1 o d n GHETTO. ïi tri; KIM. Uk treürspelJ in 3 J3edrijven DOOR | HERM. HEIJE11MANS JR. ! VIERDE DRUK. AMSTERDAM. - 8. L. VAK LOOY. 1901. G41 GHETTO. Het recht van opvoering voorbehouden volgens de Wet van 28 Juni 1881 (Staatsblad no. 124). GHETTO. BURGERLIJK TREURSPEL in 3 J3edt>ijven DOOR HERM. HEIJERMANS JB. VIERDE DRUK. AMSTERDAM. - S. L. VAN LOOY. 1901. Voor de eerste maal opgevoerd door de „Nederlandsche Tooneelvereeniging" te Amsterdam op Zaterdag 24 December 1898. DRAMATIS PERSONAE. Saohel. Rafael, zijn zoon. Esther, zijn zuster. Aaron. Rebeoca. Rebbe Haëzer. Rose. Een jood. Een bewoner. . Een grijsaard. Bewoners der Jodenioijk. EERSTE BEDRIJF. De bedompte uitdragerswinkel van Sachet. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp. EERSTE TOONEEL. Sachet. Rose. Een Jood. Een jood. Goeien avond (knoopt een pak los). Warm. 't Is om 'r bij neer te vallen. Is Esther 'r niet? Sachet. Esther is uit. Een jood. Hoe wou jij dan helpen ? Sachet. Geef 't maar hier. Ik zie beter met mijn handen dan jullie met je oogen. (het goed betastend). Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen. Een jood. Geen cent waard? En Esther heit 'r me de vorige keer twee gulden op gegeven ! Sachet. Twee gulden? Twee gulden! Daar had ik bij motten wezen! As 'k tien stuiver geef is 't al mooi. Allemaal versleten goed. .. Een jood. As je kinderen 'r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? kan wel merken dat u 'r geen kijk op heit. Sachet.' Tk vergis me niet. M'n vingers verstaan 't. Die zién. Die zién. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb 'k an 'n broek met afgetrapte randen? Een jood. Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe 'k met al die redeneering! Sachet. Kose - kom is hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb 'k recht as 'k zeg dat-ie versleten is? Rose. {De jas bekijkend). Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héél erg . .. Sachet, (nijdig). Wat niet versleten! Ben jij ' blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is 't niet ongelukkig genoeg dat 'k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of 'k 't zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor 'n cent! Geef hier die jas! (betastend). De knoopsgaten zijn kapot.... Hier is 'n heele plek waar de wol 'r af is ... . En de voering.... de voering.... kijk die gescheurde voering!... En zoo'n stomme os ziet niks, wil niet zien!.. . Geven we je daarvoor te vreten dat je mijn in me zak liegt! Rose. Ik lieg niet.... Sachel. Jij liegt! Jullie liegt allemaal! Een jood. Wat doe 'k met al dat geklets! Maakt Esther ooit zoo'n spektakel? Geef me hondervijftig centen en 't is uit! Sachel. 'n Daalder? 'n Cent'n kwaje dag meelas vier kwartjes. Een jood. Vier kwartjes? Dank je wel! Dan pak 'k 't weer in. Sachel. Ga je gang! Ik zal me geld in't water gooien! 'k Kom 'r ook niet met stelen an ... . Een jood. Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb 't hard noodig, me vrouw is ziek. Anders kreeg je 't nog voor geen drie galden .... Sachel. Al was je heele familie ziek ik geef niet meer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je 't weer mee. 't Zal me zorg zijn! Vraag wat 't mijn hindert. Wat begin ik nou! Een jood. Ik heb al m'n levensdagen nog nooit zoo'n hond gezien — weigert 'n kwartje meer voor 'n zieke vrouw (inpakkend). Dan breng 'k 't naar Levi! Die heit nog 'n beetje meelijden met 'n ongelukkig mensch! Sachel. Me zorg. Laat Levi z'n heil d'r in zien. Zoo'n rommel zal me afgestolen worden! Een jood. In Godsnaam! Og wat 'n uitzuiger! TWEEDE TOONEEI. Sachel. Rose. Sachel (snauwend). Haast je 'n beetje dat je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kunnen helpen met te zeggen dat 't niks waard was! Je vreet 'r toch van mee! Als ik 'n jódenmeid had — die — die zou léeper zijn. Rose (schuw). Als 'k 'n jodin was had 'k ook moeten zeggen dat de jas zoo slecht niet was. Sachel. Wat moeten? Wie vraagt je wat? Wie, hè? Hè? Rose. Ik lieg niet.... Dat doe 'k niet.... Sachel. Hou je bek! As je tien jaar bij me ben, begrijp je nog niks! 't Zit niet in jullie kop. 't Is er niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet noodig in die hoek.., Wat scharrel je? Rose. Ik veeg 't vuil bij mekaar. Sachel. Jij veegt? Jij veegt ? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven! — 'n Goeie jas, 'n kostelijken jas. — Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken! (Stilzwijgen). Was jij op van nacht ? Rose. Nee! Sachel. Waarom schrik je? Rose. Ik schrik niet. Sachel.' Leugen! Leugen! Wat dee je op ? Rose. Ik ben niet op geweest. Sachel, Ik heb 't gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang. Rose (schuw). Niet waar Ik heb geslapen, ben 't bed niet uit geweest. Sachel. Je liegt! Ik heb hóóren loopen. Rose. Ik niet Ik niet.... Sachel. Je deur heeft gekraakt — je ben in de gang geweest en de trap af tot an de deur van de winkel. - Die was op slot. Dié was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As 'k iets mis al is 't de knop van 'n speld, dan, dan, dan ben je 'r bij, dan ben j'r voor jaren bij — versta je .... Rose Ik bèn niet op geweest. Sachel. Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg 't nou nog is! Rose (angstig). Ik ben niet opgeweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb .... Sachel. Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of'k zie 't. En as 'k je snap, laat 'k je 'r uit slepen of 'k zal geen gezond uur meer hebben! Rose (voortwerkend). Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan — wat 'k in de winkel zou noodig hebben. Sachel. Jij zou niet weten! Jij ! Bij tijj en willen jullie me doen gelooven, dat 'k gek ben, heet je liegen wat m'n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooals de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdomde nacht, zooas ik zoek elk uur, eiken dag! Het is om te huilen! Het is om je handen te heffen tegen God — altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet ziét, vijanden die zich niet hoeven te verbergen, vijanden die spotten zonder dat je d'r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d'r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen gevreten ligt.... Rose Ik ben geen vijand. Sachel. Ik ken jou niet, weet niet wie jij ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wat van 'm angenomen! Je stond zoa dicht bij 'm Rose. Nee! Niewaar ! Sachel. En vannacht heb 'k je hóóren loopem Wat dee je? Wat wou je? Je had niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob 'k over ómdat je liegt. Nóu zit 'r wat achter. As je gezegd had: ik was op, ik was ziek — dan — had 'k je geloofd, was 't uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat 'k niks gehoord heb! Ik niks hooren! Ik, die op m'n ooren leef! Rose (aarzelend). Ik was ziek — vannacht. Sachel. Dus je was op. Rose. Ik was .... Sachel. Waaróm zeg je dat noü pas? Rose. Ik weet 't niet. Ik was bang. Sachel. Bang voor wat ? Rose. Bang voor .... Bang voor .... Ik kan me niet bewegen of 'k wor afgesnauwd .... Ik durf niks meer zeggen .... Ik was bang — omdat 'k dacht je wakker gemaakt te hebben. Sachel. Zoo. Zoo. Maar de trap. Wat dee je op de trap? Rose. Dat herinner 'k me niet.... Sachel. Ik vertrouw jou niet... Jij ben 's nachts nooit ziek .... En je liegen, je verdomde liegen ... Je kon wel 'n ander plan gehad hebben . . . Rose. 'n Plan ? .. . Sachel. Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou? (Stilzwijgen). Nou? Zeg je niks? Rose. Wat moet 'k zeggen? Sachel. Zoo. Zoo. Ze houdt d'r mond. Dan weet ze dat 'k héélemaal in 't donker zit. — Nou? Nou? Rose. Ik heb niks te zeggen, 's Is te geméén om zoo iets te denken. Sachel. Te gemeen ? Te gemeen! Gemeen is 'n ouwe man bedriegen en beliegen. Rose. Dat heb 'k nooit gedaan. Sachel. Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig ! DERDE TOONEEL. Sachel. Rose. Esther. Esther. Wat schreeuwt-ie nou weer? Je ben op 'n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken . . . Sachel. De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an! Esther. Wat hem de buren angaan? Nee, wat zegje me daar van? Wat hèm de buren angaan?... 'k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dat 'n spektakel! Lastige ouwe man!'t Verstand komt ook niet met je jaren! Sachel. Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me! Esther. Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt 't heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden. Sachel. Met reden? Duizende redene heb 'k. Was daar niet 'n koopman hier met 'n partijtje negotie en jaagt zoo'n stomme meid 'm de deur niet uit? Blijf'jij daar kalm bij. Zeg jij dan nikst Esther. Wat heit ze d'r van noodig? Sachel. Als 'k 'r vraag om 't bij de lamp te bekijken, zeit ze dat 't zoo slecht niet is — as ze pas heit hooren zeggen dat de franje 'r bij hangt. Rose. Ik wist niet beter. Esther. En as ze 't gedaan heit, lastige ouwe, dee ze 't toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam strakkies wat anders! Hóe kan 'n blinde zich zóo te doen maken? Wat schiet je 'r mee op ? Sachel Prate jullie maar .... Ik voel wat ik voel. Ik heb 't bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb 'k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, diè, dié, heit me geholpen tot an d'r sterfbed. Jullie verstaan de handel niet. 'n Zoon die nooit bij de affaire is, 'n zuster die alles te duur inkoopt, as 'k 'r niet bij zit, as 'k niet elke rooie duit met tangen vasthou! Bloed zweet 'k! Esther. Zweet wat anders! Hij zweet Bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben — Doe de luiken voor de ramen, Eoos. Sachel. Zij niet. Dat mot jij doen of RafaëL Zij verstaat 't niet. Esther. Verstaat zij 't niet? Doet ze 't niet élke avond? Wat mankeert je toch? Ga maar je gang, Roos. Sachel. Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet. Esther. Die vergeet ze toch nooit! Sachel. Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot 't te laat is. Esther. God allemachtig — wat heit die man 't van avond op z'n heupen. (Rose doet de luiken voor). D'r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb 't höndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur 'n luch-ie te scheppen? Sachel. Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskou we voeten. Esther. Uskouwe voeten ? Hoe is 't mogelijk ? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten?D'r hangt 'n lucht om te stikken. Ik zweet me dood. (gaat ■bij de onderdeur zitten). Sachel. Heb je gekeken of de pennen ... Esther. Maak je maar niet ongerust. Alles komt in orde. Sachel. Op 't linkerraam zit-ie nog niet. Esther. Ze zal 'm 'r wel opdoen . . . Sachel. Ben je bh' Abram geweest? Esther. 'n Loop voor niks! Hij had de heele boel verkocht. Vanmiddag al. Sachel. Was Eafaël 'r dan niet geweest? Esther. Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt 'r toch niks van! Was 'r heelemaal niet geweest! Je mot 't van je kinderen hebben, 't Geeft me wonder dat-ie nog thuis komt eten. 'k Zal z'n eten op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen. Sachel. Had 'r zelf heengegaan vanmorgen!., 'n Heele partij goed naar de maan! Esther. Og, wat zal 'k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ik jóuw zoon achterna loopen ? 'k Heb. niet genog te doen! Kan ik helpe dat-iete lui is om 'n voet te verzetten? Zoo'n leeglooper! As-die eenmaal belooft om bij Abram an te gaan, kan ik dan ruike dat-ie niet gaat? 'k zal 'm an 'n handje nemen! 'k Zal 'm op me arm d'r naar toe dragen! Wat zeg je me daar van L Sachel. Met al jouw gesmoes — de pen is nog niet op 't raam .... Esther. Wat wil die man toch van avond van die pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet, want ik eet te veel. En as ze jou stelen brengen ze je over 'n uur terug. Je bent te lastig. Ben je klaar, Koos? Rose. Alles is klaar. Heb u mij nog noodig? Esther. Zet water op voor de koffie. En kom ook 'n luchie scheppen, 't Is om te bezwijken. En ... en ... geef me broer 'n heete stoof voor z'n kouwe voeten! Sachel. Spot maar! Spot met 'n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht! Esther. Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier? VIERDE TOOHEEL. Aaron. Esther. .Sachel. Rose. Aaron. Wat ik hier doe? 'k Heb 'n beetje handel. Esther. Mot je daarvoor zoo laat kommen? 't Is kinderen-bedtijd. Aaron. Kinderenbedtijd ? Noem je tien uur kinderenbedtijd? Voor handel is 't nooit te laat. Al wou 'k in de nacht kommen! Wat zeg jij, Sachel? Ik zal 't nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in 't hartje van de nacht nóg handel. En wat 'n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur 's morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben 'n paar centen verdiend — kwamen we met 'n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! 't Wordt armoe troef. Esther. Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je kan nog 'n boel van je vet verliezen vóór je mager wordt. Aaron. Waar staat geschreven dat 'k me vet mot verliezen? (tot Sachel) 'k Heb 'n partijtje afval van wol. Sachel. Afval van wol? Niks voor mijn. Aaron. Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat 't is! 'k Heb 'n monstertje meegebracht, 't Laat zich aardig fijn voelen. Sachel. Niks voor mijn. D'r loopt 'n katoenen draad door! Hoor hoe 't kraakt as je 't scheurt. Aaron. Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther? Esther. Geen katoenen draad? Noem je dat wol? En dat? Aaron. Is dat katoen ? Je heb 'r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe 't brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zal mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit 'r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo'n fijne wol niet! Sachel. Hij maakt zich druk! Voor wie maak jij je druk? Toen 'k 'n kind van twee jaar was, wist 'k 't onderscheid! Engelsen laken, anders niks! Aaron. Engelseh laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik 'n goeie week hebbe as dat Engelseh laken is! Esther. Heb je niks anders ? Aaron. Is dat dan niks ? 'k Heb 'r 'n heele partij van — over de twintig pakken. Pracht van 'n goed. Reusachtig. 'Sachel. Niks voor mijn. (Rose op met koffie). Esther. Wi-je 'n bakkie koffie, Aaron ? Aaron. Geef me 'n kommetje. Esther. En 'n boterkoekie? Eigen gebak. Aaron. Geef me 'n brokkie. (Rose gaat bij de open deur zitten). Esther. Smaakt ze? 'k Heb 'r anderhalf pond boter in. Aaron. Z'is ook aardig fijn. 't Is of me dochter Rebecca 'r geen slag van kan krijgen. Je heb 'n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar. Nooit zal ze zoo knappen as jouw koek. — Nou, hoe is 't, kunnen we handelen? Sachel. Hoeveel mot je 'r voor hebben? Aaron. Zeg jij wat ze jou waard is. Sachel. Ik doe geen bod. Jij kan beter vragen dan ik biejen. Esther. Ach, wat motten wij'r mee doen ? Wat heb je 'r an? — Is je dochter Rebecca al beter? Aaron. Zoo gezond as 'n visch. Ze mankeert niks meer. Is Rafaël niet thuis ? Sachel. Natuurlijk bij de weg. Aaron. Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo'n jonge jongen altijd thuis zitten ? Sachel. Wat had ik toen 'k jong was ? Wat had jij toen je jong was? Op 'n klein kamertje woonde 'k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb 'k gelejen. Gevochten hebben we om 'n korst brood. Op 'n morgen ben 'k wakker geworden — met z'n vieren sliepen we op de grond — en — en 'n zussie lag dood naast me. Ik zal 't nooit vergeten — ik pakte d'r hand — ijskoud was die. Dat voel 'k nog! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn 'r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt, 't Is 'n wonder dat 'k nog lééf, dat Esther nog leeft.... Wat heit zich mijn zoon te beklagen ? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as 'n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. 'n Halve christen is-ie geworden. Ik beleef niet veel vreugd an 2 me zoon. Soms lijkt 't of 'k heelemaal geen kind heb. Aaron. Je mot 't zoo zwaar niet nemen. Jeugd, niks dan jeugd. As-ie maar eenmaal 'n mèissie heit. Esther. Dat zeg 'k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet naar meissies. Aaron. Dan motten jullie voor hèm kijken. — Nou, doen we handel? Wat is 't je waard? Sachel. Waard is 't me niks. Maar as 'k je 'r 'n plezier mee doe .... Aaron. Ja, je bewijst me daar 'n dienst! Overal kan 'k 't kwijt. Sachel. Nou, dan niet. In Godsnaam! Esther. Wi-je nog 'n kommetje? Aaron. As je heb. Esther. Nog wel tien. Sachel. Wat blijft-ie uit! Aaron. Wie ? Sachel. Hij .... Aaron. Voor wat maak je je ongerust? 't Is geen kind! Hij loopt in geen zeven slooten tegelijk. Sachel. Vanmorgen zou-die bij Abram angaan... Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb 'k 'm niet gezien. As 'm maar niks overkommen is. Esther. D'r overkomt 'm wat! 'n Luilak! 'n Niksnut! Aaron. As-die maar eerst tróuwt. Esther. Heb jij 'n meissie voor 'm an de hand ? Aaron. D'r zijn 'r zoo'n boel.'n Knappe jongen die centen anbrengt. Sachel. Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor 'k naar bed ga. Aaron. Wat doet dat 'r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal'm toch wel wat meegeven? Sachel. Als 't meisje wat meebrengt.... Ik heb niet me heele leven gewerkt voor 'n vreemde Ik geef 'n andermans kind niet te eten. Aaron. Hij mot trouwen. Esther. Ja — as die getrouwd is .... Sachel. Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kunnen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren tegenwoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar 't meissie mot minstens vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder. Aaron. Vijfduizend gulden! 'n Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot 'n ander zich voor jóu uitkleejen? Wie geeft 'n meissie vijfduizend gulden mee ? 't Is daar 'n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat 'n brutaaligheid! Esther. Om wat maak jij je kwaad? 't Is toch maar bij wijze van spreken? Sachel. En 'k doe 't geen cent minder dan vijfduizend! En as ze maar 'n kleinigheid mankeert, mot ze meer inbrengen! Aaron. Dat kan 'k nou niet uitstaan! Hij vraagt maar! En as 'r nou is iemand zoo gek is om z'n dochter zoo'n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon dan? Sachel. Mijn zoon geef 'k niks. Die zit in de zaak. Aaron. Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die naar bed toe gaat en 'n ander zet-ie 't mes op de keel. Wat 'nonzin! Dat gaat niet. Jij alles en 'n ander niks! Sachel. Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat? Aaron. Nou — nee! 't Zal mijn me zorg — zijn, Nou, doe je 'n bod op de wol? Zoo'n fijne partij zie je in geen jaren terug-. Voel wat 'n goed! Sachel. Jij weet beter wat 't jou ingekocht kost. Aaron. Esther — zeg jij 't. Esther. Ik? God zal me beware! Ik zeg niks. Aaron. Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we 'n boel verder. Wil je de heele partij in de roest? Sachel. Ik zou je danken' Aaron. Wat is 't je dan waard? Sachel. Ik geef je twee gulden de honderd kilo. Aaron. Daar heb 'k jou voor noodig! Dank je wel! 'k Ben 'r met stelen an gekommen! Omdat 'r 'n klein stukkie Engelseh doorloopt kan je 't krijgen voor vier. Sachel. Néé! Je wor bedankt. Voor vier kan je 't van mijn krijgen. Aaron. Dan niet! — Wat is 't kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog 'n brokkie van je koek. Esther. Je schijnt ze te lusten. Aaron. Hoe is 't nou mogelijk dat mijn Be- becca ze nooit goed maakt en anders mot je d'r zien! — Wat doe je 'r allemaal in? Esther. Laat Rebecca maar is hier kommen, zal 'k 't 'r wel leeren. Wat zal 'k 't jou zeggen? Je heb 'r toch geen verstand van. 'nGoed meissie is 't, 'n goed meissie, je dochter. Waarachtig ik hou van 'r. Aaron. Dat zal waar wezen. De man die d'r trouwt heit 'n huisvrouw an d'r. Ze kan van alles, van alles! Met recht wat d'r oogen zien, kennen d'r handen. Je kan 't zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat 't. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D'r is geen vrouw die 't 'r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d'r eigen japonnen maakt ze. En je mot 'r zien schrijven! Kolossaal 'n Rijkeluiskind doet 't 'r niet na. Sachel. Da's allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze toch zitten. Aaron. Geen geld? Geen geld? Je zal 't èlk jaar overleggen wat 'k 'r mee geef. Sachel. En wat kan jij 'r nou meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je eigen zaak. Aaron. Nou — drie bankies van duizend heb 'k altijd voor d'r over. (Een stilzwijgen). Esther. Puf! Wat is 't heet! Kwam 'r maar 'n tochie! Verheel je: hij heit ijskouwe voeten' Aaron. ' Zal van 't stilzitten kommen. Sachel. Drie bankies van duizend. Drie bankies Denk jij dat daar 'n rechtschapen man voor komt? Aaron (driftig). En denk jij dat 'n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat? Sachel. 't Most mijn zoon niet overkommen 'n vrouw te nemen met drieduizend gulden! Aaron. En wie praat 'r van jóuw zoon? — Ik geef mijn dochter drieduizend en 'n uitzet van alles twaalf, 'k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d'r tien. Ze is maar niet knap. 'n Aardig figuur en d'r oogen! Oogen as 'n paar sterren. Geregeld 'n christen dame. Je mot 'r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: 't Is 'n fransche vrouw! Esther. Ja dat weet ik — 't is 'n engel. Ik heb 't al zoo lang gezeid. Aaron. Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je 'n koopie, verlies 'k 'r de helft an, Sachel. 'k Denk 'r niet an. Wat 'k gezeid heb. Aaron. Dan doen we geen zaken — Waar blijft nou die Rafaël? Sachel. God weet waar die zit. Esther. Rebecca zou 'n tof meissie voor 'm zijn. Aaron. Ik geef geen vijfduizend gulden. Sachel. Jij geeft geen vijfduizend gulden en ik geef me zoon niet. Aaron. Hij geeft z'n zoon niet! Die is goed! Heb ik jou wat gevraagd ? Sachel (nijdig). Heb ik wat met jouw dochter noodig ? Aaron. Mijn dochter! Mijn dochter daar ben 'k trotsch op! D'r naam mag ik noemen! Sachel (nijdig). Wat heb ik an al die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik jou om raad? Aaron (nijdig). Maakt 'n drukte van z'n zoon! 'n Jongen die te lui is om z'n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg! Sachel. Geef jij 'm te eten? Heb jij d'r last van ? Aaron. En voor zóó'n jongen maakt-ie 'n bereddering van belang! Esther. Jullie lijken wel gek! Voor wat maak je je warm? Is 't niet warm genog ? Wat 'n onzin! Overleggen jullie kalm. Wat 'n gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is 'n gezegend meissie, Rafaël 'n goeie jongen, maar. mot 'n flinke vrouw hebben, die 'm leidt. Redeneeren jullie verstandig, 't Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d'r uitziet, 't Geeft wat duizend gulden meer of minder, 't komt toch allemaal later terecht? Sachel. Zij gééft! Wie geeft jou? Gooit met duizend gulden of 't daar niks is! Esther. Dwarskop, wat maak je je desappel? Als jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft 't toch in de familie? Sachel. En ik geef nou 'n andermanskind niet te eten! Aaron. Wat zeg je me van zoo'n stijfkop, van zoo'n geweldenaar! Esther. Laat 'm maar gaan, 't komt wel in •orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet 'k niet voor 'm. Nou is Sachel 'r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie 't gedaan heit. Laat-ie 'r maar eerst over slapen. Ik ken 'm. Sachel. Dat kan je begrijpen! D'r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.... Esther. Weet je wat je doet, deel 't verschil! Aaron. Dank je. Geen cent meer of minder. Drie duizend gulden en van alles twaalf. Wat zal 'k meer geven? 't Is toch voor 'n begin? As 'k sterf krijgt ze toch alles? Esther. Ik weet goeie raad: nemen jullie 't 'n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee. Sachel. Bedenken kost niks — maar ik doe 't toch niet. Esther (knipoogend tegen Aaron). Laat maar gaan! As ik je nou zeg: 't komt in orde. Aaron. Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben? Sachel, Voor de prijs die 'k genoemd heb. Aaron. 'k Smijt ze nog net zoo lief in 't water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe 'r vijftig centen bij en ze is voor jou. Sachel. Geen cent! Esther. Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As 't eene in orde komt, komt 't andere vanzelf in orde. 't Is nou toeh zoo laat! Aaron. Nou, goeien avond dan. Misschien "ben je later beter te spreken. Sachel. Goeien avond. Esther. Pas op val niet! Denk an 't stoepie. VIJFDE TOONEEL. Esther. Sachel. Rose. Sachel. D'r komt niks van. Geen zier. 'k Heb 'm noódig! Og! Esther. 't Mot toch ééns gebeure? Wat wil je meer? 't Is 'n knap meissie, 't is 'n mooi meissie. Sachel. En ik doe 't niet. 'k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schrapen voor niks! 'k Heb de tijd! Esther. Jij heb de tijd — jij 'n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt. Sachel. Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk 'r niet an. Esther. Veel kan je zeggen. Je ben elk oogen- blik in God's hand. Wie weet 't eene uur wat 't andere gebeurt. Sachel (vinnig). Daar wil ik niet over hooren. Hou je mond. Beschrie me niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou 'k dood gaan! Waarom ? Je zou 't wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou. Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met 't geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie 'r voor gedaan ? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal! Esther. Wat win je je nou weer op? Wie legt je 'n stroo in de weg. Sachel (kort). Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal! Esther. Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer lastig! Roos neem de kofSeboel mee. Hoor je niet? Rose, Ja, ja. Hier ben 'k. Esther. Wat heb jij 'n rooie oogen. Heb je gehuild ? Rose. Ik? Nee. Hoe kom u 'r op? Esther. Heb jij niet gehuild? Heb jij niet gehuild? Rose. Nee. Verbeelding. Esther. Je mot 't zelf weten. Ga naar je bed. Sachel. Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou? Esther. Wat snauw je toch? De pennen zitten 'r op. Ga 't zelf voelen as je 't niet gelooft. (Rose af). Sachel. Dat zal ik ook. Ik heb 'r m'n redeu voor. Vannacht heb 'k iemand hooren loopen. Esther. Ik ook! En mot je daarom die sjikse zoo wantrouwen? Eafaël is op geweest. Sachel. Niet waar! Niet waar! Die meid was op L Esther. Alles weisz me scheintje! 'k Zal je maar laten praten. Wat zal 'k me nog langer moeilijk maken met jou! ZESDE TOONEEL. Rafaël. Esther. Sachel. Rose. Rafaël. Goeien avond. — Ik zeg goeien avond. Sachel. Dat hoor ik. Zeg liever, goeien nacht! Esther. Goeien avond! Meneer zeit goeien avond, 't Lijkt hier 'n kosthuis! Meneer doet ons de éér an om te kommen slapen! Rafaël. Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed. Esther. Gelijk heit-ie dat-ie z'n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe noch ba. Wat ben jij voor 'n zoon? Zou bij Abram angaan — is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen! Sachel. Waar heb jij uitgehangen? Rafaël (verstrooid). Wat doet 't 'r toe ?'k Heb dat van Abram vergéten. 't Spijt me. Met opzet heb 'k 't niet gedaan. Esther. Hij vertelt wat! Geen opzet — wél opzet! 't Komt 'r wat op an! Sachel. 'k Heb je gevraagd waar je gezeten heb de godganschelijke dag — en je praat 'r om heen .... Rafaël. Moet ik van alles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest — de tijd is omgevlogen, (vermoeid). Heb je wat te eten, tante? 'k Heb honger. Esther. Wou je dat 'k noü nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op je tijd. Sachel. Nou nog eten? Nou wordt'r niet meer gegeten. Rafaël. Goed. 'k Zal zelf'n stuk brood nemen. Sachel. O God, wat straf je me zwaar op 'me ouwen dag overgeleverd an vréémden! Asje moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dan, dan.... Rafaël (rustig). Laat mijn moeder 'r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken; vandaag — leef ik enkel in herinneringen. Ik was op 't graf. Esther. Hij was op d'r graf! 't Is toch geen jaartijd? Was 'r niet gegaan.. .. Rafaël {haalt de schouders op).... Ik was op 't graf uren lang, heb zitten suffen en droomen. \ Werd avond; de doodgraver heeft me opgeschrikt. Dat 's alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kunt de plek niet meer vinden. D'r groeit van alles, 'k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D'r mag wel 'n nieuwe zerk komen. Sachel. Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Weg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas 't je paste! Had niet je dag verluierd, je dag verdaan met onzin — onzin, zeg ik je! Gister ben je niet thuis geweest, had je 'n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd l Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij 'n zoon?. Denk jij 'r an dat je 'n blinden vader heb, dat 't ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo'n koopman-van-niks as Aaron — alles naar zich toehalen, dat m'n zaak verloopt, m'n goeie zaak m'n zaak, waarvoor ik gezweet heb, m'n zaak, m'n zaak! Ik kan 'r bij huilen! Op m'n ouwen dag kan 'k bedelen gaan! Heb 'k je daarvoor grootgebracht! Esther. Trek 't je toch niet zoo an! Mot je om zoo'n zoon grienen? Sachel. God straft we wel! Heb ik 't brood uit me mond gespaard toen-die 'n kind was? Hebben z'n moeder-zaliger en ik kromgelegen om 'm groot te brengen! neeft-ie scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons uitgekleed voor 'm, bij 'm gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om 't hém goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou kan ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou kan 'k vèrrèkken! Nou mot 'k wachten tot ze hiér kommen met handel — me laten bedriegen — me laten bestelen ï Rafaël. Dat 's niet mijn schuld. Sachel. Niet zijn schuld! Ik kan 'm vasthouen I Ik kan 'm daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken! Rafaël. 'k Heb over al die dingen gedacht van middag, lang nagedacht — je heb gelijk, maar anders worden kan 't niet, nou niet, nooit meer. Esther. Stapelmesjogge! Sachel (hard). En waarom niet? Rafaël. Dat kan 'k niet zeggen Sachel. Jij liegt! Jij heb,iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt! Rafaël. Nee. Sachel. 'Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen! Esther. Geheimen ? 't Zullen me geheimen zijn ! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog! Sachel. Op 't graf van z'n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op 't graf van je moeder most jij niet durven kommen! Rafaël. Waarom zullen we zóó tegenover 3 elkander staan? Ik zal hier niet lang meer blijven, 't je niet lastig maken. Sachel. Wat? Wat zegt-ie? Esther. Schtos! Allemaal schtos! Rafaël. Ik ga weg. Sachel. Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zegt-ie dat Esther? Rafaël. 't Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen heb je later spijt, altijd spijt.... Sachel. Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel je dan niks as je m'n oogen ziet? Rafaël. Vroèger gaven die me onrust, angst, wroeging — hoe zal ik 't noemen? — vroeger had ik alles voor je kunnen doen, — in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was — vroeger zou 'k geen oogenblik rust hebben gehad, als 'k tranen in je arme oogen had gezien — vroeger zou 'k me de haren uit 't hoofd hebben getrokken bij de gedachte — enkel bij de gedachte — je displeizior te doen — nou is dat til me — heelemaal hit me — je heb 't 'r uit getrapt! Sachel, Ik ? Ik ? Wat heb ik jou gedaan ? Wat ? Wat? Rafaël. Nee, ik wil je niks verwijten. Je ben 'r niet verantwoordelijk voor. Je heb 't zelf geleerd .... Esther. Ik ga naar bed. Ik heb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an zulk gekles! Hij wil wèg: laat 'm gaan! 'k Dacht dat je wijzer was. Allemaal praatjes, uitvluchten, smoesjes! Morgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is 'n klaplooper — nou wéét je 't! Sachel. Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an jouw gekkepraat. Maar 'r komt 'n end an me geduld! 'k Heb 't lang genoeg gekropt. Lang genoeg! Rafaël. Dreig niet. Ik zei je dat ik 'n besluit genomen heb — 'n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand 'r iets aan veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. 'k Weet geen andre oplossing. Sachet. Waarom wil jij weg? Rafaël (droevig). Dat is mijn zaak. Sachel. Bloedhond! 'n Blinden vader an z'n lot overlaten! God zal je 'r voor bezoeken! Rafaël. Nee. Dat kan niet. Ik voel me voor 't eerst sinds jaren rustig — nou ik mijn weg ga, nou ik weet wat 'k doen moet. Sachel (woest). Maar de reden, de reden! Je heb toch je hersens! Je ben toch niet volslagen idioot! De reden ! De reden ! Rafaël. De reden — de reden. Sta je 'r zóo op? O, 't zou voor ons beiden beter zijn, als 'k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan züljehooren, dan zul je weten hoe 'k me hier ben gaan voelen als 'n ellendige, als 'n vreemde. Esther. Ach wat 'n schtos! Wat doen me met die onzin! Rafaël. Laat me uitspreken. Ik kijf niet, maak geen twist: zeg de dingen kalm — als je 't voelen kunt: wanhopig — 't Is niet zoolang geleden — 'k denk twee, drie — 'k weet 't niet — 't Doet 'r niet toe. Ik was onnoozel, 'n jongen, 'n kind. En 'k hield van je, vader, 'k Hield zièlsveel van je. Als 'k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewekt? 't Was zoo verschrikkelijk je altijd in 't donker te denken. Soms kneep ik m'n oogen dicht, hield m'n hand er voor om 't licht af te sluiten — dan dacht ik: god, hoe schrikkelijk, hoe vreeselijk — hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken — nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden .... Sachel. Hou je mond! Dat waag ik je niet! Rafaël. Toen kwam de dag 'n Vrijdag .. . 'k Was begonnen je in de zaak te helpen. ... Je had 'n partij goed verkocht — 'k weet niet meer wat. — De schuit lag voor de loods — de knechts stouwden de balen er in. 'k Ziè 't gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Niémand zag me: 'k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las 't gewicht — zelf schreef je de getallen. Ik keek naar je met 'n zoo groote genegenheid, 'n zoo groot meelijden. Je had zooveel wil — je droeg 't ongeluk zoo dapper, 'k Zag je vingers bevend bewegen over 't papier — 'k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij 't schrijven — vermoei je niet. — Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring van de loods, 'r Werd 'n baal gewogen — Jozef en de koopman bukten naar de gewichten — en terwijl — tastte je voet naar de schaal — bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was 'n dief Esther. Dat lieg je! 'k Zou me schamen zulke leugens te zeggen! Sachel. Laat 'm gaan . .. Laat 'm uitspreken ... Rafaël. Ik liejf niet! Loog ik maar! — ik dacht dat 'k me vergist had, bleef angstig wachten op 'n tweede baal. — De baal kwam — werd op de bascuul geschoven — wéér drukte je voet op het blad — wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen — je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan je dacht — 'n hulpelooze blinde. En bij élke schaal herhaalde je 't — óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van 'n ramp, je misbruik maken van 't meelij van andren! — Nou weetje de hoofdzaak, 'k Heb zitten huilen achter de loods — zoo mal was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kérk gegaan, zooals eiken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er 'n uitdrukking in te zien — telkens zag ik het wit zonder pupillen, 't wit zooals 't geglansd "had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken. — 't Was 'n bleeke hemel met 'n énkele violette streep: zóó sterk is. 't me bijgebleven - Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat'k stil was. Ik was stil. Je zei brooge. Je doopte 't brood in 't zout. En aldoor keek ik, kéék ik. >t Lamplicht scheen in je oogen. 't Lamplicht gaf 'r denzölfden glans aan als de hemel. Je wierp 'n glas om - wat nooit gebeurde. En 'k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was 'n Je was 'n Waarom zal ik verwijten en schimpen? 't Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb 'k 't zelfde van je gezien. Ik wou je vervangen, zélf 't goed wegen, afleveren. Jij wóu niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen — met je knecht lag je onder één deken! — bleef je de kooplui bestelen, bestelen. Laat me uitspreken! Langzaam heb'k alles begrepen, ben 'k je gaan minachten — 'n Blinde beklaag ik zoo innig — 'n blinde zie 'k voor me als 'n menseh van wie God 'n oneindige gelatenheid vraagt én een gróóte berusting — 'n blinde zie 'k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen — van alles Jou zag 'k 't geld dat je bij elkaar schraapte bestréelen jou zag 'k vechten en worstlen om naar je toe te halen: jou zag ik dag aan dag — bedriegen. O, hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen. Hoe wou je voor me staan als 'n hulpelooze, als 'n vader! Sachel. Doen andren anders V Rafaël (triestig). Ons héele volk is ontaard. *) Sachel. Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is 't niet onze handel? Maken zij geen misbruik van mijn ongeluk? Gaan we niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn — as ze je bestelen van alle kanton — bestelen an wicht — bestelen an kwaliteit? Is handel geen handel? Rafaël. De andren heb 'k altijd veracht — maar dat ik eens zou leeren jouw ongeluk te vergeten.... dat je altijd voor me zou blijven de man — bij — de — bascuul. Esther. Veel heb 'k van me leven gehoord, maar zóó iets nog nooit. Daar heb ik nou verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z'n ouwen vader dat-ie z'n best heit gedaan voor z'n brood. Hij neemt niet as-die krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader zoo niet gehandeld had, kon jij nou bedelen *) Zie Bijlage. gaan! Og! Je zal 't elk jaar verdienen wat ze óns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is 'r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensen is dief in z'n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? Eu eet je d'r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z'n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z'n voeten! Rafaël. Ik heb 't niet uitgelokt. Ik had m'n mond gehouen. Maar nou 'k weg ga Sachel. Jij gaat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou je weggaan? 'k Heb toch niks op de wereld! Heb 'k 'n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat handel . is. Bijt je ze niet van je af — dan sta je binnen 'n jaar op straat Je mot 'n róófdier wezen ... Anders trappen ze je 'ronder ... Zonder geld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb 'k 't niet voor jóu gedaan? Wie krijgt alles na me dood ? Rafaël. Laten we 'r niet verder over praten, 't Is laat. 'k Ben moe. 'k Had beter gedaan 'r niet over te spreken. Denk 'r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan. Esther. Wil ik j's wat zeggen? Als jij 'r zelf over slaap — heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb Schtos! Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten? Rafaël. Nee. 'k Heb geen trek meer. Esther. Dan mot je maar trek maken, 't Is aardig ongezond 'n heele dag met 'n nuchtere maag te loopen. 'k Heb nog 'nkliekie snijboonen met aardappelen en 'n stukkie schapevleeschZal 'k 't even warmen? Rafaël. Nee. Esther. Voor wat straf je je maag? Roos! Roos! Rose. Roep u ? Esther. 'k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij 't kliekie even warmen? Rafaël. Nee tante — ik eet niet. Esther. Warm jij 't maar! (Rose af). As je de lucht ruikt, eet je wel. Rafaël. Heeft zij — gehuild? Esther. Weet ik veul! 'k Heb genog zorg an me kop. Kom, 'k zal binnen de tafel dekken .. . Rafaël. Nee. Nee. Ik kan nou niet meer. M'n keel is toegeschroefd. Esther. Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verzetten en 's nachts niet slapen! Groote nar'. Wat heb je öp gedaan van nacht? Was je ziek? Rafaël. 'k Kon niet slapen ... ben opgestaan ... Nacht vader - Nacht vader! - Geef je geen antwoord? — Nacht. ZEVENDE TOONEEL. Sachel (staat op — bevoelt de pennen van de luiken — bonst zich voor 't hoofd). Hij was op vannacht — En — èn die meid was op — Ze waren samen op — samen — Waarvoor waren ze op ? — Waarom heit die sjikse gehuild? — (einde van het eerste bedrijf). TWEEDE BK DRIJF. De huiskamer van Sachet achter den winkel. EERSTE TOONEEL. Rose. Rafaël. Rafaël (binnentredend). Waar is vader? Waar is tante? Rose. Ze zijn nog niet terug van de kerk. We zijn alleen — Goddank! Rafaël. Liefje — huil je? _Rose. Raak me niet an! Raak me niet an! Rafaël. Hebben ze je . . ..? Wat is 'r? Kom, huil zoo niet! Rose. O, dat ik naar je geluisterd heb! Rafaël. Is 'r iets gebeurd? Wat dan? Rose. Laat me met rust! Ik walg van je! Ik haat je! Ik haat jullie allemaal! O, o, dat 'k sterven kon, dat God me zoo dadelijk dee doodblijven! Rafaël. Heeft vader je iets gezegd? Heeft tante .... Rose. Nee! Nee! Nee! Raak me niet an! Ik wil van jou niet gezoend worden! Ik wil alleen dood, dood! Rafaël. Kom, malle meid! Ben ik niet je man, jij m'n vróuw? Rose. Nee! Blijf van me af! Ik je vrouw! Ik! Ik! Hahaha! 't Is om te schateren! Ik, je bijzit, je tijd-verdrijf, je hoèr! Rafaël. Rose! Rose. Ik, wat ben ik! Ik die niks op de wereld heb — ik die me moet laten trappen door je vader — door je tante — door eiken jóód die hier komt! Rafaël. Jood? Jood? Waarom zeg jij jood? Rose. Jood, jood! Wat kan 't me schelen! 'k Ben hier 'n slavin! 'n Vreemde! 'n Vreemde voor je vader! 'n Vreemde voor je tante! 'n Vreemde voor den eersten den besten jood. — Ze kijken op me neer. - 'k Ben maar de Sjabbesmeid — ik mag de lampen opsteken — ik mag an 't vuur komen — ik met m'n vréémde handen — ik hun mèid, hun meid! Ik, jouw bijzit! Want je ben als de andren — je heb me getrapt als de andren. — Je ben 'n jood zooals zij !.... Rafaël (neemt haar hand). O wat vind'k't naar dat je dat zegt! Wat vernedert 't je zelf... Ik weet niet wat de oorzaak is dat je zoo opgewonden ben, zoo buiten jezelf, zoo ruw, zoo onvrouwelijk, zoo grof.... Maar ik weet wel, Eose, dat je 't woord niet meer zeggen moet. 't Herinnert me an zoo'n boel dingen. Nee, laat me je hand houen. Zóó zit ik met de óüwe vertrouwelijkheid. — Toen 'k 'n kind was — met andere jongens wilde spelen — scholden ze voor jood — smaus. 'k Wist niet waarom. Misschien zij ook niet. Ze deeën 't uit gewoonte, 't Dee ph'n. Want als kind vroeg je jezelf: Is er iets bijzonders aan me ? Heb ik iets gedaan ? Ben ik anders dan zij? Wat is joöd? Wat? Soms smeten ze met steenen, riepen: jullie hebben Jezus gekruizigd! Ik klaagde. M'n moeder zei dan: je moet er om lachen — je moet er aan wennen. — Eens op school — 'k had niet opgelet — trok de meester me uit de bank, gaf me 'n klap, zei: in den hoek staan, jood! Ik stond 'n uur lang in den hoek, ik, de eenige jood van die school t geld je deur uit — en je neemt 'n recu — zonder recu geen geld — en je belooft as ze stil is en wegblijft nóg wat geld na maanden. — D'r is geen meid die née zegt — fèl zijn ze op honderd gulden ! Ze doen 'r 'n moord voor.... Nou ? Nou ? En wat doe jij ? Jij smoest voor jezelf. Jij laat ■God's water over God's akker loopen — en, en, en, as 't te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór 't te laat is. Wat is je verdienste dat je 't heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb 'k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechts, 't Is bijzonder, 't Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd ? Hèb je de meid afgekocht? Sachel. Hij laat zich niet waarschouwen Aaron. En de meid? Nou? Sachel. Die laat zich niet afkoopen .... Aaron. Zal ik jou is wat zeggen ? Je mag 'n goed koopman zijn, maar van die dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen halve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon — Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Dan zal'k 't je vertelle. Die jongen had 'n strop — en wat 'n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d'r mee bemoeide had de meid al 'n kind. En wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z'n zoon op de reis gestuurd en de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam — vertrouwe kan je ze niet — heit-ie 'n agent late komme, 'n agent van politie en toen was 't uit. Zal 'n verstandig man anders handele ? En handele de christenen anders ? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je hèb geld. Gebruik 't dan. Eergister zag ik 'n christene trouwpartij. En bij 't stadhuis daar had je 'n scène! Daar stond 'n meid met 'n kind. En die maakte spektakel! Reusachtig. En in'n oogwenk was ze gebrocht na 't bureau! Had ze 't niet angeleid met 'n heer boven d'r stand! Had ze niet ja-gezeid! As ze nee zegge gebeurt 'r niks. Allemaal d'r éigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze voélen! Sachel. 't Is nou te laat.... Esther. Wat is te laat? D'r is niks te laat. Aaron heit recht. Sachel. Doe wat je wil! Ik ga naar binnen, 'k Heb 't koud. Ik zeg je — ik zeg je — d'r valtniks te verhelpen. VIERDE TOONEEL. Aaron. Esther. Esther. Redeneer daar tegen in. Aaron. As hij geen verstand heit, heb jij 't voor twéé. ■ Esther. As 'k maar kon. Aaron. Met 'n zoet lijntje krijg je alles gedaan. Sachel is 'n geweldenaar. Reusachtig. Wat bereik je met geweld? Geen sikkepit, 't Doet me hartzeer. Zou je dan denken dat ik me zooveel moeite zou geven om die snotneus — om die leeglooper — as 'k niet wist dat mijn Rebecca d'r zinnen op 'm gezet heit? Kan ze 'f niet honderd-duizend krijgen? Met veel meer geld? Maar ze wil. Esther. O, dat kreng, dat 'n heele familie verstoort.... As 'k 'r had onder me handen! Aaron. Daar heb je d'r waarachtig! VIJFDE TOONEEL. Aaron. Esther. Rose. Rose. 'k Ben laat. Esther. Wel nee, kind. Welnee, 'k Was al ongerust. Rose. 't Is 'n schrikkelijk end. 'k Heb 'n uur lang gezocht, kon 'm niet vinden en toen 'k 'r eindelijk was, móest 'k 'n heele tijd wachten'voor Meijer thuis kwam. Esther. Nou, da's niks hoor. Aaron. Zoo'n lange wandeling is heel gezond, best voor de spijsvertering. Rose. Hij kan morgen niet komen. Esther. Kan-ie niet? Rose. Eerst Maandag. Esther. Best. Best. Heb je Rafaël gezien? Rose. Rafaël ? Esther. 'k Dacht zoo — 'k bedoel — Hij ging juist 'n boodschap .... ' Rose. 'k Heb 'm niet gezien. Esther. Je zal wel moe zijn, hé? Ga maar binnen. D'r staat wat koud vleesch.... Maar — maar wacht is .... Rose. Roep u nog? Esther .... Dat wil zeggen — dat wil zeggen — Aaron. Ik wou je wat vragen — 'k sprak 'r met de juffrouw over — of — of — zou jij geen zin hebben -- 'k val maar met de deur in huis — om — om bij mijn te kommen ? .... Esther. Dat wil zegge .... Aaron. Dat wil zegge — laat mijn nou gaan! — dat 'k in de verlegenheid zit, in 'n gróóte verlegenheid — te lang om zoo in-eens uit te leggen — en toen sprak 'k zoo .... Esther. — ja toen spraken we 'r over.... Aaron Zie je, niet voor góed — maar zoo tijdelijk — voor 'n paar dagen, voor 'n week ... Esther. Ja natuurlijk.... Aaron.... En na die paar weken — ga je weer na Esther terug — of — of 't most je zóó bij mijn bevallen! Hahaha! — 't Most je zoo bij mijn bevallen dat je niet meer terug wil. Esther heit 'r niks op tegen .... Esther. Dat wil zegge 'k Heb 'r 'n hééle boel op tegen — maar je mot mekaar helpe. Aaron. En je verdient 'n heele duit extra — Dat kan je mijn overlaten Esther. Dat is waar — dat kan je Aaron overlaten .... Rose (rustig). Dus — ik moet wèg? Aaron. Wat zeit ze? Je mot? Je mot? Je mot niks! 't Wordt je vrindelijk verzocht. Je mot? Je wor niet gedwongen! Esther. Hoe köm je 'r op? .... Nog voor geen goud! As 'r iemand tevrejen over je is, ben ik't! Dat weetje. Enkel de kwestie van 'n paar dagen... Aaron. Och, 't is niet de moeite waard om lang over te praten. Mijn huishoudster is 'r van (jooj. -_ met d'r beminde, hahaha! — en m'n dochter is de godganschelijke dag in de zaak — zoo kan je ontriefd zitten ! ... . Esther. — ja, 't is 'n last Aaron. Of 't! — En niewaar: ik doe 'r jullie geen overlast mee? Jij wil je wel 'n paar dagen behelpen ? Esther. — Je weet wat 'k gezeid heb: liever niet. Maar in de steek laat 'k je niet. Is 't goed, Eoos? Rose. Nee. Esther. Wat nee? Rose. Ik doe 't niet. Esther. Jij doe 't niet? En waarom doe jij 't niet, as 't je zoo vrindelijk verzocht wordt? Aaron. Ja — dat is onzin! Op me woord van waarachtig: je heb 'r geen nadeel bij. Rose. Dat kan me niet schelen. Esther. Toon nou geen kop, kind! 'k Meen 't goed met je — 'k zal je niks anrajen of je komt 'r mee vooruit. Aaron. Me dochter is 'n zachtzinnig meissie — andere huisgenooten heb 'k niet.... Rose. Je dóchter — Nee. Esther. Blijf hier. Rose. Waarom jaag je me niet weg — zónder omwegen ? Esther. Niemand jaagt je weg, malle meid. Praat ik niet in vrindschap met je? Je mot niet overal wat achter zoeken. Rose. Je wil me kwijt. Goed. Zeg 't eerlijk. Mot 't dadelijk? Aaron. Wat 'n opwinding voor 'n bagatel. Laat ik nou is duidelijk make.... Rose. 'k Heb met jóu niks te praten. Mot 't dadelijk ? Esther. Wel nee! Hoe kom je 'r op? Al wou je jaren bij me blijven. Ik had alleen liéver .... Aaron. Gekheid! Gekheid! Jij draait 'r om heen. Zoo kom je 'r nooit! Zal 'k jou is wat zegge, meissie: je mag God danke dat je bij zulke goeie mensche beland ben — ik zou je anders behandele! Esther. Wat waar is, is waar. 'n Zoon van z'n vader hale — netjes is 't niet! .... Rose. Ah! Aaron. Netjes? Geméén is 't! Esther. Gemeen — geméén! Dat zal 'k niet beweren, 'k Kan begrijpe dat 'n knappe jonge meid 'n oogie laat vallen op 'n knappe jongen — maar alles heit z'n grenzen. — Je wéét dat 't niet gaat. Vreemd geloof trouwt niet met vreemd geloof. — Dat is 't zondigst wat 'r bestaat. Daar hoeven we heelemaal niet over te praten. Dat leit voor de hand. Maar 'k neem 't je niet kwalijk! God beware! Rafaël is 'n sjieke jongen, 'k begrijp 't best .... Aaron. 'n Jood met 'n ehristene vrouw of 'n christén met 'n jodene vrouw dat gaat niet. Wij zijn oüwer, wij kenne do wereld beter. Jij komp pas kijke. Trouw jij met een van jouw geloof. Daar doe je wijs an. Wat niet bij mekaar past mot je niet met geweld bij mekaar brengen, 't Ongeluk leit 'r dik bovenop, dikker dan je denkt. Esther. En noch niet eens van z'n vader gesproken — van z'n ongelukkigen vader. Sterft-ie niet van hartzeer om wat 'r gebeurd is? Wees jij nou wijs en ga 'n dag of veertien weg. Dan is Sachel gekalmeerd en kan jij ook is dénke ... Rose. Ik heb niet te denken. Ik hou van hem en 'k laat 'm niet los.... Esther. Dat pleit voor je karakter. As je dadelijk ja zei, zou je geen knip voor je neus waard zijn. D'r is geen meissie over de heele wereld dat née zeit as ze ja meent — in diè dinge. En — en — 'k zal niet bewere dat je 'm dadelijk mot laten — dat zou gróóte gekkigheid zijn — 'k zal de laatste zijn om je an te rajen tegen je gë- 7 weten in te handelen — maar ga nou is na — ga nou is góed na — hóé wou je hier blijven?--L Jióé wou je blijven nou we alles weten .... Rose. Dat wil ik ook niet. Ik ga met Rafaël... Esther (kwaadaardig). Jij gaat! Jij gaat!.... Aaron. Stil nou! Niet driftig! Dat geeft allemaal niks. As ik 'n woordje zeggen mag: 't is onzin, meid! Reusachtig. In de eerste plaas kan 't niet — in de tweede plaas — as 't kon — zou 't nóg niet kennen. Ik heb joden gekend en christene die 't gedaan hebben, 't ongeluk lag 'r bovenop — zei 'k straks al — En met jóu kan 't nog in geen duizend jaren — bij wijze van spreken — over duizend jaar zijn we allemaal dood. — Want let nou is op: is z'n vader blind ja of nee? Z'n vader is blind. Wat wou jij met die blinde man beginnen? Daar kan je niks mee beginnen. Die z'n ideejen verander je niet. Wij zijn liberaler. Maar 'n man van die leeftijd die buig je niet — die bréék je. Wou je bij 'm inwonen? Nog geen spoog water zal-ie bij je gebruiken, nog geen handdruk zal-ie je geven. Wou je niét bij 'm inwonen? Dat wil zeggen wou je 'm an z'n lot overlaten — we zijn allemaal sterfelijk en Esther is op leeftijd — wou je dat? 'n Ramp as je 't doet! Geen sekonde rust in je leven. En later de verwijten! Later verwijt hij jou, dat je 'm van z'n vader gehaald heb — familie blijft familie! Later heb je allebei spijt — dat wil zeggen — as 't kon dat jullie samen — maar 't kan niet.... Esther. Heel verstandig. En as je luistert ben je góed af Met plezier heb 'k 'r wat voor over.... Rose. Wat voor óver? Esther. 'k Ben niet rijk .... 'k Leef zelf van me broer — maar as je 't deé — as 'n góed kind — as 'n verstandig kind — dan kreeg je buiten je loon 'n .... 'n .... Aaron. Zeg vijftig gulden! Rose. O! O! Vijftig gulden! Esther. Honderd! Daar! Honderd guldens is 7n boel geld. Aaron. 'n Héele boel. En trouw je later met 'n fatsoenlijke burgerjongen — dan schiet 'r nóg wel wat over. Esther. En alles wat 'k je gegeven heb, kan je honen — en ik reken je maand vol-uit.... Rose. O, tuig, tuig! Vervloekt tuig! Esther (snerpend). Wat zeg je, jij slét! Aaron. Stil nou! Maak geen burengerucht? Jullie begrijpen mekaar niet. Gebruik nou je hoofd, stomme meid! 'r Komt toch niks van, niks — tusschen jou en die jongen, 't Kan niet. Je heb 't vooruit geweten. Je ben de eerste niet. Je zal de laatste niet zijn. Ga dan niet op je achterste pooten staan. Wat bereik je 'r mee? Dat wij geweld met gewéld keeren. Want wij hebben 't recht op onze hand! — En as je dat weet — handel verstandig — neem wat je krijgen kan .... Esther. Twéé honderd guldens hebben we 'r voor over .... Aaron. En doe je 't niét — dan ben je éven ver, dan win je geen zier — dan wor je zóó an de deur gezet.... Rose. Ik laat me niet an de deur zetten! Ik vraag m'n man. Anders niet! Aaron. Je man! Hahaha! Esther. Je man? Je man? Rose. Mijn man! Mijn man die jullie me niet ontnemen kunnen! Mijn man die eerlijk en groot is! Mijn man die niet buigt voor jullie gèld, zoo min als ik 't doe! O! O!... Dat ze me zóo iets kunnen andoen! Aaron. Jouw man? Wiè is jouw man? Ben je dan heelemaal doof meid, dat je niet begrijp — na zooveel, zóóveel woorden — dat-ie met mijn dochter trouwt? Rose. Dat lieg je! Esther. Jij liegt gemeen schepsel die onze jongen angehaald heb, angehaald met je hóerestreken! Rose. Niks van je beleedigingen voel 'k. God heeft 't gewild! Jullie halen ons niet van elkaar! Aaron. Hahaha! Nou wordt ze prachtig —as in 'n bóék! Ik lach me 'n ongeluk! Als je 't dan weten wil: vanmiddag is 't 'r door gegaan, Van middag.... Esther. En daarvoor hebben we je uitgezonden! Aaron. En over vier weken trouwen ze! Esther (krijschend). Versta je? Versta je? En nou me deur uit! Me deur uit! En geen stuk neem je mee! Me deur uit! Op staande voet! Rose. Nee-nee! Ik ga niet zonder hém! Jullie beliegt me! Anders zou je geen géld gebojen hebben! Aaron. Wie zegt je, dat hij 't niet verzocht? ... Rose. Wat zeg je? Aaron. Heb 'k 't zelf niet gehoord dat we tot twééhonderd gulden mochten gaan? Rose. Je liegt! Je liegt! O, kerel wat ben je laag! Aaron. Lieg ik? Hoor je dat Esther? Zal 'k 'r 'n vloek op doen ? Esther. Laat 'r gaar koken in d'r eigen vuil! 'k Heb 'r genog van! (harder krijschend). Jij serpent durf jij 't hoogste woord voeren? Jij die ongeluk brengt over 'n heele familie! Jij! Jij! Wat doe je nog hier? Wat let me of.. .. Aaron. Kalm nou! Kalm nou! Brand je vingers niet! Ze wéét 't nou. Ze weet dat Bafaël binnen 'n maand trouwt en dat-ie 'r twééhonderd gulden biedt — en geen cent meer — versta je: twééhonderd gulden öm van jé af té kommen. Esther. En me huis niet meer in! Geen voet meer over me drempel! Geen voet hoor! Aaron. Gelijk heb je. Laat 'r maar uithuilen. — As je nou dadelijk bij mijn thuis komt is de zaak in orde. 't Geld leit klaar. Op die jongen hoef je niet te wachten. Die is weg. Rose. Weg ? Aaron. Weg voor 'n hééle poos. Rose. Waarheen? Aaron. Dat mag ik je niet zeggen! Rose. O God, belieg me niet! Belieg me niet l Esther. As-ie niét weg was, had j'm al lang gezien, 'n Bewijs dat Aaron de waarheid zeit. Aaron. Nou? Neem je 't an? Rose (suffig). Ik weet 't niet.... Ik weet 't niet.... Ik wor gek .... Ik kan niet meer .... O lieve heer Jezus! . . .. Aaron. Sust! Niks meer zeggen .... 't Kómt in orde. Nou. Nou. We loopen 'n grachie om. Bedenk je terwijl. Op straat kan je niet slapen. ZESDE TOONEEL. Rose. Sachel. Sachel. Mot 'k de heele avond alleen blijven ? Hoor je niet. Esther. Rose (angstig-opschrikkend). Ik ben 't.. .. Sachel (woest). Jij ! Jij! . Rose. O God — doe me niks — doe me niks — 'k Ben zoo bang voor je. Sachel. Wat mot je nog hier? Rose. Ik weet 't niet.... Sac.hel (woest). Durf jij nog .... Rose. O nee .... 'k durf niks .... 'k zal wel gaan .... as je maar niet.... Sachel. .... Ik zal je niet vermoorden .... Ik zié je niet, 'k heb geen kracht meer — jij, uitvaagsel!. ... Jij, jij, jij ... . Rose. Ja — ja — Je heb gelijk — je heb gelijk — 'k Ben suf — In Godsnaam — In Godsnaam drijf me 't water niet in! Sachel. .... 't Water .... Rose. Kwam-ie maar .... Kwam-ie maar O Rafaël! Rafaël! Sachel. Hou je bek! Ruk uit! Ruk uit, zeg 'k je! Rose (smeekend). Zeg dan of 't waar is ... . Jij ben blind — Je ziet niks dan donker. — Jij kan niet liegen — dat voel 'k — hoe zou jij kunnen liegen — zeg of 't waar is dat-ie met Rebecca trouwt.... Sachel. Dat raakt je niet! Ruk uit! Of 'k zal je weg-ranselen — met me ouwe handen! .... Rose. Ik heb je niks misdaan, nooit was misdaan! Zeg of 't waar is! Sachel! Sachel! Sachel. Kiks misdaan ? En m'n zoon ? . . . M'n zo on ? Rose. O, praat daar nou niet over,! Nou niet! — Trouwt-ie Rebecca? Trouwt-ie Rebecca? Sachel. Dacht je dat-ie jou trouwen zou, jou, 'n christin, jou, 'n méid! Wou je méér zijn dan z'n tijdverdrijf, meer dan z'n bijslaap? Rose. O! ü! Lieg jij niet! Ze hebben me geld gebojen, géld ! Ze hebben me willen afkoopen .. . Ze hebben me neergetrapt erger dan 'n hoer! Hoor me nóu! Hoor me! Wat hebben jullie an m'n ongeluk. Niks heb 'k op de wereld. Niks. En 'k hou zoo van 'm, zoo alles. Wat kan 't me schelen of jullie joden zijn. 'k Denk 'r niet an. "k Vraag 'r niet na. 'k Hou van jullie allemaal, van jou en van Esther, van wie hier komt. Als 1k maar blijven mag, blijven. Enkel blijven — als-ie haar maar niet trouwt! O Sachel, Sachel, ■draai je gezicht niet af. Je hoort da'k haast krankzinnig wor. 'k Zal goed voor je zijn. Je zal niet te klagen hebben, nooit, nooit! 'k Wil jodin worden, alles wat je maar zegt. Alles. Maar jaag me niet weg. Ik kan niet leven alléén, zónder hem. Kom nou. Toe nou! .. Zég'n woordje.. Je maakt me bang met je oogen. Kijk me zoo niet an, Sachel! Sachel (rauw). Raak me niet an. Had 'k je liever gewurgd vóór 'k je in me huis nam — jij .... Rose. ...Scheld niet! 'k Ben kapot genoeg! Zeg 't! Zeg dat Aaron gelogen heeft, dat-ie me niet in de steek laat! Sachel (hard). Blijf van me af, ongeluksmeid, bedriegster! Was gekrepeerd de dag van je eerste ontucht! Was .... Rose. Ja-ja. Vloek me. Vlóék me! Maar lieg niet! Zeg wat je wil, alles goed, alles goed!. . . Is 't waar? ... Ze hebben me . . O, 'k wor gek ... Sachel. Jij heb mijn jongen . . . Heb je an mijn gedacht.... An mijn ouwen dag ? . .. Rose. Nee. Ja .... Verwijt nou niks .... 't Is niet meer te verhelpen... 'k Wil 't wel goed maken, als 't kan, als 't kan .. . Sachel. 't Kan niet meer. Ruk uit! Rose. O nee, nee ... Wéét wat je doet, Sachel ! Sachel, weet wat je doet! . .. Sachel. 'k Weet wat 'k doe, 'k weet dat'k je haat, 'k weet dat 'k je bloed zou kunnen drinken. .. Rose. Goed. Goed. Haat me. Vervloek me. Verwen sch me. Maar de waarheid! De waarheid! Jij kan niet liegen, jij met je blinde oogen! Ze wouen me tweehonderd gulden geven — zeien dat 't van Rafaël kwam, dat-ie weg is, me verschopt .... O, dat is schrikkelijk, niewaar Sachel, — schrikkelijk om zóó je eeden te breken! .... Toe nou! Toe nou! :k Sta voor je te beven .... Zeg dan iets, iets... Als 't waar is — als — als — dan — verdrink 'k me voor je oogen, dan wil 'k niet langer leven, geen oogenblik langer. Want wat heb 'k dan nog? Dan heb 'k niks meer, niks, niks! O, jij weet niet wat niks is! .. Sachel. (dof). Ik? Ik? Ik zou 't niet weten! Rose. O jij ook. Jij ook. Maar niet zoo! Sachel. (zachter) Niet zoo ? Wat heb ik dan! Ik? . . Rose. Jij... jij O je ben óok ongelukkig .... Maar je leeft.... je weet niet wat liefde is .... Je weet niet Toe! Toe! We zullen goed voor je zijn .... We zullen .... Je heb alles in je eigen hand .... Sachel. (snauwend), 'k Mot niks van jou hebben! Rose. Hahaha! Dan hebben ze gelogen! Dan heeft Aaron gelogen! Dan heeft Esther gelogen! Dan .... Dan .... Als 't waar was zou je 't zeggen. En je zegt niks! Als-ie vanmiddag beloofd had Rebecca te trouwen zou jij 'r om lachen, had je al lang geroepen ja, ja! Hahaha!... O, nou lukt 't niet! Nou wacht 'k — nou wacht 'k op 'm de heele nacht!.... Sachel (woest). Wacht niet —wacht niet — hij komt niet! Rose. Hij komt! Hij komt! Sachel. Hij komt niét. — 't Is waar! Rose. Zweer 't! Zweer 't Sachel? Sachel. Laat me met rust slet van m'n zoon, slet die an me tafel zat, slet die me bedrogen heeft, onder me eigen dak! Rose. Zweer 't, toe! 'k Geloof jóu. 't Water is zoo dichtbij .... 'k Ben gèk, gèk.... drijf me 'r niet in met 'n leugen .... Sachel, (heesch). Verdrink je voor mijn part! Mot ik je terughouen, ik, ik? Rose. O, wees niet zoo wreed.... Sachel (woest). Alles is waar. En verdrink je nou! Jij — jij — jij je verdrinken!.... Jouw sóórt, verdrinkt zich niet! Rose. Dus hij komt niet terug? Sachel. Nee! Vort! Rose. Zweer 't.... Zweer bij de geboden op •de post van je deur.... Sachel. (legt vluchtig de hand op de m e z o e s o s). 'k Zweer. — 'k Zweer. — En nou wèg! Dat geld kan je krijgen. — Dat gèld ...,. Rose (versuft) ... Dan ... dan ... ja, dan ... lieve Jezus .... Sachel (angstig). Waar ga je heen? Rose. Nergens nergens .... Sachel (schreeuwend). Niet bij 't water kommen ! Niet bij 't water! . .. (zij springt in de gracht) ... God! 't Is niet waar, Rose! Rose! (bukt zich naar het water). Hier is m'n hand! 'n Stok! 'n Stok! Is 'r geen stok! Waar ben je? Antwoord dan! Hoor je me niet ? O! O, godlief — godlief - O! O! (bonst op de deur van den buurman). Levi! Levi, doe open! Niemand thnis! (bukt opnieuw bij den walkant). Hier is m'n hand. Hier! Hier! Geef dan antwoord!... Hou je mond niet! God, God, laat 'r niet verdrinken. Rose! — Roöööse! — O, geen geluid!... Geen enkel geluid!... (wankelt naar de bank voor den uitdragerswinkel). ZEVENDE TOONEEL. Sachel. Esther. Aaron. Esther. Is die meid wèg? Heb je die meid niet gezien? Sachel. Die meid!... Die meid!... Wat meid ? Esther. Je maakt me schrikken! Wat scheelt je? — (tot Aaron). Mooie raad die je gegeven heb! Nou is ze vórt. .. Sachel. Zachies pratén. Zachies. Zachies. Esther. Je lijkt wel gék!... Wat motje toch!... Sachel. Laten we naar binnen gaan — naar binnen. Aaron. Hij klappertandt — hij heit koorts .. . Sachel. Dat lieg je! ... Ik klappertand niet!.. . Ik, ik, ik Esther. Waarom gil je zoo? .. . Sachel. Sust! Esther. Schei toch uit! Ben je 'n man of 'n kind? Sachel. O! O!... Jullie motten bij me blijven — de heele avond — de heele nacht — me niet alleen laten! Kom nou. — Kom nou! De deur dicht. Stevig dicht. God-lief! ACHTSTE TOONEEL. Rafaël. Sachel. Esther. Aaron. Rafaël. Wat gebeurt hier? Esther. Hij vraagt wat 'r gebeurt!... Aaron. Durf jij dat vragen ? . ... Esther. Vermoorden doe je 'm, die ouwe man! Kijk in wat 'n toestand je 'm gebracht heb! Aaron. Ben jij 'n zóón? 'n Ouwe blinde vader die je krankzinnig maakt!.... Sachel. Niet zoo hard praten! Esther. Steek dan je pooten uit en breng 'm naar binnen! Rafaël. Kom vader! Sachel. Weg jullie tuig! — Alleen m'n zóón. O, Rafaël, lieve jongen, goeie jongen! Wat motten jullie van me? 'k Ben ziek, 'k ben op. Laten we naar binnen gaan! Vóór Levi thuis komt. Weg jij! Esther. Hou je daar bij in! Dat mot jeanhooren! ... Kindsch wordt-ie. Rafaël. Wees stil! Zie je niet dat-ie ziek is ... Esther. Heb ik 'r schuld an — jij, leeglooper!... Aaron. 'k Zou haar nog verwijte! Og, dat loopt de spuigaten uit!... Esther. Ziek? Ziek? Had 'm niet z'n kop gek gemaakt met die meid, met jouw slèt!... Rafaël. Mijn slèt Pas op! 'k Ben in geen stemming om je vuilheden an te hooren!.... Esther. Mijn vuilheden ? Mijn vuilheden ? .,.. Ongeluk!.. Daar zit jouw werk! In je graf zal je nog geen minuut rust hebben — jij niet en die slet niet! .. . Rafaël. Pas op!... Pas op!... Je kent me nog niet! Als je m'n vrouw met één woord beleedigt als ze daar thuis komt. .. Esther. 'k Lach om je dreigementen! Zijn vrouw! De meid die mijn vuil gereinigd heit! Zoek 'r! Ze is goddank vort... Met 'n fooi was ze af te koopen!.. Rafaël. Beest! ... Sachel. Niewaar! Niet gelooven, Rafaël. Ze liegt 't... Rafaël. Waar is ze dan ? Sachel. 'k Weet 't niet! 'k Weet 't niet! 'k Heb 'r niet gezien! Rafaël. Waar heb je 'r heengezonden dat ze zoo lang wegblijft? Uren wacht 'k voor niks. Esther. Hij maakt zich bezorgd over dat krèng L (Gerucht). Rafaël. Stil! (loopt op de gracht toe). Sachel (schreeuwend). Niet bij 't water!.... Esther. Schreeuw toch zoo. niet. Aaron. Ze kommen door de poort. . . Sachel. O! O! NEGENDE TOONEEL. Sachel. Esther. Aaron. Rafaël. Bewoners. Een bewoner. We hebben 'n vrouw opgehaald .. . Sachel. Weg 'r mee! Rafaël. Rose! . . . Een bewoner. Ze lag voor de tralies van 't riool bij ons ... 'k Wou water scheppen ... Rafaël (tot Esther). Dat heb jij gedaan!.. . Esther. Ik ? Zoo waar hoort me God ... Rafaël. Roep God niet an! Moordenaarster! Jij en hij!... Esther. Je ben krankzinnig! Rafaël. O, m'n liefje, m'n hartje! God, God, Göd... Esther. Laat me los ... Rafaël. Zeg op! Zeg op!... Esther. Je breekt m'n pols, lafbek! (Bewoners rukken Rafaël los). Rafaël. Jullie heb gehjk — gelijk. — Liefje, 8 liefje! D'r haren — d'r mooie blonde haren — vol slijk! — En d'r oogen — d'r mond. — Kijk d'r mond! — Gestikt bij 'n riool — bij 'n riool! O, wat hebben jullie gedaan! Aaron. As je na rede wil luistere .... Rafaël. Naar rede? (verwoed) Moordenaar — moordenaar! . .. . Sachel. Rafaël!.. . Rafaël. Weg van me vader! .. . Sachel. 'k Kon 'r niet tegenhouen ... Rafaël. Jij ? . .. jij ! . . . Sachel. Rafaël! . . . Rafaël. Dus — Dus — Ze was hier met jóu? Sachel. O! O!... Rafaël. Je was 'r bij ? . . . Sachel. Ja-ja.... Rafaël. ... Je heb 't geweten!.. . Sachel. Ik wou — Ik wou — O. m'n jongen. Rafaël. En al die tijd — Je opwinding — En je heb je bék gehouen!. .. Sachel. Godlief! Rafaël. — Dus — dus — Jij heb 'r in 't water gejaagd, jij ! ... . Sachel. O, o, m'n jongen! Rafaël. — Je wou de deur grendelen — stevig grendelen — je wou — terwijl zij in die gracht lag, in die gracht van stinkend water. — Breng 'm weg! Breng weg die kérel dat 'k 'm niet wurg!... Een grijsaard. . .. Zoo mot je niet tekeer gaan tegen je ouwe, blinde vader! . . . Rafaël. M'n vader! Hahaha! ... Esther. Zelf ben je oorzaak, 'r Most ongeluk van kommen, 'n Jood met 'n christin! ... Aaron. Dat 's de straf van Gód ... Rafaël (smartelijk). God ? Welke God, stumpers ? Een grijsaard. De God van de joden ... Rafaël. Hahaha! — Van de joden! — Van de joden! O, hoon, hoon! Hoon van den waar ach tigen God, die van geen grenzen weet! (neerzinkend) Rose, Rose .... Een bewoner .... Laten we 'r weer opnemen ... Rafaël. Blijf af! Sachel. Rafaël! Rafaël! Rafaël, Weg! Weg!. .. Niks heb 'k metjöüte maken!.. . Een grijsaard. ... Denk an je plichten als zóón .. Wat gebeurd is — is gebeurd. Rafaël. . .. Plichten. — Wat gebeurd is — is gebeurd. — Plichten. — (extatisch). O, 'k heb plichten, gróóte plichten, plichten opgelegd dooiden God dien jullie niet kennen en de christnen niet kennen — plichten, gróóte plichten, (hij verlaat het slop). Sachel. Rafaël! Rafaël! Einde van het laatste bedrijf. Amsterdam, 15 Sept.—9 Nov. 1898. B IJ L A G E. Op de blz. 40 en 76 is een noot aangebracht. Die gezegden van Rafaël werden bij latere opvoeringen achterwege gelaten, na een correspondentie tusschen de „Nederlandsche Tooneelvereoniging" en den schrijver. Te curieus is de historie om haar onvermeld te laten: Amsterdam, 4 Januari 1899. Den WelEd. Heer Herm. Heijermans Jr., Alhier. Geachte Heer! Ik ontving van den heer Franken, hoofdcommissaris van politie, een uitnoodiging om naar aanleiding der Ghetto-opvoeringen even bij hem te komen. Aan dat verzoek voldeed ik heden. De heer Franken wenschte in Uw stuk te doen wijzigen de gezegden van Rafaël op blz. 40 en 76. Ik wees hem er op, dat in geen der vijf voorstellingen, die plaats gehad hebben, deze gezegden tot eenige rustver- storing, zelfs niet tot gefluit aanleiding gegeven hebben en dat trouwens elke voorstelling een stijgend succes had. De heer Franken bleef evenwel in overweging geven, deze gezegden te verzachten of achterwege te laten, daar bij eventueel voorkomende wanordelijkheden de voorstelling onherroepelijk verboden zou worden. Wilt U mij even omgaand mededeelen of U de gewenschte 'wijzigingen wilt aanbrengen? Na beleefde groeten Hoogachtend, n. d. N. T. V.: Uw dr., A. v. d. Horst. Amsterdam, 4 Januari 1890. Den WelEd. Heer A. v. d. Horst, President-Directeur der „Nederlandsche Tooneelvereeniging'', Alhier. Geachte Heer, Het doet mij genoegen dat de heer Franken, hoofdcommissaris van politie, wiens critische bekwaamheden op letterkundig terrein ik vol- komen erken, zulke bescheiden wijzigingen verlangt. Ik ben het met U eens dat geen deidrie gezegden eenig protest, laat staan „rustverstoring" ontlokte tijdens de 5 eerste voorstellingen. Om echter in Uw belang te voorkomen dat 's heeren Franken's inzichten zich plotseling mochten verwerkelijken — de wegen der politie zijn ondoorgrondelijk — zal ik morgenavond vóór de voorstelling dezen „Grober Unfug" verwijderen. Waarom zouden wij mijn Utterairen collega Franken 't pleiziertje misgunnen ? Zeer de Uwe Herm. Heijermans Jr. Uitgaven van S. L. VAN LOOY, Amsterdam. TOONEEL. HEEM. HEIJEEMANS Jr., Op Hoop van Zegen. Spel van de zee in 4 bedrijven. 3e druk . . f 1. , Het Zevende Gebod. Burgerlijke-zeden Komedie in 4 bedrijven. 2e druk B 1.— , Vier Toone-1- stukjes. Ter perse. DOCTOR JURIS, De Candidatuur Van Bommel. Blijspel in 3 bedrijven Gréïll. door Joh. Braakensiek^ö druk. fl.—, geb. „ 1.40 SHAKESPEAEE'S Macbeth. Vertaling van Jac. van Looy 1. BYRON'S Manfred. Een dramatisch gedicht in 3 bedrijven. Vertaling van G. C. van 't Hoog „ 0.90 ALFRED DE MUSSET, De Meinacht. Vertaling van Jac. van Looy , 0.30 LUCIE BROEDELET, Idylle „ 0.50