geen recht zich een Christen



te noemen; lieeft Christus niet tot de Joden gezegd. „Want indien gij Mozes geloofd et zoo zoudt gij mij gelooven; maar zoo gij zijne schriften niet gelooft hoe zult gij aan mijne woorden gelooven? (Joh. 5 : 46—47).
Wij echter willen Mozes gelooven en God danken voor het machtige woord : „een ieder naar zijn aard".



HOOFDSTUK VII.
Zon, maan en sterren.
(Gen. 1 : 14—19).
En God zeide: Dat er lichten zijn in het uitspansel des hemels om scheiding te maken tusschen den dag en tubssclien den nacht, en dat zij zijn tot teekenen en tot gezette tijden, en tot dagen en jaren! En dat zij zijn tot lichten in het 'uitspansel des hemels om licht te geven op de aarde! En het was alzoo. God dan maakte die twee groote lichten; dat groote licht tot heerschappij des daags, en dat kleine licht tot heerschappij des nachts; ook de sterren. En God stelde ze in het uitspansel des hemels, om licht te geven op de aarde, en om te heersclien op den dag en in den nacht en om scheiding te maken tusschen het licht en tusschen de duisternis. En God zag, dat het goed tvas. Toen was het avond geweest en het was morgen geweest, de vierde dag. (Gen. 1 : 14—19).
Hoe is het mogelijk! heeft reeds menigeen uitgeroepen, de zon pas geschapen op den vierden dag en eerst nadat het plantenrijk er reeds was. Stel u gerust ; Mozes, onderwezen in alle wijsheid der Egypte•naren, wist wat hij schreef. Volgens de theorie van Kant en Laplace heeft het zonnestelsel zich gevormd door samentrekking en ronding uit een oer-nevel, waarbij later uit de centraal-lichamen, die nog in



vloeibaren gasvormigen toestand waren, zich tengevolge van de middelpuntvliedende kracht achtereenvolgens ringen afscheidden. Deze spatten uiteen en daaruit ontstonden planeten. Bij deze planeten herhaalde zich de ringvorming, waarvan wij bij Saturnus een prachtig voorbeeld hebben. Uit deze ringen ontstonden manen (zoodat vele sterrekundigen aannemen, dat wij ieder oogenblik het uiteenspatten van de vloeibare of gasvormige ringen van Saturnus tegemoet kunnen zien).
Volgens deze theorie, die buiten quaestie het ontstaan van het zonnestelsel 't beste verklaart, zouden de buitenste ringen zich eerst tot sfeeren vormen en zoo verder naar het middelpuut toe. Zoo zou de aarde ontstaan zijn „vóór Venus en Mercurius en wat ons nu vooral belang inboezemt," vóór de zon, die nog een vervloeiende massa vormde. Eerst lang na de vorming der aarde trad, volgens Moldenhauer, de zon uit den wereldnevel te voorschijn, als een kleine, scherp begrensde schijf in verblindend licht. Dit komt juist overeen met het bijbelsch bericht: op den vierden dag bereidde God de zon toe (asah: in orde maken; niet: bara: schiep) en plaatste haar als een licht aan het hemelgewelf. „Hoe juist!" roept hier Prof. Quenstedt uit, „want de kleine aarde moest zich lang afgegrond hebben vóór de groote zon."
Van den vierden dag af ontstonden er op de aarde korte, aardsche dagen en nachten, waarvan duizende en nog eens duizende tot een lichtperiode, tot één scheppingsdag en derhalve ook tot één scheppingsnacht



behoorden, zoodat ook hier weer zooals altijd in het heelal het kleine in het groote, als een beeld ervan, vervat is.
Ja, God heeft zon en maan op den vierden, grooten scheppingsdag bereid, klaargemaakt. „Hij heeft ze gezet „in het uitspansel des hemels" — wie zou het anders gedaan hebben? om van nu voortaan den dag en den nacht te beheerschen. Hier stelt zich de bijbel niet, zooals dikwijls gezegd wordt, op het ptolomaeische standpunt. Hij toch spreekt met geen woord van overgaande kristalsfeeren aan den hemel, nog van in elkander samengestelde bijcirkels, die planeten om de aarde beschrijven, hij leert nergens, dat de aarde om de zon draait, maar hij stelt zich, om voor de gansche menschheid verstaanbaar te zijn op het algemeene, menschelijke, geocentrische standpunt (dat van de aarde als middelpunt uitgaat.) Laten zij, die hem dat kwalijk nemen en dat als onwetenheid toerekenen eerst zichzelf maar eens o nderhanden nemen. Alle zonder uitzondering, om 't even of ze geleerd of ongeleerd zijn, keizer of onderdaan, rijk of arm, geleerde en sterrekundige, spreken en schrijven zelfs in wetenschappelijke voordrachten en verhandelingen van den loop der zon, van zonsopgang en zonsondergang en van den stand der planeten. Zij zeggen alle: de zon, de maan, de sterren staan aan den hemel; maar de zon loopt niet, gaat niet op, en niet onder en de sterren staan evenmin als de zon aan den hemel. Zoo spreken zij van vaste sterren en van de nieuwe maan, en toch is geen enkele ster een vaste, maar zij alle vliegen, jagen door de ruimte



en de maan blijft altijd de oude! Onze gelieele taal is geocentrisch en zal dat wel altijd blijven, en niemand denkt er over den dichter te beschuldigen van onwaa rheid of onkunde wanneer hij spreekt van „de groote lamp aan het hemelgewelf" of zingt: „Boven alle toppen daar is rust, ofschoon geen enkel atoom op aarde ooit rust, maar met haar zich omwentelt en in razende vlucht om de zon draait".
En nu zou men verlangen van den bijbel, geschreven voor de gansche menschlieid, voor onwetende en onbeschaafde volkeren, grijsaards, vrouwen en kinderen van alle eeuw, dat hij niet zou zeggen: „De zon ging op boven de aarde, als Lot te Zoar inkwam' . (Gen. 19 : 23). Neen, dat zou moeten luiden: opdat oogenblik scheen, tengevolge van de aswenteling dolaarde, maar met een verschil van een kwartier, veroorzaakt door den lichttijd en de straalbreking van de atmosfeer, de zon aan den horizont op te gaan! Ook een heliocentrisch standpunt (helios — de zon) zou even onjuist geweest zijn als het geocentrische want ook de zon is, niet het rustende middelpunt deiwereld, maar ook zij beweegt zich evenzeer om een onbekend middelpunt. En al ontdekten wij nu ook deze centraalzon in het sterrebeeld van Hercules, ot in de Alcyone van het Zevengesternte, dan wisten wij nog altijd niet om welk middelpunt deze zich wederom beweegt. Zoo is het niet waar, dat de maan kringen of ellipsen beschrijft om de aarde en de aarde wederom om de zon. Zij zeilen veeleer dooide ruimte en om middelpunten, die wij niet kennen.



langs ons onbekende, zeer samengestelde kromme lijnen, waarvoor de menschelijke taal geen woord bezit. Hier, als in zoo menig ander geval in de schepping, zal de menschelijke taal nooit absolute waarheid uitdrukken en wanneer God zulks gedaan had in Zijn woord, dan zou ook de grootste geleerde Hem niet verstaan. Maar als een Vader spreekt God kinderlijk tot Zijn kinderen en stelt zich op hun standpunt.
Zoolang de mensch op aarde leeft, daarop arbeidt, weent en sterft, zal in zijn taal, evenals in zijn voorstelling deze aarde ondanks en bij alle astronomische kennis het vaststaande middelpunt van zijn zijn en doen blijven. Zij, die het zoo hard uitschreeuwen, dat de ontdekking van Kopernicus de grondslag van onze wereldopvatting heeft veranderd, bedriegen zich. Aan de wereldbeschouwing der menschheid hebben deze sterrekundige ontdekkingen evenmin als die der microscopie — hoezeer zij ook den horizont van hen, die over de natuur nadenken hebben verwijd — zoo goed als niets veranderd. Zien wij niet dagelijks, dat juist degene, die er in groeien, dat de nieuwe astronomie den ouden bijbel overwonnen heeft, in plaats van nu eens een waarlijk verheven kosmische wereldbeschouwing aan te kleven, hoe langer zoo meer een lage, door en door aardsche gezindheid openbaren en wel waarlijk deze kleine wereld als het middelpunt hunner wereldbeschouwing beschouwen. De aarde? Neen, alleen het stukje ervan, dat hun toebehoort en dan nog een paar aangrenzende. Stellen zij misschien belang m de geheele menschheid ? Niets minder dan
17



dat, maar alleen de enkele individuen, waarmede zij dagelijks omgaan en van wie zij winst of eer, ondeisteuning of genot verwachten. Of God in den beginne den hemel en de aarde schiep, en of Hij eenmaal een nieuwe aarde scheppen zal, dat kan hun weinig schelen.
Evenals ieder mensch krachtens de eenheid en de ikheid van zijn ziel zichzelf tot het middelpunt der wereld maakt en het heelal met zichzelf in betrekking brengt, zoo maakt ook de menschheid en dat wel met gelijk recht, de haar gegeven aarde tot middelpunt van haar leven. „De Hemelen zijn des Heeren, maar de aarde heeft Hij aan de menschen gegeven", dat is ook een eeuwig woord, dat waarheid bevat ook omtrent de nieuwe aarde.
De wereld beeldt zich nooit af in ons oog zooals zij is en geen schilder of fotograaf kan ze anders voorstellen dan in een perspectief, dat in zichzelt valscli is, want het maakt de rechte lijnen scheef, het verwijderde klein en wat dicht bij ligt groot. Zoo geeft ook onze taal alleen uitdrukking aan een betrekkelijke en subjectieve wereldbeschouwing, die nooit tot de absoluut ware van de Godheid wordt. Zoo zal er altijd en eeuwig in de opvatting der goddelijke werken een betrekkelijke en subjectieve waarheid voor liet schepsel en een absolute voor den Schepper zijn.
Ook hier legt onze geheele sterrekunde en kosmische kennis getuigenis af tegen een toebereiding der zon in een dag van twaalf uren. Als het geschreven stond, dat God het in twaalf uren gedaan had, zou



ik het gelooven; want Gods woord gaat bij mij boven het weten der menschen, dat zoo onvolkomen is. Omdat het er echter niet staat, is het dwaas, zich terwille van een voorop gezette theologische kosmogonie te verzetten tegen logische gevolgtrekkingen uit waargenomen feiten en bovenal daarbij te gelooven, dat men er den Schepper mee zou verheerlijken.
„Ook de sterren'. Met zijn eigendommelijke, souvereine vrijheid werpt hier het woord Gods, als in t, voorbijgaan, dit machtige woord daarheen, «enigszins als een toevoegel om 't bericht volledig te maken. .Ja ook de sterren heeft God geschapen en gezet aan het uitspansel des hemels. Hij schiep sterren voordat de aarde was. (Job 38.); Hij maakte en bereidde sterren als de zon, ook een ster op den vierden grooten scheppingsdag. Hij bereidt nu nog sterren en rondt ze af, uit lichtende nevelvlekken. Iedere eeuw zien wij er nieuwe aan het firmament, in de voorgaande eeuw dertien, en waarlijk er zullen wel nieuwe duizendtallen zijn in de dicht opeengedrongen sterrenmassa's. Hij strooit zonnen uit in
de wereldruimte als zand aan den oever der zee.
* *
*
Hoewel op aarde het scheppingsproces sedert den zondeval tot stilstand is gekomen en de vreugde Gods over Zijn werk bedorven is, — „Hij kon aldaar niet vele Avonderen doen, vanwege hun ongeloof' — zoo blijft liet toch het wezen Gods Schepper te zijn. Evenals een groot kunstenaar nauwelijks een kunstMerk ten einde heeft gebracht, of hij zint weer op



een ander, zoo is het ook met den Schepper. Onophoudelijk weerklinkt en rolt door het heelal het Eeuwige Woord, zonnen en sterrennevels zijn de vonken van den vuurstroom, dien de ziener zag uitvloeien van den troon van Jehovah.
Hoeveel zou Gods woord ons hebben kunnen vertellen van deze onuitputtelijke, heerlijke scheppingen van licht, vuur en kracht, waarvan elk een groote, afgezonderde persoonlijkheid, een andere gedachte Gods is. „Want de eene ster verschilt in heerlijkheid van de andere ster", (1 Cor. 15 : 41), dit bewijst ook de spectraal analyse.
Maar al had God ons nu ook nog zoo veel boeken gegeven, vol van beschrijving van al deze heerlijkheid, zoo zou dat toch niet meer geweest zijn dan een druppel in den oceaan. Een catalogus toch van de sterren, zichtbaar door groote verrekijkers, met nauwkeurige opgaaf van haar plaats, haar declinatie en ascensie zou 240 deelen bevatten! Wie zou ze lezen? En daarmede zou onze dorst toch nog niet gelescht zijn. Het doel van den bijbel is niet ons reeds hier beneden een helder inzicht te geven in deze heerlijke scheppingen des lichts, trouwens dat zou onmogelijk zijn voor ons beperkt verstand en onze onvolkomen zintuigen, iets gansch anders bedoelt de Schrift, zij wijst ons den weg waarop wij hier op aarde van kinderen der duisternis, kinderen des lichts worden kunnen, die eenmaal in het volle licht de wonderen Gods zullen aanschouwen, in plaats van in de buitenste duisternis er eeuwig blind voor te blijven.



Wel lag het daarentegen in de bedoeling Gods en in Zijn plan met de menschheid, dat op hetzelfde oogenblik waarop zij door de overwinning der stof en de uitvinding van zoovele kunstvolle apparaten tot ontwikkeling van het wereldverkeer, in het ..comfort" en het genot van het leven dreigde te verzinken, haar als tegenwicht wijde horizonten te openen in de onuitsprekelijke heerlijkheid van de wereld der vaste sterren door het gebruik van verrekijker, spectroscoop en photografie. Door al deze dingen roept God haar toe: „Heft uwe oogen op naar den hemel! Wie heeft alle deze dingen geschapen?" Vele echter zien dat alles en beroemen zich op zichzelf en hun wetenschap, waardoor zij zulke dingen hebben ontdekt en trekken uit de onmetelijke grootheid dezer schepping de conclusie .... dat er geen Schepper is; uit al deze ontelbare wonderen de slotsom .... dat God geen wonderen kan doen.
Reeds met het bloote oog bezien is het hemelgewelf, bezaaid met fonkelende lichten, een aangrijpend schouwspel, maar wanneer gij de pliotographische opname van een deel des hemels, b.v. in Dennert's sterrekundige atlas ziet, dan staat ge eerst recht verbaasd en verslagen. Zoo dicht op elkaar, dat de hemelruimte er nauwelijks door te zien is, staan daar de kleine en groote zonnen, de lichtnevels en sterrennevels, — één zee van bouwwerken des lichts! Als men nu daarbij zich indenkt, dat deze zonnen allen gekleurd zijn en allen verschillend, en dat zij allen, een ieder op haar eigen baan voortgaan, voortjagen,



vliegen, dan hoort zulk een beeld, dat maai' een quadraat centimeter aan den zichtbaren hemel voorstelt, tot liet meest verhevene wat de menschelijke geest heeft doorzocht. Ieder lichtpuntje stelt daar voor één, ja dikwijls meerdere ontzaggelijke werelden. Zoo fonkelt b.v. in het zuidelijke kruis een kleine ster, voor het bloote oog alleen bij zeer helderen hemel te zien en in den catalogus van het sterre beeld
aangeduid met K. een ster van de zesde grootte. Als
• •
men echter op deze ster een goeden verrekijker richt, dan ziet men vol verbazing een groep van honderd en tien zonnen van allerlei kleur, waaronder twee robijnroode, een marineblauwe, twee smaragdgroene, ook topaasgele en daartusschen vele die schitteren in witte pracht (Flammarion, De Sterren. Pag. 576.) Een parelsnoer van groote, hemelsclie edelgesteenten, waarbij de aarde een onaanzienlijk, grauw zandkorreltje gelijkt. Deze zonnen vormen stellig een liclitfamilie, die door allerlei krachten der aantrekking, der warmte, der electriciteit verbonden is. Door de eeuwen heen, voeren zij hun hemelschen rei-dans uit en prijzen met donderend sfeerengezang hun Schepper. Stellig zijn vele hunner, misschien alle, door planeten omgeven, waarop het leven in oneindige verscheidenheid, den Schepper en Oorsprong van het leven, prijst en lofzingt.
Welk een verscheidenheid en welk een voortdurende beweging onder die zonnen, die daar schijnbaar zoo rustig, ja onbeweeglijk aan het firmament fonkelen! Zij schitteren niet enkel in allerlei kleur,



neen zij veranderen haar kleur ook, nu eens langzaam, dan snel, en altijd zoo, dat zij periodiek weder wit of rood worden. Vele sterren (de z.g. veranderlijke) veranderen ook in helderheid in perioden, soms van dagen, soms van duizende van jaren. Zij schitteren in haar lichtmaximum honderd, ja vijfduizendmaal sterker dan in haar minimum. En alle vliegen, jagen door de ruimte en zingen Gods lof. Zou God hen stom geschapen hebben? Zou het mogelijk zijn, dat zulke ontzaggelijke massa's, die zich bewegen met zoo verbazende snelheid, geen geluid voortbrachten? Onmogelijk. Zij moeten in den aether, hun licht getuigt ervan, machtige trillingen teweeg brengen, golvingen, ook van geluid, die door het heelal stroomen. Door de wisselende snelheid wordt baar gezang nu eens krachtiger, dan weer zwakker; het varieert als haar omloopstijden, het verandert met de steeds veranderende aantrekking, die andere hemellichamen op haar uitoefenen. Ook stemmen, het woeden en bruisen van de elementen op haar oppervlakte, het koken van het water en de uitbarsting van de vulkaan, ja de stemmen van alle schepselen, die op haar zijn, mede in het machtige lied, dat ieder dezer werelden zingt. Hoe heerlijk zal de groote harmonie zijn, die de engelen, groot in kracht, vernemen kunnen, wanneer zij de bevelen Gods dragen van de eene wereld naar de andere. En ook zij stemmen mede in, in het groote loflied der schepping.
Merkwaardig, dat er in de wereld van vaste



sterren, waartoe onze aarde behoort en die met den melkweg den vorm heeft van een afgeplatte lins, geen gemeenschappelijk middelpunt en ook geen gemeenschappelijke beweging in eene richting te vinden is! Wel wentelen duizende zonnen als paren of familiën van sterren, die tot honderde tellen, zich om elkander; wel wandelen de sterren van den Grooten Beer, die van het Zevengesternte, die der Regensterren als afzonderlijke, hemelsclie kudden schapen, een ieder in een bepaalde richting. In andere gewesten des hemels lieerscht, vlg, Secchi, „een regelmatige, ja geometrische ordening." (Dat wijst er op, dat wij daar te doen hebben met een gelijktijdige, tesamenhangende schepping.) In spiralen, die van één middelpunt uitgaan, zijn zonnen als de parelen van een rozenkrans gegroepeerd en met verbazing ziet men zoowel in het middelpunt als ook aan het begin der stralen, telkens een groote, roode ster als leider, den rondedans openen. In andere streken van den hemel, b. v. in den spiraalnevel van den Jachthond, vormen duizende van zonnen, door ontzachelijke uitbarstingen in de ruimte geslingerd, een formeel rad van vuur, waarvan de richting, waarin het zich wentelt, duidelijk te herkennen is aan de omgebogen stralen. Welk een onbegrijpelijke rijkdom der scheppingen in die ongenaakbare verten! Ondertusschen vervolgen millioenen andere zonnen schijnbaar zonder plan, naar Noord en Zuid, Oost en West hun meest verschillende banen in een gewirwar, dat niet te ontwarren is. Nu eens vliegen de grootste 't snelst, dan weer de kleinste; een nietig sterretje



jaagt tienmaal sneller door 't luchtruim dan de groote fcmus, zij legt dagelijks vele millioenen kilometers af, en vliegt in een rechte lijn door ons planetenstelsel als kwam zij uit een onbekend heelal, en ijlde zij naar een ander, dat wij niet kennen en dat niet tot «ns planetenstelsel behoort. Op andere plaatsen aan den hemel, zwemmen eilanden van licht als wolkjes schijnbaar in eeuwige rust, b.v. de zachtblauwe lichtkogel of schijf meer dan 300 quadrillioen maal (f) grooter dan de aarde en met H. IV I aangeduid. Dat zijn geen zonnen, noch aarden, maar onbegrijpeij e heelallen, onbekende oceanen van licht-stof waardoor de snelste adelaar tallooze millioene jaren zou kunnen vliegen. Onder de sterren aan den hemel zijn er enkele, die, al zijn ze ook altijd nog een paar honderdduizend maal grooter dan onze aarde, toch nog kleiner zijn dan de zon. Vele echter zijn grooter, helderder, warmer dan zij en tegenover menig koning en vorst des lichts verschijnt zij als tamelijk onbeduidend. De heerlijke Capella 'b. v. stroomt in één dag een zee van licht in de wereldruimte uit, zoo groot als onze zon in een geheel jaar! Mizar in den Grooten Beer overtreft haar 1400 maal m lichtsterkte; Sirius eindelijk, vroeger rood, nu glanzend wit, is zoo machtig van licht, dat reeds Aristarchus van Samos van haar zeide in donkere voorgevoelen, dat zij een zon was, grooter dan de onze -Nu heeft men berekend, dat zij 5—7000 maal onze zon m glans en ook waarschijnlijk wel in warmte ertreft- Men stelle zich onzen hemel voor vervuld met



vijf duizend zonnen! Dan zou onze aarde dadelijk m Jok en vlammen opgaan en slechts als een wenng onzichtbaar gas in de ruimte blijven voortbestaan Op een afstand van duizende en nog eens duizende mdlioene kilometers, wentelen zich om deze reuzenzon in vele duizende van jaren, aarden of trawanten oo deze millioenen malen grooter dan onze aar e^ , < nog heerlijker schittert de ontzachelijke r0^e ^rktU ' die volgens Elkin, onze zon, in massa SoO.OOO maal overtreft! en eindelijk Regulus, die ,n den letterlijken zin des woords op onmetelijken afstand toch nog a s
een vaste ster van de eerste grootte, voor ons schittert.
Indien zulk een reus, zij het ook op een afstand van duizend millioen kilometer aan ons voorbijging, zou hij onze zon en al haar planeten, zonder dat zij eenigen tegenstand bieden konden, uit haar banen rukken en tot zich trekken als een wervelwind een paar dorre bladeren! Zulke onbegrijpelijke koningen in de wereldruimte beheerschen een gebied, in veiselijking waarmede ons gansche zonnestelsel is als
een tuintje in vergelijking met een koninkrijk.
* *
Waar wij een zooveel uitgebreider kennis hebben van den goddelijken kosmos, hebben wij waarlijk nog meer oorzaak om, zooals David eens deed uit roepen: „Als ik uwen hemel aanzie, het werkuwei vingeren, de maan en de sterren, die Gij bereid hebt; wat is de mensch, dat Gij zijner gedenkt. en de zoon des menschen, dat Gij hem bezoekt. ( s. Omdat echter het vreesachtige, trotsche menschenhar ,



de kunsfc maar al te goed verstaat uit iedere bloem alsem te garen, en wat hem vervullen moest met luid uitjubelende vreugde, te misbruiken als oorzaak van bittere klacht, vraagt hij twijfelend en mismoedig: „Wat ben ik tegenover deze ontzaggelijke scheppingen ? Niet eens een zandkorrel, mijn leven nog geen secunde in deze eeuwigheden, mijn gansche bestaan geheel en al zonder beteekenis. Hoe zou ik kunnen gelooven, dat de God, die tal van zulke werelden schept en regeert, zich om mij zou bekommeren, ieder haar op mijn hoofd zou tellen, ja, mij zou liefhebben met zulk een liefde, dat Hij Zijn eenig geboren Zoon voor mij in den dood gegeven heeft, om mij te maken tot Zijn kind en erfgenaam?" Zou dan een Christen, die verneemt, dat duizende heidenen bekeerd zijn, bekommerd uitroepen: „Ach, nu ben ik niet meer alleen Gods geliefd kind! ?" Zoo spreekt alleen hij, die het niet gaarne hoort, dat God in Zijn liefde vele andere wezens geschapen heeft en ook hen lief heeft. Dat is geen goddelijke, neen een menschelijke, echt dwaze gedachte. Zouden wij scheel zien van nijd, omdat onze God zoo goed is, en zulke heerlijke scheppingen, zeker tot vreugde van tallooze geesten, te voorschijn riep? Dat zulk een gezindheid verre van ons zij, zij heeft gewoond in Satans hart, toen God den mensch schiep. Hoe grooter de hemel der hemelen, des te grooter de zaligheid; hoe meer gezaligden, des te vuriger de liefde; hoe rijker de schepping, des te luider weerklinkt eenmaal het lied op de gouden harpen; hoe meer schepselen den



Schepper loven, des te heerlijker licht en straalt de glans der majesteit uit in het heelal.
Wordt een vuur zwakker of wordt het geheel uitgebluscht, omdat het altijd door meer brandstol krijgt of neemt? Wordt het niet veeleer daardoor een"oceaan, die alles meesleept in zijn gloed? Zoo staat het nu ook met de liefde Gods. Terwijl onze kleinhartige liefde, zich nauwelijks over twee menschen verdeelen kan of zij verliest aan kracht en innigheid, groeit gene, naarmate zij meer wezens omvat, in beide opzichten. Zij kent maat noch perk, hoe meer gezaligden zij omvat, des te grooter wordt de zaligheid van den enkele. Wees maar niet bezorgd, dat zij ooit voor u niet oneindig genoeg zou zijn, dat zij niet ten eeuwige dage onbegrijpelijk veel dieper, hooger en krachtiger zal blijven dan de uwe. Gij beleedigt God door deze gedachte. Ook wat de verhouding aangaat, waarin deze andere heerlijke scheppingen en haar bewoners en beheerscliers, zeker hooger wezens dan wij, tot God staan, wat verandert die aan de beloften, die uw God u gegeven heeft of aan uw verhouding tot Hem? Het zoontje van een keizer ziet dagelijks veel groote mannen vol eerbied tot zijnen vader gaan; generaals, die in beslissende veldslagen honderdduizendei aangevoerd hebben; staatslieden, die beraadslagen over en invloed uitoefenen op de lotgevallen en wetten der volken; vorsten van kunst en van wetenschap; leiders der industrie en des handels. Hoe onbeduidend en onwetend is tegenover hen dit kind! Toch weet hij



het: Ik ben des keizers lieve schat; Vader heeft het mij van ochtend zelf verteld!" Als God ons, zijn gezaligd en tot koningen en priesters maken wil, die voor eeuwig op de nieuwe aarde heerschen zullen, kunnen wij er dan eenig bezwaar in hebben, dat hij op andere verloste werelden andere koningen stelten ook hun Vader wil zijn? Ook hier moet de Christen overgaan uit het relatieve denken van den natuurlijken mensch tot het absolute en ware denken Gods. God ziet u zooals gij zijt, zooals Hij u heeft geschapen. Laat nu duizenden en millioenen in Zijn schepping grooter en hooger zijn dan gij, dat maakt u nog niet kleiner. Ja, indien er zelfs in alle werelden niets ware hooger dan gij, dan zoudt gij daardoor toch nog niets meer en beter zijn dan gij nu zijt. In een eindige wereld, in een eindige schepping is er een middelpunt en een gradatie, iets gewichtigs en iets bijkomstigs, iets dat de wet stelt en de toon aangeeft, en iets dat aan de wet onderworpen is; in de oneindige, goddelijke wereld en schepping is het middelpunt nergens en overal. Ieder is in God hef centrum zijner wereld, en die wereld is voor hem juist zoo groot, zoo uitgestrekt, zoo oneindig, als hij ze zich denken kan. Het kleinste is voor God in zijn kleinheid volkomen; en het grootste en heerlijkste is even oneindig ver van Hem, dus in den grond even zoo oneindig klein als het allerkleinste. Ieder wezen, waaraan Hij zich geven wil als God en Vader, heeft Hem geheel; heeft aan Hem niets meer of niets minder dan Alles.



Ook hierin ligt de zegen van deze kosmische Avereldbeschouwing, dat zij ons klein maakt. Zij toont ons; zooals wij zooeven gezien hebben, onze kleinheid in de wereldruimte. Maar ook in den tijd. Indien wij ons een oogenblik verheffen, nog niet eens tot de tijdsbeschouwing van een onsterfelijken engel in het eeuwige leven, maar tot die van den sterrekundige, wat beteekenen dan de zes duizend jaren, die de menschheid op de aarde heeft doorleefd.' Deze zestig eeuwen, hoe gewichtig en vol beteekems wij ze ook mogen vinden, zouden er op Saturnus slechts twee zijn; voor Neptunus golden zij niet eens twintig van zijn jaren. Zij vormen slechts '/sooo van een der jaren van onze zon en vele van de dubbelzonnen , voor het bloote oog tot een lichtpunt versmolten, zijn in dien tijd nog niet eenmaal om elkander gewenteld. De groote wijzers echter op het uurwerk des hemels, die in zwijgende majesteit en met absolute nauwkeurigheid den gang der aeonen aanwijzen, deze sterrenbeelden en lichthieroglyphen van Gods hand, zijn sinds dien tijd nog geen secunde vooruit gegaan. Wat beteekent dan het le\ en van deze vliegen van één dag, die zich menschen noemen en die deze kleine aarde bewonen? Ja, wat is zelfs het leven der gansche menschheid? Niet sinds zes duizend jaar, neen nauwelijks een eeuw zijn deze 1500 millioen menschen er, die nu de menschheid vormen, in 't jaar 1800 toch waren zij nog met geschapen, in 'tjaar 2000 zullen allen verdwenen zijn van de aarde, overgeplant in de school, in de



Gehenna, in het Paradijs. Zoo vat het woord Gods liet leven der menschen, der volken, der menschheid op. „Nog een kleine tijd en gij zult mij wederom zien" zegt Christus tot zijn apostelen, allereerst met het oog op zijn wederverschijnen na de opstanding. Maar hij roept het toch al zijn broederen toe, en nu zullen spoedig 2000 jaren na dien tijd voorbij gegaan zijn. Wat beteeken zij voor Hem? Een oogenblik. Zoo roept dan de eeuwige Vader aan Zijn gansche schepping toe even goed als aan Zijn volk en Hij vat daarin samen haar gansche geschiedenis en al haar tijden: „Een oogenblik heb ik u verlaten, maar met eeuwige barmhartigheid zal ik u weder tot Mij roepen.
Van meet af drong zich aan de denkende menschheid bij het zien van deze tallooze en voor een gedeelte matelooze werelden, de vraag op: hoeveel geest zou God met deze stof verbonden hebben of met andere woorden: Wat heeft God met het scheppen van zoo heerlijke werelden beoogd? Want dat voelen wij allen, de meening, dat God deze millioene werelden eenvoudig daartoe geschapen zou hebben, dat zij eeuwig dood, levenloos en geesteloos om elkander heen zouden wentelen en door de ruimte vliegen, is dwaas en in strijd met de geheele bijbelsche opvatting der schepping. Zou een God, die zich de levende noemt, en van Wien wij zien, dat hij op aarde ieder hoekje van Zijn schepping zooveel mogelijk tracht te gebruiken en ook den



waterdruppel, de eeuwige sneeuw en de lucht vervult met levende en zelfs onzichtbare wezens, op tallooze werelden niets hebben geschapen, dat leeft en zich beweegt? Ontzaggelijke zeeën, onmetelijke vlakten, zonder één levenskiem, één infusorie of één mosplantje! Onmogelijk! Integendeel, onze tegenwoordige kennis der natuur, die zich zooveel verder uitstrekt, pleit ook in dit opzicht voor een eenheid in de schepping van dezen eenigen God en met recht noemt Kant het een ongerijmdheid het bestaan van bewoners op de hemellichamen te loochenen. De kennis, ons door de spectraalanalyse geschonken, dat de stoffen of elementen, waaruit de meest verwijderde vaste sterren bestaan, dezelfde zijn als die waaruit de aarde bestaat de zekerheid, dat ook daar dezelfde toestanden, krachten en wetten des stofs heerschen als hier benéden; dat ook daar de zwaartekracht zonnen tegen elkander doet vallen, kortom, dat God voor Zijn gelieele schepping dezelfde mathematiek, dezelfde physica en dezelfde chemie heeft in het leven geroepen, dringt ons met overweldigende waarschijnlijkheid het geloof op, dat Hij ook daar persoonlijke geesten en voor werelden, die bewoonbaar ingericht waren, ook bewoners schiep. Laat ons eerst spreken van de planeten van het zonnestelsel, deze zusteraarden, die als wij om de zon draaien en van baailicht en warmte, jaargetijden, dag en nacht ontvangen '. De vroegere bezwaren dat sommige van hen te koud, andere te warm zouden zijn om bewoond te worden, roepen nu slechts een glimlach te voorschijn. God heeft



ons wat meer inzicht geschonken in de macht en uitgebreidheid van het organische leven, en wij weten dat noch de druk van het water en de duisternis in de diepten van den oceaan, noch de ontzettende koude van het Noordpoolijs, ja zelfs de nog grootere van 200° m onze apparaten het vernietigen kan, evenmin als de gloeihitte. Zoo kan het in rijke mate voorhanden zijn, evengoed op den heeten Mercurius, als ook op den kouden Neptunus. Zoo is er geen 'enkel bewijs tegen de bewoonbaarheid van de planeten van ons zonnestelsel; wel is het feit, dat zij bewoond zijn voor een ervan, Terra, tenminste onomstootelijk bewezen; de bewoonbaarheid van Mars is zulks evenzeer, en wat nu de overige betreft op algemeene gronden is zij hoogst waarschijnlijk, en op natuurlijke zeer goed mogelijk.
Beschouwen wij slechts even de drie zusters van onze aarde, de middelste planeten, zoo zien wij, dat deze vier wereldbollen een groep vormen met sterk gelijkende familietrekken. In vergelijking met de asteroïden en groote planeten verschillen zij onderling in grootte en gewicht slechts zeer weinig. De dichtheid van de stof is ook bijna gelijk en veel grooter dan die van Jupiter, Saturnus e. a. Deze vier aarden wentelen zich alle in omtrent vier en twintig uren om haar as. (Voor Venus heeft de directeur Brenner zulks tegenover Schiaparelli voldingend aangetoond.) Dit feit vormt een gewichtige band, een wet des JJ s, aoI beteekenis voor de organismen op deze werelden! Zij bezitten verder een meer of minder
48



dichte atmosfeer, wolken, winden en zeeën en van Mars, ons het naaste, maar ook van Venus weten wij met tamelijk groote zekerheid, dat zij vastelanden, zeeën en ijsmassa's aan de polen hebben. Bij de beschouwing van deze zuster-aarden dringt zich onwederstaanbaar aan den sterrenkundige de gedachte op, dat deze werelden, evenals de aarde, de zetel moeten zijn van talrijke organismen en zielen. „Kortom", zegt Herder zeer fijn, „op iedere zusteraarde leeft, wat op haar leven kan!"
„Tot teekenen en tot gezette tijden en tot dagen en jaren" heeft God lichten gesteld aarj, het uitspansel des hemels. nEn het was alzoo^Vat Hij doet, staat vast. Wat het schepsel met moeite en inspanningtot stand brengt vergaat maar al te spoedig! Van deze teekenen aan den hemel begrijpen wij maar weinig. Indien Gods heelal een geheel is, dan zijn natuurlijk ook deze lichtende werelden, haar toe- en afnemen, haar verschijnen en verdwijnen, haar naderbij komen en zich verwijderen, teekenen voor ons. Maar waarvan zij teekenen zijn weten wij niet; eenmaal zullen wij het beter verstaan, wanneer de menschheid opgeschrikt uit haar slaap, de menscliheid die nu strijd voert om wat stof en slijk, het bemerkt, dat haar doodsuur geslagen heeft en dat zij nu van haar werk rekenschap heeft af te leggen. „En er zullen teekenen zijn in de zon, en maan, en sterren, en op de aarde benauwdheid der volken, met twijfelmoedigheid, als de zee en watergolven groot



geluid zullen geven; en den mensch het hart zal bezwijken van vrees en verwachtingen der dingen, die het aardrijk zullen overkomen: want de krachten der hemelen zullen bewogen worden. En alsdan zullen zij den Zoon des menschen zien komen in een wolk, met groote kracht en heerlijkheid. (Luk. 21: 25 27.)
Tot gezette tijden en tot dagen en jaren. Hoe zouden wij den tijd, deze geheimzinnige verschijning en zijn vlucht meten, indien wij dezen hemelschen chronometer niet hadden? Toen Latude, nadat hij dertig jaren gevangen gezeten had in de Bastille, het daglicht weer aanschouwde, meende hij, dat hij eenige maanden gevangen gezeten had. En bij het eeuwige licht der zonnen, zouden wij ook niet weten, wat tijd is, indien wij het niet aan hare omloopen en banen misschien konden berekenen. Welk een chaos, zou het menschenleven zijn zonder dezen scherpen, onverbiddelijken tijdmeter, dien wij hebben in de hemellichamen; hoe onbepaald, mateloos, zwevend zou het begrip van eigen leven zijn! Zoo en zooveel jaren zijt gij en ben ik oud; hierin ligt een belangrijke bepaling, door God gewild, doelmatig en van groote beteekenis. „Alle mg heeft zijn tijd", spreekt de wijste der menschen alle ding, de vlieg van één dag en de zon, de eenjarige de tweejarige, en de overblijvende plant, de koninkrijken en de volkeren; en in hun stille, geluidlooze oopbaan aan het hemelgewelf, wijzen de werelden van i dezen tlJd aan- V(>or drie duizend jaar was de ster van den kleinen Beer de poolster; nu heeft een ander haar plaats ingenomen; na twaalf duizend jaar



zal Vega aangekomen zijn en daar staan. Maar waar zal dan de menschheid zijn? waar de aarde? Waar Yega zelf! Ook de zonnen roepen het luide uit: Onze
tijden zijn in Uw hand.
Hoe grooten invloed de zon oefent op alle aardsclie schepselen, kunnen wij eigenlijk niet nagaan. De bloem is een beeld der zon. Zij is in grondvorm altijd een schijf met den vruchtvormenden stamper m 't midden, waaromheen in een kring de meeldraden als planeten staan. Deze bloem keert zich naar de zon en staat in een ons onbekend teeder verband tot deze lichtbron. Reeds dit kunnen wij niet verklaren,
dat de plant zoo dorst naar het zonlicht, dat zij, staande
in een donkere ruimte, verscheidene meters hoog opkruipt naar het heldere luchtgaatje. Hoe schoon, dat de valisneria spiralis, die onder water groeit, wanneer zij voelt dat zij op 't punt staat te gaan bloeien, haar stengel spiraalsgewijze verlengt tot de knop boven water in 't zonlicht open kan gaan; is eenmaal de bloei en de vruchtzetting voorbij, dan trekt de plant haar steel tot zich in de diepte terug! Wanneer echter de zonnekoningin de plant al te fel bestraalt, dan richt zoo'n bed jonge boonen als op commando de kanten van zijn bladeren tegen de zon, om minder uit te dampen, evenals een soldaat, die aan een kogelregen blootgesteld is, zich er met de zijde naar toe keert, om minder trefvlakte aan te bieden.
Het is onbegrijpelijk, dat de verschillende bloemen haar zonnetijd kennen en er zich strikt aan houden. Zoo bloeit de een alleen om zes uur 's morgens, de



ander om zeven, een derde om acht; de nachtschoone pas na zonsondergang en de koningin der nacht alleen tusschen middernacht en één uur. Naar deze gegevens heeft Lmneus, zooals bekend is, een aardig bloemenuurwerk samengesteld. Deze tijdsverdeeling echter waaraan de plant ook vasthoudt wanneer de zon niet schijnt, regelt zich naar de hoek, waaronder de zonnestralen op de aarde vallen. Hoe kunnen de planten dat weten of voelen, hoe kan dit alles zulk een verschillenden invloed op hen uitoefenen en hen doen loeien ? \ ooral het bloeien precies te middernacht, ook in een gesloten broeikas is wonderbaar!
Zoo staat het nu ook met haar geur. Mirten en oranjeboomen geuren te sterker, naarmate de zon heeter is. Cacalia septentrionalis ruikt alleen maar in t zonlicht; de geur verdwijnt wanneer men ze in de schaduw zet, en verschijnt weer wanneer ze weer in t volle licht komt. Andere bloemen daarentegen, alle met rouwkleur, merkt Fechner op, ruiken alleen bij zonsondergang. Zoo begint Cereus grandiflorus eerst s avonds om zeven uur geur te verspreiden. Bloemengeuren worden dus niet maar mechanisch door de zonnewarmte uit de bloemensappen gedistilleerd, maar hier heeft men met onbekende invloeden en inwerïngen der zon en evenzeer met gevoeligheden der plant te doen. Zoo smaken volgens Hayne, de bladeren der Cotyledon calycina R in Indië 's morgens zoo zuur als zuring, tegen den middag hebben zij geen smaak, egen den avond zijn ze bitter. Ja, er zijn planten hun kleuren wisselen naar den stand der zon. Het



sterkst is dat 't geval bij de Hibiscus mutabilis; op de Antillen is zijn bloem geregeld 's morgens wit, tegen den middag hoog rood, na zonsondergang helrood. (Descandolle Physiol. II, bl. 724).
Eindelijk zijn er ook planten, die het zonlicht omzetten in electriciteit, b.v. de Phytolacca elect, die 's middags ten twee uur het sterkst electrisch is en op de magneetnaald invloed uitoefent zelfs op verscheidene passen afstand. Een andere plant in 1 exas wijst magnetisch naar de Noordpool! Merkwaardige gevoeligheid voor kosmische krachten, die den mensch ontbreekt.
Het is bekend dat de meest verschillende, ja ook de laagststaande dieren, b. v. weekdieren, verschillenden invloed van de zonnestralen ondergaan; maar ook de visschen in de zee kennen hun tijd. Ieder jaar bijna op denzelfden dag komen de scholen haring van de Noordpool langs de kusten van Noorwegen gezwommen en evenzoo regelmatig verschijnen de sardinen-banken en in de Middellandsche zee de scharen van tonijnen. Tegen de herfst echter verzamelen zich de spreeuwen en ooievaars en beraadslagen te samen of het geen tijd zou worden naai andere landen te trekken. Dat gebrek aan voedsel oorzaak zou zijn van hun heengaan is een praatje, want juist in de herfst is er overvloed van voedsel en dieren, die vastgehouden worden en goed gevoed, vertoonen denzelfden drang en onrust. De steenzwaluw vliegt jaarlijks van de Kaap de Goede Hoop naar de Noordkaap heen en weer; de pluvier en andere vogel* leggen in 't voorjaar 1500 kilometer af, om van



Zuid-Afrika of Australië te komen in 't Noordelijk halfrond en maken dezelfde- reis in de herfst weer terug. (Dr. Perrot.) Ook voor deze schepselen heeft God zon en maan aan het uitspansel des hemels gesteld om hen te geven „teekenen en tijden".
Ook bij menig mensch openbaren zich dergelijke invloeden van de zon. Goethe's levenskracht en opgewektheid b. v. nam af tot den kortsten dag3egon echter 22 December weer toe te nemen. Voor naar de zon gekeerde naturen, die, als de planeten m en van het zonnelicht leven, begint te middernacht wanneer het halfrond dat zij bewonen, zich weer naar de zon keert, de wonderschoone morgenhelft van den dag vol opgewektheid; dan zijn het voor hen prachtige s i ie uren, waarin de morgenster en de lichtwordende ïemel, het opgaan der zon en het vroolijk opleven van de geheele schepping verkondigen; de morgen is voor hen vol scheppende kracht en maar al te snel gaan de uren ervan voorbij; de aarde wendt haar aangezicht altijd meer naar de zon. Maar met den middag, wanneer de aarde zich van de zon afwendt vermindert ook voor zulke menschen de J ijde glans des levens dikwijls op in 't oog loopende manier tot drie uur en tegen zeven uur komt het oogenbhk waarvoor neurasthenie! en zenuwlijders zoo ang zijn en dat de doktoren wel kennen (hypnagogische periode) en daarna de nachtelijke rusteloosheid. J
Ook de ware zon ging eens om drie uur in den namiddag onder, nadat van den middag af duisternis



en doodsschaduw haar omhuld hadden. Want de Schepper dezer zon vervulde als mensch alle harmoniën» die Hij in de schepping gelegd had. De bijbel is voor den nadenkenden onderzoeker vol van teedere, onopzettelijke aanwijzingen van de wereldharmonie en de groote samenhang aller dingen.
Doch niet alleen vriendelijke, levenwekkende invloeden van allerlei aard gaan van de zon met haar licht, haar warmte, haar magnetisme en zeker ook nog met andere, ons onbekende krachten, over de aarde uit.
Van haar ontvangt de aarde levenswarmte en levenskracht. Zonder haar zou zij dood zijn; want hoewel zij vroeger warm en licht was, ligt thans een zoo dikke korst om haar heen, dat de warmte van haar hart, die nog voorhanden is, de temperatuur aan haar oppervlakte slechts ± V30 graad doet stijgen. De zon pompt, zooals wij hiervoor reeds opmerkten, de geheele wereld der wolken uit de zeeën op, en bewerkt den loop der rivieren en den val van de Niagara, de zon kweekt de winden, de moessons en de passaten, de zon trekt het sap der plantenwereld tot zich en doet ze groeien en opwassen, de zon heeft de steenkool gevormd, die wij omzetten in kracht. De zon is de bron van kracht, licht, warmte en leven op aarde. De totale, ons geschonken kracht der zon heeft men geschat op 217.316.000.000.000 paardekracht! Zij is echter waarschijnlijk nog heel wat grooter.
Deze ontzachelijke stroomen van kracht, die de



zon onophoudelijk aan de aarde toezendt op een afstand van 148 millioen kilometer zijn slechts een zeer klein deel van de kracht, die de zon eveneens zonder ophouden in de wereldruimte uitstraalt en die nooit tot haar wederkeert. Als men zich de baan, die de aarde doorloopt, 930 millioen kilometer is zij lang, bezet denkt met dicht naast elkander staande aarden, dan zou een ieder van haar van de zon evenveel licht, kracht en warmte ontvangen als onze aarde. Men stelle zich nu echter eens voor niet de baan, die de aarde beschrijft alleen, maar een volkomen hollen kogel en ook deze bezaaid met millioenen aarden, dan zouden ook deze allen nog evenzeer verlicht en verwarmd worden! En deze onbegrijpelijk groote schatten aan kracht en leven verliezen zich in de wereldruimte! Doelloos? Zeker niet! want niets kan uit God en Zijn heelal gemist worden.
Bij ons menschen ontstaat er bij al onzen arbeid in t eind een tekort; bij God is er steeds meer — altijd een overschot. Steeds vloeit en schuimt bij Hem de gouden beker van kracht en leven over.
Door welke processen vormt God op onze zon zulk licht en zulke kracht? Onze geheele wetenschap weet er geen antwoord op te geven. Zal dat licht allengs zwakker worden? Zeker niet; er staat geschreven. „Het licht der zon zal zevenvoudig zijn als het licht van zeven dagen; ten dage als de Heere de breuk zijns volks zal verbinden." (Jes. 30 : 26.) Het ongeloof denkt, dat de zon zal uitgebluscht woiden, het geloof, dat ook zij heerlijker nog glanzen



zal aan de nieuwe hemelen, al lieeft ook de stad met de gouden straten haar licht niet meer noodig. (Openb. 21 : 23.)
Grootsche typen van het leven aan het hemelgewelf heeft ons God geopenbaard in zon, aarde en maan. Dat ook de sterren zonnen zijn, hebben wij vroeger reeds opgemerkt. Dat om vele van deze zonnen, misschien om alle, planeten of aarden draaien is waarschijnlijk; van Sirius, Procyon, Algol weten wij het. Om deze aarden draaien manen, ook dat weten wij van velen, ja zelfs hebben wij twee kleine satellieten van Mars ontdekt. Merkwaardig is ook in geestelijk opzicht, dat de lichtende zonnen naar gissing, ongeveer duizendmaal grooter zijn dan de niet lichtgevende aarden, terwijl deze op hun beurt weer hare levenlooze manen duizendvoud overtreffen. Zooals men dat zien kan aan Jupiter, Saturnus, Uranus. (Onze aarde met haar maan maakt een uitzondering.) Warm, lichtend, krachtvol leven is alzoo in Gods schepping ver in de meerderheid. Het organische leven, dat wij door subjectieve waarneming dikwijls aanzien voor het eenig mogelijke, is naar de ruimte en hoeveelheid veel minder verbreid, terwijl de stof alleen door elementaire krachten in beweging gebracht, nog millioenenmaal geringer is.
Hoezeer verschilt dit drievoudig leven! Overweldigend ver boven alle aardsche begrippen en menschelijke poëzie verheven, is reeds het weinige, dat wij weten van het zonneleven. Een wereld van vuur,



een millioen twee honderd vijftig duizend maal grooter dan onze aarde, waarin de maan gemakkelijk om de aarde draaien kan op haar tegenwoordigen afstand! Een zee van licht en vlammen, door schrikkelijke orkanen opgezweept tot golven, duizende kilometers hoog, waaruit kolossale rose- of goudgele zuilen en fonteinen van gloeiende waterstof verscheidene malen de middellijn der aarde hoog, in enkele minuten omhoog flitsen, om daarna in geheele stroomen van licht, die wij van hieruit kunnen zien, weer neer te vallen. In dezen oceaan van licht openen zich steeds nieuwe afgronden, waarin onze aarde weg zou zinken en die ons een blik gunnen in nog heetere, gloeiende diepten ? Wie kan zich dat alles voorstellen? Al werden wij daar niet bliksemsnel door de aantrekkingskracht der zon verpletterd, door haar licht verblind, al gingen wij niet door haar warmte in dampvorm op, zoo zouden wij toch geestelijk onbekwaam zijn zulke ontzachelijke verschijnselen in ons op te nemen en te overzien; en onze taal schoot te kort in zelfstandige en bijvoegelijke naamwoorden om ze onder woorden te brengen.
Misschien zouden wij, wanneer wij op de maan verplaatst waren, iets beter in staat zijn wat van deze koude wereld, ook grootsch in haar zwijgen, te begrijpen. Tegen een zwarten hemel, steken bergtoppen af, zoo steil en koen als wij ze nergens vinden op aarde; aan de eene zijde verblindend licht, aan de andere kant onzichtbaar, alleen schaduwomtrekken ziet men. Geen wind waait er, geen regendroppel valt, 't is het aangezicht van een doode met marmerharde, scherp



belijnde trekken! Misschien rekken, volgens de allerjongste ontdekkingen in de diepste dalen waar in elk geval een overblijfsel van een luchtzee, die verging, nog bestaat in 1800 voudige verdunning, armzalige resten van plantengroei, mossen en leverkruid hun leven, misschien stijgt hier en daar uit een sinds lang uitgebluschte vulkaan nog wat rook en damp op; maar wijde vlakten, geheele landen, hooge gebergten zijn dood. Hoe en waartoe schiep God eens deze wereld ?
Midden tusschen deze beide bestaansvormen staat de aarde. In zichzelf heeft zij geen licht en zoo goed als geen kracht meer; wat zij heeft, ontvangt zij van de zon. Maar het weinige, de enkele stralen, die deze koningin uit haren grooten rijkdom aan de arme reikt, zijn toch voldoende om op haar te voorschijn te tooveren een anorganisch en organisch leven, zoo rijk, dat een mensch, al leefde hij duizend jaar, het niet voor een duizendste doorvorschen kan.
Zouden deze drie bestaansvormen, zooals enkele astronomen meenen, drie trappen zijn van een en hetzelfde leven? Zouden alle manen eenmaal bedekt zijn geweest met rijk organisch leven en alle planeten eenmaal liclitstralende zonnen zijn geweest? Wij weten het niet. Toch zou het in overeenstemming zijn met onze meening, dat met den val van Lucifer duisternis en dood inbraken in het lichtend heelal Gods, en dat deze God des doods onvermoeid bezig is met ijskonde handen alle licht- en levenskiemen te verstikken en zooveel werelden des lichts als hij maar bereiken



kan, uit te blusschen. Deze vorst en schepper der duisternis haat het licht. Maar de God des lichts doet telkens meer heldere zonnen ontstaan en eenmaal zal Zijn nieuwe schepping baden in een oceaan van eeuwig licht.
Het is een bedroevend feit voor ons en een beschaming voor geheel onze wetenschap, dat wij van de geheele schepping slechts den buitenkant, de oppervlakte zien. Ook in den letterlijken zin des woords is onze kennis een oppervlakkige. Wij kennen van den boom schors en blad, niet den omloop der sappen en den inwendigen bouw; van den mensch, zelfs van ons eigen lichaam, alleen de uitwendige gestalte, de huid, de oppervlakte, de schaal. Ik heb mijn vriend nog nooit gezien en hij mij ook niet. Hier helpen geen Röntgenstralen. Eerst hierboven worden wij doorzichtig. Zoo is ook onze kennis van de hemellichamen beperkt tot die der lichtstralen, die hun oppervlakte ons toezendt; wij weten niet welke geheimzinnige oorzaken op onze zon en op andere de krachtige polsslagen van hun leven, de regelmatige en periodische toeneming en afneming van licht, de vorming van vlekken en de protuberanzenvorming te voorschijn roepen. Zoo kennen wij ook van de wereld, die wij bewonen, van de aarde, alleen haar oppervlakte met haar vastelanden, bergen en vlakten en wij noemen die „de aarde". Toch is zij met al haar geologische lagen slechts een stuk papier, dat geplakt is op een globe. Dit oppervlak bedraagt slechts 500 millioen vierkante kilometer; de inhoud der aarde echtcr



bedraagt de onbegrijpelijke hoeveelheid van een trillioen 83 billioen kubieke kilometer. (Encke)! Van de samenstelling van het binnenste van onzen aardbol weten wij zoo goed als niéts. Naar haar soortelijk gewicht is zij bijna zesmaal zwaarder dan een evengroote kogel uit water bestaande. Hieruit volgt, omdat steenen gemiddeld 2'/i maal zwaarder zijn dan water, dat de kern uit metalen moet bestaan. Hiermede stemt overeen het feit dat onze steenen en rotsen bestaan uit metaalroest, b.v. kalk uit calcium, kwarts uit silicium, leem uit aluminiumoxyde enz. De aardkorst, waarop wij ons bewegen en wonen, met haar schoone bergen en dalen is dus niet anders dan de dunne, verstijfde, geoxydeerde korst van een vloeibaren, metalen kogel.
Deze metalen moeten zich in gloeiend-vloeibaren toestand bevinden. Bewijs hiervoor is de theorie van Laplace en Kant, van het ontstaan van het heelal en ons zonnestelsel, een theorie, die door de ontdekkingen der spectraalanalyse en de vooruitgang van onze kosmische kennis zoozeer gewonnen heeft aan waarschijnlijkheid, dat haar kansen staan alseen millioen tegen één. Het vloeibaar zijn van het inwendige der aarde wordt nog bewezen door het feit, dat naarmate men dieper komt, de temperatuur toeneemt, door de heete bronnen, de vulkanen en hun geweldige uitbarstingen (zie hoofdst. 5); het krachtigst echter door de zwakheid van alle argumenten, die men er tegen heeft aangevoerd. Hoe groot de hitte is in 't middelpunt der aarde weten wij niet, men heeft



ze berekend op 200.000°, wat ruim voldoende zou zijn om den inwendigen kern te houden in een sterk gecondenseerden, gasvormigen toestand. Dat is geenszins onmogelijk, en gesteld, het ware zoo, dan zou de aarde volkomen gelijken op een zon met een schors. Volgens Flammarion e. a. bewegen zich nog vele en grootere dergelijke lichamen in de ruimte, voor ons onzichtbar; ook zij zijn van binnen heet, van buiten misschien bedekt met rijk organisch leven.
Wat is nu de zielkundige of geestelijke beteekenis \ an het binnenste der aarde, van het warme hart van dit wereld-individu? Laat ons teruggaan tot het begrip van den val. In het woord val ligt, zooals de taal reeds aanwijst, het begrip, zoowel voor den materieelen als den geestelijken kosmos geldend, van een beweging, die storend inwerkt in de vrije ontwikkeling naar boven, volgens natuurlijke lijn. Deze storing is een gevolg van een sterkere aantrekking naar beneden, die ligt buiten het vallend voorwerp. Het vallen grijpt verder plaats, zoo leeren physica en sterrenkunde naar het inwendige, naar het middelpunt. Dit komt alles zeer treffend overeen met den zondeval en den val van Lucifer. Ieder Christen weet en gevoelt dat de zonde een vallen naar beneden is, d. w. z. naar het donkere, inwendige van de eigene ikheid, in tegenstelling met een zich verheffen tot den alomvattenden God.
Hiermede stemt overeen het geloof bij alle volkeren verbreid en het wint aan waarschijnlijkheid, dat de zielen, die van God afgevallen zijn, ook kosmisch



naar beneden vallen, zich al naar gelang van hun zwaarte concentreeren in het donkere, inwendige der aarde.
Laat vrij de onwetende spotten, laat hij, die een hoogen dunk heeft van zijn eigen wijsheid, hij zij dan een vorst der wetenschap of een erkende autoriteit op dit of dat gebied, decreteeren: de ziel is wel is waar, onsterfelijk, maar na het verlaten van het lichaam is zij nergens meer! Reeds het feit, dat wij, zooals bekend is, deze ziel in het lichaam plegen mede te nemen van plaats tot plaats, toont aan, dat zij een plaats moet hebben. God alleen is alomtegenwoordig; al het geschapene heeft eeuwig zijn aangewezen plaats, het is niet nergens en overal. Dit zou reeds op zichzelf in zinnelooze tegenspraak zijn met het begrip van het geschapene. Ook van de afgescheiden zielen zegt de bijbel duidelijk: „Judas ging naar zijn eigene plaats". „Heden zult gij met mij in het paradijs zijn!" in hetzelfde paradijs waar Adam eens rondwandelde en van welks boomen hij de vruchten at. Dat is of plaatselijk, en desgelijks de hades, die eens zijn dooden wedergeven zal (Openb. 20 : 13) of deze uitspraken en uitdrukkingen hebben geen zin. In elk geval is de verklaring van hen van allen zin ontbloot, die in deze plaatselijke verhoudingen slechts geestelijke toestanden willen zien; met het woord toestand toch wordt uitgedrukt, dat men ergens staat.
In overeenstemming met een juiste psychologie en met de geheele physica sacra, leert de bijbel dat de lagere afdeelingen van de scheool en de hades



onder de aarde zijn, terwijl hij verklaart, dat de geesten, die nog een overblijfsel van vrijheid genieten, en hun hoofd zich de lucht als verblijfplaats zien aangewezen.
Van Korach en zijn volgelingen heet het: „en de aarde opende haren mond, en zij voeren levend ter helle en de aarde overdekte hen." (Num. 16:33). „Voor Hem, (voor God) sidderen de schaduwen (de dooden) onder de wateren en hunne bewoners; de hel is naakt voor Hem, en de afgrond ongesluierd. (Job. 26 :5 ^ sl- d°n grondtekst). Hetzelfde leert hij op vele andere plaatsen en het boek der openbaring wijst meer dan eens het inwendige der aarde aan als de helsche afgrond. Dat 1S geen joodsch bijgeloof. Integendeel, dat is een machtige, logisch bevredigende waarheid voor ieder, die zich een wereldbeschouwing uit één stuk heeft verworven, die den overbrekelijken samenhang, de wonderbare, wederzijdsche betrekking9n tusschen geest en stof en de eenheid en de harmonie van de, beide beheerschende, wetten erkend heeft. De afzonderlijke geesten, die op de hemellichamen zijn, verheffen zich met Gods hulp in de liefde en vrijheid tot een steeds grootere levens- en invloedssfeer, of zij verzinken langzamerhand tengevolge van hun geestelijke zwaarte, door haat en zelfzucht veroorzaakt, altijd meer in het inwendige der persoonlijkheid dezer wereld, die steeds kleiner en enger wordt en ook stoffelijk altijd zwaarder en donkerder, omdat zij uit die persoonlijkheid geboren zijn, terwijl met haar ondergangsoordeel ook hun gericht begint.
49



De sterrenkunde zegt ons, dat eenmaal, toen de morgensterren zongen bij de geboorte van haie zuster, ook de aarde een lichtwereld was, een zon, helder schijnend in de ruimte. Wij meenen te mogen aannemen, dat zij toen de zetel was van zalige, nog niet gevallen engelen. Zij heeft daarvan een, zij het ook zwakke naglans behouden. Brengen de machtige zonnestormen op een afstand van 150 millioen kilometer de magenetische krachten, die deze aarde doorstroomen in beweging, zoodat zelfs in de diepe kloof de magneetnaald als buiten zichzelf siddert en trilt, de aarde antwoordt daarop. Zij giet aan hare polen uit als een lichtende herinnering aan voorbij gegane glans en heerlijkheid, zachte stille stroomen van licht, de schoone noorderlichten, die God als vergoeding voor het zonlicht, zoolang ontbeerd, geschonken heeft aan de arme stammen, die door machtiger volken in deze ijzige woestenijen teruggedreven zijn.
Van dit noorderlicht, zoo wonderschoon, maar ons bewoners der gematigde luchtstreek bijna onbekend vertelt op aanschouwelijke manier, E. Kennan, een kenner van Siberië. Hij schrijft: loen wij nog in Anadyrsk vertoefden, vonden wij gelegenheid een der grootsche openbaringen van het ÏNoordeilicht te aanschouwen, welks glans zelfs de inboorlingen in verrukking bracht. Het was een koude, donkere, maar heldere winternacht en in de vroege avonduren was niets te bespeuren van wat ons te wachten stond. Enkele lichtstralen flitsten wel in 't Noorden op, en aan den horizont vertoonde zich een mat schijnsel als



"v an de maan in t opkomen, maar dat waren gewone verschijnselen, 's Avonds laat echter riep Dodd ons toe: \ lug! vlug! er uit! Buiten gekomen, vertoonde zich aan ons een rijkdom van licht, van kleuren, die ons veistomd deed staan. Het heelal scheen in vuur te staan. Een reuzenboog, schitterend in al de kleuren van het prisma was uitgespannen van Oost naar West, en van zijn binnenrand hing een franje van roode en gele lichten naar het zenith. Met korte tusschenpoozen vertoonde zich, parallel met deze boog, breede lichtgolven aan den noordelijken horizont, die vol majesteit zich uitbreidden over het geheele hemelgewelf als groote wolken phosphoresceerend licht, die uit een grenzenlooze zee van licht te voorschijn kwamen.
„Ieder deel van deze groote boog golfde voor een oogenblik op en sidderde; het veranderde van kleur en de glanzende lichten, die zijn rand omzoomden, bewogen zich samentrekkend en uitzettend in groote lijnen, als het vlammend zwaard van den engel aan de poort van het paradijs. Dadelijk daarna bewoog zich de groote regenboog van het noorderlicht met zijn trillende lichten langzaam naar het zenith en een tweede boog van gelijke schoonheid vormde zich onmiddelijk onder hem, uit welke een lange rij van bonte lanzen naar de Poolster gericht werden, als presenteerde een hemelsch bataillon de wapenen voor zijn commandant-aartsengel. Met ieder oogenblik ontvouwde dit verschijnsel heerlijker zijn bovenaardsche pracht. De lichtstreepen draaiden zich snel als spaken van een groot lichtrad, de helle stroomen



schoten van de einden van de boog naar zijn middelpunt en bij oogenblikken vertoonde zich ook in het noorden een golf van licht, die de hemel purper verfde en de aarde met een rose schemering overgoot. Maar reeds verdween de roode gloed, een oranjekleurige, lichtende bliksemstraal flitste over ons heen in verblindende glans, als stond de geheele atmosfeer plotseling in lichter laaie. Ik hield mijn adem een oogenblik in, in afwachting van de schrikkelijke donderslag die, naar ik meende, nu volgen moest. Maar noch in den hemel, noch op de aarde werd de stilte van den nacht door eenig geluid verbroken. Ik kon mij niet voorstellen dat het verschijnsel nog heerlijker worden kon. De snelle verwisseling van rood, blauw, groen, geel, aan den hemel werd zoo levendig door de witte sneeuwvlakte weerkaatst, dat de heele aarde het eene oogenblik als in bloed gedoopt scheen, het volgende echter sidderde als in een bleeke, groenachtige lichtsfeer, van waaruit zich in onbegrijpelijke schoonheid de machtige purperen en gele bogen verhieven. Maar dit was nog niet alles! Terwijl wij met onafgewende blikken eb en vloed van dit machtige, hemelsche getij van bontgekleurd licht gadesloegen, werd plotseling het laatste zegel van deze heerlijke openbaring opengebroken. De beide bogen werden op 't zelfde oogenblik versplinterd in vele duizende gelijkvormige staafjes, waarvan een ieder in regelmatige opvolging de zeven oorspronkelijke kleuren van het spectrum vertoonde. Van horizont tot horizont werden dus



twee breede bruggen uitgespannen, uit bonte staven bestaande, waarop wij bijna meenden de lichtgestalten eener andere wereld te zien heen en weer gaan. Terwijl de inboorlingen luid hun verbazing te kennen gaven en losbarstten in de kreet der vertwijfeling: „God zij ons genadig!" zetten de tallooze staven zich in een snelle dansende beweging en schoten met zulk een verbazingwekkende snelheid aan elkander voorbij dat het oog hen niet meer volgen kon. Het geheele hemelgewelf scheen een groote, steeds groeiende kaleidoscoop van stuk geslagen regenbogen te zijn geworden. iNooit had ik gedacht dat het Noorderlicht zulk een heerlijk schouwspel aanbieden kon en ik schaam mij niet te erkennen dat zijn verhevenheid mij voor een oogenblik vervulde met eerbiedigen schrik. De gansche hemel, van het zenith tot aan den horizont, was een wild bewogen zee van kleur en vuur, purper en rose, scharlaken en groen, kleuren waarvoor de taal geen woord, de geest geen begrip heeft. De teekenen aan den hemel waren grootscli genoeg om zelfs de aankondigers te zijn van den ondergang der wereld; bliksemstralen, prachtig gekleurd bedekten den halven hemel voor een oogenblik en verdwenen als weerlichten. Glanzend groene lichtstralen schoten snel en zonder geruisch naar het zenith, duizende bonte staven trokken in twee prachtige bogen aan elkander voorbij en groote, lichtende golven rolden uit de ruimte aan, terwijl zij met den glans hunner stralen in lange streepen de atmosfeer der donkere aarde doorbraken."



„Met de verdeeling der twee bogen in gelijksoortige staven bereikte het lichtverschijnsel zijn hoogtepunt, van dat oogenblik af verbleekte de bovenaardsche schoonheid langzamerhand. De eerste boog verdween en kort daarop ook de tweede, de kleurrijke stralen werden zeldzamer en bleoker, de lichtgolven verhieven zich niet meer tot het zenith en een uur later waren enkele, zwakverlichte wolken aan den donkeren hemel de laatste herinnering aan
het Noorderlicht."
De reiziger, die anders tamelijk koel stond tegenover het Christendom, was zoo onder den indruk van het verschijnsel, dat hij met deze woorden zijn bericht eindigt: „Geen ander natuurverschijnsel is zoo grootsch, zoo geheimzinnig, zoo schrikkelijk in zijn bovenaardschen glans als het Noorderlicht. De sluier, die de heerlijkheid van den troonzetel des Allerhoogsten voor het oog van den sterveling verbergt, schijnt opgeslagen en de eerbiedige toeschouwer waant zich onttogen aan het alledaagsche leven en staande voor God. Voordat de mensch, ontdaan van zijn sterfelijk omhulsel, staat voor den troon Gods, kan zich „de glorie des Heeren en Zijn Majesteit" niet ontzachelijker openbaren dan in de verschijning van het Noorderlicht." (Tentleven in Siberië,
Pag. 252—256.)
O God, hoe groot zijn al Uwe werken! O Schepper, hoe schoon zijn altijd en overal Uwe daden !
Maar deze donkere aarde zal na haar vuurdood weer opstaan en als een wereld van licht kristalhelder



glanzen aan den nieuwen hemel. Ook de Christen is als mensch een donkere, ondoorzichtige planeet, die slechts ten halve vreemd licht reflecteert, maar voor de andere helft in eigen schaduw en nacht begraven ligt. In het hart een donkeren gloed, samengeperst door een koude, bevriezende korst. Door de wedergeboorte wordt hij tot een lichtschepping Gods, tot een zon, wel is waar eerst nog een veranderlijke ster, nu eens helder, dan weer verduisterd door de vlekken, die zich altijd weer naar de geestelijke wetten der opeenvolging vormen, maar voortdurend en onafgebroken zich vervormend tot een verblindend witte zon waarin de elementen eenmaal gescheiden zich weer vereenigen tot de eenige oer-stof.



HOOFDSTUK VIII.
Zee- en Landdieren.
„En God zeide: dat de wateren overvloediglijk voortbrengen een gewemel van lenende zielen; en het gevogelte vliege boven de aarde, in het uitspansel des hemels ! En God schiep de groote walvisschen, en alle levende wremelende ziel; welke de wateren overvloediglijk voortbrachten, naar lxaren aard; en alle gevleugeld gevogelte naar zijnen aard. En God zag, dat het goed ivas. En God zegende ze, zeggende: Zijt vruchtbaar en vermenigvuldigt en verrvult de wateren en de zeeën, en liet gevogelte vermenigvuldige op de aarde! Toen was het avond geweest, en het was morgen geweest, de vijfde dag. (Gen. 1 : 20—23).
Vol majesteit gaat het scheppingswerk voort. De aarde was met planten bedekt. Groote, dichte bosschen groeiden sinds lang op de vastelanden, nauwelijks aan het water onttogen. Daarbij roerden zich de krachten des vuurs binnen in de aarde en die van het water aan de oppervlakte, landen rezen op en zonken neêr. Zeeën vulden andere bekkens, rivieren veranderden hun loop en begroeven onder hunne aanslibbingen, onder slijk en zand ontzaglijke massa's van gewassen, opdat zij eenmaal den mensch, toen nog niet geschapen, zouden dienen tot brandstof. Weer kwam een nacht en deze plantensoorten verdwenen. Toen het echter weer



licht werd en de vijfde scheppingsdag aanbrak sprak <~Tod en het dier ontstond.
Waardoor onderscheidt zich dit nieuwe wezen van de plant? Wij meenen, dat wij het goed weten en zeggen: Wel, een paard loopt heen en weer en een boom staat vastgeworteld. Maar daarmee is de vraaoniet beantwoord. Wij hebben immers in het zesde hoofdstuk opgemerkt dat er dieren zijn, die op een Aaste plaats blijven en planten zonder wortel, die herwaarts en derwaarts in zee drijven. „Maar," zoo zegt men, „het dier beweegt zich willekeurig, de plant niet." Ook dit is niet afdoend. Bij polypen en zeezwammen ontdekt men geen willekeurige beweging; bij tal van diatomeën daarentegen, door nieuwere natuuronderzoekers op verschillende grónden tot de planten gerekend, meent men een halfbewust voorwaarts en achterwaarts gaan en uitwijken te bespeuren. Het meest kenmerkend verschil is dit, dat e plant zich voedt met anorganische, het dier met organische stof. Toch kennen wij enkele insectenetende planten, en de jongste diep-zee-onderzoeking meent kleme, dierlijke organismen gevonden te hebben, die uit zeewater en de daarin voorhanden stoffen onmiddelijk anorganische stof bereiden, die tot voedinovan andere zeedieren dienen kan. Eindelijk staan wij nog altijd voor de vraag of wij de bacillen moeten rekenen tot de planten of tot de 'dieren. Zoo schijnt , dat deze twee rijken, die later in hunne hoofdvormen zoozeer van elkander afwijken, ontstaan zijn uit een gemeenschappelijke wortel. Het begin van alle dingen



is ons duister, en de gemeenschappelijke grond van de tallooze verschijnselen en vormen kennen wij niet. De eenvoudigste vragen der schepping zijn het moeielijkst op te lossen.
„Dat de wateren overvloediglijk voortbrengen een gewemel van levende zielen." Hebben wij bewijzen ervoor, dat het alzoo is geschied? Ja! Hoog boven de lagen van het voorgaande tijdvak, die de steenkool bevatten, liggen die die der Trias: van de bonte zandsteen en de schelpkalk, dan die van de z.g. Jura, die men in een zwarte Jura of „Lias" een „bruine" en een „witte" verdeelt. Zij zijn de slijkige of zandige bodem van de voormalige Jurazeeën, door druk hard geworden, door latere omkeeringen tot berggevaarten opgeheven, verschoven, gebogen en versplinterd. Daar wemelt het van zeedieren van allerlei soort, en dikwijls vindt men op een leiplaat van een paar vierkante meters vijftig of meer zulke dieren of ook honderde versteende schelpdieren, ja, dikwijls bestaan deze platen gelijk b.v. in de koraalkalk van Nattheim enkel en alleen uit dicht op elkander gedrongen madreporen, schelpen en krinoiden.
Niet alsof toen de zee weer de geheele aarde zou hebben bedekt; het droge was verschenen en bleef. Daarop groeiden weer andere planten, boomen, bosschen, bestaande over 't algemeen uit iets meer ontwikkelde gewassen dan vroeger; maar Mozes spreekt er niet van omdat hij ook hier direct op de hoofdzaak aanstuurt en in zijn kort bericht alleen deze vermelden wil, zooals Prof. Fraas van de Jura zegt: „Het zwaartepunt der geschiedenis ligt hier in



de zee." Indien God — dit tusschen twee haakjes — het eens zoo geschikt had, dat de gezamelijke Juralagen, nu te vinden op de meest verschillende punten der aarde, op den bodem der tegenwoordige oceanen terecht gekomen waren, en ons alzoo onbekend waren gebleven, hoe zou menige geoloog spottend uitgeroepen hebben: Waar zijn dan toch die waterdieren, die de wateren overvloedig voortgebracht moeten hebben ? Ik vind geen spoor van deze schepping van den vijfden dag! Nu, wij zullen zien, dat er sporen genoeg van voorhanden zijn. Maar dat God dikwijls in datgene wat Hij ons omtrent Zijn schepping mededeelt, het groote vertelt en veel bijkomstigs, wat Hij ook wel wist, verzwijgt, dat is nu eenmaal Zijn manier van doen. De twijfelaar en de criticus moet toch ook wat hebben voor zijn moeite; hij moet iets vinden, waarop hij met inspanning van al zijn krachten in het zweet zijns aanschijns, zijn wijsheid, zijn bedilzucht, zijn bewuste of onbewuste haat tegen God steunen kan. God heeft ook den Satan toegestaan Zijn scheppingen vol licht altijd weer te overdekken met donkerheid, Zijn schepselen te vernietigen en over deze oogenschijnlijke zegepraal te jubelen. Hij laat het hem ook nu nog toe. Dat is ook een ontzachelijk bewijs van Gods grootheid en almacht!
De sporen van den vijfden scheppingsdag zijn onloochenbaar, men telt ze bij millioenen. Men behoeft slechts een museum van natuurlijke historie, bv. in Stuttgart, binnen te gaan en men vindt deze „zeemonsters" (zoo staat er in den grondtekst niet



walvisschen, die als zoogdieren eerst veel later verschijnen) zooals de bijbel ze treffend noemt, half visch half krokodil. Deze Sauriërs hagedissen (van Sauros grieksch draak) van welke men volgens Prof. Fraas heden ten dage slechts één soort, die zoo groot als een hand is (Amblyrhynchus) kent, bij de Galapagoseilanden, waren de beheerschers der toenmalige zeeën. In vele soorten en groote getalen doorploegden zij de zee van Indië tot Europa, door hun lichaamsbouw konden zij leven aan de oppervlakte der zee, maar ook duiken tot op groote diepten. De ichthyosaurus (visch-hagedis) tot tien meter lang b.v. bewoonde en ontvolkte deze zeeën. Met zijn krokodilachtige snuit, zijn krachtige zwemvliezen en zijn lange staart, zwom hij nu eens op de oppervlakte, dan weer in de diepte. Opdat hij overal zou kunnen zien, waren zijn ontzachelijke oogen, vaak zoo groot als borden, zoo gebouwd, dat hij ze in sterk licht samentrekken kon en afsluiten door beenachtige platen, terwijl hij ze ook openen kon in hun volle grootte en ze waarschijnlijk wel zooals menige diepzeekreeft kon laten glanzen met een schrikwekkenden phosplioresceerenden gloed, wanneer hij in de donkere diepten jacht maakte op de scharen van inktvisschen en belemnietenslakken, wier verbrijzelde resten men nog in zijn maag vindt. De megalosauriër (reuzenhagedis) was nog grooter; deze reus moet meer dan twintig meter lang geweest zijn! Veel slanker en waarschijnlijk ook behendiger dan de dikke, dolphynachtige ichthyosaurus (vischliagedis) was de teleosaurus (krokodil). Deze was



bovendien over zijn geheele lichaam door sterke pantserplaten onkwetsbaar; terwijl zijn vraatzucht of te leiden valt uit het feit, dat men groote kiezelsteenen in zijn maag gevonden heeft.
Heel anders, nog zonderbaarder gevormd, was de plesiosaurus (zeedraak), die men vergeleken heeft met een schildpad, met den kop van een krokodil en de lange hals en staart van een slang. Het behoort tot het eigenaardige van deze eerste dieren, dat zij de eigenschappen, nu verdeeld over verschillende soorten in zich vereenigden; de ichthyosaurus (visch-hagedis) b.v. die van de alligator en de dolphijn. Eerst bij voortgaande ontwikkeling treedt een verscheidenheid aan den dag die telkens grooter wordt. De plesiosaurus (zeedraak) schijnt zich meer aan de oppervlakte opgehouden te hebben en met het scherpe gebit in zijn' kop, die op den langen hals zich naar alle zijden bewegen kon, zijn voedsel, bestaande uit nautilus- en ammonietsoorten tot zich genomen te hebben. Cuvier noemde hem: „dat dier der voorwereld, dat het meest den naam van monster verdient te dragen." In de moerassen echter waadde, waggelde en sprong ook een kleiner dik monster met het gebit van een draak in een kop die meters lang was, en die zat aan een kikvorschenlichaam, dat een tot drie meters mat, hij heette de labyrinthodon en had sterke achterpooten waarmede hij springen kon. Vroeger noemde men hem het handdier, cheirotherium, naar de veelvoudige afdruksels zijner pooten, welke op die van een dikgezwollen hand geleken.



Van deze hagedissen waren er alle mogelijke soorten en families, b.v. de in het Neckardal gevondene „Neckarsauriër" of belodon, die bijna volkomen gelijkt op een krokodil van zeven meter lang. Opmerkelijk toch is het, dat wij in de tegenwoordige amphibiën, altijd nog de physiognomie van deze wereld van hagedissen ontmoeten.
Deze schepping was niet de willekeurige daad van een God, Wien het op den derden dag inviel louter planten te scheppen en nadat Hij twaalf uren gerust had, visschen en vogels, daarna viervoetige dieren te voorschijn te doen komen. Deze schepping was de wonderbare, planmatige evolutie van een groote gedachte; de strijd en de bevrijding van den geest uit de stof, zijn ontkiemen uit de tliohu va bohu, het opwassen van een tot in bijzonderheden uitgewerkte, doelmatig samenhangende, absoluut harmonische wereld uit den chaos. Een grootscli, een ontzachelijk werk! Als men deze overblijfselen gadeslaat van eene voor-menschelijke schepping, toen water en land nog om den voorrang streden en daarnaast de tegenwoordige amphibiën, de leguanen, de schildpadden, de salamanders, dan krijgt men den indruk dat in zulke lichamen de geest nog onbeholpen, met moeite, met stof beladen zijn eerste pogingen doet om te denken, waarbij hij dan van boven meer licht verwacht. Ziet ze toch in de moerassen van de Rio de la Plata naar boven zien, of terwijl zij langzaam uit de zee op de zwarte rotsen klouteren, daar urenlang doodstil, zonder geluid,



vragend den kop naar den hemel heffen, hem slechts nu en dan rechts of links keerend. Welk een vragen en klagen der schepping over haar bestaan spreekt uit dit stomme opzien naar den hemel. Hier zweeft het leven nog als in een droom, als op de grens tusschen bloote ervaring en het slaperig ontwaken van een onbeholpen bewustzijn.
Ook de bizarre en schrikaanjagende vormen, die het sleepnet bij de diepzee-onderzoekingen te voorschijn brengt, deze visschen, nu eens enkel uit een reusachtige kop en staart dan weer uit een kogelvormige buik en kleine kop bestaande, maar altijd voorzien van een scherp, wreedaardig gebit en met een wild uitzicht, i herinneren aan de sauriërs. Misschien wonen er nu nog wel in de diepten, wezens, die gelijken op deze anti-deluviaansche bewoners van de Jura-zee en die zeker niet | kleiner, misschien nog wel grooter zijn. Wij halen er j toch maar kleine dieren, die zich toevallig op die plaats bevinden, uit op Het zou toch volkomen in het kader der schepping passen, wanneer deze vormen, } waarin de geest nog zoo sterk worstelt met de stof, verdrongen door anderen en hoogere vormen uit het : rijk des lichts, zich langzamerhand in dit gebied van | eeuwige duisternis, eeuwige koude en eeuwig zwijgen als in het doodenrijk teruggetrokken hadden.
Maar er waren toen niet enkel zonderbare en rooflustige wezens op de wereld. Reeds bescheen de zon dikwerf helder de diepblauwe zee, terwijl daarop in groote scharen de nautilussen (een soort schelpdieren) zwommen, met sierlijke sneeuwwitte en veelkleurige



schalen, die hun dunne breede armen als zeilen uitstaken. In den helderen vloed groeiden gansche menigten van pentakrinen, een soort waterleliën en slingerden zich langs lange, ranke stelen van meer dan een meter, terwijl sommige b.v. de „honderdkoppige" (briareus) dikwijls uit meer dan een millioen sierlijke, vijfstralige kalksterretjes bestonden. Andere soorten, meer gelijkend op de natte haarvlechten van een waternimf zwommen, niet uit elkander te warren, zonder wortel heen en weer. Tusschen de koraal- en madrepoorbanken, onder het zeegras en het zeewier wemelde het van ammonieten van allerlei soort, in prachtige parelmoeren schalen, nu eens zoo groot als een kersenpit, dan weer als een wagenwiel. De grootoogige belemnieten, wier versteende helmspitsen het volk „luchtsteenen" 'of „donderbeitels" noemt, kropen heen en weer en strekten hunne zuigers uit. Kortom, ook in dien tijd wemelden die zeeën van schoone schepselen, die vroolijk leefden in 't water, dat element van alle ontstaan en geboorte, dat zoo
zacht en vriendelijk zijn schepselen opheft en draagt,
schommelt en wiegt.
„Dat de aarde overvloediglijk voortbrenge een gewemel van levende zielen, sprak God en geen Zijner woorden valt ter aarde. Nog heden ten dage wemelt de zee van wezens van allerlei soort. De landdieren zijn maar een heel klein gedeelte van het dierlijk leven op aarde. Even talrijk als de grashalmen op de weide, vormen in den Stillen Oceaan hier polypen, daar sierlijke glaszwammen, die knoppen



dragen, lieele prairiën. Kleine zeenetels vullen als sagokorrels de poolzeeën vele vierkante mijlen; zij alleen reeds overtreffen in getal alle landdieren. Aan de visschen heeft God een bijna ongeloofelijke vruchtbaarheid geschonken. De kabeljauw heeft bijna drie millioen eieren en de groote steur van de Wolga draagt dikwijls meer dan een centenaar aan nietige eitjes, de z.g. kaviaar. In de koude zeeën, rondom IJsland, verzamelen zich jaarlijks vele schepen, en maandenlang vischt de manschap onophoudelijk kabeljauw. Als men bij stil weder in de diepte ziet, dan is zij dikwerf dicht beschaduwd met kleine streepen. Dat zijn de millioenen visschen, tamelijk groot, die welgeordend zwijgend hun geheimzinnigen weg gaan; hier en daar bliksemt het duizendvoudig op; de visschen hebben een oogenblik allen tegelijk metéén slag de zilveren kant naar boven gekeerd. De visscherij vermindert hun getal niet; elk jaar gieten de eindelooze scharen zich weer uit; van waar en waarheen weet de mensch niet.
Dit dierlijk leven der zee, wat een wonderbare wereld blijft het! Reeds aan de oppervlakte zwemmen blauwe velella's in den vorm van zeilbooten, violette schuimslakken, blauwe nachtslakken, want blauw is de grondtoon van de organismen, die in het water leven. Maar reeds op enkele honderd meters diepte heerscht een geheel ander leven. Daar wemelt het van zeeegels, gewapend met geweldige stekels en van scharlaken roode zeesterren; daar vormen dieren levende weiden en bewegelijk struikgewas, en sierlijke
20



glaszwammen een onderzeesche grasvlakte, waarop inplaats van kevers, wonderbaar gevormde kreeften met spookachtig gloeiende oogen, als reusachtige spinnen, rondkruipen. Men vindt er dezelfde grondbeginselen en analogiën als bij de organismen op 't land, en toch, welk een geheel anderen indruk maakt deze wereld van water op ons! De zee is vervuld met een oneindigen overvloed van de kleinste levensvormen, diatomeeën, radiolariën, foraminifeeren, polykalamiën, wier sierlijke schalen zoo klein zijn, dat één kubieke centimeter krijt een millioen ervan herbergt. Een talloos heir van andere wonderbare, aardige kleine wezens, wier getal alle menschelijke voorstelling ver te boven gaat, zweeft, zwemt en krioelt daar door elkander in deze groote wateren.
Hoe dieper men komt, des te spookachtiger zijn de bewoners: de degenvisch, de haai met groote vinnen als vleugels, de afschuwelijke rog tot zes meters lang, die rondkruipt op 't zand, een dier met een schrikkelijk gebit. Wij weten van de diepten van den oceaan, dat zij bewoond is door reusachtige inktvisschen, afschuwelijke polypen, sommige bedekt met schubben, aan t eind van hun lange vangarmen voorzien van tijgerklauwen, dieren met groote, starende, uitpuilende oogen en een vreeselijken snavel. Zij zijn dikwijls van verbazende grootte, met vangarmen, zes tot acht meter lang, zij bedekken een ruimte van 25 meter middellijn en zouden gemakkelijk een nijlpaard kunnen omvangen en uitzuigen! Maar de potwal, deze moedige tyran der zee, door alle visschen gevreesd, duikt tot in deze



diepten en vermaalt deze monsters met zijn vreeselijk gebit. Hoeveel andere zeemonsters zijn misschien nog wel verborgen in de matelooze diepten, die evenmin ooit aan de oppervlakte komen als de landdieren zich verheffen tot de hoogere grenzen der atmosfeer! De bewoners der diepte bieden een merkwaardig schouwspel aan. Zij lichten met een phosphoresceerend, dikwijls sterk, soms gekleurd licht; sommige zooals de zeeslak, een meter lang, over het geheele lichaam en zoo sterk, dat zijn licht, dat van de kajuitlamp van de Challenger verduisterde, andere door bijzondere organen, die zij voor zich uitdragen als een bergwerkerslantaarn, weer andere door apparaten in ïijen opgesteld langs het lichaam. In dit spookachtig licht loeren zij op hun buit, als grimmige, zwijgende spoken, de tanden op elkander geklemd. Een onderwereld vol verschrikkingen! Wat is dat nu voor een bestaan? Wat is zijn plaats in het geheel? Tot welke gevolgtrekkingen geeft hij recht? Wat hebben zulke wezens in de schepping ons te zeggen? Waarop wijzen zij, wat is het doel van hun bestaan ? Duizende jaien heeft de mensch niets van hun bestaan geweten, zij zullen nooit iets van hem weten. Het schijnt dat zij geen bewoners zijn van onze aarde en toch behoort twee derde van haar hun onbeperkt toe en laten zij ons maar een derde deel over. Gaan zij ook misschien na de lotgevallen der koninkrijken, der volkeren, der geheele menschheid, haar zonde en haar verlossing? Welk belang stellen deze bewoners der afgronden in den Koning der schepping en in



Zijn werk? Ook al vernamen zij het bericht van Zijn bestaan, zij zouden het niet gelooven, en gesteld dat zij ontwikkeld genoeg waren het in zich op te nemen, dan zouden zij lachen over het bijgeloof, dat hoog boven de zee — alsof er buiten het water nog leven mogelijk was — een boven-zeesche schoone wereld zou bestaan van het drooge, het geluid en het licht! Zij zwemmen en zweven daar beneden in hun uitgestrekte koninkrijken heen en weer, dan hier dan daar, altijd zwijgend in de eeuwige stilte, altijd in donkerheid en koude; en zijn zichzelf genoeg.
Juist zooals het scheppingsbericht eerst melding maakt van de zeedieren en daarna van de vogels, zoo vinden wij de laatste ook eerst na de 1 rias in de Juralagen. Zulk een scheppingsdag toch was een groote eenheid, die vele onder-scheppingen en afdeelingen bevatte, waarvan de vele geologische lagen ons bericht geven. Terwijl aan de vogels niet beloofd is dat zij „wemelen" zouden in de lucht; vinden wij er ook maar spaarzame overblijfselen van, waarbij wij echter in het oog moeten houden dat vogels, evengoed als vroeger het zachte, slijmerige wier zich veel minder leenen tot versteening dan zeedieren. Allereerst zijn het plompe, bijna belachelijke pogingen van het dier, dat tot nog toe op aarde kroop en in 't slijk rondwentelde, om zich in de lucht te verheffen, en vliegmachines en bestuurbare luchtschepen te worden. Echt afschrikwekkend moet de ramphorinchus geweest zijn, een kikvorschachtige hagedis, van



korte, misschien wel houtachtige vleugels voorzien j nauwelijks minder afschuwelijk de pterodaktylus, hem nauw verwant en die geleek op een reusachtige vleermuis met zestig tanden in het groote, snavelachtige kakebeen. Het schijnt dat deze dieren zich konden bewegen in het water, op het land en in de lucht. Maar tot de vleugel, het kenmerk van den tegenwoordigen vogel, hadden zij het nog niet gebracht.
In de lei-lagen van Solenhof daarentegen, dat is dus in de witte Jura, moet men in 1862 de overblijfselen gevonden hebben van een vogel met sierlijke veeren bedekt. Men noemde hem archae opterix (oer-vogel), hij wordt thans in Londen bewaard. Maar duitsche geleerden zijn er niet heelemaal zeker van, dat men hier niet te doen heeft met het produkt van een of ander handigen antiquiteiten fabrikant.
Hoe prachtig mooi heeft zich nu ook de idee x^ogel belichaamd in duizende schoone gevederde vormen! De vogel is zeker over 't algemeen de schoonste dierenfamilie; geen enkele is vergiftigd, noch afstootend zooals de smerige larven van insecten of de pad. Ten allen tijde en overal is de mensch blij hem te zien, hem, het beeld der vrijheid. Licht gevleugeld, vrij en spelend vliegt de musch naast de snuivende, rammelende, rook uitbrakende locomotief, die er angstig op letten moet binnen haar baan te blijven en in schoone, geluidlooze, machtige vlucht steekt de duif in drie dagen den Atlantischen Oceaan over, 6000 kilometer ver. Zij behoeft daarvoor geen kolen in te nemen, en zich na de reis niet te onder-



werpen aan een dure reparatie. Het grootste en schoonste waarop de mensch trotsch is als op zijn werk, blijkt ten slotte een zwakke, matte kopie, ver beneden het voorbeeld van wat God spelend tot stand brengt. De echte koningen der lucht echter zijn de adelaar, de albatros, de fregatvogel. Hun zaligheid en levensgenot is het urenlang in den aether steeds hoogere kringen te beschrijven, of met onvermoeiden, elastischen vleugelslag, dagen, ja wekenlang met den storm te worstelen. Brehm heeft van hen berekend, dat zij in 150 uren de reis rondom de wereld aan den aequator zouden kunnen maken.
Waarlijk, God heeft aan de schepselen, die Hij op den vijfden dag schiep, aan de bewoners van het water en de lucht, die Hij hulde in waterdichte schubben of vederen, en uitrustte met sterke vinnen en vleugels en een krachtigen staart als roer, een schoon en vrij leven geschonken, en een kracht en macht om zich te bewegen, waarom de mensch ze zou kunnen benijden. Een vogel is bij gelijk gewicht vijftig maal sterker dan een mensch. Een haai volgt pijlsnel dag en nacht, wekenlang zonder slaap of rust het snelle stoomschip, dat met duizende paardekrachten de zeeën doorploegt. Hoe heerlijk evenals de vorsten en reuzen der diepten, de gevreesde potvisch b.v. het gebied van het water te doorwandelen of in trotsche kracht den strijd te voeren met de sterkbewogen golven en te tuimelen langs groene met wit schuim bedekte bergen van water. Heerlijker nog als de lammergier en de condor, de grootsche, wilde Alpenwereld of het vasteland van



Zuid-A rnerika en de beide oceanen op zijn gemak te bezien, terwijl men zich behagelijk wiegt op de wolken in den glans van den blauwen hemel, of de polen om te reizen of zooals de albatros met machtigen wiekslag te vliegen van de Zuidzee naar Kamschatka!
Ook van de schepping, die toen ontstond, heet het: „En God zag dat zij goed was". Zoo had dan deze schepping haar doel en waarde voor God en Zijn engelen, ook zonder den mensch, zij was ook zonder hem goed. Hoe moeilijk valt het voor onze zelfzucht en ijdelheid te gelooven, dat er iets op aarde is, dat er niet is voor ons. Wij hebben immers de neiging alle wezens te waardeeren naar hunne nuttigheid en daaronder verstaan wij het nut dat zij voor ons hebben. Wij meenen stellig, dat de zeehonden bestaan om ons fraaie pelzen te verschaffen, en de walvisch om ons traan en vischlijm te leveren; en volgens onze meening zijn oneetbare visschen waardeloos, en oneetbare planten onkruid. Neen! Alles wat God schiep bestaat voor Hem en dient tot het bereiken van een groot doel. Ook deze toenmalige zee- en luchtbewoners leefden, bewogen zich en waren in God. „Deze zee, die groot en wijd van ruimte is daarin is het wremelend gedierte, en dat zonder getal, kleine gedierten met groote. Daar wandelen de schepen en de Leviathan, dien Gij geformeerd hebt om daarin te spelen. Zij allen wachten op U dat Gij hun hunne spijze geeft te zijner tijd. Geeft Gij ze hen, zij vergaderen ze; doet Gij Uwe hand open, zij worden met goed verzadigd.



Verbergt Gij Uw aangezicht, zij worden verschrikt, neemt Gij hunnen adem weg, zij sterven, zij keeren weder tot hun stof. Zendt Gij Uwen geest uit, zoo worden zij geschapen, en Gij vernieuwt het gelaat des aardrijks." (Ps. 104 : 25—30). Buiten God geen bestaan! Van Zijn genade leven Zijn scheppingen, en van Zijn toorn de duivelen in de hel.
„En God zeide: De aarde brenge levende zielen voort, naar haren aard, vee en kruipend en wild gedierte der aarde naar zijnen aard! En het was alzoo. En God maakte liet wild gedierte der aarde naar zijnen aard' en het vee naar zijnen aard, en al het kruipend gedierte des aardbodems naar zijnen aard. En God zag dat het goed was. (Gen. 1 : 24—25).
Toen „de zeemonsters en alle ziel waarvan de wateren vol zijn" en ook de eerste vogels hun tijden, die vooruit voor hen vastgesteld waren, uitgeleefd hadden, toen zij hun taak volbracht, onbekende doeleinden en bedoelingen gediend, en Gods scheppende macht en grootheid aan de engelen en geesten verkondigd hadden, sloeg ook hunne ure. Een nieuwe scheppingsnacht kwam. Het werd weer donker op aarde en de zon verloor haar glans. Nieuwe bergketenen stegen op uit den gloeienden schoot deiaarde, terwijl zij haar hulden in dichte zuilen van rook en damp. Welk een tooneel! Vuur en water streden om den voorrang, de krachten der aarde werden bewogen, de machten der onderwereld spanden



zich in en wilden de aarde weer tot een chaos maken. En God zag lachend toe en Hij vergunde hen, wat Hij van eeuwigheid vooruit gezien en bepaald had, ook deze Zijne nieuwe schepping schijnbaar te vernietigen. God heeft geen haast, dat blijvend kenmerk van zwakheid en versaagdheid kent Hij niet. Zijns is de^ eeuwigheid. Hij verliest den moed niet; wie kan Zijn doen verhinderen? Als voor den onoverwinlijken held is voor Hem de strijd genot. Hij belacht het drijven Zijner vijanden (Zie Ps. 2). Hij
geeft nooit iets op, „Hij laat niet varen de werken Zijner handen."
Over dit verdwijnen van geheele scheppingen, waarvan de lagen der aardkorst onwedersprekelijk getuigenis afleggen, schrijft G. H. Schubert: Behalve de onafhankelijkheid van den stand der zon, die in het optreden en het krachtige groeien van die organische plantenwereld, openbaar wordt, is er nog een tweede eigenaardigheid, die als een zeldzaam zonderling raadsel ons nadenken vraagt. Het is de opeenvolging, die altijd weer terugkeert van een geboorte en een vernietiging van de vroegere, organische vormen, een opeenvolging waarbij het scheppende leven naar het woord des profeten zich vertoont als ware het een gast in het land, een vreemdeling, die slechts één nacht overblijft. Volgens onze wetenschappelijke onderzoekingen schijnt het, alsof onze aarde dikwerf „woest en ledig" geweest is als had zij duizende jaren gestaan onder de wisselende heerschappij, nu eens van het leven, dan van den



dood, nu eens van de herstelling, dan van de verwoesting."
„De wetenschap zelf herinnert er ons aan, dat meermalen de macht van duisternis en dood ingebroken is in het rijk van vrede, licht en leven. Zelfs al beschouwen wij het verdwijnen van geheele gebieden van een organische schepping op aarde, die tegelijk met de elementen der afzonderlijke bergformatiën optraden en met hen versteenden, als een overwinning van den dood op het scheppende leven, dan moeten wij toch nog erkennen, dat die overwinning toch altijd nog zeer onvolkomen en weinig duurzaam geweest is. Want na elk oogenblik van stilstand en stremming treedt het leven glorierijker en heerlijker te voorschijn, wat oppervlakkig gezien dood scheen, was, zooals een dichter der oudheid het uitdrukt, eigenlijk slechts de omzetting van de lagere vorm in de hoogere; hij was niet anders dan een slaap, waaruit men na een kort verzinken in de machteloosheid, te krachtiger ontwaakt." (Over het verschijnen en verdwijnen van de voorwereldlijke organische vormen pag. 242).
De landdieren kwamen alzoo te voorschijn ; een schrede voorwaarts! Wel is waar heeft men in de Jura een soort rat gevonden ; ja zelfs reeds onder de steenkolen, een nog kleiner knaagdier zooals in het dichte bosch een muisje voortschiet en zich ingraaft. Het is toch Gods wijze van doen, van Zijn voornemen eerst kleine wenken, zwakke aanduidingen te geven. (En nu wilden kritische geesten, met die rat de



waarheid van het scheppingsbericht aantasten; alsof Gods woord bestond om ons een katalogus van alle rattensoorten op aarde met den tijd van hun ontstaan aan de hand te doen!) Maar eerst hier in het krijt, in de tertiaire lagen, waarvan Prof. Fraas, de eerste, de Eocene „de eerste zoogdierzone" noemt, treden de viervoetige dieren veelvoudig op: „het vee, het wild gedierte, het kruipend gedierte der aarde naar zijnen aard".
Reeds iets vroeger klouteren de zeehagedissen (zeesauriërs) het land op; maar toch hier ook zoo, dat niet de soorten veranderen — zij sterven af — maar dat nieuwe soorten optreden, bij welke de idee, het principe nader ontwikkeld is. Want deze landdieren zijn een schrede vooruit. Tegenover de zee, die in zijn halfdonker iedere vorm nog gewillig in zich opneemt en draagt, eischt het vasteland van het licht, een vrijere lichaamsbouw en een bestaan hooger en zelfstandiger georganiseerd. Daarom heeft God den mensch niet als bewoner der zee geschapen, al zou hij als zoodanig een veel vrijere beweging naar boven en naar beneden hebben gekend, door de onmetelijke diepten.
Onder de landhagedissen (landsauriërs) vraagt de ook in Amerika gevonden maassauriër (mosasaurus) onze aandacht. Tien meter lang, vertoont hij reeds het type van de landhagedis. Nog grooter was de iguanodon, zoo genoemd omdat hij veel overeenkomst vertoont met de tegenwoordige leguaan, die slechts een meter lang is. Hij mat tot een en twintig meter,



was van voren zoo hoog als een olifant, had de toenmalige prairiën tot woonplaats en was een onschadelijk plantenetend monster, misschien bedekt met even fonkelend groene schubben als zijn nietige opvolgers, de schoone, twee voet lange hagedissen van Italië. De reus echter onder de landhagedissen is de dinosauriër gevonden in de Juralagen van Wijoming (Amerika) dien Prof. Reed op een lengte van veertig meter (!) schat. Op hem volgen talrijke, grootteenige, massive gestalten, b.v. het megatherium (groote dier) wiens skelet in Buckland's geologie ons met verbazing vervult. In vergelijking met dit dier is het skelet van een leeuw of een tijger sierlijk slank, bijna dun en zwak. Hier vindt ge balken en pijlers waarop gewelven van beenderen rusten, krachtige pooten, een meter lang met klauwen van verscheidene voeten lengte! Met welk een oer-kracht hecht en bevestigt zich deze kolossus nu nog met zijn ongeproportioneerde pooten aan den grond, terwijl zijn kop nog klein is maar voorzien van groote, beitelvormige tanden tot het vermalen van saprijke boomtakken. Het dier, daarenboven gepantserd met een dikke, hoornachtige huid, een onneembare, levende vesting, die met één poot een leeuw of tijger zou hebben verpletterd, moet zich uiterst langzaam en moeilijk bewogen hebben. Geheel anders daarentegen deed het dinotherium, (dier der verschrikkingen) zich voor. Zijn schedel, drie en een halve voet langer en twee voet breeder lijkt ons een geelachtig stuk rots; hij zal zich als 't ware met zijn sterke, naar onder gebogen slagtanden



aan de oevers der rivieren hebben geankerd, om met zijn olifantachtige snuit de afhangende takken te bereiken.
Maar allerlei andere viervoetige dieren bevolkten nog bosschen en prairiën; de geslachten der tapirs, neushoornen, nijlpaarden kwamen te voorschijn, en in Amerika schildpadden van de grootte van een os. (Glyptodon). Later kropen er in de uitloopers van de Himalaja andere reuzenschildpadden rond, (Colossoche lijs) die zooals Prof. Fraas opmerkt op hun schild, dat twaalf voet lang, acht voet breed en zes voet hoog was, gemakkelijk een olifant konden dragen. Naast hen weidde op de hellingen het reusachtige sivatherium misschien een soort eland, met den kop van een olifant en een reusachtig gewei, waarvan Buckland zegt, dat het de grootste rhinoceros in grootte heeft overtroffen. In Ierland kwam het reuzenhert, bijna evenzoo groot en dat veel er op geleek, voor. Een tijdgenoot van het dinotherium was de geweldige voorvader van den olifant, de mastodon, die in Italië, Zwitserland, aan de Rhöne en den Rijn veel voorkwam. Eerst later verscheen de mammouth in tallooze exemplaren. Hij onderscheidt zich van den olifant door zijn lange, ruige, wollige haardos en zijn ontzachelijke slagtanden, die verscheidene meters lang zijn en naar buiten omgebogen.
Ook deze sterke wezens en behemothen van den voortijd, deze dinotheriën en megatheriën stierven uit en lieten ons alleen hun geweldige beenderen achter. Zij konden zich niet meer thuis vinden in de schep-



ping, die altijd meer verouderde en zich niet meer inleven in den nieuwen tijd, daarom marcheerden zij trotsch en fier af. Er is nergens een dinotherium dat tot een tapir van den tegenwoordigen tijd wordt; zelfs geen mastodon leent zich er toe, zijn haar te laten groeien zooals de mammouth, of zijn tanden naar buiten om te buigen. Darwin was er nog niet.
Hoewel nu olifant en walvisch mastodon en sauriër in grootte nabijkomen en ze in massa overtreffen, waren toch de voorloopers en voorvaders der tegenwoordige dieren heel wat grooter. /ij passen daardoor in een schepping waarvan de schrift zegt: „In die dagen waren er reuzen op de aarde" (Gen. 6 : 4a). Daarop wijzen ook namen als reuzenhagedis, reuzendier, reuzenhert enz. Zoo hebben wij reeds melding gemaakt van de reuzenkikvorscli der Lias en de enorme schildpad van den krijttijd. Zoo zwommen in de zeeën van de krijtperiode, haaien die vijf en twintig meter lang waren en wier muil een opening moet hebben gehad van drie meters. De grootste haaien van onzen tijd bereiken nauwelijks een lengte van tien meter. Zoo was de moa bijna nog eens zoo hoog als de struisvogel waarop hij gelijkt, terwijl op het reuzenhert, met een gewei van twaalf voet breedte, reeds toen jacht zal zijn gemaakt door de reuzenhonden, waarvan een natuuronderzoeker vol verbazing uitroept, „een hond, zoo groot als een koe!" Eindelijk overtrof de holenleeuw en de holenbeer zijn tegenwoordige naamgenooten heel wat in grootte. Wat nu aangaat, hun „daemonisch uitzicht" waarvan sommige natuur-



onderzoekers gesproken hebben, moeten wij niet vergeten, dat wij ons daarvan uit hunne overblijfselen slechts een gebrekkige voorstelling kunnen vormen. Hoe zouden wij, indien wij van den mensch alleen kenden het grijnzend geraamte of zelfs de stukken van mummiën, ooit daaruit hebben durven besluiten tot de schoonheid van de bloeiende maagd of van den krachtigen man? Ook toen onthield God de schoonheid niet geheel en al aan Zijne schepselen. Toch ligt het in den geest van het scheppingsverhaal aan te nemen, dat het in den toenmaligen strijd tusschen de beide machten aan die der onderwereld gelukte, haar stempel op vele schepselen te drukken. Het labyrinthodon, en de reuzenkikvorsch kunnen wel plompe of zonderlinge wezens geweest zijn en wie weet hoe schrikwekkend menige plesiosaurier er heeft uitgezien!
Evenals er nu in de bosschen boomsoorten te voorschijn komen b. v. de olm, de linde, de wilg, gaat God voort diervormen te scheppen, waarmede wij meer vertrouwd zijn, het paard, den wilden os, het rendier, den holenleeuw en -beer, in Nieuw-Zeeland den moa, een struisvogel drie meter hoog en eindelijk de kat en den hond. De tegenwoordige schepping is ontstaan, het huis is ingericht, de mensch kan verschijnen.
Evenals de bijbel geen gewag meer maakt van een nacht tusschen de schepping van de dieren en die van den mensch laten ook de geologen zich uit in denzelfden zin. Ook zij meenen, dat er tusschen de



laatste lagen en vormen van de tertiaire periode en de tegenwoordige wereld geen scherpe klove meer is, hoewel zeer zeker de krachten, die tot dat oogenblik gewerkt hadden, de gedaante van de oppervlakte deiaarde nu hier dan daar op menigerlei wijze zullen hebben veranderd. Zoo zegt Maury (De aarde en de mensch): „De wereld van het krijt is de morgenschemering van de tegenwoordige wereld, van dat oogenblik af schrijden de loofgewassen en de dieren in een voortgaande reeks voort tot die, welke wij kennen." Zoo is het zeker, dat de mensch op Nieuw Zeeland gelijktijdig leefde met den bovengenoemde reuzen-vogel den moa, en wil het ons als zeer waarschijnlijk voorkomen, hoewel sommige het ontkennen, dat de reuzen van vóór den zondvloed nog jacht gemaakt hebben op den wolligen mammouth, wiens overblijfselen opgehoopt ih Siberië, waarschijnlijk eerst
door de golven van den zondvloed samengespoeld zijn.
* *
*
Nu bedekt ook deze dierenwereld, evenals die der planten in wonderbare en nog grootere verscheidenheid de aarde. Want het mos verschilt niet zooveel van den eik; maar wat hebben de zee-anemoon, die stil aan de rots groeit, of de doorzichtige meduse, die droomend daalt en stijgt gemeen met de juichende nachtegaal of met den leeuw, die brult in zijne kracht? Onder de dieren zijn groote families, geheele rijken met een eigen type; visschen en vogels, molusken, viervoetige dieren en de talrijke stam der insecten, die driehonderd duizend soorten telt. Een ieder rijk



is verdeeld in families, wier medeleden gekenmerkt worden door gemeenschappelijke grondgedachten en een eigene physiognomie, die daaruit voortvloeit. Onder de viervoetige dieren b. v. de kat-achtige loofdieren, die 's nachts opleven; de prachtvolle familie der gemzen, steenbokken, antilopen, herten en reeën met het zielvolle oog, de slanke, spitse, sierlijk gedraaide horens en geweien, die naar boven en naar onder, naar binnen en naar buiten gebogen zijn in honderdvoudige variaties, en waaraan de koppige, sterkgenekte stieren, buffels, wilde ossen, bisons en hoe zij allen heeten mogen geregen worden. Desgelijks bij de vogels. Hoe talrijk is thans de stam der faisanten, die zoo trouw zorgen voor haar jongen, met haar prachtig gekleurde vederdos, die allerlei kleurige arabesken vertoont. In menig opzicht eender en toch weer zeer verschillend in gewoonten is de spottende familie der papegaaien en kakatoe's met haar bonte kleuren, nu eens zoo groot als een winterkoninkje, dan als een hoen, die alles aanzien met een schuin oog en over alles hun tong laten gaan! Trotsch, zonder vrees, met een doorborenden bhk van onder donkere wenkbrauwen, kijkt de gevangen adelaar u aan; in zijn blik ligt dit: „Als SU ,n'j losliet, zou ik u leeren vliegen en u doen zien hoe goddelijk schoon het is te zweven over de hoogste toppen, gij aardworm, geketend aan uw grond! En gelaten zit naast hem de condor, de kop achterover, als een oude wijsgeer en diplomaat, met een kale schedel, een arendsneus en omge-
21



slagen halskraag. Hij draait zijn kop nauwelijks heen en weder en knipoogt eens fijntjes als wilde hij zeggen: „Ik ken u en uw wijsheid al lang!"
Deze dieren kent bijna iedereen; maar de tropische insecten vertoonen duizende vreemde, smaakvolle, elegante, zonderlinge vormen. En nog vormenrijker zijn de bewoners der zee, wier kalk- of kiezelhoudende dikwijls cristalheldere huisjes door hun onovertreffelijke meesterlijk uitgevoerde ornamentiek den natuuronderzoeker telkens opnieuw in verrukking brengen, wanneer hij b. v. onder de microscoop de honderde en nog eens honderde zachte diatomeën, foraminifeeren of kalkz wammen bewondert. Welk een kunstenaar is toch de Schepper! Hij ontwerpt steeds wat nieuws; Hij kan over het eenvoudigst thema duizende variaties al spelend te voorschijn roepen en heeft evenmin Zijn smaak als Zijn vernuft uitgeput. Hoe geheel anders is toch de mensch, die met moeite enkele vormen steeds aan de natuur ontleend, combineert en door anderen aangestaard en bewonderd wordt wanneer hij volgens één idee en één voorbeeld twaalf dragelijke ontwerpen te voorschijn roept.
Toch is de geest nog altijd verbazingwekkender dan de stof. Hier staan wij voor een wereld van raadselen, zoodat een natuuronderzoeker zeggen kon: het dier is nog geheimzinniger dan de mensch. Allereerst wegens de verscheidenheid der verschijningsvormen. Welke gemeenschappelijke levensbeginselen en levensbeschouwingen kunnen nu een degoutante



made en een valk of een polyp en een leeuw hebben?
Wanneer men het zieleleven van deze ontzachelijke dierenwereld aanziet, staat men verbaasd hierover, dat terwijl bij die dieren, die wij de hoogere noemen, b. v. bij den olifant, het paard, den hond, dikwijls een zekere overleg, een nadenken te vinden is, zoodat men zich vroegere ervaringen ten nutte maakt en logische gevolgtrekkingen uit wat bestaat, maakt, dit alles bij iedere lagere trap, die wij beschouwen, afneemt en ten laatste verdwijnt. Maar ziet, het verdwijnt niet geheel, het maakt plaats voor een nog geheimzinniger kracht, die wij, omdat wij eigenlijk zoo weinig van haar weten met den vagen naam „instinct" bestempelen. Met onbegrijpelijke zorg en op hoogst doeltreffende manier, zorgen bijen, wespen en muggen voor de bewaring en de voeding van hun larven; dus voor bestaansvoorwaarden die hemelsbreed ^ erschillen van hun eigene, zij zien daarbij weersveranderingen langen tijd vooruit aankomen. Andere b. v. de bijen en mieren brengt deze onbekende kracht tot onderlinge samenvoeging, tot een welgeordende, streng hiërarchische staat, zoo streng als hij in Rome en Sparta niet voorkwam, een staat waarin wel en wee, leven en dood van den enkeling ondergeschikt is aan die van het geheel. In één woord, wanneer men het instinctleven van de lagere diersoorten onderzoekt, meent men te vinden, dat bij hen de ikheid afstand doet van haar rechten ten behoeve van hoogere beginselen, dat zij onvoorwaardelijk en toch half bewust de leiding van een



** hoogeren geest volgen, kortom, dat zij leven onder een
voortgezette inspiratie.
Wat weten wij echter van het zieleleven, van de geestelijke individualiteit van de dieren, die als planten aan een vaste plaats gebonden zijn, die in de zee landen bedekken en te voorschijn brengen, grooter dan Europa, van die weeke vormen, die van krachtige pompwerktuigen voorzien, ongeloofelijke hoeveelheden zeewater inzuigen, daarna weer uitwerpen en uit de koolzure kalk die zij daaruit getrokken hebben gansche bosschen van madreporen vormen? een bezigheid die veel gelijkt op die der planten, die ook uit de lucht koolzuur gewinnen en daaruit hout maken. Waar blijft bij deze dierlijke vormen de persoonlijkheid, die wij bij de plant nog altijd vinden? Is een polypenstok een staat met vele burgers of een veelhoofdig individu?
Wat de wereld der microben en bacillen aangaat thans zoo gevreesd en beroemd, wij weten van hen niets meer dan dat zij naar haar getal duizelingwekkend is en alle onze voorstellingen verre te boven gaat, en dat ook onder hen een ieder gevormd is naar zijn aard, b. v. de kommabacil, en dat deze kleinste, onzichtbare wezens, waarvan de mensch er millioenen inslikken kan zonder dat hij het merkt, een ontzettende
levenskracht hebben.
Maar wat is groot en klein? Indien wij, niet als het infusiedier ettelijke millioenen malen, neen, slechts honderdduizendmaal kleiner waren, wat zou het insect dan in onze oogen zijn, dat reeds nü,



terwijl het zoo klein is, dikwijls naar evenredigheid twintigmaal sterker is dan leeuw of olifant? Wat zou een schallebijter of een reuzenkever uit Suriname of een Afrikaansche Hercules- of Goliathkever op ons een indruk maken! Wij zouden den indruk krijgen van een schrikkelijk en toch prachtig monster, dat in een pantser van schubben in goud, brons, smaragdgroen glazuur voortwandelde, een monster met getande slagtanden, kale eikenboomen gelijk, met een grauwen, doornigen, snuffelenden snuit met ontzachelijke uitpuilende oogen en voelhorens als als slanke dennenstammen; daarenboven over alle leden met bruine of gouden, staalharde stekels van meer dan een meter bezet. Een monster, gruwzaam, schrikaanjagend, onkwetsbaar in zijn glanzende wapenrusting dat — als b. v. een waterroofkever — zich in het water werpt, voorzien van groote, zilveren luchtkogels, onderduikt of snel over den grond loopt en dan op 't onverwachtst deuren als gewelven opent, daar groote vleugels uit te voorschijn doet komen, zich behendig verheft in de lucht en met een donderend geraas wegvliegt! Dat zou voor ons het verschrikkelijkste en verbazingwekkendste geweest zijn wat de aarde voortbrengen kon!
Toch vaart het raderdier nog grootscher en geweldiger, met nog meer majesteit in den waterdruppel te midden van scharen van infusoriën en nomaden rond. Hij maakt den indruk van een zeer groot pantserschip, dat met schuimende vaart midden door de kleine sloepen heen manoeuvreert, nu eens rechts, dan weer



links zich wendend. Door het glasheldere, doorzichtige lichaam schijnen de organen en deelen van de ontzachelijke machines, die van voren als een raderboot — waaraan hij ook zijn naam ontleent — door twee omwentelende cylindervormige raderen, groote draaikolken doen ontstaan. Wee hen, die in dien maalstroom geraken! Zonder tegenstand te kunnen bieden worden zij door de raderen gegrepen en verdwijnen in den muil, om eenige oogenblikken later door de kristallen wanden van de maag heen te schitteren. Wanneer echter de oceaan verdampt en uitdroogt, waarin deze trotsche leviathans onder millioenen schrik en doodsangst verspreidden, dan worden zij zelf door schrik en angst verlamd. Vol vertwijfeling zwemmen zij heen en weer, blijven staan, slaan in doodsangst geweldig om zich heen en liggen nog lang stuiptrekkend neer tot ook hun hart breekt. Ook de waterdruppel is een gevallen wereld, waarin zich de macht openbaart van hem, die het geweld des doods heeft. Ook onze wereld, ja het gansche zichtbare heelal is voor God een waterdroppel, die eenmaal verdampen zal en er niet meer zal zijn. Hemel en aarde zullen voorbijgaan, en hun standplaats zal niet meer gevonden worden.
Zouden deze wezens, die ons zoo klein toeschijnen, die wij nauwelijks of in 't geheel niet opmerken ook een ziel, een onzichtbaar levensbeginsel, een geestelijk iets hebben, dat hen niet alleen levenskracht maar ook persoonlijkheid verleent? Zeker. Is deze ziel kleiner dan de onze, of is die van dé mier kleiner dan die van



den olifant, terwijl haar hersenmassa een paar millioen maal grooter is! Waardoor onderscheiden zij zich in zoo verschillende lichamen? Wat overeenkomst heeft die van den vlinder met die van den regenworm, of die van den beer met die van de goudfaisant? Welk een droom van stof en geest droomen al deze wezens ? Wat droomt de slang of de alligator, die dagen, ja wekenlang onbewegelijk blijft? en wat droomt de goedige marmot den ganschen langen winter of de beer in zijn hol ? of dc wilde zwaan onder den kouden regen op de Noordzee, terwijl hij onbewegelijk op de golven zich laat wiegen, den kop verborgen onder de vleugels? Welke vermoedens aangaande een wereld die boven hen staat, welke droefheid, welk zuchten der schepping, welk een angstig wachten van het schepsel op de openbaring der kinderen Gods, doortrilt zacht hunne ziel ? (Rom. 8 : 19).
Zoo wekt het dier nog meer dan de plant de groote vraag: waar zetelt toch eigenlijk dat merkwaardige „iets" dat allereerst den leeuw tot leeuw en de worm tot worm maakt, maar tegelijkertijd iederen leeuw en iederen worm stempelt tot een afzonderlijke persoonlijkheid? Waar is hier het levensmiddelpunt, waaruit alles stroomt ? Maar hier stuiten wij evenals bij den mensch, zoodra wij dieper trachten door te dringen in het inwendige der schepping, op een harden rots, wij kunnen niet verder. Zoo oefent de aarde, deze wereld-persoonlijkheid krachten der aantrekking uit, en deze krachten nemen toe, zooals wij weten, naarmate men dichter bij het middelpunt der aarde



komt. Wij moeten ons dus voorstellen, dat zij daar in één punt samengetrokken zijn, en het er voor houden, dat niet alleen alle krachten van dit punt uitgaan, maar ook, dat zij daar elkander wederkeerig opheffen, b.v. de aantrekking van het Noorden, die van het Zuiden : die van het Westen eveneens die van het Oosten enz., zoodat zij daar in volkomen evenwicht zijn. Hierbij doet het er niets toe of dit punt een werkelijk bestaand, met stof vervuld punt is, of een ledig. Dat zijn begrippen die op een mathematisch punt niet van toepassing zijn. Indien het middelpunt der aarde hol ware, dan bleef toch in het midden van deze ledige ruimte, het wonderbare, ongrijpbare punt, vanwaar de aantrekkingskracht uitgaat, waar zich alle krachten vereenigen en.... opheffen, een punt, dat wij ons absoluut niet voorstellen kunnen. Zoo staat het nu ook geschapen met de ziel van het dier, met die van den mensch, met de „ikheid" in 't algemeen. Dat onze ziel ook een middelpunt heeft, weten wij. Wij voelen hoe zoo menige zaak dat middelpunt nadert, en daarom spreken wij in beeldspraak: „dat grijpt mij in de ziel". Maar wij kunnen ons indenken noch het gebied der ziel, noch het centraalpunt waar het ik zetelt, en wat het juist tot dat ik stempelt. En het slot, het eindresultaat van al ons denken is, dat God, onstoffelijke punten als stof en als geest in de ruimte geschapen heeft. Maar wie kan deze dingen verstaan ?
De ziel van het dier is een groot raadsel. Ziel? Ja zeker. Hun schepper noemt hen herhaaldelijk



„ levende zielen" en Hij zal het toch wel't beste weten. Hij toch zegent hen met vruchtbaarheid; Hij sluit een verbond met hen; ook beloofd Hij hen, dat Hij ze, zoolang de aarde bestaat, niet meer door een zondvloed vernietigen zal; Hij verwaardigt hen als offerande voor de zonde des menschen te sterven en een zinnebeeld te zijn van den Heiligen Geest en van het onbevlekte Lam, dat de zonde der wereld draagt. Dit alles is machtig en diep en vol beteekenis, maar wij letten er te weinig op.
Al deze dieren heeft God bevangen onder de vrees en de ontzetting voor ons menschen; Hij heeft ons macht gegeven ze te dooden en zich te laten vermenigvuldigen; intusschen ziet Hij stilzwijgend toe wat wij met hen doen. Maar eenmaal zullen wij ook daarvan rekenschap hebben te geven.
Waarlijk, deze zeldzame wezens rondom ons, deze geesten ook gekomen in 't stof, hebben wel eenige aanspraak op onze deelneming. Geboren onder smarten, spelen l^un jongen evenals onze kinderen opgewekt en kibbelend, bewaakt door hunne moeders met trots, angst en teederheid. Zij groeien op en kijken vol verwondering de wereld en ons aan; zij herinneren zich, zij bedenken dingen en trekken conclusies, zij willen ons aangenaam zijn en verheugen zich over onzen lof; zij gaan als wij door vreugde en leed, door zorg en krankheid, en gaan als wij met tegenzin en beven den dood tegemoet. Hoe gering schatten wij ze! Hoe trouw trekt het paard dag in dag uit met inspanning van al zijn krachten de zand-



of steenkar den berg op; wat is zijn loon? Zweepslagen en een handje vol hooi.
En toch is ons duidelijk aangewezen hoe wij hebben te staan tegenover de wereld der dieren. De dieren kwamen alle tot Adam en hij gaf ze namen. Een plaatsvervanger Gods op aarde moet zijn ondergeschikten regeeren met gerechtigheid en goedheid; hij moet ze opvoeden, d. w. z. hij moet ze opheffen tot zich en tot God. Hebben wij dat gedaan tegenover de dieren? Wij weten allen hoe wij ze mishandeld hebben en nu nog mishandelen, hoe onmeedoogenloos wij ze vermoorden. Denk maar eens aan de ruwe matrozen, die op honderde manieren de robben, zeeleeuwen, zeekoeien, die zonder erg, vroolijk en vreedzaam aan de poolkusten spelen, met knuppels doodslaan om hunne huiden, en daarna, zooals wel eens gebeurd is, die huiden verbranden omdat de markt overvoerd of het transport te lastig is. Op deze manier sterven die diersoorten en andere snel uit, en de walvisch, achterna gejaagd met een stoomboot en een electrische harpoen, heeft zich reeds schuw met zijn jongen teruggetrokken naar de Zuidpool. ... tevergeefs, hij zal ook daar spoedig vernietigd zijn. Eveneens vergaat het de eerwaardige, honderdjarige olifanten, die eens in vreedzame families, wandelende torens gelijk, op de uitgestrekte grasvlakten van Zuid-Afrika graasden. Het is bekend, hoe jaaKlijks millioenen schoone vogels gedood worden, omdat honderdduizende vrouwen meenen, dat zij er aantrekkelijker uitzien wanneer zij een vleugel van een



vogel op hun hoed hebben of omdat zij te laf zijn om niet alle mode, al is zij nog zoo wreed en dom blind te volgen.
Eenmaal was de jacht, de strijd met de wilde dieren en het buit maken van hun vleesch, gebiedende plicht voor den man en zijn gezin, voor de oude volken, de Germanen en de Kelten. Zij moesten zich verdedigen tegen den beer en den wolf en den losch; hert en everzwijn als een welkome buit naar huis brengen, de wilde os en het wilde paard vangen en temmen. De jacht van onze dagen is niets dan een parodie, zij is geworden tot een kinderachtig en wreed spel. Laat niet de Engelschman vossen, in kisten verpakt, uit Frankrijk ingevoerd, los en jaagt hij ze niet dood op zijn snelle paarden. Schiet hij niet, met groote kosten gekweekte faisanten, en beklaagt hij zich dan niet op den koop toe, dat de vogels zoo tam zijn, dat ze niet eens voor de jagers wegvliegen willen'? Of is het geen parodie, wanneer op vorstelijke landgoederen, de drijvers, reeën en herten, die men 's winters zorgvuldig gevoerd heeft, opdrijven, opdat ze gemakkelijk neergeschoten zouden kunnen worden?
Wel ontstaan talrijke vereenigingen tot bescherming van dieren en waarlijk schoon is de taak, het dier en bepaaldelijk het huisdier, dat ons dient, zooveel mogelijk te beschermen en doelmatige werktuigen uit te vinden om zijn kracht ons ten nutte te maken. Omdat de meusch echter steeds veel gelijkt op den dronken boer van Luther, die nu eens



naar rechts en dan weer naar links valt, ziet de Christen niet zonder leedwezen, hoe er ook weer bij dit lofwaardig streven veel verkeerds onder doorloopt. Men vindt er toch dikwijls naast een weekelijke sentimentaliteit, die walging wekt, voor de dieren, een hardheid en verbittering tegen de menschen, waarvoor vooral helaas het hart van vele vrouwen toegankelijk schijnt. De dweeper met de dieren is vaak een verachter van de menschen; hij staat menigmaal met God en de wereld op gespannen voet. Nooit of nimmer mag Gods evenbeeld zich verlagen tot het dier, en het beschouwen als staande op gelijke lijn met hem; dit was steeds een bedenkelijk verschijnsel bij de gekroonde gekken, die gezeteld hebben op den romeinschen keizerstroon. Ja, uit dit alles spreekt die geest zich uit, waarvan Paulus zegt: Zij hebben de heerlijkheid des onverderfelijken Gods veranderd in de gelijkenis eens beelds van een verderfelijk mensch, en van gevogelte en van viervoetig en kruipend gedierte (Rom. 1 : 23.) Het is opmerkelijk, dat een gevallen menschheid, die tegenwoordig niets liever wil dan van de apen afstammen, haar goden steeds afgebeeld heeft met attributen aan dieren ontleend, en zich den satan droomt met horens en klauwen.
Ook van een helsche schepping van dieren spreekt de bijbel. De ziener ziet geesten als kikvorschen uit den afgrond opstijgen; helsche sprinkhanen, door een engel uit den afgrond aangevoerd, krijgen macht, de menschen vijf maanden lang met schorpioen-steken



te plagen; paarden met leeuwenkoppen, door welke een derde deel der menschen gedood wordt. Waarom ook niet? Gods eeuwige scheppingswoorden klinken door de drie werelden, door hemel, aarde en hel; Hij staat ook gevallen geesten toe zich te belichamen in hun helsch element, evenals Hij hen toeliet in de kudde zwijnen te varen. Reeds op aarde zijn de ratelslang met haar pestadem en haar doodelijk gif en de schorpioen met de verschrikkelijke angel, booze geesten in stoffelijk omhulsel. Wij zullen eenmaal wonderen beleven aan zulke helsche vormingen.
Ook de groote dieren-schepping op aarde was, voor zoover zij door God te voorschijn geroepen was, goed. Toont God niet juichend aan Job den koenen adelaar, het moedige paard, de kracht van den behemoth en den leviathan! Want deze schepselen zijn een weerglans van eeuwige beginselen, deze woorden Gods de echo van den hemelschen Logos.
Toen de hand van Jehovah aan de rivier Kebar over Ezechiël kwam, mocht hij de glanzende Cherubijnen aanschouwen, de dragers van Jehova's troon! „De gelijkenis nu van hun aangezicht was het aangezicht eens menschen en het aangezicht eens leeuws hadden zij vier aan de rechterzijde; en ter linkerzijde hadden die vier eens ossen aangezicht, ook hadden die vier eens arends aangezicht." (Ezech. 1 : 10.) Wie zou vermoed hebben diertypen te vinden tot in de onmiddellijke nabijheid Gods? Hoe ver gaat dat onze gewone, beperkte beschouwingen te boven! Wij hebben hier een machtig visioen van



heilige symbolen der goddelijke krachten, waarvan God iets in Zijn aardsche schepping liet invloeien. Verheugen wij ons daarin, dat wij eenmaal ook deze hoog verhevene, geheimzinnige wezens zullen zien van aangezicht tot aangezicht.



HOOFDSTUK IX.
De Mensch.
En God zeide: Laat, ons menschen maken, naar ons beeld, naar onze gelijkenis; en dat zij heerschappij hebben over de visschen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over het vee, en over de geheele aarde, en over al het kruipend gedierte dat op de aarde kruipt. En God schiep den mensch naar Zijn beeld, naar het beeld van God schiep Hij hen; man en vrouw schiep Hij ze. (Gen. 1 : 26, 27). En de Heere God had den mensch geformeerd uit het stof der aarde, en in zijn neusgaten geblazen den adem des levens; alzoo iverd de mensch tot een levende ziel." (Gen. 2 : 7).
Zoo betrad dan de mensch de aarde eerst nadat ontzachelijke wordingsprocessen dit rijk voor den heerscher bereid en God zelf hem een bijzondere residentie geschapen had, den hof Eden, een burcht der zaligheid. Uit haar moest evenals eenmaal uit het nieuwe Jeruzalem op de nieuwe aarde de wet uitgaan en het woord van Jchovah, de kennis van den levenden God en de krachten der toekomende wereld. Hoelang hij daarin bleef weten wij niet, omdat de bijbel ons daarover niets meedeelt. Zou Böhme gelijk hebben, die uit de bijbelsche symboliek



der veertig dagen en het feit dat Christus veertig dagen in het Paradijs (Luk. 23 : 43) bleef eer Hij ten hemel voer, (Mare. 16 : 19) afleidde, dat Adam en Eva veertig dagen in het paradijs bleven? Of zou hun verblijf in het paradijs de zevende dag geweest zijn, misschien duizende jaren lang, waarop God rustte van al Zijn werken, totdat de mensch Hem arbeid maakte met zijn zonde, en vermoeide met zijn ongerechtigheden? (Jes. 43 : 24).
Hierover zijn bijbel en geologie het met elkander eens: de mensch bestond nog niet, toen de ontzachelijke wouden der steenkolen groeiden, toen de Jurazee van sauriërs wemelde, toen de viervoetige dieren verschenen, het megatherium en het dinotherium. Ja, de natuuronderzoekers erkennen steeds meer, dat de mensch nog niet op aarde was, in de tertiaire periode, dus bij de vorming der jongste geologische lagen. De wetenschap erkent ook hoe langer hoe meer dat „God uit éénen bloede het gansche geslacht der menschen geschapen heeft." Aan het eind van een lang leven aan de anthropologie gewijd, zegt de grijze Virchow: „Ik ben vast besloten voor den mensch het bestaan van verschillende soorten niet aan te nemen." Ja, bijbel en wetenschap betuigen beide, de mensch is eerst sints kort op de aarde, die langen tijd noodig gehad heeft voor haar ontwikkeling.
Al kennen wij ook niet nauwkeurig de wet van tijd en ruimte en hare onderlinge betrekking, toch bestaat er een zoodanige, dat bemerken wij uit het feit, dat wij, om tien kilometer af te leggen, bij



gelijke kracht, tienmaal meer tijd noodig hebben dan om er één te doorloopen. Ook deze wet moet een afspiegeling zijn van een wet en een samenhang van tijd en ruimte in het goddelijk denken, hoe vrij God ook over deze wet, evenals over Zijn andere beschikt. Een andere wet is die van de overwinning van den tijd door den geest, zoodat de werkzaamheid van een wezen in een gegeven tijdruimte te sneller is, naarmate dat wezen geestelijker is. Zoo groeit en leeft de kristal duizende jaren, de boom honderde, de mensch tientallen. Van deze beide wetten uit gezien is het zeer natuurlijk, dat de aarde, die verscheidene duizende quadrillioen maal grooter is dan de mensch en geestelijk zooveel lager staat, een ontzachelijke tijdruimte noodig had tot afkoeling, tot vorming van de aardkorst, tot scheiding van land en water enz., terwijl de mensch, een schepping, die waarlijk niet minder wonderbaar is, in negen maanden tot stand komt.
\ oor deze aarde is een millioen jaren heel wat minder dan voor een boom duizend en voor een mensch honderd jaar. De aarde is een kosmische persoonlijkheid, haar leven beweegt zich in kosmische tijden, e\ enals dat der zon, die zooveel grooter is, in zonnejaren, waarvan er één ongeveer dertig millioen van onze jaren bevat. De menschheid en de mensch, aan wien als eenheid van tijd een omloop om de zon' een seconde der aarde gegeven is, bestaat in een veel' korteren, gecondenseerden tijd. Zoo zou ook een engel die nederdaalde op de aarde in één dag, ja in één
22



uur, van deze wereld meer leeren kennen, dan wij in ons geheele leven.
Doch dit zijn natuurwetten die gelden in de tegenwoordige schepping. God schiep niet eenmaal na beraadslaging met Zichzelf den mensch naar Zijn beeld, opdat hij in den hof der gelukzaligheid aan zulke wetten der vergankelijkheid onderworpen zou zijn. Hij had in zich het beginsel der eeuwigheid, het paradijs was en is eeuwiglijk zijn oorspronkelijke woning. Van uit deze burcht moest hij de aarde veroveren en op haar de wet der vergankelijkheid overwinnen. Wel zouden op haar nog langen tijd schepselen vergaan en ontstaan zijn ; maar langzamerhand zou het hemelsche leven altijd verder om zich heen hebben gegrepen en den aardschen dood hebben overwonnen en Adam zou aan de dieren, die hij namen gaf, aan de boomen wier vrucht hij at, aan de geheele dankbare schepping onsterfelijkheid hebben mogen geven. Maar hij viel, en van den dag af, dat hij begon den dood te sterven, is hij, eens de onsterfelijke, tot het meest sterfelijke aller wezens geworden. Muurvast en machtig staat daar berg en rots; hij baart en vormt in duizende van jaren het kristal en intusschen ontstaan en vergaan volkeren en wereldrijken. Menige boom, menige eik bloeit nog in onze bosschen, die misschien Barbarossa, maar in alle geval Luther zag geboren worden en sterven ; ook de groote plataan, waaronder Godfried van Bouillon uitrustte staat nog maar waar zijn de kruisvaarders ? Zoo heeft misschien de kraai op dien boom daar ginds den grootvader van



uw grootvader gezien. De mensch echter, deze koning der schepping, deze beheerscher der aarde, verschijnt slechts een oogenblik in zijn koninkrijk, hij verdwijnt weer en trekt voorbij als een schaduw. Als morgen de zon opgaat zullen er 80.000 zijn die haar licht zien terwijl zij er heden nog niet zijn, maar ook 80.000 zullen haar niet meer zien, die heden nog leven. Ach! deze onderkoning Gods is nog slechts ,een moede gast op de donkere aarde". Wie lost'dat spookachtige raadsel ons op? Alleen de Schrift. „ Want wij vergaan door uwen toorn en door uwe grimmigheid worden wij verschrikt. Gij stelt onze ongerechtigheden voor U, onze heimelijke zonden in t licht uws aanschijns. Want al onze dagen gaan henen door uw verbolgenheid; wij brengen onze jaren door als een gedachte (Ps. 90).
Het is onmogelijk, dat de menschheid honderd duizende jaren op de aarde zou gewoond hebben zonder stoffelijke, en nog eerder geestelijke gedenkteekenen, kunsten en godsdiensten, talen en kronijken te hebben achtergelaten. Kan ik aannemen, dat een struik, die in een jaar slechts twee blaadjes voortgebracht heeft zich nu in één dag tot een bloeienden boom zal hebben ontwikkeld ? Van al de steenen, messen en schedels, waaruit men dertig jaren geleden nog de slotsom trok, dat de menschheid tallooze eeuwen oud moest zijn, erkent thans de bezadigde wetenschap met Figuier: „Zij kan evengoed in plaats van 50.000 maar 5000 jaren oud zijn".
Zoo erkent ook de lang niet behoudende Dr. G. Beek



in zijn grondige, critische studie over den oer-inensch. De aanwezigheid van menschen op de aarde in de tertiaire periode, wordt niet door feiten bewezen.
Hiermede breekt de draad af, die ons geslacht aan de schepselen van vroegere perioden der aarde verbinden moet en wat wij over dezen samenhang postuleeren, heeft slechts de waarde eener speculatie op onzekeren grond gebouwd, (De Oermensch Pag. 53). „Van de vroeger aangenomen tijdruimten van honderdduizende jaren, doet men best een nul te schrappen. (Pag. 48). Wij houden het ervoor, dat men de 10.000, die men overhoudt gerust nog door twee deelen kan.
Het zoogenaamde steentijdperk heeft geduurd van den zondeval tot Tubalkaïn, „een leermeester van allen werker in koper en ijzer" (Gen. 4 : 22); maar voor vele volken van Europa zelfs tot C hristus. In de oudste lagen van Hissarlik-Troja, dus omstreeks den tijd der richteren in Israël, is altijd nog geen ijzer te vinden. Bij vele wilde stammen b. v. bij de Polynesiërs bestond het steentijdperk nog voor honderd jaar. „De steen-, brons- en ijzertijd" zegt de Italiaansche oudheidkundige de Rossi, „vallen in verschillende landen gelijktijdig." Een nieuwe geleerde stelt den brons-tijd op circa 1500—900; den Hallstatt-tijd of ouderen ijzer-tijd op 800—400 en den La Tène-tijd of jongeren ijzer-tijd op 400—50 v. Chr. en voegt erbij. De laatste periode valt dus om zoo te zeggen slechts gedeeltelijk in een vóór-historischen tijd; aan het einde ervan dreunt reeds de zware tred der romeinsclie



legioenen en verkondigt het aanbreken van een nieuwen tijd.
„Ook de meest vrijgevige geschiedkundige gaat in zijn berekening, om tot het geschiedkundig tijdvak van Europa te komen, niet verder terug dan tot 2000 jaar v. Chr." zegt Ranke. (De mensch II Pag. 58). Dan bleven er dus, volgens de bijbelsche chronologie 2500 jaren over tot den zondvloed en vóór dezen nog 1500, wat ruim voldoende is voor alle ijzer-, brons- en steentijdperken, die wij kennen.
De mensch is sinds gisteren op aarde en morgen zal hij er niet meer zijn. 140 Geslachten slechts — tot op Christus 74 — (Luc. 3 : 28, 38) scheiden ons van Adam en reeds vertoont de menschheid duidelijke sporen van ouderdom; het zal niet lang meer duren of God richt ze in gerechtigheid. Een nieuwe menschheid mag eeuwig op een nieuwe aarde, onder een nieuwen hemel wonen; de geheele geschiedenis der aarde met haar zonde en haar leed is voorbij, een kleine episode in de groote geschiedenis des heelals, een zonsverduistering die snel voorbij gaat, door de schaduw van den booze verwekt in den loop der eeuwigheden.
Opdat deze mensch de aarde, de wereld zou kunnen beheerschen, moest hij zelf een aarde, een wereld, een mikrokosmos zijn. Om de stof te verstaan, haar natuurkunde en haar scheikunde, moest hij stof zijn en alle wetten en krachten van deze stof in zich hebben. Om het kristal en de plant juist op te vatten, moest hij ook kristal en plant zijn,



gelijk wij aangetoond hebben, dat hij is. Om over het dier heerschappij te kunnen voeren, moest hij de bewegelijkheid, de ledematen, de zintuigen van het dier bezitten. Om boven alle wezens te kunnen staan, moest hij een ander wezen zijn dan zij allen. De plant kent het kristal noch zichzelf, het dier kent noch de plant noch zichzelf. De mensch moet zichzelf en de wereld verstaan.
Dus is hij in alle opzichten het hoogste en laatste lid in het groote scheppingswoord, door God uitgesproken. In hem komen de beginselen van het kristal, de plant en het dier tot heldere, harmonische ontwikkeling. Hij is het hoogste organisme en men kan begrijpen, dat Darwin en zijn volgelingen, ter eere van hun scheppingstheorie hem zich allengskens uit hoogere dieren lieten ontwikkelen. Ondertusschen moet ook de ongeloovige wetenschap hoe langer zoo meer de klove erkennen, die de goddelijke oorkonde stelt tusschen mensch en dier met dit woord: „En God sprak: Laat ons menschen maken, naar ons beeld en naar onze gelijkenis." Zittel schrijft: „De gezamentlijke overblijfselen van betrouwbaren ouderdom uit het diluviale tijdperk van Europa stemmen evenals alle schedels in de holen gevonden in grootte, vorm en inhoud met den homo sapiens overeen en zijn zonder onderscheid wel gevormd. Zij vullen in geen enkel opzicht de klove tusschen mensch en aap aan". (Handboek der palaeozoölogie Dl. IV Pag. 718). In zijn bericht over het anthropologencongres te Moskou 1892 zegt Virchow : Zoo zijn wij dan op alle liniën



waarop wij den aanval ondernomen hadden teruggeworpen. Alle pogingen om de continuiteit der voortgaande ontwikkeling van dier tot mensch te vinden zijn vergeefs geweest. Er bestaat geen proanthropos, geen aap-mensch; het missing link was een schepping der fantasie". (Archiv. XXI bl, 506).
Indien deze mensch slechts het opvolgende lid in de evolutie en een hooger dier was, dan zou hij logisch en opdat hij zijn taak zou kunnen vervullen om de aarde te beheerschen en alle andere wezens aan zich ts onderwerpen, voorzien moeten zijn van de noodige werktuigen en wapenen. Indien men tot een geest, die slechts de andere organismen kende, zeide, er is een meer ontwikkeld schepsel, dat de bergen doorboort, de zeeën indijkt of door kunstmatige armen verbindt, die metalen smelt en om de geheele aarde een ijzer net spant, dan moest hij zich natuurlijk dat wezen voorstellen als iets vreeselijks, voorzien van klauwen en tanden, bedeeld met vernietigende kracht, gepantserd tegen zooveel vijandelijke invloeden en volkomen op een machine gelijkend. Maar wat is de mensch en hoe treedt dit hoogste, aardsche schepsel op? Hulpeloos is hij, onmachtig als geen ander dier langen tijd niet in staat zichzelf te voeden. En wat is zijn lichaam? een weeke massa van half vloeibare stof, uitertst gevoelig en licht te verwonden, volkomen buiten staat zichzelf staande te houden en te beschutten. En als hij opgroeit blijven de condities al even ongunstig. Hij heeft geen vel zooals de ijsbeer, geen waterdichte vederen zooals de vogels; hij kan met



zijn nagels niet houwen en snijden, hij kan het aardrijk er niet mede bebouwen. Met zijn teergevoelige kwetsbare handen kan hij geen boomen vellen, geen steenen breken, en met zijn zachte lippen geen harde vrucht, zooals de kokosnoot b.v. kraken en openen. Volkomen hulpeloos, aan het verderf, aan de oogenblikkelijke vernietiging prijs gegeven, zoo verschijnt de mensch op aarde. Welk een ellende en welk een grootheid! Want dit kleine schepsel, schijnbaar hulpeloos, ten prooi aan het verderf, zal krachtens den goddelijken geest, die in hem woont, al die vijandige krachten der elementen en der natuur overwinnen, hij zal zich deze harde stof, deze krachten, dienstbaar maken. Hij zal het vuur en den lichtstraal bevelen, dat zij hem en zijn woord dragen, waarheen hij wil. Hij zal deze geheele wereld, waarvan een zandkorreltje, een waterdrop hem dooden kan, begrijpen, beoordeelen, verachten; hij zal misschien steden en koninkrijken grondvesten en verderven, de volkeren en de aarde in 't verderf storten of als een Elia of een Luther millioenen redden.
Voor hem die oogen heeft om te zien, licht uit het oog van het kind, dat nog sprakeloos nederligt, een hoogere wereld van eeuwige beginselen, een wereld van vreugde en liefde, van vrees en troost, van dankbaarheid en droefenis hem tegen. Ik ben vaak getroffen en beschaamd door zulk een kinderoog, dat mij stil, duldend, doorzoekend, kennend en oordeelend aanstaarde.



Wonderbaar is reeds het lichaam van den mensch, deze leemen hut der ziel, deze aardkluit, die de groote kunstenaar en beeldhouwer vervormt tot een beeld van goddelijke kracht. Wij hebben geen recht begrip van de grootheid van dit menschelijke lichaam met zijn billioenen atomen en moleculen. Het is in den letterlijken zin een wereld uit gasvormige, vloeibare en vaste bestanddeelen samengesteld. Het bevat bijna alle, misschien alle chemische elementen der aarde, het kent zeeën van het hart en van de halfvloeibare hersenen, stroomen heeter dan de golfstroom, die, evenals de aardsche het vruchtbaarmakend slib, aan hunne oevers levensstof afzetten, de bloedlichaampjes namelijk, die spoedig omgezet worden in vleesch en spieren. Om te komen tot een juiste geneeskunde, die dit lichaam doorzoeken ton tot in de kleinste bijzonderheden, zou de arts tot ingenieur moeten worden; en de behandeling der ziekte tot het bewerken van terrassen. Zij zou nu eens groote kanalen moeten graven om moerassige en overstroomde streken droog te leggen en te reinigen, dan weer tunnels moeten boren om het verkeer mogelijk te maken; nu eens dammen opwerpen om den loop der rivieren te regelen, dan weer om de kalk en slibmassa's uit te kunnen graven en weg te kunnen ruimen, die de beweging der ontzachelijke hefboomen belemmeren. Ook in dit opzicht gelijkt de mensch op zijn woonstede, de aarde; want ook omgekeerd, werkt de ingenieur, de pionier, de kolonist, die kanalen graaft en rivieren regelt, bosschen uitroeit en moerassen



drooglegt aan de genezing en gezondheid van den aardbol.
Dit lichaam is echter tevens een kolossaal kunstwerk, bestaande uit duizende pliysikalische en chemische apparaten en machines, die elk op zichzelf een kunstwerk zijn. Het is vol hefboomen, rollen en riemen, machines ter verdamping en verdichting, en luchtketels. Dat alles werkt rusteloos; de millioenen celletjes in uw hersenen, de bloedlichaampjes in uw aderen ontstaan en vergaan voortdurend zonder uw wil. Of gij wakker zijt of slaapt, er aan denkt of niet, uw haren, uw nagels, uw huid groeien, uw hart en maag, uw lever en nieren arbeiden, de zenuwen telegrafeeren en telefoneeren hare berichten naar de hersenen; en dat alles gebeurt zonder gedruisch, zeer juist, ja het gaat bij den gezonden mensch vergezeld van een aangenaam gevoel van gezondheid en kracht. Hoe veelvoudig zijn de functiën van het menschelijk lichaam! Een schilder van beteekenis, die mij verscheidene honderde zijner „studiën" liet zien en tegen wien ik mijn verwondering uitsprak over zulk een getal van verschillende houdingen, sprak als zijn overtuiging uit, dat een mensch gedurende zijn geheele leven nooit meer volkomen denzelfden stand inneemt of precies dezelfde beweging uitvoert. Ja, hij beweerde dat liet questieus is, of sedert het bestaan der menschheid, ooit twee menschen hetzelfde gedaan hebben, al zou het onderscheid maar een minimum, een breuk van een millimeter bedragen hebben in de spanning van een spier, de afronding van een lijn



of de hoek van een been. Zoo wonderbaar is de samenwerking van de vele krachten en de tallooze kleine en kleinste eenheden, waaruit dit lichaam samengesteld is. Wij zien immers reeds, hoe de groote beeldhouwer uit enkele lijnen in voorhoofd en oogen neus en wangen, mond en kin niet alleen de 1500 millioen verschillende menschengezichten gemodelleerd heeft, die thans op aarde wonen, maar ook de ontelbare millioenen, die reeds geleefd hebben en waarvan er zeker geen twee volkomen gelijk waren. Welk een veelvoudigheid en tegelijk bij alle rijkdom, welke schoone dispositie! Iedere tijd, ieder volk, ja iedere familie heeft haar type, haar gezicht, en daarnaast vinden wij weer een physiognomie van het beroep. Een ander is de type van den zeeman en van den landbewoner, van den boer en den stadsman, van den predikant en den kunstenaar, van den bakker en den spoorwegwerker. Maar met alle vormen, die tot nu toe verschenen zijn, is God nog niet aan het eind van Zijn wijsheid; het zou Hem gemakkelijk % allen op het thema „mensch" altijd nieuwe variaties te bedenken. Zoo heeft Hij ook met dezelfde eenvoudige spraakorganen, met stembanden en tong, gehemelte en lippen, sinds de mensch op aarde is, duizende millioenen verschillende stemmen geschapen waarvan er geen twee de vijf klinkers en de twintig medeklinkers eender uitspreken.
De beschouwing van deze tabernakel der ziel biedt eindelooze stof! Laat ons nu het hoofd van den mensch eens wat van dichterbij bezien.



Indien er op aarde niets dan een mensch ware, dan zou zijn hoofd, deze kogel, twintig centimeter in doorsnede een wereld zijn, meer wonderbaar, grooter, machtiger dan de geheele aarde, die quadrillioen maal grooter is; want dit hoofd zou de aarde verstaan en in zich opnemen en de aarde met al haar wezens begrijpt het niet. Ja, voor den bouw van dit hoofd met zijn zintuigen zijn meer en hoogere krachten noodig dan tot den bouw van den wereldbol die wij bewonen. Heeft het niet oogen, die de wereld des lichts en ooren, die de wereld van het geluid in zich opnemen; heeft het niet het zintuig van de reuk en de smaak en bovenal bezit het niet de hersenen, bestaande uit meer dan zeshonderd millioen cellen, die het dienen tot verwerking van tallooze gedachten en indrukken, tot een logische, samenhangende beschouwing dezer wereld en van zijn eigen individualiteit?
Wat zoo'n hoofd toch van alles in zich opneemt niet alleen, maar ook verwerkt en bewerkt! Duizend boeken vertellen niet wat een Alexander alleen gedacht gesproken, gedaan heeft, en welk een invloed dit werk van Alexander uitgeoefend heeft op het bestaan van gansche volkeren, het leven van millioene individuen, niet alleen in zijn tijd, maar eeuwenlang en tot in onzen tijd toe. Bestaat Alexandrië niet meer, dat hij door zijn bevel deed ontstaan ? Wordt zijn geschiedenis niet nog altijd op onze gymnasia gelezen en wekt zij niet allerlei gedachten op? Wanneer hij de slag van Arbela niet gewonnen had, ik had dit boek niet geschreven en gij zoudt het niet lezen. De wereldge-



schiedenis is de geschiedenis van enkele, krachtige geesten. Als ieder zaadje, dat een levende vrucht bevat, reeds een donder is, hoe wonderbaar is dan het hoofd, deze vrucht der menschelijke plant, nauwelijks zoo groot als de dubbele kokosnoot van de Seychellen of de vrucht van den broodboom, met een inhoud van een paar kilo, gedeeltelijk half vloeibaar, met zijn harde schaal, zijn weeken kern, en diens ronde kronkelingen, in velerlei opzicht gelijkend op een nog niet geheel rijpe walnoot. Deze vrucht, die onder het microscoop gezien evenals andere vruchten uit draden en cellen bestaat, een vrucht die een jongen in zijn handen nemen kan, is een volkomen kosmos, een groote wereld van ervaringen, van vérstrekkende gedachten, ontwerpen en plannen; een werkplaats, waar rusteloos aan het wel en wee, aan kunst en litteratuur, aan godsdienst en geschiedenis en aan de lotgevallen der menschheid gewerkt wordt; een senaat in de regeering der wereld, die beraadslaagt over en besluit tot de opbouw en de vernietiging van koninkrijken en volkeren; een geheime raad, waarin te midden van eerbiedwekkende archieven en duizende acten, de wil, het gevoel, de kennis, de scheppende verbeeldingskracht in vereeniging, gehoord het bericht der afgezanten, de zintuigen, die de wereld doorzocht hebben onophoudelijk voor of tegen God en den duivel woorden uitspreken en tot daden besluiten van eeuwige waardij en invloed.
De materialist brengt alle verstandelijk leven van den mensch terug tot zijn hersens en zegt: Hoe meer



hersens en hoe fijner de hersenmassa georganiseerd is, des te meer verstand; hoe grooter het phosforgehalte der hersenen des te meer geestelijke kracht. Kranke hersens veroorzaken geesteskrankheid, een geesteskranke heeft nooit gezonde hersens! Al deze beweringen zijn door onderzoekers die wat dieper gingen, wederlegd. Wat de verhouding betreft tusschen hersenmassa en verstand, moet reeds het feit de aandacht trekken dat olifant en walvisch een grootere hersenmassa hebben dan de mensch. De olifant b.v. heeft gemiddeld een hersengewicht van 4500 gr.; de walvisch een van 2500 gr.; de mensch een van 1360 gr. Neemt men echter de verhouding tot het gewicht van het lichaam als maatstaf, dan i? het toch even raadselachtig, dat naar deze verhouding de zoo verstandige olifant niet meer hersens heeft dan de kwab en de mol, de domme wentelaar en de apatische schildpad, maar daarentegen zestienmaal meer dan de tonijn; en de mensch minder dan. . de zangvogels!
Wat nu echter de verschillende menschen betreft ziet men uit de tabellen van Bischof over het hersengewicht, dat wilden en zelfs de vrouwen der Boschjesmannen (de vrouw heeft gemiddeld volgens 374 metingen 140 gr. minder hersens dan de man) dikwijls evenveel hersens hebben als de beschaafde, moderne Parijzenaar. Het zwaarste hersengewicht (2222 gr.) werd gevonden bij een totaal onbekend man Rustan en Bischof wijst op drie beroemde geleerden, die niet meer hersens hadden dan de neger gemiddeld (1230 gr).



Hij eindigt dan ook met dit woord: „Wij hebben geen bewijzen voor de overeenstemming tusschen de hersenmassa en zijn psychische productiviteit.
Evenzoo weinig grond is er voor de meening, dat de vóór-historische mensch, van wien wij met de aangeboren bescheidenheid van onzen tijd aannemen dat hij heel wat dommer is geweest dan wij, een kleineren schedel en minder hersens heeft gehad. "V eeleer wijst Broca in overeenstemming met den boven aangehaalden Dr. Zittel er op, dat „terwijl de moderne Parijzenaar 1558 kubieke centimeter herseninhoud heeft, twee schedels uit de holen L'homme Mort en Solutré 1606 en 1615 kubieke centimeter hebben. Virchow heeft evenzeer aangetoond, dat schedels van de bewoners der paalwoningen dikwerf die van beroemde, gelauwerde, moderne grootheden in hersenruimte overtreffen!
De zoo verbreide meening, dat krankzinnigheid noodzakelijk in verband moet staan met kranke hersenen en daarin haar oorsprong vindt, is door en door onwetenschappelijk en wordt door de feiten weerlegd. Terwijl dikwijls een geringe kwetsuur aan de oppervlakte beroerten enz. met zich brengt, belemmeren "vaak ernstige wonden, of andere gebreken de hersenwerkzaamheid heelemaal niet, en beroemde zielenartsen zooals Esquirol, Pinel, Falret en andere, hebben uitgemaakt, dat waanzin over 't algemeen niet noodzakelijk samenhangt met organische stoornissen in de hersenen. Omgekeerd- hebben Cuvier, Rubinstein en Helmholtz in hun jeugd aan waterzucht in de hersenen



(z.g. waterhoofd) geleden. Op twintig gevallen van krankzinnigheid zegt Lélut, komen er tenminste zeventien voor met normale hersenen. Kortom, Esquirol houdt het ervoor, dat aandoeningen van de hersens alleen dan voorkomen, wanneer ook de zenuwcentra der beweging en van het gevoel aangedaan zijn, maar niet bij zuiver verstandelijken waanzin. Evenzoo weinig steekhoudend is de theorie van Moleschott en Feuerbach, volgens welke het gehalte aan phosfor der hersenen maatgevend zou zijn voor de denkkracht en dat een te groot percentage krankzinnigheid zou veroorzaken. Lassaigne toch vond, dat de hersenen van geesteskranken niet meer phosphor bevatten dan die van begaafde en onbegaafde normale menschen, terwijl de hersenen van de visch, die waarlijk nu niet als een groot denker bekend staat, veel phosphor bevatten. De pathologische anatomie der hersenen, zeggen de grootste vakmannen is vol geheimzinnigheid en tegenspraak.
Zoo heeft Sir Mac Farlane van een engelschen soldaat, in den Zuid-Afrikaanschen oorlog verwond, een deel der hersenen weggenomen en de man denkt nog even normaal en correct als vroeger. Zulke gevallen zijn niet zeldzaam, zij zijn in strijd met de meening dat aan ieder deel der hersenen een bijzonder geestelijke taak zou zijn toebetrouwd. Niettegenstaande de merkwaardige verschijnselen der aphasie of spraakverlamming, waarvan men de zetel in het zoogenaamde eiland meende gevonden te hebben, blijven physiologen zooals Duret, Goltz e. a. zich



tegen deze opvatting verzetten. Ja, Prof. Kuszmaul een coryphee op dit gebied zegt ronduit: „Wij zullen bepaaldelijk van alle naïeve pogingen om een zetel (Ier spraak in deze of gene hersenwending te vinden met een glimlach ons afmaken." (Ranke: De Mensch I pag. 549.)
Zoo zinkt de heele mechanische theorie der materialisten omtrent de hersenen weg in 't niet, en daarmede ook die van het socialisme, die er consequent mede samenhangt, en leeraart, dat geestesarbeid een product van de stof is en met lichaamsarbeid gelijk gesteld moet worden. Over dit onderwerp' zegt oppe-Sayler, die door Ranke aangehaald wordt: „Als een snijdende dissonant klinkt de vergelijkingvan spierarbeid en hersenarbeid door de redenen en geschriften der moderne socialisten ons tegen." En hij zelf gaat ironisch voort: (De Mensch I pag. 511): „Lerst wanneer men er in geslaagd zal zijn de geestelijke arbeid uit te drukken in kilogrammeters of kalorien (warmte-eenheden) zal een vergelijking tiisschen stoffelijk en en geestelijken arbeid mogelijk zijn ■ voor overleg en nadenken is samenhang met phvsikahsche bewegingen heelemaal niet te vinden." Sceptisch gaat hij voort, dat van de functiën dér zenuwcellen niets verder bekend is, dan dat waarschijnlijk door hen de samenhang tusschen gevoels- en bewegingzenuwen tot stand komt." Ranke eindigt zijne beschouwingen over den samenhang tusschen stoffelijke veranderingen in de hersenen en de ziel met deze woorden: De uitnemendste kenners van de natuur der
23



menschen erkennen zonder omwegen, dat ons ehemischphysikaliscli weten niet toereikend is om ook maaide eenvoudigste psychische bewegingen te verklaren." (De Mensch I pag. 510).
Dat aan het hoofd de taak is toebedeeld, met de wereld in rapport te treden, haar te leeren kennen en beoordeelen, een deel ervan zich toe te eigenen en een ander deel te verwerpen, bewijzen de zintuigen, deze poorten, waardoor de ziel naar buiten ziet en hoort, en de stof ruikt en smaakt en voelt. Hoe zinrijk en teeder en kunstvol zijn de zintuigen: de zenuwkogel van het oog, die zich, evenals een deel der hersenen, als een bloem vergroot door het licht; het oor, een harp met drieduizend snaren, de reuk-, smaaken gevoelszenuwen, door de huid doelmatig beschut tegen al te groote pijnlijke aanrakingen. Hoe trouw en gehoorzaam brengen zij hunne waarnemingen over naar de hersenen, waar de ziel woont. Zij hoort ze op haar beurt aan en zendt op hun bericht aan het geheele lichaam, aan de spieren haar bevelen langs zuiver telegrapischen weg, door electrische stroomen! Maar hoe geheimzinnig! Hoe kan de ziel, hoe kan een geest door het oog zien, door het oor hooren ? Het oog toch dat op de snijtafel ligt ziet niets! Hoe kan de geest zich van de stof bedienen om de wereld waar te nemen en waarom doet hij zulks? Heeft hij niet in zichzelf de krachten om te zien, om te hooren, om te gevoelen ? Hier staan wij aan de grenzen van onze kennis. Daarom is het zoo dwaas te willen uitmaken, dat deze ziel, wanneer zij van het lichaam gescheiden is, deze wereld



niet meer zou zien, en niet meer zou hooren; dat deze geest alle macht en invloed over de stof zou verliezen.
Dat weten wij niet en wij kunnen het hier niet weten.
Deze zintuigen voldoen aan een ontzachelijke begeerte ! Wat verlangen naar zien, naar licht doorwaait de schepping, reeds bij het kind, dat dringend vraagt: Laat mij toch zien! Hoe verlangt het oor, zelfs van het dier, naar toonen en luistert begeerig en verkwikt zich aan muziek. Hoe hartstochtelijk geniet het gehemelte, hoe keert zich de mensch af van onaangename geuren, welk een pijn doet de harde, hoekige, scherpe heete, verzengende stof!
Onze zintuigen staan in betrekking met de zeven Geesten Gods, met deze beheerschers en vorsten van liet licht en de warmte, het geluid, de smaak, de reuk den vorm en het gevoel; want in den mensch, in deze ademtocht en Logos uit Gods mond zijn alle krachten Gods, m deze aanblazing waren de zeven geesten en schiepen mede aan het goddelijk evenbeeld.
Evenals wij met al onze werktuigen niet anders beoogen dan ons een sterker, verder reikend lichaam te verschaffen b.v. met de hamer een sterker vuist, met de zaag tanden, die ook metaal doorbijten, met de tang een vaster pakkende hand, willen wij ons ook met al onze apparaten, microscoop en telescoop, telefoon en telegraaf, betere, fijnere, krachtiger, verder reikende zintuigen verschaffen om daarmee onze waarnemingen omtrent de wereld der zinlijke dingen uit te breiden, die fijner en volkomener te maken. Dat alles bewijst



tegelijkertijd dat onze waarnemingen in 't zondige lichaam onvolkomen geworden, ons niet meer voldoen.
Hoe deze zintuigen ons juist daartoe gegeven zijn, de uitwendige wereld waar te nemen, met de wereld buiten ons in verbinding te treden, ziet men daaraan, dat wij er ons eigen lichaam niet mee doorgronden kunnen. Het oog weet niet hoe het ziet, ziet niet in zichzelf, ook niet in het lichaam; het oor hoort zichzelf niet en hoort slecht gedempt het kloppen van het eigen hart. Zoo voelen en proeven wij niet hoe de maag verteert, hoe bloed tot vleesch en spieren wordt.
Dat de mensch zijn eigen lichaam niet kent, niet weet wat daarin gebeurt, op bloote vermoedens daaromtrent aangewezen is, hoort mede tot de groote raadselen van zijn aardsch bestaan.
Zoo mogelijk nog raadselachtiger dan het hoofd en de hersens is het andere middelpunt van het lichamelijk bestaan, het hart! „De verborgen mensch des harten" laat de Schrift zich hooren. Een spier, zeggen de physiologen met geringschatting, een kilo vleesch met vaste spanning en twee holten, bij den mensch niet grooter dan bij het kalf eetbaar en
smakelijk vertellen ons de inboorlingen van de -bicisjieilanden. In dit hart, verborgen in de borst, verbergt zich zeker de geest veel meer achter de stof dan in 't hoofd. Er zijn daar geen wonderbare apparaten, geen wereld van zenuwen en cellen ; meer een bijna overbluffende eenvoudigheid, schijnbaar slechts een stuk spierachtig vleesch. En deze spier schijnt niets van de wereld om haar heen te weten of te begeeren.



zij doet haar werk, klopt regelmatig voort, vraagt niet naar dag of nacht, slapen of waken, bekommert zich met om het plan of den wil van haar bezitter; zij klopt altijd maar door tot het hart bij den dood breekt en voor altijd stilstaat. Ja, zelfs wanneer het uit de borst gerukt is, moet het soms nog voortgaan te kloppen ; zoo sloeg het hart van een moordenaar op de snijtafel nog vier-en-twintig uur! Geheimzinnig raadsel!
Zou dan toch ten slotte de materialist gelijk hebben en dit hart niet anders zijn dan een mechanisch werkend stuk vleesch? Maar dan zou de taal, die zoo diep ziet en zoo juist zich uitdrukt ongelijk hebben wanneer zij op honderdvoudige wijze van dit hart getuigt, dat het wat meer en wat anders is. Hoe komt het, dat het den mensch soms zoo bang om t hart worden kan en wanneer hij zich maar eens uitspreken mag, dan wordt het hem weer licht! Waarom geeft een woord, een enkele blik zelfs, hem een steek in 't hart, en hoeveel moede en gewonde harten zijn er in de wereld! Is er teerder uitdrukking der liefde dan: mijn hart! (Wonderlijk, dat nooit iemand zijn geliefde aanspreekt als: mijn hoofd! Dat men geen hersens heeft, dat kan er nog mee door. . maar wie wil gaarne harteloos zijn!).
Vanwaar zijn deze beide polen der ziel, waarom bestaat er tusschen hen een tegenstelling, ja strijd? Bijna onwederstaanbaar jaagt het hart voort met bilden aandrang, het zou willen geven, ja zichzelf willen geven, liefhebben en haten ook : „van ganscher harte," Maar daar spreekt het verstand koel, onver-



biddelijk, bijna verachtelijk: Halt, gij dwaas! En het hart legt er zich morrend bij neer en klaagt, dat het zijn stem niet volgen mag; dikwijls ontvlamt het in toorn, het zet zijn liefde en haat door, het laat zich niet overtuigen door gronden en bewijsvoeringen, het houdt zich voor grooter, edeler, hoogerstaand dan liet verstand. Groot is de macht van het hart! „Met het zwaard" zegt het Arabische spreekwoord „kunt gij den nek buigen, maar het hart alleen overwint het hart."
Nu eens geeft het leven den een gelijk, dan weer den ander; nu eens verheft deze stem des harten den mensch tot overwinnaar over de nietige vooroordeelen van het alledaagsche leven en maakt den mensch groot en vrij, dan weer maakt zij hem ellendig en zijn einde is waanzin en zelfvernietiging. Dan heeft toch Gods woord gelijk als het zegt: „Uit het hart zijn de uitgangen des levens." God verwijt niemand dat hij een zwak hoofd, maar wel dat hij een boos hart heeft. Het verstand vindt de formule dezer wereld, het hart wendt haar aan ten leven of ten doode.
Voor ons, die aan de opstanding des vleesches gelooven is het een interessante vraag, hoe zal het hoofd (het verstand) hoe het hart in 't verheerlijkte lichaam er uitzien? Hoe klaar en algemeen, hoe doordringend in bijzonderheden zal het verstand kennen, hoe warm met zoete zaligheid zal het hart gevoelen, liefhebben, hoe zullen zij zich verhouden tot elkander en hoe zal hun gebied, hun arbeidsfeer begrensd zijn
en toch weer ineen vloeien.
Wij menschen, door den zondeval aan het stof



gebonden, overschatten de beteekenis van het lichaam en schrijven er dagelijks allerlei aan toe dat eigenlijk aan de ziel toekomt. Het lichaam ziet niet en hoort niet, het voelt de smart niet. Ontneem aan een lichaam de ziel, werp het in 't vuur, zal het zich daar krommen, trillen en steunen ? Wie voelde vroeger het verteeren van den gloed ? De ziel. Hoe onnadenkend is het dus te zeggen : hoe kan het helsche vuur de ziel pijnigen? (Daarenboven leert de Schrift de opstanding des vleesches, ook der verdoemden (Dan. 12 : 2) en spreekt: (Openb. 19 : 20) „En het beest werd gegrepen en met hetzelve de valsche profeet en deze twee zijn levend geworpen in de poel des vuurs"). Ons lichaam is een bepaalde hoeveelheid stof, waarvan de ziel zich bedient, om te zien, te proeven, te voelen, te lijden en het behoort tot de onbewijsbare beweringen eener ingebeelde wetenschap, dat de ziel in den dood deze heerschappij over de stof geheel zou verliezen en dat haar geenerlei macht over de stof zou overblijven. Hoe kunnen wij dat weten ? Aroeren niet de zielen der duivelen in de zwijnen en wierpen zij ze niet in de zee?
Wanneer de sage ons vertelt, dat afgestorvenen deel genomen hebben aan veldslagen, die beslissend waren voor hun volk, zoodat na de slag van Soissons de geesten der verslagenen nog drie dagen in de lucht streden, bij Salamis de geesten van lang gestorven helden de Grieken te hulp kwamen en de dreigende gestalte van Achilles Alarik voor de poorten van Athene deed beven, acht ik het groote aanmatiging



zonder meer, spottend dingen te ontkennen, waarvan wij niets weten en niets weten kunnen. Zijn zij, die hun oordeel zoo spoedig geveld hebben, neergedaald in het schimmenrijk en hebben zij zijn geheimen doorvorscht? Kennen zij de toestanden en de krachten van de Hades, de wetten van de Scheool weten zij wat de heen gereisden vermogen of niet vermogen ? Eerbied voor de dooden, de velen, de talrijken, zooals de Grieken ze noemden, waartoe wij zelf spoedig zullen beliooren. Zij zijn grooter dan wij, want zij kennen wat wij niet kennen, het leven en den dood, zij zijn onsterfelijk! Zij zijn het rijk der waarheid ingetreden, waar het bedrog niet meer tieren kan en de leugen onmogelijk is. Zij hebben het recht als stomme toeschouwers, weemoedig of verachtelijk te glimlachen, over ons sterfelijke menschen, die terwijl wij ons eigen bestaan niet doorgronden kunnen en door den schijn bedrogen, steeds door den dood bedreigd worden — onszelf, terwijl wij dagelijks sterven, „de levenden" noemen.
Voor God zijn wij oneindig klein, alle volken der aarde zijn als een druppel aan den emmer, de mensch is een bijna onzichtbaar puntje, een atoom in het reusachtig heelal. Voor God zijn wij oneindig groot of zullen wij niet in de eeuwigheid der eeuwigheden tot Hem opwassen, naar Hem ons uitstrekken? Maar reeds ons lichaam is voor Hem een universum en een kosmos, waarin geheele zonnenstelsels van wonderbare organismen zich bewegen, een geheimzinnige werkplaats van de onverpoosd denkende ziel,



een mysterieus huwelijk van geest en stof, dat steeds
goddelijke en duivelsche gedachten voortbrengt.
* *
*
Maar ook uwe ziel, het kleine onzichtbare vlammetje, dat gij meent te bespeuren nu eens in het hoofd, dan weer in 't hart, is een wereld in haar geheel, even rijk aan vormen als de geheele aarde, /ij bevat zeeën van lieete lava, dorre zandvlakten, kale, harde, trotsche rotsen, schoone spitsen die zich ten hemel verheffen, oceanen der duisternis, koude, diepe afgronden, waarin godslasterlijke beelden in eigen licht phosphoresceeren. Ons willen en kennen, ons liefhebben en haten is geweven uit tallooze draden, opgebouwd uit duizende invloeden uit onze gansche omgeving, resulteerend uit het spel van de meest verschillende krachten; troebele, lage hartstochten doen groote zand- en slijkbanken ontstaan, maken het water troebel en hinderen den vrijen loop der gedachtenstroomen. Als God in onze hersenen reeds meer dan zeshonderd millioen cellen ziet, dan zal Hij zeker in onze ziel meer geestes-atomen aanschouwen dan zandkorrels op de geheele aarde. Hoe groot is zij in Zijne oogen? Wie kan het begrijpen? Is het reeds een wonder, dat een kind een wereld in 't klein in den moederschoot, in negen maanden ontstaan kan, hoe wonderbaar is het dan niet, dat een ziel in enkele jaren de geheele wereld in millioenen van voorstellingen in zich opneemt, ze ordent en zoo bewaart, dat de eene de andere niet verstoort. Hier worden misschien even talrijke, ingewikkelde, wonderbare



voorvallen afgespeeld, als op de geheele aardoppervlakte te zamen.
Opdat lichaam, ziel en geest te zamen onstraffelijk bewaard zonden worden, is aan de ziel de geest medegegeven, de goddelijke wachter, wiens stem het geweten, de rechter over het doen der ziel is. Op zijn bestaan wijst de strijd in het binnenste, maar al te goed bekend: „Twee zielen wonen, ach! in mijne borst". Maar het zijn niet twee zielen, die met elkander strijden en ook strijdt niet de ziel met zichzelf en is het met zichzelf oneens; zij toch is een eeuwige eenheid; neen het zijn ziel en geest, die met elkander strijd voeren. „De geest strijdt tegen het vleesch en het vleesch tegen den geest". Het vleesch is de vleeschelijke, wereldsch gezinde ziel. De geest zondigt niet, hij keert in den dood tot God terug, die hem heeft gegeven. Hij blijft in Zijn beginsel, hoezeer ook belemmerd en teruggedrongen door de zonde, die zoo machtig werkt in de ziel. Hij ziet toe en oordeelt ; als de ziel naar zijn stem hooren wil, waarschuwt hij haar: „Zoek ergens anders, zoek boven de bronnen van uw leven, gij zijt goddelijk. Het dier heeft lichaam en ziel alleen; de mensch moet als beelddrager Gods een drieeenheid zijn.
Omdat de geest niet is van deze wereld en als toeschouwer en rechter staat tegenover het doen en drijven der ziel, terwijl aan de ziel de groote taak is opgelegd deze wereld te leeren kennen en te overwinnen, omdat zij heeft te voeren den strijd des levens? de keuze heeft te doen, het lijden heeft te lijden en



<ie worsteling heeft vol te houden met de stof en met het lichaam, daarom treedt deze ziel als de eigenlijke ikheid in het aardsche leven op. Zij vertegenwoordigt den mensch en wordt door velen voor den geheel en mensch aangezien. Dit onzichtbare iets, waaraan wij op aarde zoo gedachteloos voorbijgaan, de mensch toch is voor ons het allergewoonste, wat op aarde leeft, is een wereld van geheimzinnige, schrikkelijke krachten. Het spreekt en zijn woord, een beetje lucht gaat onzichtbaar door de wereld, het bouwt steden en grondvest koninkrijken, en de engelen ja God zelf, juichen van vreugde of verbergen hun aangezicht. Het zucht tot zijn Schepper en deze zucht van een kind, van een arme weduwe, verbreekt het koperen hemelgewelf, zij dringt door tot de zeven geesten voor Gods troon en maakt daar los de banden van schuld en ontketent de stroomen van zegen; en de engelen krijgen van de Allerhoogste Majesteit bevel te helpen en te troosten. Het vervloekt en lastert Hem, die het geschapen heeft, en ook dit knersen der tanden stijgt omhoog en wekt de zeven donders Gods en vormt zich in den hooge tot zware onweerswolken vol hagel; maar ziet, de engelen krijgen bevel de bliksemflitsen van den toorn in te houden tot de maat der schuld vol is, tot het uur van het gericht heeft geslagen. Deze ziel, zoo klein <?n zoo groot, heeft macht zich de krachten der toekomende wereld toe te eigenen, zij kan de vreugde der eeuwigheid in zich opnemen, zij heeft macht het vuur der hel reeds op aarde te smaken en zich neer te storten



in den nacht der vertwijfeling ei» des waanzins, lager en lager steeds tot aan de poorten van de buitenste duisternis. Ja — meer dan dat — zij heeft macht den vastgestelden tijd te veranderen, haar leven weg te werpen, de poorten der hel open te breken en voor den tijd daar binnen te gaan.
Haar grootheid, ons onbekend, is zoo ontzachelijk, dat toen God de Vader zag, dat zij zich stortte in den eeuwigen afgrond, Hij tot den Zoon, die van eeuwigheid aan Zijn rechterhand zit, sprak: „Daar is anders geen uitkomst mogelijk. Daal neder! Ontledig U van Uwe heerlijkheid, ga in den dood en in de hel en haal die ziel weer. Het eeuwig raadsbesluit kan niet verbroken worden. Zij moet bij mij wonen in eeuwigheid.
Deze ziel is een persoonlijke vertegenwoordiger, een openbaring, een zichtbaar worden van een der oneindig vele zijden der Godheid, een lettergreep van de oneindige rede Gods. Gij onbuigzame, hardnekkige ziel, die altijd recht hebben wilt, gij zijt een beeld, hoe bezoedeld dan ook, van het onverbrekelijke recht. Gij ziel, die door uw gevoel heen en weer geslingerd wordt, gij zijt een afschijnsel van het ware gevoel. Gij leergierige, die zoo gaarne zoudt willen weten het hoe en waarom der dingen, gij zijt een beeld van het eeuwige weten. Gij medelijdende ziel zijt afstraling van het eeuwig erbarmen. Ja zelfs uw hoogmoed, uw zelfzucht, uw hebzucht, uw zinnelijke lust en uw begeerte zijn slechts verwrongen en bezoedelde symbolen van uwe eeuwige grootheid, van uw bezit- en natuurrecht, van uw recht om de schepping te ge-



nieten; daarop steunt uw macht en uw eeuwigheid. Ook in dit opzicht overtreft de bijbel verre alle menschelijke wijsheid, dat zij met deze grond-en natuurrechten der ziel rekening houdt en hen belooft volkomen genoegdoening. Eenmaal zal mij gegeven worden op Gods troon te zitten (Openb. 3 : 21), eens zal ik het gansche heelal genieten, ik zal eens alles, ook de diepten der Godheid, doorgronden. Dat is de voleinding, door geen menschelijk denken bereikt, door God ons beloofd, een voleinding, die alleen de eeuwige ziel bevredigen kan. Niet minder biedt ons het woord Gods aan, dan dat wij eens in God goden zullen zijn, niets minder dan dat kan bevredigingschenken aan mijn goddelijke ziel.
Wat biedt gij mij aan, gij menschelijke verlichting met uw systemen en wetenschappelijke wereldbeschouwingen? Geeft gij mij alles, dan zal ik u gelooven, want ik wil alles! Ik wil absolute, onverstoorbare individualiteit, de geheele volheid van een eeuwig leven ; ik begeer oneindigheid, ik ga naar almacht uit. En wanneer er ooit of ergens één hoek van het heelal mocht zijn, voor mij gesloten, één vraag die ik niet beantwoorden kon, dan zou mijn ziel treuren en ontevreden zijn. Want de honger van dit flikkerende vlammetje in mij, dat een koude ademtocht, zooals gij beweert, uitbluscht, een bloeddruppel uitgestort in de hersenen of een zandkorrel voor altijd doodt, is zoo groot, dat de geheele schepping het niet verzadigt. Waarlijk bewijs genoeg, dat het niet bloot product of afscheiding van een paar kilo vleesch en been en hersens is! En



aan dezen honger naar eeuwigheid hebt gij niet anders aan te bieden, dan een paar jaren op aarde ? Aan dit wilde begeeren van ruimte en bezit, slecht enkele morgens tuin en veld, eenige zakken vol ronde stukken metaal? Aan deze dorst naar kennis slechts een paar boeken die elkander tegenspreken? Aan deze brandende behoefte aan macht slechts een beetje invloed op menschen even zoo onmachtig en vergankelijk? Welnu, dan werp ik u den bedelzak voor de voeten en ik ween. Wat raakt mij al uw hooggeroemd weten, uw strijd, uw hypothesen ? Ik zou een dwaas, een nar zijn, als ik mij daarover druk maakte, of, nadat ik reeds lang in den eeuwigen nacht verdwenen was en vergaan, deze aarde of deze zon door de koude van de wereldruimte of door den wereldbrand zullen vergaan. Laat het zijn, zooals 't wil! Ik zoek eeuwige zonnen en gij biedt mij kiezelsteenen. Wij dragen in ons om, wij zien in den geest, een oer-recht door God ons bij oorkonde geschonken om alles te bezitten, alles te genieten, ruimte, tijd en stof te beheerschen, nooit te sterven en eeuwig het centrum van ons heelal te zijn. Dit recht hadden wij verloren, Christus heeft ons de oorkonde weder gebracht. Lacht gij daarover, dan beklagen wij u, dat gij zoo arm en zoo klein zijt, en van dit recht niets weet en niets weten wilt.
Van onze ziel weten wij nauwelijks iets, dan dat zij een samenstel van krachten is. Krachten! Wij bewonderen de krachten van de stof, en wij hebben nauwelijks een oog voor de zooveel grootere krachten van onze eigene ziel. Hoeveel zulke krachten heeft



de ziel, juister uitgedrukt, hoeveel takken ontspruiten aan dezen éénen stam ?
Een nieuwere psychologie wil wel is waar niets meer weten van de oude indeeling in kennen, willen en gevoelen. Omdat zij ons echter met haar onderscheiding tussclien ervaring en gevoel, voorstelling, totaal voorstelling en kennis, affect en wil ook al niet veel beters geeft en het een feit blijft, dat de mensch wil, kent en gevoelt, houden wij ons aan het oude en blijven spreken, allereerst van willen, van kennen en van een derde, te weinig onderzochte kracht, de scheppende verbeelding. Hierbij komt nog het feit, dat deze drie krachten der ziel, zoo onafhankelijk van elkander zijn, dat een sterke wil niet noodzakelijk gepaard gaat met een even sterk gevoel en diep gevoel evenmin met hoogere kennis.
De wil heeft de grootste rol gespeeld in de wereldgeschiedenis. Men kan zeggen dat hij is de wilsuiting van groote en kleine menschen voor zoover God er lien de macht toe geeft. Een groot man is altijd een man die een waarheid erkent en wil; die de anderen, de millioenen niet willen, Hoe zal hij ze nu dwingen zijn wil te doen? Is toch niet reeds de strijd van den eenling tegen tien, tegen twintig dwaas en hopeloos? De millioenen behoeven slechts lachend te zeggen: wij willen niet, of ook zonder een woord het willen van dien man te ignoreeren en ziet, het verwaait machteloos als een zomerkoeltje. En toch dringt een uitvinder, een hervormer, een wetgever, een veroveraar, aan zijn tijd en aan zijn



medemenschen zijn wil op. Zoo schreef Karei de Groote dagelijks van uit zijn paleis aan verschillende, ook aan vijandelijke natiën, zijn wil voor, hij schafte hun zeden af en gaf hun andere. Een dapper volk riep: Wij willen niet! Maar Karei sprak: Ik wil dat gij uw goden verbrandt! En hij bedwong de Saksen. Een Attilla, een Timoerlenk, een Genserik deden hun bevelen weerklinken en geheele volken trokken op om andere volken, die zij niet kenden, te vernietigen.
Zoo wilde een Alexander, een Caesar, een Napoleo n en honderdduizende verlieten vrouw en kind om vol geestdrift te sterven voor zijn grootheid. Zeer merkwaardig! Wat toch wel de wil van één man vermag.
Maar bedriegen wij ons niet: de mensch heeft niets, tenzij het hem van boven gegeven worde.
Wanneer God," zegt Balzac, „den mensch straffen en de wereld slaan wil, hoeft hij niet lang om te zien naar werktuig en middel. In Zijn handen wordt alles tot bliksem, tot onweer, tot zondvloed, ieder mensch wordt tot een Alexander of een Caesar. Zulke menschen meenen hun plannen uit te voeren, hun hartstochten, hun eerzucht te bevredigen en ziet, zij volvoeren slechts de besluiten des hemels; vóórdat God deze roeden van Zijn toorn verbreekt, laat Hij hen tijd, rijken omver te werpen, volkeren in het verderf te storten en de wereld in lichter laaie te zetten. In de persoon is wel een zekere vermetelheid, die ons imponeert, maar de kracht, die nederwerpt is alleen uit God." Alle menschelijk



willen is slechts een vonkje, een atoom van het willen Gods; Hij wil, en de zondaars, en de kinderen des toorns en satan en zijn engelen willen niet. Hij belacht hen, en zij zouden evengoed de aarde uit haar baan om de zon kunnen rukken, als Zijn wil buigen. Evenals het 't gelukkigst is, wanneer een mensch het goddelijk willen deelachtig en daarin sterk wordt, is het de grootste jammer en ellende voor een mensch, wanneer God hem voor eeuwig zijn eigen wil laat en hem daarin besluit.
Het kennen van den mensch is in overeenstemming met zijn drieëenheid van lichaam, ziel en geest, een drievoudig: een zinnelijke waarneming van de stof zooals wij die vinden in de kindsheid; het uitvorschen en kennen van het hoe der verschijnselen en hun samenhang met anderen, waartoe de weetgierige jeugd en de nadenkende man zich voelt aangetrokken; en eindelijk een geestelijk zien van de oorzaken der dingen, wat eigenlijk alleen wijsheid is. „Bij de grijsaards is wijsheid". Het eerste is algemeen, het tweede een zaak van enkelen, het derde van weinigen, want „de natuurlijke mensch verstaat niets van den Geest Gods". God, Zijn gerechtigheid en Zijn liefde, Satan en het kwade, de mensch en zijn zonde, Christus en de verlossing, dat zijn de beginselen, dat zijn de ware oorzaken van alle zijn en worden. Da', bewijzen, zonder dat zij het willen, degene die er niet aan gelooven, door hun eindelooze en vruchtelooze discussies over het waarheen, van waar en waarom der dingen, des menschen en van het heelal.
24



Ook hier vindt men zooals overal elders de groote wet van den kringloop. Het kind opent de oogen voor 't licht en het ziet deze wereld, den blauwen hemel en den groenen boom: dat is zijn wereldbeschouwing. De man zoekt met moeite zich een wereldbeschouwing te vormen door bewijzen en proeven. Hij, die geboren is uit den Geest, ziet de wereld Gods in God, wel is waar nog slechts als in een spiegel, en hij weet, dat hij in het eeuwige leven geen bewijzen en geen weten meer noodig zal hebben omdat hij daar in het eeuwige licht alle wezens en dingen in het hart ziet en hem niets meer donker zijn zal. Zij zullen God zien, dat is het absolute kennen,
Hulpmiddel tot de kennis is het geheugen, deze kracht, dit eigendom der ziel. Want wat gij vergeten hebt, hebt gij ook verloren. Wat zou de mensch zijn, die ieder oogenblik alles vergat, wat hij beleefde, dacht, deed? Een niets. Hoe zoudt gij kunnen denken, wanneer gij bij het gezegde, reeds het onderwerp, bij het voorwerp reeds het gezegde vergeten waart? Herinnering, welk een heerlijk woord! De ziel trekt zich terug in haar innerlijkst wezen, zij sluit zich af voor de buitenwereld, opdat zij haar schat zou bezien, zij breidt hem voor zich uit, zij verheugt zich over het opeengehoopte goud, vindt er echter ook veel koper onder en bedroeft zich over veel dat zij verloor.
De onloochenbare afneming van het geheugen heden ten dage is een verschijnsel beteekenisvol en verontrustend. Vroeger verbaasde men er zich nauwelijks over, dat een Themistocles de namen van zijn



21.000 medeburgers alle onthield, dat een Scaliger in acht dagen den geheelen Homerus van buiten leerde of een Christen er zeker van was dat hij, indien de bijbel verloren mocht gaan, hem van het eerste tot het laatste vers, woordelijk weer op zou kunnen schrijven. Zoo moeten er vele Arabieren zijn, die den geheelen koran woordelijk en vloeiend opzeggen kunnen. Zijn er thans veel Christenen, die, al is het maar een enkel boek van hun bijbel van buiten kennen? Heerlijk drukten de Druiden zich uit, wien bevolen was, opdat zij hun geheugen stalen zouden, dat zij niets op mochten schrijven, maar de 25.000 spreuken van hun godsdienstige en burgerlijke wetten van buiten zouden leeren en onthouden: „In den kring van het geluk zal eens aan den mensch het oer-geheugen weer schonken worden".
Dat het geheugen den mensch met den zondeval ontnomen is, is straf en ook genade. Wie zou de voortdurende tegenwoordigheid van al zijn doen, van zijn gansche leven kunnen verdragen? Maar al ons vergeten is maar bedrog; hoe menigeen, die op't punt stond te verdrinken en gered werd, verklaart dat hij, voordat zijn bewustzijn verdween, in één oogenblik iedere bijzonderheid van zijn leven gezien heeft. Veel zinkt weg, diep in de zee der vergetelheid; het ligt nog op den bodem en ook deze zee zal eenmaal haar dooden wedergeven en de mensch, die in 't gericht Gods staat, zal zich ieder ijdel woord herinneren, dat hij eens heeft gesproken. Hoe zou de onsterfelijke ziel ooit een stuk van zich zelf kunnen verliezen?



Hier wil en kan de goddelooze zijn overtredingen vergeten. Den geloovige echter herinnert God er telkens weer aan. „Mijn zonde is gestadiglijk voor mij!" „Onze euveldaad stelt gij voor U, onze verborgen zonde in het licht voor Uw aangezicht." God doet dat, opdat wij onszelf bijtijds zouden oordeelen. „Want indien wij onszelven oordeelden, zoo zouden wij niet geoordeeld worden." (1 Cor. 11 : 31.)
Daarboven overziet de onsterfelijke geest zijn daden en gezindheid van zijn geboorte af aan in de Godheid. Dan eerst beheerscht de ziel haar gebied en haar koninkrijk en zij vergeet nooit en nooit meer. Ook hierin is zij een evenbeeld van dien God, die zich herinnert al datgene wat Hij van eeuwigheid gedaan heeft, iedere afzonderlijke zon, die Hij schiep in 't heelal, iedere grashalm, die Hij op aarde liet groeien. Want voor Hem is het heelal en alles wat er in is, steeds en absoluut in een eeuwig heden.
Als God Schepper is, dan moet ook Zijn evenbeeld, de mensch, scheppende kracht in zich hebben, een kracht, die tot dat wat niet is spreekt: Zijt! en aan dat wat wordt, vorm en gestalte en tastbaarheid verleent. Daarom geven wij aan de Odyssee en de Mattheuspassion, aan de Verheerlijking op den Berg en den Mozes en aan den Straatsburger dom, met recht den naam van scheppingen. Hoe wonderbaar, dat aan den mensch de macht gegeven wordt met het eenmaal een, het alphabet, de zeven kleuren of de zeven noten van de toonladder, of uit het punt, de rechte lijn en de gebogen lijn zulke machtige



werken te voorschijn te brengen. Deze scheppende kracht en verbeelding is niet het genie — daartoe behoort ook nog de ijzeren wilskracht en het machtige heldere zien van het ware — maar zij is er toch onafscheidelijk mede verbonden.
Deze verbeeldingskracht — van imago (beeld) — dus beeldende kracht, slechts onvolkomen door het woord fantaisie weergegeven, bezit ieder mensch, eenigermate altans; voor originaliteit, improvisatie, het beeldende woord, de kunstvaardigheid, de ware poësie is zij in hoogere mate onontbeerlijk; zoo heeft ook iemand met groote verbeeldingskracht meer leed en meer vreugd in zijn leven. Deze kracht kenmerkt zich reeds daardoor als oer-eigenschap der ziel, dat haar quantum onvervreemdbaar en onveranderlijk bezit blijft. Door ernstige studie, kan hij, die geen verbeeldingskracht bezit, zich veel omvattende kennis, logisch denken, klaarheid van begrip, gemakkelijkheid van uitdrukking verwerven, maar de verbeeldingskracht laat zich niet vermeerderen. Deze gave, om zijn gedachten te kleeden in concreten vorm, ze een passend gewaad aan te trekken, blijft hem ontbreken.
Eén wijze van verbeelden, blijft ook den aan imaginatie armste over, de inbeelding omtrent het eigen ik, de zelfzucht, het rustelooze zoeken en nooit vinden van zichzelf. Ja, de zwakke naturen, die zoo gaarne bereid zijn, sterke, geweldige individualiteiten van zelfzucht te beschuldigen, zijn meestal op hun kleine, schuchtere manier, binnen hun geborneerde horizont,



nog egoïstischer, nog onbekwamer voor het groote wel en wee der menschheid iets te voelen of te doen. En zelfs zoo menige Christen, die angstig bezig is zichzelf te verloochenen, zijn eigen wil te dooden en zijn ik te verliezen, komt uit louter zelfverloochening niet uit den kring van het voortdurend met zich zelf bezig zijn uit — hij zou er heel wat beter aan toe zijn wanneer hij zijn ziel rustig neerlegde in de sterke hand Gods! Ach! evenals water het slijk, doordringt ook ons in merg en been deze zelfzucht en zij beheerscht tyranniek het denken en doen ook van den edelste! Niemand schiet zich voor 't hoofd omdat het een ander slecht gaat; want het is zooals Larochefoucauld het bitter uitdrukt: „Wij hebben altijd nog net zooveel zielskracht over, dat wij het ongeluk van anderen verdragen kannen." Naar het getuigenis der profeten en apostelen en dat van vele mannen Gods hopen wij tevergeefs hier beneden van dit ijzeren, ondragelijke juk bevrijd te worden. Zij betuigen dat luide tegenover de blinden, die van een volkomen heiligheid en zondeloosheid op aarde droomen.
De verbeelding, die zich richt op ons arm, ledig, door zonde bezoedeld, boven alles bemind ik is de zonde. Zij verschrompelt en verkleint altijd meer de ziel en haar scheppingskracht, evenals de spiraal, die samengedrukt wordt. De verbeeldingskracht, die zich richt op God en Zijn werken is vruchtbaar en troostrijk; zij verruimt de ziel en haar wereld, zij versterkt haar kracht.



De beeldende kracht is nauw verwant met het gevoel; maar dit gevoel en zijn moderne onderafdelingen b.v. ervaring, eenvoudig en samengesteld gevoel, affect enz. zijn slechts secundaire verschijningsvormen en werkingen van een groote kracht der ziel.
De geloovige, die dieper ziet, die door Gods woord verlicht is, erkent den stam, ja de wortel van alle krachten en werkingen der ziel in de liefde. „De mensch", zegt Swedenborg diepzinnig, „is zijn liefde en blijft zijn liefde in eeuwigheid." Wel is de wereld de gecristalliseerde wil Gods, toch heet het niet God is wil, maar God is liefde. Liefde is de groote aantrekkingskracht, die het heelal samenbindt en in beweging houdt, de aantrekking, die de atomen verbindt tot moleculen, de lichtnevels afrondt tot zonnen, de aantrekking, die alleen alle vormen en verschijningen van de stof mogelijk maakt. In den waterdroppel heeft het infusiediertje een bepaald voedsel lief en kiest zich zijn buit uit onder de velen. De plant bemint dezen of dien grond en geeft aan een plaats boven een andere de voorkeur. De een bemint de vlakte of het moeras, de andere den hoogen bergtop; de palmboom bemint liet brandende zand en de poolwilg de sneeuw. Evenzoo wordt de mensch, deze goddelijke plant, met onwederstaanbare kracht beheerscht door zijn lust, zijn liefde. Hij tracht niet er weerstand aan te bieden, hij acht het niet noodig zijn lust, zijn neiging, zijn smaak te rechtvaardigen. Neen, het is juist zijn eeuwig natuurrecht van dit of dat wel en van wat anders niet te houden, de blauwe kleur



hooger te schatten dan de roode, of de reuk van het viooltje te verkiezen boven die van de lieliotrope, of een perzik lekkerder te vinden dan een ananas. Hij mag vol geestdrift zijn voor classieke of ook voor romantische muziek en schilderkunst, Göthe of Jean Paul het liefst lezen, enz. De voorkeur beheerscht het geheele levensgebied, hij laat zich dat recht niet ontnemen, hij rechtvaardigt het niet dat alles hoort tot de elementen, hangt samen met de oer-vormen zijner ziel. Zoo laat Göthe zich in zijn spreuken hooren: verklaar mij het geheim van den magneet; daar is geen grooter geheim dan dat van liefde en haat!"
Deze liefde is ook een honger en honger vervult het heelal. Waar is een wezen, dat niet hongert? Ja, ook in den hemel wordt ons beloofd niet een ophouden van den honger, maar verzadiging ervan. De ziel is in den grond der zaak niet anders dan een beminnende, hongerende ikheid. Deze liefde, deze honger is de grond van het willen, het erkennen, de verbeelding. Wat ik liefheb, begeer ik, dat zoek ik te kennen; wat ik bemin, daarheen richt zich mijn scheppende verbeeldingskracht, daar leef ik in. „Waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn."
Reeds de onbewuste quantitatieve en qualitatieve keus van de stof, van de chemische elementen, waaruit deze ziel haar lichaam opbouwt, van de vormen, de gestalte, waarin zij hare lichamelijkheid giet, haar voorliefde en haar smaak, van het genot van het gehemelte af tot de godsdienstige eigenaardigheden toe



is openbaring van haar innerlijkst wezen. Dat alles ligt reeds in den naam, waarmede de eeuwige Logos deze ziel uitsprak, toen Hij haar schiep in dat goddelijk woord, dat haar daden en wezen hier en hierboven in de eeuwigheid omvat. Deze liefde is de ikheid. Er zijn geen twee gelijke liefden in het het heelal, zij is het eeuwige in de ziel. Ook de wedergeboorte maakt Petrus in eeuwigheid niet tot een Johannes of Paulus, zij wil dat ook niet ; slechts de kleinzielige menscli, de kortzichtige opvoeder en geloovige wil anderen vormen naar zijn model. God eerbiedigt alle rechten en bemint de persoonlijkheid.
Deze oer-kracht der ziel beweegt zich even als alles in drie werelden; in de wereld van de stof zoekt zij genot; in die van de ziel is zij honger naar kennis; in die van den geest is zij liefde. „Gij zult den Heere uwen God liefhebben met geheel uw hart, dat is het eerste en groote gebod. En het tweede, daaraan gelijk is: gij zult uw naaste liefhebben als uzelven. Door dit tweede gebod is den mensch de gebiedende behoefte ingeplant en geschonken, zich evenals in de wereld van de stof iets wat hem 't naast is, zoo ook in de wereld der ziel iemand die hem t naast is te kiezen. O God, zoo zucht hij, Gij hebt zoovele zielen, zij zijn uw edelgesteenten; schenk mij er eéne slechts tot een eeuwig bezit, ééne die aan mij behoort en waaraan ik toebehoore, die mij kent en die ik ken, één die in mij gelooft en in wie ik gelooven kan. Zulk een ziel te bezitten, als een geschenk van p, o God, een, die dood noch zonde,



hemelsche noch helsche machten mij ontrooven kunnen, waarbij geen wezen eeuwig als scheidsmuur tusschen treden kan, dat is bezit, dat is gewin, waard om op aarde voor geweend en geleden te hebben.
Dit verlangen der ziel, naar een andere ziel is ook eisch voor voortdurende zelfkennis. Het ik leert zichzelf kennen aan het gij ; het subject door het object. De ziel treedt uit zichzelf uit, en keert dan weer in zichzelf terug in de twee kringen, die der ikheid en der wereld, die steeds ronddraaien. Dat is een oude geschiedenis die echter niet alle kennen. Als Göthe zijne Iphigenie dit laat uitspreken : „een rad van vreugd en smart wentelt zich door mijne ziel" dan is het hem ernst met dit woord. „Het naaste komt", zegt hij ergens anders, „bij het leven, de draaiende beweging van de monae om zich zelf, die rust noch duur kent" (Zur Morphologie). En in zijn dagboek (26 Maart 1780) schrijft hij: „Ik moet nog aan de weet zien te komen in welken tijd en welke richting ik mij om mij zelf beweeg". Hij en Plato hebben een diepen blik geworpen in den kosmischen kant der ziel. Omdat de wereldbollen zich wentelen om hun eigen middelpunt, doet de ziel zulks ook. Misschien is het juister te zeggen: omdat de ziel het doet, doen ook de hemellichamen het.
Zijn wij vrij in onze liefde en haat, of worden wij ook daarin beheerscht door de eeuwige wetten der aantrekking en verwantschap? Wie zal het uitmaken? Was het noodzakelijk, dat, toen ik haar zag, ik haar en zij mij moest liefhebben? Waarin bestond de



erkentenis, dat wij voor elkander geschapen waren? Was het de wet der harmonische tegenstellingen die elkander aanvullen, die ons onbewust klaar werd ? Was het goddelijke wil en voorbestemming ? Casus ve? Deus ve ? is het toeval, is het God? was de lijfspreuk van Gottfried van Bouillon, den held en kruisvaarder; maar dit wist hij wel, het tweede, beheerscht in hooge mate, het eerste.
Tegenover deze krachten van onze ziel staan allerlei krachten der wereld meest vijandig; allereerst de krachten van de stof en der natuur, dan de krachten van andere zielen, eindelijk die van de gemeenschap. Dat geeft een zwaren strijd voor het arme ik om zichzelf te blijven. Maar daarmede houdt het niet op. Krachten van boven en van beneden, invloeden van geesten omwaaien de ziel, zij schudden haar als de storm den boom, zij verwekken in haar, toorn en liefde, macht en machteloosheid, opgewektheid en zwaarmoedigheid. Nu eens trekken grauwe onweerswolken over onze ziel, dan schijnt de zon weer door de regendroppels; dan weer is het warm en zwoel. Wie kan zeëgen hoe groot het aandeel is dat de krachten der toekomende wereld hebben aan de vorming en modelleering zijner ziel ?
Hier spelen deze krachten met ons, wij bezitten en beheerschen ze niet. Waar stralen zij ons bij de tegenwoordige geloovigen tegen? Waar is de profetie, het spreken in tongen, de wonderbare genezing, i. e. w. het wonder? Wij troosten ons er mede, dat wij heden deze dingen niet meer noodig hebben, alsof



wij reeds meer dan overvloedig kracht of krachten tot den strijd met de wereld of met den Booze bezaten! Maar, dat is waar ook, wat heeft de man, die op krukken springt aan een zwaard ? Wij verstaan deze krachten, de werken der goddelijke magie niet meer en als er een profeet was, die tot een zieken krijgsoverste zou zeggen: „Doop u zeven maal in den Rhijn, en een ander die tot den koning, die ten oorlog ging zou zeggen: „Span uw boog! Sla tegen de aarde! Zoo dikwijls gij op de aarde slaat zult gij uwen vijand verslaan!" ('2 Kon. 13 : 14—19) dan zouden ook de allervroomsten vol schrik uitroepen: Wat een bijgeloof! Wij moderne Christenen, kort geknipt en glad geschoren, ingeslapen in het midden der wereld, weten niet eens dat van ons, evenals eenmaal van Simson de krachten der toekomende wereld geweken zijn. Wij zouden het anders kunnen ervaren aan de machteloosheid onzer pogingen om met de wereldproblemen en de sociale vragen in 't reine te komen.
Toch zal het eens anders worden. Evenals Petrus met volle recht de uitstorting van den Heiligen Geest op het Pinksterfeest opvat als ééne vervulling van de profetie, zoo zal wederom- in de laatste tijden een algemeen Pinksteren voor de geloovigen aanbreken en zullen zij weer hemelsche krachten bezitten. Hunne zonen en hunne dochteren zullen profeteeren, hunne ouden van dagen zullen droomen droomen, hunne jongelingen zullen gezichten zien; ja zelfs over dienstknechtenen dienstmaagden zal God Zijn geest uitstorten.



In de nieuwe en echte wereld zijn de krachten der toekomende wereld niet meer uiterlijke gaven, maar innerlijk bezit der verloste ziel. Evenals hun hemelsch lichaam heer en meester zal zijn van de elementen en natuurkrachten, die het uitstraalt, zoo zal de ziel alle krachten des geestes bezitten, waarmede zij arbeiden mag tot Gods eer en eigen vreugd.
Ik ken geen beter beeld voor het leven der ziel, dan dat, van den machtigen waterstraal, en den schuimenden geiser, die uit de diepte doorbreekt. Ziet hoe hij duizendvoudig fonkelend in het zonnelicht, onophoudelijk boven zich zelf uitstroomen wil, hoe hij in zich terugvalt en weer boven zichzelf zich tracht te verheffen en altijd hooger wil komen. Zoo zal misschien de vreugde der majesteit eeuwig in de zeven geesten Gods koken en opbruischen, opstijgen en altijd hooger stijgen. Want is de ziel niet goddelijk en oorspronkelijk een wezen dat vrijheid, macht, schoonheid, zaligheid bezit ? Zou het niet haar grootste vreugde zijn, dat zij altijd in levendige beweging ware, en opsteeg en altijd opnieuw zichzelf voortbracht.
Arme ziel, hoe gaarne zoudt gij hier beneden u zelf kennen! Hoe hebt gij sedert 6000 jaren over uzelf nagedacht, hoeveel over uzelf gesproken, neergelegd in philosophie en heldendichten, blij- en treurspelen en romans! Hoe weinig echter hebt gij tevoorschijn gebracht ? Is er grootere ellende dan zichzelf niet te kennen? Behoorde een eeuwig wezen, door God geschapen, niet te weten wat het is, wat het kan, vanwaar het komt, waarheen het gaat, waardoor en



waartoe het smart en vreugde kent? Waarlijk de onwetenheid van onze armelijke, onzekere psychologie, die bovendien niets weet van de drieeenheid des menschen naar lichaam, ziel en geest, is op zichzelf al bewijs genoeg voor den zondeval. Behoorde een geest, die den onwederstaanbaren drang in zich gevoelt, alles buiten zich te verstaan en te begrijpen, ja, de geheele schepping te beoordeelen naar zijn opvatting er van en het heelal te meten aan zichzelf, behoorde hij voor zichzelf zulk een raadsel te zijn! Wat waarde hebben voor ons onze physiologiën en psychologiën, philosophiën en theologiën, wat beteekent al onze kennis, wanneer het middelpunt ons onbekend is, waaruit wij meenen het heelal te begrijpen, wanneer de zon, waarmede wij meenen alles te verlichten, donker is ?
Onze zielkunde bestaat uit een reeks vragen. Wat is er in uw ziel oorspronkelijk bezit, wat erfgoed?
Mijn broeder is niet zooals ik; indien echter voor vijftig of honderd jaren die en die families zich niet door huwelijken verbonden hadden, zoo zouden de zielenverbindingen niet zijn ontstaan die thans het kenmerk zijn van mijn familie, met haar specifieke geestelijke atmosfeer, die iederen vreemde opvalt. Hoeveel aandeel heeft de grond waarop zij groeit, opvoeding, verwantschap, nationaliteit en tijdgeest op de vorming van haar karakter, haar beschouwing omtrent God en wereld? Zou zij er niet toe bestemd zijn, door deze krachten als een diamant geslepen te worden, die uit honderd facetten licht terugkaatst



in plaats van er zich door te laten afronden als een kiezelsteen, die er precies eender uitziet als duizend anderen? Wat is aan Tnijn ziel betrekkelijk, vergankelijk, aardsch; wat is absoluut en eeuwig? Hoe kan deze ziel krank worden, hoe, zij die een oereenheid vormde, met zichzelf oneens worden. Hoe groot is zij? Waar is haar onstoffelijk middelpunt? Want zij moet toch een middelpunt hebben, van waar uit haar krachten uitstralen, waaromheen zij zich legert in concentrische kringen. Wij voelen het immers, dat er zooveel is dat haar slechts aan haar uiterste omtrek beroert, terwijl andere dingen haar doodelijk of levenwekkend aangrijpen tot in het middelpunt, tot in het hart. Zijn er verschillende categoriën en soorten van zielen, groote en kleinere? en hoe openbaart zich het gemis aan grootheid? Waren onze zielen reeds in kiem in Adams ziel begrepen of schept God dagelijks duizende nieuwe en zal Hij in de eeuwigheid der eeuwigheden nieuwe scheppen, van denzelfden, of soortgelijken of geheel verschillenden aard?
Zoolang wij de wisselwerkingen van stof en geest niet kennen, het gebied van lichaam en ziel niet scherp kunnen begrenzen, en wij wanneer de waanzin nadert, verschrokken en vertwijfeld staren in afgronden van donkerheid, kennen wij onszelf slecht. Zoolang wij niet allereerst de algemeene mathematische formule der ziel vinden, dan de bijzondere en bepaalde volgens welke ik juist ik ben, en geen ander, zoolang wij niet daaruit de wetten van het individueele lief-



hebben en haten, van het temperament en het karakter, van den smaak en de neiging, ja alle mogelijkheden van onzen tegenwoordigen en toekomstigen toestand en ontwikkeling afleiden kunnen, weten wij waarlijk nog niet wat wij zijn.
Volgens welke wetten, schooner nog dan die van het lichaam, omdat zij hooger zijn, deze ziel bestaat, opgroeit, zich opbouwt volgens welke goddelijke physica en chemie hare elementen en krachten op elkander inwerken, zich vereenigen in een kennen en willen, een liefhebben en haten kweeken, zullen wij eerst hierboven ervaren en desgelijks tot welk een kolossale ikheid en tot welke ontzaglijke levensmacht zij zich in de eeuwigheid der eeuwigheden voort ontwikkelen zal.
* *
*
Alzoo zijn volbracht de hemel en de aarde en al hun heir. En God had op den zevenden dag Zijn werk voltooid, dat Hij gemaakt had." (Gen. 2 : 1.)
Tot zoover loopt het bericht over de schepping, Mozes ingegeven door den Heiligen Geest. Is daarin nu een enkel woord, waarvan bewezen is, dat het onwaar is? Zijn het geen wetenschappelijke uitspraken, dat eenmaal de aarde, ontbloot van alle leven woest en ledig was, bedekt door een grenzenloozen oceaan en dat deze diepte gehuld was in duisternis? Dat daarna de atmosfeer zich afscheidde, het drooge verscheen en de vorming der bergen begon? Leert niet de wetenschap, dat een rijke plantengroei deze



jonge aarde bedekte, en dat na geweldige omwentelingen en veranderingen van den aardkorst de zeeën wemelden van groote zeemonsters en de vogels begonnen te vliegen in de lucht? en dat eerst later „het vee en het gedierte" de dinotheriën en megatheriën op de aarde verschenen? terwijl eindelijk en ten laatste de rnensch geschapen werd, van wien geen enkel beentje in alle vroegere aardlagen gevonden wordt?
Waar vindt men dan in dat alles Hebreeuwsche mythen, overleveringen vol van sagen? Ieder woord is waarheid. Dat hebben natuuronderzoekers en geologen als Prof. Mutzel (de Oer-geschiedenis) Buckland, Murchison, Hugh Miller, Marcel de Serres e.a. grif toegestemd. Zoo zegt reeds Cuvier, de geniale grondvester van de leer der versteeningen: „Mozes heeft ons een kosmogonie nagelaten, waarvan de nauwkeurigheid iederen dag op bewonderenswaardige wijze wordt bevestigd." Zoo schrijft Marcel de Serres, die door sommigen voor den grootsten geoloog van Frankrijk in de vorige eeuw gehouden wordt in zijn kosmogonie: „Wordt het bijbelwoord door de meest welgestaafde geologische feiten als lengen aan de kaak gesteld? In geene deele! De wetenschap zegt hetzelfde als de overlevering (de bijbel)."
In denzelfden geest laat zich, om ook een der nieu weren te doen spreken, Prof. Fraas hooren. Ofschoon het hem er heelemaal niet om te doen is bijbel en geologie te vereenigen, verdeelt hij in zijn bekend werk: „Voor den zondvloed" de geschiedenis der aarde in de volgende groote tijdperken: I. Voor-
23



geschiedenis; chaotische periode, het oer-gebergte of de gneis. (Gen. 1 : 1—10); II. eerste tijdvak: allereerst silurische periode met zee-flora en fauna, als middelpunt: de steenkolentijd, (derde scheppingsdag); III. tweede tijdvak: de trias en juratijd met de opmerking: het zwaartepunt der geschiedenis ligt in de zee (vijfde scheppingsdag); IV. derde tijdvak: de eerste, tweede en derde zoogdieren zone (zesde scheppingsdag); V. vierde tijdvak: de tijd van het menschengeslacht; waarbij hij schrijft: geen praeadamieten; de mensch is niet fossiel!" (Gen. 1 : 20).
Dat komt met elkander overeen!
Daardoor was het mogelijk, dat de bekende autoriteit op het gebied van palaeontologie Prof. Quenstedt uitroepen kon: „Deze Mozes, laat hem gestudeerd hebben in Memphis of Babyion, was een groot geoloog!" (De Schepping, voordracht, pag. b).
Wij echter weten vanwaar Mozes zijn kennis had.
* *
*
Met de schepping van den mensch met de aanstelling van dezen koning naar Gods beeld, was de schepping voltooid. Zij werd aan den mensch geschonken tot een erfdeel en eeuwig leengoed, tot een talent, waarmee hij woekeren moest. Welk een zalige taak, die al zijn krachten eischte, maar ook volkomen bevredigde, een wereld tot God te brengen! W aarlijk aan de grootheid van de taak erkennen wij de grootheid van den mensch zooals God hem schiep.
Hoe groot, hoe heerlijk deze eerste schepping met het paradijs als hoogtepunt, was, kunnen



wij, Gode zij dank, nog eenigszins zien aan de gevallen wereld zooals zij thans is. De wereld die ons omgeeft is nog heerlijk en groot, zij schenkt ons veel voedsel voor het verstand en veel natuurgenot. En overal vinden wij dat zij doorstroomd wordt van wondere wetten, dat door haar gaat één groote, machtige levensstroom, de adem van den eenen, levenden God! Wie telt de tallooze harmoniën en overeenkomsten, de teere, gouden draden, die voor de meesten onzichtbaar de gezamenlijke wezens en deelen der schepping verbinden, omvatten, aantrekken en leiden. Merk op het ademen van blad en long; let op het hoofd en de vrucht, den omloop van het water om de aarde en van het bloed in dier en mensch; het tinten van het loof in den herfst en het verzilveren van het haar; de vervelling bij plataan en slang; zie vleugels en vinnen, den stam, en den vader en de nakomelingen, de bloem en het jonge meisje, de vruchten en de werken, het zaad en het woord, de kapel op de bloem en het vischje in den helderen stroom!
Hierbij komt een gestadige vooruitgang. Overal en altoos bevat het kleine het groote reeds in kiem; zoo ligt b.v. in de rondedans der atomen in den waterdruppel reeds het draaien der zonnen in het sterrenbeeld. Zoo vormt iedere dag een beeld van het jaar en een leven in 't klein, 's Morgens worden wij geboren voor de vroolijke lente, 's middags in den warmen zomer werken en oogsten wij, iedere avond brengt den rusttijd en ieder inslapen is een sterven in 't klein.



Zoo leeft in iedere gedachte, in ieder woord Gods een groot, grooter, het grootst dat zich ontplooit, het raakt lichaam, ziel en geest, het geldt aarde, hel en hemel, het weerklinkt eeuwiglijk door het goddelijk heelal, het is de kiem van den boom, waaronder alle vogelen des hemels nestelen kunnen en die voortdurend vruchten draagt, het is het middelpunt vanwaar uit altijd grootere, concentrische golven zich uitbreiden over de geheele schepping.
Om 't even of de scheppingswoorden natrillingen zijn van oer-eeuwige Godswoorden, of dat zij voor 't eerst op de kleine aarde gesproken werden, deze woorden Gods klinken door 't gansche heelal. De nieuwere physica toch houdt het ervoor, dat ook het arme, leugenachtige menschenwoord zich in den wereldaether in het geheele zonnestelsel, ja misschien ver daarbuiten uitbreidt. Desgelijks weerklinkt het woord Gods in de wereld des geestes in altijd grootere kringen. Daarin heeft ieder woord Gods een tegenwoordigen en een toekomstigen, een positief-reëelen en een idealen, een aardschen en een hemelschen, een tijdelijken en een eeuwigen, een begrensden en een onbegrensden zin. Dat begrijpt de zwak- en kleingeloovige niet en hij spreekt van de groote profetie en van andere dingen: „moet dat alles letterlijk vervuld worden, dat is ongerijmd; hoe kan de leeuw gras eten als de os? Dat zijn slechts beelden van geestelijke toestanden." Maar het geloof juicht: Geen jota van het Woord dat niet eenmaal vervuld wordt! Mijn God is machtig genoeg; Hij heeft den leeuw



en den os geschapen. — Doch ook dit weet ik: oneindig veel grooter, onbegrijpelijk heerlijk is de eeuwige vervulling van het woord, welks wonderbare kracht daarin bestaat, dat het alle lotgevallen van al wat is, bevat. In de hemelsche taal, waarin „het boek der waarheid" dagelijks tot een gedachtenis voor den Heer geschreven wordt is iedere lettergreep, iedere naam vol van beteekenis. Van dat boek is onze bijbel een copie, en een exemplaar ad usum delphini, tot gebruik voor de menschheid. Ieder woord, dat God aan Abraham, Izaak en Jacob gezworen heeft, wordt hier beneden vervuld aan het volk Israël; maar het volk Gods, dat is ook de geheele menschheid en het land, dat Hij gezworen heeft haar te geven is ook de nieuwe aarde. Als Christus, het Woord waardoor alle dingen gemaakt zijn, spreekt van de leliën des velds en de vogelen des hemels, dat zij niet zaaien noch maaien, en dat God ze toch voedt, dan geldt dat ook van de engelen, de hemelsche leliën en van de duivelen, de helsche vogels, die zich \ oeden met aas. Eens echter, wordt dat woord volkomen vervuld; de arbeid om het bestaan houdt op, God voedt Zijn schepselen eeuwig in het hemelsche licht en in het eeuwige vuur. Als het menschgeworden Woord, sprekend van de verwoesting van Jeruzalem, waarbij hij op den achtergrond het einde der wereld ziet, zegt: Voorwaar zeg ik u, dit geslacht zal niet voorbijgaan totdat dit alles zal zijn geschied, dan geldt dat woord allereerst van de Joden, die hem hooren, waarvan er vele acht-en-dertig jaren



later met hun volk en Jeruzalem „in hun zonden stierven"; maar ook van het joodsche volk dat, zooals wij het voor onze oogen zien niet vergaat en niet vergaan zal, tot de Heer komt. Maar ten slotte geldt dit woord ook van het menschelijk geslacht dat de laatste oordeelen doorleven moet en eerst daarna zal ophouden te bestaan. Als de profeten het afvallige volk van Israël bedreigen met den erfvijand, den koning van Assyrië, dan zien zij in hunne gezichten achter hem de groote, schrikaanjagende figuur van den antichrist; den mensch der zonde, die eenmaal aan Israël den ondergang zweren zal, en eindelijk achter dezen nog zijn heer en koning Lucifer en diens laatsten strijd en zijn neerlaag.
„En alles was zeer goed." Over deze schoone schepping „prezen de morgensterren God en juichten de zonen Gods." Zullen ook wij Hem niet loven? Hoe kunnen wij anders. „Looft den Heere uit de hemelen; looft Hem in de hoogste plaatsen! Looft Hem, al zijn engelen! Looft Hem, al zijne heirscharen! Looft Hem, zon en maan! Looft Hem, alle gij lichtende sterren! Looft Hem, gij hemelen der hemelen! en gij wateren, die boven de hemelen zijt! Dat zij den naam des Heeren loven: want als Hij het beval, zoo werden zij geschapen. En Hij heeft ze bevestigd voor altoos en in eeuwigheid; Hij heeft hun eene orde gegeven, die geen van hen zal overtreden. Looft den Heere, van de aarde; gij walvisschen en alle afgronden! Vuur en hagel, sneeuw en damp; gij stormwind die Zijn woord doet!



Gij bergen en alle heuvelen; vruchtboomen en alle cederboomen! Het wild gedierte en alle vee, kruipend gedierte en gevleugeld gevogelte! Gij Koningen der aarde, en alle volken! gij vorsten en alle rechters der aarde! Jongelingen en ook maagden, gij ouden met de jongen! Looft den Heere! (Ps. 148:1—12).
En gij mijne ziel, loof gij Hem bovenal! Loof Hem, want daartoe heeft de Eeuwige u geschapen. Hem loven dat is leven, dat is zaligheid! Loof Hem, gij bekommerde ziel en vergeet uw kleine zorgen en uw voorbijgaanden toorn; word klein bij het aanschouwen van dezen grooten God; dat alleen geeft troost en kracht. Breid uw vleugelen uit en stijg omhoog! Zijt gij niet onsterfelijk? Loof den Heere,
want Zijne goedertierenheid duurt in eeuwigheid!
* *
*
-»God rustte op den zevenden dag van al Zijn werk, dat Hij gemaakt had. En God heeft den zevenden dag gezegend en dien geheiligd, omdat Hij op denzelve gerust heeft van al zijn werlc." (Gen. 2 : 2, 3).
God rustte. Hoe rust een God van al Zijn werken? Ik weet het niet; ik kan noch Zijn arbeiden, noch Zijn rusten begrijpen. Wel zien wij hier in Hem den oorsprong van pen groote wet in Zijn schepping; de voortdurende afwisseling van de uitzetting en samentrekking , de afneming en toeneming van de werkzaamheid , van den arbeid en van de rust. Zoo bewegen zich de hemellichamen niet in een cirkel, waarin alle stralen even groot zijn, maar in een ellips.



Planeten, kometen en zonnen verwijderen zich nu eens van het middelpunt der aantrekking en deikracht, zij worden langzamer in hun bewegingen, nu eens naderen zij dat middelpunt weer met nieuwe kracht en snelleren loop. Zoo stijgt en daalt op onze zon, op de veranderlijke sterren, waarschijnlijk ook op al de andere de geheimzinnige, innerlijke levenskracht. Zoo slaapt in den winter de gansche natuur in, om in 't voorjaar wakker te worden en in den heeten zomer haar krachten te ontplooien. De eene helft van de menscliheid werkt bij afwisseling in 't licht van den dag om daarna gedurende den nacht in den slaap te verzinken. Zoo moet aan elke daad waarlijk rijk aan gevolgen een stil en rustig nadenken, aan iedere geboorte een tijd van broeding, aan iedere machts-ontplooiing een concentratie van macht voorafgaan. En dit alles grijpt plaats, omdat er in God is een afwisseling van arbeid en rust. Tevens spreekt God ook een wet des tijds uit. Hij zondert af, Hij heiligt den zevenden dag. In de wet van Sinaï zien wij hoe dit woord altijd verdere kringen beschrijft. Daar wordt een sabbat van een jaar verordineerd na zes jaren en na zevenmaal zeven breekt de groote sabbat, het jubeljaar aan, en brengt met zich uitdelging van alle schuld! Deze wet des tijds is eeuwig, omdat haar oorsprong en oorzaak niet ligt in het drijven van den mensch, maar in den wil van een God, in Wien geen verandering is. Eeuwig, door de eeuwigheid der eeuwigheden worden volgens het zevental op de nieuwe aarde en in de nieuwe hemelen, altijd



grootere, lioogere, heiligere Sabbaten gevierd door de verlosten, door de nieuwe menschheid, door de engelen en door de hemelsche werelden, door gansehe scheppingen.
Door 't feit, dat God den zevenden dag heiligt, omdat Hij op dien dag rustte van Zijn arbeid, en dien dag als een feest der ruste schenkt aan Zijn volk, openbaart Hij, dat bij Hem en in Hem, de rust nog grooter, schooner, vreugdevoller, hooger, heiliger is dan de arbeid en het scheppen. Welk een denkbeeld! Hier aanbidden wij vol verbazing.
En God rustte van al Zijn werken. Welnu, dan zal ook ik, naar Zijn beeld geschapen, eenmaal rüsten van mijn arbeid. Een wandelaar, door zorg en kommer gedrukt, kwam eens aan een dorpskerkhof op een eenzamen heuvel aan de zee, met een kerkje, dat wel duizend jaar oud kon zijn; hij trad door de vervallen poort, op de verlaten, met onkruid bedekte graven toe, en zette zich neer op een steen. Hij liet het moede hoofd op de borst zinken en onwillekeurig schoten hem de woorden te binnen: Ach was ik maar niet meer op aarde, bezig in de dingen der wereld; hier heb ik toch geen blijvende stad; heden of morgen is het einde er! Toen viel zijn blik op een steen met -mos overdekt en hij las: „Hier rust in God, N." Toen doorstroomde een gevoel van goddelijke rust zijn ziel en in de hoop, ook eenmaal in God te rusten, greep hij zijn wandelstaf en trok verder. Ja, vermoeid hart; eens moogt gij rusten. Niet in den nacht der vernietiging, neen in Gor>! Wat verlangt



gij beter? Zult gij daar niet zachter, veiliger, heerlijker rusten dan ooit een moe kind rustte in den arm en den schoot zijner moeder. Laat los wat u plaagt en kwelt; laat het leven vervloeien en de kracht verdwijnen, laat de wereld loopen en jagen en zich druk maken! AVanneer deze aarde in haar rusteloozen loop nog honderdmaal haar baan om de zon heeft beschreven, dan rusten ook de kinderen, die nu om u heen spelen, de grijze ouders, die gebukt daar neerzitten, dan rust gij zelf in God. De geheele menschheid, die nu zoo luid en zoo bezig om u heen gonst, de vijftien honderd millioen, die met hun doen en laten nu de wereld vervullen, zij zullen verdwenen en vergeten zijn als de verwelkte bladeren van den vorigen herfst. Een andere menschheid, die niets van u weet, zal er dan zijn en zij zal weer loopen en jagen en zich aanstellen als hoorde de wereld haar toe, tot ook zij voorbij is gegaan en voor een nieuwe heeft plaats gemaakt. Gij moogt dan echter rusten in God. Daarop hebben de Godsmannen gehoopt; een Abraham, toen hij stierf, der dagen zat, een Habakuk toen hij uitriep: „Ik echter zal rust vinden in den dag der benauwdheid;" de belofte daarvan ontving Daniël de geliefde Gods: „Maar gij, ga henen tot het einde, want gij zult rusten en zult opstaan in uw lot, in het einde der dagen." (Dan. 12 : 13). .



HOOFDSTUK X.
De Val.
Zoo was dan de aardsche schepping voltooid. God was in zes groote, goddelijke dagen voortgeschreden van het eenvoudige tot het samengestelde en had telkens hoogere wezens in 't leven geroepen. Hij had daarbij ridderlijk aan Zijn tegenstander, den voormaligen bezitter van deze gevallen wereld des lichts en aan de machten der duisternis toegestaan hun macht en hun toorn te openbaren, ook in groote tijdperken. Zij moesten het echter aanzien hoe het na iedere uitbarsting der hel — en het was avond en nacht — weer klonk door de ruimte: „En het was morgen, een nieuwe dag; hoe het leven telkens machtiger opstond uit den dood. Dit alles was tegelijkertijd voorafschaduwing ervan hoe na den nacht van den lichamelijken dood het kind Gods in de opstanding opwaakt tot een nieuw en schooner leven.
Over deze wereld, waarin het leven nu weer woonde, had God na voorafgegane beraadslaging in het goddelijk wezen een wezen gesteld, geschapen naar Zijn beeld, wiens ziel een ademtocht der Godheid was. Wat dat eigenlijk beteekent, kunnen wij nu, omdat wij door de zonde van God gescheiden zijn, niet



meer begrijpen of in onze woorden, al zijn ze nog zoo schoon, uitdrukken. Wij kunnen de gevolgtrekkingen uit het ontzachelijke woord „naar Gods beeld" niet meer trekken. Het verlicht als een bliksemstraal de geheele wereldgeschiedenis, de geheele zielkunde en wijsbegeerte, theologie en theosophie. Zooveel weten wij: wanneer God, deze groote Kunstenaar, besluit, een afbeelding naar Zichzelf te ontwerpen, dan moet meu aannemen, dat dit werk Hem gelukte dat de copie ter eere van den meester uitviel en dat de gelijkenis treffend en aangrijpend was. Wanneer Hij, de Eeuwige, zulk een beeld schildert, uithouwt, dan moet dat beeld onvergankelijk zijn. Daarmede zijn reeds onzaglijke dingen uitgesproken. Hoe levendmakend en bezielend, hoe rein en heilig, hoe machtig en zaligend een ademtocht Gods is en in Adam was, gaat ons begrip verre te boven. Ook hier vervallen wij helaas maar al te vaak in kinderachtige voorstellingen. Zoo stelt ons zelfs Milton in het „verloren Paradijs" Eva voor, terwijl zij rozen^strooit en de schoonste vruchten van het paradijs zorgvuldig plukt en vol smaak rangschikt om daarmede den hemelschen bezoeker, den engel Raphaël, te verkwikken. Dat Adam en Eva een lief en vroom mannetje en vrouwtje geweest zijn, tegenover wie wij staan als een hoogere, zij het ook gevallen Lucifer, komt prachtig te pas in onze kraam; dat is een kostelijke uitvinding voor onzen vervloekten hoogmoed. Neen, Adam, niet slechts creatie maar ook emanatie der Godheid (Gen. 2 : 9) deze onderkoning Gods, wien



de reuzentaak ten deel viel een wereld verder te verlossen en altijd dichter bij God te brengen, deze Majesteit, wien God niet slechts een werelddeel aanbiedt als residentie, maar wien Hij een lusthof aanwijst, direct en bepaaldelijk voor hem door God toebereid, neen waarlijk, deze Adam was niet wat wij heden noemen, een goed, een voortreffelijk, een wijs man. Hij was een schepsel Gods welks majesteit wij eerst verstaan zullen in de opstanding der rechtvaardigen.
Culmann zegt van zijn heerlijke woonplaats: „omdat zij aan het evenbeeld Gods als woning was toebedeeld, moest zijzelf evengoed een beeld en gelijkenis des hemels zijn als de mensch beeld en gelijkenis Gods was. Het feit, dat God in Eden wandelt „toen de dag koel geworden was" dat Hij na den zondeval den openstaanden troonzetel zelf bezet en Zijn Cherubim daarvoor plaatst, bewijst, dat deze ruimte werkelijk een hemelsche woonstede op aarde was. Als men beweert, dat het paradijs slechts een schoone, aardsche tuin is geweest, dan moest men toch ook eens aantoonen, hoe het verdwijnen kon. Een stuk land toch kan wel woest maar niet onzichtbaar worden. Men verklare ons, hoe het mogelijk is, dat iets, hoewel verdwenen, toch nog ergens aanwezig is, omdat anders noch Jezus met den moordenaar aan 't kruis door den dood, noch Paulus door geestverrukking (2 Cor. 12) in het paradijs hadden kunnen komen. Het paradijs was de goddelijke substantie bestemd voor den mensch



en zij omringde en voedde den mensch evenals de substantie van het ei het kuiken voedt, dat uitgebroeid wordt. Omdat echter deze substantie de meest werkzame levenskracht bezit, moest, waar zij met den mensch in aanraking kwam, een hemelsclie lusthof der verheerlijking en heerlijkheid ontstaan. Als goddelijke substantie kon het verdwijnen, als lusthof was het een aardsche tuin. Omgeven door dit goddelijke, dat zich aan den mensch vertoonde in alle denkbare graden van het stoffelijke der vruchten in het paradijs, tot aan het persoonlijk verschijnen van God, genoot de mensch van een heerlijkheid en zaligheid, waarvan wij ons in onzen tegenwoordigen toestand van diepe vernedering slechts bij benadering een voorstelling kunnen vormen. (Christel. Ethiek, pag. 31 en 3*2.)
Nadat God Zijn evenbeeld in het paradijs geplaatst heeft, geeft Hij hem, gelijk Hij dat gewoon is te doen, dadelijk een taak. „ Want als de Heere God uit de aarde al het gedierte des velds en al het gevogelte des hemels gemaakt had, zoo bracht Hij die tot Adam om te zien hoe hij ze noemen zou, en zooals Adam alle levende ziel noemen zou, dat zou haar naam zijn." (Gen. 2 : 19.) Evenals de eerste scheppingsdaad Gods was dat „IIij sprak" zoo moest dat ook het eerste bij Adam zijn. Hoe opmerkelijk, dat God niet zelf de dieren namen gaf, omdat Hij toch bij de schepping de namen der groote eenheden vastgesteld had. Hier doet Hij afstand van Zijn recht, Zijn schepselen zelf naar Zijn wijsheid namen te geven en Hij vertrouwt



dit gewichtig voorrecht en werk toe aan Zijn plaatsvervanger op aarde. Hiermede neemt God tegelijkertijd den mensch een examen af naar het Socratische grondbeginsel: „Spreek, opdat ik u zie! ' Toon wat gij vermoogt! Openbaar de krachten uwer ziel! Dat is ook emancipatie, want God wil een zelfstandig mensch, — mechanische gehoorzaamheid paste niet voor Zijn beeld: Adam moest met een scherpen blik, die doordrong tot in het inwendige en met een diepe kennis dezer wezens, maar tegelijkertijd met onfeilbaar inzicht in de geheimzinnige krachten en wetten der oer-taal alle wezens namen geven. Hij moest vaststellen de eigennamen en zelfstandige naamwoorden, deze granieten hoeksteenen en fundamenten der taal, waaruit zich met logische noodzakelijkheid ook de handelingen dezer wezens, en dus de werkwoorden en hunne eigenschappen, en dus de bijvoegelijke naamwoorden, ontwikkelen zouden. Tegelijkertijd moest Adam daardoor in de macht, die God hem verleend had, als heerscher over deze wezens door het magische woord, door den naam, den kring trekken om ieder wezen, dien het niet verlaten mocht, hem den weg aanwijzen, dien het te gaan had, hem een openbaring schenken van datgene, wat het kan en wat het zijn zal. He bijbel duidt aan, dat de naam en „de nieuwe naam" der eeuwigheid dat alles beteekent. Hoe onbeholpen zijn wij echter thans, een wezen, welk ook, een naam te geven; hoe nietszeggend, eenzijdig en onwaar zijn onze geleerde namen!



„En zooals Adam alle levende ziel noemen zou, dat zou haar naam zijn!" De uitkomst is van voren af aan door God gesanctioneerd en met Zijn machtwoord als zegel voorzien.
Adam wordt verantwoordelijk gesteld voor de namen, die hij uitspreekt; zij moesten niet alleen de maat van zijn kennis en macht openbaren, maar ook van nu aan zijn verhouding tot al deze dieren en hun verhouding tot hem bepalen. Heeft hij ze juist beoordeeld en genoemd — zooveel te beter voor beide; zij zullen elkander verstaan ; heeft hij ze door gebrekkig inzicht niet volkomen gekend en te laag genoemd en getaxeerd, dan moeten beide de schade ervan dragen. Zoo was de naamgeving der dieren, die zeker niet in één dag of enkele dagen of ook maanden afliep, voor Adam een in bezit nemen van zijn aardsch koninkrijk, een aanvaarden van het goddelijk stadhouderschap, een geestelijk in bezit nemen van zijn rijk. Ook mogen wij aannemen, dat hij de planten namen gaf, ofschoon dit, omdat het van minder beteekenis is, niet vermeld wordt. „En de mensch gaf allen namen". Adam slaagde in zijn examen. Hoe zouden wij ons houden, als God ons plaatste op een andere planeet b.v. Venus, met haar ontzachelijke bergketenen, hoogvlakten en dalen, wanneer daar duizende, millioene wezens van fantastische vormen, die wij nooit gezien hadden, door het bosch zouden jagen, door de lucht vliegen, uit de zeeën opstijgen en alle ons bidden zouden met hun blik en hun woord in klanken gestameld, die wij nog nooit gehoord hadden. „Wees



Heer over ons! Geef ons namen, opdat wij weten zouden wat wij zijn; wij willen U gaarne dienen. Wees barmhartig over ons, en trek ons tot U op!" Met deze uitspraak: „en dat zal hun naam zijn" werd ook om Adam de kring van de eigen taal getrokken. Daarmee stelde hij voor zichzelf de wetten vast, volgens welke hij van nu aan de groote, schoone krachten van het geluid, de geheimzinnige klinkers en medeklinkers tot openbaring zijner gansche ziel gebruiken zou. A oor de engelen als toeschouwers rondom geschaard, werd hem door dit examen een plaats in de hemelsche hierarchie aangewezen, want dit is wet des geestes.
Uw woord, verheven of gelijkvloersch, bepaalt de plaats
waar gij staat. Hoe groot -en beteekenisvol was toch deze naamgeving der dieren, deze taak, door God zelf Adam op de hand gezet! Hij slaagde in zijn examen hebben wij opgemerkt. Ja, in formeel opzicht. Hij bracht het tot een goed eind! Hij sprak duizende namen, treffende, beteekenisvolle, magisch krachtige namen uit over het dierenrijk ; en aan dit naamgeven bemerkten de dieren, dat zij door hem gekend waren en zij bogen zich voor hem als voor hun heer en koning. Maar lag misschien reeds in deze taak de verzoeking ? Kwam te midden van de dieren ook reeds de slang tot hem ? Liet zij zich door hem een naam geven en heeft hij haar geheel doorzien ? Is Adam, inplaats van met souvereine majesteit deze schepselen tot zich op te heffen, te veel tot hen afgedaald, heeft hij misschien te diep een blik geslagen in de grondbeginselen van dit geheimzinnige
16



lager staand rijk en in het geslachtsleven, dat daarin kwam tot openbaring. Het korte woord: „Maar voor den mensch werd geen hulpe gevonden" doelt daarop. Nemen dan de engelen in den hemel ten huwelijk en worden zij ten huwelijk genomen? Culmann zegt hieromtrent: Een gebeurtenis van ontzaglijke gevolgen komt tusschen beide. Onmiddelijk op het verbod omtrent den boom der kennis volgt het woord: het is niet goed, dat de mensch alleen zij. Ik zal hem een hulpe maken die als tegen hem over zij. Dit woord, uit den mond van Hem, die tot dusver alles zoo uitnemend geordend had, dwingt ons aan te nemen, dat werkelijk de zaken een verkeerde wending genomen hadden, en wel enkel en alleen door de schuld van den mensch, omdat God zichzelf onmogelijk verbeteren kan, alsof Hij bij de schepping iets over 't hoofd gezien zou hebben, wat Hij er later zou hebben bij te voegen. (Christ. Ethiek bl. 41)."
Daar laat God een diepen slaap op Adam vallen — slaap is verkwikking, weldoende rust, zalig gepeins, maar ook verzwakking van het leven, maar ook spiegelbeeld van den dood — en schept uit Adams vleesch en bloed de vrouw, een scheiding, die tegelijkertijd een verbintenis is, waarvan Adam de kracht uitspreekt. Ook hier wederom geeft hij dadelijk aan het nieuwe wezen een naam, hij onderkent het als behoorend tot zijn soort, hij ziet dat het niet is een vreemd wezen, maar een vrouwelijk uit het mannelijk, ischa uit isch, en stelt met scherpen zienersblik en machtig woord de verhouding tusschen



man en vrouw voor altijd vast. Dat zijn vreugdaanbrengende gebeurtenissen in 't paradijs, van welker majesteit en schoonheid wij ons geen voorstelling meer kunnen maken.
In geheimzinnig, even aangeduid verband met deze scheiding der geslachten, oorspronkelijk niet door God gewild, vertoont zich nu de zondeval. Indien geheel de nieuwe wereld een paradijs geweest ware, waarom heeft God dan niet deze geheele schepping door een muur omringd en met het zwaard aan de slang den toegang ontzegd? Hoe kon „de oude slang, die de geheele wereld verleidt" tot midden in het paradijs dringen? Van Gods kant uit is dit alleen te verklaren, wanneer wij aannemen dat deze slang, de duivel, op deze aarde een natuurlijk recht bezat, als voormalig bewoner en bezitter ervan, evenals hij later op de vraag Gods: Van waar komt gij? antwoordt: „Van om te trekken op de aarde en van die te doorwandelen." (Job 1.) Hij verklaart daarmede, zij is mijn rijk, dat weet Gij, Gij moogt haar mij niet ontnemen, totdat haar tijd voleindigd is. Van Adam staat opgeteekend: hij moest den hof bebouwen en bewaren. Is hij daarin tekort geschoten ? Had het aan hem gestaan de slang den toegang te weigeren? Men zou geneigd zijn te zeggen, dat hier de eerste zwakste aanvangen der schuld te vinden waren.
Van dezen geheimzinnigen zondeval zegt Culmann: \ oor alles moet de opvatting worden afgewezen, die beweert, dat God met het verbod den mensch slechts



op de proef heeft willen stellen en verzoeken. Als dit het doel geweest is, doet zich de vraag als vanzelf voor: Waarom kon God niet buiten zulk een formaliteit, waarom moest Hij den mensch leiden in een verzoeking, die zulk een tragisch einde nam, dat zij Hem zelfs Zijn eeniggeboren Zoon kostte?" (Christ. Ethiek, bl. 38.) Ofschoon de wereld door God zeer goed geschapen was, was zij toch slechts een geschapene, niet een volkomen verloste en verheerlijkte wereld. De mensch had tot taak, bij het eerste werk, de beide anderen te voegen. Hij moest de hemelsche levenskrachten, die door den val van Satan verslonden, maar door de Schepping weer aan den afgrond ontrukt waren, volkomen tot zich trekken, ze bevrijden, en de geheele wereld overzetten in een verheerlijkten toestand des geestes. Zijn arbeid en werk in het paradijs begon dus daar, waar het eindigen van het scheppingswerk de wereld gelaten had. Zijn werkzaamheid was het scheppingswerk van een kunstenaar. Hij moest als een grootsche verloskundige der natuur, als kosmische bevrijder van alle schepselen, de heerlijkheid en de wonderen van het paradijs langzamerhand over het gansche aardrijk verbreiden en alle wezens overplanten in den toovertuin van zijn ideale wereld. Het bebouwen van den hof, het beheerschen der wereld, zou in hem voortdurende geestdrift en zalig verrukken hebben gewerkt." (Pag. 63.)
De mensch viel. Alle begin is een wonder en onbegrijpelijk; het ontstaan van het heelal en van het booze, zoowel als dat van den mensch in den



moederschoot, het leven uit het ei, het ontkiemen van het zaad .... en evengoed het ontstaan der zonde in den mensch. Met al onze woorden over wilsvrijheid en de noodzakelijkheid van een op de proef stellen, maken wij de zaak niet helderder.
Waarom en hoe de zondeval geschiedde door het eten van een vrucht en waarom de vrouw het eerst viel, wij weten het niet. Want dat de vrouw zwakker is bewijst niets; Lucifer was sterker en wijzer daji zijn engelen en hij viel het eerst. Evenmin weten wij wat de boom der kennis des goeds en des kwaads geweest is en waarom en in hoever zijn vrucht doodelijk was. Het was een boom, maar een boom uit het paradijs, evenals de boom des levens, en dus voor ons, die niet eens weten wat een aardsche plant is, volkomen onbegrijpelijk. Wij staan hier, evenals in de taal van het visioen, van de profetie, van den profetischen droom, van de gelijkenissen des Heeren voor woorden, die in de eenvoudigste meest concrete beelden en uitdrukkingen het diepste en meest abstracte verbergen. Als wij hooren het heilig sarcasme des Heeren: „Zie de mensch is geworden als onzer een, kennende het goed en het kwaad! Nu dan, dat hij zijn hand niet uitsteke en neme ook van den boom des levens en ete en leve in eeuwigheid!" (Gen. 3 : 22); als wij zien de verbanning van den mensch uit het paradijs, als uit een hemelsch leven in een aardsch, staan wij voor diepten van hemelsche beginselen, die wij, juist omdat wij niet meer in het paradijs zijn, niet doorgronden kunnen. Ook dit zijn,



evenals die welke Paulus in liet paradijs hoorde, „onuitsprekelijke woorden" die geen mensch uitspreken kan.
* *
*
„ Ten dage, als gij daarvan eet, zult gij den dood sterven." Zoo geschiedde het! Door de schrikkelijke bete at Adam zich den dood. Maar, zoo zegt menigeen met naïf verbazen, hij leefde toch nog 930 jaren? Ja, zoolang stierf hij! Voor God en de onsterfelijke engelen een zeer korte doodstrijd, terwijl ons sterven, nu als het lang gerekt wordt, tachtig jaren duurt, want de levenskracht der menschheid neemt gestadig af. Met den eersten kreet van den jonggeborene begint de onafgebroken worsteling van het arme leven met zijn vijand, den grimmigen dood, en of dat nu wat langer of wat korter duurt, spoedig liggen wij allen onder, volkomen overwonnen en met helsch hoongelach spot hij, die „het geweld des doods hééft" met ons, die ons de levenden noemen. Waarlijk geen kleine macht! Niet slechts de platgetreden worm, die sterft terwijl hij zich kromt, niet alleen ieder blad, dan verwelkt afvalt, maar ook ieder hemellichaam dat uiteenspat in wereldstof, iedere zon, die na langen doodstrijd uitgebluscht wordt, is zijn offer. Over hen alle juicht de onverzoenlijke vijand van alle door God geschapen leven.
„Het aardrijk zij vervloekt om uwentwil en met smart zult gij daarvan eten al de dagen uws levens. Ook zal het u doornen en distelen voortbrengen; en gij zult



het kruid des velds eten." (Gen. 3.) Ook hier wederom het diep ingrijpend verschil tusschen paradijs en aarde.
Efen hof Eden en een akker; deze twee woorden teekenen een duidelijk beeld, zij toonen aan het groote verschil, dat ook uit de tegenstelling spreekt: Van alle vruchten in den hof zult gij eten; en: Gij zult het kruid des velds eten zooals het van den akker heet. Nu wordt de akker vervloekt. Hij was een akker, niet een door God geplante hof; hij was zooals wij uit den vloek zien, een goede akker, dragend honderdvoudige vrucht, maar nu, door den vloek doortrokken, heeft hij voortdurende neiging, ondanks alle cultuur, doornen en distelen en onkruid voort te brengen.
Kon de akker helpen, dat de mensch viel? Wij weten het niet; maar wij zien in het woord Gods een onverbrekelijke eenheid tusschen al wat is. Wij zien, dat alles is voor éen, en één voor alles en het zou kunnen zijn, dat dit nog in gansch andere uitbreiding dan wij vermoeden, het geval is. De ster, die ik aanschouw, zendt mij licht en warmte, fonkelt nu eens rood, dan weer groen, zij geeft mij gedachten, ideeën, vermoedens; misschien schenk ik haar op mijn beurt door mijn aanschouwing ook iets. Misschien heb ik niet geheel en al te vergeefs eens een wilden vijgeboom, mens vruchten mij, terwijl ik versmachtte, verkwikten, dankbaar gestreeld en een verdwaald beekje, dat zich doodliep in het moeras, een weg geopend van den berg naar beneden, waarvoor het mij heeft gedankt door vroolijk murmelen; en een



zeester, door den vloed achtergelaten op het heete zand, waar zij versmachtte, teruggeworpen in het kristalheldere water.
Ik geloof aan de groote solidariteit van alle wezens, ik geloof daaraan als aan het fundament en de afspiegeling van de groote gemeenschap der heiligen, die er eenmaal zijn zal in een wereld waarin eens alles heilig zal zijn. Leven, bewegen wij ons en zijn wij niet reeds hier beneden alle in één God?
Het aardrijk heet hier in den grondtektst „de aardbodem". Hij is nu vervloekt met alles wat hij bevat. Met groote moeite, in 't zweet onzes aanschijns, met groot gevaar moeten wij zijn zware steenen, zijn vervloekt goud en het ijzer, dat wij noodig hebben om de aarde te beploegen en onze medemenschen te vermoorden, te voorschijn halen uit kwarts-rotsen uit harde mijngangen en diepe schachten.
Het aardrijk zij vervloekt om uwentwil! Ook hier het zuchten der schepping, „want het schepsel is der ijdelheid onderworpen (niet vrijwillig, maar om diens wil die het der ijdelheid onderworpen heeft)." Ook dit is een feit, dat, zooals alle geestelijke feiten, niet eens voor al heeft plaats gegrepen en voltooid is, maar een daadzaak, die nog altijd doorwerkt. Het aardrijk, de geheele natuur zucht onder onze ijdelheid. Al begrijpen wij het ook niet volkomen, de Christen vermoedt er toch iets van. Evenals eenmaal de eerste zonde de heilzame krachten der natuur in banden en ketenen sloeg en daarentegen den toegang openstelde voor de krachten der onderwereld, zoo binden uwe



en mijne zonden dagelijks deze krachten opnieuw. „De geest en de rook, die van den booze op de aarde stijgt" zoo leerde de oud-joodsche wijsheid, „verdonkert en omfloerst de heerlijkheid des hemels, zoodat zij niet meer met haar lichtend, zegenend aangezicht naar beneden zien kan, en haar krachten kan toestralen aan de lagere wereld." „Hoe lang," zoo vraagt de profeet, „zal het land treuren en het kruid des ganschen velds verdorren? Vanwege de boosheid dergenen die daarin wonen, vergaan de beesten en het gevogelte." (Jer. 12 : 4). Ja zeker, gij spotters, ieder misgewas, ieder ongedierte, bladluis of coloradokever is de vrucht van de boosheid van de bewoners der aarde! Maar hoe, waar, wanneer en wien God daarmee nu straft, dat ligt natuurlijk niet zoo voor de hand. Hij kan het veld der weduwe laten verdorren en aan den rijken woekeraar een overvloedigen oogst geven; want Zijne wegen zijn niet onze wegen en Zijne gedachten zijn niet onze gedachten! Straf is bij Hem dikwerf erbarmen en straffeloosheid een ontzettend oordeel. Want alles wordt opgeschreven. „In den dag, waarin Ik straffen zal, zal Ik hare zonde bezoeken." Heeft het aardrijk gedeeld in onze schuld, dan zal het ook deelen in onze verlossing. „Voor een doorn zal een denneboom opgaan, voor een distel zal een mirteboom opgaan. (Jes. 55 : 13); de woestijn en de dorre plaatsen zullen hierover vroolijk zijn, en de wildernis zal zich verheugen en zal bloeien als een roos. Zij zal lustig bloeien en zich verheugen, ja met verheuging en



juichen," (Jes. 35 : 1 en 2) „in dien dag, waarin God de wonde Zijns volks heelen zal!"
„De akker is de wereld," spreekt Christus en Hij legt in een machtig woord een nog dieperen zin; ons geslacht erkent onbewust deze waarheid en geeft aan allen arbeid aan de menschlieid den naam van „cultuur". Maar helaas! ook deze akker moogt gij bebouwen in 't zweet uws aanscliijns, gij moogt trachten hem te cultiveeren door kunst en letterkunde, door de dagbladpers en door conferenties en voordrachten op congressen, en door vereenigingen, opdat hij u een beteren oogst geven zou; hij zal meestal ook slechts doornen en distelen voortbrengen. Hoe ijverig ploegen en wieden, graven en bouwen niet staatslieden en juristen, geleerden en professoren, schrijvers en journalisten, kunstenaars en tooneelsterren, paedagogen en theologen, predikanten en onderwijzers! Hoe gaarne zouden wij allen eenieder voor zijn deel medewerken aan zijn cultuur; en hoe moeten wij het niet ondervinden, dat dit arbeidsveld in 't algemeen onkruid, zure wilde pruimen, wormstekige appels, en wilde peren voortbrengt.
Schoon, krachtig werkt Christus in Zijn gelijkenissen van den zaaier, van het onkruid onder de tarwe, het beeld, neen de waarheid uit: de wereld is de akker, door God om 's menschen wil vervloekt. Dat woord is hard, maar het staat nu eenmaal zoo geschreven. Met kommer, met moeite moeten wij ons van dezen akker voeden, wij zijn op dezen wonderbaren akker tegelijk zaad, plant en zaaier.



Alle beschaving is een werk vol moeite, bij alle pogingen tot beschaving en tot vorming van anderen, \an onszelf en het volk, komen er meer doornen en distels dan korenhalmen te voorschijn. Alleen de waarheid heeft vormende kracht en helaas, de waarheid is niet in ons.
Doch God zij geloofd, ook op dezen akker der wereld groeit en gedijt nog menige graankorrel die dertig-, zestig- en honderdvoudige vrucht voortbrengt. Hoewel wij als kinderen Gods een holle en valsche beschaving, dezen modernen afgod, bestrijden, begroeten wij toch met blijdschap iedere poging dit veld te bebouwen, echte beschaving aan te kweeken. De poging om gezonde en waarlijk schoone kunst, goede letterkunde, degelijk geschiedkundig onderzoek, solide wetenschap, juiste opvoedkunde, en dat alles waaraan nog zeer talrijke, ernstige en degelijke geleerden overal arbeiden, te propageeren, begroeten wij met blijdschap. En wat de valsche beschaving aangaat, wij herinneren ons het woord van onzen Heiland: Laat ze te samen opwassen tot den dag des oogstes!
Het eind van doorn en distel is het vuur. Ziet, is het niet van den Heere der heirscharen, dat de \ olken arbeiden ten vure, en de lieden zich vermoeien te vergeefs ? ' (Hab. 2 : 13). „De aarde en de werken, die daarin zijn, zullen verbranden." (2 Petr. 3 : 10a.)



Gen. 3 : 9—19.
Met welk een kracht klinken deze strafredenen van Jehovah sedert zesduizend jaren door de wereld! Wie durft ontkennen, dat hier met diamant op metalen tafelen gegrift het lot der menschheid geschreven staat! In welk ander boek vinden wij zulk een onveranderlijke uitspraak Gods? Maar waar ook zulk een goddelijke belofte! Uit het zaad der vrouw zal hij voortkomen, die de oude slang, de oorzaak van alle schuld en ellende, den kop vermorzelen zal.
Welk een genade zelfs in de straf! Alleen een God, die rechtvaardig, maar die liefde tevens is, kan zoo straffen. Het aardrijk bebouwen in 't zweet des aanschijns, hoe gezond is het voor ons, hoe onontbeerlijk de arbeid op zichzelf beschouwd! Hoe slecht kan de gevallen mensch tegen werkeloosheid; hoe goed is het, dat het verkrijgen van het dagelijksch brood voor lichaam en ziel hem altijd opnieuw tot arbeiden dwingt! Wat zou van een menschheid worden, die zonder arbeid, terwijl zij zich verveelde en niets uitvoerde op aarde rondwandelde? Hoe zouden daar, erger dan doornen en distelen allerlei booze lusten voortwoekeren; hoe weelderig zouden alle kiemen van twist en nijd opschieten, nu verstikt in het hart door de tyrannie van de dagelijksche behoefte, van de hongerige maag! Culmann zegt hiervan: „zonder dezen arbeid zou het verderf onder de menschen nog veel grooter zijn, als het nu reeds is. Men kan dat zien aan de hoogste en laagste standen der maatschappij. Gene arbeiden niet wegens



hun rijkdom, deze niet omdat zij den arbeid schuwen. Zij staan zedelijk het laagst en in den letterlijken zin liggen zij op des duivels oorkussen. De mensch is door de zonde bijna ongeschikt voor een gezegende Sabbathsrust. De ervaring, die men op Zondag opdoet, als men het juk van den arbeid aflegt, bewijst het. Laat de zegen van die dagen voor den Christen groot zijn, hun vloek is voor den ongeloovige nog grooter. Want deze zijn op den zevenden dag zevenmaal erger dan op werkdagen. Als ze op de werkdagen dieren zijn, zijn ze op Zondag zeker beesten. (Christ. Ethiek Pag. 64 en 65), Natuurlijk echter moet de arbeid evenals alles een ernstig doel, een geestelijken inhoud hebben. Hij moet zijn een inspanning niet alleen van hand of voet, of van een paar spieren, maar ook eene van het hoofd, ja ook het hart moet er bij betrokken zijn; anders is hij den mensch onwaardig en wij kunnen hem niet liefhebben. Als wij den arbeider zulk werk niet geven kunnen, dan helpt geen acht- of zesurige werkdag, en zijn wij met onze geheele industrie op den doolweg.
Arbeid! Gave Gods ! een gave van toorn en van liefde, wees ons gezegend! Zou het zoo hebben moeten zijn ? Zou moeitevolle arbeid een oer-natuurwet, een noodzakelijkheid zijn? Neen! De natuur zelf toont ons dat: „Aanziet de leliën des velds, hoe zij wassen; zij arbeiden niet en spinnen niet." Of zou God onzen arbeid noodig hebben? Hij heeft ons werk niet noodig, Hij kan, wanneer Hij wil, ons dagelijks manna uit den hemel doen regenen, Hij



behoeft slechts één woord te spreken en steen en lucht en water worden voedzaam, zij worden ons tot brood .... maar Hij weet, waarom Hij het niet doet.
In 't zweet uws aanschijns! Van dit woord af is het menschelijk leven arbeid en moeite. Arbeid is ons werken en ons rüsten, arbeid onze zorg en ons genot, het eten van ons brood, het inademen der lucht, het kloppen van ons hart. In 't zweet van ons aanschijn ontspannen en amuseeren wij ons, verdrijven wij ons den tijd, dansen en spelen wij, vieren wij onze feesten en doen wij aan sport en wij worden naar lichaam en ziel moede. Hoe oppervlakkig, hoe blind zijn zij, die tegenwoordig zoo vaak onderscheid maken tusschen het werk van den arme en den rijke, van hand en hoofd, van lichaam en geest! Wij zijn alle arbeiders, of wij willen of niet, de mensch ontkomt niet aan de ijzeren, goddelijke wet. De dame in de hoogste kringen, die hare soirees geeft arbeidt en overwerkt zich en desgelijks de salon- en modeheid ; de rijke fabrikant in zijn kantoor, de gevierde kunstenaar in zijn atelier, de romanschrijver voor zijn schrijftafel, de tooneelspeler op 't tooneel, de rentenier in zijn villa en op zijn ontspanningsreis, ja ook de man van de sport, die vischt, jaagt, roeit en zeilt. In 't zweet zijns aanschijns representeert de vorst en koning zijn rijk aan den gala-maaltijd, bij 't ontvangen zijnet: gasten, bij de revue en schrijft de staatsman in den ministerraad zijn telegrammen of bewerkt hij zijn redevoeringen. In 't zweet zijns aanschijns eet ook de Amerikaansche Croesus zijn brood, als hij zijn



honderd e millioenen beheert, belegt, vermeerdert en hij sterft — daaraan hebben wij voorbeelden te over — aan zenuwlijden, slapeloosheid, overspanning!
Ik heb in Schotland den armen herder gezien op veengrond en bergheide, die in den kouden nevel zijn hard ha verbrood at, zielsvergenoegd en onder een geestig, sarcastisch praatje; ik heb in 't land der Alpen op gevaarlijke berghellingen, houthakkers aangetroffen, krachtige, gezonde, verstandige mannen, tevreden met hun lot en met hun harden arbeid; ik heb aan de Italiaansche kust den armen visscher ontmoet, terwijl hij niet na een arbeid van acht maar van twaalf en meer uur met zijn vrouw en halfnaakte kinderen zijn brood at en hun vroolijk gelach klonk mij tegen. Ik heb ook eens iemand gekend die met eerlijken arbeid en stalen vlijt zich eenige millioenen verworven had. Deze wilde nu op middelbaren leeftijd met zijn vrouw — hij had geen kinderen — gaan rentenieren en hij liet zich een schoon slot bouwen aan de Middellandsche zee. Maar spoedig begonnen hem en zijn vrouw de talrijke gasten en de groote stoet van bedienden te vervelen. Hij verkocht zijn slot, bouwde zich een kleinere villa en plantte een heerlijken tuin erbij. Maar hier verdroot hem de eenzaamheid en de rust; hij verkocht weer en bouwde en plantte ergens anders. Dat ging zoo voort tot hij eindelijk rust vond in het enge graf. Ja, zoo zegt gij en wij zeggen het allen na, ik zou het verstandiger hebben overlegd, ik zou uitgerust hebben, het leven hebben genoten en alleen gewerkt als ik er lust in



had. Juist, dat heeft deze man ook willen doen. Maaide schijn bedriegt ons en „de verleiding des rijkdoms" waarvan Christus spreekt. Niet de uitwendige arbeid, die, wanneer onze lichamelijke en geestelijke krachten er doeltreffend in betrokken zijn, een genot is, dat lichaam en ziel verkwikt, drukt en kwelt ons, neen de inwendige beslommering, het zuchten onzer ziel, die strijd voert met de wereld en met zichzelf, met haar hartstochten, haar schuld, haar verzoekingen, die zich moede maakt en geen rust vindt; dat is de arbeid, die ons het zweet uitperst ook nog op het sterfbed.
En God dreef den menscli uit; en stelde Cherubim tegen het oosten des hofs van Eden en een vlammig lemmer eens zwaards, dat zich omkeerde, om te bewaren den weg van den boom des levens. (Gen. 3 : 24).
Verschrokken vluchtten de twee schuldige zielen voor den toornigen blik van Jehovah, uit den hof Eden in de dorre woestijn, rijk aan doornen, onder de dieren, die hen nu vijandig of stompzinnig aanstaarden. Zij togen van het licht in de duisternis, van de vreugde in de schuld en in de smart, in den arbeid en in de moeite, uit het leven in den dood. Toen zij met smachtend verlangen nog eens omzagen naar het paradijs, schitterde alleen nog in den nacht het vlammig lemmet eens zwaards dat zich omkeerde. O! welk een diepe val! Hoe draagt hem de mensch niet ingegraveerd in den grond zijner ziel. Hoe



droomt hij van het verloren paradijs en noemt „paradijsachtig" en „hemelsch" wat zijn ziel slechts een weinig verkwikt. Hoe gaat hij met al zijn verlangen er naar uit. Hoe waar is het, dat ons de vrucht van den boom des levens verboden is.
Tegen het Oosten. Onafgebroken wendt zich de aarde naar het Oosten, naar de opgaande zon en verwacht van haar het dagelijksche lichten — helaas te vergeefs! de eindelijke verlossing. Het is een schoone gedachte, dat van oudsher de volkeren hun dooden begroeven met het aangezicht naar het Oosten. De menscheid, verzinkend in den nacht des doods, hoopt altijd op de opgaande zon der opstanding, een machtig voorgevoelen van de waarheid, door geen spot van het ongeloof ooit uit te roeien. Maar voor de poort van het paradijs flikkert nog altijd het vlammende zwaard. A\ at nood! Wanneer na de omzwerving op aarde, door God den Heerevervloekt, mijn moede ziel weer voor deze oostelijke poort van het paradijs staat en bidt om toegang, dan zal wel is waar het zwaard van den cherub lichaam en ziel scheiden, en het zondige lichaam doen vallen en prijsgeven aan het verderf, maar mijne ziel, rein gewasschen in het bloed van Christus, zal zonder vreeze tusschen de engelen, die de wacht houden, doorgaan en het paradijs binnentreden. Daar zal zij allerlei boomen vinden „een lust voor de oogen en goed tot spijze" en van den boom des levens in het midden van den hof reikt Christus zelf mij de nog nooit gesmaakte vrucht. „Die overwint ik zal hem
27



geven te eten van den boom des levens, die in het
midden van het paradijs Gods is." (Openb. 2 : 7).
*
* *
Het is heden ten dage geen mode meer te gelooven aan den zondeval; dat is verouderde zienswijze. Niet gevallen, maar gestegen zijn wij; niet zonen Gods maar apen, die verder ontwikkeld zijn! Ofschoon, zooals wij reeds in het vorig hoofdstuk zagen, de wetenschappelijke bewijzen gansch en al ontbreken, zoo is toch het geloof aan de afstamming van den mensch uit het dier met het Darwinisme, dat wetenschappelijk overwonnen is, doorgesijpeld naar beneden in de groote massa's en op die manier bij velen b.v. bij millioenen socialisten tot een dogma geworden. Zoo schreef onlangs Dr. Wassilief: wij weten, dat de oermensch niet het evenbeeld Gods was, maar het evenbeeld der hoogere dieren. (De achturige arbeidsdag pag. 5, Bern 1900).
Wij hebben het reeds ontzaglijk ver gebracht in kunst en beschaving en wij zullen het in de 20ste eeuw, dank zij de electriciteit en andere „veroveringen van den mensclielijken geest", nog veel verder brengen!
Mij wil het echter toeschijnen, dat de zondeval zich niet zoo gemakkelijk laat wegredeneeren. Reeds het feit, dat de mensch, die toch dagelijks .zijn medemenschen onder angst en smart ziet verdwijnen en met absolute zekerheid weet, dat ook hij misschien hedennacht reeds in een andere en eeuwige wereld aanlanden zal, het niet de moeite waard acht, ook



maar het kleinste deel van dit leven, laat ons zeggen <?en uur daags, te gebruiken tot een ernstige voorbereiding voor deze lange reis, doet mij sterk vermoeden, dat wij eens, ergens en op wat wijze ook, de kluts zijn kwijt geraakt. Voor alles toch heeft de mensch tijd en tegenover dit vreeselijk, onvermijdelijk gevaar, sluit hij de oogen en tracht hij, onder kinderachtig en flauw tijdverdrijf de enkele uren, <lie hem geschonken zijn dood te slaan. Zou het verder in den haak zijn en van den beginne aan 7.00 geweest, dat wij in dit aardsche leven zoo blind rondstappen, onzeker omtrent het volgend oogenblik, ■en dat wij niet weten vanwaar wij komen, hoe wij ontstaan zijn en wat er van ons worden zal?
Is het normaal, dat wij niet begrijpen, hoe wij met onze hersens denken, met ons hart gevoelen, met onze maag verteeren, ja, dat wij niet weten, hoe onze ziel woont in ons lichaam, terwijl wij ook de werkingen van ziel en lichaam niet nauwkeurig onderscheiden kunnen en dat er nog zooveel is waarvan we niets weten? Is het billijk en natuurlijk dat wij zoo spoedig en zoo noode sterven moeten en al ons bezit en onzen arbeid achterlaten? Ach de dood! de dood! Verlos mij van dat gruwelijk spooksel, dat al mijn levensvreugd vergalt, wiens koude hand ik reeds dikwerf heb meenen te voelen op mijn schouder; dan zal ik gelooven dat de mensch niet gevallen is. „Dat ons bestaan schuld in zich sluit bewijst de dood", geeft zelfs de ongeloovige Schopenhauer toe.
In één woord, wij zijn ellendig. Of ik reis naar



't Noorden of naar 't Zuiden, naar wilde of beschaafde volken, overal vind ik, onder allerlei vermomming dezelfde oude ellende. Zie mij eens goed aan mijn broeder en ontken, wanneer gij kunt, dat gij ellendig zijt! En ik zal het u ook bekennen, dagelijks zucht ik: „Ik ellendig mensch, wie zal mij verlossen van het lichaam dezes doods!" Waarom zijn wij echter ellendig? Dat maakt toch u en mij niet zoo rampzalig dat de zon helder glanst aan den blauwen hemel; dat telkens opnieuw in het voorjaar de aarde groen wordt, dat de leliën bloeien en de vogels zingen en uw kind zoo onschuldig, vroolijk lacht en babbelt! En wij zijn in groote vreeze! Waarom krimpt gij plotseling in het bosch van schrik ineen ? Daar sprong maar een haas op. Gij zult toch niet in die kleine roeiboot gaan zitten, het is zoo gevaarlijk! Kind ga niet aan 't raam zitten, het tocht zoo! Ik heb reeds in lang geen tijding gehad, als er maar niet iets slims gebeurd is! Eri zoo voort! De voortdurende ellendige zorg voor een doelloos bestaan, dat is bijna de eenige levenstaak van veel menschen.
De oorzaak van onze ellende en van onze vrees — en zij moeten toch een grond, een oorzaak hebben ligt niet buiten maar in ons; en omdat ik dagelijks zie, dat jammer en vreeze de symptomen van de schuld zijn, trek ik daaruit het gevolg, dat van oudsher op de menschheid een zware schuld rust. Ook de boven aangehaalde philosoof geeft toe : „Ons bestaan gelijkt op niets zoo sprekend als op boetedoening voor een schuld.



'W aartoe is nu aan den gevallen mensch de tegenwoordige schepping gegeven, die door zijn schuld ook mede gevallen is? Vóór alle dingen als het element, waarin wij ontstaan, dat wij voor ons bestaan zoo noodig hebben als de inhoud van het ei noodig is voor de kiem van het kuiken, of het eiwit van het zaad voor de kiem der plant. Vervolgens, als dat wat ons omgeeft, waarin wij bestaan, evenals de vogel in de lucht en de visch in het water. Zooveel begrijpt ieder wel: evenals het een eigenschap is van den Schepper, dat Hij het schepsel niet noodig heeft, is het kenmerk van het schepsel dat het zijn schepper niet alleen, maar ook diens schepping behoeft, de enkeling kan zich onmogelijk denken zonder haar of van haar gescheiden. Even onontbeerlijk als de stoffelijke schepping is voor het bestaan des lichaams, is de stof en haar geestelijke inhoud zulks voor het bestaan der ziel. Wanneer gij in deze wereld komt, is dit niet het allereerste, dat gij haar naar medegebrachte begrippen beoordeelt, maar dat gij haar beziet, dat gij haar hoort, dat gij haar aangrijpt. Hierdoor ontwaken de ideeën, die in uw ziel sluimeren, die door God in haar gelegd zijn, en zij komen tot klaarheid en ontwikkelen zich tot voorstellingen, nl. de ideeën van den tijd, van de ruimte en van het getal, van groot en klein, van het punt, de lijn, het lichaam, van den vorm en de kleur enz! Indien uw ziel ze niet had, dan zou ook de heele uitwendige sehepping ze haar evenzoomin kunnen geven als aan den steen. Op dit oer-kennen der



schepping buiten ons, wordt later onze beschouwing omtrent wereld en God opgebouwd.
Dit allereerste weten, deze basis van het weten, is een zün en tegelijkertijd een gelooj. Het kind gelooft, wat zijn zintuigen, die hem door God gegeven zijn hem zeggen. Hij gelooft, dat de zon schitterend de boom groen, de steen zwaar, het water vloeibaar is. Ook de volwassene gelooft het, want zelfs het oog weet niet, hoe het ziet, noch het oor, hoe het hoort , noch de hand hoe zij voelt; en ook de toestellen die wij vervaardigen om de wereld des stofs beter te doorzoeken, moeten wij controleeren met deze onze zintuigen. Wat zou een blinde hebben aan een microscoop of een doove aan een fonograaf.'" ij Christenen echter gelooven aan deze zintuigen, hoezeei wij ook hunne onvolkomenheid erkennen, omdat wij gelooven, dat de God der waarheid aan Zijn schepselen geen leugenachtige werktuigen heeft geschonken, maar zintuigen, die een zwakke afschaduwing zijn van Zijn liooger, goddelijk voelen, zien en hooren. „Zou Hij, die het oog gemaakt heeft niet zien. Hij. die het oor geplant heeft niet hooren ?" —
De schepping is ons verder gegeven, opdat wij, vertrouwd geraakt met de wereld der verschijnselen, uit deze verschijnselen, de wet, de logika, het onderling verband, de mathemathiek en dé gerechtigheid der dingen zouden leeren kennen; opdat wij zouden besluiten uit hare doelmatigheid tot de wijsheid, uit haar grootte tot de grootheid, uit haar verscheidenheid tot de veelzijdigheid, uit haar kracht tot de kracht



van de grondoorzaak, opdat wij ons alzoo i. e. w. door het beschouwen der wereld een wereld-beschouwing zouden vormen.
Hier blijven helaas velen staan, of eigenlijk de < iod dezer wereld, die er het grootste belang bij heeft dat de mensch niet achter de schermen ziet en daarom „zijn zinnen verblindt" spiegelt aan de meesten voor, dat het tevergeefs is om verder te willen doordringen. Daar toch de mensch het waarom der dingen en haar oorzaken niet begrijpen kan, heeft hij zich te vergenoegen met het onderzoek naar het „hoe". Of wel, hij overtuigt hen hiervan, dat er toch geen hoogere, geestelijke, bovennatuurlijke oorzaken en wortelen van het zijnde bestaan. De stof is eeuwig, eeuwig verbonden met eeuwige natuurkrachten, haar wisselwerking brengt vanzelf zonder bedoeling, zonder willen, onbewust alles voort, om het op dezelfde wijze in den loop des tijds, weer te vernietigen. Een verstandig mensch moet zich tevreden stellen met de bestudeering van deze stof, oer-moeder van al wat is, de materialistische wereldbeschouwing, dat is de alleen ware.
Maar tevergeefs willen zij, b.v. de moderne agnostici in Engeland de positivisten in Frankrijk ons verbieden naar de oorzaken der dingen te vragen. Want het hoe en waarom der dingen zijn eng verbonden, ja zij zijn een en hetzelfde. Het onderzoek daarvan den mensch te verbieden zou 't zelfde zijn, als hem het denken te verbieden. Evenals het kind onophoudelijk bij iedere nieuwe verschijning vraagt:



„waarom" ligt er diep in de ziel des menschen een onuitroeibare behoefte aan oorzakelijk verband, die eigenlijk niet anders is dan een behoefte aan God; de trekking des Vaders, het onbewust verlangen van het heelal naar zijn oorsprong, een willen terugkeeren van de schepping tot den Schepper en van alle schepselen tot de groote oer-eenheid, opdat zij daarin rust zouden vinden.
Even weinig voldoet de materialistische wereldbeschouwing aan de tweede grond-behoefte der menschenziel. Laat men haar nog zoo dikwijls herhalen en nog zoo omstandig bewijzen, dat er slechts stof is, toch schreeuwt zij telkens onbevredigd en eigenzinnig weer uit: En toch voel ik wat anders en hoogers! Zoo bedekt het materialisme bij vele, b.v. bij de socialisten het inwendig, geestelijk leven, evenals de donkere, koude, harde aardkorst den gloeiend vloeibaren kern ; maar telkens breekt deze weer met zijn lavastroomen zich baan en het goede en edele dat in menige socialistische gedachte verborgen ligt, is in lijnrechte tegenspraak met het materialisme. Een echte, consequente materialist bestaat er niet. Hij zou geen levensvatbaarheid hebben. Zoo roept zelfs een pessimist als Schopenhauer uit: Het beweren, dat de wereld slechts een physische, geen moreele beteekenis zou hebben, is dt grootste, meest verderfelijke en fundamenteele dwaling, de diepste verdorvenheid deigezindheid. Toch sterft die dwaling nooit gansch en al uit op aarde, maar zij verheft telkens van tijd tot tijd het hoofd opnieuw, tot de algemeene verontwaardiging



haar weer dwingt zich te verbergen. (Zur Ethik § 110).
Hoe komt het dan toch, dat het materialisme, naar men ons verzekert, wetenschappelijk overwonnen, altijd weer, zij het ook niet theoretisch dan toch practisch, de levensopvatting vormt van millioenen, ook in de hoogere en hoogste klassen der samenleving ? Omdat men er zoo gemakkelijk naar leven kan, omdat het aan den mensch geen eischen stelt; omdat weinig mensclien er behoefte aan hebben logisch te denken en consequent te leven. „Er is geen ongeloovig verstand, maar alleen een ongeloovig hart!" En zoo denken velen, als zij er tenminste nog over denken : ik zie af van een wetenschappelijke bewijsvoering, het systeem met zijn practische gevolgen staat mij aan, lacht mij toe; ik wil nu eens volgens deze beginselen leven. Van alle levensopvattingen is deze voor mij verreweg de gemakkelijkste. Of zij werkelijk waar is en wat er later gebeuren zal, dat zullen wij maar afwachten!
De schepping is ons ook gegeven, opdat wij in haar de wet zouden erkennen. Wet is doelmatigheid en verstand, orde, regelmaat en symetrie; wet is hoogere wijsheid, die heerscht over dat wat onder de wet staat; wet is de idee en de oorzaak van het verschijnsel. Zonder wet geen leven ; de dood, de chaos, het niets is wetteloos. Wat wij zien aan den hemel en op aarde, wat ons omgeeft, wat wij zijn, dat is de verschijning, het zichtbaar worden, de vervulling van wetten. De wereld en wij die daarin zijn is het willen en denken Gods, tast- en zichtbaar geworden.



Omdat God een eenig God is, bevatten deze wetten der zichtbare schepping van de stof, in omhulsel en kiem ook de wetten des geestes, zooals een Job en een Salomo, dat zoo diepzinnig hebben erkend. De natuur, de schepping, bevat de wetten van tijd en ruimte, getal en vorm, hierarchie en gemeenschap; voortplanting en voeding, groei en lichamelijke en zedelijke gezondheid, van den staat, de familie en het huwelijk. Daarom noemen wij „natuurlijk" al wat goed, „onnatuurlijk" wat onwettig en schadelijk is. Maar de wetten der verlossing en hare gevolgen moest God ons, omdat zij niet in de gevallen schepping liggen, in Zijn woord openbaren.
Omdat het willen Gods iets goddelijks, iets volkomens en juist daardoor iets vreugdevols is, is de wet een zaak van schoonheid en haar vervulling genot. De engelen in den hemel en Gods kinderen op aarde, juichen en prijzen God, omdat zij Zijn wet mogen vervullen; maar de duivel in de hel en zijn kinderen op aarde knarsen op de tanden en vloeken omdat zij die wetten vervullen moeten. Dat is liet diep treurige van onzen tijd, van onze veelgeprezen eeuw dat hij blind voor de schoonheid en de kracht der wet, haar alleen gevoelt als een last en een zware keten op allerlei gebied in den staat, in het huwelijk, in de familie, in de kunst, in de letterkunde, in de godsdienst, dat hij overal de wet haat, en hen die haar gehoorzamen met verachting of medelijden aanziet. Wat vervloekte, onheil brengende dwaling! „Christus was gehoorzaam tot den dood, ja den dood



des kruises! Daarom heeft God Hem uitermate verhoogd en Hem een naam gegeven, die boven allen naam is."
Maar deze blinden zien niet in, dat gehoorzamen moeilijker en daarom schooner is dan bevelen. Niet dit is de roem der cherubijnen en serafijnen, dat zij heerschen en regeeren, maar dat zij „de slaven zijn van den levenden God" en dit zal ook eeuwig de roem der gezaligden zijn. Dat is ware vrijheid! Wie verstaat zulks? „Geen leerstellingen meer! geen dogmen!" roepen luid ook heden ten dage de geestelijke leidslieden in de Christenheid. „Het harde dogma"', zoo zeide een van hen, „is geen brood meer voor de schare". Welnu, probeer het eens en maak u zoo gij kunt ervan los! Gij kunt natuurlijk den zondeval loochenen, maar gij draagt ais ieder mensch aan het voorhoofd, het stempelmerk daarvan dat gij zondaar zijt, en de „erfelijke belasting" is een wetenschappelijk feit. Levenslang kunt gij ontkennen dat de dood is de bezoldiging der zonde; loochent gij het ook nog in uw stervensure ? Gij kunt vrij ontkennen dat er een God noodig was om de zonde der wereld te dragen, en dat Zijn dood onvermijdelijk was om de schuld te verzoenen. Maar eilieve, doe het zelf eens! Gy kunt loochenen, dat de wereld het oordeel tegemoet gaat, en dat eeuwig loon den goede en eeuwige straf den booze wacht. Maar sterker en dieper dan al uwe deducties, is in iedere menschenziel de gerechtigheid der dingen en de mathematiek van het heelal ingegraveerd. Laat er een geslacht opstaan, dat ont-



kent, dat de zon bron is van licht en van warmte en dat wetenschappelijk bewijst, dat dit geloof is een subjectieve dwaling. Aan de zon zal dit weinig schade doen en aan den grooten God even weinig, als de verachting Zijner waarheid en A'an de leerstellingen Zijns woords. Deze dogmen zullen u en ons overleven. Eenmaal, betaalt hij die ze loochent het gelag. Godsdienstigheid zonder leerstellingen is een mensch zonder beenderen en ruggegraat. De godsdienst der liefde alleen van een Egidy, het edele mensch zijn van een Tolstoï e. a., het nevelachtige Budhisme en het weekelijke gevoelsleven van de nieuwe theosofen, de deugdzame humaniteit der Engelsche Elsmeristen ; dat zijn alle mollusken godsdiensten 1). Daarmede blijft het kind der aarde aan de aarde en aan de glibberige rots gekleefd, hij wordt heen en weer bewogen door ebbe en vloed, hij kan niet opstaan, niet met opgeheven hoofd de zon aanschouwen, hij kan nog veel minder de vleugelen uitslaan en den hemel tegenvliegen.
Een godsdienst zonder dogma's is illusie en zelfbedrog en even onmogelijk als geometrie zonder axioma's. Reeds de uitspraak: „Geen dogma meer!" is een dogma. Doch de schriften dezer mannen zijn vol, niet alleen van dit, maar van nog vele andere dogma's, van geloofsuitspraken, zoo maar neergeschreven, waarvoor zij even onbepaald geloof eischen als de kerk voor haar dogma's. Niet anders vergaat
1) Mollusken een soort wormen.



het de materialisten en atheïsten! Ook zij strooien als dictators onbewijsbare dogma's om zich heen. Er is geen God ! De stof is eeuwig, de natuurkrachten zijn eeuwig! De wereld heeft geen begin gehad. De oer-cel is vanzelf ontstaan. Daar is geen geest — er zijn geen geesten! enz. Wee hem, die niet bij ieder punt het hoofd buigt en vol eerbied zegt: Ja, ik geloof! Hierin echter zijn de heeren het eens: Het leerstuk van den levenden God des bijbels, die met bewustheid en klaarheid het heelal tot een bepaald doel geschapen heeft en het naar dat doel henenvoert is wetenschappelijk absoluut onaannemelijk ! De mensch die voor de goddelijke wet niet buigt, wordt een prooi van de dwaze wet van het eigen hart. Naast de wet hebben wij in deze schepping ook de vrijheid te leeren. Tot welk een heerlijke eenheid heeft niet de Schepper beide daarin vereenigd! Geen droppel schuimt in de branding, geen blaadje kiemt aan den boom, gij noch ik bewegen onzen pink of spreken een woord, of dat alles geschiedt in vervulling en uit kracht van groote, schoone, eeuwige, goddelijke wetten. En toch — hoe vrij bruischt en stroomt het water, hoe zweeft het door t luchtruim en bouwt het zich op tot torens in de wolken aan den hemel; hoe groeit en bloeit de plant en hoe zorgeloos zingt de vogel op den tak. Daarom gevoelen wij ons terecht op ons gemak in de vrije natuur. Iedere boom heeft zijn mathematische vergelijking en formule, die reeds bestaat in het eiwit van den eikel, de beukennoot; reden waarom de eik nooit en nimmer een beuk wordt. Maar waar vindt



ge twee eiken of twee beuken, volkomen gelijk ? Iloe gansch anders bij menschenwerk ; al wenden wij alle moeite en kunst en vindingrijkheid aan, toch vervallen wij altijd weer in het onvrije model. God veracht model en systeem. Systeem! Dat is een woord dat aan het menschdom veel schade berokkend heeft. Natuurlijk, als de jongeling veel feiten verzameld heeft, voelt de man zich gedrongen die te ordenen in een wereldsysteem, zooals hij dat noemt; maar tevergeefs is zijn poging, dat erkent hij zelf aan den avond zijns levens. De schepping is niet systematisch; het delfstoftenrijk, het plantenrijk, het dierenrijk bestaat niet uit telkens één boom met één stam, neen uit een nodus vitae (levensknoop) ontspringen naar alle zijden machtige takken, en tevergeefs plaagt de plantkundige en de dierenkundige zich er mede planten- en dierenwereld hiërarchisch te ordenen en uit te maken of de molusken hooger of lager staan dan de stekelhuidige en de worm dan de kever, en of niet misschien de palmboom, een monocotyledon even hoog staat als de eik. Groote, ijzeren wetten spreekt God uit in de schepping en Hij maakt overal uitzonderingen. Hij is geen pedant! In plaats van b.v. dier en plant scherp te scheiden, schept Hij op de grenzen allerlei raadselachtige vormen, noch dier, noch plant en laclit Hij met alle classificatie. Omdat de aarde draait van liet westen naar het oosten, wenden alle slakken ook in de diepten van de oceanen, hun huisje, hun schelp, van links naar rechts; maar onder de tienduizenden vindt men er zoo nu en dan een die ze



gerold lieeft naar links. Waarom? Met bijgeloovige* vereering beschouwen de wilden zulke schelpen; want zij bespeuren: hier heeft de natuur wat bijzonders gezegd. Maar wat? Ofschoon, waarschijnlijk tengevolge van diezelfde wet de mensch rech&andig geboren wordt, komt er nu en dan eens een ter wereld, wien het aangeboren is, alles met de linkerhand te doen. En evenzeer steekt deze natuur de draak met het getal der blaadjes van een plant en geeft menigmaal aan de driebladerige klaver, vier blaadjes.
Ook het leven is niet systematisch, en dat het zulks niet is, heeft reeds menigen man Gods een zwaren strijd gekost, b.v. Elia op den Karmel en Johannes den Dooper in den kerker. Zij zagen geen systeem, geen methode meer in de zaak. De Godsmannen, profeten en apostelen waren geen menschen van een systeem. Waar geeft ons Gods woord een systematische geloofs- of zedeleer of opvoedkunde? Christus had geen leerstelsel maar sprak woorden des eeuwigen levens. Doe desgelijks als gij kunt, gij wijsgeeren en godgeleerden ; verlaat uw wereldstelsel en tracht een levende wereldbeschouwing te verwerven, waarin alle wegen voeren naar de eeuwige stad en alle onderzoekingen uitloopen op God. Grijpt, in plaats a an u druk te maken met zoovele systematische uiteenzettingen en beschouwingen in het volle menschenleven, overal is het interessant vol van beteekenis en van eeuwige waarde — Deze wereld is ons verder gegeven opdat wij in haar den grooten



strijd tusschen de beide beginselen, het goede en het booze zouden gadeslaan. Hoe worstelt in haar en in onszelf, het leven met den dood, bet licht met d© duisternis, de liefde met den haat, de geest met de stof, het groote „Ja" met het groote „Neen"! Hoezeer is deze goddelijke schepping ook tegelijkertijd het bedrog, de groote leugen van Satan! Hoe lokt hij ons met ijdelen schijn en bedriegt ons en boe tracht hij telkens opnieuw ons met het zichtbare en vergankelijke van het onzichtbare en eeuwige te berooven. Leugen is de stof, die ons omgeeft, die door hem in onwaardige, onnatuurlijke ketenen geklonken is; leugen, bedrog slechts, dat datgene wat nabij is zoo groot, dat wat ver verwijderd is zoo klein schijnt. Leugen, dat het verleden voorbij en de toekomst onzeker is. Leugen, dat slechts natuurwetten en elementaire krachten deze wereld voortdurend zouden doorwaaien en vervormen; 't is Gods kracht, zij alleen. Leugen is ons geheele „leven" het is een voortdurend „sterven"! Leugen, dat het sterven, het einde is, het is het begin en de dood is de geboorte tot een leven daarboven of daar beneden. Leugen, dat de verschijningsvorm wezenlijk, waarachtig zou zijn en de geest slechts inbeelding, en dat de mensch God zou hebben uitgevonden. Ach! "W aar is een rots, waarop wij armen, door den stroom van het worden, van den tijd en van den tijdgeest medegesleept, vasten voet kunnen zetten ? Om dit machtige weefsel van leugenen, van den vader der leugenen, dat ons met al onze zintuigen gevangen houdt, te verscheuren, moest God



die eens de wereld schiep, op deze aarde nederdalen en ons den weg wijzen. „Wanneer gij in mijn woord blijft, zoo zult gij de waarheid verstaan en de waarheid zal u vrij maken." (Joh. 8 : 32).
De Christen', die deze twee beginselen in de schepping en in zichzelf waarneemt, zucht en juicht, is gebonden en zweeft vrij boven de aarde, hij is een arme slaaf en toch een koning, een zondaar en een priester Gods, een ellendig mensch en een broeder van Hem, „door Wien en tot Wien alle dingen zijn". „Het is nog niet geopenbaard, wat wij zijn zullen."
Liefelijk en schoon, rijk en prachtig, maar ernstig als al het waarachtig schoone is deze schepping. Do ernstige majesteit van den bergreus, van het zwijgende woud, van den stillen nacht vol maneschijn, van den oceaan, die baadt in de zonnestralen, wekken op tot heilige stilte en inkeer in zichzelf, zij wenden het hart af van alle lapwerk, van het nietige en ijdele, dat heerschappij voert in de wereldsteden. Arm is hij, die nooit deze stille stem der schepping vernam, nooit haar gehoor verleende.
Werp het vergankelijke van u, en zoek het eeuwige, zoo schreef de monnik Thomas a Kempis in zijn cel. Wij zeggen: leer door en in het vergankelijke het eeuwige erkennen en dring door de zichtbare schepping tot de onzichtbare door. Gij kunt haar niet missen. Gij hebt haar noodig evengoed voor 't leven uws lichaams als voor dat uwer ziel. Zij is u gegeven, opdat gij door haar zoudt verstaan het onderscheid en de tegenstelling tusschen verschijnsel en
28
mi



wet, tusschen den vergankelijken vorm en liet eeuwige wezen, tusschen het bijkomstige en het wezenlijke, worden en zijn, het betrekkelijke en het absolute. Hoe zoudt gij dat alles zonder de schepping kunnen onderkennen ?
Deze schepping, verlamd en halfdood door de krachten der duisternis, deze onvrije, versteende stof deze plompe, zware stoffelijkheid is ons gevallen, zieke, onmachtige wezens verder gegeven, als een woest, om zoo te zeggen neutraal gebied, waarheen wij vluchten kunnen voor den ontzaglijken strijd tusschen de hemelsche en helsche machten, die ons anders als stoppelen verteren zou. Onze kranke, zoo zwakke ziel heeft behoefte aan een beschuttend omhulsel, al ware het slechts een lee men hut, om haar te beschutten voor het lekken der helsche vlammen. De halfblinde oogen hebben dringend een bedeksel noodig opdat zij niet verblind zouden worden door den glans van het eeuwige licht, door den aanblik der stralende, hoogere wezens, opdat zij niet doodelijk verschrikt zouden Avorden door de vreeselijke gestalte der onder-wereld. Het half doove oor kan niet buiten een beschutting om niet verdoofd te worden door den donder van de harmonie der sfeeren, door het gezang der hemelsche koren en het gekrijscli der duivelsche heirscharen. Zij heeft behoefte aan hersenen, die langzaam werken en slechts met moeite het eene na het andere in zich opnemen om niet tot waanzin te vervallen door de volheid der gedachten en de machtige overzichten. Onze kleine, kleinzielige persoonlijkheid, die als een



ei zonder schaal en een pasgeboren kind bewaard moet worden voor al wat hard is en zwaar, zou in \erwaïring gebracht, zichzelf verliezen, wanneer zij plotseling overgezet werd in de ware wereld, in deze orkaan van licht en leven, vuur en kracht. Gods wijsheid openbaarde zich, toen Hij ons door harden ■arbeid, vastketende aan de aardschol, en aan de vrouw oplegde met smart kinderen te baren en zich te stellen onder den man, maar evenzeer openbaarde zij zich toen Hij ons slechts zooveel kracht, kennis en inzicht gaf, als wij verdragen konden. Wij kregen genoeg mede om tot kennis onzer schuld te komen en de verlossing, die ons aangeboden wordt, aan te nemen.
Maar dit alles is toch slechts middel tot het groote doel der schepping. Het doel, waarmede ons de schepping gegeven is, vat de Heilige Geest samen in één woord als Hij zegt: „AVant zijne onzienlijke dingen worden, van de schepping der wereld aan, uit de schepselen verstaan en doorzien, beide zijné eeuwige kracht en Goddelijkheid, opdat zij niet te verontschuldigen zouden zijn. (Rom. 1 : 20.)" „Hij heeft uit éénen bloede het gansche geslacht der mensclien gemaakt, om op den geheelen aardbodem te wonen, bescheiden hebbende de tijden te voren verordend, en de bepalingen van hun woning; opdat zij den Ileere zouden zoeken of zij Hem immers tasten en vinden mochten. (Hand. 17 : 26.) God heeft ons Zijn schepping gegeven, opdat wij Hem, Dien wij "\erloren, den A ader en Schepper, Dien wij verlaten



hadden daarin zoeken en vinden zouden, opdat wij bij haar aanblik met een verstandig hart, Zijn eeuwige kracht en goddelijkheid zouden erkennen en Zijn vaderlijke gezindheid zouden opmerken in het feit, „dat Hij ons veel goeds gedaan beeft, van den hemel ons regen en vruchtbare tijden gevende, vervullende onze harten met spijs en vroolijkheid. (Hand. 14 :17), opdat wij zouden erkennen en belijden: het fundament van de ware wereldbeschouwing ligt in deze belijdenis: „In den beginne schiep God hemel en aarde."
Zoodra echter de mensch God in Zijn schepping gevonden heeft, ontstaat voor hem, wij zagen het reeds, de verplichting, deze schepping, die aan hem onderworpen is, tot God terug te brengen. Maar met recht schrikken wij terug voor de ontzaglijke zwaarte van deze taak. Wij kunnen onszelf niet helpen, hoe zullen wij anderen helpen; wij kunnen uit onszelf God niet vinden, hoe zullen wij anderen tot Hem leiden. Wel trachten wij door onze wetgeving en staathuishoudkunde, door onze politiemaatregelen, onze humaniteit en philantropie, ja ook door de prediking van het Evangelie, de wereld een beetje beter te maken. Maar uit de zwakheid, uit de weinige resultaten van ons pogen, kunnen wij zien hoeveel lager wij staan dan eens Adam. Ook hier zie ik den zondeval.



HOOFDSTUK XI.
De schuld en het klaaglied der schepping1.
Wat heeft nu de mensch met deze goddelijke schepping gedaan? Hoe en waartoe heeft hij ze gebruikt! Heeft hij den Schepper in haar gevonden of ook slechts gezocht? Het antwoord is een verpletterende aanklacht tegen de menschheid. Wat zal zij in den dag des gerichts antwoorden, wanneer de Schepper haar daarvan rekenschap vraagt? Wat hebt gij gedaan met het talent dat ik u toebetrouwd heb? II ai hebt gij gedaan met Mijne schepping f zal Hij eens de menschen, de afzonderlijke personen zoowel als de volkeren, vragen.
Ik heb u het licht gegeven en oogen om te zien — zoo zal Hij hun zeggen — gij hebt de schepping gebruikt tot een lust uwer oogen alleen; gij hebt Mijn lichtstraal bezoedeld; het heelal is vol van eeuwige lichtbeelden van uw hoogmoed en uw ïjdelheid, van het nietige en verkeerde, van de begeerlijkheid der oogen en de begeerlijkheid des vleesches en de grootscheid des levens. Wat heeft uw kunst met Mijn kleuren geschilderd? Naast zeer weinig waarlijk schoons en waars, hoeveel nietigs, kinderachtigs, waanzinnigs, zondigs!



Ik heb u de lucht en het geluid, de stem en het woord gege.ven, om met elkander te spreken woorden van vriendelijkheid en troost, van wijsheid en kracht, om te juichen, te bidden en Mij te prijzen. Wathebt gij daarmede gedaan? Het geluid, dat uitstroomt van uw aarde in de wereldruimte, brengt niet over dan dwaze, ijdele, valsche redeneeringen, woorden van toorn, hoogmoed, verachting; uit uw wereldsteden stijgt, als de rook uit den afgrond, eindeloos getwist en strijd en gemor op, bittere aanklachten, vloeken, godslastering en beschimping van wat goed is.
Ik heb u de aarde en haar landen tot een woning gegeven en daarenboven het gesteente en demetalen, het ijzer, het erts en het goud. Wat hebt gij daarmede gedaan? De aarde had plaats voor u allen, maar in onbarmhartigen krijg om enkele voeten gronds vernietigt gij elkander. Met Mijn steenen hebt gij u gebouwd paleizen voor de dwaasheid, het zingenot en den mammon, burchten vol roof, en zeer veel kerkers voor uw medemenschen; met Mijn staal hebt gij u ompantserd om beter den weerlooze te kunnen vertreden, in hoogmoed hebt gij u daaruit uw beeld gegoten; Mijn ijzer hebt gij omgesmeed om er geheele volken mede uit te moorden; Mijn goud stempelt gij met uw beeld tot bevrediging uwer lusten, uwer hebzucht, en uwer gierigheid en gij verkoopt en verderft uwe zielen om schatten, die de roest en de mot verderft en de dieven stelen.
Ik heb Mijn planten geboden, dat zij u voeden en kleeden. Gij neemt mijn koren en olie en wijn



als een roof en dankt er Mij niet voor. Inplaats van bij Mij te zoeken opheffing en kracht te putten uit Mijn Geest, gebruikt gij de sappen en krachten der planten om de geesten des toorns en der lust nog meer aan te blazen, om in dronkenschap en waanzinnige droomen uw schuld en Mij voor een oogenblik te vergeten, en haar weefsels om met dwaze en belachelijke modes uw arm lichaam te bedekken en hem te verachten, die zich niet in fijn lijnwaad kleedt.
Ik heb u gesteld tot heerschers over alle dieren en ze gegeven in uwe hand. Zou het geweest zijn, opdat gij ze onbarmhartig zoudt kwellen, uit louter genot zoudt opjagen en dooden, opdat gij, om u op te sieren met een beetje elpenbeen, bont en vederen, millioenen van Mijne schepselen zoudt dooden, schepselen, die u niets gedaan hebben en voor wie nog wel een plaatsje was op aarde?
Ik heb u gezegend, dat gij vruchtbaar zoudt zijn en vermeerderen in aantal en de aarde zoudt vervullen en daarop als broeders in eendracht zoudt wonen. Wat hebt gij menschen met uw medemensclien gedaan? Ach! hier verstomt het woord, de pen ontvalt aan de hand. Zullen wij ervan spreken hoe sedert Kaïn's dagen de mensch den mensch gehaat, vervolgd, gekweld en gedood heeft? „De stemme des bloeds van uwen broeder roept tot Mij van de aarde." „Homo hominis lupus" de mensch is de wolf van den mensch, riepen reeds de ouden uit. Is niet de wereldgeschiedenis een aaneengeschakeld verhaal van oorlogen zonder



mededoogen, waarin de volkeren elkander vernietigd hebben? Wij lezen het met onverschilligheid, dat in dien en dien slag tien- in een anderen twintig- of vijftigduizend sneuvelden; welk een totaal van wanhopende smart, onduldbaar lijden, verwenschingen en vloeken, van stuiptrekkingen en het gerochel van stervenden bevatten die paar nuchtere woorden! En daarbij komen dan nog de veel talrijker zwaargewonden, die bloedend, verscheurd, verminkt, kapot geschoten, langzaam stierven of zich vol pijn verder sleepten om den onbarmhartigen overwinnaar niet in handen te vallen! Men leest dat de Carthagers duizende van hun gevangenen doodmartelden of hun hulpbenden, opdat zij ze niet zouden behoeven te betalen, op rotsachtige eilanden den hongerdood lieten sterven; dat in den slavenopstand geheele bosschen tot kruisen geslagen werden, om 20.000 menschen daaraan onder allerlei kwelling te laten sterven, dat Alexander 10.000 Tyriërs liet kruisigen omdat zij hun vaderstad te dapper verdedigd hadden; dat Caesar aan 11.000 bewoners van Alesia de handen liet afhouwen, opdat zij door deze verminking de macht van Rome door geheel Gallië zouden verkondigen! Tijdens de volksverhuizing slachtten de Vandalen in Noord-Afrika, de Oost-Gothen in Spanje, de Hunnen in geheel Europa gansche volken en spaarden vrouw noch kind noch grijsaard. „Zij kwamen als een onweer" schrijft een bisschop van Gallië van zijn stad, „en toen zij aftrokken blafte geen hond en miauwde geen kat meer, alles was dood." De zonen van Attila doodden



tien-, twintig-, ja eens tot tachtigduizend gevangenen zoodat de beeken bloeds, de weiden ver in 't rond overstroomden! Ook voor 't aangezicht van Dschengiskhan en Pimorlenk en hun benden versmolten de volkeren; liet de laatstgenoemde niet op de puinhoopen van verwoeste steden pyramiden oprichten van menschenschedels tot 75.000 toe. Zoo vernietigden de Spaansche conquistodores geheele stammen, alleen om hun goud. En hoe ging het toe in den dertigjarigen oorlog? Ach, de wereldgeschiedenis as een bloedbad, zij druipt van bloed. En toch, het bevel Gods luidt: „Gij zult uw naaste liefhebben als u zelf."
Maar niet alleen in den verwoeden strijd, door toorn en geestdrift ontvlamd, doodt de mensch zijn naaste, schrikkelijker nog is de geschiedenis der folteringen en martelingen waarmede hij koelbloedig en met fijn overleg het evenbeeld Gods geschonden, onteerd, gepijnigd, met gruwelijken wellust langzaam ter dood gebracht heeft. Men zou boeken vol kunnen schrijven over zijn duivelsche uitvindingen in deze materie, men zou gebouwen kunnen vullen met de vernuftig samengestelde werktuigen, die hij daartoe uitvond, met de ijzeren arm- en beenschroeven, de kleine zagen, de metalen laarzen, die met kokende olie gevuld werden, de stoelen, wiegen, mantels met spijkers beslagen, de geciseleerde lepeltjes, waarmede men gesmolten lood in open wonden goot, de keurige gespleten tangen, om tongen en borsten mede in stukken te trekken, de instrumenten, die veel geleken



op kurkentrekkers, om het oog, dat edele orgaan, geschapen voor 't licht, uit te rukken, het ijzer, dat. men gloeiend maakte om het zorgvuldig in zijn holte uit te branden; met de koperen pannen, waarin duizenden in water, olie, wijn gekookt of gebraden werden, de gebrande torentjes van Torquemada! Maar genoeg van deze gruwelen! Want de menscli kan niet aanhooren wat de mensch geleden heeft.
Welk een schuld! Is zulk een wereld niet een gruwel in Gods oogen, kan Hij ze langer laten bestaan? Neen! Hij zou niet langer een rechtvaardig God zijn, wanneer Hij haar niet vernietigde. De schuld der wereld eischt haar ondergang.
Of zullen wij misschien zeggen, dat alles is een historische schuld, dat hoort tot het verledene ? Neen! zij is niet geboet; zij rust nog altijd op de menschheid. Op aarde moge het jammeren en weeklagen der gemartelden verstomd zijn, het klinkt nog altijd door, door de ver verwijderde wereldruimten. Wij zien hun ellende niet meer; maar andere en lioogere wezens zien haar in de lichtstraal, ^og roepen in de eigenlijke wereld millioenen zielen, zooals die dei martelaren, die Joliannes zag: „Tot hoelang, o Heeie, die heilig en waarachtig zijt, wreekt en bezoekt gij ons bloed niet aan hen, die op de aarde wonen? De onverbiddelijke wet van den samenhang maakt de geheele menschheid verantwoordelijk voor haar daden. „Ik zal", spreekt de Heere, „de zonden der vaderen bezoeken aan de kinderen" en wij zien, dat zulks geschiedt, zoowel aan de enkele personen als aan de



volkeren. Haar heden is vrucht van haar verleden. Indien wij de grootheid, de goederen, de wetenschap, het aanzien, de macht onzer vaderen erven, is het niet meer dan billijk en rechtvaardig, dat wij ook ons deel dragen aan hun schuld. En wij deelen daarin. Men ziet het ons, der tegenwoordige menschheid aan, dat een schuld van zesduizend jaren haar den rug kromt en den levensmoed beneemt. „Niemand lacht meer", zegt een Franschman, „als in den tijd van den ouden Homerus, geen kind, geen jonkvrouw, geen grijsaard.
Of zouden wij deze ontzaglijke schuld van onze schouders werpen, door te zeggen: wij zouden zoo niet hebben gedaan ! Dan zouden wij toonen onszelf zeer slecht te kennen. Ieder van ons heeft in zich alle kiem en zaden van het kwade. In ieder onzer sluimert het dier, dat als een jonge tijger, alleen de klauwen nog niet uitsteekt en slechts schijnt te spelen. De harde arbeid en de moeite des levens, de zorg en de kommer en ook bovenal Gods genade houden hem onder tucht. Indien echter dit alles ophield, indien God eens alle banden van zede en wet, schaamte en opvoeding losmaakte, wat dan ? Ook gij, die nu met verbittering een rechtsgeding voert met uw naaste, zoudt wanneer gij autocraat waart— hem zonder complimenten, zijn have en goed afnemen; ook gij, vol van hoogmoed en ziekelijke ijdelheid, zoudt u als Nero, als een God laten aanbidden; ook gij, opvliegende natuui, zoudt, dronken van macht, het bevel gegeven hebben, duizenden te dooden. Ook gij, die belust zijt



op iedere nieuwe sensatie, die u verdringt in den schouwburg, waar moord en zelfmoord voor u wordt opgevoerd, gij zoudt met wellust de bloedige gladiatorenspelen hebben aangezien. Ook gij, mevrouw, die den verjaardag van uw kat viert als een familiefeest en uw hond een luisterrijke begrafenis bezorgt, waaraan gijzelf in rouwkleederen deelneemt — zooals het in Parijs gebeurt — zoudt als Caracalla, uw paard benoemd hebben tot romeinsch consul en er militaire eerbe wij zingen voor verlangd hebben. Ook gij, bonvivant, die niets hoogers kent dan lekker eten, zoudt als Lucullus, twintigduizend gulden uitgegeven hebben voor een souper. Ook de ellendelingen en de gekken in de wereldgeschiedenis werden niet als zoodanig geboren, ook zij waren eens onschuldige kinderen, die vroolijk speelden aan den schoot hunner moeder. Hoezeer echter onze weeke, laffe en sentimenteele humaniteit gepaard gaat met schanddaad en gruwel, bewijst op ontzettende wijze de statistiek vooral van de jeugdige boosdoeners en deugnieten; dat is aan 't licht gekomen in de Fransche revolutie en de commune ; dat zal openbaar worden, wanneer een lang-durige wereldoorlog het beest in den mensch weer ontketent. Wij zijn niet beter dan onze vaderen!
Maar de schuld van alle schuld dezer menschheid, de eigenlijke schuld en de wortel der schuld, dat is haar afval van haren Schepper en van haren God. „Gij zult liefhebben den Heere uwen God, met uw gansche hart, met uw gansche ziel, met uw gansche gemoed en met al uw krachten, dat is het



eerste en het groote gebod". Maar hoe staan deze menschen, die op Zijn aarde wonen, in Zijn licht zien, Zijn lucht inademen, van Zijn planten zich voeden, tegenover Hem ? Want wat baat hun al hun hoogmoed, hun beetje wetenschap, industrie, handel, verkeer, wanneer deze God Zijn zon niet liet schijnen over boozen en goeden en niet regende over rechtvaardigen en onrechtvaardigen. Ook hier is het antwoord vernietigend. Deze schepping, wij zagen het reeds, heeft God hun gegeven, opdat zij Hem daarin zouden vinden." Maar zoeken zij Hem daarin ? Neen, slechts denkend aan zichzelf, tracht ieder, vervuld van zorgen hebzucht, lust en begeerte, zooveel hij slechts kan naar zich toe te halen, hij schraapt bijeen met inspanning van al zijn krachten, hij geniet, waar maar iets te genieten valt en.. . hij vraagt niet naar God. Wat zegge ik: vragen? Wat hooren, wat lezen wij dan eiken dag opnieuw, waarvan vloeit onze pers en onze kunst over, waarvan weergalmt de kroeg en de straat, de schouwburg en de gehoorzaal, wat treedt vol eigenwaan op, tot in de parlementen van Europa en in de redevoeringen der staatslieden ? Nu eens fluisterend en verbloemd, dan openlijk en schaamteloos spot men met dezen God en met hen die nog aan Hem gelooven, die Hem nog vreezen, die Hem nog liefhebben, met deze duisterlingen en achterblijvers, deze papen en dompers. En anderen verklaren nog openlijker in socialistische en anarchistische bladen dezen God den oorlog. „Wij willen niet, roepen zij luide, „dat deze en Zijn gezalfde over



ons zouden heerschen." Ja, zij spreken, zooals wij in liet tweede hoofdstuk gezien hebben, „wij willen liever den Satan dienen, dan den God des bijbels!"
En zij dienen hem. Evenals Satan den God van het „ja" het eerste „neen" in 't aangezicht slingerde, is deze, zijne wereld, waarvan hij de God is, in haar gansclie doen en drijven en trachten, in haar genot en in haar zonde, in haar wijsheid en in al haar streven één groote, voortdurende ontkenning Gods, zij is er steeds op uit zichzelf, den mensch en zijn heerlijkheid in Gods plaats te zetten. „Wanneer deze God," zegt A. Stosch, „op de stemmen der menschenkinderen, zooals deze ononophoudelijk tot Hem oprijzen, acht geeft, dan hoort Hij uit die allen een „neen" millioene malen herhaald, een „neen" dat geweldig doorklinkt, maar toch onmachtig is. Neen! zoo roepen zij Hem toe, Gij hebt ons niet geschapen! Neen! wij zijn geen zondaren! Neen! Gij hebt ons uw woord niet gegeven, en het niet geïnspireerd! Neen! Gij kunt geen wonderen doen; Gij kunt de natuurwetten geen bevelen geven! Neen! onze wonde is geen gevolg van onze zonde! Neen! Gij zult ons niet oordeelen; in den dood ontglippen wij U.
Dit neen, dat het schepsel trotschelijk den Schepper toeroept, is de schuld, die de menschheid verplettert en haar eens zal doen verzinken in de hel. ant om haar van haar andere schuld te verlossen, om haar zonde, die rood is als scharlaken, wit te wasschen als sneeuw, besloot de Eeniggeborene Gods, de heerlijkheid, die Hij had bij den Vader, eer de



wereld was, te verlaten, mensch te worden en onze smarten en onze zonden op zich te nemen. Maar hoe ontving hem Zijn schepping, Hem, „door Wien en tot Wien alle dingen geschapen zijn ?" „Hij is gekomen tot het Zijne en de Zijnen hebben Hem niet aangenomen!" Ook hier riep het schepsel zijn Schepper een spottend neen! toe. Neen! gij zijt niet de Zone Gods! Neen! wij hebben uwe hulp niet noodig! Neen! wij willen niet, dat gij koning over ons zijt! Wat blijft nu nog over? Een God brengt ellendige menschen den hemel als een vrijwillige gave, en deze mensch werpt Hem die gave voor de voeten en zegt: ik heb haar niet noodig, ik wil haar niet hebben; zij nagelt den Gever der gave, den eigenen Zoon van den Grooten Koning aan 't kruis! Is grooter schuld denkbaar? Als men er goed over nadenkt, begrijpt men niet, dat de \ ader, toen Hij Zijn Zoon aan 't kruis zag nagelen niet greep naar de bliksemflitsen van Zijn toorn en deze wereld verpletterde! Wonderbare raad Gods! Deze grootste zonde der wereld werd haar verlossing! Ook aan deze schuld hebben wij deel. Ook wij zijn moordenaars van den Zoon Gods. Laat de tegenwoordige wereld, waar het haar in haar kraam te pas komt, bij aesthetische, zedelijke verhandelingen schoone kunstmotieven, of gevoelvolle gedichten, dezen Christus telkens weer als een poëtische figuur voorstellen, Hem prijzen als groot philantroop en menschenvnend, Hem schijnbaar vereeren als de wijze leeraar van een verheven moraal, dit eigengemaakte Christusbeeld met het golvende gewaad en de aureool van



heiligheid die daarbij hoort, is de ware Christus niet. De tegenwoordige, ook de beschaafde, voorname wereld, le grand monde, le beau monde van Berlijn en Parijs, Londen en New-York, zou den waren Christus, zooals Hij was en leefde, zooals Hij heilig en zondeloos de wereld bestrafte vanwege hare zonde, opdat zij zich zou bekeeren, precies eender verachten en haten, bespotten en dooden als eenmaal den timmermanszoon. Hoe zou het ook anders kunnen zijn! Zou deze wereld er zich ooit bij neerleggen, dat een mensch van onbekende afkomst, zonder rang,
titel, geld of geboorte, zonder indrukwekkende gestalte,
haar doen en laten reeds door zijn optreden alleen, door zijn straffenden blik, zijn ernstig zwijgen en bovenal door scherpe woorden als zwaarden en spiesen, als donderslagen en bliksemschichten, veroonleelde. Zou zij gedoogen, dat hij haar en hare kinderen toeriep, dat zij kinderen van de hel, van den duivel, van den leugenaar van den beginne waren. Zou zij toestaan, dat hij zelfs de aanzienlijkste en vroomste in 't aangezicht zeide : adderengebroedsel zijt gij, bewaard voor den toekomenden toorn, uw weldadigheid is louter huichelarij, uw wijsheid dwaasheid? Hoe zou zij het opnemen, dat hij dit „overspelig geslacht" dreigde met „het vuur" dat niet vergaat, met de worm, die niet sterft, in één woord, dat hij deze menschheid met haar gansche doen en drijven reddeloos veroordeelt, opdat hij haar redden zou?!
Ach, wat haat, wat boosheid zou daar losbarsten in onze straten, op onze congressen en onze bijeen-



komsten en vereenigingen, in allerlei bonden! Hoe knaisen zij reeds op de tanden van toorn en geraaktheid, wanneer wij arme Christenen, met zwakke, schuchtere woorden, het wagen ze te beduiden, dat hun kunst fatsoenlijker, hun litteratuur zedelijker, Jiun tooneel degelijker, hun wetenschap bescheidener, hun wetgeving rechtvaardiger, hun politiek zelfverloochenender, hun christendom christelijker zijn kon !
Deze wereld, dit leven is vol raadsels; maar een der grootste van allen blijft het voor den christen, dien God de oogen geopend heeft, hoe zijn medemenschen, de ontzachelijke gaven, het lichte goud, dat een God, die liefde is, hen met volle handen en voor niet aanbiedt, verachtelijk, ja met onwil afwijzen kunnen, om met steentjes te spelen, aan looden penningen hartstochtelijk te blijven hangen en onder elkander om hun bezit een woedenden strijd te voeren. Wat is het hoogste goed voor den mensch? Leven. God biedt hem eeuwig, zalig leven aan. „Zoo iemand dorst heeft, die kome, en die wil neme het water des levens om niet!" Maar de mensch zegt: neen, ik houd liever met den lichamelijken dood geheel op te bestaan. Wanneer streeft de mensch met lichaam en ziel hier beneden? Naar rijkdom. God zegt: „Wie overwint, zal alles beërven." Maar de mensch antwoordt: Soliede bankaandeelen, zeker jelegde kapitalen of ook landbezit staat mij meer aan. „Gij dwaas, dezen nacht zal men uwe ziel van u afeischen, en hetgeen gij bereid hebt, wiens zal het zijn?" Wat begeert menigeen zoo hartstochtelijk, dat
29



hij alles er aan waagt? Eer en macht. God belooft: „Gij zult koningen en priesters zijn in eeuwigheid." Maar het kind des stofs zegt: Ik heb liever een of meer ordeteekenen en titels, excellentie of eminentie b.v. Wat biedt God ons aan? Alles. Wat wil Hij van ons afnemen? Wat ons drukt en ellendig maakt, onze schuld, onze zonde, onze ellende. AV at biedt menschelijke kennis en wetenschap ons aan? Niets, een eeuwigen nacht. Wat ontrukt zij ons? Het geloof, de liefde, de hoop, den vrede. Tast men het nog niet als met de handen, dat „de god dezer wereld de zinnen verblind heeft van hen, die verloren gaan?'?
Wij knechten des levenden Gods bieden u in Zijn naam aan een leven in 't licht, waarin gij blinken zult als de zon; gij scheldt ons met bitteren spot. dompers en duisterlingen! Wij bidden met een oprecht hart om uw eeuwig heil en het heil uwer zielen; gij verwenscht ons als een hinderpaal voor uwen vooruitgang en een schade voor de menschheid. Wij dienen u met ootmoed door allerlei werken deiliefde; gij ziet hoogmoedig op ons neer en zoudt ons o zoo gaarne met voeten treden. De dag komt, Gode zij dank, wa&rop wij ons loon zullen ontvangen en heengaan zullen naar onze plaats. Neemt gij uw loon en gaat gij naar uw plaats en laat ons dan \ ooi eeuwig gescheiden zijn.



Geen wonder waarlijk, dat zoo groot een schuld voor de schepping een groot lijden tengevolge heeft. Zonde is op zichzelf al lijden, zij brengt schade toe aan lichaam en ziel, zij veroorzaakt allerlei smart. Dat hebben % an oudsher de volkeren gevoeld, daarom hebben zij overal het schuldoffer ter verzoening gebracht. Dat hebben de oude dichters ■dikwerf op aangrijpende wijze bezongen, dat is de inhoud van drama en epos, dat de Divina Comedia, het groote, goddelijke blijspel. Dat hebben te allen tijde de mannen van dieper inzicht, ook al waren zij geen christenen, erkend. Spreekt niet zelfs een Schopenhauer het uit: „Dat is geen vraag meer: de groote schuld der wereld is oorzaak van haar diepgaand lijden!"
Men ziet den mensch bij zijn intrede in de wereld de schuld en het lijden reeds aan. St. Martin -schrijft daarover: „Indien de mensch zonder zonde gebleven \\are, dan zou zijn geboorte de allereerste ervaring van zaligheid en vrede geweest zijn. Zoodra hij het licht aanschouwde, zou hij de heerlijkheid «rvan begroet hebben, met luiden jubel en door een lofzang ter eere van Hem, die het beginsel zijner zaligheid was. Zonder zorg over zijn oorsprong, onbekommerd over de duurzaamheid van zijn geluk, zou hij de liefelijkheid ervan gesmaakt hebben' omdat hij alle voordeelen ervan daadwerkelijk zou hebben gekend. En hoe is het nu? Hij wordt geboren onder smarten, en onder het geschrei zijner moeder, als ware het voor haar een schande hem het levens-



licht te doen zien. Nauwelijks is hij begonnen adem te halen of tranen stroomen hem over 't gelaat en pijn doorwroet zijn ingewanden. De eerste schreden dus, die de mensch doet in het leven, verkondigen luide, dat hij slechts geboren is om te lijden en dat hij waarlijk de zoon is van schuld en van lijden." (Over de dwalingen en over de waarheid.)
Waartoe behoeven wij veel te schrijven over de schuld en het lijden der menschheid? Wij hebben gezien, wat de wereldgeschiedenis ons daarvan vertelt, en dat is nog niet het millioenste deel van wat geschied is. Welke geschiedenissen van schuld en leed verhalen nog altijd onze gerechtshoven en hospitalen, onze krankzinnigengestichten en tuchthuizen! Maar hoe zou men zich bedriegen zoo men meende, dat daar alleen schuld en leed te vinden zijn! Indien een vorst des lichts nederdaalde uit de hemelsche sfeeren, waarlijk hij zou zijn engelentranen niet terug kunnen houden over de schuld en het lijden ook van de reinsten en besten onder ons! Vanwaar anders dat zoo spoedig verwelken en verdorren? Wat is het, dat den rug zoo spoedig kromt, het haar vergrijst, het voorhoofd met rimpels en de ooghoeken met groeven der zorg doorploegt ? 'W at veroorzaakt den gesloten mond met den harden en bitteren trek er omheen? Is dat alles vrucht van een leven der onschuld en der vreugde? Want wij vergaan door uwen toorn, door uwe grimmigheid worden wij verschrikt!"
Wij gaan onzen weg met schuld beladen en



door schuld gebogen. Laat ons nog zoo vrijpostig en krachtig optreden, nog zoo hard lachen en onze vrienden elegant, vriendelijk, met groote gemakkelijkheid ontvangen, laat ons onszelf een vroolijken roes drinken en daarbij, terwijl wij op onzen geldbuidel wijzen, ons aanstellen alsof ons in de wereld niets ontbrak en wij God noch duivel vreesden, wij bedriegen er niemand mee. Dat alles is maar een helden- of een primadonnarol op 't schouwtoneel des levens, die zoo goed mogelijk vervuld en zoo krachtig mogelijk gezongen moet worden; maar 't is en blijft bloot komedie voor de toeschouwers. En dat alles spreekt vanzelf; ieder weet het, en naarmate het gezelschap waarin men verkeert hooger staat op den maatschappelijken ladder, weet men het des te beter. Bij t zonlicht gezien zijn held en primadonna geblanket en gekleurd, helm en pantser zijn van bordpapier, de fiere degen is van hout en de champagne, die zoo krachtig bezongen wordt, een flesch selzerwater. En bleef het daar nu nog maar bij! Maar de held, die daar zoo vroolijk met werelden om zich wierp, heeft zich gisteren, vanwege zijn schulden, waardoor hij niet slapen kan, een revolver gekocht en de hartveroverende primadonna, met een verleden dat niet heelemaal zuiver is, heeft een lastigen man en een hartkwaal, enz.! En als het stuk uit is, dan gaan de lichten uit, het publiek verstrooit zich, de doodmoede tooneelspeler verdwijnt, zonder dat hij teruggeroepen wordt, eindelijk in 't niet.
De mensch wordt onder smarten geboren, hij



vergeet te leven, hij vreest voor den dood. Het sterven veroorzaakt ontzaglijk veel leed. Het valt moeilijk, het lieve kindje te zien sterven, dat in zijn lijden om hulp roepend, ons aanstaart, die niet helpen kunnen; of de trouwe levensgezellin, met wie wij lange jaren vreugde en leed hebben gedeeld, of de ouders, die ons als weezen achterlaten; het valt moeilijk in den ouden dag de kring al kleiner en kleiner te zien worden van hen, die wij hebben liefgehad en die ons hebben verstaan. Het doet pijn, eindelijk dit lichaam te verlaten, laat het nu nog zoo broos en bouwvallig zijn en zoo doorploegd van kwalen. \\ ij hebben er toch zooveel in doorleefd en mede doorgemaakt en het is eigenlijk ons eenige aardsche bezit. Het doet pijn, hen die wij liefhebben achter te laten op de gevaarlijke, onstuimige zee en zelf over te varen, ja waarheen? Want ons geweten houdt ons onze schuld voor, ook die wij lang vergaten. Achter ons het verbeuzelde en verspeelde leven met zijn begeerlijkheid des vleesclies en de begeerlijkheid der oogen en de grootschheid des levens, het onvoltooide van al onzen arbeid, de heele nietige ijdelheid van ons gansche bestaan! En voor ons — ergens — eens — op de een of andere wijze — doch onherroepelijk zeker een afrekening, een afsluiten an het grootboek, een balans van debet en credit, een oordeel
en dan welk een oordeel ? Dat kan aan de arme
ziel het koude zweet wel uitpersen.
Gij sterft — en wat dan ? Tot aan het graf doen zij u uitgeleide met bloemen en kransen ; zij erpeu



u in 't graf en spreken misschien nog van u van liet graf tot aan de poort van het kerkhof; maar reeds daar sleept de stroom van het alledaagsche leven hen mede, zij deelen nog uw have en goed, misschien een enkel aandenken aan u uit, en dan hoort gij niet meer tot hunne wereld, gij zijt voor hen alleen nog een herinnering, misschien een vriendelijke. En stelt u voor dat gij b.v. na een maand weer terugkwaamt, wat een verwarring zou dat geven! „Reus! lieve reus!" zoo smeekt in een Nieuw-Grieksch volkslied een bleek meisje den bewaarder der onderwereld, „laat mij toch weer opstijgen! mijn broeders beweenen mij en mijn moeder treurt zich dood." En de drie reuzen antwoorden: „Blijf maar waar gij zijt, mijn kind, blijf maar! Uw broeders zitten in de herberg en uw moeder staat te babbelen aan de bron." Maar gij, op wiens graf misschien het opschrift in gulden letters prijkt, „Rust zacht!" gij wandelt rusteloos, wanneer de engelen uwe ziel niet dragen in Abrahams schoot, op den afhellenden weg der schaduwen des doods. Hoe zal 't u zijn, wanneer daar uit de duisternis, die u omringt — want het zonnelicht is uitgebluscht en eigen licht hebt gij niet — hoe zal 't u zijn, wanneer geheimzinnige schaduwen opstijgen en terwijl zij op u wijzen, dreigend fluisteren: deze heeft zich hierboven aan ons bezondigd. Deze heeft ons op aarde bedrogen met aardsche en geestelijke goederen; zijn spot, zijn handel en wandel, zijn woord, zijn voorbeeld heeft ons de hoop ontnomen, heeft ons beroofd van God en het geloof. Het is zijn schuld,



dat wij hier zijn! En gij gevoelt het knagen van de worm, die niet sterft en „een verschrikkelijke verwachting des oordeels!" „Heere. leer ons alzoo onze dagen tellen, dat wij een wijs hart bekomen."
Hoe bedriegen ons toch degenen, die den dood voorstellen als het natuurlijk einde van het leven, als het doel, ons voorgesteld door een wijze, goedige, eeuwige natuur! Maakt dan hij, die daar rochelend nederligt in zwaren doodsstrijd, zich badend in doodszweet, die tevergeefs snakt naar lucht, en geen woord uitbrengen kan, — een aanblik, dien degenen die hem liefhebben, nauwelijks verdragen kunnen — den indruk van een mensch, die zijn doel heeft bereikt, van een rijpe vrucht, die vanzelf zacht en zonder geluid te geven zich losmaakt en valt?
Wanneer deze koning der verschrikking, met wien ook het kleine kind dikwijls zoolang en vertwijfeld worstelt, en voor wien zelfs het dier verschrikt terugdeinst, binnen treedt en den mensch aanziet, hoe komt het dan dat alles, het leven, de wereld, de menschen, anders gekleurd wordt, zich anders voordoet en geschat wordt op heel andere waarde?
Vanwaar komt het dat alles plotseling een andere beteekenis krijgt, ja zijn waarde gansch en al verliest? Durft gij soms aan zulk een stervende de nieuwste theorie over de bacillen, of de jongste tooneelcritiek, of het laatste beursbericht voorlezen als een normaal besluit van een leven doorgebracht in den dienst der wetenschap, der kunst, of des handels. Durft gij soms die dingen hem medegeven



als teerkost op de reis? Waarom huivert gij allen, die om zijn bed zit, het woord uit te spreken, dat in uw oogen te lezen is?
W aarom liegt gij den armen lijder nog een lang leven en genezing voor, wanneer de dood het natuurlijke, vanzelfsprekende einde des levens is? Maar diep in het hart weten wij het allen, ook de spotter, ook de zelfmoordenaar, die dit leven wegwerpt: „De bezoldiging der zonde is de dood — Maar de genadegif te Gods is het eeuwige leven." En de Christen spreekt geloovig en vol vertrouwen: „Gij kunt voeren door de poorten des doods als in een droom, en gij maakt ons voor eeuicig vrij."
Zoo vliegt nu deze aarde door de wereldruimte. Van haar druipen bloed en tranen. Van haar stijgt onophoudelijk een lied van jammer en ellende en laster op. Haar stol is het gebeente van verslagenen. Om haar heen is als een dampkring van kwalijk liekende gemeenheid, van hatelijke, bittere, gemeene, dierlijke woorden en gedachten. Millioene rustelooze schimmen dwalen rónd in haren nacht, zij roepen om wraak, zij klagen andere aan, zij vloeken God en zichzelf of verwachten angstig vol beven het groote oordeel. (troote natiën, talloöze scharen zijn daar, altijd nog door hun schuld aan de aarde geketend, totdat eens alle volken staan zullen voor den grooten, witten troon, Op deze aarde hebben zij geleefd en gezondigd; met deze aarde — zooals de moordenaar op de plaats van zijn misdaad — zullen zij worden geoordeeld. Geesten en machten



der duisternis vliegen rondom deze aarde en zoeken „wie zij mogen verslinden," en haar god wandelt op haar heen en weder en trekt het land door, om de rechtvaardigen aan te klagen bij God. Een vervloekte wereld, die zonder ophouden den tijd en de plaats tegensnelt, waar haar de vuurdood bereid is, dat is het wat God, wat Zijne heilige Engelen en de reine geesten en vorsten des lichts met hun onsterfelijke oogen in deze terra zien. En op haar bewegen zich haastig en bezig millioene menschen, kort van levensduur en zij meenen in opgewekte oogenblikken, dat zij waarlijk nog zoo'n kwade woonplaats niet is. Heeft men er niet velerlei genotmiddel, schouwburg en vereeniging, feestbanket en wat niet al — om bovenal niet te vergeten de groote veroveringen van den menschelijken geest!
Zou er misschien ook op onze zusteraarden, op den rooden Mars, op den helschitterende morgenen avondster Venus met haar reusachtige gebergten, op den lichten, heeten Mercurius ook schuld en leed zijn, zouden misschien ook van haar zulke beelden van zonde en ellende afstralen, zou misschien ook van haar zulk een klacht en zulk een „neen'' voortdurend opstijgen tot God? AA ij zullen het eenmaal ervaren.
* *
*
Hoe is het toch mogelijk, dat er menschen zijn, die de ontzaglijke schuld, het groote lijden der wereld loochenen en ons lachend wijs willen maken, daar is geen God, tegenover wien kunnen wij dan toch



gezondigd hebben ? Er zijn geen wetten van goed en kwaad, geen ziel en geen geweten, geen verantwoordelijkheid en geen oordeel, met den dood is alles uit, het heelal is slechts een spel van eeuwige stof. En toch zijn er zoo en er zijn nog duizende beschaafde en voorname menschen en millioene arbeiders en armen, die geloovig hunne woorden naspreken. Zoo heeft Prof. Hackel, alom bekend, door regeeringen en hoogescholen met eerbewijzen overladen, een gevierd man in den Göthebond, een voorvechter van het Darwinisme en geestverwant van Vogt, Moleschott, Büchner, Bebel, Nietsche en Huxley, voor velen in Engeland een autoriteit, in zijn oude dagen een boek uitgegeven, „Het Wereldraadsel," dat zijn laatste woord moet zijn. Laat ons dit testament van een autoriteit op het gebied van de materialistische levensbeschouwing eens bezien. Nadat hij verklaard heeft dat de schepping zonder Schepper is, en het geestesleven zonder ziel, nadat hij veel natuurwetenschappelijke bijzonderheden heeft vermeld, die het wereldraadsel in geenen deele oplossen, en Christus en zijn moeder met slijk geworpen heeft, wil Prof. Hackel toch aan de menschheid iets nalaten en wel een nieuwe godsdienst. Want, dit erkent hij, godsdienst is nu eenmaal een behoefte voor het hart. Hij geeft nu aan de menschheid vier nieuwe godinnen, die van het ware, het goede, het schoone en Urania, de godin der beweging en der hemellichamen. De menschheid moet ze vereeren in „tempels" maar natuurlijk niet tot hen bidden, want zij kunnen hooren noch verhooren. „De



Godshuizen van deze eeredienst der natuur" vervolgt hij „worden niet versierd met heiligen beelden en kruisen, maar met kunstvolle voorstellingen uit het onuitputtelijk schoone in het natuur- en mensclienleven. Tusschen de hooge zuilen van den gothischen dom, die door lianen omrankt zijn, moeten slanke palmen en varens, sierlijke bananen en bamboes herinneren aan de scheppingskracht der tropen. In groote aquariën onder de kerkvensters zullen schoone medusen, bontgekleurde koralen en ster-dieren, de kunstvormen van het leven in de wateren in 't geheugen terugroepen. Op de plaats van het altaar zal een Urania staan, die de almacht van de wet des stofs representeert." In deze tempels der natuur worden de winter- en zomer- zonnestilstand gevierd en gedenkt men op Paschen de opstanding der levende natuur en in den herfst het begin van de ernstige studie van den winter. Voila tout! Gelooft de man nu werkelijk, dat hij met zulk een jammerlijk fabrikaat ook maar één behoefte van het menschenhart bevredigen kan? Zou hij 't waarlijk ernstig meenen, wanneer hij aan een menschheid, die onder schuld en lijden zucht, die worstelt om eeuwige waarheid, die hel en hemel vol vertwijfeling aanroept, wanneer hij aan een moeder weenend bij het wiegje van haar heengegane lieveling, aan de troostelooze weduwe, staande bij 't graf van haren man, aan den man met schuld beladen, die aarzelend de hand uitstrekt naar het koord of den giftbeker, aan alle ten doode gewonde, bloedende harten op de wijde,



wijde wereld als troost aanbiedt .... groote aquaria, zeldzame planten en schelpen en op den koop toe de koperen wereldbol van Urania en het feest van den kortsten dag? Is dat zijn eenig antwoord op het machtig weeklagen der menschheid: „Mijne ziel dorst naar God, naar den levenden God!" Of spot hij met ons? Men zendt toch gewoonlijk aan een ter dood veroordeelde geen papieren bloemen of een houten hobbelpaard tot troost! Welk een vernietigend getuigenis van armoede geeft deze grijze apostel van het materialisme zichzelf en zijne geheele levensbeschouwing met dezen sluitsteen zijns levens.
Of zouden deze menschen misschien gelijk hebben? Zou er werkelijk geen ziel en geen geest, maar alleen stof zijn?! Vervloekt dan de eeuwige stof met haar natuurkrachten, deze onbewuste idioot, die ons schiep zonder te weten waarom, wat zeg ik, zonder het zelfs te willen weten; de onmachtige afgod, die ons de ideëen van recht en waarheid, schuld en godheid ingeplant heeft, tot een kwelling des geestes terwijl ze ze zelf niet tot geldigheid brengen kan m deze treurige wereld! Ik heb een flauwe herinnering daaraan, dat ik eens een purperen alge was, eene Delessertia sanguinea, vastgegroeid aan de rots, waar tweemaal daags de kristalheldere schuimende stroom mij zacht heen en weer schommelde en mij schatten toevoerde van levenwekkende ozon, zout en jodium, waar nu eens bij ebbe heel van dichtbij en warm, dan bij vloed van verre de zonnestralen mij wonderbaar overvloedig leven deden toekomen. Wat



heerlijk droomleven leidde ik toen! Ook als gorilla was ik nog gelukkiger. Vrij, zonder zorg, door alle dieren ontzien, zonder vrees voor een hunner trok ik met vrouw en jongen door het oer-woud, heel wat sterker en gezonder dan tegenwoordig, en vond vruchten in menigte! Ik behoefde nog niet in 't zweet mijns aanschijns dag in dag uit op 't kantoor of in de fabriek te zijn, ik wist nog niet van zorgen voor het dagelijksch brood en concurrentie, van sociale vragen en inrichtingen voor zenuwziekten. Dat was nog eens een bestaan! Waarom moest ik mensch worden? En welke nieuwe smarten zal de volgende trap van evolutie mij brengen? Hoeveel zal ik nog, fijner en teederder gebouwd, voorzien van nog veel gevoeliger organen, te lijden hebben van allerlei invloeden van buiten, en aan hoeveel gevaarlijke stoornissen zal mijn nog samengestelder machinerie blootgesteld zijn! En wie weet, welke hersenschimmen op moreel en godsdienstig gebied nog veel kwellender dan de tegenwoordige, de eeuwige stof en mijn hersens nog rijker aan phosfor, mij nog voortooveren zullen? Wel is waar zeggen de geleerden mij, dat de evolutiegang ook een achterwaartsche zijn kan, zoodat ik weer een gorilla en daarna een alge kon worden, dan zou de zware, doellooze menschendroom uitgedroomd zijn. Maar anderen zeggen: ja, de soort, de genus homo zal misschien — zeker zijn wij er niet van — zulke evoluties doormaken, maar gij krijgt daarvan niets te zien, want lang voor dien tijd zult gij weer ontleed .zijn in uw chemische verbindingen. Wat! ben ik



slechts een chemische verbinding! En al mijn willen <lan en denken, mijn moeite en arbeid, mijn zorg en mijn kommer? Dan dubbel gevloekt de stof en haar gansche chemie en mechaniek der atomen, die mij zoo rampzalig maakt! Dan barst mijn hart van nijd en verachting voor dit gansche zin- en doellooze heelal en voor mij zelf, verachtelijk product en speelbal van onbekende en onverstandige krachten. En dan willen die vereerders van de stof mij nog overhalen met zedelijk en deugdzaam klinkende frazen, ■om het onderzoek van die stof, de zoogenaamde wetenschap hoog te houden, en zij trachten mij over te halen mij op te offeren voor haar en voor het \\ elzijn mijner medemenschen. Waarom, waartoe zou ik het doen? De papen beloofden mij tenminste een eeuwig, zalig leven, dat zou de moeite waard zijn geweest! Maar wat biedt gij mij aan ? De dankbaarheid, de erkentelijkheid, dat is waar, van de nakomelingschap. Hoe diep gevoeld de dankbaarheid der nakomelingschap voor mij, een gewoon mensch, „een onder millioenen zijn zal kan ik mij voorstellen. Maar wat raakt mij hun dankbaarheid of zelfs één standbeeld of borstbeeld, wanneer ik in dien tusschentijd, reeds lang in gassen opgelost, als chemische mest dien, als onkruid aan den weg groei, als deel van een regenworm in den bodem rondkruip? Wat raken mij wel en wee, lof en blaam van toekomstige ■chemische produkten? Moet ik soms ook nog bedroefd zijn, omdat gisteren een verbinding uit de amidobenzolgroep zich in mijn retort ontbonden heeft? Ja,



waarom zou ik niet, ik ben immers zelf slechts een hooger specimen van dezelfde soort. Of moet ik misschien zuinig zijn met de steenkolen en met vrouw en kinderen bevriezen opdat de kraclitvoorraad voor de vijf en twintigste of dertigste eeuw niet te spoedig verbruikt zij? Ik zou een dwaas zijn, indien ik, voor den prijs, dien gij mij biedt, afstand deed van een enkel atoom genot, in dit zielige leven, een gek, mij al was het ook maar een uur te kwellen met godsdienst en zedelijkheid, philosophische en sociale vragen, nauwgezette plichtsbetrachting en humaniteit? Reik mij den beker der bedwelming of den benevelenden opium! Want ik wil tenminste mijn ellende vergeten al was het maar voor één enkel uur. Wie heeft recht mij dat te ontrooven? En altijd houd ik nog het fleschje opium of den revolver bij de hand als ik genoeg heb van de ellende; en rustig zal ik eindelijk als zuurstof- en waterstof-hydraat in de ruimte opstijgen. Rustig? Ik ben bang voor de geheimzinnige liefde en haat der chemische elementen, voor den toorn en de begeerte der atomen, voor het doen en laten der schrikwekkende natuurkrachten. Zou er dan in het gansche heelal geen rust zijn
De materialistische wereldbeschouwing, de ongeloovige in 't algemeen, verklaart niet de schuld en het leed der wereld, verklaart niet de zonde en het geweten, die er nu eenmaal zijn. Deze wereldbeschouwing en wereldverklaring is derhalve ontoereikend,
valsch, een groote mystificatie, een leugen.
* *
*



Waarom is er zooveel lijden in de schepping en waartoe dient het? Omdat dit groote, ontzaglijke ijden het minimum ellende en smart is, dat een goed maar rechtvaardig God over Zijn afgevallen schepping over Zijne afkeerige kinderen kan en mag laten komen" Al beschikte Hij dezen menschen een duizendvoudig -ruis, Hij zou nochthans rechtvaardig zijn. Indien Hij mij ter aarde wierp voor elke zondige gedachte die in mij oprees, mij kwellingen des hongers zond voor elke bete broods, die ik geniet zonder er Hem voor te danken, en armoede voor elk stuk geld, dat ik op zondige wijze verkwist en vuur in mijn gebeente voor iedere redelooze klacht; indien Hij eiken lasteraar dadelijk door een bliksemstraal van Zijn toorn verpletterde, zou Hij niet nochthans rechtvaardig zijn? Zou Hij er de macht niet toe hebben ?
Hoe zacht en meedoogend, hoe genadig en ge-
w ¥ dan met in de maat van ziJn straf?
Want^ „Hij plaagt Zijn menschenkinderen niet van
arte en Hij weegt nauwkeurig af wat onvermijdelijk noodig is. Wat zou er van ons, wat zou er van deze wereld worden, wanneer er geen lijden en geen straf ware? Een hel van onrecht en geweld, van wellust en moord. Voor de wereld is het lijden een teugel, voor den Christen een zegen. Ook hier geldt: „(tij zult het onderscheid zien tusschen dien die God vreest, en dien die Hem niet vreest." „Petrus" schrijft Dr. A. Zahn, zegt: „Wie in 't vleesch geleden heeft, die heeft opgehouden van de zonde." Het yden breekt dus onze verbintenis met de zonde af.
30



De rechtvaardige moet uit verbindingen uitgaan, dit* hem lief zijn en dierbaar, maar waarin hij niet leven kan zonder aan de eere Gods te kort. te doen. Hij zal dus in zijn ervaringen in zijn vleesch lijden. Terwijl hij echter bloedt naar den vleesche, wordt hij gezond en bekwaam voor den dienst Gods. Het afbreken van den zichtbaren tempel is de opbouw van den onzichtbare. Samengegroeid met de goddelooze wortels van al wat bestaat, kan de rechtvaardige alleen door diepe insnijdingen daarvan bevrijd worden. En zoo worden al zijn rampen, noodzakelijke middelen ter redding van de bevlekkingen en hinderpalen deizonde, de eenige weg tot volmaking in den dienst Gods. Het lijden der rechtvaardigen is dus een lijden om ze los te maken van de wereld, het is een lijden van het afwachtende geloof, een lijden ter bewaring en voleinding. Het is echter ook een lijden, waardoor God aan de geesten des hemels toont, welke geoefende en dappere soldaten Hij te velde brengen kan tegen de macht des Satans, het lijden dient tot verheerlijking Gods."
Evenals God alle denken van het nienschenliart
dat Hij geschapen heeft, kent, zoo is ook Zijn Woord, het boek der schuld, des lijdens en der weeklacht van den mensch op de aarde, die God vervloekt heeft.
De ontzaglijkste klacht over de nietigheid van het aardsche bestaan, het diepste inzicht in de ijdelheid van alle menschelijk werk is naar (*ods raadsbesluit voor duizende jaren uit de pen gevloeid van den man, dien God op zijn bede een wijs hart ge-



«even had, zoo wijs als geen ander, van een god-
besluit^dpT11-' r- WijS man' Wi6n eChter het raads"
} ' 1 ^ ei lossing niet geopenbaard was. Wat
heeft dezen man ontbroken, een vorst, groot rijk
noT^'t ëOo7d' Tem P.erS00nliJkheid beden tek dage f 1-1 ® ' b-v- blJ de Arabieren, voor bovennatuurlijk geldt? Bezat hij niet alle aardschegaven
P antte "heid w ™ll<™en van te genieten?
hij met tuinen en een bosch van groenende
toornen, en b.eld hij niet daarbij, uitvoerige „ot door iele vreemden bezochte voorlezingen over botanie en zoölogie ? (1 Kon 4 • \ i?*-» i vnt, 1 ... ° • SS>- En gekomen aan 't eind
jan zijn rijk leven breekt de grijze vorst los in de hartroerende klacht: „IJdelheid der ijdelheden alles is IJdelheid!» Hoe trilt daarna in zijn boek in
wTlrl' ''' 6nSpraak va» «en groote ziel, nu eens overwddigd door schuld en lijden, door de moeite en den
aan de TL T ^ ^ Weer zich vastkleminend beginselen van waarheid en recht; van een
tte stHid HgeS7akt ^ gepr°efd h6eft' een machb* strijd. H0e h00g staat deze Salomo boven een
de nietthdf^ hij ^ ^ heeft in
e nietigheid zijner wijsheid zich - zij het onder
achtL o°eno?elaCh ~~ V°°r 6611 °0genbI,k van wa^r-
eindefiik in het^11 ^ 1 VerkooPt- HiJ meent van 5 bet ^ graven van kanalen en het aanleggen
n park het doel van zijn leven gevonden te
Salomo r ?dig' a'Z0° m9t datf!eno waarmede 5 de 1 ?0n' ^ mmSch! Om» genoeg "" mtgravingen wegspoelen, distelen en



doornen zullen uw gebouwen en uwen aanleg vernietigen en wat blijft er dan over van al uwen arbeid. Wat blijft er over van het werk van een iegelijk die niet rijk is in God?" Deze aarde, deze schepping zal vergaan, maar wat gij daarop voor het rijk van het goede en van het booze gebouwd hebt, dat blijit,
dat is eeuwig.
Hoe prijst de wijsste der menschen t eene oogenblik
het verstand en vertwijfelt het volgend oogenblik eraan • hoe raakt hij in verwarring door éénzelfden dood, die 'den rechtvaardige en den onrechtvaardige, den wijze en den dwaas velt; hoe verliest hij den moed over zooveel verkeerds onder de zon, dat de mensch niet recht maken kan. Hoe bitter is zijn klacht over zooveel onrecht begaan aan armen en zwakken. „I' heb gezien onder de zon ter plaatse des genchts, aldaar was goddeloosheid." „En ziet, er waren de tranen der verdrukten en dergenen die geenen trooster hadden; en aan de zijde hunner verdrukkers was macht, zij daarentegen hadden geen vertrooster Dies prees ik de dooden." Maar ook m dezen nacht van storm, heen en weder geworpen door bruischende vloeden, ziet hij altijd weer op naar de rots en roept zichzelf toe: „Ik sprak in mijn hart, indien gij de onderdrukking des armen ziet, verwonder u niet over zulk een voornemen, want die hooger is an e hooge, neemt er acht op." Vanwege de menschenkinderen geschiedt dit alles opdat God hen beproeve. Hoe erkent hij de wet van den tijd: „Alles hee een bestemden tijd en alle voornemen onder den



hemel heeft zijn tijd. God heeft ieder ding schoon gemaakt op zijn tijd. Hoe prijst hij de wijsheid Gods : „Ik weet, dat al wat God doet, dat zal in der eeuwig16 zlJn- er 1S niet toe te doen, noch is er niet af te doen; en God doet dat, opdat men vreeze voor aangezicht."' Hoe nauwkeurig kent hij de grenzen der menschelijke kennis en de wortelen des levens: „Hij heeft de eeuw in hun hart gelegd zonder dat een mensch het werk, dat God gemaakt heeft kan uitvinden, van het begin tot het einde toe."
oe rekent hij met de heerschappij der hoogere krachten: „Ik keerde mij, en zag onder de zon, dat de loop niet is der snellen, noch de strijd der helden noch ook de spijs der wijzen, noch ook de rijkdom < er verstandigen, noch ook de gunst der weiwetenden maar dat tijd en toeval aan allen dezen wedervaart." „ \erpt uw brood op de wateren, en gij zult het vinden na vele dagen."
Langzamerhand gaat de storm liggen, zacht ja ïjna vroolijk klinken de woorden van deii ouden grijzen bard: Wat plukt de mensch voor vrucht van al zijn arbeid en zorg? Ook hij erkent: „De godzaligheid is een groot gewin met vergenoegen." „Ga an heen, eet uw brood met vreugde en drink uwen wijn van goeder harte. Laten uwe kleederen te allen tijde wit zijn. Geniet het leven met de vrouw, die gij lefhebt, al de dagen uws ijdelen levens onder fe zon. „"Verblijd u, o jongeling! in uwe jeugd, en laat uw hart zich vermaken in de dagen uwer jongelingschap en wandel in de wegen uws harten



en in de aanschouwing uwer oogen; maar weet, dat God om al deze dingen u zal doen komen in het gericht." „Want de jeugd en de jonkheid isijdelheid. En gedenk aan uwen Schepper in de dagen uwer jongelingschap, eer dat de kwade dagen komen tn de jaren naderen, van dewelke gij zeggen zult. Ik heb geenen lust in dezelve." Weemoedig maar gelaten ziet de oude koning zijn einde naderen, en onvergelijkelijk schoon beschrijft hij de laatste dagen van den mensch, als de zon en de maan en de sterren verduisterd worden en de wolken wederkomen na den regen; als de wachters des huizes zullen beven en de sterke mannen zich zullen krommen, en de maalsters zullen stilstaan, als de amandelboom zal bloeien en de sprinkhaan zichzelf een last zal wezen, als de zilveren koord ontketend wordt en de gulden schaal in stukken gestooten wordt, en de kruik aan de springader gebroken wordt, als het stof tot de aarde wederkeert en de Geest tot God die hem gegeven heeft.
„IJdelheid der ijdelheden, zegt de prediker, het is al' ij delheid! Vreest God, en houdt Zijne geboden, want dit betaamt alle menschen !"
Hooger staat de klacht van Job, den rechtvaardiger op Satans aandringen door God geslagen. Zij is de groote vraag van het schepsel aan den Schepper: Waarom handelt Gij zoo met nnj ? Is het te vergeefs, dat een mensch God vreest ? Een leerdicht! zeggen vele. Ja zeker! Zooals de levensgeschiedenis van iederen grooten man, van een Mozes, een Elia, een Daniël, zooals de lotgevallen van ieder volk en



lederen held, zooals de ondergang van Jeruzalem, Rome en Carthago, zooals al wat geschied is en geschiedt. De wereldgeschiedenis is een leerdicht vol machtige leeringen en verheven poëzie, zij bestaat uit onze daden, Satans aanklacht en Gods raadsbesluiten.
Een grootsche figuur, deze Job, die zonder geslachtsregister plotseling ons tegentreedt uit den nacht der heidenen, zooals een Melchizedek, of de Wijzen uit liet Oosten; deze man, dien Jehovah rekent onder de drie rechtvaardigen, wier voorbede bij Hem krachtig inwerkt! „Wanneer ik een land straf en Noach, Daniël en Job woonden daarin, dan zouden zij noch zoon, noch dochter kunnen redden ; zij zouden door hunne gerechtigheid alleen hun eigen ziel redden." (Ezechiël 14). Hij was een rijk, wijs, hooggeëerd vorst, die naar de lange duur zijns levens te oordeelen nog vóór Abraham leefde, en wel in het (boven?) Sinaïtische schiereiland, zooals volgt uit de nauwkeurige beschrijving van de natuur daar ter plaatse, uit de waterloopen, de saffirgroeven, de snelle rietschuit van de Roode Zee, de krokodil en het nijlpaard enz. Onverwacht, zonder aanleidende oorzaak breekt over hem het ongeluk los en de golven slaan over hem heen zooals over niemand anders. Het onweer van Satan sleept plotseling zijn kinderen en zijn goederen, zijn eer en gezondheid mede, en een zieke, weerzinwekkende bedelaar, van alle gehoond en door zijn eigen vrouw verlaten, zit neer op den aschhoop, gefolterd door onophoudelijke pijn! Wat zal hij nu



zeggen ? Welke woorden zullen met den verpestenden adem over zijn lippen komen ? Zal hij God boeken en zelf een eind maken aan zijn onverdragelijk lot?
Neen! wij weten het: „Zouden wij het goede van God ontvangen en het kwade niet ontvangen?' Zoo spreekt hij. Hebben zijn vrienden, deze eerwaardige godvreezende mannen ook geen gelijk, zeggen zij niet veel schoone en ware dingen? Zeker! Van hun standpunt uit zeer zeker. Maar Job vat de zaak anders op, en zij verstaan hem niet, juist omdat zij lager staan dan hij, en hij krijgt in 't eind gelijk.
„Hoe ontzenuwt God," schrijft Dr. A. Zahn, „de bedenkingen en aanklachten van Job? Niet zooals een sterfelijk mensch zulks doen zou, doordat hij de zaak helder uit elkander zet, maar doordat Hij het schepsel zijn rechte plaats aanwijst en het doet buigen voor de oneindige macht en wijsheid Gods. De mensch verdwijnt voor de daden Gods, ontelbaar en menigvuldig gelijk zij zijn. Hij wordt omgeven door louter wonderen. Hun getal doet God schitteren in te heerlijker licht, zoodat de mensch verstommen en de hand op den mond leggen moet. Dat bereikt God ook bij Job.
In Gods redenen treft men niet t geringste verwijt aan over den strijd, dien Job gevoerd heeft om zijn gerechtigheid te handhaven, over zijn diepe, hartbrekende klacht, over zijn verwerping van de redeneeringen zijner vrienden. Wat alleen bestraft wordt is zijn twijfel aan het alwijze bestuur Gods, dat gaat ook over de donkerste raadselen van ons leven en alles richt naar rechtvaardige beginselen.



Job wordt niet verklaard voor een goddelooze, God veroordeelt veeleer zijn vrienden. Maar dit wordt bestraft, dat hij „het raadsbesluit verdonkert door noorden zonder kennis,' Boven alle raadselen des levens, boven alle schrikkelijke afgronden staat een raadsbesluit (tods, een heilige, vlekkelooze heerschappij over de menschen. Die heeft Job aangeklaagd. Dat ziet hij zelf in en heeft er berouw over in zak en assche. „Zoo heb ik een oordeel geveld, over dingen, die ik niet verstond, dingen mij te wonderbaar, die ik niet kende." Wij moeten hier het zedelijk standpunt buiten beschouwing laten, Het gaat hier om de groote vragen der gerechtigheid en des geloofs. Kan men onder alle omstandigheden, ook de verschrikkelijkste, op God vertrouwen? Is er uit de de diepste duisternis een weg, die leidt tot Hem? Zoo heeft Job gehoorzaamheid geleerd uit wat hij heeft geleden. In welk een bovenmenschelijke grootte staat de held eindelijk voor ons, als hij, nog geteekend dooi zijn schrikkelijke builen, door allen veracht, zonder hulp te zien, buigt voor de wijsheid Gods en tot voorspraak wordt voor zijn vrienden! Hierin is hij een type van Jezus Christus, die, beladen met onze schuld, voor ons bij God intreedt."
Hooger nog staat de klacht van David, den liefelijken zanger Israëls, wiens psalmen met recht het lia.it van den bijbel genoemd worden! Hoe persoonlijk ook, hoe vol van persoonlijke gebeurtenissen, zonden, klachten en jubeltoonen, toch verheft zich deze profeet en ziener telkens hoog boven het alledaagsche en



menschelijke, en vergeet hij telkens weer zichzelf, om met God te worstelen om de eere Zijns naams, om de rechtvaardige bestraffing der goddeloozen, om de vervulling der beloften aan het volk Gods geschonken ! God laat hem daarop in machtige visioenen zien hem, die verwond werd voor de overtredingen deiwereld, en opent voor hem als antwoord, machtige, vertroostende vergezichten in de toekomst. Als David kermt en zucht onder de vernietigende last zijner zonde, dan drukt hij daarmede de jammeren van iederen zondaar uit. Als hij uitjubelt: De Heere is mijn Herder, mij zal niets ontbreken! hoe jubelt niet met hem iedere verloste ziele mede! Hoe verruimt toch Gods nabijheid het hart en maakt zijn woord tot gemeengoed van alle geloovigen; hoe klein en bekrompen maakt toch de goddeloosheid beide!
Zullen wij hier gewag maken van de meening, helaas ook in christelijke kringen te vinden, dat de Joden, zachtst gesproken aan een persoonlijk voortbestaan na den dood getwijfeld zouden hebben. Maar dat is een hypothese, onhoudbaar zoowel uit historisch, zielkundig, als uit bijbelsch oogpunt. Het is absoluut ongeloofelijk, dat terwijl de Oosterlingen en alle volken der oudheid, voornamelijk echter de Egyptenaren., omtrent het leven na den dood, nauwkeurige en gelijk wij zien uit hun „boek der dooden'' grootsche voorstellingen omtrent oordeel, hemel, hel en eeuwig leven hadden, het volk van Israël, dat 400 jaren in Egypte woonde en dat Mozes, die onderwezen was in alle wijsheid der Egyptenaren, niets zouden geweten



hebben van de onsterfelijkheid der ziel. Het strijdt tegen alle begrip omtrent het wezen der ziel, dat mannen, die geestelijk zoo hoog stonden als een Abraham, Mozes, David, Elia, enz. niet zouden hebben geloofd aan een toekomstige vergelding en een persoonlijk voortbestaan. Werden deze mannen niet waardig geacht persoonlijk met Jehovah te verkeeren, verschijnt Hij hun niet herhaaldelijk, openbaart Hij hun niet Zijn raadsbesluiten en de toekomst, verkondigt Hij niet aan een David de komst en het lijden van Christus ? Het zou onverklaarbaar zijn, dat God deze Zijn trouwe knechten, de leeraars Zijns volks, de medearbeiders aan Zijn woord, zonder openbaring en kennis van het eeuwige leven, in den waan zou hebben gelaten, dat met den dood alles uit was! I enslotte moeten wij opmerken, dat deze hypothese, volkomen in strijd is met de klare uitspraken der Schrift.
Als wij letten op de bijbelsche berichten, dat God Henoch en Elia levend tot Zich nam, als van Abraham gezegd wordt, dat hij een beter vaderland dan dit aardsche verwachtte, als Job weet dat hij „God met deze zijne oogen" na den dood zien zal, en David zich herhaaldelijk er over verblijdt eenmaal in 't land der levenden voor God te zullen staan, als Daniël de opstanding der rechtvaardigen en onrechtvaardigen verkondigt, is dan niet de bovenvermelde uitspraak een bewijs van groote onwetenheid omtrent het Woord, of van een valsche opvatting van de „scheool" ? Is de bijbel dan niet vol van verschijningen uit een hoogere wereld, verbiedt Mozes niet de dooden te



vragen en verschijnt Samuel niet aan Saul, ja beschrijft niet de oud-Joodsche wijsheid, de kabbala uitvoerig het paradijs, de gehenna, het laatste oordeel? Om op de scheool terug te komen, daaromtrent geloofden de .Joden, en dat zeer terecht, dat hij een bewaarplaats voor de zielen was, waarin deze, ook die der godvreezenden b.v. van een Samuel, zij het dan ook zonder pijn, beroofd van hun lichaam en van het zonnelicht, werkeloos op den Messias moesten wachten, tot de groote overwinnaar over dood en hel na zijn dood nederdaalde, de zegelen van den scheool verbrak en „de gevangenis gevankelijk wegvoerde en met haar opvoer in de hoogte." Nu eerst was het paradijs geopend, waarin Christus als overwinnaar met den moordenaar binnentrad. Deze Joden kenden het leven na den dood beter en nauwkeuriger, dan de meeste Christenen heden ten dage weten, wat hun wacht.
Intusschen bezat David nog geen volledige kennis. Het geheim van de verlossing der heidenen en der geheele schepping was den ouden nog niet geopenbaard, zegt Paulus.
Eerst Paulus, de apostel der volken, kon door de ingeving van den Heiligen Geest, het groote woord van de weeklage der Schepping uitspreken: „Want het schepsel, als met opgestoken hoofde, verwacht de openbaring der kinderen Gods. Want het schepsel is der ijdelheid onderworpen, niet gewillig, maar om diens wil, die het der ijdelheid onderworpen heeft; op hoop, dat ook het schepsel zelf zal vrijgemaakt worden van de dienstbaarheid der verderfenis, tot



de vrijheid der heerlijkheid der kinderen Gods. Want wij weten, dat het gansche schepsel te zamen zucht, en te zamen als in barensnood, is tot nu toe. (Rom. 8 : 19—22).
Hier hebben wij nu de schuld, het leed, de klacht en de verlossing der geheele schepping bijeen. Hoe alles rusteloos bezig is en zich vermoeit, de zonnen op hare banen, de winden rondom de aarde, de rivieren in hunnen loop, het wormpje in den mensch, de bedelaar en de koning, dat heeft Salomo reeds aanschouwd: „Al deze dingen worden zoo moede, dat het niemand zou kunnen uitspreken." Ook de oude heidenen wisten het reeds: „Omnis creatura ingemiscit" ieder schepsel zucht. Maar het „waardoor" kenden zij niet en zij wisten niet, dat eenmaal de „openbaring der kinderen Gods" de verlossing der geheele zuchtende schepping met zich brengt en dat het de vrijheid der heerlijkheid der kinderen Gods is, waarnaar het schepsel met verlangen uitziet, en dat die heerlijkheid zijn verlangen bevredigen zal.
Zoo verwijdt zich van trap tot trap de horizont van hem, die God zoekt. Steeds grooter worden de schuld en het lijden der schepping, steeds heerlijker de verlossing, die te komen staat. Klein, vreugdeloos, nevelachtig, droevig, vol twijfel en ontkenning is de wereld en het vooruitzicht der ongeloovigen — een voorsmaak van de buitenste duisternis ; groot, overweldigend schoon, vol heerlijke uitkomsten, juichend, rijk aan vreugde is die van de geloovigen — een voorsmaak van het eeuwige, zalige licht.
* *
*



Ja, zware schuld rust op de menschheid, daarom dringt haar klaaglied telkens weer tot den hemel door. Angstverwekkend was bij alle genot en rijkdom de atmosfeer der zielen bij de volkeren, de Assyriërs, de Phoeniciërs, de Carthagers, die Baal dienden, den bloeddorstigen God zonder erbarmen, dien zij onophoudelijk menschenoffers brengen moesten, indien zij zelf niet door het wilde dier verteerd wilden worden. Gewoonlijk werden vreemde krijgsgevangenen als offers gebracht; indien echter het gevaar klom en het smeeken vuriger werd, dan verhoogde de God zijn eischen. Zoo verlangden de priesters van Baiil-Moloch toen de Romeinen Carthago dreigend naderden, dat alle eerstgeboornen der voornaamste familiën in 't vuur zouden geworpen worden. De moeders moesten op doodstraf met drooge oogen den marteldood hunner lievelingen aanzien, want door tranen zou Moloch gestoord zijn in zijn helsch gejubel. (Zie ook 2 Kon. 3 : 26, 27.)
Maar ook op de meer menschelijke volkeren, op de vroolijke Grieken b.v. drukte zwaar de schrikkelijke last der schuld, slechts te verzoenen door een daarmede evenredige, onverbiddelijke straf. Schuld en boete vormt bij Homerus, Aeschylus, Sophocles de grondgedachte van het leven. Alle schuld wreekt zich op aarde; vervloekt zij de vijand! Het heidendom kende alleen een almachtigen, onverbiddelijken God, en omdat hij de schuld niet vergaf, vergaven zij haar ook niet. Hunne helden zijn alle bezield met toorn en met onverzoenlijken haat, zooals Achilles nog woedde tegen



tien dooden Hector. Gloeiend verlangen naar wraak tegen de eigen moeder, zeer zeker schuldig, verteert Elektra en zij barst bij de straf los in helschen triomf .Zoo vloekt, eer hij sterft, Oedipus, die zooveel lijden gesmaakt had, maar die er niet zachter door gestemd was, zijn eigen zonen met schrikkelijken vloek, hij enscht hun toe, dat een ieder van hen omkome door des broeders hand en de vloek gaat in vervulling. Zoo vertoornt Ajax de held, zich nog in de onderwereld over Odvsseus. De hemel welfde zich donker boven deze volkeren, en de onderwereld was duister. Zoo zijn ook de helden der Germaansche sage, ja zelfs hunne vrouwen, Chriemhilde, Gudrun, groot door onverzoenlijken haat, vergeving vinden zij zwakheid. Ook de ijzeren Romein kende geen erbarmen in den strijd. „Vae victis" riep hij, evenals later Dschengiskhan zijn zoon, die bij het uitmoorden eener stad, enkelen die om erbarming gesmeekt hadden, het leven geschonken had, in toorn toeriep; „Schaam u! medelijden is den man onwaardig!"
Daar ging in de veertigste eeuw der aarde onder de menschheid, „die in duisternis wandelde, een groot licht op en boven hen, die woonden in 't land der donkerheid, begon het helder te lichten, evenals op den vierden dag der schepping de zon helder straalde. De zon der vergeving ging op, God werd mensch, Hij nam op zich de ontzaglijke schuld der menschheid on stierf ervoor, en Zijn dood werd de verzoening der wereld. In het onbegrijpelijk machtige woord: "Al zoo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij zijn



eeniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een iegelijk, die in Hem gelooft, niet verderve maar het eeuwige leven hebbe," ontving de menschheid, met schuld beladen, een nieuwe openbaring, zoo hoog verheven boven de Godskennis, die zij tot hiertoe bezat, als de hemel verheven is boven de aarde. O, zalige boodschap, o Evangelie! De schuld is verzoend; het lam Gods draagt de zonde der wereld! Schepper en schepping zijn verzoend! „God was in Christus de wereld met zichzelf verzoenende." Yan toen af weerklinkt de roepstem: Vergeving! de wereld door. „Gelijkerwijs Christus u vergeven heeft, vergeeft ook gijlieden desgelijks!"
O, de dwazen, die heden ten dage in het Boedhisme of zelfs in de moraal van een Confucius of in die van een Marcus Aurelius het Christendom terug willen vinden! Waar vindt men daar vergeving deizonde? „Wij hebben ons van God afgewend en het kwade gedaan," zeggen zij, „dat was de schuld; wij keeren ons weer tot Hem. en doen het goede; de schuld is uitgedelgd."
Maar juist daardoor, dat zij van God afviel, heeft deze wereld als een tak, die losgescheurd is van den boom, en daardoor sap en kracht mist, alle kracht verloren om tot God terug te keeren. Eer zou een planeet, die losgerukt van zijn zon, door de ruimte ijlt, vanzelf weer deze zon kunnen naderen, eer zou een doode vanzelf weer kunnen opstaan, dan dat het afgevallen schepsel in eigen kracht zich weer tot zijn Schepper zou kunnen wenden. Deze blinden erkennen



de zonde, noch de schuld, 't zij dan in zichzelf of in de wereld. Kan ik door een zondeloosheid zelfs van duizend jaar één zonde uitdelgen? Nooit! De Schepper alleen kan de schuld der schepping dragen en uitdelgen.
Maar zij spreken in hun hoogmoed: ik heb geen verzoening en geen verzoener noodig. Ik kan mijzelven helpen. Daardoor vervallen zij onder het oordeel.
31



HOOFDSTUK XII.
Het oordeel en de nieuwe Schepping.
Wat volgt met logische noodzakelijkheid uit de schuld en uit het lijden der schepping voor hem, die in 't algemeen nog aan eenen God gelooft? Een oordeel over deze schepping en, een nieuwe schepping.
Ook dat hebben de volkeren van oudsher gevoeld, vermoed, geloofd, geweten. Waar is een volk, dat niet aan een vergelding na den dood, onder welken vorm dan ook, gelooft, dat niet hoopt op iets beters aan gene zijde van het graf, op een wereld, waar schuld en lijden ophouden? Hierover zijn allen het eens, Egyptenaren en Assyriërs, Grieken en Romeinen, Scandinaviërs en Kelten, Atzeten en Peruanen, ja ook Patagoniërs, Tongoesen en Laplanders, Eskimo's en Kaffers: er is een oordeel en er is een betere wereld.
Alle godsdiensten zijn in zoover waar, als zij alle gebouwd zijn op deze geloofsbelijdenis: er is een God en Schepper van het heelal; deze God moet, opdat Hij waarlijk God zij, een rechtvaardig God zijn, en Hij zal eens de wereld richten in gerechtigheid, aan den booze zijn straf, aan den goede zijn loon niet onthouden en een eeuwig rijk van het goede oprichten. Zonder deze basis zijn het geen godsdiensten meer,



maai zecleleeren zonder waarde, die geen mensch ontzag inboezemen en geen sterveling van het kwade terug kunnen houden.
Hebben wij de leer eener god-looze en materialistische opvatting der schepping reeds hieraan als valsch <'ikend, dat zij uiet in staat is in deze schepping een doel aan te wijzen, zoo openbaart zij zich volkomen als leugen, hierdoor, dat er bij haar geen plaats voor gerechtigheid in deze schepping is. Met holle klanken prijzen hare apostelen, een Spiller, Büchner, Haeckel, Hartmann het rechtvaardige, wijze, absolute, doelmatige werken van den wereldaether, van de eeuwige stof, van de eeuwig heerschende natuurkrachten en natuurwetten; en zij loochenen daarbij een laatste oordeel! Ja, een bekend Duitsch philosoof heeft ons willen doen gelooven, dat deze wereld de best mogelijke zou zijn! Van het onbewuste als wereldbeginsel schrijft E. v. Hartmann : „Het onbewuste vermoeit niet het wankelt of wijfeit niet, het heeft geen tijd noodig voor overleg, het vergist zich niet, Het heeft geen herinneringsvermogen, maar in hetzelve is wil en voorstelling m onverbrekelijke eenheid verbonden (!) Het onbewuste is almachtig, alomtegenwoordig, alwetend en alwijs." (Philos v. h. Onbewuste III dl. pag. 311—316 10e druk).
Wanneer dit echter zoo is, vanwaar komt dan net onrecht in de wereld? En wanneer het onrecht nooit in een andere wereld goedgemaakt wordt, waar blijft dan de rechtvaardigheid en wijsheid van het onbewuste? „Wilt gij", zoo roepen de Israëlieten toornig Mozes in de woestijn toe, „deze mensclien de



oogen uitsteken? Waar is het land dat overvloeit van melk en honig?" Zoo zeggen ook wij op onze beurt: wilt gij ons laten gelooven, dat in dit leven, in deze wereld gerechtigheid zou heerschen ? Zijn wij dan blind ? Zien wij niet de tranen van hen, die onrecht lijden, hooren wij niet de klachten dergenen, die onderdrukt worden ? Klaagt gij, socialisten en atheisten, zelf niet bitter, dat sinds duizende jaren de armen door de rijken, de zwakken door de machtigen, de knechten door de heeren, onderdrukt, uitgezogen, mishandeld worden? Al gelukte het u nu eens een rijk te stichten, waarin kapitaal en arbeid rechtvaardig verdeeld waren, wat zou dat de millioenen baten, die eens op aarde onrecht geleden hebben ? Lezen wij niet in de wereldgeschiedenis, hoe van oudsher, kleine volken door sterkere, onbarmhartig vertreden, ja, vernietigd werden? Moorden wij beschaafde, christelijke naties niet nu nog gansche volkstammen uit, oi maken wij hen niet tot onze slaven om hun goud, hun land, hun gummi, hun ivoor, of hun palmwijn machtig te worden ? Maar wat voor recht hebben ook Boeren, Filippo's, Tonkinesen, Hindoes, deze opstandelingen, en bovenal wat recht hebben Asjanti en Kongo-negers, menschen die van top tot teen zwart zijn en dikke lippen en kroeshaar hebben, om ergens een stuk der aarde voor zichzelf te behouden en daarop vrij te leven? Macht gaat immers boven recht, en beschaving en gerechtigheid zijn immers twee!
Moet dat nu eeuwig zoo voortduren? Is er geen recht in den hemel ? Zou het zuchten der ellendigen



en het geroep dergenen die onrecht lijden eeuwig blijven een stem, roepende in de woestijn ? Laat ons dan heete, bittere tranen daarover storten, dat wij mensch geboren zijn; en met den stervende Romein uitroepen: Deugd, gij zijt niet dan een woord! en met eenen Hartmann zeggen: „Hoe spoediger de wil om te leven in 't heelal ophoudt, des te beter!" Kom, eeuwige nacht der vernietiging, gij zijt onze eenige hoop!
Maar laat ons goed onderscheiden! Evengoed als een ondoelmatige wereld, waarin het oog niet voor 't licht, de voet niet tot gaan en de mond niet tot eten geschapen was, dadelijk uiteen zou vallen, zou het een w ereld waarin werkelijk geen recht was eveneens vergaan. \\ el is waar is alle doen van den mensch, ook van den meest rechtvaardige, onrechtvaardig, reeds tengevolge van zijn onwetendheid. Oordeel een rechtvaardig oordeel, wanneer gij alles weet! Maar wie weet alles? Het werk Gods in deze wereld echter is rechtvaardig, en in zoover kunnen wij van een gerechtigheid der natuur spreken.
Alle wetten omtrent natuur, ziel en geest samen zijn de wet; en de wet is de gerechtigheid Gods. Deze gerechtigheid in de verbindingen en krachten der atomen, in het schieten van het kristal, het groeien 'Ier plant, het sterven van de worm, in de banen deisterren en in den opkomst en ondergang der wereldrijken, dat is het, wat het heelal samenhoudt, wat verhindert, dat het m het volgend oogenblik tot een chaos wordt. Hoe alles omvattend en in bijzonderheden afdalend



is deze gerechtigheid, reeds in het leven van den enkelen mensch, dat toch het gestadig produkt blijft van wat hij doet en ondergaat, het gestadig eten van de vruchten zijner werken! Hoe wandelt van de wieg tot het graf, de gerechtigheid Gods, onzichtbaar naast hem als een engel Gods ter rechter en een engel des Satans ter linkerhand! En hoe machtig openbaart zij zich in het leven, het ontstaan en vergaan van een geheel volk, b.v. van het Romeinsche, in de millioene feiten, invloeden en factoren, die zulk een ontzaglijke eenheid in 't leven roepen, hoe machtig bovenal schittert zij uit in de geschiedenis der menschheid. Een dichter schildert ons, hoe eenmaal bij de groote liquidatie de oude God de boeken der firma „Mensch en Co." naziet en na een nauwkeurig onderzoek van debet en credit, opstaat en het grootboek toeslaat met den donderenden uitroep: „bankroet!" Reeds van het standpunt onzer menschelijke boekhouding gezien, ziet het er met deze slecht uit! Schulden,die niet geboekt of niet hoog genoeg geboekt zijn, fictieve waarden, verduisterde posten! Maar hoe moet de boekhouding er niet uitzien, wanneer wij ons het goddelijke grootboek denken, waarin bliksemende hieroglyphen van het begin af dat God de wereld schiep, over alles, wat de tijd in ruimte, stol en geest zag geboren worden, de gerechtigheid Gods haar onverdragelijk, verblindend licht uitgiet! Ieder schepsel draagt in het diepst van zijn wezen het bewustzijn om, dat het oordeel verpletterend moet zijn. De ongerechtigheid van ons geheele bestaan, maakt,



• lat wij geen recht van bestaan hebben. Dat gevoelen wij, daarom zijn wij ongelukkig en wandelen rond op aarde als Kaïn en zeggen: „Ziet, wie en wat mij vindt zal mij dooden !" Wanneer eenmaal de boeken opengedaan zijn, zullen alle schepselen, vernietigd door schaamte, zich nederwerpen en uitroepen: „God is rechtvaardig! ' Dan staat Hij op, en verscheurt den grooten schuldbrief der schepping, krachtens het offer van Zijn eengeboren Zoon, die de wereld met God \erzoend en haar schuld gedragen heeft, en spreekt: „Ik delg uwe overtredingen uit als een nevel, en uwe zonden als een wolk: Keer weder tot Mij, want Ik heb u verlost! ' Dan eerst hebben wij, gij en ik, een volkomen onaantastbaar, absoluut recht, voor God en voor onszelf, voor engelen en duivelen, voor al wat geschapen werd en zal worden eeuwig te bestaan; want dan wordt aan ons geen ongerechtigheid meer gevonden.
Wanneer, zooals wij gezien hebben, de schuld der schepping steeds toeneemt, moet met dezelfde natuurnoodwendigheid het oordeel vroeger of later daaruit \ooitspruiten, evenals er bij altijd grooter wordende massa s steenkolen, meel, boomwol eindelijk zelfontbranding en ontploffing ontstaat. God behoeft geen nieuwe krachten en roeden Zijns toorns te scheppen om te komen tot het gericht; Hij heeft alleen Zijn genadige, bewarende hand terug te trekken en dat op te heffen wat het oordeel nog tegenhoudt. Dan vlamt het vuur, dat nu reeds glimt onder de asch, hoo°-op en verteert de wereld. Vóór dien tijd beveelt Hij



nog altijd de engelen, die over deze natuurkrachten de wacht houden en ze de uitoefening van hun functiën waarborgen, deze krachten in toom te houden tot dat het getal der uitverkorenen vol is. (Openb. 7 : 1—4).
Deze schepping schijnt ons toe voor de eeuwigheid vast te staan ; inderdaad staat zij in onvast evenwicht op de punt van een naald. Wij meenen dat zij geen gevaar loopt en zij gaat inderdaad zwanger van schrikkelijke gevaren, zij is er door omringd en onophoudelijk door bedreigd. Er zijn geen grootere, verschrikkelijkere catastrophen noodig om haar of de aarde en ons met haar te vernietigen. Evenals een water- of bloeddruppel in de hersenen, de beet van een mugje, een koude luchtstroom of een zonnestraal voldoende is om een mensch te dooden, zoo behoefde maar een beetje koolzuur heen te dringen door de aardspleten en ziet, de geheele menschheid sliep in om niet meer te ontwaken. Menige bacil kan zich in twee uren verdubbelen, verviervoudigt zich in vier uren, brengt in zes uren acht nieuwe bacillen te voorschijn enz. en in vier en twintig uur vele billioenen. Indien er nu niet allerlei storende invloeden tusschenbeide kwamen, zouden in acht dagen alle zeeën, ja de geheele atmosfeer door hen vervuld, verpest, verontreinigd zijn. Wat zou het zijn, indien God tot zulk een onzichtbaar wezen sprak: Ga heen in deze uwe kracht en verderf de wereld!
Een paar atomen, veranderd in de samenstelling van lucht en water, of laat het slechts zijn aan het atoomgewicht van water of zuurstof, een paar honderd



graden meer hitte of warmte of laat er slechts iets veranderd worden aan de capaciteit om warmte op te nemen, die de lichamen bezitten, kortom een kleine verandering aan de groote, goddelijke, physikalische apparaten en zie, de geheele geschiedenis spat uit elkaar, het gansche heelal raakt uit zijn voegen, het kraakt, het breekt, het verrot, het gaat op in stof, in rook, het verwaait, het verdwijnt. Dat de ramp niet elk oogenblik plaats grijpt, danken wij aan een God die niet alleen Schepper maar ook Onderhouder is van het heelal.
In het geestelijke heelal, voortdurende oorzaak van het stoffelijke, is het evenzoo gesteld. Wat heerscht in deze wereld, wat verheft zich in onze wereldsteden en op onze straten, in onze parlementen en zelfs op onze kansels; wat beheerscht onze kunst, onze litteratuur, onze politiek, ons doen en drijven? Zijn niet ijdelheid, leugen en zelfzucht, ondanks alle vernis en blanketsel, de drijfkrachten van ons privaat en openbaar leven en van onze politiek ? Toen ernstige mannen tegen de pest der onzedelijkheid, tegen de ziekelijke en leugenachtige aanprijzing van echtbreuk, waanzin en zelfmoord, die in kunst en litteratuur steeds verder om zich grijpen, strengere wetten verlangden en de staatssecretaris van het ministerie van justitie in den rijksdag klaagde: „Wij bevinden ons in een tijdpeik van zedelijken achteruitgang, zoodat wij regelrecht een toestand tegemoet gaan, die zorg wekt; hebben wij het toen niet beleefd, dat toonaangevende mannen losbarstten in een uitroep van meer of minder ernstige



verontwaardiging en redevoeringen hielden, waaruit men het besluit zou kunnen trekken, dat onbeteugelde zedeloosheid een noodzakelijkheid attribuut is van „de heilige kunst" en de vrijheid; onzedelijk te zijn onder welken vorm ook, tot de schoonste voorrechten behoort van het Duitsche volk. Waarom erkenden zij niet liever, dat deze taak er een was, de inspanning der edelsten waard, en namen zij niet krachtig en eenstemmig deel aan het tot stand komen dezer wet' Van welken geest deze gansche beweging doortrokken was en op welken wortel zij stoelde heeft een Duitsch professor met deze woorden uitgesproken: „Gehoorzaamheid is altijd onzedelijk!"
Met dezen geest des opstands tegen goddelijke en menschelijke wetten strookt volkomen, dat zich in het moderne leven, in kunst en litteratuur, in schilderkunst en beeldhouwkunst, ja zelfs in de muziek een bedenkelijke voorliefde voor de nachtzijde der schepping, voor het daemonische in haar en in ons ontwikkelt. Nachtgezichten en schemerstukken nemen de overhand op onze tentoonstellingen ; de ziels-opgewekte, juichende muziek van een Bacli is onder ons onmogelijk; in de tegenwoordige mengen zich meestal eenige blanken uit de onderwereld; omgang met de dooden of het geloof in het Nirwana is voor velen de godsdienst geworden ; ja in de kunst en litteratuur vertoont zich een geheimzinnige sympathie en vereering voor Satan, den koning van het rijk der duisternis, wien men steeds meer een onware, helsclie schoonheid toekent. Zoo schrijft de Volksstaat: „Wij willen liever



den vorst der duisternis dan den Heer des hemels dienen; en wanneer de revolutie „een openbaringvan Satan is, welnu dan moet satan onze God maar zijn!"
Hoe komt het dat een wereld, waarin macht gaat boven recht, waarin tuchteloosheid openlijk als een voorrecht gepredikt wordt, waarin de spot gedreven wordt met gehoorzaamheid aan goddelijk en menschehjk recht, en die altijd meer zich naar den nacht in plaats van naar den dag keert, niet krachtens zulke beginselen uit het rijk der duisternis verrot en uit elkander \ alt? Dat danken wij aan de regeering van een God, Wiens doen alle menschelijk doen als stroo en stoppelen verbreekt, ja, die de ongerechtigheid der menschen doet dienen tot Zijn gerechtigheid en ook hun zonden %anwendt tot uitvoering van Zijn onverbrekelijke besluiten.
Iu de tweede plaats danken wij het blijven voortbestaan der wereld, aan de kinderen Gods, die nog m de wereld zijn. Nog bewaart het koren het onkruid5, dat liet niet uitgetrokken en verbrand wordt; nog beschermen de vijf rechtvaardigen Sodom en Gomorra! „Ik kan niets doen, zoolang gij in de stad zijt." „Gij zijt het zout der aarde", zegt Christus; gij belet haar tot bederf over te gaan. Spot hier vrij, gij lasteraars, lacht hier vrij, gij spotters! Niet in overmoed, niet 111 zelfverheffing en eigengerechtigheid spreken wij, kinderen Gods, het uit: Die 't laatst lacht, lacht het best. En aan ons is het laatste lachen gewaarborgd. „Gij zult het onderscheid zien tusschen dien die God



vreest, en dien, die Hem niet vreest. En uw mond zal vol zijn van lachen."
De kiemen van het komende gericht, zoo zeiden wij, liggen reeds in de tegenwoordige schepping. Reeds nu straffen die wetten, die in haar zijn, die haar regeeren, onverbiddelijk den overtreder. Evenals hij, die de handen in 't vuur steekt, zich brandt, en die van den berg afstort verpletterd wordt, wreekt zich iedere overtreding, ieder misbruik, der goddelijke natuurwetten omtrent de voeding, het waken, het slapen, enz. Zoo ligt reeds in 't wezen van het licht, het oordeel over de duisternis. Licht is synoniem met zien, erkennen, wijsheid, waarheid; duisternis met blindheid, onwetendheid, dwaasheid, leugen. Dit axioma, dat de geheele schepping doorwaait draagt de gevallen mensch nog altijd in zich om — anders zou hij niet meer vatbaar zijn voor verlichting — en zelfs de goddelooze beroemt zich op zijn duisternis als op het licht en noemt zijn vijanden duisterlingen en dompers. Vanwaar komt deze oer-idee van het licht? Zij stamt uit het feit, dat God Licht is. Hij is de eenige bronwel van alle kennis. „In Uw licht zien wij het licht". Satan is het principe deiduisternis. Evenals God in Zijn woord licht uitstraalt over ons, zoo het ongeloof, duisternis. De God van het ongeloof, de oer-stof, is duisternis en duisternis is ook wat deze verlichte menschen aanzien voor de hoogste wijsheid. Vanwaar zij stammen, zij weten het niet. Notre père, le néant, onze Vader, het niet! zoo riep de verlichte Renan uit als het kort begrip



van zijn kennis. Is er grooter duisternis dan het niet? Desgelijke antwoorden zij op de vraag: Waartoe zijn wij op deze wereld: dat kan men niet weten. Nacht der onwetenheid! En vraagt gij hun, waar gaan wij heen, dan antwoorden zij: In den eeuwigen nacht, van de versteening der aarde. (Zie in Flammanons Astronomie populaire Pag. 101 een beeld
van den dood van den laatsten mensch in het eeuwige ijs).
Zoo getuigen zij tegen zichzelf, dat zij kinderen er duisternis zijn. Wel kunnen zij in dit en voor dit leven, dank zij het zonnelicht, dat God nu eenmaal niemand onthoudt, de noodige verlichting voor un kunst en wetenschap ontvangen en zich gedragen als menschen die zien en ook een zoodanigen indruk maken. Spreekt men echter met hen even over Jt een of ander dat maar uitgaat boven het rijk dat in 't zonnelicht zichtbaar en kenbaar is, dan merkt men dat hun leven, -schijnbaar zoo practisch en schrander,
nu reeds door een kring van de dichtste duisternis omgeven is.
Ook in de lucht en in 't geluid ligt het oordeel reeds. Vloeken en lasteringen, woorden des toorns, der haat, van den hoogmoed zijn wanklanken valsche akkoorden, die de harmonie der luchtsfeeren versc euien, de melodie van het heelal verstoren, het ZIJ 11 Uitdampingen der verrotting, die de gezonde samenstelling der atmosfeer in gevaar brengen. Deze geestelijke wanklanken zetten zich in de natuur om, krachtens den volkomen samenhang van den geestelijken



en stoffelijken kosmos, in bliksem en donder, verderfelijke onweders en hagel. (Openb. 16 : 17—21).
De plant is vervloekt om des menschen wil. Daarom is het aan de machten der duisternis vergund haar te bederven, zoodat zij haar roeping, leven uit den dood, brood uit steen, te voorschijn te roepen, ontrouw geworden, zich gewend heeft tot het tegenovergestelde; en er steeds naar streeft te verwilderen, inplaats van edele vruchten, zure en bittere voortbrengt, en doornen in plaats van bladeren draagt. Daarom veroorzaken haar sappen, Egyptische hennep, opium, morfine, alkohol, voortdurend bij millioenen verzwakking en verduistering van hunne geestelijke krachten.
Het dierenrijk is tengevolge van het misbruik, dat er steeds van gemaakt is, van zijn mishandeling van de zijde des menschen, van schrik, mistrouwen en haat jegens hem vervuld; daar waar hij op onzinnige en barbaarsche wijze het dier belaagt en verdelgt, komen de jongen reeds met deze aangeboren gezindheid ter wereld; dat weet iedere jager en natuuronderzoeker. De opstand der geheele natuur is reeds een oordeel. Wat hebt gij met ons gedaan? zoo roepen hem de elementen, de planten, de dieren toe; wij willen u daarvoor vernietigen, wij zullen u doornen en distelen voortbrengen, wij zullen u vaneen scheuren, o tyran! Ons gansche bestaan bereidt het oordeel voor. Straft onze industrie zichzelf niet, waar zij duizende van menschen tot slaven van een brutale, geestelooze machine maakt ? Gij hebt er altijd den



mond vol van, dat men den arbeider een menscliwaardig bestaan moet bezorgen. Geef hem een menschwaardigen arbeid, dat en dat alleen kan hem opheffen !
Onze geheele wereldpolitiek is doortrokken van zelfzucht en wantrouwen; geen klinkende volzinnen en couranten leaders veranderen een haar daaraan. De ontzaglijke, steeds toenemende bewapening bewijst voldoende, wat ieder volk van zijn naburen te verwachten heeft. Trouwe vrienden, die in één huis bij elkander wonen plegen niet zich telkens voor veel gelei meer wapenen, revolvers en dolken aan te schaffen voor het geval, dat zij eens in twist geraakten!
De tegenwoordige verhouding der volken onderling bevat zooveel brandstof in haar schoot, dat zij onvermijdelijk, naar luid der profetie wereldoorlogen tengevolge zal hebben.
Ook onze verhouding tegenover die volken, die wij hoogmoedig „wilde" noemen, eischt het oordeel en draagt de kiemen van het oordeel in zich. Deze \ olken zullen ons moeite en strijd veroorzaken wanneer zij ook eenmaal vertrouwd zijn met het repeteergeweer «11 de moderne wijze van oorlogvoeren. En misschien wil God, tot straf voor het socialisme, wanneer de spoor door Siberië tot Peking voltooid is, eenige millioeuen chineesche arbeiders Europa laten overstioomen, opdat zij, die vijftien uur daags voor een loon van vijftig penningen werken, alle concurrentie onmogelijk zouden maken. Alle zonde wreekt zich op aarde.



Ook de enkele mensch draagt in zich de kiemen van het oordeel. Slechts een verblinde kan ontkennen, dat hij een stuk hel in zijn hart omdraagt, dat hij slechts aan zijn hartstochten den vrijen teugel behoeft te laten, ze behoeft te prikkelen, er zich geheel aan behoeft over te geven om een duivel te worden. Wanneer eenmaal, zooals zeker plaatsgrijpen zal, de banden van zede, fatsoen, belang en wet, en ook de bemoeienissen voor het stoffelijk bestaan, die ons nu steeds bezighouden, wanneer de twee onverzoenlijke beginselen van het goede en booze zich scheiden, zooals zij het logisch eenmaal moeten doen, wanneer de geest die reeds hier het kwade koos als zijn levensbeginsel overgezet in de absolute vrijheid der eeuwigheid, met zijn gansclie hart, dat kwade dienen en aanhangen kan, dan is de hel gereed, en raast en werkt en woedt zij tegen God, tegen Zijn rijk en tegen zichzelf. De goddelooze is de hel, hij is zichzelf ten hel, hij heeft geen andere' noodig. Dat hij niets van God, het eeuwige licht weten wil, is reeds een begin der buitenste duisternis; dat hij Hem haat, is het glimmen van de vuurvonk, die niet uitgebluscht wordt; dat deze God desniettegenstaande overwint en heerscht in de vreugde der majesteit, is de worm, die niet sterft; dat zij zonder dezen God hun vuurleven niet rekken kunnen, is oorzaak van het tandengeknars der verdoemden.
Er leefden eens in een Zwitsersch dorp twee aanzienlijke burgers, buren. Zij waren met elkander in twist geraakt over een klein boompje, dat op de grens



\an hun land stond en sinds dat oogenblik wierp de wederzijdsche haat zijn schaduw over hun gansche leven. Eens op een morgen, heel in de vroegte springt de een uit zijn bed en wil in toorn den boom omhakken ; maar toen hij erbij komt, staat de ander daar reeds met zijn bijl en had het gedaan. Daar flikkert in beiden een duivelsche haat. Met schrikkelijke verwenschingen bezwoer de een bij hoog en laag, dat hij gaarne ter helle wilde varen, wanneer de ander hem maar binnen acht dagen moest volgen, en met even groote woede stond de ander hem te woord. Hierop moest de eerste gaan liggen, hij zwol op over zijn gansche lichaam en stierf onder groote smarten; en juist acht dagen later volgde hem de ander, tot groote ontzetting van het dorp. Welk een wederzien zal het geweest zijn, toen zij elkander, nu onafscheidelijk aan elkander verbonden, daar beneden terugvonden! Want niet slechts de liefde, ook de haat is •sterker dan de dood en overleeft hem. En hoe reeds liet voorgevoel van het gericht den goddelooze benevelen en tot waanzin voeren kan, bewijst het voorbeeld van den man, wien, toen hij hoorde van het gekners der tanden in de buitenste duisternis, reeds een vonk van het helsche vuur in de ziel viel, zoodat hij tandenknarsend uitriep: „Kom, dan laat ik mij nu alle tanden uittrekken en dan kan God toekijken!"
ij stapte in een rijtuig, om zich naar den tandarts te laten brengen en .... stierf onderweg aan een beroerte. Een schrikkelijk einde, meent gij. Neen! als dat een einde ware, dan zou het weinig om 't lijf
32



hebben. Het is een begin, een geboorte tot het eeuwige helsche leven, na een kort aardsch "voorspel, en „lever de rideau." Wij zitten hier beneden inde "wachtkamers en verdrijven den tijd met onverschillige dingen, tot onverwacht het sein tot vertrek gegeven wordt en wij instappen voor de groote, lange, eindelooze reis, naar boven of naar beneden, tot God of van God af, tot altijd heerlijker licht of in altijd zwarter donkerheid. De hemelen der hemelen hebben geen grenzen, de hellen der hellen hebben geen grond. De hel is niet een gevangenis, waarin God den goddelooze inkerkert en in de boeien slaat; zij is een bron, die altijd opborrelt en schuimt, een vuur, dat altijd dieper inbrandt en zich verteert, en altijd weer uit zichzelf opvlamt.
Hier is alles slechts een klein, onbeteekenend voorspel, een voorgevoelen van het oordeel. Al juichten alle menschen tegelijk buiten zichzelf van vreugde, in een roes van blijdschap, dan zou dat toch nog geen hemel zijn, evenmin als al het jammeren, steunen, krijschen der ellendigen hier beneden de hel is. Het smaakt alleen maar een beetje naar de hel. „Spoken, door fanatieke papen uitgevonden om het volk dom te houden!" zoo roept de goddelooze en hij lacht grimmig of hoogmoedig. Maar ik hoor het duidelijk, zijn lach is gemaakt. nA.ls het toch eens waai wciie. Hoe noemen wij de mensch, die om een roode koperen penning een millioen, neen honderdduizend millioen op 't spel zet ? „Wat verlies ik" zegt 1 ascal, „wanneer de christelijke godsdienst niet waar is en ik



geloof er toch aan? Een klein beetje. Maar wat verlies ik, wanneer hij waar is en ik geloof hem niet9 Alles.
Evenals de bijbel op onovertrefbare manier, in enkele krachtige trekken het ontstaan van deze aardsche w ereld schildert; evenals hij met aangrijpende woorden het geheele klaaglied der schepping en der menschieid uitdrukt, zoo toont hij ons in zijn laatste boek, 111 de „Openbaring van Jezus Christus, welke God' hem gaf om zijne knechten — niet der wereld — te toonen, wat spoedig geschieden zou" niet meer van het aardsche, maar van het hemelsche standpunt uit m groote gezichten, de laatste oordeelen. Vóór den troon van den Eeuwigen, branden de zeven lampen in en rondom dezelve roepen de Cherubim hun „heilig heilig, heilig!" uit en de vier-en-twintig ouderlingen in witte kleederen werpen de gouden kroonen neder en aanbidden, in afwachting van groote dingen. Het boek der schepping, van het geheim der menschheid en haar doen en laten en Gods bemoeienis met haar, ot dusver zelfs voor de engelen met zeven zegelen gesloten, zal nu geopend worden en alle geesten mogen daarin de raadsbesluiten Gods omtrent de aarde, de grondbeginselen Zijner wereldregeering en van Zijn geduld, de schuld der volkeren en de oorzaken van hun oordeel, lezen. God heeft het verzegeld; geen schepsel kan het openen, alleen de eengeboren Zoon, het lam Gods, Hij, door Wien en o ïen eenmaal alle dingen geschapen zijn, mag ze ook oordeelen. En nu schieten uit den troon bliksem-



schichten en donderslagen worden gehoord, en de oordeelen breken uit!
Onverbiddelijk, vreeselijk wreekt zich nu de lang opgetaste schuld; hen die geen recht konden vinden wordt nu recht gedaan; het vergoten bloed wordt gewroken, en de ontketende, lang misbruikte krachten der schepping treffen zwaar en onophoudelijk het
schuldige geslacht.
Maar ook de machten der duisternis, die eens de eerste schepping wilden verhinderen, breken woedend los uit den afgrond, en zij brengen weer duisternis en helsche geesten mede tot een laatsten strijd.
In hoeverre dan de verblinde menschen den hemelschen en bovennatuurlijken grond van deze oordeelen erkennen zullen, weten wij niet. Misschien zullen zij ze in den beginne houden voor „elementair — voorvallen" en zeer verstandig er over beraadslagen, hoe men ze wetenschappelijk bestrijden kan. Maar de vreeselijke slagen treffen hen intusschen steeds zwaarder. Dan zullen de menschen gaan \ ermoeden, dat hun laatste uur geslagen heeft, en zij zullen, terwijl zij door angst aangegrepen zich van smart op de tongen bijten, gaan twijfelen aan hun kennis en macht, en God en zichzelf en het uur hunner geboorte vervloeken en den dood zoeken, maar ziet, deze zal van hen vlieden. En nu geschiedt het ongehoorde, het nooit geloofde : de hemelen openen zich, en in onbeschrijfelijke majesteit en verblindend licht, verschijnt, vergezeld door de hemelsche heirscharen op witte paarden, „de Yerachtste onder de



menschenkinderen, de Timmermanszoon, dien zij in 't aangezicht gespuwd en aan het kruis genageld hebben en voor Zijn aangezicht vergaat alle aardsche macht en heerlijkheid in 't stof!
Doch waartoe zullen wij met menschenwoorden verder beschrijven, wat God zelf ons geschilderd heeft? Laat ons Zijn boek openslaan en daarin lezen van de eerste opstanding, van het duizendjarig rijk van Christus, van de laatste, wanhopige poging van Satan om God deze wereld toch nog te ontrukken, van den grooten witten troon en van het laatste Oordeel, maar ook van de stad met de gouden straten en van de nieuwe aarde, waarop gerechtigheid woont en laat
ook ons mede smeeken : Amen! Ja kom Heere Jezus!
* *
*
Een God, die liefde is, laat niet varen de werken Zijner handen. Niet eeuwig zal de klacht Zijner schepselen over hun lijden duren. Hij zegt: „Want Ik zal niet eeuwig twisten, en Ik zal niet gestadig verbolgen zijn, want de geest zou van Voor mijn aangezicht overstelpt worden en de zielen, die Ik gemaakt heb. (Jes. 57 : 16.) Wel moet een wereld, °or zonde bevlekt, opgaan in rook voor Zijn vlammend aangezicht (zie 2 Petr. 3 : 10). Maar evenals zwarte, aardsche stof in de verhitte retort gasvormig wordt, om daarop te cnstalliseeren in schoone, schitterende vormen en evenals de steenkool wordt tot een schitterende diamant, zoo vergaat ook de oude aarde de oude hemel in 't vuur van den goddelijken toorn, oin in den gloed der goddelijke liefde schooner op



te staan. Zoo belooft Hij ons: „Zie ik schep nieuwe hemelen en een nieuwe aarde en aan de vorige dingen zal niet meer gedacht worden en zij zullen in het hart niet opkomen." (Jes. 65 : 17.) En Hij vermaant ons: „Dewijl dan deze dingen alle vergaan, hoedanige behoort gij te zijn in heiligen wandel en godzaligheid, verwachtende en haastende tot de toekomst van den dag Gods." (2 Petr. 3 : 11).
Ja, haastende! Ons verlangen, ons bidden, ons smeeken, onze tranen, ons geloof, onze hoop verhaasten het aanbreken van dien dag. „Alle begeeren trekt aan." Wij Christenen vervullen dag aan dag het mysterie der godzaligheid, en de goddeloozen dat der zonde, en zijn spot, zijn lastering, zijn vervloeking verhaasten den dag des oordeels. „Wij zijn medearbeiders Gods" en hij is medearbeider van den Ccod dezer wereld. En ook het zuchten der gansche schepping werkt machtig daartoe mede, dat de dagen der beproeving verkort worden. (Mattli. 24 : 22).
Zullen wij hier nader beschrijven het zuchten van alle volken, sinds vele duizende jaren naar den hemel, naar een wereld, waar gerechtigheid woont! Dat is niet noodig; gij kent het immers, gij gevoelt
het in uzelf.
„Er is", zegt J. Böhme, „in den mensch een begeerte, een machtig verlangen naar een hooger, beter, eeuwig leven, waarin zulk lijden niet meer gevonden wordt. Het verstand begrijpt dat verlangen niet, en toch ligt in het verstand iets, dat smaakt en erkent, waaruit dat verlangen ontstaat; hieruit



zien wij, dat dit geheimzinnig verlangen den mensch bij de eerste schepping is ingeplant en desmenschen eigendom is."
Evenals de tegenwoordige schepping de kiemen van het oordeel in zich draagt, is ook al haar zuchten één machtig voorgevoelen van de toekomende wereld en van een betere schepping.
\\ aarnaar hunkert en streeft de mensch onophoudelijk ? Naar het los, het vrij worden van de banden, van de stof; naar het beheerschen van de krachten der natuur, naar een schooner, gelukkiger leven! Wat is liet doel van onze geheele medische wetenschap? Om te bevrijden van krankheid, ja indien het mogelijk ware van den dood. Waarnaar gaat onze kunst uit? Ons hoogere idealen te geven, dan deze wereld aanbiedt. Waartoe spant onze wetenschap zich anders in, dan om eindelijk in te dringen in het ware wezen der dingen? Wat beoogt onze geheele techniek? Ons oogen te geven, die het kleinste in den waterdroppel en het meest verwijderde aan den hemel zien; ooren, die honderde kilometers ver hooren, een stem, die nog hoorbaar is over de wereldzee, en vleugels, die ons verheffen in de luchten. \Y ant onze zintuigen zijn wel een afbeeldsel van groote, goddelijke krachten, maar zij zijn niet meer wat zij oorspronkelijk bij de schepping waren. De zondige ziel kan zich tegenwoordig geen volkomen lichaam meer vormen. Inderdaad, wat is ons oog thans? Een slecht geslepen glas, dat ons slechts bepaalde dingen doet zien, dat noch het kleinste



dichtbij, noch het grootste veraf ziet, dat de verschillende soorten van het licht, b. v. het gepolariseerde niet kan onderscheiden, dat ondoorzichtig en onontvankelijk is voor menigerlei stralen, blind voor de spectraal analyse der sterren en haar samenstelling. Wat is ons oor anders dan een slechte telefoon, die nauwelijks op een kilometer afstand tonen hoort, volkomen doof is voor de diepere en hoogere octaven van het geluid en dat op een hoogen bergtop, omwaaid dooide harmonie der sfeeren slechts een geluidlooze stilte meent te vernemen. Onze vingers, deze voel-apparaten kunnen niet eens de verschillende warmtesoorten onderscheiden, voelen niet eens of een lichaam electriciteit, laat staan of het positieve of negatieve uitstroomt.
Alle trachten en zoeken van den mensch wijst op iets beters, hoogers en eeuwigs. Ook de meest ongeloovige en goddelooze mensch heeft in zich een ontzaglijk verlangen naar een meer volkomen wereld, een hemel. Ook zijn ziel zoekt in al het wordende iets dat is, in het vergankelijke iets eeuwigs, ook zij zoekt vrede en zaligheid en kan niet gelooven, dat zij afstamt van het dier.
sjc *
*
Naar welke beginselen zal God deze nieuwe wereld scheppen ? Op honderdvoudige wijze antwoordt daarop Zijn woord: naar dezelfde groote, goddelijke en eeuwige gedachten, waarnaar Hij de eerste schiep. God gaat nooit terug. Reeds het woord, zoo dikwerf herhaald, „een nieuwe hemel en een nieuwe aarde",



toont duidelijk in zijn toespeling en betrekking op dat andere woord: „In den beginne schiep God hemel en aarde", dat hier geen sprake is van iets dat er nog nooit geweest is. Trouwens, wij zouden daarvoor zin noch gevoel kunnen hebben. Neen wat tod toen wilde, wil Hij nog; of zou deze God'zich met weemoed moeten herinneren, hoe Hij eens een wereld schiep, hoe echter Satan en de mensch zijn werk bedierven, zoodat Hij het nu moest wegwerpen? * een: „Hij laat niet varen de werken Zijner handen'" fn Paradijsachtige aarde, bewoond door onsterfelijke schepselen, een mensch naar Zijn beeld geschapen die eeuwig als koning en priester over deze aarde heerschen zal, dat wilde Hij, dat wil Hij. Prachtvol is t e parallellie tusschen de eerste en de laatste bladzijde des bijbels; hier zoowel als daar een paradijs in het licht < ezelfde vruchtdragende boom des levens, dezelfde stroomen des levenden waters, dezelfde mensch, die, nu ^eer opgestaan, van deze vruchten eten en van dat water drinken zal. Maar daarbij komt nog als heerlijke toegift het nieuwe Jeruzalem, dat Johannes van den ïemel op de aarde neder ziet dalen, de witte kleederen die de gerechtigheid der heiligen aanduiden, de kroonen der overwinnaars en de gouden harpen Maarmede zij eeuwig liederen begeleiden. Voorbij zijn c aarentegen de nachten van de eerste schepping en verdwenen is de boom met de verboden vrucht in het paradijs. „Daar zal geen oordeel meer zijn."
aar echter geen gebod is, daar is geen zonde meer mogelijk. ant ook de oude slang, met de haren



geworpen in den poel des vuurs, kan dit paradijs niet meer binnensluipen en de menschen verleiden.
Het is absoluut onmogelijk, dat zulke eeuwige, levende gedachten van een God zich niet verder, niet eeuwig ontwikkelen. Niet dit is den engelen een raadsel, dat zij het zullen doen, als wel dat featan en de menscli op aarde deze evolutie sedert 6000 jaar kon tegenhouden. Groot is het geheim van den Booze en zijn macht!
Dezelfde beginselen en gronddenkbeelden, dezelfde krachten, licht en kleuren, water en vuur, wind en geluid, zullen dezelfde resultaten en vruchten voortbrengen. Zoo zal de eeuwige wet der groei en der plant op de nieuwe aarde, palmen, wijnstokken en boomen des levens, die van de dieren witte paarden, die van den kringloop der wateren hemelsche stroomen doen ontstaan. En het produkt van die wetten zal weder dienen tot het bereiken van dezelfde doeleinden. Zoo dient de plant weer tot voeding, de vruchten en het sap van den wijnstok tot spijs en drank van de gezaligden, en de bladeren van den levensboom tot genezing der volken, gelijk de mensch van oudsher terecht geloofd heeft aan de heilzame kracht der bladeren en sappen der planten. Evenals op aarde de boom verlangt naar het water en de els en de wilg aan de beek zich over het water buigen en daarvan drinken, zoo zullen ook eens de boomen des levens op beide zijden van den kristalhelderen stroom staan. (Ezech. 47 : 12).
Zoo zal ook daar het dier aan den mensch onder-



worpen zijn. De zaligen rijden op witte paarden en ook deze paarden zullen, zooals God het aan Job beschrijft, juichend in den grooten slag gaan op den dag van Christus' komst.
Alleen het werk van Satan en van den mensch, die door hem verleid is, is vergankelijk; alle doen en denken Gods is eeuwig.
Hoe duidelijk wordt ons dat alles verkondigd en door Jeliovah met een eed bevestigd! Hoe heeft niet Ghiistus, na zijn opstanding, het door daad en voorbeeld bewezen! En toch, hoe weinige zijn er, zelfs onder de geloovigen, die den moed hebben het kinderlijk, eenvoudig te aanvaarden! Hoe laten zij zich altijd opnieuw door den vader der leugenen voorspiegelen, dat het een hoogere, meer geestelijke beschouwing is, deze gansche, heerlijke, toekomstige wereld op te vatten als een allegorie van geestelijke toestanden, die men zich niet voorstellen kan, en waarnaar niemand, ook zij niet, een recht verlangen, een verteerend heimwee hebben kan. Want toen' God, deze Zijne schepping niet enkel als Zijne geestelijke gedachtenwereld, maar in een allerhoogste werkelijkheid en wezenlijkheid schiep, heeft Hij tegelijkertijd den mensch, die toch ook zoo geschapen is, een onuitroeibaar verlangen naar zulke wezenlijkheden en werkelijkheden in 't diepst zijns wezens ingeplant. Zou het einde der goddelijke schepping slechts mist en nevel zijn ? Zou het eeuwige minder duurzaam dan het tijdelijke, het wezenlijke minder wezenlijk dan de schijn, het alleen ware minder reëel en tast-



baar zijn dan het vergankelijke ? Welk een tegenspraak zou daarin liggen! Waarom vergaan ten laatste dage hemel en aarde voor het vlammend aangezicht van Hem, die op den grooten, witten troon zit? Waarom wordt er voor hen geen plaats meer gevonden? Omdat zij in hun tegenwoordige vorm slechts de droom van de stof in Lucifer zijn, omdat deze schijn-wereld, deze verlengende tegenwoordige schepping niet bestaan kan voor Hem, die de waarheid is, omdat het onvolkomen worden zich niet meer handhaven kan voor de openbaring Van Hem, die zich noemt: „Ik zal zijn die Ik zijn zal." Daaruit juist volgt, dat, wanneer deze God spreekt: Zie, Ik maak alle dingen nieuw, Hij daarmede niet schept een zwakkere, verbleekte, verdunde, minder reëele en ontastbare schepping, maar integendeel, eene, die meer substantiëel, meer stoffelijk, meer zichtbaar en waarlijk zijnde is.
Naarmate wij echter meer en meer door tallooze machines en toestellen tijd en ruimte trachten te beheerschen, zou een ziel, die moede is van deze onvolkomene uitvindingen, zich los willen maken van het vergankelijke, van den tijd, en de begrensde aardsche ruimte; en telkens krachtiger klinken de lofzangen op een leven buiten tijd en ruimte uit den mond van hen, die nog aan een eeuwig leven gelooven. „Eerst wanneer wij buiten tijd en ruimte leven," schrijft een geloovige, „zullen wij weten wat tijd en ruimte zijn." Neen! wij zullen eerst dan erkennen, wat tijd en ruimte zijn, wanneer wij in



den waren tijd en in de ware ruimte zijn overgezet. Met het machtige woord: „In den beginne schiep God hemel en aarde," constateert Gods woord, dat God vóór alles den tijd schiep, in den tijd te voorschijn brengt, en dat Zijn schepping in den tijd bestaat en bestaan zal, „in de eeuwigheden der eeuwigheden" zegt de Schrift, en zij noemt het eeuwige leven „aeonischeen leven, dat zich in groote tijdperken eeuwig ontwikkelt. De bijbel is vol van een nietaardschen, maar hemelschen tijd. (Zie ook Openb. 22: 2). Met welk recht matigen wij ons aan, die woorden op zij te schuiven en een hemelsch leven, een eten en drinken, een jubelen en loven en zingen in 't lichaam der opstanding vast te houden, maar zonder tijd en ruimte, iets wat reeds van voren af aan en op zichzelf de grootste contradictie is, die men zich denken kan! Hoe komen wij er toch toe, Gode, tijd en ruimte, deze groote, schoone oer-scheppingen Gods, afhandig te willen maken voor de nieuwe schepping? Wat voor bezwaar hebben wij toch tegen deze twee ? Waren ook zij niet zeer goed, toen God ze schiep, en zijn ze minder geworden omdat wij er misbruik van gemaakt hebben? Waarom mogen zij niet zoo eeuwig zijn, als alle andere gedachten Gods? Wanneer God zegt: „Ik wil een nieuwen hemel en een nieuwe aarde scheppen, ' dan maakt Hij tusschen deze beide ook in de ruimte een onderscheid. Het woord van Christus: „In het huis mijns Vaders zijn vele woningen, de uitspraak: „En Judas ging heen naar zijn plaats," evenzeer als het gezicht van het nieuwe



Jeruzalem en de geheele openbaring bewijzen voldingend, dat er hemelsche en helsche ruimten zijn en dat zij er eeuwig zullen zijn.
Toegegeven moet worden, dat de ruimte, zooals onze zwakke geest die hier beneden kent, een keten, een onvolkomenheid is. Is dat wat veraf is, niet even reëel, bestaande, als wat dichtbij is? Welk een zonderbare wet der ruimte en van het geschapene, dat zij ons het bestaande omsluiert en maakt, dat onze kennis met het quadraat van den afstand afneemt! In God is nabij en verre 't zelfde.
Hoe stellen zich toch bovengenoemde Christenen, licht en kleuren voor zonder ruimte, of spreken, loven, zingen zonder tijd, hoe het lichaam der opstanding der verlosten zonder deze beide? Ja, hoe denken zij zich eenige openbaring van de nieuwe aarde, en deze nieuwe aarde zelf, zonder vorm en grootte, dus zonder getal? Want het getal, dat toont reeds de meest eenvoudige logika aan, het getal is, b. v. reeds in de goddelijke drieëenheid, de oer-wet van al wat geschapen is, de oer-voorwaarde van geest en stof, de wortel van tijd, ruimte, vorm en grootte. Is niet langer 1 = 1 en 1 + 1 = 2, dan zijn Christus en ik in den hemel ook geen twee meer en alle denken houdt op.
Het zich verzinken in de stof, de vereering van de verwerkte stof en van de machine, die onzen tijd kenmerkt, roept als noodzakelijke terugslag bij vele minder materieele zielen een tegenzin tegen de stof te voorschijn, ja een hekel aan de materie in 't



algemeen, die zich duidelijk openbaart in moderne, wijsgeerige stelsels en theosophiën, ja in kunst en letterkunde zooals wij die ook openbaar zien worden bij de Romeinen, oververzadigd van het materiëele en an zingenot in den tijd van het verval van het Romeinsche rijk. "\ andaar het moderne heimwee naar het Nirwana, de haat tegen de van God gewilde voortplanting van het menschelijk geslacht, een valsche vergeestelijking van het gezond stoffelijke in de kunst en een toenemende verwatering van alle godsdienstige waarheden, die zich hoe langer hoe meer in een nevel verliezen. Het is een rechtvaardige straf voor onze overschatting van de aardsche stof, dat wij niet meer aan de hemelsche gelooven, voor het misbruik en de eeredienst der tastbare schepping, der reeële natuurkrachten, dat wij niet meer in staat zijn het reeële, concrete, plastische, waarachtige zijn der eeuwige wereld en des eeuwigen levens te vatten. Zoo gelooven nog \ elen, die men op 't oog voor Christenen houden zou, aan de opstanding des vleesches, maar inderdaad gelooven zij daaraan niet, en staan verbluft wanneer men spreekt van oog en oor der opgestanen, van hun handen en voeten, van hun hoofd en hart; van hun eten en drinken. „Ik zeg u, dat ik van nu aan niet zal drinken van deze vrucht des wijnstoks, tot op dien dag, wanneer ik met u dezelve nieuw zal drinken in het koninkrijk mijns Vaders," (Matth. 26 : 29) spreekt Christus. Dat zijn duidelijke woorden; hierbij helpt geen vergeestelijken, noch gezochte exegese. Of dit woord is niet waar, het is een zinne- en



waardelooze manier van spreken, onwaardig liem, die spreekt: „Ik ben de waarheid", of het beteekent, dat op de nieuwe aarde, de wijnstok — natuurlijk niet zooals wij hem thans kennen, maar zooals God hem eens in 't paradijs plantte — groeien zal en druiven voortbrengen, en dat Christus onze Heerjc in een verheerlijkt lichaam, het sap dezer druiven, met ons aan het avondmaal des Lams drinken zal. Maar onze geest, vergiftigd en verlamd door ongeloof en twijfel, is te zwak om zulke heerlijke werkelijkheden der eeuwigheid te verstaan. Heep! kom ons ongeloof te hulp! En toch heeft Christus het niet bij het enkele woord en bij de belofte gelaten. Hij verscheen, hij de opgestane, uit het paradijs en at voor 't aangezicht zijner discipelen visch en honig, een verbazingwekkend feit! En Petrus zegt: „Wij, de getuigen, die van God tevoren verkoren waren, hebben met hem gegeten en gedronken, nadat hij uit de dooden opgestaan was." (Handel. 10 : 41).
Het is een der leugens van den vader der leugenen die het diepst doorgedrongen is in 't hart zijner kinderen, dat deze tegenwoordige, geketende, wegkwijnende stof, het 'eenige is, dat werkelijk bestaat. In 't hart der geloovigen echter, heeft hij deze leugen gezaaid, dat zij ook oorspronkelijk van eeuwigheid en tot in eeuwigheid een doode, geestelooze, ja zondige massa is. Het vergaat de ziel met de stof als met haar eigen lichaam. Zij kan niet zonder haar bestaan en verlangt steeds naar haar, en toch ervaart zij telkens, dat zij een last en een keten is. Van deze twee ervaringen



js de eerste de ware en eeuwige, de laatste een voorbijgaande dwaling.
De stof is een heerlijke gave Gods aan den geest ja, hij is de vorm van den geschapen geest, en dé klove tusschen den geest en deze stof, die tot hem behoort, is een gevolg van de zonde. God zal ook de stof verlossen; Hij heeft haar, evenals den geest g schapen als iets goeds, rein en eeuwig. Waren niet de boomen en de stroomen van het paradijs, de boom
steoSffer;Twen,Cle IiChamen Van Adam ei Eva ook stoffelijk? Hij heeft aan onze ziel ingeplant een ver-
angen naar de stof, naar tastbaarheid en substantie
Hij wil, zoo zegt ons Zijn woord, dit verlangen be-
digen met een lichaam der opstanding uit ware
reeele, tastbare, hemelsche stof. Zou dit heerlijke
ichaam, vol van krachten, in een wereld zonder stof
op een nieuwe aarde zonder stof, eeuwig moeten
oortbestaan? Wat een absurditeit! Wel echter over-
n heerlii^ St°f de Eardsche evenzeer
heerlijkheid en pracht, als het lichaam dergenen
versmachte^11 ^ ^ ™arin "ï
# #
Het groote kenmerk van deze nieuwe schepping is lat zij is een schepping in 't licht. Evenals de eerste egon met het machtige woord: „Er zij licht," begint de tweede met de verschijning van den hierlijk®
voorTe 7S ' d°°r ^ lichtki"deren,
voor de Zijnen een eeuwig licht, voor Zijn vijanden
uur vlammen. Nu zullen geen nachten het scheppings-
3



proces, dat eeuwig Zijn glorierijke loop voortzet, meer storen. De machten der duisternis zijn gevallen.
Wij leven hier beneden in de schaduw der aarde, die zich in de wereldruimte kegelvormig, nog iets verder dan de maan, uitstrekt, en daarom haar ook verduisteren kan. Dat is ook een symbool. A\ ij vinden derhalve, dat het vanzelf spreekt, dat wij eiken nacht in deze schaduw ondergedompeld worden. Deze onderdompeling is niet alleen een verduistering van het lichamelijk zien, maar ook van de kennis der zichtbare wereld, die wij met allerlei kunstlicht zoeken te bestrijden. Indien wij ons konden verheffen boven de schaduw der aarde, zou zouden wij zijn in een licht, dat nooit ophoudt, want in de wereldruimte is geen nacht. Slechts kleine lichaampjes die het licht niet doorlaten, de planeten en manen, werpen kleine schaduwkegels er in. Dat alles heeft groote beteekenis voor de physica des geestes. Het is onnatuurlijk, of wat op 't zelfde neerkomt, ongoddelijk, dat er lichamen zijn, stoffelijke sfeeren, die zich stellen tegen het licht, deze vreugde en dit leven van de stof en het „terugkaatsen'. Ook het feit, dat wij schaduwen werpen is een geest, oorspronkelijk lichtend en in God levend onwaardig, dat isdebooze kant van onze ikheid. Dat voelt de kunstenaar, die nooit een engel schildert, die een schaduw weipt, evenals Dante zich de zielen aan de andere zijde van het graf, ten zeerste daarover laat verwonderen, dat hij en Virgilius een schaduw hebben. \\ ie de samenhang tusschen de stoffelijke en de geestelijke wereld



erkent, dien wordt het helder, dat er in een ware en normale schepping niets kan zijn, dat zich niet volkomen laat doox-schijnen door het goddelijk licht. Hiervan vertoont ons de aardsche stof reeds een beeld wanneer het gewone leem, het donkere gesteente tot helle topaas, schitterende amathyst en smaragd worden en het licht niet meer weerkaatsen, maar er zich door laten doorschijnen en daardoor glans en schoonheid ervan ontvangen.
Hoe zou ware kennis mogelijk zijn, w&nneer de wezens donker of ondoorzichtig waren ? Dan kan zij immers, gelijk wij vroeger reeds hebben opgemerkt, slechts een oppervlakkige zijn. Dat wij, noch de lichamen, noch de geesten geheel doorschouwen, van alle wezens, van anderen en van onszelf altijd alleen ■de oppervlakte, het uitwendige zien, en erkennen, dat is sinds den zondeval de vloek van onze geheele wereldbeschouwing. En omdat de geest alleen waarlijk bezitten, liefhebben en baten kan, wat hij ook waarlijk ■erkent en doorziet, blijft ons aardsche bezitten, liefhebben en haten oppervlakkig en uiterlijk, het dringt nooit door in het hart der wezens en der dingen. Wij kennen nu als in een spiegel, die ons slechts het uitwendige beeld zonder kracht en wezenlijkheid weerkaatst ; eens zullen wij kennen, gelijk wij ook gekend zijn, eens zullen wij het heelal in God en van God uit zien, zooals Hij het ziet door en door. Daartoe is echter noodig niet slechts dat wij in het licht zijn, maar dat ook dit heelal, doordrongen van het goddelijk licht, klaar en helder zij.



Zoo leert ons de bijbel de doorzichtigheid van den geest, zoowel als die van de stof. Een lichaam, dat het licht tegenstaat, voor het licht ondoordringbaar is, is donker, verborgen en dus onbekend, het wil niet doorzien worden. Wat echter verborgen is, is volgens den bijbel gelijkluidend met boos en zich verbergend, met iets dat het licht schuwt. Alleen wat bij God verborgen is, maakt een uitzondering, want dat hult zich in een „ongenaakbaar" licht, dat alle schepselen verblindt. Christus doet zien, dat het eindpunt der ontwikkeling dit is: „Er is niets verborgen, dat niet openbaar zal worden." (Matth. 10 : 26). Deze uitspraak overgebracht op de hemelsche natuur, wijst aan: dat er op de nieuwe aarde niets zal zijn dat ondoorzichtig is, niets dat niet doorschouwd worden kan. Steeds zal het inwendige uitschijnen door het uitwendige. Zoo ziet Johannes herhaaldelijk een kristallen zee, met vuur gemengd en daar „op (niet daar „bij") de overwinnaars staan met de harpen Gods. Hij ziet het heilig Jeruzalem, „haar licht was den allerkostelijksten steen gelijk, namelijk als de steen jaspis, blinkende gelijk kristal, en de stad en de straat der stad was zuiver goud, gelijk doorluchtig glas.' (Openb. 21). Zoo ziet Daniël een bewoner des hemels, met een lichaam als een topaas.
Alle schoonheid van deze stof zou natuurlijk maar ondergeschikte waarde heoben, indien zij slechts stoffelijke schoonheid ware. Maar de bijbel weet wel wat hij ons daarmede zegt en geeft. Indien wij gelooven aan de stad met de gouden straten, dan



gelooven wij ook aan het eeuwige leven, terwijl wij wel zouden kunnen gelooven aan het eeuwige leven, terwijl wij niet geloofden aan de verschijning in stoffelijk gewaad, al zou dat geloof tamelijk waardeloos zijn, omdat het niet het ware is.
Reeds op aarde bewonderen wij in de groote, den vorm, de schoonheid en de kleur van de stof, de uitdrukking van geestelijke grootheid en schoonheid. Wij bewonderen den grooten boom, niet omdat hij zoo en zooveel kubieke meter hout bevat, maar als de belichaming van de kracht van een levensbeginsel. Wij bewonderen de bloem niet omdat haar cellen de physicalische eigenschap hebben de roode of de blauwe lichtstraal te weerkaatsen, maar omdat zij ons is een levende schoonheidsgedachte. Nog sterker bewonderen wij in den schoongevormden mensch of in het kind, de doorschijnende schoonheid der ziel en haar onschuld. Zoo maakt de bij belsche schildering van zulke heerlijke stof op ons tegelijkertijd den kraclitigen indruk, dat zij getuigt van zooveel hoogere geestelijke krachten, van een zooveel heerlijker geestelijk leven. Wij zullen niet als de kinderen enkel en alleen stom van verbazing staan voor zulke heerlijke scheppingen, voor de paarlenpoorten van de hemelsche stad, maar wij zullen in deze schepping, in deze verschijningen, hooge, geestelijke symbolen en beginselen zien, en het genot van deze eeuwige natuur, zal oneindig overtreffen alle vreugd, die de aardsche ons ooit aanbood.
Lovenal echter zal de innige verbintenis van



geest en stof in ons verheerlijkt lichaam, een nooit opdroogende bron van kracht en zaligheid voor ons zijn.
Zoo zal God eenmaal de anorganische en organische schepping verheerlijken; de sombere steen wordt een fonkelende edelsteen; de plant zal groeien en bloeien in een ongekende pracht; de witte paarden zullen ons vol blijden moed ter overwinning voeren, wij echter, evenbeelden Gods zullen ons verbazen over ons eigen lichaam, door kracht en licht doorstroomd.
„Ik hief mijne oogen op," zoo zegt de profeet, „en zag, en ziet er was een man met linnen bekleed, en zijn lendenen waren omgord met fijn goud van Ufaz. En zijn lichaam was gelijk een turkoois en zijn aangezicht gelijk de gedaante des bliksems, en zijne oogen gelijk vurige fakkelen, en zijn armen en zijn voeten gelijk de verf van gepolijst koper; en de stem zijner woorden was gelijk de stem eenei menigte." (Dan. 10 : 5, 6). Verheug u met mij, mijn broeder! Ook wij zullen eens in zulk een lichaam schitteren als de zon! „Het lichaam wordt gezaaid in verderfelijkheid; het wordt opgewekt in onverderfelijkheid; het wordt gezaaid in oneer, het wordt opgewekt in heerlijkheid; het wordt gezaaid in zwakheid, het wordt opgewekt in kracht. Een natuurlijk lichaam wordt er gezaaid, een geestelijk lichaam wordt er opgewekt. Er is een natuurlijk en er is een geestelijk lichaam. En gelijkerwijs wij het beeld des aardschen gedragen hebben, alzoo zullen wij ook het beeld des hemelschen dragen. (1 Cor. 15 : 42—44, 49).
Het gansche Evangelie toch leert van de ziel,



dat zij reeds op aarde door de kracht des Heiligen Geestes heilig en hemelsch worden moet, om ook daarboven in het reine licht zonder gebrek, zonder zonde te schitteren. Hoe heerlijk zullen al hare krachten en eigenschappen zich daar ontplooien, hoe zullen zij bloeien en rijke vruchten dragen! Hoe sterk wordt daar haar wilskracht! Wat haar op aarde machteloos maakte, was de tegenspraak, de tegenstelling met den goddelijken wil. Dat was de tragedie van het bestaan, de strijd tusschen den vrijen wil en het noodlot, dit was het noodlot dat onverbiddelijk nederwierp, dat de mensch iets anders wilde dan God. Maar nu is het vrede. De ziel wil wat God wil; haar wil is de wille Gods in haar. Nu wil zij het goede, het ware, het schoone, en omdat God het wil is ook haar wil onverbrekelijk, almachtig. Zij kan overwinnend uitroepen: „God en ik willen!" .Ja, zij kan en mag tot God spreken als Christus, haar broeder, „Vader, ik ivil dat" ... (Joh. 17 : 24). Wie, wat zou daartegen bezwaar inleggen?
Haar kennis is daar onbegrensd; zij ziet de hoogte en dringt door tot in de diepte. Zij ziet niet meer het verschijnsel en het omhulsel, de uiterlijkheid en de oppervlakte, maar zij ziet in haar goddelijk denken, den wortel van alle dingen, zij ziet in de Godheid de gedachten ontstaan, ontkiemen, groeien en met onbegrijpelijke kracht zich ontwikkelen tot boomen der eeuwigheid, tot gansche werelden, tot nieuwe scheppingen, de eene al schooner dan de andere. Zij wordt verzadigd met verbazing. „Ver-



zadiging der vreugde is bij uw aangezicht, liefelijkheden zijn in uw rechterhand eeuwiglijk!" Maar zij aanschouwt niet alleen, zij werkt mede. Sprak de Heilige Geest reeds op aarde in haar: Wij zijn medearbeiders Gods! hoe heerlijk geldt dat woord daarboven ! Zij is niet slechts het kind, dat vol bewondering het doen van den vader gadeslaat, zij is ook de zoon, die alles mede bezit, die met den Vader werkt. Welk een eere, welk een macht, met God en in de kracht der goddelijke imaginatie eeuwig mede schepper te zijn!
En evenals op aarde haar liefde de grond-kracht en oorzaak van haar leven was, zoo ook hier, zoodat zij God nu geheel met hare gansche ziel, met haar gansche hart en met al haar gedachten beminnen kan. Alles wat haar omringt, trekt haar nu niet langer van God af, zij behoeft zich nu geen geweld meer aan te doen om zich voor korten tijd tot Hem te verheffen, om kort daarop weer terug te zinken in de zelfzucht en de werelddienst, die haar ongelukkig maakt. Gods liefde doorgloeit haar, haar liemelsch lichaam ademt liefde in en uit, en de geheele nieuwe schepping om haar heen, de hemel en der hemelen en hunne bewoners, de tallooze scharen der engelen en gezaligde geesten, juichen in koor: God is liefde! Hoe liefelijk, dat daarbij haar eigene, haar persoonlijke liefde blijft bestaan! Evenals bij de eindelooze veelheid der hemelsche bloemen, waarbij toch geen enkele aan de andere gelijk is, zoo biedt ook iedere ziel aan den Vader, haar eigen schoonheid en haar eigen geur aan. Onze God toch is zoo groot, dat een



iegenlijk ^n Zijn schepselen Hem liefhebben mag op zijn eigen wijze. Welk een liefde der schepping zal hem daar tegenstroomen, om door Hem verrijkt te worden door nog grootere goddelijke liefde, een liefde, die zich met iedere ziel afzonderlijk in verband stelt!
^ at zal het doel zijn van ons bestaan in de nieuwe schepping, in die persoonlijkheid, die naar lichaam, ziel en geest volkomen zal zijn? Juist hetzelfde, als dat, waartoe God Adam eenmaal schiep. Zaligheid, volkomen genot en een grootsche arbeid. Wij zullen een wereld, door dezen God zelf door Hem van vloek en dood verlost, altijd nader moeten brengen tot Hem, en dat doende zullen wij zelf met Hem in altijd inniger gemeenschap treden. Hieruit zal van zelf geboren worden een eeuwig lofzingen en prijzen van dien Schepper, die een heelal uitdacht en schiep, zoo heerlijk, zoo doeltreffend, zoo volkomen.
Heere, verwek zelf in ons het verlangen naar de eeuwigheid!
* *
*
Het majestueuze woord, waarmee de bijbel begint: „In den beginne schiep God hemel en aarde," zal wederom voor het einde dezer schepping groote beteekenis kiijgen. Alles keert in den eeuwigen kringloop der dingen tot zijn oorsprong weder. Ook dit is een teeken van het naderend einde, dat het woord omtrent het begin hoe langer zoo meer geloochend wordt. Hoeveel ruwe goddeloosheid zich ook openbaarde in de Middeleeuw en, toch stond de waarheid nog vast van het woord: „God lieeft de wereld geschapen." Godloochenaars



en godslasteraars werden als een pest in de maatschappij, met dikwijls gruwelijke straffen getuchtigd. Sinds honderd jaren is dat anders geworden, de onbeschaamde godloochenaars en godslasteraars bekleeden een eereplaats in onze kringen, in onze wetenschap, in onze kunst en litteratuur. Het grove materialisme van een Moleschott, een Büchner, een Haeckel e. a.; de wijsbegeerte van een Schopenhauer, Hartmann, Nietzsche, de wetenschap van vele Darwinisten, de wereldbeschouwing van het socialisme, het Nieuw-Boedhisme van de zoogenoemde theosophen, stemmen alle daarin met elkander overeen: God heeft de wereld niet geschapen; daar is geen almachtige God, schepper des hemels en der aarde! Velen van hen zijn er zich zeker niet van bewust, dat zij daarmeê gezonken zijn tot op den diepsten bodem van den val. Want is er dieper val denkbaar, dan den Schepper uit te werpen uit Zijn eigen schepping? Staat er niet geschreven: Ook de duivelen gelooven dat God, een eenig God is en zij sidderen? God roept deze menschheid, die Hem toebehoort maar zich meer en meer van Hem afkeert, bijna weemoedig toe: „Ben Ik dan een Vader, waar is mijne eere? Ben Ik een Heer, waar is mijne vreeze?" (Mal. 1:6). Als laatste poging om zijn kinderen, die zich hoe langer hoe verder van Hem verwijderen, terug te roepen, ziet de profeet der laatste dingen een engel door den hemel vliegen, die „het eeuwige Evangelie heeft." Hij moest het verkondigen aan hen, die op de aarde wonen, aan alle natie en geslacht, taal en volk, terwijl hij met



luider stem aldus spreekt: Vreest God en geeft Hem heerlijkheid, want de ure Zijns oordeels is gekomen; en aanbidt Hem, die den hemel en de aarde, en de zee en de fonteinen der wateren gemaakt heeft. (Openb. 14 : 6, 7). Hier trekt God zich, om zoo te zeggen, terug in zijn rechtmatig eigendom, en Hij eischt van hen, die op de aarde wonen, het allerminste, wat Hij eisclien kan, zonder te kort te doen aan Zijn eeuwige rechten en aan Zijn majesteit. Indien gij dan aan Mijn wetten, Mijn woord geen geloof meer wilt schenken, indien gij Mijn zoon niet erkennen wilt als de eeniggeborene indien gij uwe groote schuld loochenen wilt, erkent dan toch tenminste dit eene: „In den beginne schiep God hemel en aarde." Dan is de laatste band tusschen ons nog niet verscheurd ; nog kan Ik een wereld en haar schepselen redden, die erkennen dat Ik ze geschapen heb. Indien gij echter niet wilt buigen onder dit Mijn goddelijk ultimatum, dan kan Ik u niet meer helpen. Dan maak ik de banden los, dan ontketen ik de krachten des hemels. (Matth. 24 : 20—31; Luk. 21 : 25, 28) en laat u en Mijn schepping ten prooi aan de gerechtvaardigde uitbarsting der natuurkrachten. Deze uwe goden zullen u verteren. „Want", zoo zegt de Heere der heirscharen, „Nog eens, een weinig tijds zal het zijn: en Ik zal de hemelen en de aarde, en de zee en het drooge doen beven." Voor zulke woorden van den Schepper verstomt het schepsel.
Dat is het verschrikkelijke, het ontzettende, wat alle profeten aanschouwd hebben op den achtersten achtergrond der wereldgeschiedenis. Hoort hoe een



Habakuk uitroept: „Heere! als ik Uwe rede gehoord heb, heb ik gevreesd, in den toorn gedenk des ontfermens! Hij stond, en mat het land, Hij zag toe, en maakte de Heidenen los, en de gedurige bergen zijn verstrooid geworden ; de heuvelen der eeuwigheid hebben zich geborgen. De zon en de maan stonden stil in hare woning; met het licht gingen uwe pijlen daarhenen, met glans uw bliksemende spies. Met gramschap tradt Gij door het land, met toorn dorschtet Gij de Heidenen. Gij doorwonddet het hoofd van liet huis des goddeloozen. Als ik het hoorde zoo werd mijn buik beroerd; voor de stem hebben mijne lippen gebeefd; verrotting kwam in mijn gebeenten en ik werd beroerd in mijne plaats; zekerlijk ik zal rusten ten dage der benauwdheid." (Hab. 3). Maar „in het laatste der dagen zullen spotters komen, die naar hunne eigene begeerlijkheden zullen wandelen en zeggen: Waar is de belofte zijner toekomst? want van dien dag dat de vaders ontslapen zijn, blijven alle dingen alzoo gelijk van het begin der schepping." (2 Petr. 3 : 3 en 4). Zulke menschen letten er niet op, weten niet, dat Gods woord altijd vervuld is. Waar is een boek, dat zoo vol is van de bewijzen Zijner waarheid als de bijbel? „Waar is een God als Ik, spreekt Jehovah, die toekomende dingen verkondig en ook doe komen?" Is niet de belofte aan Abraham vervuld geworden in Christus? Heeft Mozes niet 2000 jaren vooraf den Joden voorspeld, dat zij na een verschrikkelijke belegering hunner vaste steden, waarbij de vrouwen hun kinderen"eten zouden,



als slaven op schepen naar Egypte teruggevoerd zouden worden en op de slavenmarkt geworpen, waar niemand hen zou willen koopen ? Is dat niet letterlijk vervuld? Babyion, de schoonste stad der wereld, waarbij Berlijn, Parijs, Londen maar armzalig zijn, zou met haar paleizen en tempels tot een puinhoop worden, waarin leeuwen en jakhalzen woonden en waar de Arabier zijn tent niet zou willen opslaan, en het geheele land, toenmaals zoo vruchtbaar en zoo rijk bevolkt, zou worden tot een woestenij. Dat alles werd haar verkondigd toen zij stond op 't toppunt harer macht. En nu verheft zich op een kale vlakte de groote puinhoop Birs-Nimrod; leeuwen en jakhalzen huizen er en geen Arabier durft er zijn tent opslaan. Desgelijks met Nineve; en met Tyrus, dat „een rots zou worden in de zee, waar de arme visschers hunne netten droogen." En het volk Israël is „verstrooid onder alle volkeren, zonder koning, zonder tempel, veracht en vol vreeze en toch verdwijnt het niet," want Jehovah houdt Zijn hand er over uitgebreid. Is Christus niet, naar de profetie, in Bethlehem uit een maagd geboren? Hebben zij niet zijn handen en voeten doornageld, hem gedrenkt met edik en gal, over zijn kleederen het lot geworpen en is hij niet bij de rijken in zijnen dood geweest? „O, gij onverstandigen en tragen van hart om te gelooven alles wat de profeten gesproken hebben!" (Luk. 24 : 25).
Desgelijks nu zal letterlijk dat alles vervuld worden, wat de Heeiy gesproken heeft. Die Israël verstrooid heeft, zal het ook weer bijeenverzamelen. Deze ver-



vulling met groote kracht en een uitgestrekten arm zal te schande maken niet alleen de spotters, maar ook de gezochte en gekunstelde uitleggingen zonder pit en zonder kracht, van zoovele zwak- en kleingeloovigen. „Toen antwoordde mij de Heere: Want het gezicht zal nog tot een bestemden tijd zijn, dan zal Hij het op het einde voortbrengen, zoo Hij vertoeft, verbeidt Hem, want Hij zal gewisselijk komen, Hij zal niet achterblijven. (Hab. 2 : 2 en 3).
Ook de verwachtingen van hen, die van de evangelisatie en zending een eindelijke cristianiseering der menschheid verwachten, zullen door de laatste dingen beschaamd worden. Ja! „het Evangelie moet aan alle volkeren gepredikt worden," maar niet tot bekeering van alle maar tot een oordeel over hen. De resultaten der zending houden bij lange na niet gelijken tred met de snelle vermeerdering der bevolking op aarde. Laten er door Gods genade duizende zich bekeeren, dan worden daartegenover millioenen ongeloovigen geboren. De getalsterkte van het kleine kuddeke geloovigen tegenover de massa der ongeloovigen , wordt met elk tiental jaren geringer. Al arbeiden cok moedige en trouwe knechten Gods, dikwijls met opoffering van hun leven, aan de dammen en dijken, en al trachten zij ook enkele eilandjes en inhammen te verdedigen tegen den wassenden vloed, toch verzinkt de menschheid steeds dieper in de zee van heidendom en ongeloof. Hebben wij daardoor nu vrijheid af te laten van onzen plicht om het Evangelie te verkondigen? Neen! Of de wereld



zich bekeert of niet, of duizend zielen de prediking geloovig aanvaarden of een of heelenaal geen, wij gaan voort. De knecht Gods arbeidt voor zijn Heei\&hij vraagt niet naar gevolg en resultaat. De profetie verkondigt niet een heerlijk welslagen van onzen arbeid, maar het in puin vallen der Christenheid, in de groote verdrukking door de helsche macht van den mensch der zonde, van den antichrist die de volkeren verleidt. „En hij hief zijn rechter- en linkerhand op naar den hemel en zwoer bij Dien, die eeuwig leeft .... wanneer hij zal voleind hebben te verstrooien de hand des heiligen volks, dan zullen al deze dingen voleind worden! (Dan. 12 : 7). Christus zegt: „Meent gij, dat de Zoon des menschen geloof zal vinden op aarde ? En gelijk de dagen, van Noach waren, alzoo zal ook zijn de toekomst van dm Zoon des mensclien. Want gelijk zij waren in de dagen voor den zondvloed, etende en drinkende, trouwende en ten huwelijk uitgevende, tot den dag toe, in welken Noach in de ark ging, en bekenden het niet, totdat de zondvloelc hvam, en hen allen wegnam; alzoo zal ook zijn de toekomst van den Zoon des menschen(Matth. 24 : 37, 38, 39).
Eerst de „nieuwe" aarde zal vol van de kennis des Heeren zijn gelijk de wateren den bodem der zee bedekken. Het rijk Gods op aarde komt slechts door het vernietigende oordeel van des menschen Zoon in Zijn toekomst. Maar de menschen gelooven het niet!
Wij betreuren hunne blindheid en heffen onze hoofden op, want onze verlossing is nabij. Wij verlangen naar de vervulling der machtige belofte: „Zie, ik



maak alle dingen nieuw" en naar de nieuwe en eeuwige schepping, „waar geen dood meer zijn zal, noch rouw, nog gekrijt, want het eerste is voorbij gegaan."
De Schepper zal eenmaal de groote, majestueuze gedachte in de schepping belichaamd, verwerkelijken; Hij is niet te zwak, dat Hij het niet zou kunnen. „Hij is niet een mensch, dat Hem iets berouwen zou" In Hem is alles trouw en waarheid, macht en kracht. Dan zet zijn scheppingswerk, slechts een seconde tegengehouden door Satans val en de zonde der menschen, zijn overwinnenden loop voort, door de eeuwigheid der eeuwigheden. Altijd nieuwe, altijd hoogere scheppingen ontstaan, Hem ter eere. Altijd grooter wordt het getal dergenen, die Hem prijzen.
„Alle schepsel, dat in den hemel is, en op de aarde en onder de aarde, en die in de zee zijn, en alles wat in dezelve is, hoorde ik zeggen: Hem, die op den troon zit, en het Lam, zij de dankzegging, en de eer, en de heerlijkheid, en de kracht in alle eeuwigheid! (Openb. 5:13.)
Hoe heerlijk zal dan het lied der schepping weerklinken door het heelal. Aangeheven door de ouderlingen voor den troon Gods, herhaald door de ongetelde schare der engelen, medegezongen door millioenen gezaligden op de gouden harpen, begeleid door de zeven donderslagen Gods wordt het één machtig lofaccoord: „Gij, HeereI zijt waardig te
ontvangen, de heerlijkheid en de eer, en de
kracht; want Gij hebt alle dingen geschapen, en door Uwen wil zijn zij, en zijn zij geschai>ex. (Openb. 4 : 11).



































F. BET T EX.
Het Lied der Schepping.
(De hemelen vertellen Gods eer en het uitspansel verkondigt Zijner Handen werk.) (Ps. 19 : 2.)
Uit het Duitsch door J. W. BERKELBACH VAN DER SPRENKEL,
Predikant te Gouda.
Met een woord vooraf van Dr. J. Th. DE VISSER,
Predikant te Amsterdam.
ROTTERDAM - WENK & BIRKHOFF. J 901.



WOORD VOORAF
Dit boek, waarin, omdat het onderwerp dit medebrengt, veel voorkomt uit vroegere werken, zij liet ook in een ander verband, is geschreven voor hen, die nog in eenvoudige, eerbiedige aanbidding het uitspreken: „Ik geloof in God den Vader, den Almachtige, Schepper des Hemels en der aarde." Voor de tuijzen en verstandigen dezer wereld, die het beter weten en uit de hoogte spreken van „Hebreeuwsche mythen" en opvattingen der menschlieid in haar kindsheid, is het niet. Laten die het terzijde leggen, want mijn doel is niet hen te overtuigen. Zij hebben Mozes en de profeten, dat ze hen liooren; indien zij hen niet liooren, zoo zullen zij ook, al ware liet. dat er iemand uit de dooden opstond, zich niet laten gezeggen. Maar zij gelooven Mozes en de profeten niet.
U echter, die met mij aan de oude schepping gelooft en op de nieuwe hoopt, bied ik deze beschomving aan over de werken van den grooten Schepper, onzen God en Vader. Hij kan ook het kleine en onvolkomene als middel gebruiken tot een gezonde opwekking.
Nog één opmerking. Ik heb mij, waar het bepaald op een woordelijke vertaling van den tekst aankwam, van de Elberfelder bijbelvertaling, die zeer getrouw is, bediend.
Stuttgart, Oct. 1900.
F. BETTEX.



Inleidend Woord.
Mijn vriend J. W. Berkelbach van den Sprenkel achtte liet gewenscht, Bettex'; „Das Lied der Schöpfung" onder het bereik van meerdere landgenooten te brengen. Daarom vertaalde hij het in liet Hollandsch. Ik vind zijn arbeid even goed als zijn doel schoon. Want de lectuur van zulk een boek ontlokt aan het hart weer eens een krachtig „Eere zij God" en stemt den toon van ons leven hooger. Ten minste, zoo ging het mij. Soms hoorde ik wel meer den dichter dan den man van wetenschap, wanneer de schrijver mij medesleepte door zijne verbijsterende paralellen tusschen de geestelijke en de stoffelijke wereld, zijne vermetele grepen in de mysteriën der oer-aarde, zijne wondervolle tochten naar de hoogte der bergen en de diepte der zeeën, om mij te overtuigen van de waarheid: dat alles is van God. Maar telkens als ik het boek ter zijde legde, vragend, twijfelmoedig, soms zelfs ietwat wrevelig om den beslisten toon, waarop over dubia als over werkelijkheid wordt gesproken, gevoelde ik mij toch geestelijk verkwikt, ja geneigd „het Lied der Schepping" mede te zingen. Na die ervaring b eveel ik dit boek zéér ter lezing aan. Ik lieb er veel uit geleerd, 't Was mij soms als ademde ik in een geheel nieuwe wereld. Mijn geloof in den Schepper aller dingen is er vaster door geworden. De aarde lijkt mij een grooter wonder en sterker dan ooit besef ik, dat de verklaring daarvan schuilt in het majestueuse Bijbelwoord: „Bereschith bara Eloliim . In den beginne schiep God.
J. Th. DE VISSER.



INHOUD.
Bladz.
Hoofdstuk I. Het Begin 1
„ II. De Aarde 47
„ III. Het licht 86
„ IV. De lucht 124
„ V. Land en water 159
„ VI. De planten 202
„ VII. Zon, maan en sterren 258
„ VIII. Zee- en landdieren 29G
„ IX. De mensch 335
„ X. De val ... 395
„ XI. De schuld en het klaaglied der schepping 437
„ XII. Het oordeel en de nieuwe schepping. 482



BEOORDEELINGEN.
De Deutsche Evangelische Kirchenzeitung zegt van „Natuurstudie en Christendom":
In 5 groote hoofdstukken biedt ons de vervaardiger zijn geleerde, diepe, christelijke gedachten aan. Zelden hebben wij een boek ontmoet, waarvan wij de uiteenzettingen met zulk een levendige opmerkzaamheid volgden als van dit boek. Het bleef boeien tot het einde. De schrijver, een man, staande op den bodem der schrift, maar ook volkomen op de hoogte van iedere wetenschappelijke meening en ieder feit, onderzoekt de nu heerschende wereldbeschouwing en vindt haar onbevredigend, voor zoover zij niet op christelijken bodem wast. Hij toont aan, dat beschaving, wetenschap, natuuronderzoek op zichzelf heerlijke dingen zijn, die een christen niet mag verachten. Wat hij daarbij tot de geloovigen zegt over hunne onverschilligheid omtrent het tegenwoordig onderzoek der natuur, is kostelijk. Hij toont echter aan, dat alle gebied van de natuurwetenschap, tot een juiste behandeling het geloof aan een levenden God dringend eischt. De gedachtengang van den schrijver lokt tot lezen en bestudeeren; zijn taal is schoon en vol geest.
HetEv. Gemeindenblatt für das Herzogthwm Braunschweig zegt.
Wij hebben in den laatsten tijd zelden een boek ontmoet, dat wij met zooveel belangstelling hebben gelezen



als het bovengenoemde. Het leidt ons tusschen de wonderen der schepping door, in een taal vol denkbeelden en vol beelden, het gaat diep in de dingen in, toch blijft het verstaanbaar; het staat stil, vol bewondering voor de openbaringen Gods in de natuur, en tegelijk vol eerbied voor de openbaringen Gods in Zijn woord. Zelfs al is men het niet altijd met den schrijver eens, toch voelt men zich aangetrokken door zijn warme geestdrift, en belijdt gaarne met hem zijn kinderlijk eenvoudig geloof.
Het Litteratur-Bericht für Theologie, uitgegeven door Dr. Wilh. Rothmann, Schönebeck a/d E., zegt
het volgende:
Spoedig zal zich dit boek een plaats in de eerste rei van de bibliotheek van alle ontwikkelden veroverd hebben. Schoorvoetend legden deze zich neer bij de grenzenlooze hooshartigheid, waarmede de moderne natuurwetenschap neerziet op het christelijk geloof. Hoezeer ook het hart bleef uitzien, naar een christelijke natuurbeschouwing, men vreesde toch aan haar eenigen invloed te gunnen. Daar treedt Bettex, die zich sints jaren met de natuur en de nieuwere litteratuur op natuur-wetenschappelijk gebied heen beziggehouden, op als verdediger van de christelijke beschouwing. En ziet, voor hem stort dogma na dogma van de moderne natuur-wetenschap ineen. In het 5 e hoofdstuk van zijn boek bestrijdt hij het materialisme en overwint het, in het 4de toont hij de onwetenschappelijkheid der zoogenaamde wetenschap tegenover de wijsbegeerte van het geloot aan Terwijl hij in het lste hoofdstuk de dwaasheid in het licht stelt, vooruitgang in het leven der schepselen aan te nemen, stelt hij in het 2de de overschatting der nieuw ontdekte
natuurkracht op de kaak. Het merkwaardigste hoofdstuk
is echter het 3de. Hierin verdedigt hij de machtige betee kenis van het christelijk natuuronderzoek. Dat sleept mede. Met klimmende bewondering volgen wij den schrijver, zoowel wanneer hij de toekomstige orde der dingen schildert als wanneer hij de moderne critiek parodieerend bewijst dat Prins Bismark een mythisch persoon is. W ij nemen dankbaar afscheid van hem, en zien verlangend uit naar



•de vervulling van zijn belofte ons te geven een uiteenzetting van de natuur des levenden Gods.
Het Litteraturblatt der Deutschen Lehrerzeitung sclirijft:
Een heerlijk boek vol ideale gedachten! Een warme ademtocht van' persoonlijke vroomheid en eerbied voor het woord Gods gaat er door heen. Een boek, dat degelijkheid van onderzoek paart aan sierlijkheid, levendigheid en Duidelijkheid van voorstelling; een boek, waardoor naast diepen ernst en heiligen ijver, voor wat den christen het hoogste is een stroom van frisschen humor, pakkende scherts en fijne ironie levendig gaat. Een boek, i. e. w. dat men van het begin tot het einde lezen moet, omdat het op elke bladzijde den geest in beslag neemt en nooit verveelt. Wat ons de schrijver hier in vijf hoofdstukken aanbiedt, getuigt van zijn buitengewone belezenheid op ieder gebied, dat hier wordt betreden, en van een zeldzame gave tot helder, begrijpelijk, eenvoudig, overtuigend uiteenzetten, zelfs van de moeielijkste probleemen der wetenschap. De in het 3'e hootdstuk ontwikkelde, machtige uiteenzettingen schenen ons overtuigend en vernietigend voor de aanmatigingen van een materialistische wetenschap, die altijd trotscher optreedt en toch innerlijk zoo dor en zoo vol tegenstrijdigheden is. De getuigenissen die hij in de beide laatste hoofdstukken opsomt, zoowel uit den mond harer eigen apostelen, alsi uit dien van geleerden van naain, die niet staan aan hun zijde, schijnen ons afdoend. Die „Natuurstudie en Christendom" met opmerkzaamheid en zonder vooringenomenheid bestudeert, zal een diepen indruk ontvangen van de heerlijkheid en de waarheid van het christendom.
De Reformierte Blcitter oordeelen:
Een boek, dat ons waarlijk boeit, en door zijn inhoud vol geest bijzonder goed bevalt. De schrijver beschikt over een verbazingwekkende belezenheid, groote diepte van geest, en een duidelijke wijze van voorstellen. Hij kan zeker zijn van den dank van alle waarlijk beschaafde kringen.



F. Rosegger schrijft in Heimgarten:
Dit merkwaardige boek stelt zich niets minder voor dan het christendom en wel het dogmatische — in overeenstemming te brengen met de moderne natuurwetenschap.
Misschien stelt de lezer zich nu wel voor, dat wij te doen hebben met een zelotisch dogmatisch werk. Is dat het geval, dan bezweer ik hem, dat hij het leze, opdat hij tot zijn blijdschap overtuigd worde, dat hij zich heeft vergist. Een opgeruimde, levenslustige geest, die den hemel tegenjuicht, ontmoet ons hier. Zijn bekendheid met alle takken van wetenschap is bewonderenswaardig; nog meer bewondering wekt echter de manier, waarop hij gewichtige en moeilijke problemen der wetenschap behandelt, zóó eenvoudig, met zooveel humor, met zulk eenen vriendelijke vroolijkheid, dat ook voor eiken leek het lezen genot is.
Bij den stroom van godsdienstig-wijsgeerige geschriften, zoo verward en zoo in verwarring brengend, acht ik het voor mij zelf een geluk, dat mij dit boek van F. Bettex, „Natuurstudie en Christendom'', in handen is gekomen. Het was mij tot licht en verkwikking tegelijk.
Over „Natuur en Wet" is het oordeel niet minder gunstig.
De Evangelische kircliliche Anzeiger (uitgeg. door Hülle) schrijft:
In keurige taal, met groote warmte, met diep godsdienstige en natuurkundige kennis, wordt ons in groote trekken een overzicht aangeboden over de schepping in haar geheel. De schrijver staat op den bodem van het christendom en stelt zich ten doel, uit de natuur, zooals zij door God geschapen is, de wetten voor het menschelijke aardsche leven op te sporen ; hij tracht evenzeer te bewijzen, dat deze in kiem reeds de wetten bevat, naar welke ons



leven eenmaal in de eeuwigheid gevormd zal worden. Het boek moet dringend aanbevolen worden als een lectuur, die vol geest is, veel genot geeft, tot verder nadenken prikkelt en in de hoogste mate leerzaam is.
Van Hodenberg, minister van eeredienst a. D., spreekt met geestdrift over dit boek in de Kirche der Xukunft.
Het is een Apologie, zooals wij er sinds Pascal geen hebben gehad. De apologetische geschriften toch van onze eeuw (Naville, Luthardt, Zetschwitz e. a.) waren niet anders dan een voortborduren op de denkbeelden van Pascal. Bettex echter maakt gebruik van de geheele natuurwetenschap, eerst in onzen tijd beoefend, en paart daaraan een veelsoortigheid van beelden, en een rijke levenservaring. Hij teekent daarmede de wetten der schepping in de natuur en in het menschelijk organisme. Zijn boek is een nieuwe wetsprediking, voornamelijk voor de predikanten en theologen.
In de Allgem. Konservat. Monatschrift heet het:
De schrijver, dien een deel van onze lezers reeds kennen uit zijn vroegere werk: „Natuurstudie en Christendom", heeft in dit boek een vervolg daarop gegeven. Gelijk in laatstgenoemd werk de „evolutie" de „ontwikkeling" van het christelijk standpunt uit bezien wordt, zoo geschiedt zulks in dit werk met de „emancipatie", het streven naar vrijheid van onzen tijd. „De natuur is de wet, de geheele natuur is niets anders dan het naar buiten zich openbaren van inwonende wetten." Men zou kunnen zeggen: Natura in lege letat, lex in natura patet. Deze wetten zijn echter op hun beurt niet dan de gedachten Gods in betrekking tot Zijn schepping, en deze eeuwige Godsgedachten dragen niet alleen in zich de norm voor de aardsche, maar ook den kiem voor de eeuwige wet des levens.
Het Evangelische Wochenblatt von Zürich schrijft:
Wij hebben een boek voor ons, dat met het christendom ernst wil maken, ook op een gebied, dat men anders



gewoonlijk links laat liggen. Het is, ik weet geen betere uitdrukking: een physica sacra grootsch van opvatting.
In de Leipziger Zeitung (Wissenscliaftl. Beilage) leest men:
De schrijver heeft de moeielijke maar schoone taak aanvaard, tegenover de moderne machtspreuken der materialistische natuurphilosophie de overoude, heilige begrippen van het woord Gods te stellen. Hij plaatst daarmede tegelijkertijd de christelijke wereldbeschouwing tegenover de heidensche, die thans meer en meer om zich heen grijpt. Zijn christelijke beschouwing kent geen beperking door een of ander resultaat van onderzoek, dat een bepalenden invloed op haar zou kunnen uitoefenen; er is geen spoor van een concessie, zooals de nieuwere apologetiek op dit of dat gebied nog wel eens pleegt te doen. Hij staat even onverbiddelijk tegenover wat men moderne theologie noemt, zoowel waar het op historische critiek aankomt, als waar de christelijke waarheid haar begrippen verzwakt ziet om haar pasklaar te maken voor het moderne denken, als tegenover de materialistische strooniing die alles ontkent, Er is werkelijk iets overweldigends in de wijze waarop Bettex dezen tijd zijn machtig èf — of in het aangezicht slingert, terwijl hij daarbij een minimum respect toont voor beroemde onderzoekers en theologische faculteiten, waarvoor heel de wereld zich anders buigt. Hij is toegerust met een verbazingwekkende kennis op alle gebied, waaraan de nieuwe natuurphilosophie haar stof ontleent. Hier kunnen de vakgeleerden nu eens niet uit de hoogte neerzien op den vromen dweeper, die eigenlijk de dingen, waarover ^ het gaat, niet verstaat. Geen tegenpartij zal den schrijver voor de voeten kunnen werpen, dat hij niet met grondige kennis en een scherp oordeel het gebied doorkruist heeft waar de strijd gestreden wordt. Hij gaat hen na op al hun wegen en begeleidt hen ver genoeg in de diepte hunner onderzoekingen. Op het punt echter waar zij ót erkennen : wij weten niet, of voorwaarts gaan met de meest gewaagde speculaties het niet tegemoet, keert hij zich om en wijst hen er op dat de houdbare resultaten van hun



nadenken louter. . . bijbelsche waarheid zijn. Zoo deed Bettex in zijn eerste werk: „Natuurstudie en Christendom", zoo doet hij opnieuw in dit tweede: „Symboliek der schepping en eeuwige Natuur."
In de Leipziger neuesten Nachrichten:
Het is een groot genot zich in dit wonderbare boek te verdiepen.
Het Letterkundig bijblad van de Deutsche evangelisch en Kirchenzeitung zegt over dit boek:
De boeken van dezen schrijver hebben terecht de opmerkzaamheid gaande gemaakt van de christelijke wereld, zij hebben iets eigenaardig aangrijpends. Zijn eerste werk wees op de onmacht van het materialisme, de grenzen der wetenschap en den waren vooruitgang, die alleen in God mogelijk is. Het tweede bepaalde de aandacht bij enkele goddelijke wetten die in de menschheid werken en bij de schrikkelijke gevolgen der wetsovertreding. Dit derde houdt zich bezig met het heelal, dat achter zijn voorbijgaande verschijning een onvergankelijke, hemelsche natuur openbaart. Door een ongemeene natuurkennis en een geestrijke opvatting der dingen, onderscheidt de schrijver zich. Men kan hem niet altijd volgen in zijn redeneeringen, maar men leest hem met genoegen en leert van hem.
Prelaat Weitbrecht schrijft eindelijk in De Christenbote:
Met diepen blik en kundige hand doet de schrijver in dit boek uit de zichtbare schepping de godsgedachten, die in haar opgesloten liggen, te voorschijn treden. Zelfs al kan men hem niet altijd volgen in zijn stouten gedachtengang vol phantasie, toch geniet men dankbaar van de volheid van geest, en het krachtige, bijbelsche realisme, dat uit dit boek spreekt.



Wat dunkt U van den Christus?
Daheim zegt van dit eerste grootere werk van Bettex :
Men moet dit werkje niet verwarren met de tallooze kerkelijke strijdschriften die heden ten dage het licht zien. Met voorbijgang van alle strijdvragen van den dag gaat het veeleer direct op de vraag op het titelblad vermeld, in. Het beantwoordt deze hoofd- en grondvraag van alle tijden op eene wijze, die den lezer boeit en niet loslaat van de eerste tot de laatste bladzijde.
Het Letterkundig bijblad van liet homiletische tijdschrift Dient elkander schrijft:
Het boek vertoont zich in het gewaad van de geschriften van Henri Drummond; het doet vaak door zijn aantrekkelijke warmte daaraan denken. Het onderscheidt er zich van doordien het voor een dogmatisch oordeel niet terugschrikt, maar dat veeleer uitspreekt en tracht te bewijzen. Zoo zet het de geheele leer van de persoon en het werk van Christus uiteen op zulk een overtuigende wijze en eindigt met een blik op den eenig volkomene onder de menschenkinderen, zoodat onwillekeurig de handen zich vouwen en de mond het moet uitspreken:
„Kom, Heere Jezus!"
Bettex heeft zich door zijne geestvolle boeken zelf bij het Christelijk publiek ingeleid. Hij had geen hulp daartoe noodig. Daarom wil ik ook slechts het verschijnen van het genoemde boek bekend maken. Het is vol groote poezie in strenge aansluiting aan de H. Schrift.
Bremer Kerkbode van Ds. O. Funke.
Uit de pen van F. Bettex is bij den Uitgever J. F. Steinkof te Stuttgart zooeven een boek verschenen in het welk de door zijne vroegere werken genoegzaam alom bekende schrijver wederom de zichtbare en tijdelijke wereld



in het licht der onzichtbare en eeuwige waarheid te aanschouwen geeft. Het lied der Schepping „Natuurwetenschappelijke verhouding", het diepe der theosophie, levendige fantaisie en streng bijbelgeloof vereenigen zich hier tot een geheel eigenaardige, profetische natuurbeschouwing, welke ook diegenen pakt en inneemt, die den schrijver in de stoute vlucht van zijn denken en zien niet altijd kunnen volgen.
Christenbode van G. Weitbrest.
Heerlijk schoon is het „fijn en levendig Natuurgevoel" of de „Sympathie met de Natuur".
Herrnhout, 3 Nov. 1900.
Geestvol, rijk aan gedachten, een vurige, pakkende lofzang van de grootte van God in de Natuur. Het is een vreugde voor het hart, zulk een bijbelvasten en geloovigen Natuuronderzoeker te hooren.
Evang. Kerkbode v. d. Palz. Nov. 1900.
Met den eenvoud, kracht en plastiek der samenstelling, de bekoorlijkheid en frischheid, ja zelfs met den jubelenden geestdrift voor het gekozen onderwerp, welke wij reeds meermalen aan de werken des schrijvers bewonderd hebben, trekt Bettex zijne lezers zoo innig sterk aan en boeit hen door zijne heerlijke lectuur. Hij verheft zich boven den rook en damp der tegenstrijdige menschenmeeningen tot een trotsche hoogte, tot in den reinen Aether des Hemels, om de menschheid van zijn verheven troon in den verlichtenden zonneschijn der goddelijke openbaring het bovennatuurlijke gebied der schepping te toonen, waarvan nog heden geschreven staat: „En zie daar, het was zeer goed!" De dichter Peter Eosseger heeft den schrijver na het genot van een zijner vroegere werken zijn gevoel in de volgende bewoordingen uitgesproken: „Ik dank U, dat gij mij dezen dag tot zulk een hemelsche hebt gemaakt.
K.



Het boek is van aangrijpende schoonheid naar inhoud en taal en getuigt tevens van de grootsche belezenheid des schrijvers. Het te lezen is werkelijke opbouwing. Het verheft ons hoog boven het alledaagsche leven en leert ons goddelijk denken.
Bïïrlin.
Het boek geeft den denkenden lezer een diepe verkwikking en opbouwing; als van af een hooger troon overziet hij verre deze geweldige schepping als hij aanheft met de woorden: In den beginne schiep God hemel en aarde, en wanneer hij eindigt met den nieuwen hemel en de nieuwe aarde, zooals de heilige Johannes ze aanschouwde.
Nieuwe Preusische Courant.
30 Nov. 1900.



HET LIED DER SCHEPPING.











F. BETTEX.



Hoofdstuk I.
Het Begin. BERESCHITH BARA ELOHIM.
GrEN. I : 1.
In den beginne schiep God den hemel en de aarde.
Zoo staat er! Een woord, dat heenklinkt door de gansche geschiedenis der menschheid. Hoor, wat de volkeren zingen sinds duizende jaren; vraag hun wat de hoeksteen en het fundament hunner wereldbeschouwing, wat de kern van hun mythologiën en* godsdienststelsels is, en van pool tot pool in de oude en de nieuwe wereld klinkt u één antwoord tegen: „In den beginne schiep God den hemel en de aarde." Wel hebben zij dikwijls, ofschoon zij God kenden, Hem als God niet verheerlijkt, maar zich naar de begeerten hunner harten, andere goden en halfgoden aangenomen, die dichter bij hen stonden en hen meer aantrokken dan de verhevene, ongenaakbare Godheid.
Toch erkenden hun wijzen die Godheid steeds en hunne priesters leerden van haar.
Zoo vinden wij bij de Grieken en de Romeinen den Demiurgos, die vóór .Jupiter en zijn vader Saturnus bestond; en bij de Egyptenaren „Atoum" „den onge-



naakbare" ook „Ptah" genoemd, „den Vader van de Vaderen der Goden, den schepper van alle wezens". Zoo kenden de Skandinaviërs den Alvader „Bura" den Voortbrenger, van wien de Asen afstammen. „En Odin", zoo spraken zij, „is de zoon zijns zoons". Menig geleerde, die zelf geen God kent, en van Zijn leidingen met de menschheid niets weet, die dikwerf de taal en de denkwijze dezer volken slechts ten halve kent, beweert dat zij zich langzamerhand van volkomen onwetendheid tot personifieering en aanbidding der natuurkrachten verheven hebben. Waarlijk zoo is het niet. Grondig onderzoek toont aan, dat de mytologiën en de godsdienststelsels dezer volken, de overblijfselen zijn van een overlevering, die zij allen met elkander gemeen hebben, evenals hun oorsprong uit één menschenpaar.
Het is de overlevering, die Noach en zijn zonen aan de menschheid, na den zondvloed medegaven. Bij de meer begaafde en meer beteekenende volken heeft zij zich reiner en zuiverder gehandhaafd.
God was, toen nog niets was; God heeft alles geschapen; God zal eenmaal alles oordeelen! dat spreken zij allen luide uit. Tot het meest verhevene behoort het Egyptische Doodenboek en zijn leer omtrent de Godheid, de ziel en hare onsterfelijkheid. In schoone harmonie met den bijbel leert het wetboek van Menu (naar Claudius) over het begin: „Hij, dien de ziel alleen waarnemen kan, openbaarde zich lichtend als persoon en schiep eerst door een gedachte de wateren. De wateren werden nara
I



genoemd, omdat zij het voortbrengsel van de nara of van den Geest Gods waren; en omdat zij ook de eerste ruimte waren waarin Hij zich bewoog, wordt Hij genoemd: de zich op het water bewegende (vgl. Gen. 1 : 2). Dat boek eindigt het verhaal der schepping met deze woorden: „Hij, wiens macht onbegrijpelijk is, verwisselde, nadat Hij het heelal geschapen had, den tijd der werkzaamheid voor dien der rust (vgl. Gen. 2 : 2). Treffend is de leer van de heilige boeken der Parsen (Persen) omtrent den goeden God en Schepper Ormuzd met zijn zeven geesten (Openb. 4:5); omtrent den eerst goed geschapen Ahriman, die „donkerheid verwekte in 't rijk des lichts"; omtrent den eersten mensch Kaiomorts met het stralende, naar boven gekeerde gelaat!
Maar ook die volkeren, die dieper zonken en de eerste en heilige overleveringen omtrent hun oorsprong vergaten, hebben allen het geloof behouden, dat ver en hoog, boven alle lagere goden, die God troont, die alle dingen schiep. Zelfs zij, die tot het ruwste Fetischisme vervielen, om 't even of zij den zwarten steen kaiiba, het uit den hemel gevallen zwaard der Hunnen, de steenen Goden van de Paascheilanden aanbaden ... of zooals heden ten dage nog in Spanje, Italië of Rusland zich voor het beeld van hun beschermheilige nederwerpen, zij deelden allen in 't zelfde geloof. Zoo gelooven ondanks alle afgoderij en fetischdienst de Eskimo's aan den goeden God Tonarsuk, die alle dingen zou geschapen hebben; de inboorlingen van Borneo aan den God Tota dungan,



verheven boven alle lagere goden; de Betschuanen aan den God Modimo, die de wereld geschapen heeft, en leven en dood, geluk en ongeluk uitdeelt. De Indianen houden vast aan den „Grooten Geest" en de Kaffers, bij de bronnen van de Zambesi aan den „Grooten Grooten" die de goede menschen na den dood opneemt in zijn eeuwig huis. Van de Slaven achter de Karpathen (de tegenwoordige Serben) schreef de oude geschiedschrijver Procopius: „Zij bidden wel is waar de rivieren, de nymphen en een aantal Godheden aan, maar toch gelooven zij daarbij aan een eenigen God der Goden, alleen Heer over alles, die aan deze, door hem gevormde lagere goden het bestuur der wereld overlaat, en zich slechts met hemelsche dingen bezighoudt." Wel vereeren en vreezen de Polynesiërs van Nieuw-Zeeland af tot de Sandwicheilanden toe, volkeren sinds eeuwen eenzaam levend in de groote waterwoestenijen van den stillen Oceaan, tallooze natuurgoden (Atouas) en plaatselijke godheden (Tiis) maar hun priesters en barden, de Arepos, zingen van den grooten God Taaroa (op Nieuw-Zeeland Tangaroa) en zijn schepping een overoud lied. Aldus luidt het: „Taaroa was! Hij was in het ledige. Geen aarde! Geen hemel! Geen menschen! Taaroa roept, niets antwoordt. Toen schiep Hij, de alleen zijnde, uit zich zelf het heelal. Taaroa is het licht, de kiem, de grondslag, de onvergankelijke, de sterke. Taaroa schiep het groote, heilige heelal, dat niet anders is dan de schaal van Taaroa" (zie Moerenhout Voyages aux Hes du Grand-Océan 1837).



De enkele mensch, zoowel als menschheid heeft van den beginne af gevraagd: Van waar komen wij ? Waar gaan wij heen? Geen volk, dat niet een geschiedenis van de schepping, een kosmogonie gevormd heeft. Zou God, die zich „een Vader van alle geesten" noemt, die het menschenhart geschapen heeft en al zijn vragen kent, op deze vraag geen antwoord gegeven hebben? Zou het dezen God der Liefde onverschillig zijn, wat Zijn schepselen, Zijn kinderen, van Hem, van hun oorsprong, denken? Zou God, Wiens licht het heelal verlicht, ons daaromtrent in het donker hebben gelaten? Of zou het Hem onverschillig zijn, dat wij daarvan niets weten? Neen, een God kan zich niet onbetuigd laten. Hij heeft ons vriendelijk medegedeeld vanwaar wij zijn — dat zegt ons het eerste blad van Zijn boek. Hij heeft ons gezegd waarheen wij gaan — dat verkondigt de laatste bladzijde. Tusschen deze beide een heerlijke overeenstemming, een aangrijpende harmonie !
„In den beginne schiep God den hemel en de aarde". Aan het einde zegt Hij: „Ziet Ik schep een nieuwen hemel en een nieuwe aarde". En in het midden staat de openbaring, de groote, die het diepste verlangen der menschenziel bevredigt, vreemd aan alle andere godsdiensten : „Alzoo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij Zijn eeniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een iegelijk, die in Hem gelooft, niet verderve maar het eeuwige leven hebbe". Waar is een ander boek, dat ons zoo duidelijk zegt, vanwaar — waarheen — waartoe wij eigenlijk geschapen



zijn? Waarom wij zoo ellendig en sterfelijk zijn — hoe wij geholpen kunnen worden? In het eerste hoofdstuk van Zijn boek geeft ons God een kort bericht van het ontstaan dezer aarde en haar tallooze bewoners, daarna gaat de geschiedenis voort in groote, ongekunstelde trekken tot de tweede openbaring van dezen God op Sinaï.
Tot Zijn geschiedschrijver voor de menschheid schiep God zich een geweldigen geest, een man met wien Hij spreken kon van aangezicht tot aangezicht. Hij schonk hem zooveel "macht, dat zijn voorspraak een volk bewaarde voor vernietiging. Zijn beteekenis was zoo groot, dat Satan zelf het de moeite waard vond om over zijn lichaam met den aartsengel Michaël, den vorst en schutsheer van het volk Israël, den strijd aan te binden. God leidde dezen man. Wonderbaar en groot als hij zelf, was zijn opvoeding. Hij wierp een diepen blik in alle wijsheid op staatkundig, maatschappelijk, godsdienstig gebied van die Egyptische priesters, die eens een Pythagoras, den wijste der Grieken, lachend ten antwoord geven konden: „Gij Grieken zijt toch, bij ons vergeleken, kinderen!" Daarna leidde God hem in de ontzaglijkste woestijn, die er misschien op de wereld is, in de eenzaamheid en onder de palmbosschen tusschen de granietmassa's van den Horeb en den Sinaï, en liet hem daar veertig jaren stil zijn en nadenken. En wanneer deze Mozes geen anderen wensch meer koestert, dan rustig daar zijn leven te slijten te midden van zijne kudden, ontbrandt de braambosch; een stem



openbaart hem den naam Gods, en roept hem tot een taak zoo machtig als misschien nooit een sterveling ten deel viel. God gaf hem een drievoudige taak. Een volk moet, om een natie te kunnen zijn, een godsdienst, een wet, en een geschiedenis hebben. God gaf door Mozes deze drie aan Israël.
De bijbel is overlevering noch sage, mythe noch letterkunde van een volk, dat verdween, hij is openbaring. Een man, die als Mozes, met God sprak van aangezicht tot aangezicht, vertelt geen oude sagen over de schepping. Hij zat aan de bron en behoefde slechts te vragen. Waarom zou hij niet gevraagd hebben? Zou God, die het woord van Mozes, aan zijn volk eïl aan de Christenheid voor vele eeuwen geven wilde, hem niet onderwezen hebben? God deed zijn profeten en apostelen zooveel aanschouwen, van wat zij moesten prediken, opdat zij zouden kunnen zeggen: „Wat onze oogen gezien hebben, dat verkondigen wij u". Wat ligt meer voor de hand, dan dat Hij in de tweemaal veertig dagen, waarin Mozes bij Hem vertoefde op den Sinaï, en geen brood at noch water dronk, hem niet alleen de wet gaf en het voorbeeld van den tabernakel — maar hem ook in goddelijke visioenen het ontstaan der wereld en der menschheid toonde, evenals haar toekomst. Klinkt dat niet door in zijn profetisch lied, dat de gezaligden zingen in den hemel (Openb. 15 : 3). Het eerste hoofdstuk van Genesis klinkt als een bericht van wat aanschouwd is geworden, weergegeven in enkele machtige, monumentale, bijkans afgebroken woorden.



Dit zijn logischer en hooger gezichtspunten, dan die van de moderne critische geesten. In hun onbekwaamheid om de kolossale grootheid van een Mozes te verstaan, zijn zij geneigd zijn bericht, zijn boeken te houden voor het produkt van eenige onbekende schrijvers en falsarissen uit lateren tijd. En toch konden deze allen samen niet den 90sten psalm schrijven, dat metalen klaaglied van den profeet, toen hij in de gloeiende zandwoestijn, zijn volk door God geslagen, vallen zag, terwijl hun levensduur tot 70 of 80 jaar werd ingekort! Als Mozes niet heeft bestaan, dan is Jezus, die zich op Mozes beroept, waar het gold zijn zending te legitimeeren, die in de wereld kwam en stierf, „opdat vervuld zou worden wat Mozes van Hem gesproken had" — een bedrogene of een bedrieger. Deze Jezus spreekt: „Want indien gij Mozes geloofdet, zoo zoudt gij mij gelooven, want hij heeft van mij geschreven. Maar zoo gij zijne schriften niet gelooft, hoe zult gij mijne woorden gelooven? (Joh. 5 : 46 en 47).
Deze Mozes heeft in de kracht des Heiligen Geestes zoo geschreven, als het daar staat, ieder woord waarheid. Maar wat hij weergeeft, zooals b.v. het bericht over den zondeval is dikwerf gezien uit geestelijk oogpunt, dat verre boven ons beperkte menschenverstand uitgaat. Bedient Gods Woord zich in stoffelijke en natuurlijke dingen dikwerf van de menschelijke uitdrukkingswijze en is het dat Woord onverschillig of het zegt: de zon gaat op en de sterren staan aan den hemel, of niet, — zoo grijpt datzelfde oord, zoodra er sprake is van geestelijke dingen,



diep in het eeuwige en absolute in, en leidt ons, zooals Plato het van den dood en de wijsbegeerte uitdrukte, in het rijk der eeuwige ideëen binnen.
Geen wonder dat dat Woord voor ons dikwijls duister is. Het te felle licht, dat de Engelen verblijdt, verblindt ons.
In den beginne schiep God den hemel en de aarde. Een woord vol Majesteit, een onwrikbare rots als eerste grenspaal op den weg, waarop de hemellichamen en alle wezens wandelen. Tegelijkertijd begrenst dit woord, midden in den onafzienbaren, ondoorgrondelijken, eindeloozen lichtoceaan van de Godheid, die in zich zelf volkomen is, het kleine eilandje der schepping. Hier treden wij uit de eeuwigheid in den tijd, uit het oneindige in het eindige, uit de ideën in de belichaming; hier kristalliseert zich de wil Gods tot het begrijpelijke, zichtbare, tastbare en de geest wordt stof. Het ondoenlijke wordt hier werkelijkheid, het onbeschrijflijke wordt hier gedaan".
„Rondom de drie kringen der schepping", leerden reeds de Druïden der Kelten, „ligt als een oceaan van vuur de kring der eeuwige Godheid Ceugant. Kon, wat onmogelijk is, een schepsel uit de kringen der schepping in Ceugant vallen, dan zou het dadelijk vernietigd zich oplossen in de Godheid: „Mij zal geen mensch zien, en leven". (Ex. 33 : 20). Dit machtige, directe, plotselinge, absolute woord, draagt het stempelmerk der geloofwaardigheid en straalt zijn waarheid uit. Zulke axioma's of waarheden van den eersten rang kunnen evenmin bewezen worden



als wiskundige axioma's. Zij moeten in den geest gezien worden, loch worden zij aan den anderen kant weer hierdoor bewezen, dat een mensch er zonder hen niet komen kan, en dat hunne ontkenning onverbiddelijk tot dwaasheden leidt. Zoo is het niet te bewijzen, dat het deel kleiner is dan het geheel of dat de rechte lijn de kortste weg is tusschen twee punten, of dat 1 = 1 en 1 +1=2. Wie dat echter niet inziet, in den geest ziet, endaarvan niet als van een waarheid uitgaat is een dwaas en praat onzin. Ook hier rust ons weten op een zien, niet op een bewijs, die ezelsbrug van den geest, deze afleiding uit iets anders dat als bewezen aangenomen wordt. Zoo berust al ons weten omtrent de wereld, al onze wetenschap ten slotte op het geloof, dat de boom en de zon, die ik zie, er werkelijk zijn, dat de boom groen is, en de zon rond en lichtend. Dat is een geloof. Want nooit zal ik weten, of zal mijn oog mij zeggen hoe het ziet, noch mijn oor hoe het hoort, noch mij n vinger hoe zij voelt. Dat er echter een objectie ve wereld is, bewijzen zij, die haar bestaan in twijfel trekken. Zij verliezen onmiddelijk den vasten grond onder den voet, zij verzinken in een zee van twijfelingen en dwaasheden. Zoo leidt ook de alwetende taal diepzinnig „den geestelijken zin" „het zinrijke" en het „zinledige" van onze lichamelijke zinnen af.
„In den beginne schiep God den hemel en de aarde!" Wat weldaad zulk een eenvoudig, vast,



geweldig woord voor de ziel, die vermoeid is van het betrekkelijke, vragende, twijfelende, beangstigde, hoogmoedige, onzekere menschenwoord. Stoot er u aan, gij wijzen; rukt er brommend aan in zelfvoldane ingebeeldheid, gij critici; lacht er over en spot er mee, gij goddeloozen! Het hart in mijn boezem zegt mij: hier is waarheid. En gij moogt u afpijnigen zooveel gij wilt: een betere waarheid vindt gij niet uit. Wat hebben menschen al niet over den aanvang aller dingen gefabeld en gebazeld, wat hebben zij al niet uitgedacht om zich te verbergen — omdat zij naakt zijn en daardoor bevreesd — voor het aangezicht van dien God, die daar in een eenzaamheid vol majesteit, en in een macht zonder beperking staat aan het begin als de schepper van hemel en van aarde. Maar hoe onhoudbaar en hol zijn hunne theorieën. Indien niet een God de wereld geschapen heeft, dan is of de wereld eeuwig öf zij heeft zichzelf geschapen. Dat zij niet eeuwig is zegt zij zelf ons. De gansche natuur roept ons toe: ik ben van gisteren en jaag naar het einddoel. Dat erkent volmondig de natuuronderzoeker, de wijsgeer, de sterrenkundige, de natuurkundige en de geoloog, de geloovige Zecchi zoowel als de godloochenaar E. von Hartmann. Zij zeggen allen: Deze wereld is een worstelperk van krachten, die tegenover elkander staan en naar evenwicht streven; b.v. de warmte der zonnen aan 't firmament en de koude van de wereldruimte. Indien de wereld eeuwig ware, moest het evenwicht reeds, eeuwig lang gevonden zijn. Dat het nog zoo oneindig ver van



dien evenwichtstoestand af is, bewijst, dat de wereld een begin heeft gehad, ja zelfs dat zij nog betrekkelijk jong is. Evenzeer erkennen zij dat alles er op wijst dat deze wereld een einde nemen zal. Ook hieraan erkennen wij, dat de wereld een begin moet hebben gehad, dat ons geheele geestesleven op ontzaglijk kleine getallen, dus eigenlijk op het begin van het getal opgebouwd is. Een ander bewijs ligt hierin dat de wereld der vormen reeds bij de infusoriën en bacillen zich oplost in de elementaire geometrische lichamen, zoodat wij op den drempel van deze oneindige reeks van wezens staan. Indien echter deze wereld een begin gehad heeft, en geen God haar heeft geschapen dan blijft er niets over, dan dat zij zich zelf — en wel uit niets geschapen heeft. Maar hoe? Kan niets het besluit nemen iets te worden ? En neem aan, dat het dat kon, hoe voerde het 't besluit uit, zonder eenig hulpmiddel? Wat een dwaze theorie in volkomen tegenspraak met alle wetten van natuur en denken ; lijnrecht in strijd met alle feiten. Deze theorie is volkomen onhoudbaar, men kan haar zich eigenlijk niet indenken. En toch spotten juist haar aanhangers met hoogmoedigen lach over „het wonder" dat in tegenspraak is met het gezond verstand; en schreeuwen zij het uit in de wereld, dat zij alleen dat gelooven wat met de natuurwetten overeenstemt, wat door feiten bewezen is, wat zich laat bewijzen en begrijpen, wat bestaan kanvoorden rechterstoel van het gezond verstand!
Een nader bewijs, voor zulke waarheden van den eersten rang, is dat van haar een licht uitgaat, dat



verlicht en verheldert, klaar en duidelijk maakt, wat zonder haar donker blijven zou; met andere woorden, dat zij in overeenstemming blijken te zijn met het zijnde. Dat een wijs God — want een onwijs God zou geen God zijn — de wereld geschapen heeft verklaart de doelmatigheid, die haar in stand houdt, en zonder welke zij in puin zou vallen. Door haar toch is het oog voor 't licht, het oor voor het geluid, de mond en de maag voor de voeding, de voet voor het gaan, de ziel voor het denken en de geest voor de waarheid, geschapen. Dat een heilig God — want een onheilige zou een duivel zijn — de wereld geschapen heeft, is een verklaring voor 't feit dat er in de wereld een zedeleer bestaat, en dat zelfs in de stoffelijke wereld en in 't leven des lichaams het verkeerde en het tegennatuurlijke, het misbruik en de bandeloosheid zijn straf met zich brengt. Dat verklaart de angst van den moordenaar, het gevoel van beschaming van den leugenaar, die op heeterdaad betrapt wordt en het geweten waarvan men niet loskomen kan.
Dat een goede God. — „onze lieve Heer" le bon Dieu, il buon Dio, zeggen ook de armsten, deze wereld geschapen heeft, verklaart ons waar de levenslust, die alle menschen met elkander gemeen hebben, vandaan komt, en dat machtige, onuitroeibare verlangen der ziel naar grootheid en macht, bezit en genot naar licht zonder schaduw en eeuwig leven. Indien een booze God de wereld gemaakt had, zou duisternis en haat, dood en verderf, vernietiging



van elkander en van ons zelf het grootste genot, het hoogste doel des levens zijn. Dat er een God is bewijzen zij, die Zijn bestaan loochenen. Zij doorzoeken hemel en aarde, de verste sterrengroepen, den waterdroppel en de wereld der atomen om een bewijs te vinden dat Hij niet bestaat en . . . zij vinden er geen. Hun tegenzin, hun machtelooze woede tegen Hem verheerlijkt Hem . . . men strijdt toch niet tegen het niet bestaande. Ook de goddelooze prijst God met zijn haat en de duivelen met hun sidderen. (Jac. 2 :19.) De Christen echter, die met en in dezen God leeft en veel goeds van Hem ontvangt, glimlacht wanneer men hem vraagt naar bewijzen voor Gods bestaan. Welk kind zou ook maar een voet verzetten, om ergens een bewijs te gaan halen, dat zijn vader werkelijk bestaat, die hem voedt en verzorgt, in wiens huis hij woont, wiens liefde hij dagelijks ondervindt, wiens woord en stem hij hoort?
Een derde bewijs voor diepe en absolute waarheden is, dat uit haar een volheid van andere waarheden opwelt. Het woord : „In den beginne schiep God de wereld," bevat een wereld van consequenties. Heeft God alles geschapen, dan ook mij; dan ben ik Zijn schepsel, Zijn zaak, Zijn eigendom en behoor Hem geheel en al naar eeuwig natuurrecht; dan is mijn leven en streven, mijn kracht en mijn denken Zijns, ik moet Hem gehoorzame^ naar Zijnen wil mij richten; Hem vragen, die mij deed ontstaan, dat Hij mij doe bestaan of juister uitgedrukt: mijn geheele bestaan is een voortdurend ontstaan in



Hem. „In Hem leven wij; bewegen wij ons en zijn wij." Dan ben ik dien God absoluten dank verschuldigd — want wat ik ben, heb, weet en vermag is het Zijne — absoluut gehoorzaam moet ik Hem zijn — want heeft Hij niet macht met het Zijne te doen wat Hij wil? absoluten eerbied mag Hij eischen, want dan moet ik dien goeden God liefhebben, dien heiligen God vreezen, dezen wijzen God bewonderen.
In den beginne schiep God. Daarmede is dan vastgesteld, dat het goddelijk scheppen in en door middel van den tijd geschiedt. In den beginne schiep God de hemelen. Dus ook de hemelsche wereld, de Engelen hebben een begin, leven in den hemelschen tijd, leven in den hemel der hemelen „een leven der Aeonen" zooals de bijbel kernachtig het eeuwige leven noemt. Zij zijn dus geen abstracte wezens buiten ruimte en tijd. Door 't feit dat God den tijd denkt en vaststelt, voordat Hij schept, is de wet des tijds voor de schepping voor altijd uitgesproken. God is tijd-loos; Hij heeft geen begin. Al het geschapene echter bestaat in en door den tijd. Wat een begin heeft, zooals deze schepping en de mensch, zal eeuwig op dezen wortel des tijds groeien en kan aan dit beginsel niet ontkomen. Dit begin is de Een, waaruit zich het getal, en tegelijkertijd, de tijd eindeloos en altijd grooter ontrolt. Zoo min wij een eind kunnen vinden voor het getal, evenmin voor den tijd; tenzij dan dat God eens zijne schepping weer terug voert in het niet.



Wanneer heeft dat begin plaats gegrepen? Wanneer begon God de hemelen der hemelen te scheppen ? Hoe oud zijn de Engelen en Duivelen? de Cherubim en Lucifer ? Wij kunnen niet verwachten, dit op aarde te zullen vernemen. Van de zichtbare schepping echter meldt ons de lichtstraal iets; uit haar schrift beginnen wij enkele letters te ontcijferen. Zij vertelt ons, dat er aan het firmament sterren en nevelvlekken glanzen, die er voor vele duizende jaren, anderen die er voor millioenen jaren al waren. Indien de sterrekundigen gelijk hebben, dan zijn sommige, verwijderde streken van het heelal vervuld met wereldnevelen, die zich voor dertig millioen jaren, toen lichtstralen van daar tot ons nederdaalden, nog niet tot zonnen vervormd hadden. A. Humbold noemt hen met recht: „de oudste getuigen des stofs". Waarom ook niet? Of wij het begin op honderd millioen jaren of op korter tijd stellen, het blijft toch het wonderbare, onbegrijpelijke begin — alle ontstaan is een wonder en de tijd, die daarna verliep, blijft een oneindig kleingedeelte van den oneindigen tijd; en is vooreen eeuwig God slechts een oogenblik.
Van den kleinen wereldbol, dien wij bewonen, weten wij echter, dat hij betrekkelijk nog jong is. Nog beeft en siddert de korst, die zich gevormd heeft over het nog niet verstijfde binnenste der aarde; nog spuwen de vulkanen der Andes en anderen, nog zijn niet, zooals op de maan alle wateren doorgesijpeld, tot in 't binnenste der aarde ; nog heeft niet de regen en de kringloop der wateren alle bergen afgeslepen



en is met hun puin de wereldzee gedempt. Op het oppervlak van onze planeet zijn nog in 't oog loopende oneffenheden waar te nemen.
Ook het organisch leven heerscht eerst sinds korten tijd op aarde, en de mensch, haar bewoner, is haar jongste kind. Ouder dan hij zijn, volgens de getuigenis van bijbel en geologie, de planten, de visschen, de viervoetige dieren.
Nauwelijks 6000 jaar, een korte spanne tijds slechts, draagt de mensch zijn zondelast en zijn lijden. Niet van een aap of van een nog niet ontdekt dier of tusschenvorm in Centraal-Afrika stamt hij af, God is zijn schepper. „De zoon van Enos, de zoon van Seth, de zoon van Adam, de zoon van God" (Luc.- 3 : 38) d. i. Christus' stamboom en de onze. Daarmede kunnen wij voor den dag komen. Dat zijn de groote, eenvoudige, gezonde meeningen over den oorsprong van een menschheid, die nog dicht stond bij God en welks geestesleven nog niet op zoo duizendvoudige wijze in verwarring gebracht was.
In den beginne schiep God. Schiep? Waaruit? Niet uit niets, maar uit zichzelf, zooals Zijn woord zegt, dat de dingen, die men ziet niet geworden zijn uit dingen, die gezien worden. (Hebr. 11 : 3). Voordat de wereld was, was God het Al; zou er dan bij de schepping een ledig ontstaan zijn, waarin Hij niet meer zou geweest zijn ? Neen, Hij doordringt alles, Hij is overal geheel en vervult alle dingen.
2



alleen! Eén voor allen en allen voor één, en God boven allen en in allen!
Maar het scheppen Gods wordt met dit alles niet begrijpelijker voor den menschelijken geest. Alle ontstaan van iets, dat niet bestond is geheimnis. Even geheimzinnig is het, dat God tweeërlei schiep, geest en stof, ziel en lichaam. Reeds de ziel is iets ondoorgrondelijks. Wat is haar wezen? Wat maakt haar onsterfelijk en individueel? Vanwaar komt en waarin bestaat haar macht over de stof, en hoe is het mogelijk, dat zelfs een doode stof, een metaal of steen, koper of zout op haar inwerken ? Maar omdat de afstand tusschen de stof en de Godheid grooter is dan tusschen de Godheid en den geest — want God is geest en niet stof — zoo komt ons de stof nog onbegrijpelijker voor dan de geest en het lichaam dan de ziel.
Is deze stof noodzakelijk voor het bestaan en de openbaring van den afzonderlijken geest en is er ook een zoodanige geest zonder stof?
Het schijnt van niet; waartoe anders de opstanding des vleesches ? Van waar komt, waartoe dient, waarin bestaat het onderscheid, de tegenstelling tusschen geest en stof? de geest toch is de oorzaak, de vader van de stof. God is geest, God heeft alle dingen geschapen. Is de stof, de ware, hemelsche, eeuwige waarvan de bijbel spreekt minder goddelijk dan de geest en de ziel ? God heeft ze beide geschapen; zou Hij iets minder en iets meer goddelijks geschapen hebben ? „ En God zag al wat Hij gemaakt had en zie het was alles zeer goed".



Wel is waar kennen wij nu slechts de door den val van den Satan gebondene, verstijfde, halfdoode stof, ondoorzichtig voor het licht, en als kinderen, die den steen slaan waaraan zij zich gestooten hebben, geven wij aan deze stof de schuld, dat wij zoo stoffelijk zijn, zoo geketend aan en door de stof, dat wij nu slaven zijn van de stof. Maar Th. Culmann heeft gelijk als hij zegt: „het is verkeerd de stof aï§ oorzaak der zonde, juist daarentegen de zonde als oorzaak van de stof te beschouwen." Van deze tegenwoordige stof zegt J. Joubert terecht: „Ons trekt in de stof niets aan, dan wat zij bijna geestelijks bevat; niets dan wat dicht aan de ziel grenst, zooals welriekende geuren of klanken ; slechts wat overeenkomt met den indruk, die het zien van een of ander voorwerp achterlaat, zooals de omhulsels, die het versieren of de beelden waarin het zich openbaart. Slechts datgene, wat in haar uit een gedachte zijn oorsprong schijnt genomen te hebben, of tot eenig doel, waarin een wil zich openbaart, schijnt bestemd geweest te zijn. Zoo kunnen wij in het harde en starre wezen der wereld slechts datgene liefhebben, wat daarin nog leeft. En onze reinste vreugde, danken wij onder alles wat aan haar fijn en zacht is, juist aan datgene, wat nauwelijks bestaat, aan die nauwelijks waarneembare ademtochten, die onzichtbare stroomingen, die terwijl zij ons doordringen, ons hooger opvoeren en verder dragen dan onze zinnen reiken. Terneergedrukt en beklemd door het stoffelijke, voelen wij ons inderdaad slechts aangegrepen door het geestelijk wezen der dingen omdat wij zelf geest zijn" (Pensées).



Stof! Wat is algemeener en lager, bekender en minder geacht dan stof! En toch, hoe vast en zeker hoe tastbaar en grijpbaar schijnt ons deze stof in de rotsen der Alpen of in de zware metaalmassa's van onze machines, ja zelfs in het vleesch en 't gebeente van ons eigen lichaam ! Is er wel iets welks bestaan zoo zonneklaar bewezen, zoo ontwijfelbaar zeker is? Laat%echter de natuurkundige deze stof in zijn verschillende toestanden: vast, vloeibaar, gasvormig, zijn menigvuldige eigenschappen, zijn overgaan van den eenen toestand in den andere, onderzoeken; laat vooral de scheikundige eens trachten tot op den bodem te doorvorschen hoe deze onvernietigbare, verschillende soorten van stof zich met elkander verbinden naar maat en gewicht, hoe zij elkander zoeken, ontvlieden, haten, dan vallen zij van de eene verbazing in de andere en radeloos staan zij voor deze sfinx, voor dit geheimzinnig wezen, dat ook aan alle pogingen van den wijsgeer om het te doorgronden, zoo krachtig weerstand biedt, dat menigeen reeds uitriep : zijt gij o stof, misschien slechts een schijnwezen, een leugen, die mij bedriegt?
Tot een merkwaardig resultaat leidt reeds de vergelijking van ruimte en stof in het heelal. Hoewel door sterke verrekijkers het hemeloppervlak zich dicht bezet vertoont met tallooze nevelvlekken en sterren — inderdaad berekent men dat er 120 millioen sterren zijn van welke wij er 3000 met 't bloote oog kunnen waarnemen — zoo blijkt toch uit een nauwkeurige bestudeering van deze kolossale massa's in verband



met hun nog veel aanzienlijker afstanden, dat God een ontzaglijke ruimte en daarin eigenlijk maar zeer weinig stof geschapen heeft.
Waarom ? Het stond Hem toch vrij, deze gansche ruimte evenals de wereldruimte met stof te vullen ? Indien wij de gezamenlijke massa stof van onze zon met al haar planeten ons denken als een speldeknop, dan moeten wij volgens Prof. Pfaff te Erlangen (Groot en klein in ruimte en tijd, pag. 92) 50 kilometer ver reizen om weer zulk een speldeknop — de naastbijzijnde vaste ster — te vinden! Het geheele koninkrijk Beieren met zijn 75.000 vierkante kilometers zou dan maar 50 zulke speldeknoppen bevatten! Indien wij de vergelijking voortzetten, vinden wij, dat naar deze zelfde maatstaf, de wereldstof, voor een ruimte zoo groot als geheel Europa, de grootte van een walnoot zou hebben. Indien deze wereldstof niet verlicht was, dan kunnen wij ons voorstellen, dat een mensch de wereldruimte zou kunnen doorkruisen in haar lengte en breedte en ... de stof niet zou vinden ! In een zee van ruimte en kracht zwemmen eenige korreltjes verdichte, afgeronde stof.
Maar ook dit beeld gaat uit van de stof, zooals wij haar kennen in hare voor ons zichtbare gestalte en hare tegenwoordige dichtheid. Wij spreken op aarde van zeer zware lichamen zooals lood en goud en van zeer lichte zooals de lucht. Maar wat beteekent zelfs het grootste onderscheid tusschen platina en osmium de zwaarste metalen en waterstof, het lichtste gas, tegenover de stoffelijke toestanden van sommige kometen, waarvan de Fransche



sterrekundige Babinet berekent, dat zij 140.000 millioen maal lichter zijn dan onze lucht. En wat beteekent dit onderscheid tegenover den aether, deze stof die alles doordringt, wier beweging licht en warmte voortbrengt, en die naar men zegt, 600 billioen maal lichter is dan de lucht. Een man droeg een aarde uit aether bestaande, op zijne schouders!
Wat weten wij nu van deze stof, of welke voorstellingen maken wij er ons van? Iedereen weet, dat er enkelvoudige lichamen zijn, die wij door geen middel ontleden kunnen en die wij daarom elementen of grondstoffen noemen (wij zullen er spoedig een honderd kennen). Het feit, dat deze elementen zich slechts in bepaalde verhoudingen met elkander verbinden, brengt noodzakelijk tot de erkenning, dat zij in laatste instantie uit ondeelbare atomen bestaan. Hier begint echter reeds het onbegrijpelijke; want een ondeelbare stof is ondenkbaar en volstrekt geen stof meer. Men kan zich hun verbinding in dezer voege voorstellen, dat atomen van verschillende natuur, b.v. de atomen van waterstof en zuurstof in het water, of die van zwavel en zuurstof in het zwavelzuur, een systeem vormen, zooals de dubbele, drie- of viervoudige zonnen in het heelal, door onbekende krachten bijeengehouden in een voortdurenden kringloop zulks doen. Wij noemen deze systemen moleculen. Maar hiermede is in de verste verte niet verklaard, waarom uit een voortdurende beweging van twee, vier of negen atomen om elkander een zoogenaamd lichaam ontstaat, met gansch andere eigenschappen, dan die atomen zelf



hebben. Wij trekken verder uit allerlei feiten het besluit, dat het molecuul dood, d. i. zonder beweging bij (volgens prof. Pictet) 279°, zich te sneller beweegt, naarmate de warmte grooter wordt. Maar waarom ? En wat is warmte? Wat is absolute warmte en absolute koude en waar vinden wij die? En hoe hebben wij ons deze wonderbare atomen voor te stellen; want al zijn zij ondeelbaar, zij moeten toch een vorm hebben. Het eenvoudigste is de hypothese, dat zij juist dezelfde gedaante hebben, waarin hun lichaam kristalliseert; b.v. die van kubussen, piramiden, zeszijdige zuilen, sterren enz. Maar ook deze verscheidenheid in den vorm verklaart niet de verscheidenheid van bun eigenschappen en krachten, hun kleur en gewicht. In een woord, al ons nadenken over de stof brengt ons geen stap nader tot de beantwoording der vraag: Waarom is goud zwaar, ijzer hard, koper rood enz. of waarom en waardoor is goud goud, zuurstof zuurstof ?
Daar is iets verwarrends en verbijsterends in deze elementen, waarmede men in het chemisch laboratorium in aanraking komt. Men voelt zich omgeven door onbekende wezens en krachten. Steeds wisselen de verschijningsvormen en de kleuren af. Het vloeibare wordt liaid, het harde wordt vloeibaar of gasvormig en deze spookachtige elementen komen en gaan, verschijnen en verdwijnen weer, verbinden zich en scheiden zich. Het eene oogenblik liggen zij onverschillig naast elkander, het volgende oogenblik omstrengelen zij elkander als met armen der liefde, zij bruisen op, zij verwisselen van kleur, vorm en gedaante en na tal



van gedaanteverwisselingen vertoont zich plotseling het oude, stalen, onveranderlijke gezicht, zelfs de kleinste trek is niet veranderd. Hunne invallen en neigingen zijn onberekenbaar; twee volkomen onschadelijke elementen vormen te samen een doodelijk gif. In zwavelzuur smelt het harde koper, maar het zachte lood niet. De begeerigr zuurstof verbindt zich met alle lichamen, alleen niet met fluor; waarom niet? Koud en koud maakt heet; het vaste en vloeibaren te zamen een onzichtbaar gas. Twee donkere vloeistoffen vormen te zamen een helder water. Uit zwarte steenkool ontstaan de prachtigste kleuren; uit kwalijkriekende teer welriekende vruchtessencen, geschikt voor de bereiding van ananas- en perzikengelei. Uit een steentje (karbiet) en water ontstaat een heldere vlam; werp een stukje metaal (calcium of magnesium) in het water en het staat dadelijk in lichte laaie!
En welke huiveringwekkende krachten liggen in deze stof verborgen! Doop boomwol in salpeterzuur en met 50 kilo ervan kunt gij het grootste pantserschip, dat twaalf millioen kostte in den grond boren en 600 menschen dooden. Of giet een paar lepels salpeterzuur in zachte glycerine en laat het mengsel (nitroglycerine) ontploffen, zoo verbrijzelt het u en al wat zich in de kamer bevindt. „Weet gij, o slaaf" zoo roept dreigend deze gansche wereld der stof den menschen toe, „dat ik macht heb u te vernietigen ? ... En de geest antwoordt vermetel: „Welaan, en ik heb macht u te verachten".
Een andere vraag betreft den afstand tusschen



de atomen of de moleculen van een lichaam; want dat deze elkander niet aanraken bewijst ten duidelijkste de uitzetting der lichamen door de warmte, hun samentrekking door de koude, en hun elasticiteit. Ook hier komt men langs verschillende wegen tot de meest verrassende resultaten, zoodat menige scheikundige reeds heeft gezegd: de atomen waaruit een schijnbaar zoo vaste massa als een looden kogel, of een waterdroppel, of de lucht zijn samengesteld, zijn misschien in evenredigheid, even zoo ver van elkander verwijderd, als de planeten van het zonnestelsel. Zij zijn dus misschien niet anders dan nietige puntjes, verloren in een ontzaglijke ruimte. Tot nog wonderlijker slotsommen komt Prof. Dr. Pfaff. Nadat hij de grootte der atomen van een stofje berekend heeft op minder dan een duizend-billioenste kubieke millimeter, komt hij tot het overbluffende resultaat, dat, wanneer wij ons deze atomen denken als vereenigd, absoluut zonder tusschenruimte, de gezamenlijke stof, die wij verdeeld vinden over de 1200 millioen vaste sterren, precies in een kubus, van een liter inhoud zou gaan! (Groot en klein in ruimte en tijd, blz. 103). Omdat echter de hierboven aangegeven grootte der atomen alleen maximaal-grootte is op gevolgtrekkingen berustend, omdat dus de atomen niet grooter, maar wel veel kleiner zouden kunnen zijn, is het niet te verwonderen, dat een ander natuurkundige op denzelfden weg komt tot deze uitspraak: De zichtbare stof van het heelal, zou, wanneer allé atomen elkander werkelijk aanraakten, te zamen één vingerhoed vullen! Tot zulke



ongeloofelijke resultaten, die men zich eenvoudig niet voorstellen kan, komt een ernstig navorscher en denker bij zijn onderzoekingen over de stof! Yan de concentratie, de verwonderlijke hardheid, massa en aantrekkingskracht, in één woord van den toestand van een tot zulk een graad gecondenseerde stof, kunnen wij ons volstrekt geen voorstelling maken. Al zijn dit alle nu ook slechts vermoedens, zoo kunnen zij ons toch doen zien, hoe ondoorgrondelijk deze stof is.
Zoo is voor ons, nadat wij van den boom der kennis des goeds en des kwaads gegeten hebben, deze schepping vol van groote en schrikaanjagende geheimen. Gelijk in het rijk van den geest — zooals bij de vragen naar het ontstaan en de toelating van het kwaad, of die van den vrijen wil en de voorbeschikking, zoo is ook in het rijk der stof het kleine gebied van ons kennen en weten, waarop menigeen zoo trotsch en vol zekerheid rondstapt, door afgronden omringd waaruit, wanneer wij er dichtbij komen, reusachtige schimmen opstijgen, om ons toe te roepen zooals de oude Samuel eens koning Saul toeriep: „Waarom stoort gij ons? Wat wilt gij ons vragen? Morgen zult gij met uwe zonen bij ons zijn. Dan zult gij antwoord krijgen op uwe vragen, en gij zult eeuwige dingen aanschouwen".
Wat zullen wij nu zeggen van het feit, dat eenige duizende graden warmte voldoende zouden zijn, om al deze stof en de geheele aarde, met haar rotsen en metalen, om te zetten in onzichtbare, ontastbare gassen? Dat vooruitzicht opent ons de bijbel. „Maar



op den dag des Heeren" yegt Petrus, „zullen de hemelen en de elementen branden en vergaan" (2 Petr. 3 : 10 en 12). De hemelen zullen, zegt de profeet, als rook vergaan. (Jes. 51 : 6). Dus zullen de elementen, dat wil zeggen de stoffelijke bestanddeelen van deze aarde, door vuur worden opgelost in hun onzichtbare atomen, die, zooals de natuurwetenschap ons leert, ook door warmte niet vernietigd kunnen worden. Waarlijk, „de mensch wandelt in een wereld, die slechts schijn is!"
Toch leert de bijbel, dat er een hemelsche, onvergankelijke en ware stof is, waarvan de aardsche slechts het geronnen schuim, het halfdoode evenbeeld is. Dat bewijst de opstanding van Christus, en die der gelukzaligen en verdoemden. In dit stoffelijk opstandingslichaam zullen wij op een stoffelijk nieuwe aarde wandelen. De Schepper, die deze stof geschapen heeft, laat zijn goddelijk denkbeeld niet varen, ook al heeft de zonde het verdorven. Zijn doen is onverstoorbaar, de stof is evenzeer eeuwig als de geest.
Gelijk wij reeds hier beneden een onverklaarbare, maar innige wederzijdsche werking van de stof op den geest en van den geest op de stof, waarnemen, zoo zal er eenmaal een nog veel inniger en levendiger verbinding en wisselwerking bestaan tusschen den waren geest en de ware stof.
Indien de geest de oorzaak is van de stof, dan komen ook uit hem alle wetten en krachten van deze stof voort en gelden ook voor haar als wetten en krachten. God heeft deze stof geschapen naar dezelfde



wetten als den geest; want Hij is één eenig God. Zooals het stoffelijk licht ons de kennis der wereld mogelijk maakt en dus ook een geestelijk licht is, terwijl de nacht daarentegen geestelijke donkerheid is, gelijk stoffelijke en geestelijke warmte beide een uitzetting van de lichamen en van den geest tengevolge hebben, koude daarentegen een inkrimping, zoo bestaat er ook een zwaarmoedigheid des geestes, die omlaag trekt, een donker zijn of donker worden van het licht, van het water, van de zielen, van lichaams- en geestesoog, in één woord: een physica des geestes. Zoo trekken alle lichamen en alle geesten elkander aan. Zij trekken elkander aan naar evenredigheid van hun volumen. Zij trekken elkander aan in omgekeerde verhouding tot hun afstand, die evengoed stoffelijk als geestelijk kan zijn. Botsen twee lichamen of twee geesten tegen elkander, dan kaatsen zij terug, en dan staat de afstand, waarop zij van elkander verwijderd raken, in verhouding tot de kracht van den stoot d. w. z. tot het volumen der lichamen, die botsen. ArV anneer harde lichamen of geesten in botsing komen met minder harde, dan zullen de laatste, wanneer zij bros zijn breken, wanneer zij zacht zijn hun vorm verliezen, enz.
Er bestaat eveneens een scheikunde der ziel. Reeds de taal doet dat zien. Zij spreekt immers ook bij de zielen van zuren en zouten : „hebt zout in uzelven" ; van verbinding en natuurlijke verwantschap, van doorvloeing (Hebr. 2 : 1) en oplossing. Dat bij den geest, zooals bij het lichaam, de warmte gunstig inwerkt op elke chemische werking, de koude daarentegen die



werking verlamt, is bekend. Dit alles is niet, zooals de oppervlakkige mensch meent, slechts toevallige overeenkomst en een vriendelijke, poëtische manier van spreken; dit alles zijn waarheden, rijk aan gevolgen; ervaringen die een diepe beteekenis hebben. De eenheid van het heelal is van dit alles oorzaak.
Zoo is er ook een wiskunde des geestes, die zooals onze logica aantoont, even goed het denken beheerscbt, als de aardsche wiskunde het ontstaan der kristalvormen; en die even goed den groei der ziel, de ontwikkeling en kracht van haar liefde en haat, haar bewustzijn en scheppende verbeeldingskracht bepaalt, als de formule in den eikel, de groei en de ontwikkeling van den eik. Deze geestelijke, eeuwige wiskunde is grond en oorzaak van alle aardsche. Dat er een physica des geestes bestaat, die de verhouding der persoonlijkheden in de geestenwereld evenzoo goed regelt, als de physica der lichamen hier op aarde, hun ondoordringbaarheid, hun zwaarte, hun ontvankelijkheid voor het licht, of doorzichtigheid enz. is de grond en oorzaak van deze physica der stof. Omdat er een chemie der zielen is, die haar formulen vaststelt en daaruit haar atoomgewicht en onderlinge aantrekking afleidt en de wetten bepaalt van hare verbindingen, zuren, basen, zouten, en van hunne kracht en uitwerking, daarom bestaat er ook een chemie van de aardsche stof. Indien er niet een goddelijke natuurkunde des geestes, een physica sacra bestond, dan was er ook geen voor de natuurlijke, stoffelijke schepping; want de stof kan niet planmatiger en doeltreffender, wette-



lijker, d. i. hooger georganiseerd zijn, dan de geest die hem heeft voortgebracht.
Van zulk een goddelijke natuurkunde en physica sacra gaat de geheele bijbel consequent uit, en geeft daaromtrent b. v. in de gelijkenissen des Heeren, beteekenisvolle wenken en uitspraken. Zij voert de natuur terug op God, als laatste oorzaak, als prima causa; zij leert dat Zijn kracht de oerkracht is, waarvan alle natuurkrachten gedeeltelijke verschijningen zijn. Zijn wet is grond en fundament van alle natuurwetten, Zijn leven bron van alle organisch en anorganisch leven, van alle leven der ziel.
Terwijl Kant in navolging van den Griekschen wijsgeer zegt, dat er twee dingen zijn die hem met bewondering vervullen, de sterrenhemel boven hem en de zedelijke wet binnen in hem, is het onze plicht beide met elkander in overeenstemming te brengen, want beide hebben hun oorsprong in een en denzelfden God. Zoolang de mensch deze waarheid ontkent, blijft de schepping voor hem zonder geestelijke beteekenis of samenhang met zijn godsdienstig leven. Hij komt op deze wijze tot den waan, van den tegenwoordigen tijd, dat voor den mensch weten en gelooven gescheiden zijn, omdat nu eenmaal de natuur in strijd is met de openbaring.
Deze eisch, gelooven en weten moeten gescheiden blijven, is niet alleen ongerijmd, zij is en blijft onmogelijk. Want de geheele wetenschap gelooft. De wiskunde gelooft aan axioma's, de scheikunde aan het raadselachtige atoom, de sterrenkunde aan de
3



onbegrijpelijke oneindigheid van de ruimte, de natuurkunde aan eigenschappen der lichamen, die onverklaarbaar zijn en elkander tegenspreken.
Maar ook het geloof is een weten. Ik geloof niet slechts dat het gebed mij troost en vrede brengt en dat het verhoord wordt * wanneer zulks met Gods liefde tot mij strookt; ik weet dat alles evengoed door ervaring, als ik weet dat brood mij voedt en water mijn dorst lescht. Ik geloof niet slechts dat de ongeloovige zelfs bij rijkdom en genot ongelukkig is en zonder vrede, ik zie het hem aan, ik hoor het van zijn lippen. Evenmin behoef ik te gelóóven, dat de zonde den mensch tot verderf strekt, dat hoogmoed voor den val komt, dat onrechtvaardig verkregen goed niet gedijt, dat haat en nijd schadelijk zijn en in liefde en welwillendheid een zegen ligt, dat aan Gods zegen alles gelegen is — in één woord, dat de geheele ordening der dingen, zooals de Schrift die openbaart, volkomen waar is. Dat zijn feiten die plaatsgrijpen volgens wetten, zoo eeuwig en onwankelbaar als die des lichts en der aantrekkingskracht: de mensch vindt eerst vrede, als hij vergeving der zonde ontvangen heeft; de bekeering schept den ouden mensch om tot een nieuwe, zij maakt den hoogmoedige ootmoedig, den gierigaard een weldoener, den dief een eerlijk man, den leugenaar tot een die waarheid spreekt; het ware Christendom alleen schenkt den mensch de eeuwige vreugde. Dit alles is niet een zaak des geloofs, het is een weten, dat steunt op millioenen feiten, dat alles is anthropologische, physiologische en psychologi-



sche wetenschap. Uit dit alles leid ik de waarheid der christelijke wereldbeschouwing even logisch af als de sterrenkunde uit de verschillende gestalten der hemellichamen besluit tot hun ontstaan uit den chaos, of uit die der planeten tot hun ontstaan uit de zon.
Maar hier beneden leven wij onder de heerschappij van den Booze. De rook van den afgrond verdonkert de lucht en maakt het zien moeielijk. Zooals een koortslijder zijn droomen, waarin hij 't een en ander uit zijn naaste omgeving gevlochten heeft, voor waarheid houdt, maar hemel en zon niet meer ziet, zoo houden wij de hersenschimmen dezer wereld voor echt en waar en kunnen de werkelijkheid en waarheid der hoogere wereld niet meer verstaan. Wij kunnen niet gelooven, dat het goddelijke meer waar, meer wezenlijk, krachtiger is dan het menschelijke; het eeuwige dan het tijdelijke, het geestelijke dan het stoffelijke : ook een bewijs van den zondeval. — Ik geloof Heere, kom mijn ongeloovigheid te hulp.
* *
*
God schiep ! In een eenzaamheid vol majesteit staat daar de Schepper tegenover Zijn werk. God! Hoe breekt bij dezen naam voor Uw kind de zon door de wolken en hoe lacht de geheele schepping. Wat zou zij, wat zouden wij zijn zonder U?Ach! bij dit denkbeeld alleen is het ons als een kind dat bang is dat de moeder het zal laten vallen. Wij grijpen Uw vaderhand vaster! „Wien heb ik nevens U in den hemel ? Nevens U lust mij ook niets op de aarde
Welk een God openbaart ons Zijn woord en Zijn



schepping! Hij woont in het ongenaakbaar licht, een vurige rivier vloeit van voor Hem uit (Dan. < : 10), een stroom des levens, die uitgaat door 't gansch heelal. Deze God is een orkaan van licht en vuur, een centraalzon, die onophoudelijk tot aan de verstegrenzen van het heelal ontzaglijke krachten en onverbrekelijke wetten uitstraalt. Hij is de machtige, die uit nevelstof zonnen kneedt, prachtige en machtige bronnen van licht en kleur en ze dan uitstrooit in de ruimte als stof om ze door Zijn adem voort tejagen met duizelingwekkende snelheid in de banen,, die Hij hun aanwijst, zonder dat zij het wagen er één streep van af te wijken. Hij is tegelijk de God, diede haren uws hoofds telt, die de vlucht van het muschje en de gang der bacillen bepaalt, die in het grasje den omloop van het kracht aanbrengende vocht, in den zaadkorrel den kringloop der atomen ziet. Hij is een God, die dagelijks duizende zielen schept, zeuitstrooit op deze kleine aarde, ze laat ontkiemen en groeien in lichamen en die ook dagelijks zijn Engelen uitzendt om duizenden te verzamelen voor zijn eeuwige
schuren of voor het eeuwige vuur. Hij is de God voorWiens vlammend oog de gansche schepping en denhemel der hemelen en de hel met hunne myriaden* naakt en geopend ligt.
Gods woord belooft ons, dat wij eenmaal dezen God zullen zien en dat dit aanschouwen de hoogste zaligheid Zijner uitverkorenen zijn zal. „Zalig zijndereinen van hart want zij zullen God zien." Wat isnatuurlijker en logischer ? Is deze God mijn A ader,,



zou ik dan niet wenschen Hem persoonlijk te leeren kennen en Hem eindelijk te zien van aangezicht tot aangezicht ? Indien Hij is de oorsprong van alle dingen en de schepper van alle geesten, hoe zouden dan deze geesten niet behoefte hebben van Hem zelf een antwoord te ontvangen op al hunne vragen, een oplossing van alle raadselen, uit Zijn mond eindelijk te vernemen het gejqeim van hun bestaau ? Zouden wij werkelijk bevredigd en volkomen zalig kunnen zijn, als wij eeuwig meesterwerken bewonderden, zonder ooit hun schepper en formeerder te zien? Indien deze God de liefde is, zou hij zich dan eeuwig verborgen kunnen houden voor hen, die Hem liefhebben ? Neen, Hem te zien, dat is het hoogste verlangen van Zijn schepselen, en hij, wien deze wensch niet brandt in het hart, zou Hem waarlijk zeer zwak beminnen. Dit onuitroeibaar verlangen God te zien, deze dorst, eenmaal Zijn aangezicht te aanschouwen, is het zekerst bewijs hiervoor, dat Hij eenmaal zich aan Zijn kinderen vertoonen zal. Alle volkeren hebben dat gevoeld. „Wanneer een mensch", zeggen de Arabieren, „midden in een verteerend vuur, God kon aanschouwen, dan zou hij de hoogste zaligheid ervaren" „Toon mij uwe heerlijkheidzoo bad Mozes, toen deze God hem verzekerde van Zijn welbehagen.
Dit weet ik maar al te goed; hier beneden is deze God voor ons onzichtbaar. Hij woont in een ongenaakbaar licht, geen mensch heeft Hem ooit gezien of kan Hem zien. Wanneer ik echter eenmaal niet meer een mensch zal zijn, maar de broeder van den



eeniggeboren Zoon en aan Hem gelijk, dan zal ik met Hem den Vader kunnen aanschouwen. „En als zij na mijn huid dit doorknaagd zullen hebben, dan zal ik uit mijn vleesch God aanschouwen; denwelken ik voor mij aanschouwen zal, en mijn oogen zien zullen, en niet een vreemde". (Job 19: 26, 27). Ja, deze heilige God, wiens naam ik slechts met schroom op de lippen neem, is naar Zijn wezen, dat Hij had, eer hij de wereld schiep, volkomen onbegrijpelijk vooral het geschapene. Maar door zijn woord en geest weet ik ook, dat toen het dezen God behaagde Schepper te worden, toen op Zijn woord het zichtbare ontstond,, en Hij het licht en deze schepping zag, het Hem behaagde zich aan haar als haar formeerder te openbaren. Evenals Hij alle dingen voor zichzelven schiep, en Hij het menschenhart formeerde, opdat het Hem boven alle dingen en boven alle schepselen zou liefhebben, heeft Hij het oog geschapen, niet zoozeer, opdat het de schepping die ons omringt zou leeren kennen en bewonderen, maar veeleer opdat het Hemzelf zou bewonderen, het wonder aller wonderen, den duizendmaal wonderbaarder oorsprong dezer schepping. Het oor, dat Hij plantte, is ons gegeven, niet slechts om het gezang der Engelen te hooren, maar veel meer Hem zelf en Zijn zeven donderslagen, wanneer deze met woorden, die thans nog niet uitgesproken kunnen worden ons het groote mysterie van het zijn en de eeuwige raadsbesluiten zullen doen hooren in wondervolle harmoniën en goddelijke toonen. Dan eerst zal het oog verzadigd worden van zien en het oor van



tot, in dezen trotschen adelaar, die zijn blik liet weiden over de scheppingen en heelallen, door hem beheerscht, dronken van macht, de ongehoorde, wereldvernietigende gedachte oprees aan opstand, en het besluit rijpte den tot heden aangebedene, alleen- en eeuwiggoede een „neen" in 't aangezicht te slingeren terwijl Hij zat op Zijn troon. Neen! Gij zijt niet goed. Ik ben goed — mijn doen is goed. Ik zal U storten van Uwen troon; Ik ben grooter dan Gij! Ik zal Uwe schepping vernietigen en de mijne daarvoor in de plaats stellen! Onbegrijpelijk, dat een goed en zalig geschapen wezen, met rede begaafd, door niets of niemand verleid, terwijl hij in de schepping geen kwaad vond, het kwade in zich en door zichzelf voortbracht. Onbegrijpelijk, dat hij bij al zijn wijsheid en inzicht, die hem zeggen: de strijd is vergeefs, de slag reeds verloren, toch het ongehoorde besluit neemt, naast God zelf God te zijn ! Twee vijandige Goden! En de Heilige Geest erkent dezen zijn titel en noemt hem: „God dezer wereld" (2 Cor. 4 : 4).
Zien wij niet voor onze oogen hoe hij op aarde zijne kinderen met haat vervult tegen God, van Wien alle goed komt; hoe zij het goede kwaad, het kwade goed, het licht duisternis en hun duisternis licht noemen? Kunnen wij niet met huivering in anarchistische bladen lezen: „De God des bijbels is een monster, de grootste aller rampen". Hooren wij het niet God in 't aangezicht toeroepen: „wij willen liever Satan in de hel dienen dan U in den hemel''. Verklaren zij niet den oorlog aan God en Zijnen
4



der elementen met het gestarnte is een beeld van de inwendige krachten der geestelijke wereld. „Want U is de kracht!" Naast de aantrekking is de warmte de meest algemeene vorm der kracht. — Een bepaalde hoeveelheid levenswarmte is onontbeerlijk voor het bestaan der wereld; zonder warmte ontstaat niets, kiemt niets, wordt niets geboren. Wat zou de wereld zijn bij volkomen koude? Prof. Pictet heeft aangetoond dat reeds bij — 200°. de zuren op geen metaal meer reageeren, dan zijn molekulen reeds verlamd, verstijfd, half dood; zij bewegen zich nauwelijks en niet dan zeer langzaam. Bij een veel grootere of absolute koude, wanneer wij daarvan spreken kunnen, zouden zij uiteen vallen in hunne atomen. Maar ook deze verliezen alle kracht en affiniteit, zij kunnen onderling geen aantrekkingskracht op elkander uitoefenen en zich verbinden. Met het ophouden van deze moleculaire krachten zou waarschijnlijk ook wat wij zwaartekracht noemen ophouden en de schepping, die dan nog maar zou bestaan uit doelloos in de oneindige ruimte verstrooide, onzichtbare puntjes, zou niet meer zijn. Zij zou den dood der afkoeling, der onzichtbaarheid, der bevriezing gestorven zijn.
Maar de aarde zou evengoed vergaan, wanneer het God behaagde haar aan grootere warmte bloot te stellen. Hier behoeven wij niet van een volstrekte warmte te spreken, die wij niet eens kennen of ons kunnen voorstellen. Bij een paar duizend graden toch verdwijnt reeds 't hardste, aardsche lichaam, de diamant, en gaat voor onze oogen in dampvorm op. Eenige



duizende graden meer — en wat zou dat beteekenen : en ziet, de gansche aarde en al wat daarop is zou onzichtbaar worden. Nog enkele duizende graden meer in de wereldruimte en alle wereld-stof zou het evenzoo vergaan. Warmte zou het heelal hebben opgelost. Bij zulk een warmte overal zouden er geen onderlinge inwerkingen, geen verschijnselen, geen veranderingen, geen krachten meer zijn. De oer-stof zou ingegaan zijn in het Nirwana. Zoo hangt alle zijn af de maat der warmte, die van God uitstraalt. Maar wat dit iets, wat deze warmte is, weten wij niet, en wanneer wij haar een langzamer of sneller trilling van den aether noemen, hebben wij daarmede eigenlijk niets verklaard. Deze trilling is als het vuur, de vlam, de rook, een product der warmte, maar evenmin als deze de warmte zelve. Zoo doorwaaien onbegrijpelijke krachten der Godheid de wereld! Zijn kracht, Gods kracht, door Hem in de zon geconcentreerd is het, die onophoudelijk op aarde de wateren in een kringloop beweegt en in de zee de geweldige stroomingen te voorschijn roept. Zij doet op de aarde milloenen gewassen groeien, zij ontwikkelt in milioenen dieren levens- en spierkracht. Van haar zijn al onze machines, zeer onbeduidende en ook onvolkomene verbruiksters; de beste toch ervan verwerken nauwelijks een tiende deel van de kracht die voorhanden is.
Een ander verschijnsel, even algemeen, even ondoorgrondelijk, even onafscheidelijk verbonden aan de stof is de zwaarte, als resultaat van de aantrekkingskracht. „Alle lichamen trekken elkander aan



heeft Newton als de groote wet van het heelal ontdekt. „Maar hoe zij dat doen" voegt hij erbij, „kan ik mij niet voorstellen". Welk een kracht, die de gansche schepping beheerscht! Hoe krachtig, hoe onweerstaanbaar is de onderlinge aantrekkingskracht der stof! Het overwinnen van deze aantrekkingen van de cohaesie der stof, van de ketenen, waarmede zij nu gebonden is, geeft den menschen den meesten arbeid en moeite onder de zon. Zuchtend sleepen een aantal paarden een steen bergop, die nauwelijks een kubieke meter groot is om hem slechts een klein eindje te verwijderen van het middelpunt der aarde, dat alles tot zich trekt; welk een krachtsinspanning eer bij een groot bouwwerk, de arduinsteen op den arduinsteen, de balk op den balk geplaatst is, of eer steenkolen en erts uit de diepte zijn te voorschijn gebracht! Ja, hoeveel zweetdroppels kost het den mensch zijn eigen klein quantum stof, + 10 kilo, een berg op te sleepen, naar hij meent nog al hoog, en toch tegenover de geheele aarde nauwelijks een zandkorrel. De taal zelf getuigt van de moeite om deze zwaartekracht te overwinnen als zij alles wat moeite kost, „zwaar" noemt en ook van zware kommer, — zwaarmoedigheid, een zware taak en daartegenover ook van een licht hart, een opgewekten (lichten) zin spreekt. Wij maken de overwinning van deze zwaarte tot maatstaf van de kracht in 't algemeen en zeggen: een paardekracht is die kracht, die in één seconde vijfen-zeventig kilo één meter — of wat hetzelfde is één kilo vijf-en-zeventig meter opheft.



Hoe afwisselend is deze kracht, die ons onveranderlijk toeschijnt! Evenals in de geestelijke wereld kleine en onbeteekenende persoonlijkheden geringe aantrekkingskracht uitoefenen, zoo ook kleine wereldlichamen in de ruimte b.v. de maan, of meer nog een asteroïde van slechts honderd of nauwelijks tien kilometer in doorsnede. Daar zou een kind met groote granietblokken spelen als met zijn bal hier op aarde, hij zou een groot steenen gebouw kunnen omverwerpen of ronddragen. Even als de zwaarte, de invloed, de geestelijke aantrekkingskracht bij grootere, meer beteekenisvolle persoonlijkheden zoo groot is, dat één eenig man', duizenden, millioenen, een ge hee wereldrijk tot zich trok en dwong hem te dienen, zoo gaat het ook met de grootere persoonlijkheden en individuen in het heelal, die wij hemellichamen noemen. De aantrekkingskracht der zon is reusachtig ; zij dwingt met ijzeren hand reuzenplaneten als de groote Jupiter, veertienhonderd maal grooter dan de aarde, en den ver verwijderden Saturnus, zich om haar te wentelen ; zij doet op de zon een drukking ontstaan die ons zou verpletteren. De sterkste man, daar tweeduizend pond zwaar, zou machteloos en bewegingloos neerliggen op haar oppervlakte; hij zou met inspanning van al zijn krachten zich niet kunnen opheffen, ja nauwelijks den twee tot driehonderd pond zwaren arm kunnen bewegen!
Deze twee krachten, warmte en zwaartekracht, werken in tegengestelde richting. De zwaartekracht zou alles in het middelpunt willen samentrekken, de



warmte alles uitzetten, uitbreiden door het heelal. Werkte de zwaartekracht alleen zonder de warmte, dan zouden de rivieren in de zee stroomen, zonder ooit tot de bron terug te keeren en de bergen spoelden met hen weg. Eindelijk zou ook de lucht in blauwachtige sneeuwvlokken en hagelkorrels naar beneden komen, en spoedig joeg de verstijfde, met een ijskorst bedekte aarde levenloos door de ruimte. Indien de warmte alleen heerschappij had, dan zou deze aarde opgegaan in gas, zich verliezen in de ruimte.
Zoo oefenen de krachten der uitzetting en dér samentrekking, de middelpuntvliedende en de middelpuntzoekende krachten haar invloed uit op de wereldstof; de schepping is haar verkeerbord en deze beide zijn een atoom, een partikel van één groote kracht. Zoo ook in de geestelijke wereld. De zwaartekracht bewerkt concentratie naar het middelpunt, een enger begrenzen en daardoor versterken van het leven; de warmte uitzetting, dus naar buiten treden, een verruiming van het levensgebied. Beide voeren strijd, en beide behooren samen tot het zijn. Zonder datgene, wat wij terecht levenswarmte noemen, geen leven; zonder de kracht die alles naar een middelpunt samentrekt geen ikheid, geen persoonlijkheid. Een phvsica sacra toont ons de wortel aan van deze verschijnselen in de geestelijke wereld en duidt op aantrekking en warmte als twee oer- en grondkrachten van den geest. Omdat alle geesten elkander aantrekken (haat is de negatieve, door Satan allereerst gekweekte aantrekking) trekken alle lichamen elkander aan. Omdat



alle geest in zich zelf liefde is — God is geest, God is liefde — werkt in het heelal warmte uitzettend, vergrootend, dus ook levenwekkend. Warmte is de goddelijke liefde, die uitzetting, vergrooting, leven bewerkt. De zwaartekracht, die samentrekking en hardheid veroorzaakt is het beginsel der individualiteit der ikheid. Even als de stoffelijke schepping bestaat in en door de tegenstelling en den strijd tusschen warmte en zwaartekracht, zoo bestaat de geestelijke wereld in en door de tegenstelling van de ikheid en de goddelijke liefde. De Christen heeft de zelfzucht of middelpuntzoekende kracht (zwaartekracht) door de liefde te overwinnen en zichzelf en zijn leven te verliezen om het te gewinnen. Een machtig ondoorgrondelijk raadsel! Eerst hierboven zal het ons helder worden, hoever de rechten der individualiteit zich mogen mogen laten gelden tegenover die der gemeenschap en hoe de ikheid zich voor anderen heeft te verloochenen, zich in God moet verliezen en niet, ondanks dit alles, maar juist door dit alles, een krachtige, diamanten ikheid zijn en worden kan.
Ja, God is een God der kracht; dat leert Zijn Woord, dat toont ons Zijn schepping; dat erkent ook : de menschelijke wetenschap telkens meer. Ontzaggelijke, onmetelijke krachten doorstroomen de wereld, zij dalen i onophoudelijk van boven, zij werken en arbeiden in de schijnbaar doode stof, en alle zijn de kracht Gods. Een Christen heeft nu eens voor altijd dezen God voor de eenige ware oorzaak van alle werking te' erkennen en voor goed af te rekenen met zinledige



uitdrukkingen als die van „een wijze, goede, voorzienige natuur". Wie is dan deze natuur? Zijn soms de berg en de zee, het metaal en de steen wijs ? Of munten soms waterstof en zuurstof uit door goedheid ? Omdat wij zwak zijn, zoeken wij overal kracht. Alle streven des menschen is in laatster instantie daarop gericht kracht, stoffelijke en zedelijke kracht, hemelsch manna, te vinden en te verzamelen, uit te sparen en te gebruiken, op te leggen in de voorraadschuren. Omdat wij in alle dingen niet Gods eer, maar onze eigene eer zoeken, prijzen wij luidkeels onze wijsheid en onze macht, wanneer wij, dikwijls tengevolge van een gunstig toeval, iets leeren verstaan van die dingen, die wij reeds duizende jaren lang, onnadenkend dagelijks gezien hebben. Inplaats van trotsch te zijn op ontdekkingen, machines en toestellen, moesten wij ons veeleer schamen, dat wij zooveel eeuwen noodig hadden niet om uit te vinden, want wij vinden niets uit, maar om te ontdekken, wat ten allen tijde eigenlijk voor het grijpen lag. Dat damp een kracht is, kon de deksel van iedere pot, waarin wij ons vleesch koken, en die telkens opgelicht wordt, ons reeds lang hebben verteld ; dat de wereld vol electriciteit is, getuigde ieder stuk barnsteen, dat wij wrijven. ij lijken veel op kinderen, wien hun vader een kist vol werktuigen gezonden heeft; lang lieten zij hem ongebruikt, nu zijn zij
er recht trotsch op, dat zij eindelijk op de gedachte zijn gekomen, dat men met een hamer timmeren en met een zaag zagen kan, hoewel zij er nog altijd niet goed achter zijn, waartoe eigenlijk de boor en de schaaf dienen.



Voor Hem ligt het leven der aarde van hare geboorte tot aan haar vuurdood naakt en geopend, zonder dat daaraan ook maar het sterven van één mugje of het ontkiemen van één zaadkorrel ontbreekt. Een machtig beeld voorwaar, een lofzang op Gods macht en wijsheid, Gods goedheid en gerechtigheid, een beeld dat de cherubim beweegt, het zonder ophouden uit te jubelen: „Heilig, heilig, heilig is de Heere God, de aarde is vol van Zijne heerlijkheid!" Daartoe nu bereidde de Geest Gods deze aarde, toen Hij zweefde over de wateren en reeds in kiem hare ontwikkeling vaststelde, de vastelanden aanduidde, en de eilanden uitstrooide hier en daar voor de volkeren, die ze zouden bewonen; toen Hij de zeestroomingen verdeelde, zooals ze her- en derwaarts, koude nevels of zachte, groeizame warmte zouden aanbrengen en de oorden bepaalde waar millioenen menschenzielen eens neerdalen, ontkiemen en zich ontwikkelen zouden, een ieder naar haar aard, onder dit of dat klimaat, in dit of dat land, onder deze of gene natuur. Ook toen Hij de aardkorst schiep, waaraan gij gebonden zijt, die gij misschien bebouwt, wier aard, natuur en vruchtbaarheid grooten invloed uitoefent op uw doen en laten, zorgen en moeiten, dacht Hij aan u. „Want Hij heeft ons uitverkoren van vóór de grondlegging der wereld!"
Waarlijk majestueus is het zweven en broeden van Gods Geest over de wateren! Millioenen menschen echter erkennen Hem niet in hun zoogenaamde wetenschap. Zij weten niets van dien Geest, zij be-



speuren hem niet in zichzelf, ja zij ontkennen, dat zij een ziel hebben. Zij gelooven of wenden tenminste voor te gelooven, dat de stof zich zelf de wetten gegeven heeft en de kracht om ze te onderhouden. Volgens hen zou het vanzelf ontstane goud eens onbewust besloten hebben, te kristalliseeren in het regelmatige stelsel, terwijl het bergkristal daarentegen voor zich het zeszijdige zou hebben verkozen. De plant, is altijd naar hun beweren, vanzelf op tweehonderdduizend verschillende, oorspronkelijke vormen gekomen voor blad en bloesem; en een aap is eens, zonder dat hij wist waarom, begonnen te spreken, ja hij heeft eindelijk uit zich zelf een Gods begrip ontwikkeld, zonder eenige realiteit of waarheid, product van zijn hersens alleen. Laat ons die blinden rustig hun waan laten en verheugen wij ons over het machtige werk, van den Geest Gods, zwevende over de wateren. Wij toch kennen iets van dien Geest. Heeft Hij niet ook in onze, door donkerheid omvangen ziel, een scheppingswerk begonnen? Heeft Hij niet uit een vormlooze chaos, waarover groote wateren bruischten, een nieuwe wereld geschapen, die wel is waar nu nog als een kuiken in het ei, in de harden leemen schaal deisterfelijkheid besloten is, maar eenmaal, als die schaal breekt eeuwig tot eere Gods schitteren zal in eeuwig licht en heerlijkheid?



HOOFDSTUK III.
Het Licht.
„En God zeide: Daar zij licht! en daar werd licht."
En God zeide! — Ja zeide; zou God soms niet kunnen spreken? Heeft Hij niet zoowel het licht als het geluid geschapen? Hoort Hem niet toe alle toon en alle klank; zullen wij Hem tot een stommen God maken? Zou Hij, die den mond schiep, niet kunnen spreken? „Wie heeft den mensch den mond gemaakt? Of wie heeft den stomme, of doove, of ziende, of blinde gemaakt? Ben ik het niet, de Heere?" (Ex. 4 : 11) — In God, in Zijn taal, ligt onze taal verborgen. Hebben wij zelf ons soms de taal gegeven? Hebben wij haar gevormd? Dan zouden wij haar nu ook verder vormen en meer volkomen kunnen maken; dan moesten wij nieuw medeklinkers en klinkers vormen en naast de zelfstandige naamwoorden, en werkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, nieuwe rededeelen, bij de drie bestaande trappen van vergelijking nog verdere uitvinden.
Indien God niet sprak, indien Hij niet was de Logos (het woord) dan zouden wij eeuwig stom blijven, wij zouden niets weten van het woord, ja wij zouden niet eens weten, dat het geluid geestelijke dingen mededeelen, ja opwekken kan. „De mensch heeft niets, tenzij het hem van boven gegeven zij .
God zeide: God spreekt; Hij spreekt heden nog;



de eeuwige Logos wordt niet stom, of zou hij soms niets meer te zeggen hebben? Maar met't vleeschelijk oor wordt Zijn stem niet gehoord, en al werd zij gehoord, verstaan werd zij toch niet. „Er kwam dan een stem uit den hemel, de schare echter zeide dat er een donderslag geschied was." (Joh. 12 : 28 en 29).
„In den beginne was het Woord, en het Woord was God!" Deze Logos, deze God sprak scheppingswoorden en machtwoorden, woorden van onuitputtelijke wijsheid, ieder woord een eenwigheidskiem, een rots, die geheel de hel niet omverwerpen kan, brood des levens voor de verbaasde, aanbiddende engelen. Tien scheppingswoorden sprak Hij, ieder op zich zelf een schepping, een wereld, welker omvang het menschelijk denken niet begrijpt, welker rijkdom wij niet vermoeden, welker schoonheid wij eerst in de eeuwigheid kennen zullen. Wat beteekenen hier tegenover alle gevleugelde woorden van het genie en den geest, van wetenschap en poëzie? een stofje, dat met den wind verwaait.
Welke taal sprak God? vraagt gij misschien. Gij zult het te weten komen, wanneer gij eens waardig bevonden zult zijn, in te gaan in den hemel, en te hooren de zeven donderslagen Gods, wier rede God Johannes gebood te verzegelen. (Openb. 10 : 4) Er zijn menschentalen en vele engelentalen, de Heilige Geest spreekt ervan. (1 Cor. 13 : 1) Die engelentalen zijn misschien reeds zooveel voortreffelijker dan de onzen, als de onzen staan boven het geblaf van den hond, dit pogen van het stomme schepsel door het geluid zijn smart en zijn vreugde, zijn verbazing en



zijn begeerte, zijn liefde en zijn haat te uiten. Maar hoe het ook zij, er is een tale Gods, verheven boven alle talen, vriendelijke liefde, luid uitgesproken macht en wijsheid, ieder woord een wet, die eeuwig klinkt door het heelal, waarnaar alle geesten in het heelal vol eerbied luisteren, dat hen kracht, leven en voedsel geeft, want ook zij „leven van alle woord, dat uit den mond Gods uitgaat". Hoe heerlijk zullen daar de in God verborgen elementen en krachten der taal glanzen en schitteren, hoe zal de wonderbaar goddelijke chemie van het woord daar zich openbaren! Uit de grondelementen van den Logos, de zeven krachten van den naam Jehovah en de zeven geesten die voor Zijn troon staan, uit de klinkers als het wezen en de medeklinkers als de oer-vormen kristallizeeren voortdurend door het scheppende uitspreken, van den blij venden, eeuwigen Logos het zelfstandig naamwoord, het werkwoord, het bijvoegelijke naamwoord en alle andere rededeelen. Het zelfstandig naamwoord, schepping en rots, naam en substantie, onverbreekbare diamant der eeuwigheid; het werkwoord, dat alle zijn, ontstaan en bestaan in den tijd, in het verleden, het heden en de toekomst bepaalt; het bijvoegelijk naamwoord, dat alle vormen van het booze en goede, alle kleuren van den geest eeuwig uitspreekt; het groote telwoord, de onverbiddelijke wet der schepping en der gerechtigheid Gods; en alle de andere rededeelen, die de wetten van tijd en plaats, van bevestiging en ontkenning, de verhouding van tijd en ruimte, van oorzaak en gevolg bepalen ! Ons woord



klinkt als een zwak, machteloos geluid, het sterft weg en is vergeten, daar zit geen kracht in; in God alleen is het woord ook daad, ook werkelijkheid: „Hij spreekt en 't is er; Hij gebiedt en het staat!"
Het woord: Er zij licht! vloeide met goddelijke noodzakelijkheid uit het zweven van den Geest over de wateren voort. Dit broeden moest het licht baren. De aarde was gestorven, vormloos leeg en donker; de Geest Gods ademde haar nieuw leven in. Het licht is een vroolijk ontwaken, een sidderen in zaligheid van de stof, het is haar leven, zooals de Logos „het waarachtige licht, het leven der wereld is". Deze Logos spreekt geen onsamenhangende woorden uit, neen in het woord: er zij licht! lag reeds het volgende opgesloten; in het woord omtrent de plant, dat omtrent het dier, in het woord omtrent het dier, dat omtrent den mensch. Deze scheppingswoorden zijn één groote, samenhangende, goddelijke uitspraak waarvan wij den zin verloren hebben, ofschoon wij hem tastend in het enkele woord „Schepping" trachten saam te vatten. Vandaar de solidariteit der geheele schepping, vandaar de gemeenshgappelijke val; vandaar het oordeel: „de aarde zij vervloekt om uwentwil."
„Er zij licht!" riep God uit over de aarde; „en het werd licht." God schept hier niet het eeuwige, ontoegankelijke licht, waarin Hij woont; ook niet het licht in de geheele groote schepping; bij het grondvesten der aarde toch zongen reeds de lichtende, heldere morgensterren hun lied mede (Job 38 : 7).



Daarom wordt liier niet gezegd: God schiep het licht maar God sprak: er zij licht. Uit Zijn eeuwig licht riep Hij, in de nachtelijke donkerheid waarmede Satan de aarde omhulde: Er zij licht! En de engelen der duisternis trokken zich schuw terug in hunne krochten en zochten een verborgen schuilplaats op, terwijl zij tandenknersend uitzagen naar de nieuwe schepping in het licht, zoozeer door hen gehaat.
Omdat echter de woorden Gods als Hij zelf waren ^ zijn en zullen zijn, omdat zij zelfs in het kleine altijd het grootere, ja het grootste zelf in kiem bevatten, omdat zij in concentrische kringen uitgaan over de gansche schepping; omdat zij naar het heilige drietal tegelijk voor lichaam, ziel en geest gelden, zoowel voor de lagere als voor de hoogere schepping; voor hel, aarde en hemel, schildert de schepping der aarde ook symbolisch de geheele schepping, de stoffelijke zoowel als de geestelijke. Zoo is 't hetzelfde woord Gods: er zij licht! dat eenmaal ook het eerste natuurlijke licht in het heelal te voorschijn riep. Ieder woord uit Gods mond heeft een onbegrensden zin en oneindige beteekenis. God—licht is Zijn kleed, en Hij bewoont een ontoegankelijk licht — heeft alle licht door het woord, door den Zoon geschapen.
Wat zou het bestaan, de wereld, het leven, wat zouden wij zelf zijn zonder het licht! Welk een kracht en macht tot leven, tot kennen, tot kunnen! Hoe machteloos zou het schepsel zijn zonder licht, hoe schrikkelijk en onbreekbaar de ketenen der duisternis, der onmacht, der onkunde waarin God de engelen



gebonden heeft, die hun woonstede hebben verlaten f In de volkomen duisternis verdwijnen tijd en ruimte, getal en stof, vorm en kleur, dicht bij en ver af, hier en daar; zij hebben geen zin meer, en waaraan zal men den tijd en zijn vlucht erkennen ? Zoo is dan de buitenste duisternis, waarin God eenmaal Zijn vijanden werpen zal, een uitbannen uit Zijn schepping in den nacht, in het niet. Daar zal het de ziel, die zoo begeerig is zich zelve te openbaren, in eeuwigheid niet gelukken ook slechts een schaduwbeeld van zichzelve voort te brengen.
Wat is het licht? Wij weten het niet; lang hebben wij gemeend dat wij te doen hadden met een lichtstof, afgeworpen door de zon en andere lichtgevende lichamen; nu gelooven wij aan licht-golven en houden het er voor, dat de wereldaether, die.ontzaggelijke fijne oer-stof, door iedere lichtbron in trillende beweging gebracht wordt. Wij houden die verklaring voor juist, reeds om de analogie van licht en geluid, en de voortplanting van het geluid door luchtgolvingen, die voor onderzoek vatbaar zijn en veel punten van overeenkomst met de lichtgolven bezitten. Ja, wij hebben uitgerekend, dat bij de roode lichtstraal meer dan 400 billioen aethertrillingen met een snelheid van 300.000 kilometer in de seconde ons oog trefïen. (Wonderbaar niet waar, dat ons oog door al die lichtschoten niet vermorzeld wordt!) Maar deze theorie verklaart, zooals al onze theorien wel het een en ander, maar niet alles; integendeel, hoe meer de natuurkundige het licht bestudeert, des te onbe-



grijpelijker wordt het hem in menig opzicht. Hoe komt het b.v. dat ieder mensch, ook in een groote menigte, naar gelang van standplaats en perspectief een ander beeld te zien krijgt, m. a. w. dat vele honderde billioenen lichtgolven elkander onophoudelijk in de lucht, ja, in de wereldruimte kruisen, zonder elkander op te heffen, ja zonder dat 100 millioenen beelden in elkander vloeien. Zoo verklaart deze theorie niet het wonderbare perspectief en het kleiner worden der beelden door den afstand, terwijl zij eigenlijk evenals de lichtoppervlakte grooter moesten worden en wel volgens het quadraat van den afstand. De theorie der lichtgolven verklaart niet eens, zegt Babinet, waarom een verlicht voorwerp een scherp begrensde schaduw werpt. Zoo hebben wij ons verbeeld, dat wij de wet van het licht kenden, wij spraken hoogwijs en met volkomen zekerheid van doorzichtige en niet doorzichtige lichamen; daar kwamen de Röntgenstralen en namen ook deze zekerheid weg; wij zien nu de beenderen in het inwendige van den mensch, en met het licht van barietzouten kunnen wij door metalen platen, verscheidene centimeters dik, photografeeren.
Nauwelijks hebben wij ons een weinig hersteld van onze verbazing over dit nieuwe, onzichtbare licht, waarvan een natuuronderzoeker zegt: „de Röntgenstralen zouden iemand weer aan wonderen leeren gelooven" of wij hooren reeds van een andere soort onzichtbaar licht, de zoogenaamde Becquerelstralen. Deze stralen uit van zekere mineraliën en chemische stoffen, in 't bijzonder van Uranium en Bismuthverbin-



dingen. Zij zijn onzichtbaar voor ons oog, doordringen vele lichamen en werken photografiisch. Zij werken langzamer dan de Röntgenstralen, waarvan zij zich nog in menig ander opzicht onderscheiden. De glimwormen en enkele kevers stralen zulk onzichtbaar licht, dat door metalen heendringt uit — kunnen zij misschien den mensch doorzien? Hoe weinig weten en merken wij toch van de macht en pracht van het licht, dat ons omgeeft! Altijd nog meer dan de wezens, die op Saturnus en Neptunus leven in den bleeken schijn van de zon, die slechts als een heldere ster aan hun hemel staat, maar veel minder dan zij, die op Mercurius deze zon niet meer zien, zooafs wij, als een kleine schijf, maar zich baden in de verblindende stralen van een zestienmaal grootere vuurbol. Doch op de zon zelf, bij de bron van het licht, zouden wij eerst te weten komen wat licht is, en hoe veelvoudig zijn verschijningen, soorten en krachten zijn. Wat moet dat voor een wereld van licht zonder duisternis zijn, waar alles zich door licht in licht afbeeldt, waar kleuren zoo gloeiend en prachtig zijn, als de aarde ze niet kent, vanwaar ze ontstaan uit vlammende, rozeroode waterstofzuilen, goudgele natriumvlammen, smaragdgroene kopergassen. Stroomen, golven, watervallen, orkanen van lichtstof breken zich baan, doorflitsen de ruimte, schieten voort, vallen als een „zonneregen" van licht neder, met een kracht, met een snelheid, die wij ons ganschelijk niet voorstellen kunnen! De Christen echter juicht in de welverzekerde hoop eenmaal deze wonderen van den Vader des lichts niet



enkel te aanschouwen, maar ook te beheerschen en daarin als een zalig kind des lichts, zelf lichtend als de zon rond te wandelen. „Wie overwint, die zal dit
alles beërven."
Het licht, dit eerste scheppingswerk Gods, is een wonderschoon, schitterend geheim, dat wij op aarde nooit zullen ontraadselen. Laat ons voorloopig tevreden zijn met dit resultaat. Het licht is een van God uitstroomende levenskracht, die, het gansche heelal omvattend, de kleinste deelen van alle lichamen in onbegrijpelijk snelle beweging brengt. \\ ant ook daar, waar het menschelijk oog het niet meer ziet, dringt het licht door. In den donkersten, voor ons absoluut duisteren kelder, dringt nog zooveel licht door, dat het op photografische platen inwerkt, en in 't volle licht toont ons zulk een plaat honderden en duizenden sterren, die ons oog ook door de sterkste verrekijkers nooit aanschouwen zal.
In 't licht liggen de kleuren opgesloten, cok zij zijn wonderbare stemmingen en krachten van het licht. Ook met hen speelt God, de groote kunstenaar, wonderbaar. Hoe prachtig kleurt Hij bij zonsondergang den hemel, hoe wonderschoon het bonte, tropische woud; hoe kleurrijk en sterk gekleurd ook, nooit en nergens een wanklank of een schreeuwende, onaangename kleurenmengeling. Deze schilder is bijna nog genialer, wanneer hij slechts met een paar kleuren van zijn palet werkt. Een reiziger, die ver in de Noordpoolstreken was doorgedrongen, schrijft dat hij nooit iets schooners gezien heeft, dan daar op zekeren dag de diepblauwe



zee met sneeuwwitte ijsschollen als zwanen, en daarboven de diepblauwen hemel samenvloeiend met de zee, ook met sneeuwwitte wolken, als zalige geesten. Een hemelsch beeld! Even hoog gestemd is de bekende Fransche schilder Fromentin, die een jaar in de Sahara doorbracht, als hij de woestijn beschrijft, waar alleen nuancen van geel en bruin onder den witgloeienden hemel gevonden worden. Zijn laatste woord is : „ Na de Sahara is er niets schoons en grootsch meer te vinden!"
Ook de zeven kleuren van den regenboog, waarin het geoefende oog b. v. van den kunstenaar van de gobelin weverij nog 75.000 nuancen onderscheiden kan zijn krachten, verschillende krachten. En hoe vertoont elke kracht een eigen karakter! De roode straal van het bloed en van het leven dringt in bijna rechte lijn door glas en doorzichtige lichamen heen, als een schetterende bazuin, die de stier en zelfs de stompzinnige krokedil woedend doet opstuiven. De andere laten zich gemakkelijker wat ombuigen; zacht kalmeerend werkt de lieve blauwe straal van den blauwen hemel en van de blauwe oogen; verkwikkend en met leven bezielend de groene straal vol hoop van de lente en de smaragd; als een edele rouwdrager het violette ametist; opjuichend van vreugde het gele zonnelicht en het lichte goud. Hoe zullen deze kleuren en krachten van het licht aan de twaalf poorten van de gouden stad schitteren en lichten. Het oog van den onsterfelijke -zal nooit verzadigd worden van zien!
Hoogst belangrijk zijn de analogiën van licht en



geluid, even belangrijk als het gemeenschappelijk terugvoeren van de lichts- en geluids-indrukken op aether- en luchtgolven. Van oudsher heeft men zoowel in de schilderkunst als in de toonkunst gesproken van tonen en tinten, heldere en donkere tonen; van schreeuwende kleuren en wanklanken, terwijl de analogie tnsschen kleuren en tonen voor 't grijpen ligt. Wij zien in het lichtspectrum van het rood tot het violet slechts één octaaf; maar het ultra-rood en ultra-violet omvatten nog negen octaven; wij zien alzoo in elk geval slechts een tiende deel van de lichtzee, die ons omgeeft; evenals wij met ons oor volgens Helmliolz slechts elf octaven van het geluid vernemen. Maar het is zeer waarschijnlijk, dat iedere geluidsgolf in den aether ook een lichtgolf doet ontstaan, en dat omgekeerd de kleuren van het spectrum ook in den aether buitengewone hooge en fijne tonen te voorschijn roepen. Dat zouden dan millioenen octaven zijn, die wij zien noch hooren! Hoe zal het ons te moede zijn als wij eenmaal met onsterfelijke oogen en ooren werkelijk hooren en zien; in welk een oceaan van prachtige, nieuwe lichtstralen en kleuren, in welk een zee van tonen en harmoniën zullen wij zalig drijven! Intusschen, God weet, hoeveel Hij ons van Zijn schepping kan laten zien en hooren, opdat wij niet verblind en verdoofd door dit schrikkelijk gewemel van lichtstralen en klanken, rustige indrukken zouden kunnen ontvangen en „het eigen woord hooren."
Maar nog andere wonderen bergt de lichtstraal in zijn schoot. Frauenhofer ontdekte in den door een



prisma ontleden zonnestraal verschillende zwarte lijnen. Spoedig bemerkte hij, dat het lichtbeeld van de helderste sterren zooals Sirius en Vega ook dergelijke lijnen vertoonde, maar op andere plaatsen en hij ontdekte, dat getal en volgorde van deze lijnen steeds samenviel met de chemische natuur der lichtbronnen en wel op deze wijze, dat ieder element, als het gloeiend gemaakt wordt, zijn bepaalde lijnen heeft, die nooit ontbreken. Uit deze ontdekking ontstond de schoone wetenschap der spectraal analyse, door Kirchoff, Lockijer, Secchi en Janssen eengroote stap verder gebracht. Men kan haar het lezen in den lichtstraal noemen. Als gij aan den hemel, heel in de verte een sterretje ziet fonkelen, dan vertelt u die kleine, sidderende lichtstraal allerlei. Hij deelt u mede, of deze lichtwereld gasvormig is of vast of omgeven door een omhulsel van gas, of zij zeer heet is of minder gloeiend. Ja, door een kleine verschuiving der lijnen toont de lichtstraal u aan, dat deze wereld met ontzettende snelheid ons nadert, of zooals Sirius met een snelheid van 2 'ƒ2 millioen kilometer daags zich van ons verwijdert. Hoe zouden onze vaderen gemeesmuild hebben over de bewering, dat men van het licht aflezen kon of er op de zon of op een ster ergens aan den hemel ijzer en waterstof, goud, kwikzilver, chloor, zuurstof enz. te vinden was! En evenzeer hierover, dat men met den lichtstraal het inwendige van den mensch zou kunnen bezien! Zoo spotten wij hoogwijs van allerlei, wat onze naneven „heel natuurlijk" zullen vinden.
7



Het heelal is gedoopt in liet licht; van millioenen zonnen stroomen onophoudelijk lichtgolven uit over de anderen. Waarom en hoe deze zonnen licht geven, waarom sommige, zooals Sirius, onbegrijpelijk snel toenemen in lichtsterkte, terwijl anderen langzaam schijnen uit te blusschen en zooals Mira Ceti noch slechts een bloedrood schijnsel uitstralen, is een geheim. Dit echter weten wij: de geheele goddelijke schepping baadt in 't licht. Nacht en donkerheid heerscht alleen in de schaduw en in het inwendige van enkele lichamen, wat grootte en massa betreft van weinig beteekenis. 1.000.000 maal overtreft naar onze waarnemingen de machtige licht- en vuurhaard de donkere lichaampjes in massa en grootte. Ook deze feiten hebben hun oorzaak en schoone parallellie in de physiek des geestes. Deze lichtgolven, die eindeloos en in den letterlijken zin des woords met bliksemsnelheid de wereldruimte steeds vervullen, dienen echter niet alleen tot haar verlichting. Het meest wonderbare en bekende, het meest onverklaarbare en toch alledaagsche is, dat zij tegelijkertijd volkomen getrouwe afbeeldingen zijn van het voorwerp, dat zij verlichten en het in zich mee dragen. De bundel lichtstralen die door uw pupil dringt en zich op uw netvlies weerspiegelt, schildert voor u de geheele, u omringende wereld af. Gij zelf zijt voor anderen een lichtbeeld, een handelende en wandelende photografie. Dit lichtbeeld alleen kennen zij van u, zij geven het uw naam. Het wezen, „an sich" dat gij zijt hebben zij evenmin gezien als uwe ziel. Hieruit vloeien wonderbare dingen voort.



Nog geen honderd jaren geleden wilde een Fransche familie met name Daguerre één van haar leden gerechtelijk voor krankzinnig laten verklaren, omdat hij zich in zijn hoofd had gezet de zonnebeelden der dingen blijvend temaken. Welk een krankzinnig denkbeeld! zei een ieder; en nu, na honderd jaar beheerscht de photografie kunst en industrie en vindt zij iederen dag nieuwe, practische ongedachte toepassingen. De onomkoopbare zonnestraal moet ons vertellen wat op de gansche aarde gebeurt; hij moet duizendmaal woord, beeld en kunstvoorwerpen vermenigvuldigen. Hij moet den kanonskogel in zijn vlucht, met de lichtgolvingen door hem veroorzaakt en den bliksemstraal met al zijn fijne vertakkingen teekenen. Hij moet ook duizende nieuwe sterren en wereldnevels die geen sterfelijk oog ooit gezien heeft of zien zal afbeelden. Ook een wonder van het licht! Indien de aardsche stof niet zoo grof was, indien wij op absoluut gladde platen bet beeld van een verwijderd hemellichaam opnemen, en het met een voortreffelijke, uit aether gebouwde microscoop, een paar billioen maal vergrooten konden, welke wonderen zouden wij dan niet aanschouwen! Bevat de lichtstraal, die van de aarde als klein sterretje tot Jupiter en Saturnus doordringt ook niet de photografie, ja het kinematographische beeld van de bij en van de kever in 't gras?
De uitvinding der photographie is een schoone gave Gods. Heeft Hij ze ons misschien daarom geschonken, omdat Hij onze moderne kunst niet meer vertrouwt? omdat Hij ziet, dat wij ons van haar



bedienen, niet om zooals de ouden de natuur getrouw, vlijtig en deemoedig te bestudeeren, maar om in haar vormen en kleuren steeds meer onze leugens uit te drukken? Want: „Deze God is niet ver van een iegelijk van ons." Hij spreekt: „Ben ik een God van nabij, en niet een God van verre? Zou zich iemand in verborgen plaatsen kunnen verbergen, dat Ik hem niet zou zien?" (Jerem. 23: 23—24). Hij stelt grootelijks belang in kunst en wetenschap, in de vorderingen van handel en industrie; Hij kent iedere uitvinding, al is zij ook nog zoo klein, waarvoor patent genomen is; Hij leest al onze couranten en is een grondig kenner van de Europeesche en Oost-Aziatische toestanden. Ook de geringste daad zijner menschheid is Hem niet verborgen, Hij is er niet onverschillig voor. Een ernstige waarheid; wel hem, die bij haar
licht wandelt!
Lichtbeelden, nauwkeurige, gekleurde photographiën, die nog sneller en nauwkeuriger dan die m den kinematograaf voortdurend veranderen, stroomt de aarde uit in de wereldruimte. In deze lichtbeelden, zou een sterrekundige op de maan, gewapend met een ontzaggelijke verrekijker u op dit oogenblik over straat kunnen zien gaan, en met deze of geene een praatje maken. Het zou slechts aan de onvolkomenheid van zijn instrument, niet aan den lichtstraal zelf liggen, dat hij daarbij ook niet ieder haar van uw hoofd zou kunnen zien, en wollen of katoenen draden van uw jas microscopisch onderzoeken. Indien dit mogelijk is op de maan, dan ook op de duizendmaal



verder verwijderden Jupiter of Saturnus, ja zelfs op de poolster of op Sirius. De golven vervloeien niet in hun beweging en de lichtbeelden verbleeken niet en vloeien niet ineen. In de wereldruimte, zeiden de Egyptische priesters, deze wijzen en magiërs, zijn de lichtarchieven der Goden. Onafgebroken neemt de lichtstraal moment-opnamen van alles, wat in de schepping geschiedt, van den dauwdrop, die trillend hangt aan het grassprietje, en van den kever, die een doode bij door het gras sleept; maar ook evengoed van den Hunnenslag of van de verwoesting van Jeruzalem, ja ook van het aardsche leven van den Godmensch en zijn sterven op Golgotha. Hij bliksemt deze onverdelgbare akten der geschiedenis van wereld en menscliheid voort, altijd voort, verder, altijd verder, de verste sterrenevels voorbij tot waar de schepping eindigt — of is zij oneindig als haar schepper? Alle geschapen wezens kunnen aan deze beelden geen trek veranderen, zij kunnen het onomkoopbare boek des lichts en der waarheid niet vervalschen. In dat boek aanschouwen de bewoners van andere werelden, vorsten des lichts, alle de geesten, de engelen en duivelen, ja God zelf —God zag het licht — al wat geschied is, ook dat wat lang vervlogen is in een eeuwig heden.
Ook deze krachts- en machtsopenbaring van het licht is aan de wet van den tijd onderworpen, zij geschiedt in den tijd en door middel van den tijd. Evenmin als gij het schot uit een kanon, dat vier kilometer van u verwijderd is, dadelijk hoort, ziet



wind en storm, door het bruischen der golven heen, herkennen! Toch zijn wij nog niet aan t eindeNatuurkundigen beloven ons, dat wij nog in deze eeuw elkander van het eene land en continent over zeeën heen, en door bergketenen zullen kunnen zien! Dit ver-zien zou geen haar meer wonderbaar zijn dan het ver-hooren. Dit laatste berust op een omzetting van geluid in electriciteit en omgekeerd ; het' eerste op een omzetting van licht en kleur in electriciteit en van electriciteit in licht; en dat licht en geluid aan elkander verwant zijn, bewijzen de z.g. zingende vlammen. (Tijndall: „Het licht") en de fotofoon.
Het zien op grooten afstand zijn wij een groote en beslissende schrede nader gekomen, door de ontdekking, dat selenium (en misschien nog wel andere lichamen) meer of minder electriciteit doorlaat, al naarmate het sterk of zwak verlicht wordt. Uit deze verandering, die van het licht afhankelijk is laat zich de overbrenging van licht en schaduw op een afstand afleiden. Wanneer nu het beeld van hem, die op een afstand spreekt, in een donkere kamer op een matgeslepen glasplaat opgevangen wordt, dan bestaat de mogelijkheid, door geschikte toestellen, dit beeld over te seinen. Hij, die dan aan gene zijde van de Alpen, of van de zee met ons spreekt, wordt dan door ons gezien in levenden lijve. Dat zijn machtige ontdekkingen van geheimzinnige krachten, die God in Zijn schepping gelegd heeft. Zij jagen een beetje schrik aan door hun macht en kracht. Toch verheffen zij ons aan den anderen kant weer. Hoe wint onze daad



mijn broeder, als een stuk zwarte steenkool de lichtstralen teruggekaatst, inplaats van als een edele diamant u er door te laten verlichten? Toon u onverschrokken zooals gij zijt; God en zijn engelen kennen u toch door en door! Gij wordt er waarlijk niet beter van, dat gij toedekt wat in u is; en eenmaal in de openbaring van het gericht (2 Cor. 5 : 10) zult gij toch doorschouwd worden door al het geschapene. Wilt gij eens stralen, wordt hier dan reeds louter! Hoe schoon staat louterheid het kind! Hoe schoon ook den grijzen Christen, die met God en wereld verzoend, niets meer te verbergen heeft! De schuld is verzoend.
„God zag, dat het licht goed was,'' woordelijk: „God zag het licht, dat het goed was." God ziet, God hoort, ja zijn zien, zijn hooren zijn het echte, het eenige zien en hooren, van waaruit alle schepselen hun beetje zien en hooren ontleenen. Er is verscheidenheid in het zien: een mossel kan met den vleezigen voet, waarmee zij zich beweegt, licht en schaduw zien of gevoelen, want zij trekt zich dadelijk terug in haar schelp, wanneer een wolk al is zij nog zoo klein, voorbij de zon trekt. Hoe geheel anders is het zien van den adelaar of den condor, die, hoog boven de majestueuze toppen van de Andes zwevend, geheele landen overziet, misschien tegelijkertijd de beide oceanen, en daarbij uit hoogten, waar hij slechts een zwarte stip lijkt, neerschiet op een klein aas, dat
8



hij aan het strand ontdekt. Nog scherper is ons zien door verrekijker en microscoop, maar het veld dat wil overzien is veel kleiner. Het objectief van den grooten telescoop, een soort groote pupil, kan vergeleken worden met het oog van een reus, die twaalf maal grooter dan de groote pyramide, deze m de hand zou kunnen houden! Wij zouden daarmede duidelijk den Rijn kunnen zien op de maan, indien er daar rivieren waren. Met den microscoop echter kunnen wij in den waterdroppel de bacillen en nomaden zien waarmede andere, voor 't bloote oog nog a tijc onzichtbare dieren zich voeden; wij kunnen er de doorsnede en dikte mede meten van de bloe lichaampjes, waarvan er tot vier millioen in een droppel van ons bloed gaan. Maar zelfs dit zien de verte en van nabij vereenigd m een zelfde oog, zou toch nog maar een hoogst onvolkomen zien, een oneindige, zwakke nabootsing van het volkomen goddelijk zien zijn. Al dit zien - en het zien m t algemeen — heeft zijn grond hierin, dat God ziet. Waar zou het schepsel anders het gezicht vandaan halen? In Hem liggen de wortelen van alle leven, de krachten tot alle kennis, waarneming en gevoel. Hoe de oneindige Godheid, welke de hemelen der hemelen niet bevatten kunnen, in het eeuwige ongenaakbare licht ziet, weten wij met en wij zullen het ook nooit te weten komen, want zij blijft m eeuwigheid het geheim, dat voor geen geschapen wezen te doorgronden is. Toen zij echter in den Zoon tot scheppenden Logos werd, ontstond tegelijk object en subjec



en onderling verband. Het licht voor de oogen —ja voor de oogen Gods — en de oogen voor het licht. Wat zou het licht zijn, wanneer geen oog het ooit aanschouwde? Waartoe zou het oog dienen zonder licht? .Zoo is het leven er voor de ziel, en de ziel voor het leven, de geest voor de waarheid en de waarheid voor den geest en de wereld is er voor de liefde Gods. „Alzoo lief heeft God de wereld gehad."
Hoe dwaas is de bewering, dat God, die het licht en de stof schiep, zelf dit licht niet zou zien, deze stof, haar vormen en kleuren niet zou waarnemen! Hij zou dus, als een blinde de planten betastend, de honderdduizende oorspronkelijke vormen voor blad, bloesem en vrucht hebben gemodelleerd! Maar hoe is het dan gegaan met de zachte kleuren en schakeeringen van de bloemen, van de vlinder, van den prachtigen, tropischen kever en de schoone indische mossel ? Ach, deze God heeft ze nooit gezien — het past immers een God niet te zien; „dat zijn altegaar menschelijke en kinderlijke voorstellingen uit de kindschheid der menschheid." „O, gij dwazen" roept met recht de profeet en zanger uit „wanneer zult gij verstandig worden?" Maar deze dwazen blijven het gelooven, omdat een God, die hen niet ziet en niet hoort, het best in hun kraam te pas komt. Altijd tracht de mensch zich achter de verschijnselen in de natuur, achter de boomen van den hof te verbergen: hij huivert altijd, in het diepst zijner ziel, voor het oogenblik, dat hij eens naakt, zonder bedekking zal staan voor het vlammend oog van dien God, die hem



tot in het merg van zijn gebeente, tot m de onbewuste schuilhoeken van zijn hart doorschouwen zal ten doorgronden, dat tegelijkertijd een vernietigend oor-
En God maakte scheiding tusschen liet licht en tusschen de duisternis." Dit beteekent, volgens de theosophen ook een scheiding tusschen het goede en het kwade. En zij hebben gelijk, want dit is goddelijke natuurkunde, dieper dan alle menschelijke; het licht is het goddelijk element van het goede, de duisternis, het duivelsch element van het kwade Die goed doet komt tot het licht." Wij zien het dagelijks, hoe het kwaad, zelfs bij het dier zich verbergt in de duisternis. Want het licht is openbaring en waarheid, wijsheid en kennis, ja macht en vreugde,
•ilzoo iets goeds; de donkerheid daarentegen is leugen, blindheid, onwetendheid, beperktheid, onmacht en dood, alzoo iets kwaads. Groote, wereldbeheerschende
Indien God niet het geestelijk licht ware, dan zou er geen stoffelijk licht zijn; de bijbel kent, zooals wij reeds opmerkten, maar één kosmos, waarm de geestelijke krachten en beginselen de oorzaak en de kern van de wordende, vergankelijke verschijningen zijn. Dat is de geestelijke dood, door de zonde m e wereld gebracht, dat wij alleen maar de verschijning zien en haar gewoonlijk voor wezenlijker en werkzamer houden dan haar oorzaak. „Dit is het eeuwige leven, dat zij U kennen, den eenigen waarachtigen God en Jezus Christus, dien Gij gezonden hebt, da



wij waarlijk zien en hooren, en dat deze God ons waarlijk tot een zon en licht is. Reeds de taal toont in honderde van uitdrukkingen deze samenhang der beide werelden te kennen, ja, zij ontleent al haar geestelijke uitdrukkingen aan de stoffelijke wereld. Dat zijn niet, zooals de gewone opvatting het wil, eenvoudig beelden.
„2?n God noemde het licht dag, en de duisternis noemde Hij nacht. Toen was het avond geweest, en het was morgen geweest, de eerste dag."
Wat waren dat voor dagen, toen nog geen zon de aarde bescheen? Wij weten het niet, en het is mensclielijk onverstand en vooringenomenheid, dadelijk vast te stellen: „dat waren dagen als de onze". Dot staat er niet. Dat is niet blijven bij het woord der Schrift, maar haar geweld aandoen terwille van vooropgezette meeningen. Want God spreekt zelf in vs. 5 uitdrukkelijk uit, dat Hij hier onder „dag" en „nacht tijdperken verstaat van licht en duisternis, over wier duur Hij ons niets mededeelt, evenmin als over datgene wat vóór de toebereiding der zon een afwisseling van licht en duisternis te voorschijn riep.
Het bijbelsche „jöm" (dag) dat naklinkt in het grieksche „aeon" tijdperk, is geheel in overeenstemming met bovenstaand vers, een dikwerf groote tijdseenheid van licht en van arbeid. Zoo vat de Heilige Geest aan het einde van het scheppingsverhaal Gods arbeid als één dag „samen": ten dage als de Heere God de aarde en den hemel maakte (Gen. 2 : 4). Maar ook



in het Nieuwe Testament beteekent dag dikwerf in hoogeren zin hetzelfde. Zoo spreekt Christus van zijn aardsche leven: „Abraham zag myn dag (Joh. 8 • 56) Zoo spreekt hij van een „dag des Ilmen waarop God alle volkeren der aarde, het een na het andere, voor al hun daden zal doen komen in het «rericht ia van ieder mensch rekenschap vragen za van ieder ijdel woord, dat uit zijn woord is uitgegaan. Hoelang zal die dag wel duren? Zoo leeft de mensc i één dao" uit de eene duisternis m de andere. Ook de aarde Uit de windselen der donkerheid (Job 38, Gen. 1 en 2) aanschouwde zij op den eersten scheppingsdag het licht; in en onder de donkerheid van het gericht, als zon en maan haar licht niet meer geven zullen, houdt haar levensdag op. Van oudsher hebben de Godsmannen, erkend dat deze dagen der scheppm geen menschelijke maar goddelijke dagen geweest zijn. Zoo schreef Augustinus lang voor het ontstaan dei geologie: „Wat dat voor dagen geweest zijn, is voor ons moeilijk, ja onmogelijk in te denken laat staan uit te spreken" (over de stad Gods XI 7). Zoo houdt de kerkvader Cyprianus het ervoor, terwijl hij herinnert aan de uitspraak: „duizend jaren zijn bij God als één dag", dat de zeven scheppings-dagen zeven duizend jaren geduurd zullen hel^n.
Neen, menschelijke dagen waren het met, toen de zon nog niet scheen en de engelen zelf nog niet wisten wat een mensch was. De schepping a op en
^h nog geen betrekking. Voor de aarde was er nog
geen zon, die alle vier en twintig uren op- en onder-



ging, op haar nog geen mensch die 's avonds moede, naar een nacht van twaalf uren uit ziet. Nog veel minder had God noodig uit te rusten na een arbeidsdag van twaalf uren; want ook bij de tegenwoordige dagen blijft de halve aarde steeds in 't licht en deze God had in Amerika voort kunnen gaan met scheppen, als Hij, naar den mensch gesproken, in Europa niet meer had kunnen zien bij Zijn werk. Reeds daaruit blijkt dat de nachten der schepping tijdperken eener, duisternis waren, die de gansche aarde omhulde. God had geen twaalf van onze uren noodig om het woord uit te spreken: „Het zij licht!"
God rustte niet twaalf aardsche uren, nadat Hij hemel en aarde geschapen had. Wij prijzen Gods almacht niet door zulke gedachteloos aangenomen voorstellingen, integendeel, Hij wordt aan ons gelijk gemaakt. Met recht kon dan ook een geloovige zich er over beklagen, dat men sinds lang voor hem de grootheid van den Schepper verdonkerd had door allerlei kinderachtige begrippen, en het ondoorgrondelijk diepe woord der schepping tot een geschiedenisje gemaakt had.
In dit bericht over de schepping, Mozes door den Heiligen Geest ingegeven, staat God alleen in majestueuze eenzaamheid met Zijn werk. Hij denkt goddelijk, niet menschelijk, en spreekt van Zijn dagen. „O God, Uwe dagen zijn van ouds van eeuwigheid!"
Niet, als zou God niet de aarde in zes aardsche, menschelijke dagen hebben kunnen scheppen, of haar in één minuut of seconde uit het niet tot aanzijn



vergaat. Wel beschijnt ons de zon en verwarmt zij ons, maar als er geen lucht was, zou zij het alleen op die plaatsen kunnen doen, waarop haar stralen loodrecht vallen en ook daar nog zouden er velen terugkaatsen en zich verliezen in de ruimte. In de lucht blijven deze millioenen kleine pijlen als m wol steken zij moeten hun warmte afstaan aan de lichamen. Daarom is het in de diepe, door een hooge en dichte luchtlaag bedekte vlakte zoo warm; maar daarentegen zoo koud op hooge bergtoppen, waar de atmosfeer lager en daarenboven meer verdund is, hoewel zij een paar duizend meter dichter bij de zon zijn. Zoo zou zonder lucht zelfs door een gloeiende kachel m de kamer, alleen die kant van het lichaam verzengd worden, die naar haar toegekeerd was; de andere kant echter zou de koude van de ruimte, meer dan 200° te verduren hebben. Het leven zou onmogelijk zijn. Aan deze omstandigheid is het zeker toe te schrijven, dat ook op de luchtlooze maan, evenmin als op de hoogste toppen der aarde, eemg ons bekend organisme bestaan kan. Er heerscht daar toch in den maan-dag, die vijf-en-zeventig dagen duurt, door de zonnestralen een schrikkelijke hitte, op 300" geschat, en in den maan-nacht, die er op volgt en van gelijken duur is, een koude, die even verschrikkelijk is. , , ,
Hiermee hangt samen, dat de atmosfeer het hooien
en het juiste zien mogelijk maakt. Evenals de zonnestralen zonder lucht slechts die voorwerpen verwarmen, die rechtstreeks door hen worden getroffen,



zouden zij zonder atmosfeer ook slechts één zijde er van verlichten ; de andere zijde bleef heelemaal onzichtbaar en uit den pikdonkeren nacht zouden alleen, bij iedere beweging des lichaams, steeds afwisselende, verblindend schelle schaduwomtrekken als bliksemstralen uitflitsen. Wel is waar, zou menigmaal een phantastische weerschijn, teruggekaatst van de verlichte punten, enkele deelen bijzonder verlichten; maar al de halve en kwart schakeeringen, waaraan wij gewoon zijn, zouden wegvallen. Gesteld nu, dat beeldende kunst in 't algemeen nog mogelijk ware, dan zou zij toch veeleer afschrikwekkend dan schoon zijn.
Dat wij de lucht noodig hebben om adem te halen, dat deze onzichtbare, reuk- en smakelooze massa ons voortdurend leven moet aanbrengen, is eigenlijk een bedroevend feit. Wanneer zullen wij eens zooveel leven in ons zelf hebben, dat wij niet meer geheel afhankelijk zijn van de uitwendige schepping, dat wij niet dagelijks met voedende stof, niet ieder oogenblik met luchttoevoer de levensvonk behoeven op te rakelen, die altijd op het punt is uit te gaan. Wanneer zullen wij niet meer de arme ziel behoeven te trekken, te lokken en vast te houden, opdat zij toch maar niet ontvliede ?
De gestorven manen van de wereldruimte, die geen atmosfeeren meer uitstroomen, hebben ook de stem, ook het geluid verloren. Van hen stijgen geen toonen meer op, geen klacht noch jubeltoon wordt op hen gehoord; stom vliegen zij daarheen. Zijn er daar misschien ook zielen, die God, met banden



van eeuwig zwijgen gebonden heeft omdat zij het geluid misbruikten, bezoedelden, bevlekten, evenal-> Hij de engelen, die hun woonstede verlaten hebben, in banden der duisternis gevangen heeft? — Welk een rechtvaardige en verschrikkelijke straf zou dat zijn .
Een niet onbelangrijke taak, der atmosfeer bestaat hierin, dat zij aan de vogels het vliegen mogelijk maakt, zoodat zij snel nu eens naar het Noorden, dan naar het Zuiden trekken kunnen. Zeker wordt daardoor, op geheimzinnige wijze, veel in de schepping en tusschen hemel en aarde verbonden, dat wij met onze grove zintuigen niet waarnemen en met onzen verlamden geest niet uitvinden kunnen, waarvan onze wijsheid geen flauw vermoeden lieeft. De wind is in menig opzicht een beeld van den (reest. Allereerst toch waait hij waarheen hij wil; men hoort wel zijn geluid, maar men weet niet vanwaar hij komt en waar hij heen gaat. Maar ook in dit opzicht is hij beeld van den Geest, dat hij steeds millioenen zaden over de woestijn, over den Oceaan heen en weer voert, om ze op den bergtop en op het eiland, in het poolijs en in de oase neer te werpen, waar ze opkiemen
en groeien kunnen.
Welk een ontzaggelijke taak, welk een onafzienbaren arbeid heeft God aan de atmosfeer toebedeeld. Welke reservoirs en reuzen machines van honderdduizende paardekrachten zou de mensch moeten bouwen, om met veel tobben en moeite, ook slechts het allerkleinste landje met regen te begieten uit een hoogte van 1000 meter. En als hij het eens in orde gebracht



had, wat zou hij trotsch zijn op deze meesterwerken en wonderen van zijn kunst! Maar zouden dan deze machines ons ook diensten kunnen bewijzen als rijke bronnen van kracht; zouden zij ons kunnen beschutten tegen de koude van de wereldruimte; zouden zij ons kunnen laten ademen en ons woord verstaanbaar maken' Immers neen, daartoe zouden wij nog vele andere samengestelde toestellen met moeite uit moeten vmden; ze met nog veel meer moeite moeten construeeren en aan den gang houden.
En nu God! Hij wenkt, en ziet, daar is een uitspansel tusschen de wateren boven en de wateren beneden en dat uitspansel vervult zonder ophef, spelenderwijs een taak zoo groot, dat de mensch er met zijn heele verstand niet bij kan, en misschien daarnaast
een andere die de mensch heelemaal niet kent.
* *
sf:
Hoe zacht en vriendelijk wuift ons een zomerwindje koelte toe, hoe ruischt en lispelt het nauw hoorbaar door het sidderend loof van esp en berk of kleurt het stille watervlak blauw. De windstilte echter, die in dalen dikwijls voorkomt, is er alleen op den door ons bewoonden bodem van de luchtzee; de hoogere lagen zijn in voortdurende beweging. Reeds op den top van den Eiffeltoren waait de wind dikwijls driemaal krachtiger dan in de straten van Parijs. Evenals de bovenste waterlagen van de Oceanen door machtige stroomingen bewogen, steeds heen en weer vloeien, waaien de bovenste luchtlagen steeds rusteloos in' evenzoo krachtige stroomingen om de aarde; een



eeuwige kringloop van de lucht zoo goed als van liet water! Door de zon verwarmd stijgen zij op; afgekoeld door den nacht of door een wolk zinken zij; zij worden verdicht of uitgezet, nu eens langzaam en onmerkbaar, dan met onwederstaanbaar geweld. Oo" deze vriendelijke lucht, waarin wij ons zoo zonder tegenstand te ontmoeten, bewegen, kan een ontzaggelijke macht ontwikkelen! Storm! Imposant ontzettend, grootsch en schoon in de Golf van Biskaye in de poolzeeën, rondom de kaap de Goede Hoop, ot kaap Hoorn, waar kloeke voorgebergten de wmden breken, die dan toornig ronddraaiend er om heen loeien. Dat zijn de streken, het gebied van dezen koning der wateren; daar breekt hij los onder donder en bliksem, daar woelt hij de zee om in hare diepten, daar stapelt hij de golven torenhoog. „De zee", verklaart een ooggetuige van een storm m den Indischen Oceaan, „bestond nog slechts uit drie of vier lange
rijen heuvelen van water, door diepe dalen gescheiden. Opgebouwd tot drie of vier verdiepingen, rukten zij snel en vol majesteit nader; hun spitsen geleken witte watermassa's en puinlioopen, schuimende watervallen, waarvan een ieder het schip met dood en verderf bec reigd e. Krakend en steunend in al zijn gebindten, brak het schip, onder stormzeil zich nu eens in de hoogte dan weer in de diepte met moeite baan. In de dalen was het bijna windstil, zoodra wij echter zulk een waterberg beklommen, dan wierp de storm het schip op zijde en terwijl het kreunend door de schuimende massa drong, en ze rechts en links voor zijn boeg



deed opspatten, daalde het weder af in de diepte. Aan den hemel joegen koperkleurige wolken, zoo snel als vogels voorbij. Terwijl wij ons onmogelijk verstaanbaar konden maken, zweefden wij, vastgesjord aan reeling en touwen; van 6 uur 's morgens tot 5 uur 's avonds tusschen leven en dood. Toen eerst brak de zuidelijke spits van Madagascar, waarvan wij nu nog maar een paar mijlen verwijderd waren, eenigszins het geweld van de waterbergen.
Schrikkelijker, wreeder nog is de orkaan, la tourmente! Dat is niet meer de imposante klassieke storm, die correct afspeelt in zijn drie perioden: begin, midden en einde, met machtige accoorden, onder begeleidingvan orgel en orkest van den wind, met bliksem en donder. La tourmente, dat is de dolle, blinde woede der elementen, der redelooze dingen. Op de groote waterwoestenijen, rond de zuidpool of op hen, die IJsland omgeven, overdekt zich de hemel met witachtige draden, de zon verbleekt en schijnt uitgebluscht, de wind begint te fluiten en te huilen, hij groeit in kracht, hij wordt sterker, altijd sterker, een woedende macht. Aan den hemel slechts een chaos van vormlooze, schrikkelijke, rondjagende dingen. Grauwgele monsters strekken de armen uit, sperren de kaken open, trekken zich samen, worden aan flarden gescheurd: zij jagen altijd lager, altijd haastiger door de lucht, als repten zij zich tot den grooten volkerenslag. En daaronder slechts een chaos der wateren. De ontketende winden laten geen hooge golven meer ontstaan, zij drukken ze neer, zij verscheuren hun koppen tot vlokken schuim,



brengt tonen voort, suist en ruischt, een ieder naar zijn aard, en ook deze zijn stem is produkt van zijn geheele bouw en wezen, hangt samen met zijn eigendommelijke individualiteit. Ook het dier spant zich in, door het geluid te kennen te geven hoe deze wereld op hem inwerkt, op welke wijze hij met haar in aanraking komt, het klaagt over zooveel dat hem daarin pijn doet, het juicht zooals het vogelenkoor, b. v. de leeuwerik, als de zon opgaat in al haar pracht. Het zou, zooals de nachtegaal, de schoonheid van zijn kleine ziel uit willen spreken in zijn melodiën; het knort vergenoegd bij liefkozingen, blaft vroolijk bij loftuiting of brult zijn vijand schrikkelijke bedreigingen in de ooren. De mensch beschikt voor dit alles over het woord, de grootste, meest geheimzinnige openbaring. En dit alles wordt mogelijk gemaakt alleen door iets heel kleins, een beetje lucht.
Het is interessant op te merken, hoe bij de wezens de organen voor het ademhalen — in den beginne terwijl het schepsel nog stom is, geheel aan de oppervlakte — zich langzamerhand naar binnen terug trekken, en hoe daarbij ook het geluid en ten laatste de stem ontstaat. Zoo is bij de plant het blad, dat slechts door de steel met haar verbonden is, de long, waardoor het gewas het kooly,uur der atmosfeer inademt, dat ontleedt en zuurstof uitademt. Lagere larven, zooals de schoenlapper, ademen ook door twee uitwassen aan de staart, die onder de microscoop gezien, zeer veel op bladeren gelijken. Bij andere en bij de waterwormen, hebben



zich deze bladlongen reeds aan 't lichaam gehecht en vormen rechts en links twee rijen van aardige blaadjes ; bij donderpadden zijn deze, altijd nog naar buiten in tweeën verdeelde organen, aan den kop bevestigd; zij vallen echter later af wanneer er van binnen een long ontstaat, waarbij tegelijkertijd de kikvorsch zijn mooie stem krijgt. Bij de visschen die nog altijd stom zijn, worden zij reeds tot kieuwen, die wel is waar inwendig liggen, maar tocli direct naar buiten ademen; bij de hoogere dieren eindelijk verbergt zich de long geheel en al in het inwendige van het lichaam en door de daartoe bestemde organen ontstaat de stem en bij den mensch liet woord. Zoo vinden wij ook hier, zooals overal en ook op het gebied van het geestelijk leven, dat hooger leven gepaard gaat met een zich onttrekken aan het uitwendige en een versterkt inwendig leven.
Welk een raadsel, dat enkele luchtgolvingen het denken der onsterfelijke ziel belichamen, het verstaanbaar maken voor haar medemenschen; dat deze luchtgolvingen van den aanvang der wereld af steden gebouwd, koninkrijken gegrondvest, oorlogen gevoerd, volken vernietigd, het Evangelie gepredikt en vele zielen gered hebben. Evenals het het kenmerk is deiechte inspiratie van buiten, dat zij het ware, absoluut treffende, alleen juiste woord vindt en wij daarom terecht aan het woord en de uitdrukking onzer klassieken hangen en geen moeite sparen precies uit te vorschen, hoe zij gesproken en geschreven hebben, zoo is ook het pakkende woord met plastische kracht, maatstaf voor de rechte openbaring van wat daar-



binnen woont. Spreek zóó, dat ik U, uw onzichtbare ziel aanschouw! Indien men echter deze maatstaf aanlegt aan het dagelijksche spreken van zoovele menschen, dan huivert men over de armzaligheid ervan. Welk een machteloosheid om met het almachtige woord scheppingswerk te doen, of — is dat te veel gevraagd — om met dat woord slechts een klaar, helder beeld, een fotografie, die eenigermate gelijkt, te geven van dingen of van menschen, van een landschap of van een karakter, van een gelezen boek of van een redevoering, die men gehoord heeft. In saaie, verwaterde, onbepaalde, algemeene uitdrukkingen en zegswijzen beweegt zich het dagelijksch gesprek, de conversatie der meesten; slechts wanneer men ze aan den buidel, aan lijf of goed komt, komen er eenige krachtige uitdrukkingen te voorschijn. En deze zelfs zijn niet origineel, ze zijn afgeluisterd en aangeleerd. Zoo hebben helaas honderden van onze arbeiders genoeg aan een dozijn toornige, smerige, godlasterlijke uitdrukkingen om aan al hun hartstochten lucht te geven; en hebben zij zich eens een recht vroolijke roes gedronken, dan blijft hen tot het uiten van hun gevoelens en hun levenslust vaak niets anders over dan een woest gebrul en geschreeuw. Arme menschen, wat geluid, wat stem zult gij toch wel eenmaal in het doodenrijk laten hooren?
Vele beschaafde menschen vinden tegenwoordig een vergoeding voor het woord, dat hun ontbreekt in hun kodak, met gevoelige plaat; omdat zij geen kans zien te beschrijven, fotografeeren zij. De kunst moet



het woord te hulp komen en de lichtstraal het geluid bijspringen, want zij zijn tweelingbroeders. Maar het woord is en blijft de grootste aller kunsten. Het lied van Homerus heeft alle illustraties overleefd en God had er waarlijk geen behoefte aan zijn woord te laten illustreeren.
De lucht waait dan om ons heen, lichter dan een veer, ongrijpbaar. Luchtgolven ontstaan en \ ei gaan en nu meenen wij dat daarmee ook ons woord ontstaat en vergaat. Maar wij bedriegen ons. \ errassende uitvindingen bewijzen, dat het geluid, het gezang, de stem, het woord zich in de stof ingraaft, hard wordt, kristalliseert, om na langen tijd naar verkiezen zich weder te doen hooren. Daar is bijna geen spookaclitiger apparaat te bedenken dan de grammophoon. De natuurkundige toont mij ronde, dunne looden platen, waarin slangvormige krassen, die eigenlijk ui etbijzonders te zien geven, even gegroefd zijn. Hij steekt ze in den trechter, draait aan het rad, ik leg het einde van twee caoutchouc-buizen in mijn ooren en ik hoor een voordracht gehouden met de diepe klanken deiovertuiging! Ja, ik herken de stem en ik roep uit: Dat is wijlen Professor B.! De teekens op een andeie plaat, zijn de trillers van de bekende zangeres S. Het woord, het gezang, de toon dezer menschen, het stukje ziel dat zij in dit alles legden heeft men hen ontstolen, men heeft het vastgelegd, versteend. Wanneer deze metale schijven goed bewaard worden, zullen zij over honderd jaren, als de gelieele tegenwoordige menschheid van de aarde verdwenen is, nog altijd spreken,



zingen, klagen, lachen. Daar is tocli waarlijk iets spookachtigs in! Spookachtig groot zijn ook de verwachtingen, die aan dit alles vastgeknoopt kunnen worden. Is het werkelijk waar, dat evenals onze eeuwige fotographiën in de wereldeather heen en weer vliegen, nu ook onze woorden, ook het woord der binnenkamer, bewaard worden in den grooten fonograaf der schepping, opdat zij eenmaal op Gods bevel met onze eigen stem, met de toon, die wij zelf daarin gelegd hebben, zouden weerklinken; de meeste helaas! als onomkoopbare getuigen tegen ons in het oordeel. „Maar ik zeg u, dat van elk ijdel woord, hetwelk de menschen zullen gesproken hebben, zij van hetzelve zullen rekenschap geven in den dag des oordeels". (Matth. 12 : 36).
Merkwaardig is ook het onderscheid tusschen woord en muziek. Muziek is, zooals wij weten, lucht, in rvthmische, d. w. z. naar vaste getalvvetten periodiek wederkeerende trillingen gebracht, wier klanken harmonisch, d. w. z. in heldere, eenvoudige verhoudingen tot elkander staan, dus een hoorbare mathematiek! Het zou kunnen opvallen, dat desniettegenstaande groote wiskunstenaars, over 't algemeen niet veeL-voelen voor muziek en de musicus wiskunde liefst op een afstand houdt. De eerste wil de schoonheid van het getal, op zichzelf beschouwd, zooveel mogelijk losgemaakt van ieder stoffelijk bijmengsel, in den geest aanschouwen. Zoo schrijft een hunner: het geestelijk zien der getal-wetten brengt machtige vreugde, zaligheid te weeg; bij alle andere wetenschap ziet de mensch de waarheid, als een licht, zacht schijnend door een



albasten vaas. Hier ziet hij haar, zonder omhulsel, helder, schitterend. Tegelijkertijd prijst hij de „elegantie" der hoogere mathematische vraagstukken. De musicus is zoo aangelegd, dat hij dezelfde wetten van het getal, of tenminste het begin ervan, maar dan ook met genot door het oor gevoelt en geniet. Zij liggen ook, maar meer verborgen in de schilderij, toch zijn zij ook daar te vinden als grondbeginselen van den vorm, de kleur, de schoonheid. Alle deze heerlijke kunsten worden ons eerst mogelijk gemaakt door de lucht. Muziek en woord beschouwen wij als twee verschillende dingen en zij zijn het ook in het dagelijksch leven. Maar in werkelijkheid verschillen zij niet zooveel, zooals blijkt uit het lied, de pogingom beide te vereenigen. Wij weten toch allen, dat het woord muzikaal kan zijn, en desgelijks, dat muziek ook in het lied zonder woord tot ons spreken, stemmingen en gevoelens uitdrukken en mededeelen kan. Wij beschouwen het reeds als een voortreffelijkheid van een zin, wanneer hij rythmisch gebouwd is. Wij zien, dat op den bodem der naar het getal en in het getal bestaande dingen, dit ligt, dat ook liet woord zijn wetten van het getal heeft, reeds omdat het geluid is. Hieruit volgt logisch: het rechte, ware, dus schoone woord moet muziek zijn en zal het ook eenmaal zijn. Wij erkennen dat nu reeds intuïtie!. Ook hiervan geeft ons de kunst, dit voorgevoelen van het ware leven, een voorbeeld b.v. in de heerlijke recitatieven van de Mattheuspassion.
Op de nieuwe aarde zal de hemelsche aether den



mond der opgestanen dienen tot vorming van een zeer muzikaal woord, en dit woord zal op wonderbare wijze door zijn geluid, den vorm, de kleur, ja de gezamenlijke eigenschappen van het voorwerp, dat het noemt, uitdrukken. In de nieuwe schepping zal het woord over het licht schitteren, het woord over de plant bloeien, het woord over het vuur vonken spatten. En in het woord over God, in den naam van Jehovah, door alle wezens in het heelal in altijd nieuwe accoorden weder uitgesproken, zullen wij telkens nieuwe verzadiging van zaligheid vinden.
Het opmerkelijk, dat aan de menschheid slechts omtrent vijf-en-twintig klanken gegeven zijn, om al haar denkbeelden in een paar duizend talen uit te drukken. Het zou toch veel natuurlijker zijn om aan te nemen, dat zij zich door het geluid tallooze klanken, honderde klinkers en duizende medeklinkers en wel voor iedere taal andere zou hebben gevormd. Maar zoo zijn er ook slechts zeven noten, die zich in elf, voor ons hoorbare, en misschien in tallooze andere octaven herhalen. Zoo zien wij ook maar een klein aantal, omtrent zeven kleuren, die op drie grondkleuren kunnen teruggebracht worden. Ja, zelfs van de warmte mag men volgens Melloni aannemen, dat zij in octaven van verschillende warmtegraden toe en afneemt. Zoo leert de nieuwere scheikunde, dat de gezamenlijke elementen naar octaven geordend zijn, op deze wijze, •dat nummer vier van het derde octaaf, er wel is waar heel anders uitziet dan nummer vier van het eerste, maar toch der-elfde grondeigenschappen vertoont, en



welke geen organische overblijfselen bevatten, zijn ontstaan óf uit den gloeiend vloeibaren kern, of uit latere uitbarstingen ervan. Zoo is er een einde gekomen aan den langen strijd tusschen de „Neptunisten", die alle lagen der aardkorst uit het water wilden doen ontstaan en de „Plutonisten", die ze alle aan de"sveiking van het vuur toeschreven.
Geen Plutonist zal heden ten dage ontkennen, dat de krijtrotsen van Engeland of van de Lias van Wurtemberg of de gansche Russische laagvlakte, dooide zee gevormd zijn; maar evenmin zal een Neptunist loochenen, dat IJsland, Zweden, Lapland, NoordOost-Rusland, het Rotsgebergte en ook Java en de Sundaeilanden, van vulkanischen oorsprong zijn. Zoo is de imposante, met meer dan tweehonderd vulkanen bezaaide bergketen der Andes, een lavamassa, die zich een weg gebaand heeft en dat in betrekkelijk later tijd, door een scheur der aardkorst, die loopt van de Beliringstraat tot in Vuurland. De eenzijdige werking van het vuur of van het water, is niet voldoende ter verklaring van het gelaat des aardrijks. Het vuur verklaart niet de horizontale lagen met haar versteeningen; het water lost de vraag van het ontstaan der bergketenen niet op. Bovendien vormt, zooals wij vroeger reeds hebben opgemerkt, het water nog altijd groote vlakten met humusbodem, en veroorzaken de vulkanische krachten nog altijd plotselinge uitbarstingen of langzame opheffingen. Graniet, gneis, porphier, bazalt, plutonisch gesteente, vormt het harde beendergestel der a,arde. Later gevormde kalk-, zandsteen- en leilagen, zijn de



kraakbeen- en de spiermassa; de weeke, allerjongste <illu\ i aal-lagen uit slib, humus, zand, waarop wij voornamelijk leven, zijn het zachte vleesch van onze planeet. V ooi hem, die achter het zichtbare het onzichtbare ziet, is geen geologisch bewijs noodig om hem te overtuigen, dat deze wereld uit vuur en water ontstaan is en door vuur en water bestaat. Hij ziet het haar aan. Een aarde, alleen uit vuur of alleen uit water geboren, zou een onvolkomen en onbewoonbare wereld zijn. \ uur en water, welke symbolen der hoogere schepping, welk een fundament der goddelijke physica! < >ok in de nieuwe hemelen en op de nieuwe aarde zullen eenmaal deze twee grondkrachten der Godheid eeuwig werken.
Evenals God zijn daden in den lichtstraal en in liet geluid, dat door de ruimte weerklinkt, vereeuwigt, zoo heeft Hij ook de geschiedenis van Zijn schepping geschreven in de bladeren der aardkorst. Het lezen m deze bladeren of lagen, nu eens eenige honderde meters, dan weer sleehts een paar centimeters dik, het leeren kennen van de manier waarop zij zijn ontstaan ' " allermerkwaardigst —nu eens omhoog geheven, dan gebroken, verscheurd, omvergeworpen werden, het bepalen en thuisbrengen van de indrukken, de voetstappen, de versteende overblijfsels, die zij bevatten, is de schoone en belangrijke taak der geologie, der „Leer der Aarde".
* *
*
Hier volge een woord over de zondvloedtheorie, door menig Christen nog met voorliefde aangehangen.



Toen men voor 200 jaren opmerkzaam gemaakt werd op de menigvuldig voorkomende versteeningen van zeedieren, die voorkwamen op de 10.000 voethoogen Diablerets in Zwitserland, lag het vermoeden voor de hand, dat zij hun oorsprong dankten aan den zondvloe d, terwijl Voltaire zich belachelijk maakte, door de bewering, dat pelgrims, uit Palestina teruggekeerd, ze daar hadden achtergelaten. De geologische studie deiaardkorst echter en dieper nadenken over den bijbelschen zondvloed en zijn gevolgen, hebben het onjuiste van deze beschouwing grondig aangetoond, en liet ware te wenschen dat ook geloovige theologen het nu eens opgaven, uit den zondvloed verschijnselen te willen verklaren, die er absoluut niets mede te maken hebben.
Wat was de zondvloed volgens den bijbel? Een ontzaggelijke overstrooming, ontstaan door een regen van veertig dagen en het buiten zijn oevers treden van de zee; hij bedekte de geheele aarde en duurde een jaar lang. In den beginne zal hij wel vergezeld zijn geweest van sterke stroomingen en wervelwinden, daarna werden de wateren naarmate zij hooger stegen en zich uitbreidden, rustiger. Zonder gevaar steeg de ark mede en lag dan bij windstilte (Gen. 8: 1) maandenlang op de wateren, waarna deze regelmatig en
langzaam afnamen.
Wat vertoont ons nu hier tegenover de aardkorst. Wat bewijst het geologisch onderzoek omtrent haar met absolute zekerheid? Groote op elkander volgend'' scheppingen van vele duizende plant- en diersoorten. Deze scheppingen wijzen op een langzaam voortgaan



van de eenvoudige vormen en wezens in de onderste lagen tot de hoogere in de bovenste. De volgorde van deze lagen is overal volmaakt dezelfde. De planten en dieren van een hoofdtijdperk verschillen van die van het volgende. (Zoo zijn de planten van de steenkoolformatie, niet die van het Jura-tijdperk, en die van de Jura weer niet die van het krijt. Met de dieren is het eveneens gesteld. Trilobieten komen alleen voor in het Silurische gebergte, Ammonieten alleen in de Jura). Deze soorten hebben zeer lang geleefd vóór zij ondergingen; (zoo vindt men in de steenkolenformatie tot veertig wouden in lagen boven elkander, met voor een gedeelte rechtopstaande stammen en volkomen gave zachte varens). De soorten van een tijdperk verdwenen geheel vóór het verschijnen van de volgende en hoogere vormen. Ook grepen ertusschen deze opeenvolgende scheppingen of ook gedurende dezelve, omkeeringen en verschuivingen plaats, en ook wel geweldige bergformaties, gedeeltelijk door het inwendige vuur veroorzaakt. (De Vogezen, de Pyreneën, de Alpen en de Andes zijn niet gelijktijdig ontstaan. In overeenstemming daarmede verhaalt ons de bijbel, dat de zondvloed de hoogste bergen bedekte, en noemt den Ararat, die hooger is dan de Mont-blanc. Dus waren er vóór den zondvloed hooge en hoogste bergen aanwezig).
De stelling, dat een overstrooming, die één jaar geduurd heeft, dit alles heeft veroorzaakt, en de aardkost met haar tallooze lagen en machtige bergen te voorschijn geroepen, is even onhoudbaar als het geloof,



dat lagen en gebergten met alle versteeningen incluis, plotseling kant en klaar uit Gods scheppende hand zouden zijn te voorschijn gekomen.
Nog zinneloozer is de meening, dat de zondvloed de millioenen versteeningen, in duizende soorten, zorgvuldig naar aard en klasse, naar de meerdere of mindere volkomenheid der vormen, nauwkeurig boven elkander zou hebben gerangschikt en ze zoo van elkander zou hebben gescheiden, dat een oudheidkundige, die zijn zaak verstaat, uit één schelpje onfeilbaar weten kan, dat hij te doen heeft met die en die laag, al is zij soms maar '/a meter hoog.
Deze theorie is eveneens in strijd met het feit, dat visschen en zeedieren, die er toch allerminst aan blootstonden door den vloed verzwolgen te worden, in millioenen bij millioenen exemplaren, een groot deel, misschien de helft van alle versteeningen vormen. Van de menschen daarentegen die in den zondvloed omkwamen, en wier getal naar de meest matige berekening volgens Gen. 5 vele millioenen bedragen moest, wordt in geen dezer lagen één been of een schedel gevonden, en dat, terwijl daarin teere planten en dieren dikwijls zoo bewaard zijn, dat men microscopische details er aan herkennen kan. Men verklare eindelijk eens, hoe het komt, dat terwijl Noach toch dieren van alle soort in de ark medenam, opdat zij behouden zouden worden, juist deze duizende soorten fossielen alle verdwenen zijn.
Zoo is dan de theorie, dat de aardkorst gevormd zou zijn door den zondvloed, in strijd met alle feiten.



wereldgericht, Naarmate wij er ons meer op beroemen, de natuurkrachten aan ons onderworpen te hebben, vreezen wij ze meer. De ouden kenden stoom noch electriciteit, maar zij gingen gelaten te gronde, in den strijd en de worsteling met deze groote natuurkrachten, en ook de Mahomedanen van Indië hebben bij de pest bewezen, dat naarmate een volk minder weet van de bacillentheorie, het des te moediger vermag te sterven. Wat zal deze moderne menschheid, wat zullen de „cultuurvolken" beginnen, wanneer plotseling uit een nieuwe spleet der aarde, geweldiger nog dan de ouden, zeeën van lava zich met sissend en oorverdoovend scebruisch over de aarde uitstorten. Dat zulk een
o
ramp, niet alleen mogelijk is, maar dat de levensgeschiedenis der terra tot op heden haar even zeker doet verwachten, als een laatste en beslissende beroerte, bij iemand, die reeds lichtere aanvallen heeft doorstaan, geeft de vooroordeelvrije wetenschap toe. Een natuuronderzoeker toch schrijft : „De wereldbrand aan 't eind der wereldgeschiedenis wordt verwacht zoowel door de wetenschap als door 't geloof."
Het voorkomen van geweldige verschijnselen, die op de vorming van de aardkorst hebben ingewerkt, en die op natuurkundige en andere gronden, vroeger veel machtiger en algemeener moeten zijn geweest dan tegenwoordig, staat vast op historische gronden. AV ij hebben reeds melding gemaakt van de uitbarsting van de Jorullo en van de ïoinmoura in Japan. Grootscher nog was de schrikkelijke wegzinking van de Krakatau in de Sundastraat in Augustus 1883, die met een geluid,



lang voortduurt, dan dempen zij de Middellandsche zee en door deze vruchtbare vlakte slingert zicli een groote stroom, uit al deze rivieren gevormd, die zich door de straat van Gibraltar in den Atlantischen Oceaan stort. Geweldiger nog hebben de reuzenrivieren van Noord-Azië de Ob, de Jenessei en de Lena huis°-ehouden en met den buit van de Altai, de groote vlakten van Siberië gevormd. Eenmaal was het Baikalmeer, volgens de geografen en geologen, een fjord, die ver vooruit gedrongen was met koene kracht in het Altaigebergte, een bocht van de IJszee. Ook de met bosch overdekte duizende vierkante mijlen, tusschen de Amazonerivier en den Orinoco en de vlakten van /uid-Amerika zijn produkt van den rusteloozen arbeid van deze beide rivieren, en de groote rivieren Uruguay en Parana, die samen de Rio de la Plata, een voortsnellende zee van 250 kilometer doorsnede vormen.
Het aangezicht der oude aarde, schijnt ons onveranderlijk, omdat wij vergankelijke wezens, menschen van gisteren zijn. Indien wij, als in een groote kinematograaf, eenige duizende jaren aan ons konden laten voorbijgaan, hoe onophoudelijk, hoe schrikverwekkend snel zou dat alles veranderen; wij zouden het eenmaal, ' d00r de zachte glooiingen der eerste bergruggen gevormde kindergezicht, altijd ouder zien worden: wij i zouden zien hoe het bedekt werd met rimpels en i naden en hoe de trekken al scherper en harder werden.
ok de aarde heeft haar levens- en lijdensgeschiedenis; ook zij zal eenmaal sterven.
12



men. Dit alles moet voor de geestelijke ontwikkeling der Marsbewoners van diep ingrijpende beteekenis zijn. Zoo kan men zich evengoed op een andere planeet het vasteland voorstellen in den vorm van ringen, parallelloopend met den aequator, gescheiden door zeeën, die als linten den planeet omstroomen, een vorming dus, die veel analogie vertoont met de wolkenringen, die wij op den grooten Saturnus waarnemen. Op weer andere zou het vasteland zich kunnen vertoonen in de gedaante van ster-achtige, kleinere of grootere eilanden met vele lange-armen of stralen. Dat zou dan een samentrekking van het leven veroorzaken in enkele middelpunten, zooals wij tot zekere hoogte waarnemen, bij onze steden, die aan den mond der rivieren gelegen zijn. Bij weer andere zou het kunnen zijn, dat het land zich uit het water cristalliseerde, 't zij als ijsbloemen in waaiers, die op planten geleken, (zooals men op gebergtekaarten zien kan) 't zij zooals bij het keukenzout in afzonderlijke meer of minder groote, regelmatige kubussen. Want talloos zijn de gestalten des levens, onbegrensd de scheppende verbeeldingskracht. Indien de maan voor de helft met water bedekt was, zooals waarschijnlijk vroeger het geval was, dan staken uit die zee duizende, ringvormige, hooge rotsige eilanden omhoog, met ongenaakbare kusten, vele van hen zouden een rond bergmeer, zooals wij ze in Beieren of in Tirol vinden, omsluiten; de meesten echter hadden een steile, hoogopstijgende rotskegel in 't midden. Men ziet in, dat zulks een aanmerkelijken invloed zou hebben uitgeoefend



op liet maatschappelijk en staatkundig leven van de „bewoners". Het zou een aantal sterke, gesloten karakters, in elk geval een patriarchaal leven in de hand hebben gewerkt, terwijl wereldrijken en wereldsteden, groote beschavingen en ook groote oorlogen onmogelijk gemaakt zouden zijn. Heeft daar ooit zulk een leven bestaan? En wat is er van die bewoners geworden? Of is er misschien nog zulk een leven op de andere helft van de maan, voor ons altijd onzichtbaar, van ons afgekeerd en verscheidene duizende meters lager?
Diieërlei treft ons bij het bezien der aarde: Vooreerst de verdeeling der aardoppervlakte in twee halfronden, die treffend met elkander overeenkomen. Evenals (tod naast den man, de kleinere vrouw schiep A au gelijke gestalte, zoo voegde Hij aan de grootere, vaster samengesmeedde oude wereld, de slankere, en zooals de geologen zeggen jongere „nieuwe wereld" toe, met geringer oppervlak. In overeenstemming daarmede is ook de organische schepping van Amerika in alles op kleinere schaal aangelegd; de kleinere puma staat tegenover den leeuw, de jaguar tegenover den koningstijger, viguna en lama tegenover de kameel, de bison tegenover de machtige aueros, de tapir tegenover den grooten olifant, slechts de grizlybeer maakt een uitzondering. Zoo is ook het koren daar minder edel dan de tarwe, de cacaoboon zwakker dan de koffieboon en het kocablad van den Indiaan dan de thee, terwijl ook de Amerikaansche wijnstok geen wijn geeft. In overeenstemming met deze natuur waren de vol-



keren; de rijken der Incas en Atzeken en hunne beschaving waren week en poëtisch, droomerig, melancholiek maar daarbij ook wreed, met een meer vrouwelijke dan mannelijke trek. (De Atzeken en alle Indianen van Noord-Amerika waren baardeloos). De mannelijke kracht van den Assyriër en den Romein en het geestelijk overwicht van den Griek ontbreekt. Maar de stroom der menschheid volgt de zon en overstroomt altijd meer het westen, en ook van de nieuwe en de oude wereld geldt tegenwoordig wat de geestvolle C. Ritte r omtrent Azië en Europa vroeger opmerkte: „De Oostersche en Westersche volken staan rug aan rug, gene met het aangezicht naar den opgang, liet Oosten, deze met het aangezicht naar den ondergang, liet Westen; gene trouwe wachters van de onvergankelijke zetel van een oer-oud verleden, deze pioniers van een toekomst vol beteekenis, door een voortdurende verandering van alle vormen van het bestaan . (Inleiding tot de vergelijkende Aardrijkskunde, pag. 13).
Het tweede wat ons treft bij het bezien der aarde is de tegenstelling van het Noordelijk en Zuidelijk halfrond. De vastelanden met hunne insnijdingen in het midden (Middellandsche Zee en Golf van Mexico), met hun grootere en rondere vormen boven den aequator en hunne spitsere daar beneden vertoonen in de verte eenige gelijkenis met de menschelijke gestalte. Zoo stelt ook in geestelijk opzicht het Noordelijk halfrond beslist het hoofd der menschheid voor, terwijl het Zuidelijke met Afrika, Australië en Zuid-Amerika slechts een onbeduidende rol speelt. Waarom de



Noordelijke helft voorgetrokken is en de Zuidelijke zoo stiefmoederlijk bedeeld, weten wij niet.
Het derde, wat ons opvalt, is bij de tegenstelling in de gedaante van Noord en Zuid, de voortdurende herhaling derzelfde vormen. De naar het Noorden breede vormen met de vlakke velden van Siberië, Rusland en Noord-Amerika, met tal van groote meren, maken den indruk van een laagland, dat vroeger overstroomd was en nu van het water is bevrijd; de hooge, spaarzame, spitse landvormen tegenover de Zuidpool schijnen uit te steken uit de diepte eener overstrooming en inderdaad zijn b. v. de Noord- en Oostzee zeer ondiep, vergeleken met de diepe zuidelijke zeeën. De grond voor deze opeenhooping van water in het Zuidelijk halfrond kennen wij niet. Wel is waar heeft een Fransch sterrekundige hem daarin gezocht, dat de zomer in het Zuidelijk halfrond zes dagen korter is dan in het Noordelijke, en heeft hij aangenomen dat de zeeën tusschen Noord- en Zuidpool in een periode van 11000 jaren zich als een slinger zouden bewegen. Maar daar de kortere zomer door de dichtere nabijheid der zon zooveel warmer is, bevredigt deze verklaring maar gedeeltelijk.
Doch dat daargelaten, een feit is het, dat alle landen zich vol verlangen naar de Zuidpool uitstrekken, daarheen richten zich hun voorgebergten, hun landtongen, hun schiereilanden, b.v. Zweden, Spanje, Italië, Griekenland, Arabië, Indië, Achter-Indië en Korea; Zuid-Amerika, Californië, Florida, Groenland (alleen Denemarken maakt een uitzondering). Dat is een



merkwaardig verschijnsel, dat naar een algemeen beginsel in de vorming van het vasteland heenwijst.
Prachtig is daarbij de parallelie der vormen b.v. tusschen Afrika en Zuid-Amerika, maar bovenal tusschen Zuid-Europa en Zuid-Azië. Eerst dan komen Spanje en Arabië, beide vierhoekig van vorm, door de zon verbrand en steenachtig; daarna Italië en Indië, die beide in het Noorden beschut door de machtigste bergketen van het vasteland, in de lengte door een bergketen doorsneden, zich naar het Zuiden uitstrekken, en gelijk de Ganges met zijn laagvlakte parallel loopt met de Po, zoo staan Ceylon en Sicilië op één lijn. Eindelijk vindt het afgebrokkelde Achter-Indië met de Sunda-eilanden zijn tegenhanger in Griekenland met zijn eilanden-archipel. Hoe treffend openbaart het zich ook hier, dat waar er gelijkheid is in stoffelijke geaardheid, er ook overeenkomst is in geestelijken toestand! Het is bijna onnoodig er op te wijzen, hoezeer Spanjaarden en Arabieren tot in hun zwijgenden hoogmoed en hunne poëzie, hun gastvrijheid en guerillaoorlogen op elkander gelijken. Hoezeer komen de rollen die Italië en Indië spelen in hun werelddeelen met elkander overeen; waren niet beide eeuwenlang een middelpunt van beschaving en kunst, en weet niet beider geschiedenis te vertellen van voortdurende invallen van noordelijke volken, over de Hindukuchpassen en die der Alpen? Tenslotte merken wij op, dat Grieken, Siameezen en Maleiers slim zijn, praatziek en sluw, koene zeevaarders met een natuurlijke neiging tot zeerooverij. Ook bewijzen de prachtige, grootsche



tempelruïnen van Siam en Bangkok, dat de kunst in die landen evenzeer gebloeid heeft als in Griekenland. Wat deze kunst aangaat, men ziet, dat ook zij staat op den bodem der natuur, en de vormen, die zij in de schepping aantreft, tot uitdrukking harer gevoelens bezigt. Zoo stamt de Gothiek uit het dennenbosch, zoo gebruikt de Chineesche en Japaneesche kunst altijd weer de vormen en kleuren der bloemen, visschen en vlinders, die zij ziet, en bedient de Hindoe zich van het palmblad en de lotusbloem. Met recht zegt eindelijk Carl. Ritter, van de hoogstaande kunst van Egypte: „Nergens heeft misschien de kunst zich zoo nauw en zoo gelukkig aan het wezen der grootsche natuur van het land aangesloten en is uit haar opgebloeid als een koninklijk gewas, als een heilige plant, als juist in het Egyptische Nijlda.1"
\ an de vorming van het land, de ligging der bergketenen, den loop der rivieren, de zachtheid of hardheid van den bodem hangt dus niet alleen het karakter der volken en hun werkzaamheid af; maar het feit, dat zij nomaden zijn of landbouwers, jagers, visschers of kooplieden hangt evengoed daarmede samen als hun lotgevallen en geschiedenis. Voortreffelijk teekent Buchland den invloed der geologische vorming. Hij vergelijkt de onvruchtbare gedeelten \an Groot-Brittanië, enkel door bergstammen en herders bewoond en uit het oer-gebergte bestaande, met de vruchtbare districten waar industrie en fabriekswezen bloeit en die sterk bevolkt zijn, zij bevinden zich allen op de puinhoopen van de



oude gesteenten en op zandsteenlagen waarin steenkool zich bevindt. — Eindelijk komt de bevolking, die hoofdzakelijk van akkerbouw bestaat in het gebied dat de jurakalk en het krijt omvat". „Ook het zedelijk karakter der bevolking," schrijft hij, „voor zoover het samenhangt met zijn bedrijf, staat in onmiddelijk \ erband met de geologische toestanden".
Maar ook de tegenstelling van land en zee werkt krachtig op de menschen in. De geestelijke ontwikkeling der volkeren schijnt in verhouding te staan tot de kustlengte van het land. Zoo heeft Europa het grootste kustgebied in verhouding tot zijn vlakken inhoud, daarna komt Azië met zijn eilanden, dan Noord-Amerika, terwijl Afrika en Australië de rij sluiten.
Zee en berg, zij zijn het allereerst, die op den mensch ook geestelijken invloed uitoefenen. Het is moeilijk uit te maken wie van beide het sterkst. Hoe wordt niet de bergbewoner één, met zijn koene, machtige bergnatuur! Hoe stout en vroolijk, hoe moedig en koelbloedig in het gevaar, hoe tiotscli in het gevoel van zijn vrijheid en de kracht waarmee hij deze spitsen beklimt, maken hem zijn bergen. Zij zijn zijn borstwering en zijn burcht; met hoeveel heimwee denkt hij aan hen terug uit de verte, en hoe jubelt hij 't uit, wanneer hij weer aan den horizont de bekende toppen, de met sneeuw gekroonde koppen ziet schemeren! Geen minder krachtigen, maai een geheel anderen indruk maakt de zee op de menschen. AVelk een eentoonig, dikwerf betooverend, schrikaanjagend leven, leeft deze groote, eentoonige watervlakte!



Al lacht en glinstert zij nog zoo verrukkelijk in den zonneschijn en minnekoost met de steentjes aan 't strand, zoo is zij toch niet te vertrouwen; misschien komt er plotseling een aanval van woede over haar en dan wee den schipper en den visscher! De zee is een heerscheres vol luimen, genadig en onbarmhartig tegelijk; zij wil dat men haar diene met volkomen toewijding. Wanneer de zeeman, de scheepskapitein haar lang heeft bevaren en eindelijk naar rust verlangt, want de zee kent geen rust en schenkt er geen, dan kan hij toch eigenlijk niet goed van haar scheiden; hij bouwt zich zijn rustoord aan 't strand, zijn eerste gang 's morgens en zijn laatste 's avonds geldt de zee. Wie kan nagaan hoe diep berg en zee het zieleleven van den bergbewoner en den zeeman doordringt en kleurt ? Tot het meest aangrijpende wat op de aarde te zien is, behoort de tegenstelling in 't landschap van rots en zee. Ook hier doet God met de meest eenvoudige vormen wonderen, evenals Hij met een paar kleuren een wonderschoon beeld teekenen kan. Een der schoonste landschappen, die ik ooit gezien heb, bestond uit twee rechte lijnen. Links de stijle schuinte van een machtigen, grauwen, bijna gladden rotswand, die zich een paar honderd meter boven de zee verhief, en waar langs het in steen gehouwen pad opsteeg, rechts de wijde, verre horizont der zee. Aan den rots gehecht, met hun knoestige wortels als polypen, groeiden eenzame pijnboomen, wier takken en naalden zich bogen en ruischten in den sterken zeewind. Op de donkerblauwe zee ver-



HOOFDSTUK VI.
De Planten.
En God zeide: „Dat de aarde uitschiette grasscheutjes, kruid, zaadzaaiende, vruchtbaar geboomte, dragende vrucht naar zijn aard, welks zaad daarin zij op aarde!" En het was alzoo. En de aarde bracht voort grasscheutjes, kruid, zaadzaaiende naar zijn aard, en vruchtdragend geboomte, welks zaad daarin was naar zijn aard. En God zag dat het goed was. Toen was het avond geweest, en het was morgen geweest, de derde dag. (Gen. 1 : 11—13.)
De vormlooze aarde had vorm en gedaante ontvangen. Uit de zee was het drooge te voorschijn gekomen, en God had het land genoemd, en het water zee. Zouden wij het ook niet zoo hebben kunnen noemen? Neen! Door het Woord, door den Logos zijn alle dingen geschapen en tegelijk met dit scheppen en uitspreken is ook de eeuwige naam van ieder ding in de hemelsche taal gegeven, een lichtstralende hieroglyphe, waarin de geesten lezen en studeeren, wat God door dit ding, door dit geschapene zeggen wil en gezegd heeft.
De vastelanden, deze in den beginne zacht glooiende heuvels en bergen liet God niet lang kaal en ledig. Op den dag waarop Hij ze schiep bekleedde Hij ze met leven en schoonheid.
En God sprak: „Weer rolden door de wereld-



ruimte — „de ruimte zijner kracht" noemt haar de profeet — de zeven donderslagen Gods; de uitroep der zeven geesten weerklonk en de tienduizendmaal duizenden, die voor Gods troon staan, wierpen zich ter aarde en aanbaden. De Logos had de idee der plant, een geheele wereld, een eeuwige Schepping uitgesproken.
Weerklonk dit grootsche Scheppingswoord voor de eerste maal? Ontbrak nog altijd aan de troonen en heerschappijen, aan de vorsten en geweldhebbers in de hemelsche woonsteden het begrip der plant en hadden zij nog niet in God een oer-plant aanschouwd waarvan de aardsche een nieuwe, schoone, variatie zou zijn? Bedenken wij, bij het beantwoorden dezer vraag, dat het licht, op den eersten dag voor de aarde geschapen, reeds in het hemellicht zijn oer-beeld had, dat wij hoe langer hoe meer gaan erkennen, hoe de gronddenkbeelden der aardsche Schepping b. v. de atmosfeer of het gasachtig omhulsel, het vloeibare en het vaste, het vuur en het water algemeene vormen zijn in het zichtbare heelal. Wij hebben toch grond om aan te nemen, dat Jupiter, door dichte wolken omringd en misschien ook Saturnus nu nog aarden zijn, waar de donkerheid een oceaan zonder grenzen bedekt, en de Geest Gods zweeft over de wateren; terwijl op Venus en Mercurius waarschijnlijk, op Mars zeker, de gereinigde atmosfeer de vorming van wolken mogelijk gemaakt heeft, en het vasteland reeds uit de zee te voorzijn getreden is. Vergeten wij ten slotte niet, dat wij uit den bijbel leeren, dat



er ook in het eeuwige paradijs, door God zelf onmiddelijk geplant, boomen, dieren en rivieren, waren en dat die er ook zullen zijn in den hemel en op de nieuwe aarde en dat wij in de Cherubim, die hoogste wezens, die den troon van Jehovah dragen, reeds dier-typen aanschouwen. Wanneer wij dat alles ons goed indenken, dan is het logisch aan te nemen, dat evenals deze Schepping der zes dagen op aarde een herstelling was, van een gevallen lichtwereld, zij ook was het uitspreken van goddelijke Scheppingswoorden, die reeds door het heelal weerklonken, bepaaldelijk voor deze aarde. Op bijbelsche en natuurwetenschappelijke gronden komen wij tot het besluit, dat de groote ideeën van plant en dier, ideeën voor 't heelal zijn, dat echter God, de onuitputtelijke Schepper, die nooit zichzelf copieert, deze op aarde opnieuw geschapen heeft in nieuwe vormen, in wonderbare harmonie met onze woonplaats. Ook hier zouden wij dan vinden een grootsche terugbrenging van de enkele verschijning op onuitputtelijke beginselen en gedachten der Godheid, voor ons te diep en te wonderbaar.
Hoe eenvoudig ook hier de idee, waaruit zich zulk een oneindige verscheidenheid ontwikkelde! Aan de grondgedachte der ideale plant ligt een loodrechte lijn ten grondslag, waarom zich een spiraal kronkelt, waaraan op bepaalde afstanden bladeren ontspruiten en die uitloopt in een krans; want de bloem laat zich evenals het hoofd, tot den krans terugbrengen. In de verdeeling nu van dezen krans, 't zij in de afzon-



derlijke plaatsing der bladeren, 't zij in de bloesem, 't zij in den hoek waaronder de bladeren op den stengel staan, ligt de grondwet voor den ganschen bouw, zooals men dat gemakkelijk zien kan aan de cactus, de conifeeren, aan het zaad der zonnebloemen, enz. Evenals de wereld der cristalvormen berust op drie rechte lijnen, zoo berust op deze eenvoudige verhouding van getallen, de architectonische indruk van populier en eik, cypres en palm.
Hier treedt voor 't eerst het organische leven op op onze planeet, iets grootsch en geheimzinnigs. Wel is waar leefde reeds in de stof, in den steen en in het metaal, ja, in lucht en water een onbewuste drang tot het aannemen van een vorm, een donker voorgevoel der plant. Evenals de ijsbloemen, die watercristallen, daaraan hun naam ontleenen, is de gelijkenis van vele cristallen, die als planten groeien met de gewassen zoo groot, dat de mensch van oudsher van cristalboomen en hun vertakkingen gesproken heeft. Maar deze neiging openbaart zich alleen in onbewegelijke, hoezeer ook schoone beelden, door rechte lijnen begrensd, zij vormt kubussen en pyramiden, achtvlakken en rosetten en ruitvormige vlakken, maar zonder samenhang! De individualiteit, die deze verschillende vormen maakt tot een organisch geheel, ontbreekt. Maar meer nog, hun ontbreekt de macht, die alle organisch leven bezit, om leven te kweeken; de cristal vormt geen zaad, geen vrucht, geen nakomelingschap. Dat is het kenteeken van alle ware leven, dat het leven



Omdat het woord Gods, in tegenstelling met het woord der menschen, al is het nog zoo wijs, niet slechts een bepaling, een bloote formule en een doode wet is, maar tegelijk een levendmakende levenskracht, die leven schept tot in eeuwigheid, ontstonden niet op dit Woord op aarde eenige duizende of millioene planten volkomen klaar en versteend, zooals de ornamenten in zink, waarmee wij onze deurposten versieren. Integendeel, oneindig leven ontsproot in millioene zaden en Gods vinger teekende met spelend vernuft ' tallooze, smaakvolle vormen van bladeren en vormde daarna de bloemen. Hij schonk ze haar kleur, ieder haar eigene, met de capaciteit menige nuance te voorschijn te brengen, en Hij sprak: „kind des lichts, gij zult zijn een ding der schoonheid, engelen en menschen tot verheuging!" Hij schiep de vrucht en sprak: „Ik schenk u de macht naar uwen aard, gelijksoortig leven voortdurend voort te brengen; met zachte vleugelen zal Ik u vriendelijk leiden, en Mijn winden bevelen, dat zij u hierheen en daarheen dragen, opdat van de eene pool naar de andere, ook op onbewoonde eilanden en naakte rotsen het leven Mij lofzinge, en gij zult de dieren en menschen, die Ik scheppen wil voeden en verheugen."
Kleuren, bloemen en vruchten, bladeren en wortels der gewassen vormt de Schepper uit een paar elementen! Evenals Hij uit het alledaagsche het schoone vormt, diamant uit kool, robijn, saphier, topaas uit leem en een beetje ijzer, smaragd en



amethist uit gewone kiezel met geringe bijmengsels of opaal uit kiezel met wat water, zoo heeft Hij ook het veelvormig plantenrijk, eigenlijk uit zuurstof, waterstof en koolstof, d. w. z. uit twee gasvormige en een vaster lichaam opgebouwd. Waar de zure smaak in bladeren en vruchten zich doet proeven, heeft zuurstof de overhand ; waar oliën en vetten gevonden worden waterstof, terwijl koolstof het beendergestel van de plant vormt. Zoo neemt God een paar geestelijke elementen, wilskracht, gevoel, contemplatie, verbeelding; Hij mengt ze in bepaalde verhoudingen, Hij ademt er over en vormt er verschillende zielen-zaden uit, waarvan ieder korreltje ontkiemt en groeit met zijn eigen zoete, bittere, zure sap en smaak en vruchten voortbrengt voor den disch van God of van den duivel.
Hoe verschillend ook de 120.000 soorten van planten zijn, die wij kennen, zoo is toch hun bouw zeer eenvoudig. De millioene gewassen, die op aarde zijn, bestaan alle slechts uit „cellen" d. w. z. uit kleine zakjes van houtvezel of „cellulose", die meestal met vocht gevuld zijn, en wier wanden poreus zijn, d. w. z. vocht doorlaten. Zoo bestaat de weeke aardbei en de lichte kurk uit dezelfde soort cellen, als het zware eikenhout of de harde perzikkenpit; maar de cellen, van aardbei en kurk zijn zeer dun van wand, de eerste met waterachtig vocht, de laatste met lucht gevuld, terwijl eik en perzikkenpit celwanden hebben, die hard zijn, doordat telkens nieuwe lagen er op gevormd worden.



De eenvoudigste en kleinste planten, die bij billioenen in het water van vijver en moeras voorkomen, bestaan uit één eenige cel, die vrij in het water rondzwemt en nu eens kogelvormig dan weer cilindervormig is. Tot hen behooren de „Diatomeën" in prachtige omkleedsels van bergkristal (kiezelzuur) en de nukkige „bacteriën en bacillen". Onder het microscoop ziet men, hoe dikwijls reeds binnen twee uren uit één cel door scheiding zich twee cellen vormen; dat maakt na vier uren vier en het is gemakkelijk te berekenen, dat er op deze wijze in acht dagen verscheidene honderde millioenen gevormd zijn. Welk een levenskracht in zulke kleine organismen! Deze cellen zijn oorspronkelijk rond; door wederkeerige samenpersing worden zij, zooals bij de vlier, dikwijls zeshoekig; bij andere strekt zich de cel spil-, cylinder- of straalvormig uit; of de tusschenwanden verdwijnen en er ontstaan kanalen of zoogenaamde vaten, wier wanden op de meest kunstvolle wijze spiraal- of trapvormig versterkt worden. Dit is dus de geheele bouw van de plant. Hout en schors, bladeren en bloesems, vrucht en zaad, de meeldraden zoowel als de wortelspitsen, bestaan slechts uit cellen, bij de bloemen gevuld nu eens met lucht, zooals bij al de witte het geval is, dan weer met blauw, rood of geel gekleurd vocht. De groene cellen echter bevatten een kleurloos vocht, waarin nu eens als kogeltjes, dan als sierlijke banden b. v. in de Alge Spyrogira een groen, wasachtig lichaam zwemt dat „chlorophyl"
14



Terwijl Hij de groote, zelfstandige naamwoorden uitspreekt: plant, boom, visch, vogel, enz., en er bijvoegt: „een ieder naar zijn aard," stelt Hij voor iedere soort en geslacht de magische formule vast, trekt Hij den cirkel, waaruit het nimmer kan ontkomen.
Door deze eenvormige bosschen suisde en gierde wel de wind, en ritselde de bron; maar geen vogel zong of nestelde daarin, geen dier liep of riep of brulde door het wond. De schepselen hadden nog geen stem. Het was nog stil op aarde.
Deze plantenwereld voor den zondvloed, waarvan Hughmiller zegt: „In geen ander tijdperk was de wereld getuige van zulk een plantengroei." bereikte reeds menig groot doel. Zoo verteerde zij en zette in vasten stof om de koolzuren, die toenmaals veelvuldig in de atmosfeer voorkwamen en maakte dat deze oorspronkelijk doodelijk vergiftigde lucht door de latere dieren en menschen ingeademd kon worden. Onder de ketel der stoommachine vereenigt zich de koolstof weer met de zuurstof der lucht en ontwikkelt warmte, kracht, die wij omzetten in electrisch licht. Zoo beschijnen ons na vele duizende jaren, de zonnestralen weer, die eenmaal deze plantenwereld beschenen en levend maakten. Wonderbare kringloop der onzichtbare kracht, door de zichtbare stof! Maar de plant bracht nog niet koorn. wijn, olie, voedingsmiddelen en smakelijke spijze voort, want de mensch bestond nog niet, en ook de bloem, dit kind van het licht, geschapen voor het oog, ontbrak nog. Zoo ver had



de plant zich nog niet ontwikkeld, ja ook het blad was nog niet tot zelfstandigheid gekomen, het had nog geen steel. Hetzelfde vinden wij bij de eerste dieren; bij de reuzenkikvorsch, den ichthijosaurus en andere is ook de kop nog niet van den romp gescheiden en beweegt zich nog niet op den hals.
Spoedig na het verschijnen der plant, openbaarde zich ook in de zee een overeenkomstige vorming van levende wezens; de koraal in menig opzicht aan de plant gelijk ontstond, (eerste vorm, de eenvoudigste kettingkoraal.) Later en reeds voor de steenkool vertoonden zich allerlei kleinere waterorganismen, waaronder in de schachten van Bohemen talrijke kreeften, de bekende triboliten en een menigte molusken (een soort wormen.) Dat Mozes over dit leven in 't water, dat tot den mensch in geenerlei betrekking staat, zwijgt is heel natuurlijk. Zou hij ons soms in zijn bericht over de schepping in Lapidaarstijl geschreven, één bladzijde lang, een catalogus hebben moeten geven van de 2000 geologische lagen en hare versteeningen? Waarlijk niet! Alleen onze tijd, die altijd meer specialiseert, zich in detailstudiën verdiept en voor een overzicht over 't geheel hoe langer zoo meer onbekwaam wordt, kon hem daarvan een verwijt maken. Mozes, vervuld met den Heiligen Geest wil groote tijdperken met enkele, machtige, eenvoudige woorden schetsen en de hoofdtrekken vö.11 het ontstaan der organismen in de juiste volgorde teekenen.
Een groote plantenwereld, overvloedig en talrijk, eenvoudig van vorm, eentonig, ernstig van kleur,