1430
F.
INI





EEN
bloeiende wildernis
FEESTREDE
ter herdenking van het honderd-iaria bestaan van de
Dedemsvaart
door
J. VAN HAERINGEN KZN.,
Gekef. pred, te Hoek van Hoi,i,and.
{met aanteekenitiyen)
Stoomdruk firma G-. J, Géldiemak te DedemsYaart.





VOORWOOR D.
Het hier volgend feestwoord, uitgesproken in het kerkgebouw der Gereformeerde gemeente te Dedemsvaart aan den morgen van het driedaagsch feest, 7—-9 Juli 1909 gevierd ter herdenking van het honderdjarig bestaan der Dedemsvaart, wenschten vele hoorders nog eens rustig te mogen overlezen. Alvorens aan dien wensch gehoor te geven, heb ik gemeend de toespraak, die uiteraard maar kort mocht zijn, eerst met enkele opmerkingen en verklaringen te moeten aanvullen. Daarom geef ik dit woord, thans met aanteekeningen voorzien, in het licht, met de hope, dat de inwoners van Dedemsvaart en mogelijk ook uit den omtrek, bij lezing er van zich dankbaar mogen gevoelen bij zooveel schoons en voortreffelijks, dat hun in de ontwikkeling hunner woonplaats geschonken werd.
Dedemsvaart, Juli 1909.
J. v. H.





G. H.!
Aangenaam is het mij in deze ure in Uw midden te mogen optreden. Daar ik in de plaats uwer inwoning het eerste levenslicht aanschouwde, te midden mijner familie en de burgers van de Dedemsvaart mijn jeugd alhier heb doorgebracht, en daarna nog door onderscheidene banden, zoowel geestelijke' als stoffelijke, krachtig aan deze woonplaats verbonden ben gebleven, zoo acht ik het mij een eere en een voorrecht op dezen feestdag een woord van liefelijke herinnering en tevens van blijden dank aan God te mogen spreken.
Reeds jaren geleden, toen er van eene feestelijke herdenking althans officieel nog geen sprake was geweest, ja alles in dit opzicht nog in den slaap van het onbewuste scheen verzonken, heb ik in kleineren kring alhier herinnerd aan dien gewichtigen datum van 9 Juli 1809, en de hope uitgesproken, dat, indien het ons gegeven werd straks den zomer'van het jaar 1909 te mogen beleven, alsdan die datum niet onopgemerkt zou mogen voorbijgaan. Daarbij reeds voorziende, dat alsdan de kerken te dezer plaatse stellig wel niet zouden achterblijven om tot dankbare stemming op te wekken, zoo heb ik destijds reeds tot eenige invloedrijke personen op kerkelijk gebied het verzoek gericht om te willen bevorderen, dat aan mij zou worden vergund bij die gewichtige gelegenheid een openbare rede te mogen houden tot herdenking van het heugelijk feit, hoe op 9 Juli 1809 bij het stedeke Hasselt de eerste spade in den grond gestoken werd voor het graven van het bekende kanaal „de Dedemsvaart".
En zie, door de welwillendheid van den kerkeraad der Gereformeerde gemeente alhier, die mij uitnoodigde, en door de vriendelijkheid van den Bedienaar des Woords Ds. J. v. Henten, die deze spreekbeurt aan mij wilde afstaan, vind ik thans de gelegenheid om met dankbaarheid aan den Heere onzen God U te mogen spreken over de doorgraving van de uitgestrekte veeuen in (Jezeu omtrek.
We zeggen: met dank aan GQd, — want het is Zijn hoog


bestuur, dat er woestenijen op de aarde bestaan, maar ook dat menschen verstand èn inzicht bekomen, energie bezitten en het initiatief nemen om het woeste tot ontwikkeling te breno-en, zoodat het straks als door God herschapen voor ons ligt. °Daarom wenschen we ook aan de hand van Zijn woord U° deze dingen in herinnering te brengen. Het is een woord uit de profetie van Jesaja, waarvan we meenden, dat het geschikt is, om ons te wijzen op ons tegenwoordig dool n.1.
JESAJA 35 :1b:
„En de wildernis zal zich verheugen, en zal bloeien als een roos".
Ook bij do uitlegging der H. Schrift kan men in tweeërlei uitersten vervallen. Men kan in elke uitdrukking een diepceestelijken zin zoeken; men kan zich ook al te oppei\lakkig aan den letter binden. Zoo vinden wij bij dit woord uitleggers, die de hier genoemde wildernis houden voor den diep treungen staat der toenmalige kerk, die straks in de volheid des tijds weder tot lioogen bloei komen zou. Er zijn er ook, die al te uitwendig denken aan een verwoesten toestand van het Joodsche land, dat zich na de vernedering der vijanden langs de grenzen weder uit dien toestand -opheffen zou. _
Wat'ons aangaat, wij ■ kunnen ons het best vereenigen met de uitleggers, diefden middenweg bewandelen en hier denken aan al de landen' der Heidenen, die, hetzij ze uitwendig gelijken op woestijnen of paradijzen, toch eenmaal in geestelijk, en zedelijk opzicht bloeien zullen als een roos.^ Deze laatste gedachte hopen wij bij onze verhandeling eenigzins in toepassing te brengen, al is het, dat wij overigens dit woord van den Profeet slechts gebruiken als de schoonste uitdiukking, die wij in de H. Schrift meenden te vinden om aan te duiden hoe God alleszins, en dus ook in het natuurlijke, het woeste en wilde weet om te scheppen in den meest heerlijken staat. We gaan dan aan de hand van dit woord van Jesaja tot u spreken over :-
„DEDEMSVAART ALS EEN BLOEIENDE WILDERNIS".
Achtereenvolgens _ wenschen we u een drietal zaken nader voor (logen te stellen:


I h aar voor maligen woesten grondsl a g.
II haar ontwikkeling in de voorgaande eeuw.
III haar tegenwoordigen bloeienden staat.
I.
Do groote Duitsehe dichter Göthe verhaalt ons, liop hij in zijne jeugd zich oefenen moest in liet verkrjjgen van vele kundigheden, waartoe ook de wetenschap der geografie of aardrijkskunde behoorde, '^oo vorderde men destijds reeds, dat in die jonge Duitsehe hersenen plaats moest ingeruimd worden om de namen van al de provinciën van .Nederland te bevatten. Aangaande Overijssel werd hem dit gemakkelijk gemaakt door dat het schoolboek hem deze leerstof op dichterlijke wijze voordroeg in deze versregelen:
— Overijssel viel Morast Macht das gute Land gehtszt ') —
(I. i. „Overijssel met zijn vele moerassen maakt dat goede land gehaat".
Gold deze omschrijving nog als waarheid in Göthe's jeugd, men heeft, hoever men ook in zjjn gedachten naar vroegere eeuwen teruggaat, dit land nooit anders dan als een moerassige wildernis gekend, alhoewel niet gezegd mag worden, dat het, ook in dien woesten staat, bij iedereen gehaat was, maar integendeel is ook toen reeds 0111 gewichtige redenen menig bogeerige blik door onderscheidene volken op die moerassen geworpen.
Wat de grondslag van dit later moerassig gedeelte van onze provincie Overijssel geweest is van den tijd af, toen God de wereld schiep en ook dit deel van Zijn rijksgebied grondvestte, kunnen wij niet met zekerheid beslissen. Dat hier een machtige cultuur zou zijn te gronde gegam, gelijk weleer in Ninivé en Babyion, blijkt ons uit geen enkel overblijfsel. Wel is waar, dat op dezen bodetn voor duizenden jaren een weelderige plantengroei bestond en dat zelfs het dierlijk leven zich sterk ontwikkeld had. Getuige hiervan de overblijfselen van veel geboomte, dat door de richting van zijn ligging in den bodem aanwees van uit welke hemelstreken eenmaal de geduchte stormen en wateren, hetzij dan ten tijde van den Zondvloed, de Ivimbrische- of andere vloeden, hier hun vernielend werk hebben verricht. Getuige ook de geweldige hoornen van


den Oer-os, die ik voor ongeveer twintig jaren op zekeren da»- met eigen oog aanschouwde, gelijk oen werkman die des morgens op den zandbodem in het veen gevonden had en juist zoo nevens elkander lagen, gelijk ze eenmaal tot den kop van dat voor-historisch dier behoord hadden. Getuige bovenal de aanwezigheid van het veen zelf. Immers zijn de veenen niets anders dan een mengsel van ontledings-producten van organische stoffen met enkele minerale verbindingen.
De veenlagen zijn in vroegeren tijd gevormd, en worden ook nu nog gevormd op plaatsen, waar een krachtige plantengroei heerscht en waar het water uit een of andere oorzaak niet afvloeien kan. Dan ontstaat het veen, doordien de planten, die in een drassigen bodem groeiden, wel geheel of gedeeltelijk afsterven, waar vanwege het water, dat haar omringt, niet tot volledige verrotting kunnen overgaan. Telkens komt weder een nieuwe laag plantendeelen de onderliggende laag overdekken. Waar anders aan de oppervlakte der aarde het plantenleven door den invloed der lncht spoedig geheel verrot en geen brandbare stof meer overhoudt, daar heeft in een moeras veel minder verandering plaats, en zullen de overblijvende stoffen hare brandbaarheid behouden. Vandaar dat alleen in de gematigde luchtstreken het veen voorkomt, wijl de koude luchtstreken den plantengroei verhinderen, en in de heete luchtstreek de gestorven plant al te spoedig tot geheele verrotting overgaat. 2).
Deze veenvorming nu ontmoette men in onze gematigde luchtstreek sinds menschenheugenis in geheel de laagvlakte van Noord-West-Europa. Yan de Oostzeekusten bij de grenzen van Rusland af tot in Frankrijk toe zag men één onmetelijke toendra met een aaneenschakeling van moerassen, tusschen welke schakels in zich hier en daar een zandrug vormde, waarop de Erica-vulgaris of heideplant tierde, terwijl heel die reusachtige steppe overigens meestal omzoomd was met vruchtbare akkers of lachende weiden. Afgedacht van deze laatste zoomen en randen alsmede van de heidevelden, die langzamerhand door menschen bewoond werden, vertoonde de eigenlijke moerasgordel gedurende den tijd, dat het proces der veenvorming werkte, een woeste huilende wildernis, waar misschien eenig waterwild elkander toeriep, maar waar geen menschenyoet doorging en geen beestenklauw eenig spoor achterliet.
Tot die eindelooze woestenij behoorde ook de moerasbodem met afwisselende heidevelden in het Noorden van Overijssel tusschen de Vecht en de Heest, Met iedere lente ontwikkelde


de plant weder in liet moeras en stond het heidebloempje wuivend aan den rand; met iederen herfst knakten weer millioenen steelen af' en zonk het ro'tend gebladerte omlaag. En met iederen winter stortten de stormwinden hunne schatkamers van sneeuw en hagel weder over die vlakte uit. Zoo ging het jaar op jaar. Zoo ging het eeuw in eeuw uit. Zoo ging het duizenden jaren lang. Geen menscheljjk oog zag het. Niemands oor hoorde hier iets. Alleen het oog van Hem, Wiens barmhartigheden zijn over al Zijne werken, was ook open over dit onherbergzaam oord. Dat oog zag het, hoe iederen zomer deze wildernis bloeide op haar eigenaardige wijze, maar des winters weder inzonk. Maar Zijn vriendelijk oog wilde het ook eenmaal zien, hoe deze wildernis meer blijvend bloeien zou als een roos, die niet telkens verwelkt.
Doch eer het zoover kwam, moesten nog eeuwen voorbijgaan, gedurende welke onderscheidene volken elkander dit schjjnbaar waardeloos gebied zouden betwisten. Hoe dit alles verliep in de eeuwen vóór onze Christelijke jaartelling, wordt ons door geen geschiedschrijver bericht. De fantasie kan vrij de Keltische volken of later nog de Kimbrische stammen laten omdoolen tusschen poelen en moerassen en vooral op de Drentsche heiden hen grafsteden laten bouwen en hunebedden en cromlegs laten formeeren s). Doch dan is dit geen geschiedenis meer, want die overblijfselen der grijze oudheid brengen u ongemerkt langs den ladder van vermoedens en gissingen in het rijk der verbeelding over.
Houdbare berichten en zekere kennis bezitten we alleen van omstreeks het begin onzer jaartelling af. In die eeuwen nestelden zich hier verschillende Germaansche volksstammen. Als eerste overweldigers van onze moerassige provincie worden ons de Chamaven genoemd, die hun hoofdzetel echter verder zuidwaarts langs de Geldersch-Duitsche grenzen hadden. Nu eens is het de Tubant, de bewoner van Twente, die deze landen aan den Chamaaf ontrukt; dan weder strekt de Usipeet, die meer noordwaarts woont, er de begeerige hand naar uit.
Omstreeks dien/elfjen tijd verschenen de zonen van Italië op onzen bodem. Het rijk van ijzer en leem, we bedoelen het machtige Romeinsche rijk. zond zijn legerscharen ook naar deze sleppe. Een reusachtige brug, de zoogenaamde pons longus, in later eeuw gevonden in de Valtherveenen, getuigt van de bewonderenswaardige energie, waarmee de Romein alle moeilijkheden wist te overwim.en, ten einde tot alle ' olken overwinnend door te dringen. De moerassen en velden, hoewel


gedeeltelijk bewoonbaar en voor weiden geschikt, wilden zij absoluut woest en ledig laten. Hun politiek bracht mee, dat zij de noordelijke volksstammen niet naar den Rijn wilden laten opschuiven. Daarom behielden zij de moerassen als een bekwame afsluiting met hier en daar een versterking er tusschen in, die hun tot sleutel diende om geheel den omtrek te beheerschen *).
Wanneer dan ook de Friezen een poging wagen om hier koloniën te stichten, mag hun dit niet gelukken. Te vergeefs ging een Friesch gezantschap naar Rome om van keizer Nero dit gebied te verkrijgen. En te vergeefs waren de maatregelen van geweld, toen zij hunne vrouwen, kinderen en grijsaards over meeren en moerassen heenvoerden en zij hunne tenten tusschen de moerassen opsloegen; want weldra joeg de Romeinsche ruiterij de geheele volkplanting uiteen 6).
Even ongunstig was de uitslag van een dergelijke poging, aangewend door de Amsivariërs, die, door de Chaucen verdreven, zich in deze ledige landen wilden neerzetten. Een hunner aanvoerders, Bojocal, stelde den trotschen Romeinschen veldheer Avitus voor de vraag of het niet nuttig ware deze uitgestrekte woestenij voor weiden te gebruiken, opdat er langs dien weg ook menschen konden leven. Hij oordeelde, dat ook de Romeinsehe soldaten er hunne paarden en vee in konden weiden. Hij beweerde, dat dit gebied eertijds aan de Germaansche stammen had toebehoord. Hij was van meening, dat, gelijk de hemel aan de goden, alzoo de aarde aan het geslacht der stervelingen behoorde, en dat wat open en ledig lag, algemeen bezit was. Hij vroeg of de Romein liever ledige landen dan bevriende volkeren had. En eindelijk sloeg onze fiere Germaan den blik ten hemel en bezwoer de zon en de sterren, of zij er behagen in vonden om immer op een ledigen bodem neer te zien ; zij zouden dan (n.1. die goden) beter doen dooier de zee over heen te stelpen. Op deze indrukwekkende rede van den hoofdman Bojocal gaf de Romein dit akelig antwoord, in later eeuw op onzen vrijen bodem en onder vrije mannen door een hoofdman even akelig herhaald, dat de minderen de overmacht van de meerderen moeten lijden, en dat men geen ander rechter over zich erkende dan ziebzelven. Hieruit is duidelijk te verstaan, dat zoolang de Romein hier heerschte, er geen verandering in den woesten toestand van deze gronden te verwachten was (i).
Met den val van het Westersch-Romeinsche rijk in de 5e eeuw, komt er in zoover verandering, dat de overheerscher


aftrekt, en de kleine volken op onzen bodem zich tot volkenbonden vereenigen. In het Zuiden heerscht nu de Frankenbond; op Overijssel's bodein is de Saksenbond oppermachtig ; de grens tusschen beide werd gevormd door de rivier de IJssel. Nu komen langzamerhand de namen van verschillende gouwen op. Op het gebied dezer provincie voornamelijk een drietal: Tnvanti d. i. Twente, Salon d. i. Sallant, en Umbalaha d. i. het kwartier van Yollenhove 7). Er bestaat verschil van gevoelen, waar de grenzen van Twente en Sallant moeten gezocht worden, en bjj welk van die beide onze wildernis moet gerekend worden. Ik erken, dat de plaatsen aan de Vecht van Sallant onderscheiden worden 8); ik zie, dat ten jare 997 Oodhelmus, de zoon van Oodwerkus, „voor het heil van zijn ziel en zijn eeuwige behoudenis aan den priester Ludger drie landhoeven schenkt, die gelegen waren in Noord-Twente, waarschijnlijk bij de Yecht 9); ik vind in de oude geografie, dat de Reest als grens gerekend werd tusschen Drente en Twente 10); maar eveneens blijkt later, dat Sallant reikt tot op een klein uur afstands van Koevorden n), en dat het klooster van Sibeulo onder Sallant behoorde "), weshalve men wel besluiten moet, dat onze moerassen onder Sallant behooren, waarvan het oostelijk gedeelte vroeger den naam van NoordT wen te droeg.
Eveneens kan getwist worden over de afleiding van den naam Sallant 1S). Voor zoover wij oordeelen kunnen heeft deze naam niets te maken met de Salische Franken, maar is deze naam afgeleid van een frankisch woord „sale of sele", dat een groote landhoeve, een burg, zalig of gelukkig beteekent u). Derhalve heeft men te denken aan een land, waar vele adellijke hofsteden in den loop der tijden verrezen, of misschien nog eer aan kerkelijke en geestelijke goederen.
Doch de uitgestrekte moerassen bloeiden nog niet als een roos. Evenwel, in hun woesteu staat waren zij als een beschermende muur rondom de adellijke sloten. Dit ondervond Heer Rudolf van Koevorden, toen ten jare 1225 de Munstersche Bisschop Otto I, en in 1228 Bisschop Wolbrand hunne aanvallen op Koevorden richtten. Laatstgenoemde moest voor het opstuwend water aftrekken, en van eerstgenoemden Bisschop is bekend, hoe hij met zijn ruiterij in het Anerveen is omgekomen 16).
Ook in latere tijden, gedurende den oorlog met Spanje, hebben deze moerassen gewichtige dirv.sten bewezen. Yan nature en door kunstwerken was deze moeras- en watermuur


in staat om gi-oote legers hun doortocht te verhinderen. Tot in het laatst der ^J,7e eeuw werd het zelfs door de Regeering bij placcaten verboden „die moeren te cultiveeren of' met vee te beweiden". Noordwaarts was d1 doortocht eigenlijk alleen maar mogelijk langs Rouveen, en ook daar ging het nog met groot bezwaar. Toen dan ook Prins Maurits ten jare 1591 hier met zijn gansche leger doortrok, is het als een zeldzaamheid geboekt, dat hij den nacht van 16 Juli te Staphorst en Rouveen in 't midden van zijn legers doorbracht. Later heeft men dezen pas te Rouveen versterkt door bij het zoogenaamde Pannenhuis, thans de Lichtmis, e>>n retrenchement en een batterij op te richten. De Regeering had hierin wel gezien, want tot twee malen toe, in 1663 en 1672, geraakte onze Republiek in oorlog met den Munsterschen Bisschop Christoffer Bernard van Galen. En in die oorlogen was de Schans te Lichtmis van onberekenbaar nut. Meermalen bleek alzoo ons moerasland een gewichtige plaats in te nemen bij ernstige krijgsbedrijven 16).
Wanneer er echter geen auder gebruik van deze wildernis wordt gemaakt, dan zouden sommigen oordeelen alsof de vloek van Bojocal op deze landen eeuw in eeuw uit bleef rusten. Zal men dan nooit eenig ander nut van deze veenlagen trekken, die nu in den loop der eeuwen ook langzamerhand begaanbaar zjjn geworden voor den menschelijken voet? En inderdaad, daar is een wolkje als eens mans hand. Reeds inde 13e eeuw waren Franciscaner monniken naar Giethoorn getogen, om daar aan den rand der veenen de turfbewerking te beginnen 17).
Stellig hebben zich ook een paar Friesche stammen met hetzelfde doel te Vriezen veen en te Staphorst gevestigd.
Ook behoort in dit verband de naam genoemd te worden van Johan Picardt, 1648—1670 predikant en medisch Doctor te Koevorden. Deze veelzins eigenaardige man is niet alleen bekend als een getrouw Leeraar der gemeente en een Helper in vele lichamelijke nooden, maar ook heeft hij zijn naam voor altoos verbonden aan het terrein van den landbouw. Deze Picardt toch heeft een geheel nieuwe methode van bebouwing der veengronden toegepast. Het terrein, waar hjj dit deed, draagt nog altoos 's mans naam van „Alte und Noue Piccardië" op eenigen afstand van Koevorden gelegen 18). Eigenaardig is ook zijne mededeeüng, dat te zijnen tijde de profetie op veler lippen zweefde, dat de zoo geminachte en verwaarloosde moerasgronden nog eenmaal zoodanig de aandacht zouden trekken, dat Holland het met eenigen wrevel zou


aanzien, hoe de Oostelijke provinciën van ons vaderland de woestenijen in paradijzen zouden omscheppen ,#). Welnu, dan zal ook hier Jesaja's woord in vervulling treden, dat de wildernis zal bloeien als een roos.
II.
Thans komen we tot het tijdstip, waarop we in den aanvang van de vorige eeuw een jongeling zien ronddwalen op de woeste veenvlakte van Salland. Met zijn jachtroer in de hand, had hij gepoogd liet veldhoen te verschalken, dat zich aan den zoom der veenen en bij waterpoelen ophield. Te midden van een zwaren mist verwijderde hij zich al verder van de boekweitlanden, totdat hij zelf bijna niet meer wist, waar hij zich bevond. Eindelijk zette hij zich vermoeid onder drie berkenboomen neer, het eenige boomgewas, dat uren ver in het rond viel op te merken. Hier rustte liij, ongeveer ter plaatse waar nu de kom dezer gemeente ligt. Middelerwijl trok de mist op en de maan begon haar schijnsel over de vlakte te geven.
Toen rees er in des jongelings ziel plotseling een grootsche gedachte. Met het oog gericht op de maan en de sterren, begon hij in zichzelven te spreken, gelijk de Amsivarische hoofdman van weleer, of dan die hemellichten er behagen in schepten om hier immer op een ledige vlakte neder te zien. Hoeveel duizenden menschen zouden hier kunnen leven ! Hoeveel kudden zouden hier kunnen grazen! En hoeveel schepen zouden hier niet hun kostbare vrachten kunnen vervoeren! Ja maar, daartoe zou een ontzaglijke verandering, als het ware eene herschepping, moeten plaats hebben. Met zulke gedachten bezield, wandelde de jongeling langs een kronkelend schapenpad naar de ouderlijke woning terug, waar hij te middernacht met niet weinig verbazing en verschrikking ontvangen werd. Er volgde wel een zachte vermaning van de zijde zijns vaders, maar de zoon was zoo voldaan over zijn zwerftocht, dat hij nooit meer de gedachte van zich zetten kon, die hein onder de berkenboomen als ingegeven was 2U).
Die jongeling was de later zoo bekende en beroemde Willem Jan Baron van Dedem! 21). Wel is waar, dat de gedachte, die hem bezig hield, niet als iets geheel nieuws, vreemds en ongehoords moet worden voorgesteld. Immers verhalen ons oude archieven, dat reeds ten jare 1631 tusschen de stad Hasselt en de participanten van 't Pannenhuis (de Licht-


mis) een overeenkomst werd gesloten tot het aanleggen van de zoogenaamde Beentjes graven; dat dit tanaal tot stand kwam, en ^iin de veenlanden tegenover den Hulst beginnend verder voortliep achter het huis Rollecate heen en dan tot Hasselt ongeveer dezelfde richting lmd als thans de Dedemsvaart; dat deze grifte of grafte wel eenigen tijd ook voor turfafvoer gebezigd is, maar omstreeks 1710 zoodanig verwaarloosd bleek, dat zij nauwelijks meer voor een waterloop dienen kon S2). Wel is ook door den lieer Gerrit Willem van Marle, die hier uitgestrekte veengronden in bezit had, reeds in 1791 een plan ontworpen om die gronden door een kanaal met Hasselt te verbinden, doch dit stuitte af op den sterken tegenstand van de drie steden Zwolle, Kampen en Deventer, die haar doorvoerhandel daardoor in gevaar zagen komen. Voor den schoonzoon van van Marle, den Baron van Dedem, was het weggelegd om gedachten te verwerkelijken, die iederen toeschouwer hoogachting en eerbied moesten afdwingen.
Gehuwd met Judith, dochter van den Heer van Marle, die in 1799 gestorven was en van wiens uitgestrekte gronden hij mede-erfgenaam werd, begon van Dedem nu in 1803 de plannen zijns schoonvaders in hoogen ernst op te vatten en door te zetten. Ontzaglijk vele waren de bezwaren, die hij op zijn weg tot verwezenlijking zijner plannen ontmoeten zou. Allereerst zag hij zich genoodzaakt de veenkoloniën van Friesland en Groningen te bereizen, en dat met grooter oplettendheid dan hij dit vroeger wel gedaan had. Hierbij het groote nut der landmeetkunde inziende, een vak, dat hij in zijn academischen loopbaan niet al te hoog had geschat, heeft hij zich, ofschoon reeds lid van het Hof van Justitie te Deventer, nog bizonder in dit vak laten onderwijzen.
Nu kwam weder de tegenstand van de stad Zwolle om wijziging in zijn plannen te brengen met het oog op Zwolle's handelsbelang, doch van Dedem liet zich hierdoor niet van zijn stuk brengen. Onafzienbaar waren de moeilijkheden niet de bezitters van kleine stukjes grond, vooral te Nieuwleusen. De Fransche wet van onteigening bestond nog niet, weshalve van Dedem wel genoodzaakt was met al die landlieden afzonderlijk over aankoop hunner akkers te onderhandelen. Wijl ze begrejien, dat hier wol te spinnen was, stelden zij hun eischen ongemanierd hoog en weigerden het aanbod van van Dedem te aanvaarden. Toen nu van Dedem voor zijn vaart een andere richting kods, en later met de doorgraving naderde tot in


den Hulst, waren de lieden van Nieuwleusen meer handelbaar gewordeu en gaven zelfs hun gronden cadeau, ten einde met hun overige bezittingen niet te ver van het kanaal verwijderd te zijn.
Na nog de vroegere contracten met do stad Hasselt geregeld te hebben, meende de lieer van Dedem, dat er nu niets meer aan den aanvang van hot groote werk in den weg stond dan de aanvrage aan de regeering om door eigen gronden te mogen graven. Doch zie, daar komt weer vertraging door de houdiug van de Provincie Overijssel. Van Dedcm's plan was een kanaal door de veenen van Hasselt af tot Gramsbergen. Doch de Provincie legde in stilte een plan over tot verbinding van Zwolle met Hardenberg. Wel bleek, dat dit laatste geen levensvatbaarheid had, maar men bereikte toch in zooverre doel, dat de uitvoering van van Dedems plan vertraagd werd. Zoover kwam liet zelfs, dat dezen edelman de moed begon te ontzinken, tot dat in 180!) koning Lodewijk Napoleon deze Provincie bezocht en hierdoor 's mans hoop weer een weinig begon te herleven. Hij zou dien Franschen vorst zijn ontwerpen voorleggen. Te Zwolle kon dat niet, wijl het terstond tegenwerking zou uitlokken. Te Deventer vond van Dedem gelegenheid den Koning in 't geheim een request aan te bieden. Doch door middel van zijn vriend, den Heer Tijl te Hasselt, zou den Koning aldaar de kaart van het ontwerp worden voorgelegd. Dit gelukte, zonder dat er iemand anders iets van wist. Eerst bezag de Vorst het plan van de Provincie, en sprak, terwijl hij wees op den bocht van het kanaal bij Zwolle „a quoi bon ce triangle? Ce plan ne vaut rien" (waarvoor dient die driehoek? dat plan deugt niets), maar toen op van Dedems plan wijzend zeide hij „C'est le chemin le pluscourt; repetez vos demandes" (dat is de kortste weg, herhaal uw aanvragen), en toen de Heer Tijl dit gedaan had, antwoordde de Koning „toutes vos demandes sont accordées" (al uw aanvragen zijn toegestaan).
Zoo had Baron van i'edem allen tegenstand overwonnenen alle hinderpalen weggeruimd. 9 Juli 1809 is de gedenkwaardige dag, waarop het groote werk te Hasselt een aanvang nam. Aanvankelijk vorderde de doorgraving snel. In den herfst van dat jaar bereikte men de Lichtmis en twee jaren lateiwas de Vaart gereed tot aan de zoogenaamde Pol 23).
Hier kwam men te staan voor de geduchtste moeilijkheden, die aan het werk zelf verbonden waren. Als iemand in 1811 van die plaats uit oostwaarts zag, ontmoette zyn blik niets


anders dan een woeste golvende oppervlakte, die nooit door een menschenvoet betreden was dan alleen door een armoedigeu herder en een stoutmoedigen jager, en waar achter men dan heel in de verte de torens van Koevorden, Hardenberg en Heemse onderscheiden kon 34). Uit was het echte hoogveen. Behalve met enkele groot-grondbezitters had de Heer van Dedem ook hier weder te doen met den kleinen man, die woonde te Arriën, te Stegeren, te Diffelen, te Rheeze, Heemse, Collendoorn, Lutten en Ane. Gelukkig bezaten zij hunne veengronden doorgaans gezamenlijk als markgenooten, zoodat van Dedem hier gemakkelijker tot een eindresultaat kwam. Het gold hi<sr echter niet zoozeer de Vaart alleen als wel de onderscheidene wjjken, die mede in van Uedein's plan waren opgenomen, en de verdeeling van het uitgestrekte veen in blokken met hoofdwijken. Dit alles mocht echter tot aller genoegen worden afgewerkt.
Het graven zelf vorderde nu alle aandacht. Immers moest nu het veen tot aanzienlijke diepte worden afgeturfd, en dat wel van lieverlede om ruimte te vinden voor de uitgegraven grond. Er moesten vóór de kanalisatie raaien en greppels worden aangelegd om het veen te doen beklinken. Met het oog op drooge jaargetijden moest gelet worden op watertoevoer uit de Vecht en de Keest. Voor den waterafvoer zouden tot aan Gramsbergen niet minder dan 10 slnizen noodig zijn. Geen, wonder, dat, bij zoo enorme verbreeding van het terrein en de veel diepere insnijding van de Vaart zelve, de verlenging van het kanaal nu maar langzaam vorderde. Bovendien was het thans voor een rechtgeaard Nederlander een tijd, waarin de ondernemingsgeest eer uitgedoofd dan aangewakkerd werd. Onder het ijzeren juk der Fransche overheersching, terwijl de jongelingen onzes volks door Napoleon werden opgeroepen naar Rusland, arbeidde van Dedem toch ijverig voort aan zijn taak, en bereikte hij in 1815 het veld van Arriën. En nog moesten er 10 jaren verloopen, eer de Vaart gereed was tot in de buurschap van Lutten.
Intusschen zou den Heer van Dedem, genaderd ongeveer ter plaatse Wfuir wij ons thans bevinden, de grootste van alle moeilijkheden overkomen. Het spook van het geldgebrek begon sinds 1817 door de reten te gluren. Onderhandelingen met groote bankiers te Utrecht mochten niet baten. Het kwam zoover, dat de Heer van Uedein er over dacht om de Vaart met alle bijbehoorende werken aan de Regeering over te geven voor eêlï behoórlgken prijs. Ue eigenaar bepaalde den koop-


prijs op ruim 8 tonnen gouds, docli de Regeering bood slechts 3 ton aan. Na veel vergeefsche pogingen om op voordeeliger wijze uit de moeilijkheid te geraken, heeft Baron van Dedem eindelijk in 1825 met enorme schade de Dedeinsvaart aan de Begeering overgegeven voor bijna 4 tonnen gouds, terwijl Z. M. Koning Willem I persoonlijk aan van Dedem op zijn nog overgebleven veengronden een voorschot gaf van bijna 3 ton. Niet zonder reden mocht men toen verwachten, dat de overgebleven werken ten spoedigste zouden worden voltooid. Daar de stad Zwolle in 1820 reeds de Willemsvaart verkreeg, werd nu de Dedemsvaart ook met Zwolle verbonden door het Lichtmiskanaal in 1828. Ook zou de doortrekking van de Vaart tot Ane spoedig plaats hebben.
Eer echter dit laatste werk voltooid was, had van Dedem reeds berouw over den afstand van zijn lievelingswerk. Het griefde hem diep, dat anderen de schoonste gedachten zijner jeugd tot werkelijkheid moesten brengen. Nog in hetzelfde jaar wist van Dedem saam met den rijken Amsterdamschen koopman Jan Heere een geldleening te sluiten van J '/s millioen gulden, met het doel de Vaart weder in zijn bezit te mogen verkrijgen. Dit gelukte hem zóó, dat de Regeering voor dezelfde som als waarvoor zij in 1825 do Dedemsvaart kocht, die nu weer aan van Dedem overgaf, op voorwaarde echter, dat de nog overgebleven werken spoedig zouden worden voltooid.
Derhalve werd do stichter in 1828 opnieuw eigenaar van zijn V aart. Doch moeilijkheden inzake de geldleening veroorzaakten weer jarenlang vertraging, totdat de Regeering in 1845 aandrong op publieken verkoop. Op voorstel van den Graaf van Bechteren poogde nu de Provincie Overijssel eigenares te worden. Doch de tijd voor haar beraad was kort, aangezien reeds 8 September de publieke verkoop zou plaats hebben. De welwillendheid van Z. M. Koning Willem II en zijn ministers was echter oorzaak van spoedige behandeling der benoodigde stukken. Juist was nog alles op 7 Sopt. 1845 gereed, en den volgenden middag ging de Dedemsvaart over in handen van de Provincie Overijssel voor de som van ruim 4 tonnen gouds.
Maar ook nu werd nog geen haast gemaakt met de doortrekking der Vaart tot het eindpunt toe. Het duurde nog tot 4 I ebr. 1854, eer gezegd kon worden, dat geheel de Dedeins\aart volgens liet plan van van Dedem was voltooid. Haar stichter heeft het einde des werks niet mogen beleven. Hij


stierf op do Rollecate 21 November 1851. Maar al aanschouwde hij het einde niet, zijn oog werd toch getroffen door den bloei van dit gewest en in zijn oor weerklonken de zangen van een juichende wildernis.
Treffend en aandoenlijk is de opmerking van een tijdgenoot, die in de laatste jaren van van Dedem's leven de Dedems-
vaart bezocht. In den omtrek van de Hoofd wijk zag hij zich geplaatst midden in de cultuur. Daar rondom heen zag men de runderen grazen en het koren golfde over de akkers. Ln ter plaatste waar hij stond gleden do schepen en schuiten af en aan, om de gezochte brandstof te vervoeren. Alles was hier leven en beweging. Alles groeide en bloeide en wees op de uitnemendste welvaart. Maar te midden van dat liefelijk tooneel viel zijn oog op een eenzaam overgebleven berkenboom, die eenmaal leefde toen die jongeling onder zjjn schaduw zat en tintelde van levenslust, maar een boom, die nu kwijnde wijl zijn wortels losgeraakt waren door vergraving van den bodem en onttrekking van zijn sappen — treurig maar passend beeld van den verzwakten grijsaard, die zijn beste levenskrachten en een groot gedeelte van zijn vermogen had opgeofferd om de vroegere wildernis te zien bloeien als een roos 3o).
III.
Baron van Dedem is heengegaan, en liet dankbaar nageslacht heeft een sierlijk standbeeld voor hem doen verrijzen in de kom van deze gemeente. Maar heerlijker en grootscher is dat levende standbeeld, dat hij zich zeiven heeft gesticht n 1. de Dedemsvaart zelve, die zich nog heden in toenemenden bloei verheugen mag 26).
Om hiervan een denkbeeld te verkrijgen, lette men er op, lioe de huisgezinnen der eerste nederzetters zich thans hebben ontplooid in talrijke familiën 27), die nu nog deze plaats bevolken. Met de later aangekomenen is het aanvankelijk klein getal der bewoners tot bij de 8000 geklommen 2S). Men lette op de voortgaande ontginning van den bodem, zoodat het bruin gelaat van den vroegeren woesten bodem thans bijna overal in het friscli-groene, goud-geele en rose-kleurige is overgegaan m). Men beschouwe eens die groote rijen van burgerwoningen, werkmanshuizen en boeren-hofsteden, hier en daar met de prachtigste villa's afgewisseld. Men stelle zich voor de onderscheidene schoolgebouwen tot onderwijs der jeugd 29), de beide stoomdrukkerijen 29*). de talrijke werk-


plaatsen van den ambachtsman, de scheepstimmerwerven 30), de zaag- en korenmolens S1), de kalkbranderijen en fabrieken van allerlei aard 33). Men denke hier aan de altoos nog levendige scheepvaart, vracht- en beurtvaart 33). En men vergete bovenal niet de oprichting van de Dedemsvaartsche Stoomtramwegmaatschappij, die in de laatste jaren wel de grootste levendigheid aan deze plaats heeft gegeven Si).
Inderdaad, wij zeggen niet te veel met de uitspraak, dat de wildernis in een bloeienden rozenhof herschapen is. Maar boven dat alles moest de wildernis juichen en beven van heilige vreugde.
Bij dit laatste woord zult gij met ons denken aan het godsdienstige leven. De oorspronkelijk Heidensche religie van den Chamaaf en den Usipeet, den Amsivariër en Tubant, die rondom onze moerassen zwierven, werd in den loop der achtste en negende eeuw vervangen door den Christelijken godsdienst volgens de toenmalige inzichten van Rome's kerk. Vooral moet in deze streken de prediking van Marcellinus en de beide Ewaldi, naar de kleur van hun haar onderscheiden als witte en zwarte Ewaldus, zeer krachtigen invloed geoefend hebben 3i).
( Nadat omstreeks het jaar 800 door Ludger's prediking het Christendom hier als gevestigd mocht beschouwd worden, is er gedurig twist geweest over de vraag onder welk bisdom de nieuw gestichte gemeenten moesten gerekend worden. Vanwege de moeraslanden was de grensregeling zoo moeilijk. Bovendien had Ludger's arbeid meest verband gehouden met liet Bisdom van Munster. Toch is doorgaans geheel de provincie Overijssel tot Koevorden toe, en derhalve ook de landen van Twente en Salland, onder het bisdom van Utrecht gerekend86).
legen het einde der 16de eeuw breekt de Hervorming zich baan, en aan de boorden van Salland's wildernis openbaren zich de Gereformeerde Kerken nevens of in plaats van de Hoomsch-Katholieke S7). Maar in de woestijn zelve bloeit de Kerk van Christus nog niet.
Toen echter ook in het begin van de 19de eeuw de bekende Afscheiding plaats had en in de veenkolonie aan de Dedemsvaart zich nienschen van allerlei kerkelijke richting gevestigd hadden, zag men weldra, afgedacht van het Jodendom, dat zich nooit sterk vertegenwoordigde, een drietal kerkgebouwen verrijzen. A oorop gingen de Roonisch-Katholieken, die reeds in 1819 hun kerkgebouw verkregen. Daarop volgden in 1834 de Nederlandsch-Hervormden, terwijl de Gereformeerden,


destijds nog Christelijke Gereformeerden of Afgescheidenen geheeten 37*), in liet jaar 1812 hun eerste bedehuis bouwden.
Deze drie kerken schijnen voortdurend met elkaar te willen wedijveren om, ieder volgens haar eigenaardig inzicht, een banier omhoog te houden tegen Godverzaking en werelddienst. Bijna nergens zal men in ons vaderland een plaats aantreffen, waar het volk van alle gezinten zoo getrouw is in de waarneming van do godsdienstoefeningen als hier. Zij schijnen met elkander te wedijveren in innerlijke kracht en in de productie van gaven en krachten, waardoor weer tal van andere kerken gediend zijn. Zelden toch trof men een plaats aan, vanwaar uit al de kerken zooveel jongelingen zijn voortgekomen, die liet priester- en leeraarsambt bediend hebben, nog bedienen of zich tot dezen dienst voorbereiden S8).
En hoeveel menschen op dezen bodem door de bediening des Goddelijken Woords reeds tot de kennis van onzen Heere en Zaligmaker zijn gebracht, en hoevelen er nog in latere jaren en eeuwen toegebracht zullen worden tot de ééne, heilige, algemeene, Christelijke Kerk, is Gode in den hemel alleen volkomen bekend. Maar zooveel weten wij menschen toch, dat wij op dit oogenblik niet schijnen zullen te roemen buiten de maat, als we beweren, dat ook in deze wildernis niet slechts een uitwendig bloeien als der rozen is aanschouwd, maar soms ook een zalige juichtoon, een beving voorden God Jakobs, een beven van heilige vreugde is gevoel ).
En zouden wij zulks op dit oogenblik wel mogen ontkennen, nu een groot gedeelte van het feestvierend volk allereerst zich heeuwendt naar het bedehuis? Dit teekent immers een besef, dat dit volk niet meer, gelijk de Heidensche voorvaderen in hunne levende tempels van ongekorven hout de lichten des uitspansels als de gevers van alle goed aanspraken, maar ook nog niet met Viviani de lichten van den hemel gedoofd hebben om voortaan zonder God en zonder tempel neer te zitten; neen, maar dit volk wil in 't midden van 's Heeren tempel zijn weldaden gedachtig zijn. Ilij, die de woestenij als voor uw oogen herschiep in een paradijs, Hij wil, dat de door Hem zoo rijk gezegende mensch Hem eeuwig dank en eere geeft. Welnu, laat dan het eeuwfeest van de stichting van de Dedemsvaart doortinteld zijn van echt menschelijke, maar te gelijk ook Gode-waardige en heilige vreugde. Dan moogt ge ook leven in blijmoedig vertrouwen, dat onder den zegen van dien God de vroegere wildernis zich hoe langer hoe meer zal verheugen en opgevoerd zal worden tot het toppunt van bloei.


Leve, groeio on blooio alzoo nug eeuwenlang de veenkolonie van de Dedemsvaart!
Menschenwerk wensehen we hierbij geenszins uit het oog te verliezen. Eere zij gegeven wien cere toekomt. Als een edelman, door goede beginselen gedreven, te midden van den zwarén druk der tijden, een werk onderneemt als de exploitatie en cultiveering van de hier bestaan hebbende wildernis, dan buigen we voor dien Edele met eerbied ons hoofd. En de wensch mag niet onderdrukt worden, dat de naam van dien waardigen man voor immer aan den naam van onze Vaart verbonden blijve, ja dit zijn gezegend nageslacht tot het ein le der dagen hiervan getuige zij. Lang leve liet edel geslacht van Baren van Dedem!
Zeer aangenaam is hot ons ook in herinnering te brengen, dat de koningen van ons Vorstenhuis allen min of meer den bloei en welvaart van dit gewest hebben bevorderd. Z. M. Koning Willem I heeft dit gedaan door veelzins hulp te bieden aan den stichter van de Dedemsvaart, toen hij zijn werk aan het Rijk moest overgeven. Z. M. Koning Willem II deed dit door snelle bevordering der zaken, toen dit kanaal in handen van de provincie Overijssel moest overgaan. En Z M. Koning W illem III was het, onder wiens regeering de Dedemsvaart geheel afgewerkt on ook door de Krim met Koevorden verbonden werd.
En thans is liet onder de regeering van II. M. onze geliefde Koningin Wilhclmina, dat wij dit eeuwfeest vieren, dat bijna samenviel met de algemeene feestviering onzes volks van wege de buitengewonö blijdschap over de geboorte van Prinses Juliana. Lang leve het Vorstenhuis van Oranje-Nassau, 1111 met Mecklenburg-Schwerin! Maar aangezien ieder menseh. hoe hoog hij sta, toch maar klein is vergeleken bij den allerhoogsten God, zoo eindige onze feestjubel in dien Heere, uit wien en door wien en tot wien alle dingen zijn. Hem zij eeuwig dank en eere! 8oli Deo Gloria!
Ik heb gezegd.





AANTEEKENINGEN.
1) Göthe: Ahs meinem Leben, pag. 19: „Durcli schuelles Ergreifen, Verarbeiten und Eesthalten entwuchs ich sehr bald dein Lnterricht, den mir inein Yater und die iibrigen Lelirmeistei' geben konnton, oline dasz ieh doch in irgend etwas begründet gewesen ware. Die Grammatik miszfiel mir, weil ich sie nur als ein willkürliches Gesetz ansah; die Regeln schienen mir lacherlich, weil sie durcli so viele Ausnahmen aufgehoben wurden, die ich alle wieder besonders lernen sollte. Imd wiire nicht der gereimte angehende Lateiner gewesen, so hiitte es schlimm mit mir ausgesehen; doch diesen trommelte und sang ich mir gern vor. So hatten wir auch eine Geographie in solehen Gedachtniszversen, wo uns die abgeschmacktest( n Ileime das zn Behaltende am besten einpragten, zumBeispid:
Ober-IJssel viel Morast Maclit das gute Land verhaszt."
2) Prof. ,T. R. Wagner: Schets der Chemische Technologie, uitgaaf 1872, pag. G37 (overgenomen uit \Yr. C. Iï. Staring: De bodem van Nederland, le dl.) „Men onderscheidt drie soorten van lage veenen: veenen in diep water, veenen in o ndiep water en moerasveenen.
Opdat er in diep water veen zal kunnen ontstaan, moet er geen strooming in 't water voorkomen en moet het niet door den wind bewogen worden. Alle planten kunnen tot de veenvorming bijdragen, niet alleen Hap en veenmos, ofschoon deze daarbij een hoogst belangrijke rol vervullen. In diep water


neemt dc veenvonning in den regel een aanvang door plompen en scheren, liet water wordt door het bezinken van de overblijfselen van deze planten ten slotte zoo ondiep, dat er moerasplanten — riet, dullen, kalmus, egelskop — in groeien kunnen. Na verloop van 20 a 30 jaar is de modder zoo zeer met plantenwortels doordrongen, dat zij lichter geworden is dan 't water en naar boven stijgt (d r ij f t i 1). Op dat drijftil vestigen zich sekgrassen, drieblad, veenmos, later ook houtgewas (elzen, waterwilgen, gagel). Langzamerhand neemt het drijftil in dikte toe en groeit eindelijk aan den bodem vast. Het veen is dan gevormd en kan, daar het een groote hoeveelheid water bevat, voortdurend aangroeien.
In o n d i e p water kunnen terstond moerasplanten groeien en door haar afslerven de veenlaag vormen. — De m o e r a sveenen hebben een te geringe dikte om tot turf verwerkt te worden ; in Nederland verbinden zij in den regel de hooge veenen met de lage, ook komen zij in de valleien der zeeduinen voor. — De lage veenen omzoomen de diluviale gronden aan de oostzijde van Nederland, van Groningen en Friesland af tot aan Noord-Brabant. Vooral in 't noorden vormen zij een breede strook. Bovendien treft men ze aan de landzijde der Hollandsche duinen aan.
De hooge veenen zijn in den regel uit een bosch ontstaan; daardoor is de vochtigheid veroorzaakt, die vereischt wordt tot het opgroeien en in veen veranderen van heide, veenmos en sekgrassen. Er heeft daarbij dus overgang plaats gehad van heide in bosch en van bosch in veen. De overblijfselen van de boomen, die er oorspronkelijk in groeiden (kienhout), zijn nog in den ondergrond aanwezig. Een hoog veen kan echter ook ontstaan in een kom door gebrek aan afwatering. De waterhoudendheid der hooge veenen wordt echter in den regel niet, evenals bij de lage, door hunne ligging, maar door de sponsachtige geaardheid van 't veen veroorzaakt. — De belangrijkste, in Nederland voorkomende hooge veenen, die nu nog turf leveren, zijn die van Bourtange, Stadskanaal, Emmen, Hoogeveen, Dedemsvaart en de Peel.
De kleur van de turf staat volstrekt niet in verband met haar koolstofgehalte; ten onrechte is men in den regel van oordeel, da' de zwartste turven het rijkst aan brandstof zijn. De verschillen, die men tussclien de soorten van turf waarneemt, hangen gedeeltelijk af van dc verschillen tussclien de plantensoorten, waaruit zij ontstonden, verder van hare min of meer volkomene ontleding en ook van den aard en van


de hoeveelheid aardachtige stoffen, die met de organische lichamen vermengd zijn.
De drukking, die het veen van de bedekkende aardlagen ondervindt, heeft natuurlijk een grooten invloed op de dichtheid van de turf; de oudste en diepste veenlagen leveren de zwaarste turven, die uit een donker zwarte gelijkaardige massa bestaan, welke door het polijsten glans verkrijgt (pek turf). Daarop volgen donker gekleurde, aardachtige veenlagen, waarin alleen die plantaardige overblijfselen, welke het minst aan verrotting onderhevig zijn (b.v. houtachtige wortels van struiken) nog herkend kunnen worden (aardachtige turf). De bovenste veenlagen zijn geelachtig bruin van kiemen bestaan uit plantendeelen, die slechts weinig veranderd zijn (bovenste steekt urf, bonte turf).
Naar de wijze, waarop de turf gewonnen wordt, onderscheidt inen de volgende soorten:
1". De 8 t e e k t u r f, die, na verwijdering van de bovenste aardlaag (b onkaar d e), gestoken wordt; zij heeft een langwerpige prismatische gedaante en een bruine kleur. Zij bezit zooveel samenhang, dat men haar zonder voorafgaande bewerking, in den vorm waarin zij gewonnen werd, op hoopen stapelen en droogen kan.
2°. De b a g g e r t u r f. Als het veen brijachtig is en dus te veel water bevat om op de genoemde wijze gewonnen en gedroogd te worden, verkrijgt men het door het baggeren. Daarbij gebruikt men een soort van net, dat bevestigd is aan een ijzeren ring met scherpen rand, die aan een houten steel is vastgemaakt. De modder, die daarmede wordt opgehaald, verliest door de mazen van het net een groot deel van haar watergehalte en wTordt op hoopjn geworpen; nadat men deze slib goed omgewerkt en door het uitzoeken van steentjes, houtjes enz., in een gelijkaardige massa veranderd heeft, wordt zij op een planken vloer, die met een weinig hooi bedekt is, tot een laag van één voet dikte uitgebreid. Als deze na verloop van eeuige dagen een zekeren samenhang verkregen heeft, wordt zij door vrouwen en kinderen getrapt, met behulp van plankjes, die onder hunne voeten bevestigd zijn. Als de veenlaag daardoor niet meer kan worden saamgpperst, bewerkt men haar nog met stampers en verdeelt haar vervolgens in stukken; de lengte van de turf is gelijk aan de dikte van de veenlaag.
Om het droogen van de turf te bespoedigen, wordt do le turf opgelicht en dwars over den 2en heengelegd, de 3e komt op


don 4en to liggen enz. Deze wijze van tuvfbereiding is in Nederland, Oost-Friesland, Westfalen en 't noorden van Frankrijk in gebruik. — Soms wordt de slib uit de veenderijen, op soortgelijke wijze als de klei bij de bereiding van metselsteenen, in vormen gestreken (strijktur f).
Om aan de turf een grootere dichtheid te verschaffen, wordt zij soms (na door fijnmalen of fijnsnjjden voorbereid te zijn) in bepaaldelijk daartoe ingerichte machines samengeperst en onder den naam geperste turf in den handel gebracht.
Yolgens de handelwijze, die men in 't zuiden van Beieren bij het fabricee;-en van geperste turf volgt-, wordt de versche veenstof — na in kleine, platte stukken verdeeld te zijn eerst gedroogd en daarna in de pers gevormd. Te Kolbermoor (en ook op de staatsveenderjjen te Haspelmoor) gaat men daartoe op de volgende wijze te werk: Nadat het stuk veengrond, dat verturfd zal worden, door kanalisatie van het ingezogen water bevrijd is, worden de aan de oppervlakte voorkomende planten (in Zuid-Ëeijeren vooral een soort van spar) gerooid, en wordt de daardoor blootgelegde veenlaag geëffend. Door ploegen, die door een locomobiel in beweging worden gebracht, snijdt men van de veenlaag platte stukken af, die de dikte van een vinger hebben. Deze stukken worden herhaaldelijk (met soortgelijke machines, als voor het hooi in gebruik zijn) omgekeerd, zoodoende gedroogd, daarna op een hoop geworpen, en als zij tot kleine stukken en tot stof uiteengevallen zijn, met karren naar de fabriek vervoerd. Deze stof wordt vervolgens geheel fijn gemalen, daarna in een droog vertrek van water beroofd en eindelijk bij oen temperatuur van 50 a 60° in de pers geworpen; deze vormt slechts één turf te gelijk; de. vereischte drukking wordt uitgeoefend door een stempel, die met den stang van een excentriek verbonden is, en die tevens — door een kanaal, dat naar boven omgebogen is — de turven naar het magazijn stuwt. Deze turven zijn effen en glanzig van oppervlakte en donkerbruin van kleur.
De brandbaarheid van de turf is — wegens haar aschgeh ilte, dat in den regel vrij aanzienlijk is — geringer dan die van het hout; haar verdampingsvermogen blijkt uit de onderstaande cijfers: Watergehalte Verdampingsvermogen luchtdroge, vezelige turf 10 percent 5.5 kilogram
machinale turf 12 a 15 „ 5 a 5.5 B
geperste turf 10 a 15 „ 5.8 a 6.0 „
verschillende turf- ) maximum 0 „ 6.49 „
soorten (volgens Brix)) minimum 0 „ 4.62 „


In een twintigtal jaren (vóór 1872) heeft de turf een nieuwe toepassing gekregen, daar men de producten van hare droge distillatie tot verlichtingsmiddelen enz. (parafine, turfkreosoot, solaarolie) verwerkt. De turfkool, die op enkele plaatsen bereid wordt, is tot nog toe geen algemeen verbreid handelsartikel geworden. Intusschen houde men in het oog, dat ook in dezen tak van arbeid sinds het jaar 1872 nog wel eenige vooruitgang is te bespeuren.
3) P. J. Kloppers — Nederland en Oranje in beeld en schrift, dl. I pag. 7: „Zulke gedenkteekenen uit de grijze oudheid treft de wandelaar aan, die de heidevelden van Drente of de wouden van de Eem doorkruist. Het zijn ontzaglijke blokken graniet (kleiner formaat heeft de d o 1 m e n, die blijkbaar als altaar bedoeld is, terwijl de c r o m 1 e g met ronden vorm een plein omsloot, dat eveneens op godsdienstige handelingen betrekking heeft) of ander gesteente, die, op en tegen elkander geworpen, in hunne schikking zóó onmiskenbaar de hand van den mensch verraden, dat ze reeds eeuwen lang de belangstelling van don reiziger en hot onderzoek van den geschiedvorscher gaande maakten. Het geheel bestaat uit twee rijen steenen, aan één of beide uiteinden door één steen gesloten en van boven als gedekt door twee of drie plattere en grootere steenen. Dij eenige zijn de holten tusschen de groote blokken niet kleinere steenen gesloten. Sommige zijn o]) een afstand van een paar schreden omgeven door een laag van andere steenen, welke, ongeveer een schrede van elkaar gescheiden, een langwerpig vierkant of een ovaal vormen. Bij enkele vindt men eene soort van ingang of portaal, eveneens uit groote steenen gevormd. Gewoonlijk vond men de geheele steengrot onder de aarde bedolven tot aan de deksteenen, ja, vaak ook deze, zoodat het geheel den vorm had van een heuvel met onderaardsch gewelf.
Daar binnen ontdekte men gewoonlijk twee bodems boven elkaar, uit steenen en zand gevormd, en daar tusschen urnen en wapenen. De urnen hebben een bruine of gele kleur en zijn uit klei gebakken; eenige hebben één of twee ooren, andere dragen insnijdingen tot versiering, enkele hebben nauwe naar buiten gebogen halzen, andere hebben een wijde opening. De meeste zijn gevuld met asch van verbrande menschenbeenderen.
Xaast de urnen werden bijlen, hamers, pijlspitsen, speren en allerlei gereedschap en wapens gevonden, alle uit steen


Vervaardigd; ook sieradiën en levensmiddelen werden er ontdekt. Uit alles blijkt, dat we te doen hebben met de grafkelders der ouden. Hunebe d d e n, dat is: graven deireuzen, zoo noemde liet volk deze gedenkteekenen van de vroegere bewoners dezer streken en hot ontvlood ze met bijgeloovige vreeze."
4) P. J. Kloppers — Nederland en Oranje in beeld en schrift, dl. I p:ig. 70: „Toen de Sicambren hunne stamhoofden tot hem (Tiberius) zonden 0111 over een bondgenootschap te onderhandelen, nam hij ze gevangen en sloot hen in de vestingen op, waar zij een einde aan hun leven maakten. Daarop viel hij de aldus van leiding beroofde stammen aan, sloeg ze en wees hun bij gedeelten andere woonplaatsen aan, zoodat hun macht tot verzet gebroken was. In gelijken zin handelde hij met de Ubiërs, de Marezaten en andere stammen. Niet beter maakten het de veldheeren, die gedurende zijne afwezigheid het bevel voerden. Aan een dezer dankt men de houten wegen, die door de moerassen in deze gewesten aangelegd werden en waarvan ook heden ten dage nog overblijfselen gevonden worden in Drente en Limburg."
5) Mr. B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis — Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek 18Ui, pag. 312: „Ten tijde van Keizer Nero werden de Friezen door de werkeloosheid der Romeinsche veldheeren in den noodlottigen waan gebracht, dat aan dezen de bevoegdheid ontnomen was, om hunne troepen op eigen gezag tegen den vijand aan te voeren. Plotseling breekt alsnu een gedeelte hunner op, om bezit van die woeste streken te nemen, die hen nader aan den Rhijnoever brachten; mannen en jongelingen tijgen door de wouden, die waarschijnlijk later onder den naam van de Zevenwolden of kortaf de w o 1 d e n, bekend gebleven zijn, en door de moerassen, die ze omringen; grijsaards, vrouwen en kinderen worden over de meeren gevoerd. . . .
Te vergeefs zochten de Friezen, door den Romeinschen bevelhebber bemoeilijkt, door een gezantschap naar Rome den afstand dezer gronden van den Keizer te bekomen, en toen zij. gelast om weder van daar op te trekken, sammelden om aan het bevel gevolg te geven, werden zij door de ruiterij der Romeinsche hulptroepen plotseling overvallen en verjaagd, waardoor de eerste poging van Friesche koloniesatie verijdeld werd "


6| Slokt tot Oldhuis maakt hierbij nog du opmerking: „Vreemd is het, dat geen der Overijsselsche geschiedschrijvers de plaats van dit belangrijk tafereel, dat Tacitus ons in het 13de boek van zijn Annalen mededeelt, op den Overijsselschen en Drentsehen bodem geplaatst heeft, waar het zoo kennelijk thuis hoort, dat men zeggen kan, dat de nauwkeurige geschiedschrijver het als met den vinger aangewezen heeft."
7) Mr. L. 1'h. C. van den Bergh — Handboek der Middel-Kederl. Geographie: „Het Saksische gedeelte van ons land bevatte de volgende gouwen (pagij: Th ri anti (Drenthe), T u v a n t i (Twenthe), pagus Forestensi s, Salon, II a m a land en I s 1 o i." lJag. 1 24.
„De gouwen werden in marken, de graafschappen in gemeenten of dorpen (villae) verdeeld, beiden eenzelvig. Vandaar gedurig villa v e 1 marca (dorp of mark). Een mark had een Schout (scultetus, s c u 1 d h a i z, sculdaci o en in de oudste wetten ook c e n t e n a r i u s) aan het hoofd, en een bank voor kleine zaken de gemeente betreffende, lïij Franken en Saksers heetten die bijzitters Schepenen en Buren. In schaarsch bewoonde streken waren de marken zeer uitgestrekt, zooals in Overijssel. Bij sterke bevolking werd alles verdeeld. Dan bleef er geen gemeente- of markgrond over." Pag. 126. „In de meeste marken was een heerlijke hoeve (mansus dominicalis of dominicatu s), een aantal gewone hoeven (m a n s u s of h u b a e) aan vrije luiden toebehoorend, en op dezen weder hutten van onderhoorigen." Pag 127. Wat do drie gouwen betreft:
1. Umbalaha of p a g u s Forestensis, Agridiocensis
„De grenzen van deze gouw worden niet opgegeven, maar zullen waarschijnlijk ten naastenbij de lateien van het kwartier Vollenhove geweest zijn, n.1. ten noorden een deel van Frieslan I, ten zuiden de gouw Salon of Salland, ten oosten Drenthe en ten westen de Zuiderzee of Almeri. De hoofdplaats van 'dit graafschap schijnt Fulnaho (Vollenhove)". Pag. 176.
2. T u v a n t i.
„De grenzen dezer gouw waren ten noorden het riviertje de Beest, dat Twenthe en Drenthe scheidde, ten zuiden Hamaland of het Zutfensche, ten oosten het graafschap Bentheim (waarschijnlijk de Vecht), ten westen een deel van Ha mal and en Salon, waar het riviertje de Begge de grensscheiding


vormde. In 797 heet het ook pagus Northtuianti (gouw Noord-Twenthe), zonder dat er daarom Zuid-Twenthe tegenover staat. Hoofdplaats was Gore (Goor). Verder worden uitdrukkelijk in deze gouw opgegeven in 851 W i 1 shem (Wilsum in Bentheim), in 797 Huleri, Manheri, Hrenlieri, in 799 Manheri en Hasungum (Hesingen), in 1028 in Twentha atrium U1 f t, in 1049 locus A 1 d e n s e 1 e in pago Tuente (Oldenzaal), in 1131 Ulsnen in Tuenta (Ulzen) en in 1216 D li o 1 r e in Tuenta. Waarschijnlijk ook Am al oh (Almelo) in de 9de eeuw, in 996 T helden (Delden) en Triendum (Drienen?)" Pag. 177 en 178.
3. Salon.
„Over de grenzen van dit oude Salon is lang getwist tusschen Bondam en Ractr . . . wat ons betreft, wij houden het riviertje de Reest voor de noordelijke grensscheiding ... de zuidergrens is twijfelachtig ... de oostelijke grens schijnt geweest te zijn de Rogge, die het van Twenthe scheidde, want dat, zooals Racer beweert, de marken aan de Vecht niet tot Salon zouden behoord hebben, is ons uit de door hem aangehaalde plaatsen niet gebleken ... de westergrens werd gevormd door de Zuiderzee, en het eiland Orck (Urk) werd daaronder begrepen . . . hoofdplaats is sinds 1040 S u o 11 e . . . Ook komen de volgende plaatsen reeds in de middeleeuwen voor: Ane en Anewede in 1328; Avereest (Resten) in 1263; Boerse in 1328; D a 1 f s e n in 1233; Gramsbergen in 1387; Hardenberg (Nieustede) in 1233; H a s s e 11 in 1313; Heemse (Heyraisi) ii 1240; Ommen (Ummc) in 1133 en Staphorst in 1217". Pag. 247.
8) Zoo Racer — Overijsselsche gedenkstukken II 71 — „Omnes decimas novalium a Randerziele inferius per omnes „terminos et per totnm jurisdictionem Sallandiae, et in terminis „Vechtae per parochias Ommen, Heyms et Nieustede", waarin liet geheele rechtsgebied van Salland onderscheiden wordt van de Vecht-parochies Ommen, Heemse en Hardenberg.
9) F. ,T. Lacomblet — Urknndenbuch fiir die Gescliichte des Niederrheins, le Band, le Abth. pag. 9. Hier leest men bij den datum 9 Juni 799 het volgende:
... Id circo ego Oodhelmus, filius quondam Oodwerci, pro reniedio animae meao, et pro aeterna retributione, tradidi partem li:iereditatis meae, que mihi jure haereditario legibus


contigit. Id est: tros liovas in tribus locis, quorum nomina locarum hec sunt; liova una in Okinni in pago I s 1 o i, altera in Manheri, illa S e 1 i li o v a in pago N o r h ttueanti, tertia in Hasungum in eodem pago enz." (Daarom heb ik, Oodhelmus, zoon van wijlen Oodwercus, voor het welzijn mijn er ziel, en voor het eeuwige heilgoed, een deel van mijn erfgoed geschonken, dat mij bij erfrecht volgens de wetten ten deele valt' n.1.: drie hoeven in drie plaatsen, waarvan de plaatsnamen deze zijn: een hoeve in Okinni in de gouw I s 1 o i, een andere in Manheri, dat is de S a1 e hoeve in de gouw ïïoord-Twente, een derde in lias u n g u m in die zelfde gouw enz.)
10) Zie van den Bekgh — Handboek der Middel-Nederl. Geographie — pag. 177, boven reeds vermeld.
11) Johan Piccardt — Chronijcxken van Covorden — pag. 287:
„Nu is Sallandt niet verder van Covorden gelegen als omtrent drie vierendeel uur gaans."
12) G. Dumbar — Aiialecta, bizonder de Overijsselsclie Chront/cke — pag. 383.
In het jaar 1406 wordt liet klooster Sipculo gegrond door „giften van Derk van Voorst, Berent de Rhodo, Geert de Gruiter, ijchert de Havesche und Berte zijn echte wij ff, Johan Wernets end Webbe zijn eclite wijff." Zij gaven daarvoor, wat zij en hunne voorvaderen hadden gehad en hebben „aan der Wildernisse, geheten Sipkcloe, gelegen in den lande van Zallandt, mit torve, mit twijge, mit waeten, mit weijde, mit holte, mit velde, mit allen sijnen toebehooron, hooghe ende zijde, alsoo als dat gelegen is" enz 
13) \ an \ loten — Etjmoloc/isch-hislorische aanteekeningen omtrent den ouden staat en wording van tSallant en Overijssel — pag. 2: „Ik heb mij bij een vorige gelegenheid (verslagen en in e d e d e e l i n g e n II bl. 10 aant 1) reeds tegen een naamsafleiding van Sallant verklaard, die — hoe waarschijnlijk dat voor een meer oppervlakkig beschouwer ook thans nog wezen zou — in de laatste helft van dit woord ons 1 a n d herkennen wcü. Ik moet hier echter de daar geuite ineening herroepen, als zou men in den ouden vorm Salon het meervoud van Saai (hof of hoeve) mogen zien, zoo als zich


anders mede licht denken liet. Ue oudste vorm, waarin de naam ons voorkomt, is die uit eön Charter van omstreeks 814 betrekkelijk eenige giften aan de abdij van Lorsch, en waar o. a. vermeld wordt „een deel van het veen in S a 1 a h o m , waar de IJsel in zee vloeit" (portionem de illa vinna in Salahom, ubi Hisla flumen conHuit in mare — Bondam, Charterboek bl. 13). In dezen langeren vorm heeft men blijkbaar niet een nominatief meervoud van sala, maar een datief van salalia voor zich; gelijk die dan ook, met de gewone verwisssling alleen der in in w, werkelijk in Graff's — Alt hoe hdeutsche Sprachschatz (VI. S. 129) als zoodanig vermeld wordt. Dit s a 1 a li a is volkomen hetzelfde als 't Latijnsche salix (of liever salic-s, daar toch des slechts het teeken van den nominatief is), en het Fransche s a u 1 e , Angelsaksisch salis, salk, sealli (HallitvelArchciic and Provincial Dictionary II p. 703), maar bij ons, zoowel als in Engeland, thans door w i 1 g verdrongen. De datief — als naamval van rust — salahon treedt in dezen plaatsnaam natuurlijk als plaatsnaamval of locatief op, en 't woord beduidt dus letterlijk niets anders dan ten wilgen, liet land aan de boorden van den IJsel bij zijn uitwatering — waartoe echter toen ook het tegenwoordig eiland Urk behoorde — was een wilgenstreek, en ontleende daaraan zijn tlians bijkans niet meer herkenbaren naam.
Oj) pag. 3 gaat deze schrijver voort: Dat salahon — om daartoe terug te keeren — werd vervolgens tot Salon zaamgetrokken, dit — naar de bekende spraakbehoefte die ook i e m a n en n i e m a n tot i e m a n d en nieman d maakte — door een t verscherpend afgesloten, en zoo, met verwisseling der o in a aanleiding gegeven, dat men ook in den naam S a 1 1 a n t het land wilde genoemd zien, dat er inderdaad door werd aangeduid.
Johan Piccardt iii zijn — Chronyrxken ran Covorclen — is blijkbaar van het oude gevoelen. Hij schrijft pag. 286 en 287: „Doch liet voornaamste merk en kenteyeken der outheijdt van Covorden, mettet geene dat daer aen dependeert, bljjckt uit den name van Sael-steden, die nu genoemd worden S o 1 s t e d e 11 of S a 11 s t e d e n , die tot Covorden voor onverdenckelicke tijden alsoo sijn genoenit en in gebruick geweest; sijn oock alsnog alsoo genoemt, nnaer sijn van soodanigli vermogen niet als in oude tijden.
Als de Pranxe heerschappije eerst sijnen oorspronck nam in Sallant en naëst gelegen Landtschappen, doen wierden de


Burgen en Edelluyden-Huysen der Geconfedereerde Edelen
genaemt S a 1 e n , Sael hoven, Saelsteden 
en den naenie van Sael-steden duurt alsnocli tot Covorden etc.
14) Over liet gebruik van de woorden 8 a 1 a n t, s e 11 a n t, sale, sele en selehova stippen we nog enkele plaatsen aan uit Lacomblet's — Urkundenbur.h für die Gesclikhte des Niederrheins —
Band I pag. 131: . . . „in decimas ad dominicatos mansos quod vulgo dicitur selehova pertinentes", d. i. naar de tienden behoorende bij de bunders, die den Heer toekomen, wat in de volkstaal selehova genoemd wordt.
Band I pag. 163 in een acte van het jaar 1096': . . . „majorem videlicet partem curtis, que francorum lingua S e 1 e h o f dicitur", d. i. het grootste deel n.1. in bebouwde streken, wat in de Frankische taal S e 1 e h o f heet ..... „et omne Sele gut quod in Leie hereditario jure possidebant", d. i. en het gansche S e 1 e g u t, dat zij in Leie door erfrecht bezaten. (De Duitschors noemen dit een S a 1 h o f en S a 1 g u t).
Band I pag. 252 in eon acte van liet jaar 1149, waarin abt Geldolf de door den abt Bertolf ondernomen verdeeling van liet S a I 1 a n d van liet hof Kaiffenheim bevestigt onder de hofhoorigen. Daarin leest men o. a. van . . . „bona ecclesiae, que vulgari lingua sellant nuncupantur", d. i. kerkelijke goederen, die in de volkstaal sellant heetten. (Hier komt liet derhalve als een kerkegoed voor.)
Band I pag. 330 in een stuk uit het jaar 1179 heet het:... „Praeterea usucapium possessionis hujus, quod theotonica exprimitur lingua Sala", d. i. daarenboven het usucapium van die bezitting, wat in de Teutonische taal als Sala wordt uitgedrukt. (Nu is usucapium een door rechtsgeldig bezit ten eigendom verworven goed; een sa la-land of sal1 a n d zou derhalve op die manier verkregen zijn).
Nog komt voor in 1197 . . . „allodioruin proprietatem que vulgo Sale dicitur', d. i. het bezit van onvervreemdbare goederen wat door het volk Sale genoemd wordt.
Zoo ook . . . „Coines Henricus de Seyne suscepit illud quod vulgo dicitur Sale", d. i. Graaf Hendrik de Seyne verkreeg wat door het volk genoemd wordt Sale
In een stuk uit het jaar 1157 is ook sprake van salica terra S. Gereonis (stellig niets anders dan kerkelijk goed),


terwijl salaricia terra meermalen voorkomt als landerijen en wijngaarden, die de geestelijke broeders bezaten.
Zien we eindelijk nog in een uitgebreid woordenboek van G. Oudemans •— Bijdragen tot een Midden- en oud-Nederl. woordenboek — dat s a e 1, z a e 1, s a 1 e, z a 1 e beteekent burg of kasteel, en dat s e 1 e en s a 1 e ook beduidt zalig en gelukkig, dan meenen we voorloopig nog tot deze conclusie te moeten komen:
a. dat de vroegere meening als zou de naam Salland van de Salische Franken moeten worden afgeleid, nergens meer verdedigers vindt;
b. dat de voorstelling van Van Vloten om aan een wilgen-land te denken ons te gezocht voorkomt en uit geen enkele oude acte steun ontvangt,
c. dat de afleiding van de oud-Frankische of Teutonische namen voor burg of kasteel wel de meest gebruikelijke, maar die van de woorden voor een eigengeërfd, onvervreemdbaar of kerkelijk goed ons als de meest verkieselijke voorkomt.
15) Mr. J. Pan. — Kleine opstellen over de geschiedenis, oudheden en het bijgeloof in Drenthe — voert over deze gebeurtenissen op pag. 43 en 44 uit geschriften van J. Piccardt het volgende aan: „den Bisschop dan met sijn volck zich ge„wapent hebbende, en beginnende te marcheeren, — geraeckt „met sijne beste ruyterjje in de morige en weecke hoy-weyd„en hevdlaiiden; sij spoeden haer om door te komen maer „hoe meer sij haer haesten, hoe meer sij sincken, en hoe „dieper in het moeras verwarren: de swaer gewapende paar„den sitten vast, en liggen als vliegen in den brij: de achtersten „beletten de voorsten, dat se niet konnen retireren: siet daer „eene generale confusie! de generale ordre werd gebroken, „trommelen en hoornblazen houdt op, en men hoort niets „als krijten, jammeren en weeklagen. Dit is water op de „meulen der Drenthers en van Heer Rudolf. Sij komen op „het gekrijt aen, en vallen met couragie in den vijant en „brengen alles in disordre."
Een tegenhanger van dit tafereel levert de even ongelukkige aanval van den bisschop Wolbrand drie jaar later: „Siet, „terwijlen den bisschop preparaten maeckt om Covorden te „bestormen, daer verheft sich subytelick een starken wint uyt „den westen, vergeselschapt met eenen subyten dooij en stortregen. In weynich uren loopen de laege landen, die bevrosen


„waren, onder water: de sneeuw is van 't landt gelijck als „wecligeveeght: liet water wast en 't ijs begint te kraken. „Men moet vluchten of' verdrencken."
Bij P. J. Kloppkrs — Nederlund en Oranje in beeld en schrift — dl. I pag. 400, leest men over dew zaak het volgende: „Rudolf was echter ontkomen en trachtte Groningen „te hernemen. Nu rukte (fe bisschop tegen Rudolf op met „een groot leger, uit Stichtenaars, Gelderschen, Hollanders, „Keulenaars en Kleefschen saamgesteld. Eer nog de Bisschop „Koevorden had kunnen bereiken, ontmoette Rudolf hem bij „Ane. Doch de veenbodem weigerde de zwaar geharnaste „bisschoppelijke ruiters te dragen, en dezen zonken diep in „het veen, waarna de Drentenaren en Gelkingen weldra kort „recht met hen maakten. Zóó verbeten waren de Drentenaren „op den Bisschop, dat zij „met groot versmaden de cruyne „villeden van sijnen hoofde." Vele edelen werden gevangen „genomen, doch straks weder vrijgelaten, op voorwaarde, dat „zij zich bij de eerste oproeping weer ter beschikking van „Rudolf stellen zouden, eene belofte, waaraan velen zich „slecht hielden."
16) F. A. Ebbinge Wubben — De Pas te Houveen —:
„Toen Prins Maurits in 1591, na Zutphen en Deventer te hebben ingenomen, met zijn geheele leger naar Groningen en Friesland trok door Rouveen en Staphorst, was de passage door deze streken echter nog zoo moeilijk, dat deze tocht als een zeldzaamheid in de geschiedrollen van dien tijd geboekt staat Op den 16den July 1591 overnachtte de Prins mot zijn leger te Rouveen en Staphorst, blijkens een brief, op dien dag te Staphorst geteekend en aan de regeering van ! lassoIt gericht, van den volgenden inhoud :
Maurits geboren Prins van Oraiigicn, Grave van Nassau, Catsenellebogeu. Marquis van der Yeere etc.
Erentleste, Eersame, Vrome Ende discreto Lieve besondere!
Ghy on sult niet nalaten dese gesien hebbende alle het bier ende broot, dat tegenwoordelicke bij u te becomen oftte dat noch desen auent sal op de swarte sluis mogen aencomen, alhier tot Staphorst te doen cornen tot behoeft' van het leger, 't welck deteen agternoen beneffens ons alhier is gearriveert, want het


lantvolk alhier geheel is verlopen. Ende sijude hiermede Gode bevolen.
(was geteekend) U Luyder goede Vriend:
Maurice de Nassau.
(pag. 4 en 5)
Van het jaar 1665 met den oorlog tegen Munster, leest men hier: „Men besloot evenwel in allerijl bij het Pannenhuis, nu de Ligtmis, een retrenchement en eene batterij op te richten, dewijl men vreesde, dat de vijand hier zou doorbreken. Prins Joan Maurits werd verzocht om het terrein daar ter plaatse in oogenschouw te nemen; ofschoon hij hier wel aan voldeed, ging hij evenwel meer op aldaar ingewonnen berichten af, dan op zijn eigen onderzoek. Dientengevolge schreef hij, dat het moeras te dier plaatse ontoegankelijk was". Pag. 7. .
Dienzelfden dag (7 Oct.) ontving de Prins een brief van den magistraat der stad Zwolle, waarin hem kennis werd gegeven, dat de vijand den voorgaanden nacht het stadje Ommen had overvallen en uitgeplunderd, dat het nu te vreezen stond, dat de vijand, wanneer hij den pas van Rouveen had overweldigd, een vrijen doortocht naar Drenthe verkreeg. Daarom had de regeering der stad Zwolle gezorgd, al het geboomte langs den weg dwars over om te houwen, zoodat volgens algemeen oordeel het, inzonderheid voor ruiterij en geschut, onmogelijk was dien weg te passeeren. Voorts verzocht hij oin nog meer krijgsvolk tot versterking van den pas derwaarts te zenden.
Een tweede brief behelsde, dat de Bisschop airede met 2000 ruiters de Berkummerbrug, die hij vervolgens had afgebrand, was overgetrokken, dat hij verscheidene adellijke en boerenhuizen in den omtrek had geplunderd, veel vee weggeroofd, en dat geheel zjjn leger volgen zou. De sterkte van dit leger weten wij uit de kondschap, welke op den 8sten October door een gevangen trompetter uit het leger van den Bisschop voor de regeering der stad Hasselt werd afgelegd. De gevangene n.1. verklaarde, dat het vijandelijk leger te Ommen sterk was 30000 man, benevens een niet onaanzienlijke artilllerie, en dat de Bisschop zelf zich onder die krijgsbenden bevond. Buitendien bevonden zich op de Lochemmerheide nog eenige regimenten, zoodat de geheele sterkte van hot leger, voordat het uiteenging, bedroeg 60000 man, die 250 stukken geschut met zich voerden. Voorts verklaarde de gevangene, dat de Bisschop


daags te voren zich in don omtrek van Ommerschans had bevonden om veld verkenning te doen. Pag. 9.
Bij het overtrekken der Berkummerbrug- liet hij 't W i I h e 1 m u s blazen, als ware hij een vriend van den Prins van Oranje en alleen verstoord op de tegenwoordige regeerin°\ Een ander gedeelte van zijn leger zond hij over Avereest en Zuidwolde, onder don schijn van een inval'in Drenthe te doen, om van daar over Steenwijk in de provincie Friesland te' komen. Pag. 11.
Aan den morgen echter van don 12den October zond hij een gedeelte van zijn leger onder bevel van den Sohot d'Osserv om het nieuw opgeworpen retrenchement en de batterij bij het Pannenhuis te overweldigen. Pag. 11.
De Staten vnn Overijssel consenteerden bij hunne resolutie van 7 Mei 1668 in de som van 100000 gulden tot het leggen van een lort op Rouveen. Hierdoor werd het retranchement in een schans hersch ipen, die nog niet voltooid was, toen op IJS Mei 1672 Christoffer Bernard van Galen andermaal aan de Republiek der Vereenigde Nederlanden den oorlog verklaarde. Het fort te Rouveen werd dien ten gevolde van bezetting voorzien, welke het getal van 200 man niet te boven ging en derhalve te zwak was om eenigen belangrijken tegenstand te bieden. Op 22 Juni nam de Bisschop' Zwolle° bij capitulatie in en verscheen 23 Juni voor het fort te Rouveen niettegenstaande op den Landdag van 30 April 1672 dooi' Ridderschap en Steden besloten was om den weg naar Rouveen onbruikbaar te maken, door dit geheele oord te inundeeren en liet houtgewas tusschen de Route en Beentjesgraven 0111 te houwen. Ten gevolge van des vijands komst vluchtte de bezetting van de schans in allerijl naar Hasselt, waardoor de « 111 pen Staphorst en Rouveen, ofschoon reeds onder water gezet, door de Munsterschen werden ingenomen. De landlieden vluchtten in den laten avond buitenwaarts naar het weide- en hooiland, hunne vervoerbare have zooveel mogelijk medenemende. De vijandelijke ruiterij, tuk op buit, vervolgde de vluchtelingen, doch werden door deze zoo deerlijk onthaald dat velen van hen het leven er bij inschoten. Pag. 16 en 17.
Dat ook de provinciën Friesland en Stad en Lande zullen hebben, zonder eenige oppositie of tegenspraak, vrijen toegang, acces en reces tot en uit het voorschreven fort, en wanneer de defensie zulks zoude vereischen, de landen omtrent dit fort gelegen zullen mogen inundeeren, en speciaal de moeren 111 dien omtrek gelegen, onder water zetten en houden. Pag. 21.


17) Bij G. Dumbar in diens Analecta, met name in de Ocerijsselsche Chronyclee komt de volgende beschrijving voor van de komst der Franciscaner monniken, die te Giethoorn nog vóór 1288 een aanvang maakten met de turfbewerking:
„Franciscani cruce signati huc (naar Giethoorn) primum accessei'imt, et caespitum usum demonstrerunt. Erat tum temporis tanta fames, ut cadavera impurorum aniinalium consumerentur, matresque infantibus ad ubera mortuis vescerentur. Praecesserat atrox pestilentia, ut terra cultoribus fere vacua foret: sed insecuta tanta fertilitas, ut horrea distenderentur, hominesque diu fame jactati cibo disruinperentur. Multitudo hominum tantum accrevit, ut sylvae et paludosa loca extructis tuguriolis inhabitati coepta sint. Praefectus Yollenhoae erat tum temporis "VVolterus Snelle, cujus frater Canonicus Trajectinus erat; hic munificus in pauperes, sed uxor benignior; namque Franciscanis tum primum hic visis se ipsam secreto castigare ferebatur. Castellanus autem liomines in desertis laboriosos conspiciens (caespites enim ii primum ad focuni effoderunt, terramque arabant, cui interdum herba laeto proventu innascebatur) etiecit, ut terrae illius proprietatem acciperent. Giethornam vocabant pagum a solitudine". Pag. 248.
(De Franciscaners, met een kruisteeken voorzien, kwamen hier eerst heen en toonden het gebruik van de veenzoden. Er was destijds zulk een hongersnood, dat de lijken van onreine dieren genuttigd werden, en moeders zich voedden met kleine kinderen, die aan hare borsten gestorven waren. Een vreeselijke pestziekte ging er vooraf, zoo dat het lan I bijna zonder bebouwers was; maar er volgde zoo groote vruchtbaarheid op, dat de schuren geheel gevuld werden, en de menschen, door langdurigen honger geplaagd, vanwege de spijze barstten. De inenschenmassa wies zoodanig aan, dat bosschen en moerassige plaatsen begonnen bewoond te worden door oprichting van kleine hutten. Prefect van Vollenhove was destijds Wolterus Snelle, wiens broeder Utrechtsch kanunnik was ; liij was vrijgevig jegens de armen, maar zijn vrouw was vroomer, want toen z|j voor 'teerst de Franciscanen hier gezien had, zegt men, dat zij zich zelve ia het geheim kastijdde. Maar de Kastelijn, die werkzame menschen bemerkende in de woestenijen (want zij groeven het eerst de veenzoden uit voor den haard, en bebouwden het land, waarin menigmaal het gras met overvloedigen opbrengst groeide), heeft bewerkt, dat zij het bezit van dat land hebben verkregen. Zij noemden


Pag- *248 ) Gieth°rna vanweSe het eenzame der woestenijen.
G. H. v. Sexden — Leerrede, ter inwijding van het kerkgebouw cn ter vestiging van de Gereformeerde Gemeente aan de IJedernsvaart, met aanteekeningen, 1834.
„Zij schijnen tot aan het einde van de dertiende eeuw niet aangestoken geweest te zijn; maar toen kwamen er in de streken va.n Giethoorn, welke het gebruik van den onderaards,.hen schat olders kennen geleerd hebbende, dat hier invoerden ; aai' •>«* •' 11 S..M a rtini a n u ra, aangehaald door Durabar bij de O v e r !| s s e 1 s e h c Chronvcko onder het jaar -i in 8m,ans Analecta, Tom II pag. 248, waren het monniken van de orde van Franciscus. „De Franciscaners", zoo luiden de woorden „met een kruis geteekend zijn hier (te (jiethoorn) voor de eerste keer gekomen en hebben het gebruik der turven aangewezen." - Verder: „de Kastelein ziende de mensehen lustig arbeiden in woeste streken (want die hadden allereerst turven voor den haard uit de aarde gegraven, en de aarde geploegd met dat gevolg, dat daaruit weelderig vruchten opschoten) zocht het eigendom van dat land te verkrijgen.
ij noemden het (riethoorn om deszelfs eenzame ligging" Voor G lethoo r n zal men Onnen of Onna moeten lezen, ir i e t ti o o r n heeft, naar men wil, zijnen naain wegens de menigte der horens van wilde Geiten ontvangen, welke aldaar gevonden werden. — Volgens Bocopius, zie Kerkelijke Historie en Oudheden der zeven vereenigde Provinciën. VI D blz 567 waren deze vreemdelingen zulke, die van voren en van achteren op hunne kleederen kruisen droegen, ziehzelven met roeden en touwtjes, die vol knoopen waren, geeselden en hun werk er van maakten om Psalmen te zingen. Die zullen dan deze plaats, welke lang onbewoond en onbebouwd gelegen had .i eiecist in liet jaar 1312 bevolkt, met zeer grooten arbeid bebouwd en het branden van turf allereerst in zwang gebracht hebben. Deze kenmerken schijnen Bocopius de zoogenoemde Tceselaars of 1 lagellarn aan te wijzen, hoedanige sedert het midden der XIII eeuw in Italië opstonden en zich van daar a omrne \erspreidden; menschen, die in processies van honderden en duizenden bijna moedernaakt door de straten liepen en hunne lichamen onbarmhartig geeselden, ten einde op deze ijs barmhartigheid bij God te verwerven! — Doch, welke die vreemdelingen dan ook geweest, en of zij reeds vóór het bewind van Johannes Siricius, die 1288 Bisschop werd te U-iet hoorn zijn gekomen, gelijk de Schrijver van het


Ju» Martinianu m wil, dan of zij reeds in 1B12 kwamen opdagen, gelijk Bocopius stelt, daarin komen beide oude berichten overeen, dat deze vreemdelingen het gebruik van de veenen, in do streken van Giethoorn gelegen, het eerst leerden kennen. Bocopius vergist zich echter, wanneer hij gelooft, dat men hier het eerste berigt aantreft van het gebruik der hooge veenen tot turf. Anderen hebben die vergissing overgenomen, waaronder ook schijnt te zijn de Heer J. A. Baron Vos van Steenwjjk, die in zijn schoone verhandelingen over Yollenhove en deszelfs omstreken, Zwolle 1831, op blz. 28 schrijft: „wij vinden in dit berigt de eerste melding van het gebruik van turf tot brandstof. — Deze turf was niet anders dan de zoogenaamde lange turf, zijnde het gebruik van bagger- of sponturf van vèel latere dagteekening, en behoort eerst tot de vijftiende eeuw". (Aanteekeningcn pag. 72).
Giethoorn kan toch nooit in deszelfs omtrek hooge veenen gehad hebben, die vroeger afgeturfd zijn. Geen het minste spoor van eenen ondergrond, waarop die veenen eens rusteden, is aldaar voorhanden; integendeel is daar alles laag veen geweest, en dus moet de turf, zoo dan geen spon- of baggerturf, althans steekturf geweest zijn. Ook hadden inderdaad de bewoners van deze gewesten niet noodig nog in de dertiende of veertiende eeuw het graven van turf uit de hooge veenen van vreemden te leeren.
Uit vroegeren tijd vindt men aangeteekend, dat hier te lande turf uit de veenen gedolven is, b.v„ in den brief van den Abt Ludolphus te Oostbroek bij Utrecht van 1113, waarbij hij aan de Nonnen te Oostbroek een stuk veenland geeft, om er zooveel turf als zij noodig hadden, uit te delven. Ileeds de Romeinsche Natuurkundige Plinius, dieniet lang na de geboorte van Christus leefde, maakt gewag van het gebruik van veen tot brandstof. Hij zegt, Hist. Nat. XVI. I. van de bewoners der landen aan de Noordzee, „dat zij modder met de handen opraapten, dien meer aan den wind dan aan de zon droogden en zich hiervan zoowel tot het kooken van spijzen als ook tot verwarming van hunne door de koude verkleumde ligchamen bedienden." Dat de stof, die de Romeinen voor modder hielden, geene andere dan veenstof was, behoeft wel geen betoog. — Sporen van vroegere afturvingen, het zij aan de randen van hooge veenen, het zij in streken, waar nu geen veen meer is, zijn er, hoeveel de tijd dan ook heeft uitgewischt, nog genoeg voorhanden, die op het


aloude gebruik van turf' terugwijzen en zich in grijzen voortijd verliezen. Zoodanige bevinden zich ook nog in de provincie Overijssel b.v. te Niouwleusen, welks omtrek vroeger afgeturfd schijnt te zyn. Ook de grond aan de noordzijde van de heerlijkheid Eeze is in vroegeren tijd bezet geweest met hoogveen. Het terrein vertoont ondergronden, vanwaar oude vervallene, thans geheel drooge wijken loopen tot in de rivier de Lende in Vriesland.
Intusschen waren die turfgraverijen geenszins doelmatig. Zjj voorzagen in een oogenblikkeljjkc behoefte, maar lieten niet die gevolgen na, welke de latere verturving van hooge veenen gehad hebben. Daar het slechts 0111 turf te doen was, werden deze verveeningen allengskens in de schaduw gesteld door die van de lage moerassen, welke een brandstof van veel betere qualiteit opleverden en uit welke lage veenen men spoediger en gemakkelijker kanalen kon graven. De baggelarijen namen van de XIII eeuw aan zeer toe; men vond daarin een nieuwe bron van bestaan, te hooger te schatten, omdat de kostbare turf de bewoners dezer streken middelen opleverde, waardoor zij de schade, door het doorbreken van de zeedijken toen veroorzaakt, dekken en zelfs rijkdommen vergaderen konden. Weldra werden de baggelarijen zoo belangrijk geacht, dat men om de veenen, die door de gedurige overstroomingen van het zeewater brak worden, te beschermen, de zeedijken in de vijftiende eeuw verhoogde en verzwaarde, (zie Vos van Steen wjjk a.v. blz. 37, 38), en men een vaart van af de buurschap Muggenbeet of uit de Steenwijker Aa tot aan het punt, waar later B 1 o k z ij 1 is gesticht, aanlegde en aldaar een schutsluis bouwde, om den overvloed van turf over zee te kunnen vervoeren (aanteekeningen, pag. 73).
Die uitvoer van turf werd eindelijk zoo sterk gedreven, dat men voor gebrek aan deze brandstof in de provincie vreesde, geljjk blijkt uit de bepaling, gemaakt bij de overdracht van dit gewest aan Karei V in 1528, waarbij werd vastgesteld, „dat bij voorraad in drie naaste jaren van Paschen tot St. Lamberts dag geen turf uit den Overstigte (zoo werd Overijssel in onderscheiding van het Sticht Utrecht genoemd) „zoude mogen gebracht worden op verbeurte van schip en goed: of dat de Keizer aanstonds van ieder last, die uitgevoerd werd, ten zijnen behoeve zoude heffen eenen ouden schild; op dat het Land Overijssel van brande binnen den lando verzien blijve." Deze bepaling van den tijd des uitvoers


word bij een latere Resolutie van den 29 Oet. 1C58, vernieuwd den 25 April 1664, wat ruimer gesteld, zullende dezelve vrij zijn van den 22 Eebr. tot den 25 Sept. — Allengskens kwam het bestuur van dit gewest dan ook van d;e overdrevene vrees terug en sloeg zelfs tot een tegenovergesteld uiterste over, door eene poging te ondernemen, om den hier uitgevoerden turf van een drukkende transitobelasting te ontheffen, welke de Provincie Holland eerst op denzelven gelegd en naderhand verhoogd had; zie D^mhar, Tegenwoordige Staat van Overijssel 1 pag. 37.
Eerst in het begin der achttiende eeuw schijnt men ingezien te hebben welk nadeel het baggeren eigenaardig aan den lande teweegbragt. Dit is groot en bijna onberekenbaar. De baggelaar toch, een stuk lands willende verveenen, breekt van het zelve de bovenkorst, welke uit vruchtbare aarde bestaat en die zich boven het water verheft, tot op het onder water liggende veen af, en voert dien bovengrond weg; vervolgens trekt hij het veen door middel van moddernetten tot op het meer of min diep liggend zand, waar het op rust, uit het .vater op; bewerkt die stof, welke als een weeke, zwarte modder ter voorschijn komt. indien hij daaruit sponturf maken wil, in vierkante houten bakken en spreidt de veenspecie, ter dikte van ten naaste bij een voet, over het land. Nu zijpelt het water allengskens uit de aldus bewerkte specie, die, getrapt zijnde en vervolgens wat meer vastheid verkregen hebbende, in de gedaante, welke men aan den turf geven wil, gestoken wordt. Eindelijk neemt men den nog natten turf op, zet denzelven op rijen, verlegt hem en keert hem zoo lang om tot dat hij in hol gevleide piramidale stapels, welke men stuiken noemt, opgezet kan worden. Nadat men op deze wijs den spon of baggelaar geheel gedroogd heeft, wordt hij in groote stapels, vuren geheeten, gezet en weggevoerd.
Daar men in den dus bereiden turf het land zelf of eigenlijk den grond, waarop de vruchtbare bovenkorst rustede, wegvoert en van deze bovenkorst weinig te regt komt, zal, bij het jaarlijks voortgaan, het stuk wei-, hooi- of bouwland allengskens geheel verdwijnen en water in deszelfs plaats treden, zoodat of groote, golvende binnenmeeren of petten, poelen en rietbosschen de vroeger vruchtbare landouwen vervangen. Deze waterplassen, welke reeds duizenden morgens in het kwartier V ollenhove bedekten, blonken eindelijk de Staten van Overijssel in de oogen (aanteekeningen pag. 74). Zij zagen met ontsteltenis, dat de uitgestrektheid der landen,


welke men in waterplassen verandert, aan de verponding onttrokken worden, en zij besloten ten jare 1732, om tot zekerheid van verponding en leening van elke Q roede gemaakte turf eenen hal ven stuiver te heften. Deze sommen tot 25 gulden opgeloopen zijnde, zou daar voor een schuldbrief op de provincie, rentende 3 ten honderd, worden afgegeven. In 1769 d. 7 April bepaalden echter Ridderschap en Steden, dat bij het verkoopen en laten liggen der verturfde landen de interessen alleen aan hen zouden worden voldaan, die met behoorlijke quitantie aantoonden, dat de verponding betaald was van dat land, waarvan de halve stuivers waren gekomen. Deze betalingen hebben voortgeduurd tot aan het jaar 1805, toen de aloude provinciale verponding door eene algemeene grondbelasting werd vervangen, en het waarborgfonds met de bezittingen van bet gewest aan het algemeen Bestuur overging.
Ook de zekerheid der Dijken scheen bedreigd te worden door de baggerij, welke landen verzwolg, die met het onderhoud der zeeweringen belast waren. Ridderschap en Steden besloten dan eerst d. 20 April 1736, dat geene landen zouden mogen vergraven worden, tenzij er reële cautie voor de Dijken werd gesteld. Later, d. 16 Maart 1737, werd op elke □ roede turf een halve stuiver in plaats van die cautie gelegd.
Eene nieuwe bezorgdheid ontstond door de toenemende ontgrondingen. Men werd beducht voor wegen, vaarten en bijzondere eigendommen van particulieren, welke maar al te zeer waren blootgesteld aan den golfslag der waterplassen of aan verzakking. Ridderschap en Steden troffen zoo goed mogelijk maatregelen, om ook dit gevaar te keeren. Zij bevalen bij eene resolutie van d. 6 April 1769, dat tot instandhouding van de bedreigde Wanneperveensche en Giethoornsche wegen 1 roede kraggen zouden worden aangebragt en dat voortaan op een boete van tien Goudguldens l/i roede land onverturfd langs de wegen moest gelaten worden. — Het Departementaal Bestuur breidde deze bepalingen uit. Het beval d. 28 April 1806, dat men niet binnen de 40 roeden van de dijken en niet binnen de 10 roeden van de wegen zou mogen veenen; dat geene rietkraggen, pellen en ribberij tusschen die wegen en groote waterplassen op eenen afstand van 50 roeden mogten gesneden worden, den eersten keer op boete van vijftien, den tweeden keer van twintig guldens en den derden keer op arbitraire straf.
Eindelijk zijn meer strenge beperkingen van de lage verveeningen in Overijssel ingevoerd bij Z. Maj. besluit van


d. 29 Juni 1828 No. 144. Deze zijn echter op het rapport en voorstel eener bijzondere commissie, om een nader onderzoek te dezer zake op de plaatsen zelve te doen, aanmerkelijk verzacht. Deze verzachtende bepalingen behelst Z, M. besluit d. 17 Mei 1831 No. 17. Intusschen zijn deze bepalingen slechts voor den tijd van 5 jaren vastgesteld, na verloop van welke zij herzien zullen worden. (Aanteekeningen pag. 75).
18) Mh. J. Pan — Kleine opstellen over de i)eschiedenh, oudheden en het bijgeloof in Drenthe:
„Nu was Picardt in de gelegenheid, om de betrekking met zijne geboorteplaats en den Graaf' Ernst \\ ilhelm te vernieuwen. Het gelukte hem dezen tot zijne plannen van landontginning over te halen. Op diens bevel werd in 1663 in een gedeelte van een zeer woesten grond, de Tvvisk genaamd, in het Noordoosten van zijn gebied gelegen, nabij Veldhuizen, een volkplanting of boerschap aangelegd, onder opzigt van Picardt en zijn zoon. De onderneming slaagde uitmuntend, en de volkplanting werd eerst Ernstdorp, later de oude Picardij genaamd, tot onderscheiding van een tweede ontginning, die Nieuw Picardij heette". Pag. 31.
In een belangrijke bjjdrage van den Heer Lestorgeon in den Dr. Y. Alm. v. 1846 ziet men, hoe Picardt zich over zijne ontginning in Bentheim en de goede uitkomsten daarvan verblijdt. „Wat is doch Picardije geweest", schrijft hij aan den Heer Struijck, „eer ick mijn handt daeran geslagen hebbe? 't Wierde gehouden voor vervloeckt landt. Niemaudt wilde aldaer watt te geef hebben. Isz 1111 niet Picardije de peerl van alle landen in de Graeffschap Bentheni?" Pag. 51.
19) Idem. Pag. 62.
Hierover vindt men eene merkwaardige plaats in een geschrift van Picardt tot aanprijzing van zijn stelsel van landontginning, medegedeeld door den Heer Lestorgeon in den Drentschen Y. Alm. v. 1846 bl. 25: „Die scheydinge der marcken en de verbeteringe der woeste landen magh nogh watt gediffereert werden, maer Godt geve, datter sulcke onverwachte incidenten niet voorvallen, dat ons die noot dringe, om dit werck bij deihandt te nemen, des te meer, vermits datter een oude hierlandzse profetie wandelt op die tonge der ouden, «latt die tijdt nogh komen sal, datt alle wilde en woeste gronden van alle dese landen in vruchtbaar landt sullen verandert sijn. Dat die Hollanders maer enige kruymeltjes off korstjes hadden


van de overvloedt onser woeste landen en die wij niet estimeren, hoe souden sij haeré vingeren leeken ! wat paradijsen souden sij maken van wildernissen enz."
20) Men zie hierover Sloet's Tijdschrift enz. Pag. 315 en B16.
21) Jiir. L. F. Teixeira de Mattos — de Dedemsvaart— pag. 11, noot:
„Mr. Willem Jan Baron van Dedem tot den Berg, geboren op den Huize „den Berg" te Dalfsen den 18 Maart 1776, was de zoon van Coenraad Willem Baron van Dedem tot den Berg en Rollecate, Landdrost van Yoilenhove, en van Jonkvrouvve Susanna Leonora Baronesse de Vos van Steenwijk. Hij genoot vroegtijdig een practische opleiding en studeerde te Leiden en te Groningen, alwaar hij in het openbaar promoveerde, hetgeen in die dagen bij adellijke jongelui eene zeldzaamheid was. Hij huwde den 12 December 1802 te Zwolle met Judith van Marle, geboren te Zwolle den 18 September 1782, dochter van Mr. Gerrit Willem van Marle en van Catharina Wicherliuk, overleden op de Rollecate den 27 Maart 1840. Hij was Raadsheer in het Hof van Deventer, President van het Tribunaal te Zwolle, Directeur der belastingen in Overijssel, Lid van de Staten en President van de Ridderschap van Overijssel Hjj overleed op de Rollecate den 21 November 1851."
22) Dezelfde, pag. 6 :
„Het is van belang hier op te merken, dat èn van Senden èn de schrjjver in Sloet's tijdschrift dwalen, waar zij het doen voorkomen alsof de eerste ernstige pogingen, om de moerassen te vervenen, dagteekenen van het einde dor 18de eeuw. Het bewijs toch is te leveren, dat reeds in de eerste helft der 17de eeuw eene soort turfvaart is gegraven, on> de turf uit de veenen ongeveer ten westen van het tegenwoordige OudA vereest naar Hasselt te vervoeren."
En op pag. 9: „Intussehen schijnt de Beentjesgraven als turfvaart niet lang dienst te hebben gedaan, althans uit een overeenkomst van 18 of 19 September 1710, op het Rijksarchief te Zwolle aanwezig, blijkt, dat men wenschte „dat die van Rozengaarden mogten geconstringeerd worden, de Grifte van 't Pannenhuis (de Lichtmis) tot aan Stroukoler/ijl tweernael des jaars op te ruijmen en te snijden, want zij daar haar water moeten lossen." Waaruit volgt, dat dit gedeelte


van de Beentjesgraven toen reeds als waterleiding werd beschouwd, door de participanten niet meer werd onderhonden en dus hoogstwaarschijnlijk niet meer voor de scheepvaart gebruikt werd. I)e hoofdwaterlossing bleef vervolgens de Streukelerzijl en zelfs schijnt het benedengedeelte van de Grafte, vanaf het punt waar vroeger de „Kleine Lichtmis" en het door Hasselt gebouwde verlaat moeten hebben gestaan, tot aan de stad Hasselt, langzamerhand te zijn dichtgegroeid en in den veenbodem te zijn toegezakt, want in een rapport van den ingenieur Krayenhoft' aan Ridderschap en Steden van het jaar 1775 over den toestand van den Staphorsterpolder (in het Rijksarchief aanwezig) waarin de bestaande waterleidingen, ook al zijn zij geheel dichtgegroeid, worden opgenoemd en beschreven, wordt wel de waterleiding genoemd van den Hulst langs de Lichtmis naar Streukelerzijl loopende, doch van het benedengedeelte van de Beentjesgraven naar Hasselt loopende, zooels da' op de kaart van 1666 en verschillende andere oude kaarten voorkomt, wordt niets gemeld. Het schijnt dus dat toen dit gedeelte der Grafte alle beteekenis voor de afwatering had verloren, en, evenals nog heden ten «lage, slechts op het terrein is te herkennen uit eenige achtereenvolgende brokstukken van slooten en greppels (de Weede) die den ouderen loo^> doen vermoeden."
23) Deze en andere bizonderheden zijn meerendeels overgenomen uit het prachtig werk van Jhk. L. F. Teixeira i»e Mattos — de Dedemsvaart. —
24) G H. van Sexden — Leerrede enz. met aanteekeningen ■— pag. 58 en 59: „De vaart dan reeds in 1811 tot zoo ver gebracht zijnde, had zij het punt bereikt, vanwaar de Katinger en Oosterhuizer veenen beginnen. — Voor het oog van hem, die zich toen aldaar plaatste, breidden zich de veenen uit als een oneff'ene oppervlakte, welker regterzijde aan den Hesseweg paalde, welker linkerzijde aan de heidevelden van Drenthe grensde, terwijl hij in het verschiet de torens van Heem se, Hardenberg en Koevorden zag opblaauwen. Woest lag deze geheele onafzienbare oppervlakte, bedekt met de schrale heideplant, en in de laagte met water, hetwelk, nergens eenen uitweg vindende, daar meerstallen vormde. Geen weg of voetpad had ooit over deze veenen geleid; slechts de stoutmoedige jager, die het wild in deze schuilhoeken opzocht, en de herder die zijne schapen de


enkele sobere grashalmpjes deed zoeken, welke tusschen do heide groeiden, hadden dezen bodem betreden. Hier en daar werd nu en dan een enkel plekje geboekweit."
25) In Sloet's — Tijdschrift — pag. 353.
26) ]ii meergemeld Tijdschrift van Mr. Sloet tot Oldhuis komt op pag. 345 een aanhaling voor uit J. A. van Roijen's — Het voortbrengend vermogen van Overijssel — van den volgenden inhoud: „AVilt gij U een flauw denkbeeld vormen van het voortbrengend vermogen van Overijssel, b v. in de veenen aan gene zijde van Hardenberg ? — Een turf of klem gestoken over de oppervlakte van een bunder gronds, geeft 15 dagwerken turf. Het veen zit daar zeer diep, en men mag veilig door elkander aannemen als te bevatten 13 klem of turven diepte, zoodat de bunder kan opleveren 13 X 15 of 195 dagwerken. Wanneer men nu het dagwerk op de plaats, zooals het door den schipper wordt geladen, schat op f 30, dan geeft dat per bunder f 5850. Dit vermenigvuldigd met 20000 (n.1. het aantal bunders veen) maakt het enorme kapitaal van 117 millioen gulden. Hierbij bepalen wij ons niet; wanneer men de waarde van den ondergrond, waarvan de tuif afgestoken is, zeer matig op f 150 stelt, bedraagt dit van 20000 bunder nog eens weder 3 millioen, zoodat deze veenen, die thans niets, zegge: niets opleveren, een voortbrengend vermogen van honderd en twintig millioenen guldens bezitten."
(Wat zou volgens deze berekening de Dedemsvaart reeds opgebracht hebben!)
27) Tot deze familieën, die bijna van den aanvang af alhier gewoond hebben en nog wonen, behooren, behalve die van Baron van Dedem zeiven, hoofdzakelijke de volgende: Berends, Damman, D o r g e 1 o , Geerde», van der Graaf, van Hae ringen, II o r s t r a, ten Ivate, Minke, Plomp, Scholten, Steenbergen, van der Vecht en Yisscher.
(Schipper Jan Yisscher voer in het jaar 1810 met de eerste lading turf de Dedemsvaart af — Teixeira de Mattos — pag. 28).
28) Van Senden telde hier ten jare 1834 (volgei s zijn leerrede, pag. 70) 468 huizen, waarvan er 394 binnen dc


bepaalde limit van het kerkelijk ressort stonden; doch 37 op de Sponturfswijk en 37 op Slagharen-huizen.
Men telde toen 3 Smederijen, evenveel Scheepstimmerwerven, 4 Grutterijen, 12 Bakkerijen met winkels en 12 afzonderlijke winkels. Elf van deze winkeliers hebben ook tapperij en 20 zijn alleen tappers. (Saam 31 tappers; stellig wel genoeg!)
28*) O. a. zijn tot ver in het buitenland bekend en beroemd de kweekorijen „Moerheim" van den Heer B. Ruijs, en „ lottenham", directeur de Heer A. M. C. v. d. Eist.
29) Het aantal scholen bedraagt thans: vijf openbare scholen voor Lager Onderwijs en een voor Meer Uitgebreid Lagei Onderwijs (Fransche school), benevens de inrichting voor Christel ij k-Nationaal Schoolonderwijs en die voor Gereformeerd Schoolonderwijs, welke laatste thans ook het leerplan volgt voor Meer Uitgebreid L;iger Onderwijs.
29*) Bedoeld zijn do Courant- en Handelsdrukkerij van de firma G. J. Gelderman en de Handelsdrukkerij van den Heei J. Meesters Jr.
30) Behalve eeuige kleine werven voor houten schuiten zijn hier drie scheepstimmerwerven voor den bouw van ijzeren schepen, n.1. van den Heer J. Mol, van den Heer J. G. Peters en van den Heer B. A. M i 11 e n d o r f f.
31) Hiertoe behooren de stoom-houtzagerij van de firma Balk erna; een motor- en een stoom-korenmolen van de firma G. H. V a r w ij k en Zoon, benevens nog vijf andere
korenmolens.
32) Bekend zijn de volgende: de Coöperatieve Scoomzuivelfabriek „Op hoop van zegen", de Eerste Dedemsvaai tschc fabriek van gebreide fantasie-goederen, de Turfstrooiseltabrieken van de Heeren Gebr. Minke en van den lieer B. LS eY4i li d s B z., de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek bij de Balkbrug, de Aardappelmeel-, siroop- en dextrine-fabriek „ e Baanbreker" te Lutten, de Kalkbranderijen van den lieer u. T r i p en van de Heeren Breukel en Scholten.
33) Reeds in 1812 stelde Baron van üedem voor aan B. v. d. Graaf, eveneens uit Dalfsen afkomstig, dat hjj debeuit-


vaart ter hand nemen zou van Dedemsvaart op Zwolle. Zoo werd I). \. d. Graaf de eerste beurtschipper. Spoedig volgde van hier naar Hasselt de jaclitschuit van Drupsteen, de vaart op Zwolle door (Teikema en Kruithof, en op Meppel door Uiterwijk, Joh. v. d. Graaf en A. Kreuzen Yooral werd de beui tvaart voortgezet door AY. v. d. Graaf, zoon van den eersten ondernemer, daarna door de kleinzonen: H. v. d. Graaf en B. v. d. Graaf, terwijl thans de beurtvaart zoo goed als geheel in handen is van de achterkleinzonen n 1. van M. v. d. Graaf (Coevorden—Dedemsvaart—Zwolle— Deventei), "\\ . v. d. Graaf H z. (Coevorden—Dedemsvaart— Meppel), W. v. d. G ra a f B z. (Lutten—Meppel) en D. en A. J. v. d. Graaf (de Krim—Dedemsvaart—Zwolle— Coevorden).
34) jiir. L. 1'. Ieixeika de Mattos — de Dedemsvaart pag. 19U v. v.: „A an het stichten van eene stoomtramlijn langs de zoozeer in bloei toenemende Dedemsvaart was het eerst ernstig sprake in 1880. In October van dat jaar wendden zich do Heeren J. Bosch Bruist, Burgemeester van Nieuwleusen, en B. Berends Az., grondeigenaar te Dedemsvaart, tot de Staten van Overijssel met verzoek om subsidie en vrij gebiuik van provincialen grond voor het aanleggen van eene stoomtramlijn van het station „ Pedemsvaart" van de Staatsspoorlijn Zwolle —Meppel naar het marktplein te Dedemsvaart, terwijl zij in November d. a. v. te kennen gaven, de lijn te willen verlengen tot de oostelijke grens van de gemeente Avereest.
Eenige maanden later, in Maart 1881, wendden zich de Heeren II. Boers te Utrecht en E. Lebaigue te Brussel met een soortgelijk, doch verder strekkend verzoek tot de Staten. Deze heeien hadden het voornemen opgevat een net van stoomtiamlijnen in het leven te roepen, hoofdzakelijk gaande van Zwolle over D a 1 f s e n , Om m e n , H a r d e n berg, Gramsbergen naar Coevorden en van station Dedemsva a r t naar Hardenberg of G r a m sb e ï gen langs de Dedemsvaart. Yan deze plannen kwam echter niets, en de zaak bleef rusten tot 1884.
In September van dat jaar richtte de Heer J. D. Ruys Iheod.zoon te Avereest eene missive aan de Provinciale
Staten Deze brief was de kiem van de thans zoo
welvarende en bloeiende Dedemsvaartsche stoomtram. Bij besluit der Staten van 8 November 1884, no. 7, werd aan


den adressant voor den aanleg van de door hem ontworpen stoomtram, ondersteuning van vege de provincie toegezegd o.a. onder voorwaarde dat de adressant, om aanspraak op die ondersteuning te kunnen maken, voor 1 Jan. 1886 het bewijs moest leveren, dat de tot standkoming der onderneming verzekerd was. Na ontvangst van die gunstige beschikking vereenigde de Heer Ruys zich met de Hoeren Jhr. Mr. G. J. Junius van Hemert, lid der Gedeputeerde Staten te Averees t, Mr. W. J. Baron van Dedem, grondeigenaar te Nieuwleusen en C. Piek, lid der Provinciale Staten te AmbtHar den berg, tot eene voorloopige Commissie, ten einde de tot standkoming der onderneming voor te bereiden; tot die Commissie trad later nog toe de Heer G. de Meijier, notaris te H e e m s e. De pogingen der Commissie leidden tot een avant-projet van de Heeren Jhr. Repelaer van Driel, sectieIngenieur bij de Staatsspoorwegen te N ij m e g e n , en A. Plomp, civiel-Ingenieur, later Directeur der Maatschappij. A an de hand van dien laat sten technicus verscheen later het definitieve plan voor eene stoomtramlijn, loo pende van het Staatsspoorwegstation „Dedemsvaart" langs het kanaal de Dedemsvaart tot het logement „het Jachthuis' en verder den grintweg volgende tot Heem se in de gemeente Ambt-Ha rdenberg. De kosten van aanleg, met inbegrip van het materieel, werden daarbij
begroot op f 300,000 
In het voorjaar 1886 werd met den aanleg een aanvang gemaakt; het werk werd met zooveel kracht voortgezet, dat het gedeelte van den weg van het station Dedemsvaart tot aan het station Ave r eest op 12 October, en het overige gedeelte tot aan H e e m s e op 23 December van hetzelfde jaar voor het verkeer werd opengesteld. De lengte
van den weg bedroeg toen ruim 30 K.M 
Reeds spoedig was men dan ook bedacht op uitbreiding der ljjnen. In de aandeelhouders-vergadering van den 15den Mei 1801 werd door het Bestuur het plan ontwikkeld eener verlenging der tramlijn tot Zwolle, voor een goed deel ten gerieve van het marktverkeer; in de vergadering van „4 - ei 1892 werd daartoe het definitief besluit genomen. Een subsidie, berekend naar denzelfden maatstaf als dat voor de hoofdlijn, werd door de Staten van Overijssel beschikbaar gesteld. Door verschillende omstandigheden werd de aanleg eenigszins vertraagd, zoodat het 30 September 1895 werd eer


de bijna 13 K.M. lange lijn feestelijk kon worden ingewijd. Op 1 October d a.v. volgde openstelling voor het publiek. Fn verband met deze lijn naar Zwolle werd in 1896 met het Bestuur der Zwolsche Tramwegmaatschappij eene overeenkomst gesloten betreffende het rijden van paardenIrammen van en naar het station der stoomtram op de Vlasakkers 
In 1897, eindelijk, kon met kracht aan de baan gewerkt worden, zoodat de lijn Jachthuis-Coevor den op 4 October van dat jaar voor het publiek werd opengesteld, nadat zij op 20 September te voren feestelijk was ingewijd...
Op 15 Juni 1899 werd het gedeelte Coevorden -Amsterdamsche V e 1 d en op 22 Augustus d.a.v. de geheele lijn tot Kieuw-Amsterdam voor het publiek geopend.
(Na de uitgave van dit boek zijn in de laatste jaren nog voltooid de lijnen: Slagharen-Hoogeveen in 1905, Nieuw-Amsterdam-Ter A p e 1 in 1907 en Balkbrug-Meppel in 1908.)
35) .1 oha n Piccardt — Chronycxken van Cocorden — pag. 287, 288:
„Anno 730 naer de geboorte Christi, heeft Marcellinus, voor en aleer S. Wilbordus Bisschop tot Utrecht wierdt, tot Covorden het Evangelium of de leere van den Eenigen waerachtigen Godt, en Bijnes Soons Jesu Christi, gepredickt. Te deser tjjdt waeren alle Covorders noch godtloose Heydens, en dienden den Duyvel, en deden sijnc wercken. S. Marcellinus heeft alle sijne vlijdt aengewent, om de Af-goderije uyt te roeyen, en de kennisse des waeren Godts te doen triumpheeren. Desen S. Marcellinus sijn gevolght de twee Ewaldi, beyde Engelsman, maer van hierlandse ouders in Engelant geboren, welcke beyde gekomen sijn tot Covorden, en hebben aldaer Jesum Christum gepredickt, en de lleydensche Superstitiën uytgeroeyt. Den eenen is geweest een blanck man, maer den anderen swart; daerom hebben dese Ingeseetenen den eenen genoemt den Witten Ewoudt en den anderen den Swarten Ewoudt. Dese. gepasseert sijnde door Covorden en gekomen in 't L aer, sijn aldaer alsoo niet bejegent als tot Covorden, maer van de Ingesetenen aengetast, mishandelt, doodtgeslagen, en wegen de bestraffinge harer Heydensclier Superstitiën jannnerlick gemartel iseert."
II. J. Roijaakds ■— Geschiedenis der invoering en vestiging van het Christendom in Nederland — pag. 201 :
„Marcellinus zelf, ol Marchelmus, werd, als reisgezel van


Gregorius hier gekomen, eerst leerling van Willebrord, terwijl de beide Ewalden, die, naar de verschillende kleur van hun haar, de witte en zwarte genoemd werden, het voorbeeld van Willebrord volgden, om het Evangelie te gaan prediken aan do Heidenen, maar zich vooral tot de O u d Saksen of Westphalers schijnen begeven te hebben en het zeer onzeker is, in hoever zij in de aangrenzende streken van Drenthe en elders arbeidden.'
En op pag. 292: „Gelijktijdig met Lebuïnus werkte liier ook Marcellinus of Marchelmus. — In Engeland geboren, werd hij vervolgens te Utrecht door Willebrord opgevoed. Ter zijner verdere oefening naar Rome gereisd, geraakte hij aldaar in kennis met Gregorius, den medgezel van Bonifacius, op deszelfs derde reis naar R o m e. Deze nam hem met zicli naar Utrecht, en deed hem als leerling der l trechtsche Stiftschool zijne rijpere bestemming te gemoet gaan.
Als Priester gewijd, werd hij met Lebuïnus naar Overijssel
afgezonden. Daar was hij ijverig bezig, en vooral wordt er gemeld, dat vijf plaatsen, wier namen niet genoemd worden, door hem van het Heidendom bekeerd, aan zijn onmiddellijk opzicht werden aanbevolen, Twente was vooral het tooneel van Zendelingschap, en daarin nog bezig, stierf hij te O ld enzaal en werd te Deventer begraven."
36) Ledebuhr — Land und Volk der Bructerer wijst de grens tusschen de bisdommen Utrecht en Munster op deze manier aan, dat aan den kant van Munster nog behooren de plaatsen: Silvolde, Zelhem, Hengelo, Geesteren, Neede, Eibergen met de filiaal Recken, Yreden, Alstede, Epe, Gronau, Gildehaus of Neuenkirchen, Brandlecht en Nordhorn. Maar bij het bisdom Utrecht behooren: Oulst, Burg, Dotekom, Doesburg, Yorden, Lochem, Goor, Diepenlieim, Haaksbergen, Enschedé, Losser, Lage, Neuhaus en Feldhausen. (Derhalve behoorde een klein gedeelte van Gelderland's achterhoek tot Munster, terwijl eene kleine strook van het Graafschap Bentheim daarentegen onder Utrecht gerekend werd).
TT. J. Roijaards — Geschiedenis van het gevestigde C hrtsUnd'om en de Christel ijle kerk in Nederland, gedurende de middeleeuwen — zegt hiervan op pag. 57 en vervolgens: „Was tot dus ver het Utrechtsche bisdom overal door rivieren van de omliggende diocesen gescheiden, dit is minder het geval, waar wij aan de oostelijke grensscheiding van ons bisdom hooger opklimmen. Hier kunnen wij dan ook minder juist de


grenzen aanwijzen, die het in Gelderland. Overijssel en Drenthe van de Munstersche diocese scheidden. De oorzaak van den meer twijfelachtigen toestand is vooral tweeledig. Zij ligt zoowel in den ouden loop van den IJssel, als in de onzekere landpalen der Friezen en Saksen boven den IJssel. Hier toch stuiten wij soms op minder bewoonde streken, die vooral in de eerste eeuwen onzer beschouwing woest en ledig lagen of moerassige veenen aanboden. Aldaar waren de grenzen dus minder vast geregeld, alzoo zij zich telkens alleen uitstrekten tot die gedeelten, waar steden of dorpen ontstonden, en de tussehen inliggende moerassige stroken niet bepaald aan een of ander Bisdom waren toegewezen. Men oefende toch geestelijke zorg uit over menschen; niet over landstreken en moerassen. A anhier, dat later veelal twisten ontstaan zijn tusschen de Bisschoppen van Munster en Utrecht over de juiste afbakening der grenzen van hun geestelijk gebied."
En op pag. 60 : „Deze historische gang der bekeering van deze landen doet ons den omvang der diocese van Utrecht tegenover die van Munster kennen. Daartoe behoorde alles, wat aan den regteroever van den IJssel gelegen was, en daarenboven eenige gedeslten aan den linkeroever, zoodat alleen de oostelijke streken van het graafschap Zutphen onder Munster, de zuidelijke deelen onder Utrecht behoorden.
Daarentegen waren Overijssel en Drenthe, waaronder ook Twente en Salland tot Oldenzaal en Koevorden toe, Utrechtsch. Want ofschoon Salland na den strijd der Friezen tegen Wittekind en de Saksen, onder de Saksen gebleven is, totdat Ludger dezen bekeerde, schijnt het echter kerkelijk niet onder Munster behoord te hebben. Wel werden de Sallanders later nog Saksen geheeten, maar welligt'alleen omdat deze nog onder hen waren blijven wonen. Zij stonden onder de "-oostelijke jurisdictie van Utrecht."
Yragen wij nu nog, aangezien het bisdom Utrecht in een tiental aartsdiakenschappen verdeeld was, tot welk aartsdiakenschap ons Salland behoorde, d;*i geeft Rovaards in bovengenoemd werk op pag. 91 vrij duidelijk het antwoord: „De geheele IJsselstreek ressorteerde onder het aartsdiakenschap van Deventer, met 48 parochiën, waarin de steden Deventer, Kampen, Deutekom, Doesburg, Zwol, Zutphen en voorts tot aan Oldenzaal toe gelegen waren."
37) Betreffende de Reformatie op sommige plaatsen van Salland vindt men bij Dr. J. Reitsma en Dr. S. D. van


vben* — Acta der Provinciale en Particuliere Synoden — dl. V., het volgende:
a. dat blijkens Acta der Synoden van Deventer in 1598 „onder den classe van Swoll sullen sorteren: Swolle, Hasselt, Wijhe, ter Heijne, Raelte, Hellendorn, Ommen ende den Ham, Dalffzen, Hardenbergh, Heeinss, Staphorst, Rouveene, Ihorst
en Gramsberglien."
b. dat geen der plaatsen aan den rand der veenen vroeg gereformeerd en van dienaren des Woords voorzien waren. Zoo vinden we ten jare 1600 nog maar de gemeente Staphorst alleen in behoorlijken staat met haren dienaar Antonius Fabritius, die afgevaardigd werd ter Synode te Steenwijk.
c. dat steden als Zwolle en Kampen en Hasselt al vóór 1580 predikanten hadden, en in 1586 reeds genoemd wordt „Thomas Rothuijs dienaer des hevangelii tot Hasselt.'-
d. dat in i 604 vermeld wordt „hoe de sake Henrici Petraei tho Ommen ist in synodo rijplick erwogen, end darom persisteert synodus alsnoch bij de resolutie, im lestleden synodo tho Campen genohmen, houdende hem van sijnen dienste v#r gedeportiert."
e. dat in 1615 in den Ham wel een predikant n.1. Hieronvmus Herolt staat, maar nog al twistziek uitviel, waarom hij moest betuigen voor eene commissie, dat zijn verkeerdheden hém „van herten leet sijn, mits belovende dat hij sich van golijke lasteringen van nu voortaen ook tegens de gemelte personen ende de hare sal onthouden.
f. dat Gramsbergen in 1609 als predikant heeft Jodocus Boulow, aangaande wien moest worden „geresolvirt datt dieselvige sall van den Classe van Swolle met den eisten verschreven worden ende hem andienen, datt hij hem sall moeten regulirn nha die kerkelicke ordonnantie dieser Nederlanden ende hem tho onderwerpen diesem classi."
q. dat in 1611 Johannes Edelinck, predikant te Hardenberg, over zijn „sober onderliolt" klaagt. „Ende oerdeelt het synodus, dat het bequaemste middel is hem te helpen, so die kercke van Heems bij die kercke van den Herdenberch ge-
combineert werde." . .
li. dat aangaande Heemse in 1611 „seecker ende gewis is, dat een vermeende pastoer tot Ifeems sijn huisvrouwe doersteecken hebbende, sich in dese provintie ingedrongen lieefft, heefft het synodus besloeten, dat men bi den E. E. Ileeren Gecommitteerden aenholde, dat hij niet alleen geremovieit, maer nae eisch van delict gestraffc werde.


i. dat in zake Rouveen „Albortus Lanchorst, paep (destijds heel gewone niam voor pastoor) tot Rouveen, sal met den paep tot IJhorst ter eerster bijeencoomste verschreven werden van den classe, daeronder sij resorteren, om met denselven te handelen na behooren."
j. dat aangaande Avereest en IJhorst in het jaar 1604 nog verklaard wordt dat „Martinus, olde pastor ter Ihorst, wort verclaert onduchtich totten kerckendienste overmits sijn onwetenheit in religionssaeken, gelijck de broederen des classis van Swolle verclaeren, welckerem judicio de synodus vollenkomen geloove (alst beboert) toestelt. Insgelijcks de pape tho Overeest. Und sal om andere mehr redenen angeholden worden, dat se daetlick geremoviert worden."
k. dat in 1618 advies verzocht wordt „over het beropen van 1). Joh. Yockingius te Ruveen eude Gualtheri Zello tot Overeest."
1. dat nog op de Synode van Kampen in 1620 besloten werd „belanggende de weeringge der tovenaers, waerseggers etc, die haer in het karspel van Swolle te Dalfsen, Ommen, Overijst ende elders haer laten vinden, dat de deputaten synodi sulx aen den aghtbaren magistraet van Swolle, de weled. heeren drosten van Zallant, Haeksbergen eet. sullen verzoeken."
(Uit deze mededeelingen blijkt wel, dat, ofschoon de gereformeerde leer tot alle plaatsen van Salland doorgedrongen was, nochtans het gereformeerde leven in den aanvang der zeventiende eeuw nog zeer veel te wenschen overliet).
37*) Ziehier de Acte van Afscheiding van het jaar 1836:
Aan het Bestuur van het Hervormd Kerkgenootschap te Dedemsvaart.
De ondergeteekenden geven aan Ulieden vrijwillig en duidelijk te kennen dat zij volgens art. 32 der Christ. Geref. Gel. Belijdenis verwerpen alle menschelijke vonden en alle wetten, ingevoerd om God te dienen en door dezelve de conscentien te binden en te dwingen, in wat manier het ook moge zijn, en daarom ook uw bestuur, vonden en wetten, sedert 1816 buiten toestemming der Gereformeerde kerk ingevoerd, dat zij zich volgens art. 28 en 29 van voorn. Gel. Belijdenis van uw kerkgenootschap afscheiden, en zich vereenigen met die Gemeente, welke volgens hare uitdrukkelijke verklaring


(blijkens (le handelingen der Synode, door derzelver opzieners gehouden den 2den Maart 18'56 en volgende dagen) in leer, tucht en dienst vasthoudt aan de Formulieren van eenigheid der Christelijke Gereformeerde kerk iu Nederland, de Geloofsbelijdenis, Catechismus en Leerregels der Synode gehouden te Dordrecht in 1618 en 1619 wenschende met die Gemeente den hals te buigen onder het juk Jesu Christi, het eenige hoofd zijner uitverkorene Gemeente.
w.g. Jan Schonewille. Egberdina Spiekenbelt.
Jantje Harms. Hendrik Prins.
Jan Wolier Giethoorn Jan Harmens Otter.
Jantien Alberts Kluikje. Jan Krol.
Jan Roelofs Smit. Hendrik Krol.
Aaltje Roelofs. Harm Jonker.
Saapkoe Lubbers Krol. Hendrik Jan Prins.
Annigje Arents Salomon. Hein van Haeringen.
AViechertje Geerts Oelen. Klaas Last.
Hendrik ton Kate.
38) Betreffende de onderscheidene kerken, benevens de Synagoge der Joden, kunnen we nog het volgende mededeelen:
Vanwege de groote menigte volks, die hier van den aanvang nf arbeidde en meerendeels tot de li. K. Kerk behoorde, werd reeds in 1818 tot den bouw eener kerk besloten, opdat zoo veel menschen niet meer genoodzaakt zouden zijn op groote afstanden hunne samenkomsten te zoeken. De kerk, blijkbaar reeds in 1819 voltooid, moest wegens toeneming der bevolking in 1831 worden uitgebouwd en is in het jaar 1875 door een nieuwe vervangen. De eerste R. K. Geestelijke aan de Dedemsvaart was B. L. N i e u w e n t a p. I it de gemeente zelve zijn tot de priesterlijke bediening opgeleid: Joannes Hermanus Geerdes, die, laatstelijk pastoor te Blaricum, aldaar gestorven is 4 Dec. 1894, en Joannes Beril a rd us Antonius M i n k e , die als Rector van het St. Elisabeth's gasthuis te Arnhem aldaar 5 Sept. 1902 overleed.
Nog worden opgeleid: tot priester in de orde der paters Carmelieten Vitus Elferink, thans doctorandus in de Nederlandsche lettoren te Leiden. \ oorts is J oannes Schol ten theologiae Candidatus op het Seminarie Riksenburg bij Driebergen; terwijl J o h a n M i n k e op het Klein Seminarie te Culemborg de studiën volgt, en Angelinus R ij k e r s zich te Bergen op Zoom voorbereidt voor het Missieleven in de vreemde landen.


De gemeente der Nederland se li Hervormden werd hier gesticht eii haar kerkgebouw voltooid ten jare 1834. In hetzelfde jaar trad A. H i s s i n k als haar eerste predikant op. De eerste kerkeraad bestond uit de Ouderlingen: Willem H o r 81 r a , Bonne Berends, Bern. Plomp en Willem Posthoorn, en de Diakenen: Jan Frons van Giessel, Roelof Steenbergen, Jan Keen P a d d i n g en Ja n T akke n (Faasen ?). Natuurlijk was hier vóór 1834 ook onder de Hervormden wel gearbeid. Met name Jan ter T a a r t was hier lang als oefenaar werkzaam.
Uit de leden der gemeente, hier geboren of opgevoed, zijn tot Dienaren des Woords opgeleid: Berend ten Ka te, predikant te Rotterdam; Hendrik ten Kate, predikant te Sliedrecht; Libertus A. R u ij s, Emerituspredikant ; Willem Hamilton of Silverton Hill, predikant te Sybrandeburen, Me ine Hareman, predikant te Wijnjeterp-Duurswoude, benevens twee zonen van den Heer F. Stegeman, godsdienstonderwijzer alhier, n.1.: J. Stegeman, predikant te Nieuw-Amsterdam, en H. Stegeman, predikant te Wagenborgen, terwijl nog als zonen van vroegere predikanten kunnen genoemd worden de WelEerw. Heeren: A. L. H i s s i n k , A. W a r t e n a , G. Koops, T U n g e r en K. v. d. W a a.
Nog dient hierbij vermeld, dat de vrijzinnigen in de Nederl. Herv. kerk sinds het jaar 1889 afzonderlijk zijn opgetreden, en hunne samenkomsten houden in het gebouw aan de Kalkwijk.
Aangezien sinds 1834 de kerkelijke Afscheiding ook hier veld won, werd bij een samenkomst in een schip ten jare 1836 de gemeente der Christelijke Afgescheidenen of Christelijke Gereformeerden (na de vereeniging met de kerken deiDoleantie in 1892 Gereformeerde Kerk) gesticht, terwijl in 1842 een eenvoudig kerkgebouw verrees, waarop in het jaar 1852 een doelmatiger gebouw volgde, dat in de laatste jaren weder bleek aanmerkelijk te moeten worden vergroot. R. Bosch was hier de eerste predikant.
Uit de jongelingen, die hier geboren of opgevoed zijn in do gemeente, afgedacht van onderscheidene predikantszonen, die hier tijdelijk vertoefden, zijn de volgende tot Dienaren des Woords opgeleid: Wiecher Sieders, predikant te Vlaardingen; Derk Tibben, predikant te Haarlem; Jan van Haeringen A z., predikant te Katendrecht; Meine Rooseboom, predikant te Hilligersberg, en Jan van Haeringen K z., predikant te Hoek van


Holland, terwijl Jan Timmerman predikant is bij de Vrije Evangelische gemeente te Leeuwarden.
Van de predikantszonen, hier geboren of ten deele hunne opvoeding ontvangen hebbende, en later mede in het ambt bevestigd, zouden nog genoemd kunnen worden: J. Kok, pred. te Bedum; L. Kuiper, prei te Delft; C. B. Schoemakers, pred. te Alphen; H. II. S c h o e m akers, pred. te Alblasserdam, en J. Thijs, pred. te Zuidbroek. Nog worden tot predikant opgeleid: D. J. \r e 1 s i n k aan de Theologische school te Emden (Duitschland) en de predikantszoon J. van Hen ten aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.
Aangaande de Joden kan nog vermeld worden, dat zij m
kleinen getale alhier reeds godsdienstoefening hielden vóór het jaar 1840. Zij kwamen saam in een particuliere woning. Ln het 'jaar 1886 hebben zij hunne tegenwoordige Synagoge gebouwd. 'Uit hun midden wordt tot Israëlitisch Rabbijn opgeleid Joel Denneboom aan het Seminarium te Amsterdam.