j||™fi 1796 ; i " \
De Mlnang Kabausche Nagari
DOOR
L. C. WESTENENK.
C31
PADANS Winkel Maatschappij v/h. P. Bai;mer & C(















DE MINANG KABAÜSCHE NAGARI,
M.
2 $
I
/oY /Oi'
De wenschelijkheid is gebleken om meer licht té doen vallen op alle aangelegenheden en instellingen in verband staande met de nagari ter Sumatra's Westkust, opdat een duidelijk leeld wordo verkregen van deze, naar het adatrecht z;lfstandige territoriale
gemeenschap, *) die wij Minang Kabausche gemeente
noemen.
Dit opstel is geschreven om tot die gewenschte meerdere bekendheid met de Minang Kabausche nagari bij te dragen. Het wordt verdeeld in zeven hoofdstakken, nJ.
I. Het ontstaan van de nagari; grenzen ; omschryving en voorkomen.
II. Grondgebied en grondenrecht.
III. Bestuur; volkshoofden.
IV. Vermogenswezen.
V. Adat en adatrechtspraalr.
VI. Rechtspersoonlijkheid.
VII. Urgentie van nadere regeling.
Het zal in hoofdzaak het streven zijn, beknopt weer te geven hoe de nagari toestanden zijn, en hoe de bevolking zich hare rech'en of bevoegdheden denkt; ter documenteering **) zal ik, waar het te pas komt, de betrekkelijke adatspreuken, pitoea, papatah en kato adat (papatah en patitih) aanhaleD. ,**) Tevens zal melding worden gemaakt van regelingen, door het Europeesch bestuur getroffen ten aanzien van eenige aangelegenheden.
Het woord „nagari" is van Sanskrietschen oorsprong.
*) Vgl. van Vollenhoven's Miskenningen van het adatrecht, bl. 6.
**) Hier en daar heet het wel, dat Minang Kabausche oude gezegden en spreekwoorden niet als uitlegging kunnen gelden, — dat zij eerder Uitleg vereischen. Mén kan hierbij speciaal het oog gehad hebben op de pitoea's, de spreekwijzen die een èedeles uitspreken of in overbouwde bloemspraak een moraal verbergen) of op de panioen's; hierby is inderdaad dikwijls uitleg onmisbaar. De papatah'$ en de kato ailat echter zyn dikwijls een goede basis, veelal een betrouwbaar uitgangspunt; maar men moet uit den aard der zaak de taal kennen, om tot den kern te kunnen doordringen.
**') Het komt mij voor, dat de gebruikte uitdrukkingen kt't best als volgt te vertalen zyn: vantoen=vers; zedespreuk ;
^fl/>«r«/(=spreuk, spreekwoord; kato adat, patatalt, pati'tf^adatregel.



, De HindoeJavaansche kolonisten zullen in het laatgl der 13de eeuw dezen naam hebben gegeven aan d( dorpsstaatjes, die zij hier vonden.
ÉERSTE HOOFDSTUK.
het ontstaan van de nagari; grenf en ; omschrijving en vóorkometi
ai. Ontstaan. Dè verdienstelijke adat-beschrijver de Rooij heeft it
zijne ;Nota omtrent de oean£ adat" op heldere wijz< in woorden gebracht, hoe het ontstaan van de eersti nederzettingen moet worden gedacht en welke de aan van het grondbezit in Minang Kabau zoude zijn.
Uit de genoemde nota wordt hier een en ande overgenomen.
Men denke zich dan terug in den tijd, dat het lani een ongerepte wildernis was, en dat ergens menschel waren, die uitzwermden.
Pariaugan Palang Pandjang, het oudste
centrum. De overlevering leert, dat de eerste stichters vai
verscheidene nagari's terug konden gaan tot de nagar Paiiaugan Padang Pandjang, gelegen aan den zuidelijkei voet van den Marapi; de rustpunten van de bevolkinj op den weg van die nagari naar hun tegenwoordigi vestiging zijn zeer goed na te gaan, de betrekkingei tusschen vele familiën eener plaats en familiön 0| die vorige rustpunten worden aangehouden, en gevei aanleiding tot jaarlijksche bezoeken (mandjalang) ei uitncodigingen tot het bijwonen van feesten.
Het uitzwermen van de bevolking van het oudst centrum uit, Pariangan Padang Pandjang dus, ga aanleiding tot het deen ontstaan van stichtingen doo enkele mannen, vergezeld van vrouwelijke familieleden zij voorzagen zich van de noodzakelijkste levensbe hoeften door uitoefening van extensieven landbouw door visscherij en jacht. Dit ging gepaard met rond zwervingen in den omtrek, waarbij hier en daa boomen omgekapt of door inhakking gemerkt werdei (itjantjang latih) *) als teeken van in bezitname vai voor ontginning geschikt geachte terreinen, of om z< te reserveeren voor latere ingebruikstelling van bouw grond.
Eerste Vestigingen. Langzamerhand kwamen nieuwe familie's zich me
") Mantjantjcing malatih, inanambang tnanaroeko ; ftiahtjantjang hakken, malatih (ook wel lateli) = snoeien; manambang = ii een mijn werken, edel metaal Zoeken; manaroeko=: woeste gront tot savvah geljjk maken; de geheele uitdrukking geeft weer bet begin yaa vestiging,



hetzelfde tbel in die streek vestigen, ai) stelden zich onder bercherming van de reeds gevestigde kolonisten, om met erkenning van hunne oudere rechten, den grond te bewerken, of zij kozen in de nabijheid eigen terrein uit en voorzagen het door kappen of inkerven van hout van hunne teekens ; er ontstonden zoodoende in gemakkelijk te bebouwen streken zekere groepjes van vestigingen, gewoonlijk op toppen van heuvel» of op bergruggen, aangezien men zich daar veiliger gevoelde tagenover aanvallen van mensch en dier dan in de vlakte.
Het spreekt van zelf, dat van af den beginne veel aanraking tusschen de buren bestond, terwijl vijandelijkheden van menschen van elders niet uitbleven. En zoo kwam men er toe door vereeniging kracht te zoeken en gemeenschappelijk een min of meer aaneenges'oten geheel te vormen; door de eendracht machAfdaling naar de tigjr geworden, daalde men van de dikwijls onher-
vlakte en bouwen van bergzame bergruggen af en bouwde tezamen een
koios. eeoigszins versterkte plaats (koto) op een daartoe
geschikte plek, meer toegankelijk en aan levend water gelegen.
Elke familie echter bleef de eenmaal in gebruik genomen of voor zich gereserveerde gronden bewerken en behouden, om langzamerhand betere, meer in de nabijheid gelegen gronden te ontginnen.
Men kan zich voorstellen, hoe men op deze wijze langzamerhand do vlakte naderde, waar het landbouwende volk zich beter ken uitbreiden en het vee gemakkelijk voedsel zoeken kon, waar men merkte, dat vruchtbare gronden meerma'en oogst kondeu geven zonder dadelijk uitgeput te zijn; en toen nu de sawahbouw ontstond en het moge'ijk bleek met behulp van water onafgebroken rijst te oogsten van denzelfden grond, toen kwam de tijd van permanente vestigingen, terwijl de rechten op de oude, oorspronkelijk in bezit genomen en dikwijls weder in gebruik gestelde gronden bleven beslaan.
b. Grenzen. Door toename van kolonisatie ontstonden op ter¬
reinen, grenzende aan het op boven beschreven wijze in bezit genomen grondgebied van zulk een koto, andere koto's (later nagari), welke op hare beurt de beschikking en het gezag hadden over een eigen zelfstandig grondgebied, kenbaar door sporen van bebouwing of bewoning, en later veelal afgebakend door natuurlijke grenzen.
Tot hier de behandeling van de nota van de Rooij.
Nu dient men, tot een goed begrip van de nagari sn haar grondbezit, vooral in het oog te houden de



öüderschèiding van den niet-bebotlwdcn grónd in!
a, de rimbo, het oerwoud,
b, de eens in ontginning genomen of bebouwde, doch weer verlaten grondeD,
Op dit onderscheid zal in het 2de hoofdstuk uitvoerig worden teruggekomen; het wordt hier reeds genoemd, omdat het ook geldt ten opzichte van de begrenzing van de nagari.
In de rimbo n.1., waar nog geen ontginning heeft plaats gehad, doch waar slechts boschprodukten worden gewonnen, zijn de grenzen van de nagari:
kalau'ka boeki bagoélieng aie kalau ka loer ah bacinai soengai:
op de bergen de waterscheidingen,* in de ravijnen de beken,-verder bergtoppen, rotsen enz, of denkbeeldige lijnen tusschen natuurlijke, opvallende punten getrokken ; ook werden wel keDbare boomen *) genomen, wat later dikwijls moeilijkheden veroorzaakt heeft, als n.1. de boomen waren verdwenen. Verder kwam het ook veel voor, dat men in de rimbo de grenzen aangaf door het planten van andjiloeang, (half heester met gekleurde bladeren, die veel als grensteeken, ook op tanah radjo, geplant werd, cordyline. **)
In de eens ontgonnen en al of niet weer verlaten streken komen die grenzen ook voor, maar hier zijn zij duidelijk aan te wijzen, en men vindt er vrij algemeen steenen grensteekens, bintalas, die aangebracht zijn om de gronden aan te duiden waarop de verschillende panghoeloe's, als hoofd hunner familie, ieder afzonderlijk beschikkingsrecht uitoefenen, verkregen door ontginning.
Als grensteeken der nagari worden die steenen echter niet aangebracht, ***)
*) Een inooi voorbeeld daarvan zijn de als grenspuntcn tusschen Minang Kabau en Djambi zoo bekende historische;
doerian dtlakoea5 radjo en de si alang bahmtas basi.
") Tanah bakoeboeang
Rimbo baiindjiloeany (zie bl. /?• ] en /
Pari* basisies Andjiloeang tatagas de gracht (wal) is afgestoken, de cordyline staat, d.w.z. de oorlog begint,_ de band is verbroken.
*'*) Wel zijn onder ons bestuur enkele steenen grenspalen aangebracht op de kruispunten van de grenzen van verschillende distrikten. Mr. G. D. Willinck geeft een en ander op andere wijze weer in z^jn „Rechtsleven bij de Minang Kabausche Maleiers", bl. 103. Het zoude niet aangaan in alles met dit boek rekening te houden, aangezien het, ofschoon een vindplaats van allerlei belangrijks, tegelijk een weinig betrouwbare gids is, doordat de heer Willinck gebruik maakte van secundaire gegevens en ze niet of te weinig aaa de werkelijkheid toetste.



Daa werden zeer dikwijls door nagari's, naast êlkaar êelegen, doch niet tot deze'fde adat-federatie *) behoorend, en die meermalen onderlinge geschillen of bijna doorloopend „oorlog" hadden, aan de beide zijden van de grens diepe slooten gegraven en wallen opgeworpen, dikwijls beplant met aoer, doornige bamboe.
Tusschen die, als loopgraven gebezigde werken, lag een open strook, de zoogenaamde tanah radjo, tanah koeboe, tanah tapi, padang radjo of padang padoeoan, welke grond aan geen der nagari's behoorde.
Een gedeelte ervan werd aangewezen als de kampplaats, waar de parang adat of parang batoe (adat-of steenen-oorlog) kon plaats hebben.
Op die plaatsen hadden ernstige gevechten plaats, met padang en parisai, zwaard en scbild ; later waren het over het algemeen bloedlooze schermutselingen met slinger en los kruit, die als veiligheidsklep zijn te beschouwen van oplaaiende hartstochten, soms ook wel als uitingen van kwajongens aard.
Er is wel vermeend, dat de nagarigrenzen uitvloeisel
zijn van de tanggoeang mananggoeang adat, het solidariteits-stelsel, maar dit bestond slechts in misdrijfzaken, en speciaal waar het gold het betalen van de bangoen, de bloedschuld, en daarvoor alleen zouden de grenzen niet zijn getrokken door eenzame oerwouden, tot onbereikbare bergtoppen.
Michiels heeft schuld aan deze meening, door in zijn „politiek testament" van 8 Maart 1849 No. 217/7 te verklaren, dat niet bloot op misdrijfsgebied van dit stelsel kan gebruik gemaakt worden, doch „dat het ook tot waarborg strekt in meest alle andere levenstransactiën".
Michiels heeft het genoemde stelsel blijkbaar verward met het tolong manolong en de adat kakoe mangakoe, de solidariteit van fami:iegenooten in de gevallen, waar het betreft het betalen van door den mamak met hun voorkennis aangegane schulden, de oetang nan bapintoe (vgl. nog Yan Vollenhoven's adatrecht, 4de afl. bl. 269.)
Grensgeschillen, De grenzen van elke nagari, stijgend soms tot aan
de toppen der bergen, zijn dus bij de volkshoofden bekend.
*) Grootere federaties lieeten in de Tigo Loeha5 o.a. Iwih; zoo heeft men in Tanah Datar, de illustere larèh nan pandjang, iii Agam de larèh nan boenta (de ronde), in de Limo Poeloeh : larèh. Hiervan is dus afkomstig de dikwijls zoo afgekeurde naam laras voor de door ons ingestelde distrikten ; aangezien die latere larassen over het algemeen wel degelijk saadat waren, is die naam niet zoo verkeerd als men wel meent.



Dit verhiaderdö echter niet, dat vooral tengevolge van de topografische opname, zich enkele grensgeschillen in het oerwoudgebied voordeden tusschen nagari's, die niet tot een en dezelfde adatfederatie behoorden. De panghoeloe's van elke nagari meenden te bunnen bewijzen, dat het hunne voorouders waren die het eerst „de takken hadden gebroken" (.bij hun tocht door het woud), „de putten gegraven" (toen zij een geschikte plek voor een nederzetting hadden gevondeD), en „het water er uit geschept":
djolong rantieng di^patah
soemoea dikali
o w
aie disaoea\
Eenige dier geschillen werden met opzet door het bestuur slepende gehouden en zij zijn daardoor min of meer in het vergeetboek geraakt, wat misschien niet verkeerd gezien was met het oog op de ontvlambaarheid van het gemoed van den Minang-Kabauer, waar het op grondrechten aankomt, doch wat ook een uiting was van zwakheid, het kenmerk van de vroegere onthoudingspolitiek.
Bij de behandeliDg van erfpachtsaanvragen deden zich in de laatste jaren hier en daar nog wel zeer enkele grenskwestie's voor, doch zij waren van weinig beteekenis en de volkshoofden weten, dat de door erfpachters te betalen boengo kajoe nu in de nagarikas wordt gestort, ook waar het zoude gelden schadevergoeding voor individueel oelajatrechr, n.1. van een of meer panghoeloe's als hoofd hunner familie, en dit bekoelt uit den aard der zaak wel eenigszins de animo van de betiokkene volkshoofden tot het opwerpen van grensgeschillen.
c. Omschrijving en voorkomen van de
nagari. Het oude Minang-Kabausche rijk was opgebouwd
uit nagari'?, gemeenten, die in belangrijke mate zelfbestuur hadden.
De vermindering in aanzien van het rijk als zoodanig, met andere woorden: de achteruitgang van het vorstelijk geslacht, dat zich naar buiten voordeed als een machtige regeering, deed niets af aan de inwendige organisatie van het land. Geen wonder, dat geslacht stond immers goheel buiten het volk (vgl. Sde hoofdstuk).
De Minang-Kabausche gemeente, welker scherp begrensd gebied alle bebouwde en onbebouwde gronden omvat, waarop, zooala nader (2de hoofdstuk) zal



blijken, de ingezetenen *) met uitsluiting van die van andere nagari's, beschikkingsrechten uitoefenen, heeft een eigen bestuur van volkshoofden (3de hoofdstuk} en een eigen vermogenswezen (4de hoofdstuk); verder heeft de nagari een eigen ada» geestelijkheid en eigeh adatrechtspiaak (5de hoofdstuk) uitgeoefend door dè gezamenlijke volkshoofdèn, wier uitspraken al dan niet vatbaar zijn voor hooger beroep bij een rapat van de gezamenlijke volkshoofden van de adatfederatie; waartoe die nagari behooit.
De nagari is de territoriale en staatkundige eenheid in deze landen; zij is gebleven in het genot van een zekeren graad van zelfbestuur, van welk voorrecht zij ncoit eenig misbiuik heeft gemaakt.
Volgens de adat is de nagari een kring met eigen balai **) (raadzaal in de open lucht, grasplein; later werd daarop een open raadhuis gebouwd: roemcüi balaibalai) en eigen masdjid, soms twee of drie, voor den Yrijdagsdienst en met één adat, d. w. z. adatinstellingen zonder schakeeringen.
Vóór de intrede van den Islam, die wel tusschen 1550 en 1600 A. D. zal hebben plaats gehad, kende men de „masdjid" nog niet, en lag de grootheid van de nagari in andere faktoren. Toen heette het: Basawah baladang
Batarata* bapanjaboeangan Badoesoen bagalanggang
Baltic" badjarn badnai bakamanakan
Bakabau bakambieng Balabèi taman taman
Bakorong bakampoeang Itoelah kabasaran nagari:
met sawih's en ladang'e, nederzettingen, gehuchten en hanenbampplaats, met eenden en kippen, met kinderen en kamanakans, karbouwen en geiten, met vischvijvers en waterkommen, met erf-complexen en kampoeng's, dat is de grootheid van de nagari; en :
*) Onder ingezetenen eener nagari wordt hier verstaan: die personen, die volgens het adatrecht deel uitmaken van de die nagari samenstellende familie's, en die als geiykwairdigen rechthebbenden z}jn in de harto poesako dier familie's. Enkelingen, die zich tydeljjk hebben aangesloten, en afstammelingen van slaven en pandelingen z\jn dus uitgesloten.
'*) Ook zegt de adat; een l-oto, binnen welks wallen men een taasdjid en een balai bouwt, is een nagari. Het kan daarom voorkomen, dat een nagari, die bv. uit twee of meer kot^'s is gpgroeid, meer dan één balai heeft; gewoonlijk gebruikt men dan echter één balai voor de belangrijke, algemeens nagari naken (vgl, (tóe hoofdstuk bi, 8J >



batjoepaf bagantang baradai balimbago batarata5 bakapalo koto :
met maten voor droge en natte waren, met adat in den oorspronkelijken vorm („inhoud en vormde eerste twee regels geven aan, dat de adat in den oorspronkelijken vorm gegoten, en eerlijk gemeten en tedeeld wordt), met gehuchten en een kapalo koto, het bovenstroomsche gedeelte van de nagari.
En eerst later werden als verplichte voorwaarden voor een nagari gesteld:
Saba/ui bamoesddjv',
balaboeah bagalanggang,
batapian tampt? mandi:
met balai eu Vrijdagnnoskee, met wegen en eeü
kampplaats, met badplaatgen aan de livier; terwijl
als sieraden, pahiasan nagari, worden gencemd:
soeatoe sawah ladang
kadoeo roemak tanggo
katigo rangkiang róndjong
k'Üampè* amèh pirai
k'alimo barèh padi :
sawahs en ladaügs, huizen en spitse rijstschuren, goud en zilyer, beras en padi.
Als pagaran *), omheining, beschutting, vond ik in een tambo (schriftelijke overlevering in Arabisch schrift en met sterk Moslimsche tint):
Adapoen pagaran nagari salapan parakaro, patamo
atv'., kadoeo djago, kaligo sandjato, kadmpè5 moepakat,
kalimo pari', kaanam katern, katoedjoeah bana, kasala•
pan (onleesbaar) itoelahpagaran nagari namonjo :
de beschutting van de nagari is achtledig nl. werktuigen (gereedschap), bewaking, wapens, overleg, wallen,
kameraden, waarheid en eerlijkheid, en 
dat alles heet „pagaran nagari".
TWeëde hoofdstuk.
Qrondgebied eh grondenrecht.
Ëet grondgebied van dö nagari omvat alle bebouwde en onbebouwde gronden, Waarop de inwoners dier nagari, zooals nader zal blijken met uitsluiting van
*] Is dit de pagaran die van Vollenhoven op bl. 251 van de 4de afl. van zijn adatrecht van een vraagteeken heeft voorzien ?
Vcor „gehucht" is die naam hier niet bekend; gehuchten besten tarata*, dotsoen, bandjar, anai bimba; de nog kleinere, het perste begin van nederzetting; patalanyan, po.kandangan^ de plaatsen, waar men bamboe sneed om de karbQuweiuelk! t£ ptiwaren, waar laea (Je eerste veekralea bouwde,



andereD, hak oelajat, beschikkiDgsrecht, uitoefenen (vgl. verder het eerste hoofdstuk).
Over splitsing en samenvoeging van nagari's wordt in het 7de hoofdstuk gehandeld, bl. /0j[. .
b. Grondenrecht. Het is hier niet de plaats uittewijden over het
verschil in opvattingen bij an leren dan de Inlandsche bevolking zelve, omtrent den aard van het beschikkingsrecht of de beschikkingsbevoegdheid op den nagarigrond.
Vooral naar aanleiding van de domeinverklaring, opgenomen in artikel 1 van Staatsblad 1874 No. 94 f is over die rechten, speciaal over den aard van de nader te bespreken hak oelajat ten aanzien van de woeste gronden, veel en uitvoerig gehandeld.
Als laatste officieele behandeling van deze aangelegenheid wordt hier genoemd het schrijven van den Gouverneur van Sumatra's Westkust aan den Directeur van Binnenlandsch Bestuur ddo 19 Mei 1911 No. 3481.
Waar agrarische kwestie's over het algemeen zoo ingewikkeld zijn en aanleiding geven tot zoo uiteenloopende opvattingen, en het agrarisch vraagstuk ter Sumatra's Westkust al bijzonder veel moeilijkheden oplevert, zoo is bij liet betreden van dit gebied voorzichtigheid to betrachten.
Ik geloof wel, dat het onderwerp in velerlei opzicht goed doordacht is, doch ik geloot ook, dat het nog niet tot in alle onderdeelen bekend is, en vermeen gegevens te hebben, die dit niet alleen aantoonen, doch die bij kunnen dragen tot meerdere bekendheid van het geheel.
Die gegevens zijn instellingen en opvattingen van het volkzelfomtrent.de rechten op den grond, rechten, die het zich denkt als zeer positief en nooit aangevochten of in twijfel getrokken.
Het vastleggen van die instellingen en opvattingen moge o.a. leiden tot eerie goede beoordeeling omtrent den aard van het oelajat recht, en in het algemeen tot het beter overzien van de stof, waardoor ons de middelen zullen worden gegeven, haar beter te beheerschen.
Het is zaak, dat wij ons zooveel mogelyk onthouden
van het gebruik van onze rechtstermen, daar, waar het adatrecht het daardoor aangegeven rechtsbegrip niet a's zoodanig kent.
En zoo is het in del\jn van de voorgenomen wijze van behandeling van deze stof, te beginnen met het noemen van de drie, volgens het adatrecht bestaande prtgg yaa Inlandsche rechten op ooroe^sd gcedj



I . 1 f • ' 1
alle genoemd in de bekende „kato adatu, die voor de» Minar g Kabauers de basis vormt voor hunne begrippen omtrent grondenrecht:
has bamilie*
i , j harato bapoenjo
Bëteekènis van: /<as,
milië* en bapoenjo Het Arabische woord h a k k beteekent: recht, macht; het komt nog in een zuiver Arabische uitdrukking voor: hakkoe'Udh, d.i. de h a k k van Allah *) ten uitdrukking die hier en daar bij bespreking van grondenrecht gaarne door geloofsij veraars of napraters gebruikt wordt voor een allerhoogste recht, dat op de woeste gronden zou worden uitgeoefend, doch waarvan geen nadere toelichting gegeven kan worden.
Ha4 is hier in het bijzonder de „/<«* oelajat', het hoogste, gemeenschappelijke "*) beschikkingsrecht der iDgezetenen op allen nagarigrond, bebouwd en niet bebouwd, en op het water.
Milïë is bezit; has milie* =*het bezitsrecht op ontgonnen gronden, ontleend (ondergeschikt) aan de ha* oelajat.
Bapoenjo^hebben, bezitten ; harato=jndi vidueel beperkt eigendom ***),roerend of onroerend, bv. familiesawah's, vee enz:
De uitleg en vertaling van de bovengenoemde „kato aclatu, die veel moeilijkheid oplevert, doordat de Inlanders haar niet kunnen omschrijven en zij slechts een vaag spoor van onderscheid kennen tusschen
bamilié? en bapoenjo, stel ik mij dus als volgt voor:
Gemeenschappelijk beschikkingsrecht wordt (door ontginning van grond) bezitsrecht en op individueele (roerende of niet rcerende) goederen wordt beperkt eigendomsrecht uitgeoefend.
Als toelichting op dezen uitleg wyst het adatrecht op da volgende „kato adat" :
ha' nan banampoe
harato nan bamilie*i,
hak zijn de gezamenlijke rechten,
harato wordt (individueel) bezeten;
') Geaoemd in „Resumé's van het onderzoek naar de rechten op de onbebouwde gronden op Sufflat ra", 2de druk bl. 23-24,
") zie bl. 13,
"*') Het tnbeperkte recht van eigendom op onroerend goe$ is ia het adatrwbt niet bekend.



W taf/mtoêang
müiei takabieh,
hak is hangende (niet toegewezen)
milik is persoon]ijk bezit;
arati miliei nan disaoeas/,
de beteekenis van milik is: wat (uit de hak) geschept, geput, ontleend is.
Hak oelajat. Het aan het Arabisch ontleende woord oelajat
(voogdijschap) is het best weer tegeven door „beheer".
Hak oelajat is dus de macht, het recht tot beheer, ook tot beschikking.
Nan clioelajati={gYoM) waarover beheer, toezicht, beschikking uitgeoefend wordt.
Aan het oelajatrecht
is geen stuk grond , ,
onttrokken. Aan de hak oelajat, het beschikkingsrecht over
grond (en water) is geen bouw bewerkte of onbewerkte grond onttrokken ").
Hierop maken alleen een uitzondering de a's tanah racljo bekende strooken grond, op bl. 5 behandeld, welke aan geen der nagari's behooren.
Het ligt voor de hand, dat bij en op die strooken grond niemand een ontginning durfde te beginnen; hoe licht zouden de resultaten van den arbeid door den vijand vernield kunnen worden.
Eerst nadat de Hollanders het beheer van het land voldoende in de hand hadden, Iaat ons zeggen in het midden van de vorige eeuw, verloren die „tanah radjo" langzamerhand als kampplaats hun beteekenis en werden vele ervan in ontginning genomen, doch er zijn nu nog verscheidene dergelijke strooken ongerept gebleven, en het kost het bestuur nóg moeite de naburige menschen er toa te brengen ze te ontginnen ; de oorzaak hiervan is, dat men geen adatgrondrecht op dat terrein uitoefent, men gevcelt er zich onzeker, niet rustig.
Behoudens die stukjes grond is dus alle nagarigrond dioélajati, en het is een fout generaliseerend van tanah oelajat te spreken, indien men alleen woeste gronden bedoelt; voor zoover mij bekend heeft die uitdrukking alleen hier en daar in de Kamparstreken de juist genoemde beteekenis.
Als uiting van het adatrechtsbegrip, dat oelajatrecht bij de bevolking het hoogste recht is, dat een bezitter, niet oelajathouder, wel tijdelijk rechten op grond kan doen gelden, doch dat de grond terugvalt aan de
*) Vgl. de vraag gesteld op bl. 263 van „Het adatrecht" van van Vollenhoven.



gemeensehap, d e hot oelajatrecht heeft, dadelijk nadat de grond verlaten is, geldt de sprekende patitih: kabau taga'
koebangan tingga,
de karbouw staat (weer) op, maar de modderpoel (de
. t . , . grond) blijft.
Afstand voor immer
niet mogelijk. Hak
oelajat kan Diet blijvend worden afgestaan *).
Uitzonderingen op dezen algemeenen regel komen, als op eiken adatregel voor ••).
Het Resumé noemt op bl. 28 twee gevallen van afstand van grond en van alle rechten erop; omtrent het eerste heb ik vergeefs getracht nadere inlichtingen te verkrijgen—in de archieven zijn ze niet te vinden, en de bevolking herinnert zich van dezen verkoop van grond niets.
Het tweede geval is een uiting van hulpbetoon en staat niet alleen.
Een treffend voorbeeld is de afstand aan de nagari van stukken oerwoud door de betrokken oelajathoudende familie's tot instandhouding van bosch, de rimbo larangan waarover op bl. 19 nader wordt gehandeld.
Ook verdient nadere vermelding het maagieh sarato amèh, „geven gezamenlijk met (lees in ruil voor)
goud," dat in Tanah Datar di baroeah (Koto VII enz:) plaats heefc. Het is een verkoop van grond, beter van het beschikkingsrecht op woesten grond, aan aanverwante familie's binnen dezelfde nagari of federatie van nagari's, of ook wel van een Dagari aan een andere nagari van dezelfde tali adat, indien die familie's of die andere nagari zelf geen oelajat bezitten of niet genoeg voor het levensonderhoud hunner ana5 boeah, dus met het doel om:
Koeroeih di pagapoea*
sèntèng di parimbih
randah di patinggi;
vet temaken wat mager, te versterker} wat zwak en te verhoogen wat laag is.
Zoo heeft Goegoe' Padang Lawèh zijn „oelajat gebied" van de Koto Vil gekregen; en zoo kan daar bv. een vader aan zijn kind sawah's afstaan, zoodat
") Vgl. art. 31, ten 2e van „Een adatwetboekje voor heel India" van van Vollenhoven.
**) Adat-afwijkingen zjjn deze gevallen echter niet, daar zy door de hoogste adatmacht: onderling overleg en goedvinden, zijn tot stand gekomen.



dia „hmto jjoesako" werden „töèrflêü töemöerö*üM voor de warih van het kind; alles natuurlijk na overleg met en met goedvinden van alle waris, de rechthebbenden.
Zeer merkwaardig is nog, dat het in de BovenKampar *) reeds herhaaldelijk is voorgekomen, dat een soekoe **) besliste een stuk woesten grond te verkoopen om hun panghoeloe aan een zekere som gelds te helpen bv. om een rijpaard te koopen; ook verpanden van woeste gronden komt er vrij veelvuldig voor; men verhuurt, verpandt en verkoopt er woeste gronden evocals men zulks doet met sawah's (memoiie van overgave van den controleur O, P, BPsseling),
Het oelajatrecht kan slechts toekomen aan
gemeenschappen. „Het beschikkingsrecht over den grot d—zegt van Vollenhoven zeer juist in zijn adatwetboekje, art. 31—kan slechts toekomen aan gemeenschappen, niet aan bijzondere personen; met gemeenschappen ziin bedoeld: nagari's of federatie's van nagari's, familie's, geslachten enz; Inlandsche vereenigingen."
Hoe het oelajatrecht kan berusten bij de nagaM, of individueel bij familie's als privaatrechtelijke eenheid (bl. .) wordt nader behandeld.
In elk geval staat dat recht op naam van enkele of alle volkshoofden, panghoeloe's, als vertegenwoordigers van hun familie en hun nagari.
Een zeer merkwaardige uitzondering op dezen regel trof ik onlangs aan in het Kampargebied, waar de plaatselijke adat nog zuiver in stand is gebleveD, doordat men eerst eenige jaren onder den invloed van een vlotter verkeer is gekomen, en nog eigen rechts* plegiog heeft; een uitzondering van belangrijke historische beteekenis, die echter minder afwijking is dan wel voortbestaan van een eeuwenouden toestand.
Het komt daar in verschillende nagari's voor, dat de oelajathouders zijn: nietpanghoeloe's. Zoo is b.v.
') Boven-Kampar en Mahat gaan er prat op, de adat hoog te houden; z\j zijn niet te rekenen en willen niet gerekend worden tot de rantau, doch noemen zich batany rantau.
**) Het komt hier en daar, maar vooral in de rantau, wel voor, dat rimbo of eens ontgonnen gronden, „tanah soekoe" zijn, d.w.z. dat de oejajatrechten van een bepaald gedeelte van den nagarigrond berusten by de volkshoofden van ééne soekoe. De Hollanders, die in de benedenlanden met „soekoe-grond" hadden kennis gemaakt, hebben dien t-erm naar de bovenlanden overgebracht en zoo spreekt men o.a. van grond op de standplaatsen van bestuursambtenaren verkeerdelijk nog wel eens van „tanah soekoe", een term, dien de Inlanders niet kennen daar, waar die adat niet bestaat.



öê vóorflaémistê foeo oelajat *) In Baagkinaag: Djadéko (waarschijnlijk afgeleid van Radjo Déko). Deze titel is erfelijk als een gewone galar; de eerste Djadéko, die met twee anderen zich in deze streken kwam neerzetten, was een vrouw, en „toen van den vorst van MinaDg Kabau uitging het hevel om paDghoeloe's in te stellen", was er geen mannelijk lid in de familie, die panghoeloe kon worden ; zoo bieef de galar Djadéko, en is nooit door een panghoeloe galar verdrongen. Wel is in den loop der lijden iogevolge adat-overleg de galar Datoei Moedo (men lette op het opzettelijk wijzen op den „joDgen adel") aan dit geslacht geschonken en gaf Djadéko aan den eersten drager van die galar apanagevelden *■"), anggo-en anggoen, om dezen vertegenwoordiger der familie eenigen luister bij te zetten; in zaken betreffende oelajatrecht heeft die Datoei Moedo echter niets te zeggen.
Zoo heeft men dus in eenige nagari's *") naast de vertegenwoordiging (de panghoeloe's) een of meer oelajathouders (niet-panghoeloe's) die alléén—maar dan ook zotader voorbehoud—op het gebied van het gron denrecht de baas zijn, altijd als hoofd van en voor hunne familie, hun geslacht; lieden van een andere soekoe, wien toegestaan is in hun oelajatgebied grond te ontginneD, brengen hun behoorlijk een jaarlijksche huidegift. Maar zij nemen geen zitting in den raad van volkshoofden en hebben geen bemoeienis met het bestuur van de nagari en hare zaken.
Had de Daulat jang dipatoean geene- rechten op den grond, ? Maar had dan de vorst van Minang Kabau, voor wien volgens opvatting van sommigen het Nederlandsch gouvernement in de plaats is getreden, als bijzonder persoon geen aandeel in de rechten op den giond?
Deze vraag is gewettigd bij de eerste kennismaking met het bekende adatgezegde:
nan barimbo rajo: radjo nan bahoetan karèh: panghoeloe nan bahoetan lamboeis: kamanakan,
het groote oerwoud is van den radja, de harde grond is van de panghoeloe's, de zachte (d.i. de bebouwde, de sawah's) van de kamanakans.
Men is toch gewoon het woord „radja" te vertalen
*) Zijn oelajat gebied grenst aan het ïapoengsche,
**) en wel 300 pasang's van 110 bü 30 vsdem.
***] Djadéko en Mangadjola* in Bangkinang; Ma* Siaj> in Koeok, Tó* Tala5 in Aier Tiris enz:



door „vorst", en heeft maar al te dikwijls uit deze „kato adat" opgemaakt, dat het oerwoud algemeen zoude zijn van den vorst *), d.i. van den vorst van Minang Kabau. Men wist blijkbaar niet van het bestaan van de vele radjo di radjokan "), van het
gezegde : panghoeloe radjo dikumpoeang enz ; „radjo" toch beteekent dikwijls de baas, het hoofd, niets meer. Mocht hieromtrent twijfel bestaan, zoo wordt hier gewezen op het begin van een adatspreuk over de vrouw: Adapoen padoesi nan radjo pado tampe"njo tatakalo batanai dan manggoelai .... de vrouw is de radja op haar plaats (in haar huis) bij het koken van de ryst en de toespijzen.
Trouwens, elk spoor van twijfel omtrent de hier gegeven opvatting moet wel verdwijnen, indien men weet, datLyorsten van Minang Kabau. als zijnde van Hindoe-Javaansche afkomst, geheel stonden buiten volk en adat, dat zij geen duimbreed grond bezaten, en niet de minste rechten uitoefenden op den grond.
Een slim, oud hoofd—nu overleden —zeide mij eens: „het is dom van Europeesche ambtenaren om te zeggen, dat het Gouvernement in de plaats is getreden van den Jang Pitoean, zij zeggen immers daarmee duidelijk, dat de Hollanders eigenlijk naast en niet over ons zouden staan."
De „radjo", aan wien het oerwoud wordt geacht te behooren, is dan ook niet atders dan de „radjo
di kampoeang", de gezamenlijke volkshoofden, die in alle opzichten „de baas" zijn in de inwendige aangelegenheden hunner nagari.
Er zoude trouwens waarlijk geen plaats zijn Voor de rechten van den Daulat naast die, den panghoeloe toegedacht; men hoore de volgende zeer sprekende, zij het ook waarlijk niet van bombast ontbloote „kato adat:"
Sakaliatt négo hoetan tanah
o
Baie'poen djirai nan mbatang Bttibypoen roenipoei' nan sakakl Baieinjo batoe nan snintjèi kdbauv.hnjo sdmpdi takdsiés boelaii
*] Hier en daal' in de rantall kooit het inderdaad voor, ddt eet oerwoud gezegd wordt te zyn van den plaatselijken „radjo
'*) Met van Vollenhoven [Miskenningen bli V] zoude men van degen kunnen geggen; „m de yerste verte geèn mQuarcÜ stf tiran, vesleei huu



1 ' Kaatèhnjo sampai mamboeboeang djantan
Pangkat panghotloe poenjo oelajat,
alle onkruid en boschgrond, elke djira* (of djarak Ri(inus communis L.) elke grasspriet, elke steen,—tot 1 biünen in de aarde, tot hoog in den hemel,—'t behoort
alles tot de oelajat van den panghoeloe.
Het oelajatrecht ten opzichte van oerwoud,
van verlatene en van
bebouwde gronden. Om een goed inzicht te krijgen in den aard van het oelajatrecht, zooals de bevolking het kent, is het noodig den nagarigrond als volgt in te deelen:
I. het oerwoud,
II. de eens ontgonnen doch weer verlaten gronden,
III. de bebouwde, ontgonnene en bewoonde gronden *)
Het verschil in aard van het grondenrecht op I en
II uitgeoefend is, zooals blijken zal, zéér groot; de Minang Kabauer geeft het onderscheid in verschillende, nader te vermeldeD, spreuken weer; goed omschrijvend is wel:
hoetan djaoeah balioelangi hoetan daköi baköndönoï,
het verre bosch bezoekt men van tijd tot tijd, op het dichtbij gelegene houdt men toezicht, men bewaakt het.
1. Het oerwoud.
Het „Verre bosch," het oerwoud, is al naar gelang van den min of meerderen graad van eenzaamheid en woestheid, bekend onder de namen: rimbo toto,
rimbo gadang, rimbo rajo, rimbo (nan) dalam, rimbo
(ïnan) lawèh, rimbo (nan) lapèh, rimbo agoeang, rimbo
ham, rimbo piatoe.
De algemeene naam is rimbo gadang; hieronder verstaat de Minang Kabauer het, voor zoover bekend, ongerepte **) oerwoud, de rimbo nan tai bakaratau •••),
') Een kato adat van Taram wijst op een dergelijke indeeling: di rimbo tak'o* kajoe di pailamj hantam tanah di roemah tjoreng sudah,
in oerwoud [I] inkerven van hout) op de padang (tl) inslaan tvan grensteekens] in den grond en thuis een kalkBtreep [aan een der hoofdstijlen] nl. bij vervreemding van bebouwden grond. [III)
") d.w.z, niet oiitgonaen; boschprodukten baftlt men uit alle rimbo, maar zelden uit de rimbvpiatM, iide ouderloze wildernis".
**') Uud wovrd voor maramM (Ui rrsgkpppen, Vfegs'ftKa Y»ö luag (truikgönyfts eu onkpiiüi



het woud waar niet gekapt is voor ladangbouw.
Het oelajatrecht op het oerwoudgebied berust, zooals op bl. 13 is gemeld, als regel bij panghoelce's; gewoonlijk berust liet in de Tigo Loehak bij alle
pangltoeloe kadmp!soekoe, al of niet met een poetjoea* (zgnd: adat Koto Piliang) — of, waar die niet zijn (in de Bodi-Tjaniago landen) bij alle pangltoeloe andiko, als vertegenwoordigers van de gezamenlijke fami'ie's die de nagari uitmaken; het oelajatrecht op het oerwoudgebied berust in de Tigo Loehak dus in het algemeen bij de nagari
djiko tanah lalt bakahoeang
djiko rimbo baandjiloeang
de (eens ontgonnen) grond bestaat uit bepaalde stukken.
de rimbo is afgebakend door andjiloeang (cordyline, zie bl. 4) d. w. z. dat het oerwoud niet verdeeld* is, doch daar slechts de cordyline de grenzen van den nagarigrond aangeven.
Niet overal bestaat echter deze adat; het komt niet alleen in de grenslanden, maar ook in het stamland voor, dat het beschikkingsrecht op de rimbo individueel verdeeld is tusschen de panghoeloe's, altijd weer in hun positie van hoofd hunner boeah paroetf ').
Het is mogelijk, dat men hier en daar in het stamland te doen heeft met weder woud geworden, verlaten gronden, welke de bevolking voor ongerepten grond aanziet (Résumé bl. 12) maar in de oostelijke grenslanden bestaat hieromtrent geen twijfel.
Zelfs in de laras Koto VII (Tanah Datar) en ten Zuiden van Alahan Pandjang berusten de oelajatrechten bij de oudste boeah pa-roei' der betrokken nagari; in Si Djoendjoeng berusten zij nergens en nooit bij alle panghoeloe's, maar uitsluitend en alleen den oerang toeo of toco oelajat **).
Te Soerian, waar de eerste vestiging plaats had door lieden van de soekoe's Koto en Tjaniago, bestaat de adat, dat de eerste panghoeloe's van die soekoe's: Datoe4 Mangkoeto Maradjo en Datoe* Sati, de eerste
*) Zooals uit Bb. 1UÖ6 blijkt, was men in 1861 met deze adat bekend; hierbij wordt bepaald, dat het in huur geven van woeste gronden in dit gewest mogelyk is „onder voorwaarde evenwel, dat hierdoor geen afbreuk gedaan worde aan de rechten van bijzondere personen, soekoe's en gemeenten"; vgl. verder bl. lij ] ,,
**) vgl, wat over „toeo'oelajHt" gezegd wordt oj> blrW.j in Üota VII hsbben di* hoefden nog ten titel»



spade in den grond steken, wanneer iemand van de later gekomen soekoe's Malajoe, Koeti Arjir, Panai, Si Koembang en Kampai nieuwe sawah's op woest en grond aai.legt trnnnaroekó); deze adat heet mahanttfkan tambilang ligo kili, drie malen de spade in den grond steken.
Hitnbo badjarieog. Een zeer merkwaardige, en voor zoover ik heb kunnen nagaan nog Diet bekende instelling is:
Rimbo badjayieng
Padang bahimpau,
het oerwoud heeft een djaring *) de padang wordt verzorgd.
In verschillende nagari's heeft men nl. in vorige eeuwe-1, ter bewaking van de rimbo, aan den rand ervan een djaring, een boschwachter, geplaatst om ODgewenschte bezoekers tegen tehoulen, op te vangen.
De „djaring" kreeg met zijn familie een stuk grond, voor kampoeng en voor sawah's geschikt; hij heefc het dus goed, maar woont eenzaam, aan den rand van het cerwoud.
De djaring moest zijn een behoorlijk mensch (familie); in sommige nagari's heeft men er zelfs één of meer panghoeloe's voor aangewezen.
Ia de laras Tilatang, bij Fort de Koek, heeft zelfs elke nagari, die rimbo heeft, dergelijke djaring's:
Batang Paloepceab, Gladoei* **), Koto Malintang, Aiè Sonsang ***),
Elke vreemdeling, iemand van een andere nagari n.1., die kleinigheden uit de rimbo komt halen, als platte steenen voor grafsteenen of steenen voor neuten, is veip'.kht zich by den djaring te melden; doet men het niet, dan is hij gerechtigd de verzameld*' steenen in ten ravijn te werpen, gei eedschappen te vernielen enz:
Om hout en andere boschprodukten uit die rimbo te mogen halen moet een vreemdeling vergunning vragen aan „de nagari", en hij betaalt aan de volkshoofden van die nagari als „boecgo kajoe" 10 v/« van het verkregen boschprodukt (bl.itf.)
*) een net om herten te vangen; een reeks van rotanstrikken aan een sterke, van rotan gevlochten lyn.
**J Datoea' Maradjo; de plek waar hjj woont heet Sarasah= scbietbeek, waterval.
^ '*') Datoea* RadjQ Fam<?entjat DatoetiJ Bagindo en Datoea* È&giildo Siudo,



Dringt êea vreemdeling het woud binaèü 2óüdér die Vergunning te hebben gekregen, dan is de djaring gerechtigd „mantjantjang kajoenjozijn hout stuk te hakken; de vreemdeling heeft zich dan door eigen schuld last op den hals gehaald ; voor hem is het dan: rimbo baütjès padang babilalang,
hot woud is vol springbloedzuiger?, de grasvlakto vol sprickbanen,
Rimbo lar.wgan, Verder dient hier nog melding te worden gemaakt
van een zeer goede instelling, die hier en daar bestaat, nl. het reserveeren van oerwoud met de bedoeling ontwouding, als gevolg van ontginning, te voorkomen, en hout voor huizenbouw enz : te behouden. Dergelijke „verboden wouden", rimbo larangan, komen o, a, voor in de larassen Kamang en Tilatang (rimbo
oerang nan sapoeloeali, d.i. het woud van de tien kernhoofden van deze laras, tevens adatfederatie) bij Fort de Koek, te Baroeh Goenoeng bij Soeliki, in de boven-Batang Hari, en vooral in de Kampar- en Mahatlanden *).
Daar schrijft de adat ten opzichte van deze rimbo larangan voor, dat het kappen van hout voor huisbouw alleen raag geschieden met voorkennis van den oelajathouder en dat er geen adatheffing gedaan wordt indien het huis in diens nagari wordt opgezet; hij ontvangt 10°/0 van het hout, indien het bestemd is voor verkoop.
In de V Koto Bangkinang en in de meer benedenstrooms gelegen landschappen hebben bijna alle nsgari's oen of moer van deze gereserveerde oerwouden.
In onderling overleg en met medewerking van de betrokken celajathouders (vgl, bl. 12 en IS) hebben daar de ragari's besloten op deze wijze gebrek aan hout te voorkomen, en met kracht wordt het verbod tot ontginning door de panghoeloe kaümpè® soekoe gehandhaafd.
Een merkwaardige rimbo larangan staat op slechts twee paal afstand van Bangkinang ; in het midden van een uitgestrekte vlakte, begroeid met ilalang en laag stiuikgewas, verheft zich daar een nagenoeg ongerept oerwoud als een schooce uiting van de eensgezindheid en den democratiscben geest der bewoners van die streken.
*) In deze streken /ii!i een 80 tal rimbo larunyan.
Dergelijke bossehen komen ook voor in Tapanoeli en hier en daar in Zuid Sumatra.



ld de Tigo Loêliak komt hét voor, dat mén de rimbo en andere woeète gronden geheel sluit voor vreemdelingen. Dit is o a. het geval in de geheele laras Tjandoeng bij Fort de Koek; het voorgeslacht heeft daar op de verlaten gronden tegen de noordelijke helliDg van den Marapi soerian gekweekt; ook groeien er nog andere deugdzame timmerhoutsoorten in het hooger gelegen oerwoud en men wil niet, dat vreemdelingen de voordeelen daarvan genieten.
Deze maatregel wordt in Agam als een te ver uitgestrekt monopolie beschouwd.
II. De eens ontgonnen doch weer verlaten gronden.
Deze gronden zijn al naar hun „ouderdom", onder te verdeelen in:
a. rimbo, rimbo moedo (zelden), weder tot vrij zwaar bosch geworden;
b. biloeka *) ioeo, geheol of gedeeltelijk met zwaar kreupelbosch begroeid;
c. biloeka moedo, geheel of gedeeltelijk met vrij hoog kreupelbosch begroeid;
d. sast/1, geheel of gedeeltelijk begroeid met laag fereupe'hout en hoog opschietende struiken, onkruid, wingerds, alles wat in eenige jaren dicht opschiet op verlatene en niet door vee afgegraasde ladang's;
o. goeroen, onbebouwd land met weinig struiken, berggrasvl akten, bergweiden; hier en daar heet een dergelijk ftuk grond, rraar dan dor en woest: kasang;
f. padang, vlakte, ilalangveld, weidegrond in de vlakte (e en f kunnen ook lang verlaten gronden zijn.)
Bijna overal zijn op eens ontgonnen gronden in de buurt van de kampoeng's grenssteecen aangebracht als aanwijzing van d^ perceelen waarop de panghoeloe's kaampè* soekoe, ginds de panghoeloe's andiko, individueel hak oelajat, uitoefenen (zie de uitzondering op bl. 13).
Die grenssteenen heeten bintalai, zij worden als sati, heilig, beschouwd; wie ze wegneemt zal blind worden, nan maangkè5 soepadan buelo intjè5 rnato, en zijn haar zal uitvallen.
De bintalas is het gewone grensteeken (= soepadan) op den harden grond, in de modderige sawah slaat
*) biloeka, het Maleische beloekar: zoowel het kreupelhout als <Je plek waar het staat.



iflöü Öèü paaltjê!
W Idmboéii lalitnlai A'ö4 karèh babatoe,
als het zacht is een paaltje, op deu harden givud een «teen, en
Mti'dh bapirieng
padang babintala*
de sawah's telt men bij piring'g *) de padang is voorzien van greDssteenen.
Het gedeelte van den eens ontgonnen, doch weer vorlaten nagarigrond, waarover de pangboeloc zgn hak oelajai uitoefent, als hoofd en vertegenwoordiger van zijne uit één stammoeder (buik) gesproten familie, saboeali paroels, als eerste in zijn machtssfeer, de
pajoeang, is dan ook duidelijk aangewezen of aan te wijzen ; de grenzen zijn bij alle andere panghoeloe's, ja nagenoeg bij eiken mannelijken *') bewoner van zijne nagari bokr>nd, Ten opzichte van deze gronden geldt dan ook:
nan lah di djadjas balioeang djo tambilang, ha* lah
o
batipas harato lah baoempoeas ** ) wat reeds dcor dissel en spade is aangeraakt, daarop doet men (oelaja'houdsr zijLde) individueel "*•*) rechten geldeD, (dan is) het goed reeds verdeeld. Vervreemding van gronden, vallende onder deze rubriek, komt op verechillende plaatsen voor; niet alleen in de rantau (vgl. bl. 13) maar rok in h°t stamland, bv. in de laras Soengai Baringin, waar men, de gewone beperkende bepalingen omtrent vervreemding ran grond streng in acht nemende, goeroen's en padang's verpandt en verkoopt.
III. Da bebouwde, ontgonnene en bewoonde gronden.
. Ook ten aanzien van doze gronden geldt het oelajat-
') bord; telwoord voor sawah's.
*") Volstrekt niet algemeen bij de vrouwen. Als eigenaardig hrid wordt hier vermeld, dat de meeste Minang Kabausebe jonge meisjes niet weten tot welke soekoe z\j behooren
"*) oempoea>= toempoea*;
baoempoea*=bjj lioopen, verdeeld;
"*") tipa>=aan de zijde van;
nan tipa* di humbo=wat aan m\j hoort, mijn aandeel, van sjij.



aa
recht1 en is het
kahau taga1
koébangan tingga (bl, 12)
van kracht.
Hoe sterk de uiting ervan is, moge blijken uit het feit, dat, behoudens enkele uitzonderingen in de benedenlandeD, niemand voor goed (d.w.z. na zijn dood ook voor zijne waris) grond kan verwerven in een nagari, waarin hij vreemdeling, oerang dagang, gebleven is; d.w.z. indien hij zich niet heeft doen opnemen in het nagariverband volgens de volgende regelen van het adatrecht:
djaoeah mantjari hindoe *)
ampieng mantjari soekoe,
ver van huis zoekt men (do afstammelingen vaü) een voorouder, dichtbij ^dezelfde soekoe^;
tabang manoempoe inggds mantjakam,
bij het opvliegen zich af zetten (van de tak waar de vogel op zat), bij het neerzetten (hinggap) zich vastgrijpen (wat ook bij een andere soekoe daa zijne eigene mogelijk is)
Tot deze afdeeling behooren:
a. de bewoonde erven,
b. de tuinen, akkers en vischvijvers in de kampoeng,
c. de sawah'p,
d. de ladang's en parak's buiten de kampoeng,
e. de tanah mati (zie beneden).
Omtrent de uitoefening der individueele bezitrechten op deze gronden zal hier niet verder uitgewijd worden, daar dit vallen zou buiten de hier behandelde stof.
Alleen zij opgemerkt, dat als algemeene regel erven, paroemahan, evenmin als zgnd. adathuizen, familiehuizen, mogen vervreemd worden; ook met de gronden enz: genoemd onder l heofc dit nooit of zeer zelden plaats.
*) In deze beteekenis en in de uitdrukking sahindoe-hinduenjo is bet woord hindoe bewaard gebleven en wel inde beteekenis van oorspronkelijke voorouders; de tweede uitdrukking betee kent dus : tot in het verste voorgeslacht, met al zijne voorouders.



23
Tanah hidoei* en tanah
mati. Het is hier echter de plaats nog te wijzen op eene
verkeerde opvatting, Wilken *) nagepraat door Résumé en Willinck (bi. 641), omtrent tanah mati en tanah Indoet* (doode en levende grond).
r Levende grond" zouden zijn de sawah's, ladacgs en parak's, teiwijlde woeste gronden de „tanah mati" zouden uitmaken.
Mij is niets anders bekend, dan dat tanah hidoeï1 is: alle grond die in gebruik is of in gebruik genomen kan worden, terwijl alleen „dood" is de grond, die niet tot bewoning of ontginning gebruikt kan worden, als: markt-en andere pleinen, renbanen, moskee-erven. vroegere en in gebruik zijnde begraafplaatsen e.d.
Isi adat in verband
met het oelajat recht. Ieder Inlander heeft zich te richten naar de adat van de nagari, waarin hij woont of waar h\j zich tijdelijk bevindt.
Zoo heeft hy in verschillende gevallen ook adattetalingen te doen, waar de adat die voorschrijft; hij heeft de adat te voldoen, „de maat moet gevuld worden," tjoepai diisi, en daarnaar heeten die betalingen en adatheffiogen oeang adat of isi adat.
Door de betaling ervan maakt men 6f een gemaakte fout goed tegenover den bestaanden staat van zaken of tegenover bijzondere personen (b.v. bij soekoehuwelijk in een verboden graad, beleediging van den mama* enz.) öf men verkrijgt er de licentie djor om te mogen doen, wat tot de speciale bevoegdheid van den rechthebbende behoort.
Met deze laatste soort van adatbetaUngen hebben ■wij hier te maken; zij zijn gewoonlijk eene heffing op het produkt, en heeten daarom bijna alle boengo, d.w.z. bloem bloesem, rente.
Men betaalt die isi adat aan hem, die de oelajathouder is; dat wil dus zeggen, dat een vreemdeling, die een stuk oerwoud in een nagari wil ontginnen, vergunning daartoe vraagt en de verplichte adatbetaling doet aan de nagari (alle panghoeloe's) indien het rimbo, betreft waarvoor de nagari het oelajatrecht heeft,—doch aan den betrokken oelajathouder alleen, indien de beschikkingsbevoegdheid individueel betU9t bii den betrokken panghoeloe (familie).
In de streken waar de laatstbedoelde toestand, geschetst o.a. op bl. 13 en 17, heeischt, komt het zelfs Veelvuldig voor, dat een feamanakan A. van datoek
*) Handleiding voor dg vergulUkeiHte volkenkunde van L fceideo m, M. 435)



B. die een stuk rimbo van datoek C. in dezelfde naan w,l ontginnen, aan den laat,!, „adat" mo« «oSi deze betaling is het bewijs, dat
tali nan tarantang
tambang nan taoedjam,
het touw strak gespannen is en het raai-ie in de
gewezen. g6S,ageD' d"W Z" dat e°a Stuk êr0Dd "«S
Deze adat hperscht vrij algemeen ten opzichte va andere woeste gronden dan rimbo; soms wordt w< door A. en B. een karbouw geslacht om gezamenlij met de familie C. een feest te vieren ■ dit allee, wanneer het een groot stuk grond betreft,'te gebr.üke voor overjarige gewassen, als voor cocós, cfssia en;
Hiei en daar is A. ze.fs verplicht, bv bii hp planten van klappers, de bibit van C. te gebruike en moet hij later */,, van de optrergst aan her
p af«nc' H. f j van ze f' dan moet hij Va aai C. afs ain; deze adat bestaat alleen ten aa&zieiï vai
overjarige gewassen, toemboeahan of tinaman karèh
ben nagangenoot heeft geene tetalirgen te doen'bi S d^ïnJi • rmbo nagari, doch mededeelioj gewenschï 9 18 Vee:al Ve'p]icht' in e'k ^eva
Men onderscheidt de volgende adatbetalingen: lo. boenqo tanah, een vergoeding bij miinontein nirgfn op andemans femiliegrondf d.w.z op eeDfi ontgonnene of nog ia ontginnirg zijnde gronden • in elk geval worden de betalingen cndeiliüg geregeld.
Bij ontginning door vreemdelingen van miinen nri onverdeeld nagarigebied, is adat geworden de tetaling
aan de ^nagari van satahie limo koepang, d.i. dus 5
koepangs op een üail of d.i. 71/.0/ van het
gewonnen goui; deze betaling heet dan gewoonlhk
ie boengo tanah maar heefc den meer algemeenen naam van oeang adat. «'gemeenen
Malingen hebben het karakter van een
aan den groad.08 We8eLS het onltrekl!e» ™n goud
2o boengo kajoe, een schadeloosstelling, tevens
Sit ZDgJf ha' °6lajat' te beta'eQ door P0rsonen wLi? ƒ w6ro Da^an..die houtkappen of andere bo^chprodukten winnen in de bosschen
Deze heffing bedraagt io% van het' produkt; tot
lisftnj? zya HlI©Qa geieehiigd (Jo gezamenlijke volks-



hoofden eener nagari, of tle betrokken oelajathouders (vgl. bl. 13 on vlg).
3o. oeang ladang of boengo tanah,, een schadeloosstelling tevens erkenning van oelajatrechten, te betalen door personen die ladang's aanleggen; deze isi adat is niet overal gelijk, en wordt weder öf aan de nagari öf aan de betrokken oelajathoude's betaald.
Hier en daar bestaat de betaling slechts uit een pasambahan, huidegift, b.v. een mand jonge rijst,
geroosterd en gestampt, ampieng, waarnaar deze
tanda: boengo ampieng genoemd wordt (men vergelijke art: 44 van het adatwetboekje van van Vollenhoven).
4o. boengo jMsie, een „isi adat" ten behoeve van de nagari, zich richtend naar de plaatselijke adat, te betalen bij het maken van zoutpannen door vreemdelingen (vroeger); verder bij het visschen langs de kuststreek, vallende onder het oelajatrecht van een nagari.
Ook is het voorgekomen, dat de nagari Kasaüg in de Padangsche Benedenlanden van het staatsspoor „boengo pasir" vroeg wegens het weghalen van zand uit de Anai rivier.
Ia stede van 10% van het zand af te staan, heeft de staatsspoor toen een vergoeding van f 250 aan genoemde nagari uitbetaald.
Alle deze betalingen zijn verplichtend voor vreemdelingen ; zij zijn als regel nimmer ervan vrijgesteld. Men vergelijke het medegedeelde op bl. 18 en vlg., 24, en het hoofdstuk „vermogenswezen," bl,<^ ,
DERDE HOOFDSTUK.
Bestuur; volkshoofden.
Is beknoptheid bij de samenstelling van dit opstel noodzakelijk, in dit hoofdstuk moet bepaald beperking in acht genomen wordeü, hoe moeilijk dit ook is, waar, meer nog dan op ander adatgebied, het wachtwoord is: niet generaliseeren.
Na een kort geschiedkundig overzicht zal ik trachten een beeld te scheppen van het volkshoofd *) en het
*) Over het door ons ingestelde ambt van nagarihoofd panyhotloe kapalo of kapalo nagari, is uitvoerig gehandeld in myna nota's over „de lnlandsche bestuurshoofden ter Sumatra's Westkust" en „de afschaffing v.m den panghoeloe soekoe rodi pn het plaatsen vn.n den panghoeloe kapalo in 4? SUiv^re politie van velkiliooW" (vgl, bet 7 de hfdst.)



I. De darès venlanden.
Het oorspronkelijk volksbestuur.
28
nagari bestuur, speciaal in het qtaminnd ^ j
darè* bapanghoeloe rantau baradjo,
hm ^"Shoelce's, de beiledei
ÜQ zoo wordt ook hier die indeeling gevolgd • I. de darès
de bo-
II. de rantau
O
( e zee, lam ) en speciaal: het eigenlijke Minang Kabau Ioehak's e0 twee'larl'Z,
Alioang Kabauer indien men hfm ,!l ! êeaar( indeeliDg van zijn Jand. naar t'£
De drie Ioehak's 2ijn:
lo. Tanah Datar, in hoofdtaak- rio afdeeling van dien naam, d® Zwoord,ge
llngenifgam ^Foït^dfïnouf teS£mvoordige afdee-
l lT™P?ZIX ZfLZ^rf p""'Te-
Mtotfdwltopn Pajo KomSaXS ^ Ce twee „krassen"; »wum.
a. Koto-Piliang,
bi Bodi Tjaoiago,
Elke familie stond onder de Jeidiog en \an een ouds'e: oerang toev, pangatoeo of panqkatoto-
^%^reüdQh00t^ ^ de emSvSïu
families, later genoemd de toeo oelajat *) de voer-
" bi 17)



Üfi&fóstê plaat's in; geaaöïénlijk Vói'ödöö alle dezê hoofden het volksbestuur.
„Bij dat zoozeer veelhoofdig bestuur,—zegt de Rooy in zijne nota omtrent de oeang adat,—kwam het dikwijls niet tot een afdoend gezamenlijk overleg en ontstónden oneenighedeD, welke niet oplosbaar bleken. Voor een oplossing daarvan werd dan de uitspraak ingeroepen van den om zijn wijsheid en bovennatuurlijke macht bekenden vorstelijken persoon, die zich "te Pagar Roejoeng gevestigd had.
„Het uitvloeisel van diens bemiddeling was de invoering van het tegenwoordige soekoe-bestuur, waarbij de tot verschillende stammen behoorende familie's werden ingedeeld in (vermoedelijk overal) vier soekoe's, terwijl aan het hoofd van elke soekoe een paDghoeloe geplaatst werd, die het oppergezag kreeg over de families in zijn soekoe, en daarbij als scheidsrechter optrad. De gezamenlijke soekoehoofden hadden de beraadslaging en de berechting omtrent zaken, welke verschillende soekoe's of de geheele nagari betroffen."
Tot hiertoe de Rooy. Een beslist antwoord op de vraag of de instelling van het soekoewezen bier door den invloed der Hindoe's is ontstaan, dan wel of zij reeds eerder bestond bij de bewoners van het land, is nog niet te geven. De verschillende soekoenamen van Hindoeschen oorsprong als Domo, Mandaliko, Biaro en vooral de aard van de soekoeindeeling tot in de onderdeelen, zeer dikwijls geen verband houdende met stamverwantschap, geven aan, dat de instelling niet oorspronkelijk kan zijn, doch veel eerder moet beschouwd worden als een administratieve maatregel, teneinde tegemoet te komen aan de nadeelen van het ontbreken van een behoorlijk volksbestuur; deze maatregel moet dan ingevoerd zijn door een macht, boven de nagari staande, een macht van vreemden oorsprong.
Welke macht? Omtrent de toestanden in den zgnd. Hindoe-tijd, zelfs eigenlijk tot aan den Padri-oorlog, is nog zeer weinig bekend.
Misschien zal de lezing van alle nu behoorlijk gerangschikte steeninscriptie's licht brengen *).
De Hindoe Javaansche
vorsten. Wij weten echter, dat misschien in de laatste jaren
der 13de en ongetwijfeld in vrijwel de geheele 14de
* )Het zjj mij vergund te verwijzen naar het artikeltje „Iets over land en volk van Minang Kabau" in de 6de aflevering van het Koloniaal Tijdschrift, en naar het Oudheidkundig Verslag over het 2de kwartaal 1912 hl. 33 vlg.



êêUW fêö of meeiderê Ëindóe-Javaadsché Vórsten over Minatig Kabau heerschten.
Ia een der opstellen **) over dit land, die achte eenvolgens in het tijdschrift van het Bataviaasc Genootschap zullen verschijnen, heb ik de overtuigii geuit, dat de Jang Pitoean's van Minang Kabau w de nazaten zullen zijn geweest van de Hindo< Javaansche vorsten, en dat do luister van het geslacl langzamerhand was afgenomen.
Kjahi Katoemang-
goengan en Papatih
nan Sabatarg. Bij het volk is uit den grschiedkundig duistere
tijd van Hindoejche overheersching de herinnerio levend gebleven aan twee groote figuren: Kjal Katoemanggoengan en Papatih ***) (nan) Sabatang', al de wetgevers van het land.
De Jaatste zoude het zijn, die de groote adatbegit selen heeft vastgelegd, het matriarchaat, het soekot wezen, terwijl KatoemaDggoengan ia het bijzonde den godsdienst regelde.
Het spreekt wel vaDzelf, dat de Islambelijder ervoor gezorgd hebben, dat men over het algemeei denkt, dat de twee groote mannen Mohammedanei waren, doch tevens zegt de overlevering dat Papatih' moeder (algemeen zegt men dat de twee mannei dezelfde moeder doch een anderen vader haddec Indo Djati „heette".
Nu is volgers juist ontvangen mededeeling vai Dr. Krom „Indo Djati" het regelmatig equivalent vai het Sanskriet hindujati, dat „hindoegeslacht" betee kent, ****) zoodat de overlevering zeer juist verhaalt dat Papatih's moeder van het geslacht der Hindoe'! was.
Waren nu Papatih Sabatang en Kjahi Katoemang goengaD, die altijd in één adem genoemd worden beiden hoofdambtenaar van den hindoeschen vorst! —of was Papatih niemand anders dan de vorst zelf ei
*) Omtrent den koning Adityawarman, verheerlijkt in allerlei insrriptie's, bestaat absolute zekerheid.
"J „Koemanih, Soempoe Koedoeih en de radja nan tigosélo
*"] of' Parapatieh
* | Volgens Dr. Rinkes is Indra.jati een gewone maleisohe eigennaam; dairuit zon Indo d.iati ontslaan kunnen zijn op dezelfde wjjze als lndogiri en Indopoéro ui'Indragiri en Indrapoera; in elk geval w^jst denaam op de Hindoes terug N.m.m. ia de lezing van Dr. Krom eerder aan te nemen, omdat djati ook in andere woorden en in galar's is overgenomen en behouden : Dl. nan sadjati, sadjati— djatinjo=echt, zuiver, oorspronkelijk [vg], ook v.d. Toorn's woordenboek, bl. 113].



tfjahl Katóemanggoengéü (een blijkbar üit ded iiteï Toemanggoeng gefabriceerde naam) het opperhoofd van Djambi ?
Is de papatih of patih Déwa Tuhan, bewierookt in de wy-inscriptie op het Amoghapa^abee'd t9 Rambahan (N. 46 van den inventaris op bl. 36 vlg: van het Oudheidkundig verslag 2de kwartaal 1912) de vorst zelf?
Was Kjahi Katoemanggoengan toen reeds opperhoofd van Djambi of „berustte het gansche ryk van Jambij" eerst later in de banden zijner nazaten ? (vgl: Daghregister 1640 en 1641 onder Keey Toramagon en tyueey Tommagom.)
Met eenige zekerheid kunnen deze vragen niet beantwoord worden vóór ods de resultaten bekeDd zyn van de nadere lezing van de opschriften in steen.
Wel is merkwaardig het op talrijke plaatsen vernomen bericht, dat de grens tusschen de machtssferen der twee groote mannen was: de grens tusschen zilt en zoet water, daar n.1. Katoemanggoengan's ressort aan zee lag, terwijl de Papatih in de Bovenlanden heerechte.
Datoe1 Maharadjo Kajo van Soemanik vertelt, dat
van ninie3 op ninie* in zijn geslacht het verhaal is overgegaaD, dat de twee mannen van zóó andere opvattingen waren, dat Kjahi Katoemanggoengan uit de Bovenlanden was weggetrokken om Djambi te gaan besturen.
Dat er een broederoorlog tusschen hen uitbrak, wordt algemeen verhaald; Salomon Müller geeft het verbaal reeds in 1846 "); het is wel aantenemen dat er inderdaad een strijd is geweest tusschen de twee partijen, waarvan die van Papatih de democratisch gezinde was; in de opstellen over MinaDg Kabau zal deze zaak nader behandeld worden; de geest van de partijen blijkt uit het verschil in opvattingen omtrent het adatrecht (bl.%2 vlg: en 5de hoofdstuk, hifi?. ).
De „radjo nan tigo
sélo". Behalve den Minang Kabauschen radjo had men te
Boeo den radjo adat, en te Soempoe Koedoeih den radjo ibadat; met den wereldlijken vorst, den radjo alam te Pagar Roejoeng, maakten zij de radjo nan tigo sélo uit, „getwijnd als een koord uit drie draden" *") over wie uitvoerig gehandeld wordt in het opstel genoemd aan den voet van bl. 2i?.
Deze radjo's te Soempoe Koedoeih en te Boeo da-
*] Bedragen tot de kennis van Sumatra, Leiden 1846, bl. 79.
") „Tjindoer Mato" door J. L. van der Toorn, bl. 8.



têöréü Uit den tijd, dat de JslftlïJ hiöï ïijn Intrede dêèd, wat wel tusschen 1550 en 1600 zal hebben plaats gehad; zij zijn dus waarschijnlijk van twee eeuwen jongeren datum dan de bovengenoemde wetgevers.
De vier rijksgrooten, Dan had men nog de instelling van rijksgrooten,
de zoogenaamde basa(r) ampè* balai, van wie Tjindoer Mato (bl. 8) zegt: „De vier rijksgrooten zijn:
lo. de Bandaharo (of Titah) van Soengai Taro5, 2o. de Kali van Padang Ganting, 3o. de Machoedoem van Soeman^,
4o. de Indomo *) van Soeroeaso;
, dan is er nog de Toean Gadang van Batipoeh, die zich onafhankelijk beschouwt en de kracht zoekt in eigen persoon, wij noemen hem den tijger van Koto Piliang."
Waren er geschillen ter zake van „adat en „limbago", dan bracht men die voor den Bandaharo; van hem was hooger^ beroep bij den radjo adat te Bóeo **).
In godsdienstzaken liep de weg van rechten opwaarts langs den kali van Padang Ganting naar den radjo ibadat te Soempoe Koedoeih.
In laatste instantie besliste in beide gevallen de : radjo alam te Pagar Roejoeng.
Ook van den Machoedoem te Soemanik, die strijdgeschillen en wapenkwestie's moest uitmaken, was hooger beroep bij den radjo alam.
De Indomo was de pajoeng pandji, de rechterhand van den vorst, waarschijnlijk zijn adviseur.
De „tijger", een ruwe klant, „arrogant als de dobbelaars van Batipoeh" was de eenige, die vóór den vorst luid mocht praten ***); zoo nu en dan ging hij rond in het rijk „om adat overtreders op te vatten"; ik denk, dat men deze waardigheid heeft ingesteld om het woelige Batipoeh tot vriend te houden; „de tijger" behoorde niet tot de rijksgrooten.
Het komt mij voor, dat de vier rijksgrooten een instelling vormen, ouder ****) dan de Mohammedaan-
*) De Tjindoer Mato is minder juist door hem op bl. 8. „Toean Pandjang" te noemen (vgl. bl. 10. 3de regel v.o.)
* ) Dat de radjo adat te Boeo en de radjo ibadat te Soempoe Koedoeih woonde, betwijfel ik; die plaatsen waren meer hun relS£rt' z?j verbleven gewoonlijk te Pagar Roejoeng (rgl; bl^7.).
***i Hij was ook de eenige, die voor den vorst voor „ik" den mocht gebruiken [dit houdt verband hiermede, dat BatipoeJ, bü Agam behoort, waar men den algemeen gebruikt; in Tanah Datar klinkt dat minder beleefd.)
I De titels Kali en Machoedoem zjjn wel van Arabischen oorsprong, maar het is mogelijk, dat vroegere titels na de intreding van den Islam gemoderniseerd zjjn,



sche vorston van Minang Kabau; dat zij reeds stedehouders waren van de Hindoe-Javaansclie vorsten.
Ieder van hen had nl. oen ressort of machtssfeer, waaruit zij voordeelen trokkon, en die, ook later, hun rantau werd genoemd.
De overlevering zegt hiervan:
„Rantau toeankoe Titah ka Simpang Banda Sapoe-
„loeah *), lapèh ka Bajang nan Toedjoeah; rantau
„Toean Kali sahinggo Tandjoeang moedie*, sahinggo
„Batoe Gandang ilie **); rantau Machoedoem: Rambau „Si Mananti **+);
„rantau Indomo singgan Padang I^iaman kamari, „Toeankoe Sambah di Padang,
„Toeankoe Sambah di Soengai Pagoe".
Toestand in de 18de
eeuw. Mag na den Hindoe-tijd nog van een eigenlijke
regeering sprake zijn geweest, in den loop der 18de eeuw leek het er niet veel meer op.
Elke nagari of federatie van nagari's was zelfstandig. Twisten tusschen hen werden door geen hooger gezag beslecht en duurden soms zeer lang.
Wel liet de vorst zijn gele vlag op het oorlogsterrein planten, om den strijd te doen staken, doch dit was dikwijls tevergeefs.
Wel hield in vroegere tijden de Maleier, vóór den üaulat Jang di Patoean eerbiedig hurkend, de détar (destar, hoofddoek) in de hand, en bleef tot in het begin der 19de eeuw de adat in zwang, dat het volk van Tigo Balai by den gang naar het graf van een radja zich in nederigen rouw vertoonde, n.1. met een „slendang en hoofddoek" van palmblad (basalèndang
poetjoeas, badéta anau), maar die vormen waren meer vertooning, dan eerbied voor den heerscher.
Zóo droeg men hem ook de gouden pajoeng vooruit, wanneer hy zijn eenvoudig huis te Goedam verliet om een reis door zijn gebied te maken. Naderde hij een dorp, dat tot de laras Bodi Tjaniago behoorde, dan steeg hij af van zijn paard om op de schouders
*) De tegenwoordige afdeel ing Painan.
**) Koto VU, Sidjoendjoeng.
"•*) Op het maleisohe schiereiland; Swettenham [British Malaija, p. 131] zegt o.a. van deze staatjes. . , . but so long ago as 1773 they were placed under the general control of a Raja Ir om Menangkabau, in Sumatra, with the title yang di Pertuan-',
Hier blijkt weder, bge goed tosstanden uit lang rervlogen tijden dikwijls ia de MaleiieliQ overleveringen gijn bewaard fibltven. *



van een der personen, die hem tegemoet kwamen, als ia triomf door het dorp te worden gedragen. Maar ï het doel dezer reizen was voornamelijk het ontvangen
van hulde en geschenken. In de laras Koto Piliang gaf de nagari hem honderd gantang's rijst; in de Bodi Tjaniagolanden bovendien nog stofgoud.
Op zijne bij de adat voorgeschrevene vraag aan de hoofden in elk dorp dat hij doortrok, of er geen ge schillen moesten worden beslecht, werd steeds ontkennend geantwoord.
De „oerang gadang radjo," vertrouwden van den vorst *), die in verscheidene Dagari's als zoodanig bevestigd waren, hadden weliswaar hun aanstelling oorspronkalijk aan den radja te danken, maar daar zij niet in land waren begiftigd, noch op een atdere wijze werden bezoldigd, en de vorst geen macht had om zich te doen gelden, gevoelden zij zich tegenover hem vrijwel onafhankelijk.
Zij zelf hadden echter al zeer weiDig gezag; zij beslisten vo'gens de adat slechts in die zaken, die niet door de gezamenlijke volkshoofden konden worden uitgemaakt, en dit nog volstrekt niet overal.
De laatste telgen van het Minang Kabausche vorstengeslacht werden ia het begin der 19de eeuw op afdoende wijze door de Fadri's uitgeroeid: zij werden vermoord op een vergadering te Balai Tanga'h (Boeo), waartoe zij waren uitgenoodigd. Slechts één man, Radjo Alam Moening Sjah, wist door de vlucht naar de Oostkust te ontkomen. In 1822 liet Raafl hem terugkomen en herstelde hij hem als regeerder, doch de man was te oud, kreog pensioen en stierf den lsten Augustus 1825. De laatste regent van Tanah Datar weid op 2 Mei 1833 gevangen genomen en naar Batavia gezonden, waar hij op 21 Maart 1849 overleed.
De laatste vrouwelijke afstammeling „van den bloede" Toean Gadih Réno Soempoe, overleed den 26sten Juni 1912.
Wij gaan terug tot het slot van het aangehaalde uit de nota van de Rooij, bl. 27.
Vervolg Volksbestüur, ^00r de vele twisten en geschillen deed zich de behoefte gevoelen aan een verbond tusschen naburige dorpen, om onderlingen strijd te voorkomen of een vijand ontzag in te boezemen ; een dergelijk verbood beitond reeds van zelf tusechen de dorpen, die van .ééne mooder-i j^ari afstamden, zooals bv. de XIII Koto.
*) Volgen* velen nie t veel weeHan een soort vuu „djongos",
hanlonHon



Talrijk zijn de zoo ontstane federatie's; zy hebben aan ods bestuur den grond^ag geleverd voor de admii cistratieve indeéling in larassen, onderafdeelingen en afdeelingen ; zeer talrijk zijn de namen, die zulk een verbond aanduiden: II, III, IV, V, Vl, VII, VIII,jfX^ X, XII Koto enz:
Indien in gevallen van bedreiging van rust of veiligheid beraadslaagd moest worden, vaardigde elk der nagari's van zulk een federatie één persoon af: den „oerang gadang radjo" of' den oudsten panghoeloe (het hoofd van de oudste kernfamilie), gewoonlijk een en dezelfde persoon. *)
Die laatste personen vormden tezamen bv. „de zes panghoeloe's" of in het Micacg Kabausch panghoeloe
(datoea*) nan baranam, van een federatie.
Die titels zijn tot heden bewaard gebléven **) en zijn dikwijls een richtsnoer bij de oplossing van moeilijke adatzaken en grensgeschillen.
De panghoeloe. Het panghoeloe ambt werd erfelijk verklaard in een
van de oudste-, de kern-familie's, welke daartoe aangewezen werd dcor het gemeen overleg van alle familiehoofden (mamaof toeo roemah, toengganai.)
Was hun autocratisch gezag toegekend gewordeD, dan zou door onderlingen naijver dat gemeen overleg niet tot stand zijn gekomen, doch die paoghoe'.oe's waren geen autocraten en hadden geen absoluut gezag.
Zij waren slechts de bemiddelaars en do leiders, elk in hun soekoe en gezamenlijk ten aaozien van de nagari, op dezelfde wijze als de toeo's ieder in hun familie die taak te vervullen hadden.
De panghoeloe's hadden rekening te houden met de Wenschen der familiehoofden; zij waren ten aanzien Van de nagari de beheerders en ten aanzien van de buitenwereld de vertegenwoordigers der üagari.
„Die panghoeloe's^ de Volkshoofden, i\jn dUs dé hoofden van de kernfamilie'sj die van omstreeks de Stichting af' het dorp bewonen **•) niet de hoofden dér jongere familie's, iokomeliogen; en splitst zich eeii
*) tiet „detuiig gitdang railjd"-scKap ftls zöoduüig is ttdardool in dë bovenlanden geheel verdwenen; iüöt dén lüistër en deri ïnvlöed der vorstem ,
**) Zyn br. drie vitn de zes familie's -wélke die titels droegeii; uitgestorven of tijdelyk niet voorzien van Qten- man die den f titel dragen kan, zoo heeten de drie overbl^vendfen gewoonlijk
töch nog datoea? nan baranaiit.
***) „ninie5 kami nan djolong katiiarl" -onze Voorouden dis jicii hier het eerst vestigden.



kernfamilie In nieuwe familie,^ dan bi ij ft sléchts één daarvan een volkshoofd leveren. 4).
Zoo'n panghoeloe andiko *') Vertegenwoordigt Ütis vooreerst de familie, die hem tot mama3 heeft, doch veelal ook een of meer andere familie's die door splitsing ontstaan of later in het dorp gekomen zijn; zoodanig personen-complex - soms één, soms meer familie s omvattend heet— de pajoeng van den paüghoeandiko, de individuen heeten zijn anas boeah."
(Het adatrecht van van Vollenhoven, 4de afl. bl. 254).
Voor „pajoeang" is misschien nog te verkiezen de omschrijving „machtssfeer"; de bedoeling van de beeldspraak zal toch meer zijn: de kring, yvaarin men toevlucht zoekt tegen regen en zonnehitte ; de panghoeloe is immers:
kojoe gadang di tangah padang
bakèh batadoeah hari hoedjan
bakèh balaoeang hari panèh;
oerèlnjo boelièh bakèh basélo
batangnjo boelièh bakèh basandd,
een groote boom midden in de vlakte, waar tóen schuilt voor den regen en schaduw zoekt in de hitte • op de wortels kan men rusten (zitten) en men kan leunen tegen den stam,
De familie, familie bevat alle personen, die volgens het
matriarchaat (dat nergens ter woreld zóó zuiver is in stand gebleven als hier) bloedverwanten zijn, d.w.z. die personen, die over en weer verhoeden zijn door middel van vroüwen die onderling verwant zijn; de personen die afstammen van ééne voor-moedèr, uit één oerbuik, paroeis.
Vandaar, dat men de familie, welke die personen bevat, noemt: saboeah paroeis, d i. (uit) één buik; en aan haar hoofd staat de panghoeloe;
salasoeang saajam gadang,
één haan die den omtrek van het rijstblok beiféerscht (niet duldt, dat een ander binnen dien kring komt). Door groote uitbreiding der familie komt het echter
") ten aanzien hiervan zjjn echter zeer vele misbruiken Voorgekomen; zie ook bl. 88 ten 6°.
**} andiko ia in het Oud Javaansch=ciienfl»r | JiWWidikü^ tevelen (inlichting van Pr, Ph, g, va» Konkel,



veel Vóór, dat ffiêü zich hêeft meétêii splitsen In tweê Of meer deelsn, ©lfe staande onder een panghoeloe, wiens galar, in ieder geval; wiens positie» afgeleid is van die van den panghoeloe der kernfamilie.
Zooa's van Vollenhoven zegt: „een scherp technische Eaam voor familie bestaat daarom niet" (vglj bl. 249 van zijn adatrecht); wanneer echter ook de onderdeelen van eene familie in uifgebreideu zin hun eigen bestuur en eigen vermogen hebben, dan vormen ook zij rechtsgemeenschappen.
De familie's dragen geen eigennamen; wel is in De galar. elke familie een erfelijke, beter: blijvende titel, galar,
voor den Datoca', het volkshoofd, bv. (Datoea*) Madjo
Lélo, (Datoea') Maharadjo; ook komen in vele streken blijvende titels voor in d9 familie voor de mannelijke kamanakans, zusterkinderen, bv. Soetan Madjo Lélo, Soetan Maharadjo ; verder voor de adat-bij standen van den panghoeloe, waar zij voorkomen, die met hem de
zgnd. ampè? djinih, de vier rangen, uitmaken (zie bl. ,
Is de galar van een panghoeloe bv. door het ondergaan van ge vaD gen isstr af „v uil'ge worden, koemoeh, dan moet zij door een feest weder schoon gewasschen worden.
Rangteekons Het volkshoofd voert behave den titel datoeas eenige
van don panghoeioe. rangteekens. Niemand dan hij mag de déta gadang of
d. bakatasi d. bakaroeis (zwarte al of niet fijn geplooide hoofddoek) de karili (kris) en de badjoe gadang (zwart * baadje, gewoonlijk met wit onderbaadje) dragen ; alleen zijn huis-mag voorzien zijn van een soort van statie-
vertrek, andjoeang geheeten, een uitbouwsel dat den icdruk geeft van de achtersteven van een schip.
Alle deze rangteekens mogen niet door anderen
worden gedragen of gevolgd, ta:' boelièh di toerèh.
Verbodsbepalingen. Maar er zijn voor het volkshoofd ook verboden & zaken; hij mag zich daaraan met vergrijpen, daar dit zijne waardigheid zou aantasten.
Die pantangan zijn:
lo. ynanjirah roman di moeko rapè\ een rood gezicht
*) zwart is de kleur van den panghoeloe, bl.4"^; hitam manahan sasah, zwart kan tegen wasschen, d.w.z. de „grootheid" van den panghoeloe verdwijnt niet licht.



bebbön (driftig wórden) in ©én vergadering;
2o. manggadabies, mahantam tandh, stampen met
den voet, op den grond slaan;
80. manènsHg langan badjoe, de mouwen omslaan, opstroopen;
4o. mamandjè1, klimmen *);
5o. manljaedjoeang labieh barè*, te zware last op het hoofd diagen (hot dragen van zelf gesneden gras voor eigen vee is toegestaan);
60. balari, hard loopen;
7o. mangaie, viescheu met den hengel (het visschen in eigen vijver, op eigen terrein is niet verboden).
Het 7de verbcd wijst er op, dat men den panghoe'oe rijk acht; hengelen laDgs de rivier zou den indruk geven, dat een panghoeloe eten zoekt; dit zou beneden gijn waardigheid zijn, immers:
panghoeloe vjolah kajo
boekan kajo de* amèh
kajo dèi barili djan poesako
kajo dè1 oendcing paraboe kalo,
rijk is waarlijk de panghoeloe, Biet door goud maar door famiüe^defi en familiegoed, door (de kennis van) de wetten uit de grijze oudheid.
Men ziet dat de panghoeloe in hoog aanzien stond bij het volk; en al is in den loop der tijden, niet het minst door de gevolgen van de door ons ingevoerde rechtspraalr, dat aanzien in enkele streken verminderd, de panghoeloe's zijn nog altijd de macht in het grootste en voornaamste gedeelte van dit land en d&ar heeft het bestuur in de eerste plaats, vrijwel uitsluitend, met hen rekening te houden (vgl. bl. 63) .
Verheffing tot Geen wonder dan ook, dat de panghoeloe-verheffing
panghoeloe. een zaak van belang is; de waardigheid wordt opge¬
dragen in tegenwoordigheid van alle panghoeloe's der Dagari, en deze gebeurtenis wordt bezegeld door een groot feest, waarbii met luider stemme moet bekend gemaakt worden, dat de nieuwe titularis de familiegalar heeft aanvaard.
Het adatrecht kent verschillende wijzen van panghoeloe-verheffing, waarvan de voornaamste hier genoemd worden :
') Speciaal: in een boom. Het woord betoekent beklimmen, beklauteren van boomen, ladders, zeer steile hellingen enz;



io. patah tombaeal/, hilang baganti, wat afgebroken ia bot weer uit", wat weg is wordt vervangen, of: pang' hoeloe di tanah tasirah, panghoeloe (geworden) bij de roode aarde (pas gedolven graf); de gewone vervanging van een gestorven t titularis door zijn jongeren broeder of door een kamanakan;
2o. mati batoengkè1 bodi (boedi), bij dood heeft men den toengkè* bodi d.i. den steun, tijdens het leven van den panghoeloe, van zijn boedi (vernuft, geest, hier dus: adatwaardigheid); de bedoeling is in het algemeen, dat daar, waar de adat den adatsteun toengW (stok, steun, adjunct van den panghoeloe) kent, deze de vaa te voren aangewezen opvolger is; overigens komen lo. en 2o. in de praktijk met elkaar overeen; 2o. komt echter alleen voor in de BodiTjaniagolandon;
80. hidoei* bakarilahan, hier en daar: „salin basa(r)M bij leven afstand doen ten behoeve van een waris; in vele Koto Piliang-landen is deze adat strikt verboden : de positie van het volkshoofd is zóó hoog, dat men daarvan eerst afstand doet bij den dood.
4o. mambangkfkan mntabanam of mangambangkan nan talipèuit het water halen wat er in ligt (om uit te loogen^hat opgevouwene openleggen; dit doet zich voor, wanneer een galar, die door gebrek aan mannelijke waris of door gebrek aan geld voor de feestelijkheden gedurende langen tijd niet is toegewezen, eindelijk aan een daarop rechthebbende wordt opgedragen ;
60. gadang manjoesoeai *) of gadang mamintai; dit komt hier en daar voor waar vólgens de adatregel:
djaoeah mantjari hindoe
ampieng mantjari soekoe, •
(vgl: bl. 22) een vreemdeling zich ingeburgerd heefr. iemand, die in zijne eigen kampoeng een „waris panghoeloe" was, ^en die komt vragen om in zijn nieuwe nagari een adatpositie, gadang, te mogen
'l manjoe.ioea!kbegin maken met iets.
Hier is de oorsprong van een in de Loeha* Limo poeloeh voortwoekerend misbruik. Menichen, die zich bv. aansluiten bjj een Datoea* Simoelie krijgen galar's als Datoea* Simoelie nan koening,—nan poetieh,—nan hitam, ja zelfs: nan koening nan hitam, . . . .• „de geelzwarte"!



hebben| deze adat héét daarom: „begin van positie" of „vragen om een adatpositie")
60. gadang manjimpang, de zich vertakkende adatpositie ; bij deze, in Agam voorkomende adat, splitst zich de „grootheid" van een familie ten behoeve van een nieuwe familie, (bl. 34); heet de kernpanghoeloe
bv. Datoea* Madjo Basar, dan luidt een gadang ma-
njimpang galar bv. Datoea* Madjo Labieb, Datoea* Madjo Batoeah.
i
7o. mangoentieng siba badjoe, een stukje knippen uit het zijstuk onder den arm van een badjoe (van den panghoeloe); deze adat bestond vroeger ten opzichte van gewezen pandelingen.
Dat maar niet iedere waris panghoeloe kan worden, spreekt wel vanzelf met het oog op de positie, die het volkshoofd bekleedt.
Hij moet vo'gens het adatrecht zijn: niet te oud; goed bij zijn verstard en gezond van lijf en leden; hij moet verder zijn: oplett°nd, rustig en welwillend. Moet nu de galar aan een nieuwen titularis worden opgedragen, dan steekt eerst de familie de hoofden bij
e^aar (babisie*\ fluisteren heet dit familie-overleg), daarDa wordt in de soekoe overlegd en eerst daarna deelt men den vereenigden panghceloe's mede, wie van de rechthebbende waris de meest geschikte wordt geacht.
Niet altijd is zulk een waris genegen het ambt van panghoeloe, dat hem aan zijn nagari en aan allerlei arbeid voor nagari- en algemeen bestuur bindt, te aanvaarden ; dan wordt een ander aangewezen op de manier als boven beschreven.
Met de invoering van ons rechtswezen verdwenen ook de meeste voordeelen, die aan den rang van volkshoofd verbonden waren.
Deze omstandigheid en het feit, dat de panghoeloe's in strafzaken niet meer de dagelijksche rechters waren, heeft hun wel veel van hun luister en invloed ontnomen (bl. ?.6) doch over het algemeen is hun positie nog zéér in aanzien *) en ook de milde bepaling vervat in artikel 1 § 2 sub b van de heerendienstregeling (Stbld: 1904 No. 355) doet dit adat-ambt begeerlijk zijn.
Bemoeienis van het europeesch bestuur
met de panghoeloe- Hoe ^ Q0^ 0p jj0t gebjecj van panghoeloe-verheffing
*] Vgl. het 5de hoofdstuk.



inisbruiken bestaan, en hoe verschillende europeêsche bestuurders er op bedacht zijn geweest hieraan paal en perk te stellen, is uitvoerig behandeld onder het hoofd;
Verkiezingen en kiesgerechtigden" in mijne nota over de Inlandsche bestuurshoofden ter Sumatra's Westkust, der Regeering aangeboden bij schrijven vaq den Gouverneur van Sumatra's Westkust ddo. 6 April 1912 No. 3355.
En hoe de onlangs getroffen regeling luidt, waardoor, het mogelijk zal zijn door schifting van debestaapde panghooloe's en het tegelijk verhoogen van hun positief te geraken tot een beteren en zuiveren toestand, is te vinden op bl.<V~. .
Het nagari-bestuur ia
verband met het soe- . , . ,
koe-wezen. Op bl. 27 werd een aanhaling gedaan uit eene nota
van de Rooy, waarin gesproken wordt over panghoeloe's soekce ; later is gehandeld over den panghoeloe andiko, terwijl heihaaldelijk gesproken is van de gezamenlijke panghoeloe's der nagari en van volksbestuur.
Nadere toelichting is hier noodig, en deze bestaat hierin, dat.als algemeene regel geldt, dat in het nagaribestuur, in den raad van volkshoofden, plaats nemen:
a. de hoofden der soekoe's:
panghoeloe kaampèr" soekoe of panghoeloe soekoe (aclat), al of niet met een poetjoek *) èn de panghoeloe kam•
poeang, vertegenwoordigende de seekoe-deelen, soms (maar dit is een ingeslopen misbruik) vermeerderd met de onder de laatste categorie staande familiehoofden, kapalo paroei', die zichzelf gaarne den titel van andiko geven:
of:
b. alle hoofden van soekoe deelen met dën titel panghoeloe andiko.
„In beide gevallen **) zegt van Vollënhövën oj) bl. 255 van z\jn adatrecht—" is het doi-psbëwind re; publikeinsCh, want aan elke beslissing van beteekenis? gaat moepakat, overleg, vooraf.
Het verschil zit dus in de inrichting van het bestulir
*) poetjoeui boèlei
oeni toenggamj, . ,
de ronde top [palmiet ?], de steile petiwortel; cle poetjoetj kan zijn een der vier sóekoehoofden; hjj kan ook buiten hén Btaan, ■ ,
**) De door Tan Vollenhoven bedoelde gevallen zjjn echter niet geheel gelijkluidend aan de door mij genopMde; ik onderwerp mijne opvatting gaarne ÏWI h§t bewr oordeel van
groeten adat-doebalang.



der soékoe-deelen". *)
De gevallen a en b zouden j, Uitersten" genoemd kunnen worden; daartusschen krioelt een chaos van afwijkingen, zóó ingewikkeld, dat men gewoonlijk het spoor bijster wordt.
Wij zijn hier gekomen tot het ingewikkelde vraagstuk van het soekoewezen, en kunnen niet beter doen dan de vaste punten, de „uitersten", nader te beschouwen, alvorens verdere stappen te doen in dezen adat-doolhof.
Het geval u is te beschouwen als het zuivere beeld van de zgnd. Koto Piliang adat, en b als dat van de onvermengde adat Bodi-Tjaniago.
Hier staan dus de twee „larassen" tegenover elkaar, en alleen een groote stap terug in de geschiedenis van dit land, kan ons tot Dadere bekendheid voeren omtrent het moeilijke vraagstuk dat voor ons ligt.
Als buiten deze behandeling van de stof liggend, zal ik hier onbesproken laten de overlevering, die Kjahi Katoemanggoengan noemt als den heerscher over het patricische en meer autocratische Koto Piliang, Papatih Dan Sabatang als de ziel van het meer democratische Bodi Tjaniago.
De adat beginselen van de laras Koto
Piliang en die van , ■ , . . , , , , „
Bodi-Tjaniago. Het is hier voól'al zaak de beginselen te kenneöj
die beide partijen (bewoners van grondgebieden * voorstonden; op categorische vragen naar de verschilpunten tusschen beide blijfc de knapste inlandscbe adatkenner gewoonlijk het antwoord schuldig, omdat h\j geen overzicht over het geheel heeft; de kalo adat geven echter weder eenig licht.
Om te beginnen een beeld van den Koto Piliangschen poetjoeK:
kalau maniak¥ sampai karieng kalctu manggajoeang sagajoeang poetoeih,
als hij het water afdamt wordt benedenstrooms alles droog (laat hij niets voor een ander over,) als hij houwt is het in één slag door,
En daartegenover het beeld van den Bodi Tjaniago panghoeloe;
ajant barïndoea'
O
karakö badjoendjoeang,
*) Het Moepakat wordt behandeld op bl. P-*r. vlg,
") naar hujne overtuiging: jaj ik hoop dit aan te toönefl in eea der opstellen op bl, 29 genoemd.



de kuikens met hun moeder, de wilde sirih wordt met een stok gestut,—het beeld van onderling hu'pbetoon.
Salah tjötö* bakoedoeang paroeah
Salah loeloea balah paroef,
pikt men verkeerd (diefstal) dan moet de snavel afgesnedeD, bij verkeerd doorslikken moet de buik opengelegd wordeD, zoo klonk de dreigende Koto Piliangsche rechteregel; maar Bodi Tjaniago had hieromtrent een geheel andere opvattiDg
salah tjötö* malantiengkan
salah loeloea maloedahkan,
slinger weg wat verkeerd is opgepikt, en spuw uit wat verkeerd is ingeslikt (als men eigendunkelijk neemt, moet men het genomene teruggeven).
Sapo di gigis sapo manggigis
sapo di boenoeah sapo marnboenoeah,
wie gebeten wordt bijt terug, wie gedood (aangevallen *) wordt, vermoordt,—gold de rechtsregel bij Koto Piliang, men was zijn eigen rechter: oog om oog, tand om tand; maar Bodi Tjaniago wi'de daar Diets van weten, en daar was op verwonding en doodslag van toepassing:
Salah tjantjang mambari papèh
Salah boenoeah mambari bangoen;
bij verwoDdiDg wordt vergoeding betaald, bij doodslag bloedgeld.
In het Koto Piliang-gebied waren de overheerschende poetjook's (naar men wil ook de vorst van MiDang Ka'oau) blij, indien bij het behandelen of berechten van zaken de panghoeloe's geen overeenstemming konden krijgen; dan kwam de beslissing bij de hoogsten in raDg, en deze konden hun willekeur botvieren.
De kracht van Bodi Tjaniago daarentegen was eensgezindheid en overleg;
adapoen koeat larèh Tjaniago,
panghoeloe di sakato toeahnjo,
moepakat tjilakonjo di nan basilang, bij eensgezindheid zijn de panghoeloe's gelukkig; oneenigheid bij net overleg is ongeluk.
Welk verschil dus ia principes tusschen deze twee
*) zooals bekend, is er verschil tusschen boenoeh en boenoeh mati.



richtingen. Maar eeuwen zijn voorbij gegaan en hebbe de scherpe tegenstellingen niet alleen doen verflauwe; maar hier en daar heeft zelfs innige vermenging va uiteenloopeode adat-opvattingen plaats gehad.
Er zijn echter landen, waar de instellingen (niet i principes) onvermengd zijn blijven bestaan ; er zi
streken, waar de poetjoeas en de panghoéloe kaanip
hoekoe tronen op korte of ronde kussens (lidsoea pandc
kusoea boent a (Koto Piliang) en er zijn ook land( waar de adatregel geldt:
doedoea* samo randah,
tagas samo iinggi,
als wtj zitten, zitten wij even laag, als wij staan zi wij even lang (Bodi Tjaniago.)
In de eerstgenoemde landen—ik heb hier speciaal h oog op de Loeha> Limo poeloeh—hebben de panghoe
kaamptf soekoe of de poetjoeai een beslissende stem de behandeling van zaken door den raad van vol) hoofden, ja spreken zij de beslissing uit; in de Bc Tjaniago-streken echter--men denke vooral aan Agam zitten de panghoeloe's op een vlakke vloer en z elkanders gelijken.
Waar panghoéloe kaamp& soekoe zijn, mèt of zont
poetjoek, daar hebben zij en de panghoeloe kampoeai de hoofden der soekoe onderdeelen, het bestuur ; kapalo paroei> of pangboeloe andiko hebben daar ni< te zeggen. Waar de panghoeloe's andiko allen ev hoog staan, hebben zij allen het recht van meezegg<
Het komt mij voor niet beter te kunnen doen, d als nadere toelichting eenige voorbeelden te geven de genoemde en ook uit andere streken in Minang Kat van de indeeling van het soekoe- en nagari-bestu De rubrieken A en B geven voorbeelden van „uitersten" C, D en E zijn voorbeelden van verm ging van de adatbeginselen van A en B.
A.
Nagari Soeiiki, loehak Limopeeloeli
Name i der soekoe's Namen der kampoeng's (boekue-deelei))
I, Naa IX 1 Koto- 2 -Piliang
8 Tandjoeang 4 Si Maboea
5 Si Koembang 6 Si Pisang
7 (joetjj § Jft>ga TjgQtjMjj



II. Nan IV 1 Bödi 2 Tjatiiagó
3 Si Pandjang 4 Singkoeang
III. Nan V. 1 Djamba* 2 Patapang
3 Koeti anjie 4 Salo
o Banoe Hampoe
IV. Nan VI oatbreekt.
Nagari Koto Lawèh, loehak Limopoeloeli
I. Nan IX. evenals te Soeliki
II. Nan IV. I. Malajoe 2 Mandahilieng
3 Béndang 4 Kampai
III. Nan V. avenals te Soeliki
IV. Nan VI 1 Bodi 2 Tj
1 Bod' a 2 TJaniag° o »/ / /
3 Mandaliko . 4 Soemagè'; ty-(^ j dsHt**
5 Si Pandjang 6 Singkoeang
Aantoekeningen. a. Aan het hoofd van elke soekoe staat een pang-
hoeloe kaampè5 soekoe; in Soeliki zijn er dus slecht» drie; alleen de panghoeloe kaampè5 soekoe heeft drie adatbijstanden (bl.JsJ.); de IV djinih bestaat dus uit zoovele malen vier personen als er soekoe's zijn.
b. aan het hoofd van elke kam poeang (hier: soekoe-
deel) staat een panghoeloe kampoeaug;
c. in elke kampoeng heeft men verder soms één, gewoonlijk verscheidene kapalo paroei%;
d. een poetjoea' staat in elke nagari naast de panghoeloe kaampè5 soekoe.
e. de hier genoemde soekoe's zijn verzamelingen van karnpoeng's die elders soekoe heeten of soekoe kètë",
f. Nan IX enz. is een verkorting van oerang nan
IX of ninie4 nan IX, de negen ninik's van de negen karnpoeng's (elders soekoe); men vindt de uitdrukkiug
in haar gehwel o.a. in Goegoea5: soekoe Tandjoeang, oerang nan IX;
g. de nan IV van Soeliki vindt men weer in de nan VI van Koto Lawèh;



Nagari Goegoea4, Loebak Limopoeloeh.
I. Tandjocang, oerang
nan IX. 1 Koto
8 Tandjoeang
5 Si Koembaog 7 Dalimo
9 Pajo Bada
II. Béndarig, IV ninie\ 1 Malajoe
3 BéDdang
III. Tjaniago, IV kampoearig.
1 Bodi 3 Goetji
5 Tjapoea4 Napa
2 Piliang
4 Si Maboea 6 Si Pisang 8 Paga Tjantjang
2 Mandahilieng 4 Kampai
2 TjaDiago 4 Si (Soe)iraf è*
6 Singkoeang
IV Koeti Anjie, oerang nan V kampoeang.
Nagari Piobaog, loebak Limopoeloeh I. Sambilan als soekoe Tandjoeang te Goegoea4
II Malajoe, IV Diniê4 a]s scekoe Béndang te Goegoea4
III. Patapang, IVninie4 1 Djamba4
3 Koeti Anjie
IV Tjaniago,
VII ninië4 1 Bodi
3 Goetji
5 Tjapcea4 Napa 7 Loeboea4 Batang.
AanteekeniDgen.
2 Patapang 4 Salo
2 Tjaniago 4 Si Magè* 6 Singkoeang
a. elke soekoe heeft weer haar panghoeloe kaiiwtpè? soekoe, en bestaat uit karnpoeng's, elk met een panghoeloe kampoeng; onder hen weer de kapalo parod?% de toengkè4 van de panghoeloe kampoeng geheeten, ziek zeiven noemende: panghoeloe andiko; deze laafcstcn hebben echter geen meezeggeDsrecht in het bestuur der nagari;
b. elke Dagari heeft haar poetjoeas buiten, de panghoeloa kaampè4 soekoe staande; indien hij op adatfee&tem



nog niet gezeten is, mag men niet beginnen te eten. B.
Nagari Lasi, loehak Agam Namen der soekoe's. Namen der kampoeDg's (territoriale indeeling).
ï. Djamba5 (6 paroei5 6 p. andiko)
II Si Koembang (7 paroei5 7 p, andiko.)
1 Djamba4 di laboeah
2 Dj. di tangah, 3 Dj. di darè*
t»
4 Dj. di kapalo koto, 5 Dj. di ikoea koto 6 Dj. di paoeah.
1 Si Koembang djantan, 2 Si K. djandjang kasie% 8 Si K. di tangah, 4 Si K. batino, 5 Si K. pandatas gadang, 6 Si K. kapalo koto, 7 S. K. Aroeboeh.
III Goetji (8 paroei5 8 p. andiko)
1 Goetji tangah, 2 G. di atèh
3 G. di ilie, 4 G. di batoe badjolang 5 G. di pakan, 6 G. di SoebaraDg
7 G. di tabieng, 8 G. di koeboe gadang.
IV Koto (15 paroei5 15 p. andiko)
1 Koto di Balai, 2 K. nan lawèh (tezamen sambïla» boealt (paroei'") gadang) 3 Koto di batoe (2 boeah gadang), 4 Koto Salajan (4 boeah gadang)
V Tandjoeang
(2 paroei5 2 p. andiko)
1 Tandjoeang di paoeah
2 Tandjoeang di tangah
VI Salajan
(1 p. andiko) één huis.
Aanteekeningen.
a. wat in rubriek A kampoeang was, is hier soekoa
b. in elke soekoe komen het in de eerste kolom genoemde aantal panghoeloe's andiko voor, ieder staande; over een boeah (paroe?) gadang; alle deze p. andiko*!
*) zjj heeten ooi wel: de indoea> de panghoeloe nan xahtndae.



4*
hébben zitting ia den nagarlraad, in hét geheel dus niet minder dan 39 panghoeloe's;
c. geen der territoriale kampoeng-namen van B komt overeen met de genealogische kampoeng-namen van A;
d. het aantal soekoe's, in rubriek A hoogstens 4, is hier 6;
e. hier zijn dus geen panghoeloe kaiimpè5 soekoe; ook geen IV djinih' bl.^-J .)
f. de panghoeloe's andiko in rubriek B zijn dus te vergelijken met de panghoeloe's kampoeng in A; de eersten zijn echter hoofden van een zuivere genealogische gemeenschap, terwijl de laatsten hoofden zijn van onder aoekoe-namen vereenigde geslachten, die min of meer aan elkaar verwant zijn.
C.
Nagari Soempoe Koedoeih, loebak Tanah Datar. Soekoe's Karnpoeng's
I Malajoe (IV ninie*
4 p. andiko) l Kampai
2 Malajoe
II Domö(V ninie5
5 p. andiko) 1 Béndang
2 MandahilieDg
III Piliang (VII ninie*
7 p. andiko) l Patapang
2 Piliang
IV Tjaniago (V ninie'-
5 p. andiko) geen karnpoeng's.
Aanteekeniugen.
a. elke soekoe heeft haar p. kaampè* soekoe, iu
andiko zitting in
Malajoe is bovendien de poetjoea", b. zij hebben tezamen met de p.
den nagari raad;
c. dit voorbeeld vormt een begin van vermenging tusschen de adat-beginselen der twee uitersten A. en B; de toestand is echter vnl. in de lijn van A, het aantal soekoe's is ook weer vier.
Een nog beter voorbeeld, of indien men wil: eerst een goede doolhof, vormt het volgende voorbeeld, het soekoewezen in een der alleroudste stadjes van Minang Kabau i



Soekoe's I Piliang.
II Bëndang
Nagari Tigo Batoea, loehak Tanah Datar.
boeah pctröei% (niet kampoeng's) 1 PiliaDg di atèh, 2 P. di bawah B P. di tangah, 4 P. pari*
5 P. balai bawa\ 6 P. Loeboea'
1 Djirf
8 Béndang Loeang
2 Galanggaüg Tangah 4 SoebaraDg
III Nan VI
Aant tekeningen.
Kampoeng's : 1 Pantjo Soengai Sarie'
2 P. S. Aboe, 8 P. S. Loelo
4 Koto Mandahilieng
5 Panta Pari5 tjantjang
6 Patapang Pajo Bada
a. Hier heeft men dus in één nagari de enkelvoudige soekoe-namen met een nan VI vereenigd; en in
die nan VI een bonte mengeling van soekoe- en territoriale namen.
b. de drie soekoe's hebben ieder een pangoeloe soekoe adat;
c. als bijzonderheid wordt nog vermeld, dat de „boeah paroer'" van Piliang onderling mogen huwen; dit is zeer merkwaardig, en nog merkwaardiger, waar in de aangrenzende nagari Koto Pandjang in de vier kampoeng's van Pil'ang (P. boeah balai, P. lawèh, P. Sani, P. di dalam) huwelijk niet is toegestaan.
Nu volgt een overzicht van het soekoewezen in de oudste nagari van Minang Kabau: Pariangan Padang Pandjang; men zal verbaasd staan over den aanblik, dien dit overzicht oplevert, waar men denken zoude, dat bier, in de illustre larèh nan pandjang, een modeltoestand zoude bestaan.
De dubbel-nagari *) Pariangan Padang Pandjang, loehak Tanah Datar.
Soekoe's Paricingan I Dalimo,
(daloea* Vl ninie'')
Soekoe kètè* of djorong
1 Dt. Sati 2 Dt. Babanso, Ö Dt. tiara' üampO 4 Dt. Padoeko Radjo, 5 Dt, Sampono Radjo, 6 Dt> Maka.
*) Hiermede Wordt bedoeld eeu nagiiri Vitn groote Uitgestrektheid met twee centra van bevolking, die echter in volkomen familieverband tot elkaar staan en niet in ^ VSi'lïSUttlög Y»R
aipwere BtówsjWtefi



II Dalimo Pandjang (IV paroei5)
III Pidang Lawèh ÖV paroei5]
IV Paliang (PiliaDg) trvT paroei5)
V Malajoe(l paroei5) ¥1 Pisang (IV paroei5) Til Koto (IV paroei5)
TUI Si Koembang, jnenah uitgestorven.
Aanteekeningen.
galar's van panghoeloe's in den geest van No. L-
idem
idem idem idem idem
Fadmuj landjawj
I. Dalimo (V ninie5)
II. Piliang Sani |VII ninie5)
m. Piliang Lawèh |ï ninie5)
IV Koeantan CLV pa roei5)
V. Dalimo pandjang (I nioie5)
Aanteekeningen.
Dt. Tambidjo, balipèi (vgl: bl. 37 no. 4).
a. Niet minder dan 8 soekoe's dus; drie van de hoofden dier soekoe's—er zijn er nu 7, doch zij heeten
allen datoea5 nan salapan (de acht datoek's)—hebben historische galar's, waarom zij hier genoemd worden. I Dt. Soeri Mahctradjo di radjo III Dt. Maharadjo Depang V Dt. Djo Api (Radjo Api)
b. Onder deze zeven „panghoeloe's met z'n achten" heeft men de panghoeloe's andiko'als paroei5-hoofden.
galar's als in Pariangan
idem
idem
idem
idem
a. onder de soekoehoofden komen hier voor, III Dt. Maharadjo Basa, V. Dt. Si (Sari) Maharadjo.



b. over deze soekoe hoofden van Padang Pandjang
en de 7 „datoea3 nan salapan" van Pariangan staan
als poetjoek's Datoea* Bandaro Kajo te Pariangan
(buiten de soekoe hoofden) en Datoea" Maharadjo Basa te PadaDg Pandjang (tevens soekoe hoofd van PiliaDg sani). Zij waren de eerste MinaDg Kabauers, die den titel van panghoeloe kregen; alle overleveringen uit de streken aan de Zuid helling van den Marapi stemmen hierin volkomen overeen.
c. Men z'et in deze beroemde dubbel-nagari, vooral ia Pariangan, niet alleen een zeer groot aantal soekoe's, doch ook soekoenamen die elders geheel onbekend zijn : Pidang Lawèh, Koeantan; men ziet één poetjoek a's soekoehoofd, één er buiten staan; en als soekoe kètèi worden de panghoeloe-galar's als machtseferen genoemd.
D.
Nagari Koto Lawèh- federatie der VI Koto, Loehak Agani (nu in de afdeeling Batipoeh en X Koto.)
Soekoe's
I Koto (III ninieJ)
II Si Koembang (III ninie4)
III Goetji (III ninie*)
IV Pisang (III niniè') Aanteekeningen.
indeeling
territoriale kampoengnamen.
p.on mnni vnnrhflfild uit een Bodi-Tianiaeo-land: «de
UVU — v «-* . ..
12 datoek's"; panghoeloe nan doeo baleh; doch zij heeten hier: panghoeloe soekoe adat en onder hen hebben zich de „kapalo paroei,M als andiko's ingedrongen ; d-ze verwording is blijkbaar het gevolg van Koto Piliang-invloed *).
') Men treft ia Bodi-Tjaniago-nagari's ook wel eens eeu poetjoek aan; of basa (nan) ampt* die vergeleken kunnen worden met de panghoeloe kaampè5 soekoe.



50
Nagari Panjalajan uit dezelfde federatie.
I Koto (IV EiniV)
21 Panjalai <VÏÏI Dinie*)
311 Djamba* ((IV ninie*)
IV Si PisaDg 1(1 V ninie1)
V Si KoembaDg 0 Linie4)
Aanteekeningen.
Soekoe's
idem als ommezijde
Als ommezijde; men heeft hier dus 21 zgnd. „panghoeloe soekoe adat", die echter niet anders zijn dan „paDghoeloe andiko".
E.
Nagari Tigo Balai loehak Tanah Datar.
(Pagar Roejoeng)
Kampoeng's
I Goedam;
(in Goedam zefelde
«te „radjo alam)
1 Kampoeang Tandjoeang, 2 Kg. dalam
3 Kg. SoebaraDg Laboeah, 4 Kg. Tandjoeng Alai 5 Kg. Korong Soempoe
II Kampoeaag Tangah (uit het vorstengeslacht in dit nagari<tkel kwam de vradjo at a lat" voort)
JIT Balai Djanggo
kwam de „radjo
adat4 uit voort)
1 Kg. Tapi Sélo, 2 Kg. Korong pandjaDg 3 Kg. KoroDg di atèh
.TV Sambilan V nan IV
1 Kg. di atèh, 2 Kg. dalimo, 3 Kg. di baroeah, verder
geen onderdeelen idem
VI Mandahiliecg
1 Koeti aDjie, 2 Mandahilieng



1 Piliang, 2 Simaboea, 3 Pajo Bada
4 Malajoe, 5 Béndang, 6 Djamba*
a. I, II en III zijn kampoeng's van afstammelingen van slaven *) van menschen zonder soekoe; feitelijke soekoe's zijn I—III dus niet, al worden zij nu z io genoemd.
b. IV, Y, VI en VU geven een beeld van de grootste wanorde, vergeleken bij de nauwkeurige groepeerin!® in rubriek A.
c. I. II en III wonen benedenstrooms, IV-VII Uovenstrooms; di atèh.
Men sprak vroeger van datoecf nan baloedjoeak; ^
ligo Balai tigo radjo, fcaatèh datoetf barampff, batae-
djoeah djo radjo, 3 vorsten te III Balai, bovenstroo de 4 datoek's, zeven met de radja's.
d. IV-VII hebben elk een kaampè* soekoe; ouder hen zijn weder de panghoelce's andiko.
Nabetrachting. De beschouwingen waartoe de gegeven overzichten
van plaatselijk soekoe-wezen, die slechts een kleioi gedeelte vormen van de met dit doel plaatselijk: onderzochte toestanden, voereD, zijn m.i. de volgende ;
lo. Uitingen van bepaalde regeling zijn te vincea in de streken, waarin de nagari's, genoemd ouder d© rubrieken A en B, gelegen zijn, niet in de bakermat van Minang Kabau: Tan ah Datar.
2o. In Tauah Datar is het soekoewezen het meo ;t ingewikkeld, dikwijls verward; toestanden ia de ee-te nagari zijn dikwijls in lijnrechten strijd met die Lta een aangrenzend dorp.
3o. Ia de nagari's waar Hindoe's en radja's zija geweest, heerschen zeer zonderlinge toestanden itt verband met de „oerang dalam", paodelingen ea slaven; in de nagari III Balai, waar de „radjo mm tigo sélo" woonden, komt, zooals uit E blijkt, gceai der bestaande soekoe's voor **).
4o. Het is zeer waarschijnlijk, dat Tanah Datar een beeld geeft van den toestand, zooals die was, Ére.® noodig geoordeeld word een soekoegroepeering te makeo in den geest van rubriek A.
*) Over slaven en pandelingen, boeda*, oerang dulani, haaavzrc, oendam enz. wordt gehandeld in de Opstellen over Miraang; Kabau. Ofschoon de slaven, na de afschaffing van de slavernij»., volgens de wet de gelijken zijn geworden van den vrijen raarB„ is de kloof tusschen beide categorieën nog zeer diep en. zijm zij volgens het adatrecht geenszins elkanders gelijken.
**) Het radjo-geslaeht zelf behoorde niet tot een. der soekoa's*.
VII Padang Data Aanteekeningen.



Het i& zeer goed mógelijk dütj nadat hét bêvêi daartoe was gegeven, dit goed opgevolgd is in de Loehak Limo poeloeh, met zijn goedaardige gehoorzame bevolkiDg, doch dat het „hoe dichter bij den paus, hoe verder van Rome" voor Tanah Datar van toepassing was, en dat de oude toestand daar weinig veranderd bleef voortbestaan.
In Agam *) woonden grootendeels de uitgezwermde volgelingen van Papatih Sabatang, die de adat hadden, aangegeven in rubriek B; bun regeling was zeer eenvoudig ; alle kern-familiehoofden hadden een stem in het kapittel.
5o. Werden de verschillen tueschen de principes van de beide partijen: Koto Piliang en Bodi Tjaniago doorgevoerd, zelfs verwaterd en verzwakt door den loop der tijden, dan zou het onmogelijk zijn, dat in ééne nagari, met haar adatrecht zonder nuanceeringen, b.v. de soekoe Koto met Bodi kon samen wonen.
Hoe zoude men ooit tot eenstemmigheid kunnen geraken by het verplichte overleg?
Het antwoord op deze vraag lost vele moeilijkheden op:
Niet de tijd alleen heeft het adatrecht genivelleerd; dit is vooral een gevolg van de adatregel, die algemeen en zonder uitzondering geldt: men volgt de adat van de nagari, waarin men woont of tijdelijk verblijft. **) Tjoepa1' diisi Limbago ditoeang de (daar bestaande) maat wordt gevuld, in den vorm wordt gegoten, want
dima tanah di indjai
sinèn langt di djoendjoeang,
waar men den grond betreedt, daar heeft men (denzelfden) hemel boven zich (als de menschen aldaar) en:
masoea5, kandang kambièng mambèbè*
masoea5 kandang djaui malangoeah,
komt men in een geitehok, dan moet men méêblaten, en men moet meèloeien in een koeiestal.
Zoo hebben lieden van Bodi-Tjaniago zich moeten aanpassen aan de adat van een Koto Piliang-nagari, waar zij zich kwamen vestigen.
*) ln Agam, waartoe ook behoort het grootste gedeelte van de tegenwoordige afdeeling BatipoehX Koto, was men oorspronkelijk bijna geheel van de adat Bodi-Tjaniago.
**) Een sprekend voorbeeld hiervan is, dat Mandahilingers indertijd naar Rau gegaan, er de „adat kamanakan" aannamen



Was êóhter (ie invloód van Bodi-Tjaniago óverwegend, bv. door het overgroots aantal kolonisten of dooide adatknaphèii hunner hoofden, dan kan men zich voorstellen, hoe vermenging van adatbeginselen omstond. *)
Zoo moeten m.i. de toestanden verklaard worden in de meeste nagari's; toestanden, die den indruk maken van schromelijke afwijkingen.
Zóó is het te verklaren, dat het mogelijk is, dat Bodi, Koto, Tjaniago, Piliang in één in dezelfde nagari één zelfde, niet genuanceerde adat voeren.
Zóó is ook het buitengewoon merkwaardige feit te verklaren, dat het in één en dezelfde federatie van de VI Koto kan voorkomen, dat de nagari Panjalajan een Koto Piliang-balai heeft met rijk versierde andjoeng's met hoogere zitplaatsen, terwijl haar buurvrouw Koto Baroe de typische vlakke vloer vertoont van de democratische, niet opgesmukte balai der Bodi Tjaniagoërs! Ea ook is dan het raadsel opgelost, dat men hier kan zeggen: „de balai van Koto Piliang heeft
een laboeah gadjah omdat de vorst er op een olifant inreed, maar Bodi Tjaniago heeft een vloer zonder tusschenruimte", teiwijl daar gezegd wordt „dat Papatih Sabatang op een paard zijn Bodi-Tjaniagoraadzaal binnenreed en dat daarom in het midden een gang is aangebracht 1"
Deze eeDigszins uitvoerige behandeling van het soekoewezen moge ook dienen tot illustratie en aanvulling van wat van Vollenhoven in zijn adatrecht (bl. 251) hieromtrent mededeelt.
Deze instelling heb ik alleen zuiver aangetroffen in de Kota Piliang-landen; zij is dus volstrekt niet algemeen; in enkele streken kent mon het bestaan er niet eens van. **)
De term beteekent: „de vier soorten" en omvat: lo. den panghoeloe 2o. den malim (uitspr. maliri)
3o. den manti 4o. den doebalang.
*) In Singkarak had men het merkwaardige geval, dat de balai gedurende langen tijd in tweeën was gedeeld, balarèf balai, een gedeelte was voor Koto Piliang, het andere voor Bodi Tjaniago.
**) Het is merkwaardig, hoe weinig het volk over het algemeen
van instellingen in andere, niet tot dezelfde federatie behoorende nagari;s, op de hoogte is; laat staan van instellingen in een andere loehak.
De „oerangampè* djinih",



Oorspronkelijk hadden alleen de Koto Piliaogsche panghoeloe soekoe adat of kaümpe soekoe de van 2-4r genoemde bijstanden, en deze zuivere toestand komt dan ook als algemeene regel in de Loehak Limopoeloeh voor; 2 en 3 hebben daar echter dikwijls de tite's van respectievelijk aloemo (=oelama), imam adat of pandito *), en : pagawai.
De kleuren van de 4 djinih zijn :
1 zwart voor den panghoeloe
2 wit voor den malim
3 oengoe, paars, voor den manti
4 rood, de bloedkleur, voor den doebalang;
de waardigheidbekleeders dragen dan ook kleedt ren van deze kleur en de maleische wimpels marawa, vertoonen eveneens deze vier kleuren.
Malim's, manti s en doebalang's hebben daar in den raad van volkshoofden geen zitting of zitten op de. laagste plaats of onder de balaibalai; de panghoeloe's kunnen wel hun meening aanhooren, evenals men in de Bodi-Tjaniagolacden het advies inwint van oude ex panghoeloe's (bL..UUw'. **) doch in elk ge val
hebben zij geen stem bij de beslissing, fungeeren dus geheel a'.s ondergeschikte adat bijstanden.
Hun galar is „bapoesaköi", gaat op den rechthebbenden waris over als bij den panghoeloe.
Volgens de zuivere Bodi-Tjaniago-adat hebben de< panghoeloe's de genoemde bijstanden niet; wèl ech'er hebben er de panghoeloe's in vele streken hun toengk& of panoengkèi, hun adjunct, die hen gewoonlijk als drager van de panghoeloegalar opvolgt. Vraagt rm»n in de streken, waar die eenvoud nog heerscht, naar „djinih", dan krijgt men antwoorden als volgt:
a. er zijn „doeo djinih" nl. mardéko en boeda■*, vrijen en slaven (vgl: noot bl. 51); of:
b. er zijn vier djinih: vrijen, slaven, pandelingen en slavinnen (amat); of:
c. er zijn vijf djinih :
menschen, menschen als menschen, menschen met gezichten als menschen, deftige menschen, en de re.it van de menschen! ***)
De opmerking van van Vollenhoven op bl. 255 van zijn „Adatrecht", dat, evenals alle overige andiko's ook
*) pandito wordt in Tanah Datar di baroeah algemeen gebruikt voor malim; in de rantau dikwijls: lal/ai.
**] in het algemeen van de oerantj tjailie* pandat, verstandige; waardige menschen.
*'*) Deze dwaasheid komt voor in een minderwaardige t*mbce
en wordt wel eens nagepraat. .£ , ^ ^ ^



een pacghoeloe soekoe zijü handlangers heeft (door hem zeer kenschetsend genoemd: soekoegodsdienstbeambte, „taalman" en soekoeoppasser, en soekoeschout) is dus niet geheel juist.
Evenals bjj de soekoeindeeling zijn op de vorige bladzijde weder de twe9 „uiterste toestanden" genomen en weder blijkt, dat daartusschen een bonte mengeling van ingewikkelde toestanden voorkomt, waarvan wel de minst gewenschte is, dat alle IV djinih een schijnbaar gelijk recht van meepfaten
hebben, ja zelfs hier en daax allen clatoea* worden genoemd 1
Schijnbaar, daar het natuurlijk niet de werkelijke toestand kan en mag zijn; de panghoeloe immers is een orgaan van bet dorpsstaatsgezag, de overige IV djinih zijn zijne beambteD, al ontleenen zij evenals bij, hun positie aan de adat.
Waar een verkeerde verhouding bestaat, is dit het gevolg van arrogant optreden van de handlangers tegenover hen, aan wie zij hunne positie ontleenen, waarbij het europeesch en vooral het door ons ingesteld iDlandsch bestuur *) niet heeft ingegrepen, misschien wel heeft medegewerkt om het aantal medepraters en bedillers noodeloos en niet-adatwettig te vermeerderen.
De djinih, die vrij veel naast den panghoeloe voorkomt, is de manti, er zijn nagari's waar alle andiko's er een voeren, er zijn er ook, waar alles „compleet" is en elke andiko door drie bijstanden gellankeerd
wordt men struikelt er over de hoogwaardig-
heidbekleeders; ook deze toestand is uit een bestuursen economisch oogpunt niet gewenscht.
Merkwaardig is weer het getal vier (vgl: de hoofdindeeling van het soekoe-wezen, en omtrent „viertallen": bl. 157,161 en vooral 167 van van Voilenhoven's „Adatrecht").
Ik heb het bier in verband hooren brengen met de vier elementen:
de panghoeloe is de grond, de bodem waarop alles steunt;
de manti is de wind, die het woord overbreDgt;
•) Vooral inlandsche bestuurshoofden, niet behoorende tot den panghoeloestand liet het geheel onverschillig, wie iu de vergaderinffen het hoogste woord voerde j zy zagen natuurlek het liefst die personen op den voorgrond, die hunne inzichten deelden. Gevaarlijker nog waren de bestuurshoofden, die, omgekocht door de adatbijstanden, en misbruik makende van hnn invloed, (met het Gouvernement achter zich) de positie dier bijstanden verhoogden ten koste van de panghoeloe's.



56
de malim is het water, dat het onreine afspoelt; de doebalang is het vuur, dat met geweldige kracht optreedt.
Meer algemeen bekend zijn de volgende omschrijvingen van de rechten en verplichtirgen der -vier djinih:
panghoeloe malioekoen sapandjang adat
malim wahoekoen sapandjang sara5
manti mahoekoem silang salisieh
doebalang mahoekoen wakatoe toemboeah batoehoea" *) djo baparang.
de parghoeloe regeert volgens de adat", de godsdienst is het aandeel van d9n malim; de manti treedt op als er geschillen zijn, de dcebalang in gevaar en oorlog.
Panghoeloe manjoeroeah baboeès baie\ managah baboeès djahtfi
malin mambésakan halal djo hararn,
manti manarimo da'ica, malaloekan djawab,
doebalang mandjago kadjahatan
de panghoeloe dringt aan op het doen wat goed, het nalaten wat slecht is,-de malim waakt voorrein en tegen onrein,-de manti oatvangt de klacht en brengt het antwcord (aan de rechters, pangoeloe's) over,—de doebalang waakt tegen misdrijven.
Panghoeloe tagoeah di adat
malin tagoeah di igamo
manti tagoeah di boeè'
doebalang tayoedh di naydri,
waarbij ieders aandeel: de adat, de godsd'enst, de wet 6Q de (rust en orde in de) nagari, is aangi wezen. Eindelyk het bekende gezegde:
panghoeloe taga1 di pintce adat
malim di pintoe igamo
pagawai di pintoe soesah
doebalang di pintoe mati,
de panghoeloe staat aan de pcort van de adat;
*) mmoehom's! met een laas werpen,



de malim aan den toegang tot den godsdienst, de pagawai (manti) heeft veel zorgen,
de doebalang staat aan de r°ort des doods.
En ten slotte de niet minder bekende zegswijze:
Kato radjo malimpahkan,
kato panghoeloe manjalasai
kato malin kato hakikat
kato manti kato baroelang
kato doebalang kato mandarèh
kato banjo? kato babaloea*,
de radja vloeit over (van goedheid),
de panghoeloe beslist en schept orde,
de malim spreekt de waarheid,
de manti moet dikwijls herbalen,
de doebalang spreekt hard en driftig,
de menigte spreekt verward door elkaar.
Het is voor het bestuur van veel belang deze onderlinge verhoudingen en de positie der 1Y djinih te kennen om eventueel, gewapend met de aangehaalde adatrechtsregels, te kunnen waken tegen machtsoverschrijding van de drie adatbijstanden ten koste van de positie van den panghoeloe.
Het is met het oog op het laatste noodig uog een enkel woord te wijden aan ieder der „vier soorten" waardigheidbek^eders.
Over den panghoeloe, zijne hooge adatpositie, zijue rechten en verplichtingen werd in dit opstel voortdurend gehandeld, en wordt vermeend, dat een en ander voldoende is uiteengezet (vgl: bl. 38 en vgl).
De soekoegodsdienstbeambte word^ malim (uitspraak : malin), pandito of labai genoemd.
Hij moet zijn: rustig en geduldig, vriendelijk, hij moet zelfkennis hebben en zijn licbaam rein houden.
De malim was vroeger de hoogste godsdienstige macht ia den Minang Kabauschen dorpss'aat; hij was de
soeloeah, de fakkel in de nagari, kato malim kato hakikat, zijn woord was „de waarheid".
Maar toen de hollandsche overheersching kwam met hare inzichten omtrent de vrijheid, ja bescherming van godsdienst *)—toen de Hollanders in de beambten
*) Het ironische geaegde van de volkshoofden tjaia* Uu/oeah (U' kompani, de godsdienst is krachtig door het Gouvernement) ja jsaaï al te waar,



van de Vrij dagsmoskee de voornaamste vertegenwoordigers meenden te zien van het volk op het gebied van hun godsdienst, vooral indien die meiischen „hadji" wareD,—toen kreeg het moskeepersoneel langzamerhaLd het hoogste woord.
De eenvoudige dorpsgeestelijke kon gewoonUjk niet op tegen den „wereldwijzen" imam-hadji, die immers het heilige land had bezocht en daarna tot voorganger der gemeente wus aangewezen.
Deze imam hal zijn chatib, zijn bilal, en al stelde de adat zich scürap *) en noemde hare malim's ook: imam,-chatib,-bilal ada*", zij deed in verscheidene streken daardoor niet veel meer dan de positie van den malim vei wateren.
In sommige streken echter ia de positie van de adatgeestelijkheid nog zeer in aanzien, en dit is niet het minst het geval, waar de vier malim's der vier soekoe's, de toeankoe nan barampè*, om de beurt en voor een bepaald aantal jaren als imam djoemahat, als voorganger der gemeente in het ViijaagsgeDed, optreden, een m. i. zeer gelukkig samengaan van adat en godsdienst.
De manti. »Öok wordt e^n manti aangesteld om de klachten
der dorpsgenooten te ontvangen en deze heeft zijn werkkring op dat plein (balai) en bij de vergaderloods **). Bij verwonding, doodslag, roof of geschillen verschijnt de veror gelijkte, partij voor den manti, die dan op de doipstrom *") slaat. Daarop komen de hoofden op dat plein tezamen".
(„De adat volgens Menangkabausche bronnen" vertaling van eenige tambo's, door J. C. van Eerde, Wet en Adat 7de stuk bi. 209.)
De manti, de „taalman^" (Van Vollen hu ven), de adatofficier van Justitie, moet z\jn: rap van tong,
*) Van het zich schrap Zetten Van adat tegsn godsdienst komen vele voorbeelden voor; waar het bv. aan godsdienstdrijvers gelukt is de zeer af te keuren adat in te voeren, dat, naast de vier bekende gevallen, waarin alleen verpanding van familièsawali's mogelijk is, die verpanding ook toegestaan is om de bedevaart naar Mekkah te bekostigen.-daar heeft de adat er dadelijk tegenover gesteld: dat ook de kosten, bij het verheffen van een panghoeloe gemaakt, op deze nlanier bestreden mogen worden. Hoe afkeurenswaardig de eerstgenoemde adat is,' en hoe het van belang is, dat bestuur en adat in gemeen overleg er een eind aan maken, moge blyken uit het jaarlijks aantal bedevaartgangers uit dit ge-west; in 1912 werden afgegeven 1409 Mekkahpassen (buiten Poelau Tello), wat zeggen wil, dat in één jaar ± f 700,',0J uit dit gewest is getrokken,
") lees liever! of rastëfcuisi *") léotalif



éérlijk êü Onpartijdig.
Waar de adat geen manti köndö, vefvilldö een der panghoeloe's zijn functie's.
Die functie's waren zéér belangrijk; het was voor partijen, van groot gewicht hoe de manti te hunnen opzichte gestemd was; in tal van tambo's worden dan ook de bovengenoemde verplichte karaktereigenschappen van den manti breed ui'gemeten.
Na de invoering van onze rechtspraak, en vooral als gevo'g van het daardoor vervallen van adatboeten, is de figuur van den manti op den achtergrond geraakt.
De dorpsschout, vroeger ook voorvechter, had het niet gemakkelijk:
Lalos siang badjago malam,
tidoea batilam sigaga
lala1 bakoelamboe rascim;
katonjo manandèh
röendiengnjo mdlangga
toenggang hilang, barani mati
karèh ditakies, loena1 disoedoe
diamnjo di phitoe mati,
hij slaapt overdag, maar waakt 's nachts ; hij rust op e9n bed van scherp gras, hij slaapt in een klamboe van harde varens (Gleichenia linearis cl.), wat hij zegt kan hem niet veel schelen, ziin spreken gaat te ver, hij is bereid heen te gaan, durft te sterven ; wat hard is kerfc hij, en hi) lepelt wat zacht is, hij staat aan de poort van den dood.
Hij moest dus gewoon zijn aan een ruw leven en aan ontberingen, hij had haar op de tanden en trad hard op, hij was moedig, hardhandigv waar noodig, maar zacht van gemoed waar geen hardheid noodig was.
De adat-doebalang maakte in de nieuwe maatschappij, waar de Hollanders de leiding hadden, spoedig plaats voor de door het bestuur ingevoerde kampoeng politie : de doebalang's en pagawai's van den panghoeloe soekoe rodi en van nagari- en larashoofd.
I)e adat-doebalang heeft dan ook niet de minste bemoeienis met politie en justitie; zijn ambt is van bijna *) alle grootheid ontdaan; slechts de galar, die van oorlog en bloed spreekt, is hés#1 gebleven, den onttroonden stadsrustbewaker.
*) Vgl: bl. Ü.& over zijn optreden na het uitspreken van een ernstig boeang-vonnis,



IL De ¥anta% de
lage landen, Welke landeü fflööteü bêschöuwd Wórdeti tót de
rantau te behooren?
Het antwoord op deze vraag is niet gemakkelijk te geven, De bewoners der grenslanden zijn in deze niet als betrouwbare berichtgevers te beschouwen, daar men gaarne een andere streek „rautau" noemt en zijn eigen land gerekend wil zien dichter te staan tot de Tigo Loehak (bl. 26), het stamland, de kern van Minang Kabau.
Het oude rijk van dien naam had drie rantau's *), de rantau nan tigo djoerai, nl. den bovenloop van de Batang Hari, dien van de Koeantan en de boven* Kampar kiri.
Vele bronnen geven aan, dat de juiste aanwijzingen dier rantau als volgt is:
lo. de Boven Batang hari, de rautau van den vorst van Pagar Roejoeng,
2o. de bovenloop van de Batang Si Ngingi, den rechtschen hoofdstroom van de Kampar Kiri, waarover de Toean Gadih, radjo adat van Boeo, ging en,
3o. de bovenloop van de Batang Si Bajang, den linkschen hoofdstroom van de Kampar Kiri, de rantau van Toean Boedjang van Boeo.
Batang Hari rantau radjo Si ~Nmgi- rantau Toean Gadili c Si Bajang rantau Toean* Boedjang.
De „wilde Westkust" werd niet speciaal tot de rantau gerekend, ofschoon men de „Bandar ran sa-
poeloeah" de tien havens (de tegenwoordige afdeeling Painan) wel reeds noemt in de oudste overleveringen.
Waren de drie rantau's: de „aanhangsels", men had ook vele andere streken, die, wat betreft het gezag van den vo st van Minang Kabau over die landen, als overgang waren te beschouwen tot do Tigo Loehak.
Een van de voornaamste dier „batang rantau" **) is de tegenwoordige onderafdeeling Solok.
Deze streek heeft zich niet weg wilien laten cijferen
*) het Maleisclie woord rantau beteekent een recht gedeelte van een rivier; ook wel landstreek. In den Riouw-archipel en
in West-Borneo is merantau— langs de kust varen. In het Minang Kabausch beteekent marantau: naar de rantau ol naar een ander vreemd land gaan; gadang di rantau*= in den vreemde groot geworden.
*") of: ikoea dari*, kapalo rantau= de staart, het uiteinde van de bovenlanden, het hoofd, begin, van de rantau.



6n Ireft dé Vólgóndê kato adat gewaakt! Titjd beha*, ampP djo batang rantau, dg diie loehak's, vier wet de ba'ang rantau, en
Afto Solo}i', doeo Salajo,
Tigo Fadang, ampès djén Koempanl,
één is Solok, twee is Sa'ajo, de derde is Padang m do vjerde het Gouvernement.
Solok, dat zelf door Agam en Tacah Datar bevolkt wae, doch op ziin teurt voor een deel de benedenlan» den bevolkte, wilde zich tegenover 'het stamlaod doen voelen! *).
Tegenwoordig bedoelt men in on om de Tigo Loehak met „rantau": de lagere landeD, die aan de drie loehak's grenzen, Diet alleen dus de benedfnlanden aan de West- en de lage landen aan de Oostkust maar ook het Loeboek Si KapiDgsche en het Zuidelijke deel van do afdeeling Solok, in het algemeen de landen waar men evenals in de rantau's aan zee, radja's heeft en waarvan gezegd wordt;
rantau baradjo
In de drie loehak's kwamen uit den aard der zaak geene andere radja's voor, dan de „radjo nan tigo sé'o" (bl. 29), telgen van het werkelijke Minang Kabausche vorstengeslacht; dit geslacht beperkte zijn invloed meer speciaal tot de drie loehak's of werd door omstandigheden binnen de grenzen ervaa beperkt; familie-leden werden bedacht, misschien zoet gehoudenmet radja-titels in de rantau's; dan wel men gaf de rantau de vrijheid een eersten kolonist of een poetjoek aan te wijzeü, wien een radjo-titel van Pagar Roejoeng uit werd verleend; dan wel de rantau kreeg de vrijheid een zoodanig eerste hoofd radjo te betitelen,
Talriike nuances van deze adat van radjo di radjokan, tot radjo gemaakte personen, doen zich in de rantau voor. Waar van het soekoewezen gesproken is van „doolhof", wensch^e ik een sterker uitdrukking te kennen, om een idee te kunnen geven van de toestanden, die op dit gebied in de Weste'ijke tenedenlanden voorkomen.
Want niet alleen de invloed van Pagar Roejoeng deed zich daar gelden, ook bet machtige Atjèh, dat in de 17de eeuw de Westkust beheerschte, stelde
*) Deze adatregel ontstond in de 17de of lsde eeuw, toen de Hollanders noz slechts met de Maleiers, die uit de genoemde streken afstamden, voeling hadden.
Di» gezegde illustreert aardig de toenmalige verhouding tusschen Hollander en Minang Kabauer!



régêntéü a&fl, éfl ZóO gijö door de VöfSóhilIèüdö ifl' vloeden van buiten zeer ingewikkelde toestanden geschapen.
Het is dan ook niet doenlijk in dit opstel een eenigszins volkomen beeld te geven, van wat de verschillende rantau-nagari's op dit gebied opleveren; hier zoude men zich in de bovenlanden waneD, daar weer is van de ooispronkelijke adathoofden niets meer overgebleven, dan de hoofden der familie's in engeren zin.
Mocht mij de gelegenheid gegeven zijn, zoo zoude ik gaarne een afzonderlijke behandeling aan de rantau wijden; nu moet ik mij tevreden stellen met de mededeeling, dat in de rantau over adat federatie's staan: radjo's, oerang gadang radjo's, basa(r)'s, panglimo's enz:
In rang oorspronkelijk onder hen, doch tegenwoordig gewoonlijk aan hen evenwaardig, heeft men poetjoek's, panghoeloe's, basa(r) tiang's pandjang en panda*, panghoeloe's soekoe, panghoeloe andiko, toeo paroei*, toeo
indoea', kapalo kaoem, enz : enzwelke volkshoofden allen min of meer de positie bekleeden van de panghoeloe's in de bovenlanden.
Men vergete bierbij niet, dat de rantau-Minang Kabauers hun oorsprong hebben in de bovenlanden, en dat zij nauwkeurig den weg kunnen aangeven, waarlangs de voorvaderen naar de lagere landen zijn afgedaald; hun adat wijkt gewoonlijk weinig af van die hunner oer-Dagari, en ontdoet men het nagaribestuur in de rantau van vreemd klinkende en verwarring stichtende titels, dan blykt de kern van de zaak gewoonlijk niet of weinig af te wijken van de oorspronkelijke adat in het land van afkomst.
En wat de wijze van bestuui der nagari betreft, bestaan in elk geval in het geheele gewest geene afwijkingen ten aanzien van het voornaamste bestuursmiddel : het bij de adat voorgeschreven overleg der volkshoofden.
Moepakat, overleg. Het woord „moepakat" is van Arabischen oorsprong;
de Islam, en daarmede het Arabisch, deed echter pas zijn intrede in Minang Kabau hoogst waai sch ij al ij k tusschen J 550-1600 A. D., en lang vóór dien moet algemeen het adat-overleg bestaan hebben.
Immers bestond lang tevoren het Minang Kabausche matriarchaat, dat als voor de hand liggend gevolg het overleg een belangrijke plaats geeft.
Het gemeenschappelijk familie-bezit toch, het geheel



opgaan van het individu in de genealogische gemeenschap, hebben als dadelijk gevolg gemeen overleg; bij het matriarchaat in dezen vorm is geen plaats voor belangrijke beslissingen van één of van enkele individu's.
En de vorm van bestuur en soekoe-wezen waren er voor aangewezen het overleg ook over te brengen naar de balai, do raad- tevens rechtzaal.
Kamanakan baradjo ka mamas
mama'' baradjo ka panghoeloe
panghoeloe baradjo ka moepakat,
de mensch (kamanakan) heeft als baas den mamak, deze weer den paDghoeloe en de panghoeloe onderwerpt zich aan het overleg.
„Het overleg is onze oppermeester" zoude men deze papatah kunnen vertalen, die zoo sprekend zegt welke rol het overleg in de Minang Kabausche maatschappij speelt.
Boelè* aie de" pamboéloeah
Boelèi kato dès moepakat,
klinkt het verder: als een ronde straal komt het water uit de bamboe-leiding, en afgerond wordt de beslissing (alleen) door overleg.
Door overleg is alles mogelijk; „langs den weg van overleg," atèh djalan moepakat, is immers volkomen gelijkwaardig met atèh djalan kabanaran, langs den weg van waarheid, den eenig waren weg. Overleg ruimt alle hinderpalen op; in ocderliDg overleg kan men zelfs zoo noodig adat-voorschriften op zijde schuivenf „overleg is odzo oppermeester".
Eenstemmigheid. ^et overleg fflóet echter eenstemmigheid ver»
kregen worden.
Indien de inzichten bjj het moepakat verdeeld zijn, zoo wordt ervan gezegd: batoepang (verschil van meening) of balang (boLt, half wit, half zwart) ge* woodijk zegt men „batoepang" als de helft der aanwezigen vóór, de helft tegen een zaak is, terwijl gewoonlijk „balang" gebruikt wordt indien ± 1/3 vóór, 2/3 tegen is (sapatigo mawbalang doeo patigo manoe pang.)
Verdeeldheid. Blijft deze stemming bestaan, dan wordt de zaak, het voorstel, al spoedig afgewezen.
Js echter de zaak, waarom het gaat, ip den kern goed, dan wordt gewöOötyk zog lang geredeneerd, tQt



dat men het eens geworden is, wat in 90 van de 100 gevallen plaats beeft.
Soms echter verzetten zich zeer enkele individu's onder de paoghoeloe s tegen een beslissing die door alle anderen gewenscht wordt; zij heeten dan:
Si Tagèh taga* di bancla
Kabau gadang mahampang laboeah,
de taaie (weerbarstige) staat in de waterleiding (wil niet hebben, dat een ander water krijgt) een groote karbouw sluit den weg af.
Herhaaldelijk hebben dan vergadeiingen plaats, waarbij men de onwilligen tracht over te halen, of waarbij dezen moeten trachten hun standpunt als het eenig goede te doen uitkomen en de fouten van de tegenpartij aan te wijzen ; immers :
djikalau ijo di paijokan
djiko5 indot ado palilatnjo,
zegt men ja, dan zal men tut eens wordtn, zegt men neen, dan moet men de fouten (van de tegenpartij)
aanwijzen. , „
Houdt die weerbare ige vol en staat hij niet alleen, dan heefc men alle kans, dat het niet tot een beslissing komt; staat hij alleen, of zijn de weerbarstigen in hun optreden zeer ot-behoorlijk, dan is het dikwijls voorgekomen, dat zij volgens de adat uit de nagan verbannen, of geboycot woiden (vgl; bl. ƒ/.)•
Ofschoon de voornaamste adatbeginselen sinds ons optreden iQ deze landen niet of zeer geiing zijn gewijzigd, is het te verwachten, dat, ook door ue meerdere onderwas-ontwikkeling, de tyd zal komen, dat mea in raden van volkshoofden dikwijls met tot eenstemmigheid zal geraken.
nagaïbe!tSJaD ^ Het zoüde er slecht uitzien, indien op deze wijZe belangrijke aangelegenheden niet beslissend, of niet dan na maanden lyiverlies, konden afgedaan worden; de oude adat zou dan een dam vormen tegen vooruitgang en ontwikkeling.
Het ia dsarom zaak bij een wettelijke regeling van het nagaribestuur mogelijk te maken, dat beslissingen bij groote meerderheid van stemmen kunnen genomen
worden. , t _ , ,.
Het is echter dan te hopen, dat deze bepaling voorloopig niet alf) regel, doch slechts ft'.s hoogg



66
uitzondering zal worden toegepast; het moepakat is niet alleen het meest krachtige, maar bij het volk ook het meest geliefde bestuursmiddel in deze landen, en het is voor iederen bestuurder zaak het geliefd te doen blijven.
Regeliog van , , . ,
1 Octobor 1912. Bij rondschrijven van den Gouverneur van 1 October 1912 no. 9293 werd den ambtenaren mededeeling gedaan van de volgende regeling tot schifting van de volkshoofden, om tot een zuiverder toestand te geraken, de positie van den panghoeloe te verheffen en daardoor een goed nagaribestuur mogelijk te maken; een en ander in verband met de nota van den Assistent Resident ter beschikking, handelende „over bet afschaffen van den panghoeloe soekoe rodi e'n het plaatsen van den panghoeloe kapalo ia de zuivere positie van volkshoofd," der Regeering aangeboden bij het schrijven van den Gouverneur van 6 April 1912 No. 8855 en aan de bestuursambtenaren toegezonden bij schrijven van 23 Maart tevoren No. 2946.
,,"Waar nu de panghoeloe's kapalo zullen geplaatst worden in de zuivere positie van adathoofd, zal in het Inlandsch bestuur?stelsel geen plaats meer zijn voor den panghoeloe soekoe rodi, maar zullen zijne werkzaamheden door de volkshoofden moeton worden overgenomen.
„Het is dan ook zaak de niet voor andere betrek' kingen geschikte panghoeloe's soekoe rodi zoo spoedig mogelijk te ontslaan, terwijl ik van de geschikte personen eene opgave verwacht volgens bygevoegd model A.
„Telkens bij het afschaffen van een rodihoofd treden dU3 volkshoofden voor hem in de plaats, zoo mogelijk ook voor de taratak's, bandjar's, kaboer's, anak bimbar, doesoens, patalangan's, pakandangan's of hoe de plaatselijke naam moge zijn van gehuchten en nederzettingen.
„Zij zullen in zijn plaats collecteloon genieten voor het innen van belasting, zij zullen by de invoering van een hoofdgeld, ter vervanging van alle of van een gedeelte van de heerendiensten, van de betaling ervan vrygesteld zijn, en collecteloon geDieten voor het innen ervan.
r - „Het zal echter in verscheidene streken Diet doenlijk
zijn alle tegenwoordige panghoeloe's in de plaats te stellen van de panghoeloe's soekoe rodi; er zijn nagari's waar het aantal panghoeloe's verscheidene tientallen bedraagt, gj zijn er pek) wftftr het fl^ntal



geklommen is tot ruim twee honderd, en het ia te voorzien, dat vermeerdering nog te verwachten is, o.a. als uitvloeisel van de milde bepa'ingen vervat in artikel 1 § 2 sub b van Staatsblad 1904 No. 355.
„Omtrent de erkenning der volkshoofden door inschrijving in de voorgeschreven registers handelt mijn rondschrijven van 7 Januari 1911 No. 139 aan de bestuursambtenaren in de Bovenlanden, en dat van 11 Januari d.a.v. No. 217a voor de Benedenlanden.
„Voor zoover bekend, zijn erkenningsbewijzen, als bedoeld door den Resident Eoyle, slechts in twee onderafdeelingen uitgereikt; elders bezit niet één der volskhoofden een voor ons wettig bewijs, dat hij de drager is van een oudeilelijke galar.
„Ten einde den bestaanden toestand te zuiveren en tegelijk het bestuur zonder rodi-hoofden, en met vermijdiDg van het overgroot aantal zoogenaamde panghoeloe bciroc of panghoeloe aan banjo? *) mogelijk te maken, wordt het volgende door mij bepaald **).
„De afdeelingschefs ***) zullen zoo spoedig mogelijk een aanvang maken met hot uitreiken van een schriftelijke erkenning (model B) aan de dragers van de oud erfelijke galar's der kernfamilie's in elke nagari.
„Zij zullen daartoe met de noodige omzichtigheid, zonder eenige overijling, te werk gaan. Algemeene regelen zijn hierby niet te stellen, aangezien de adat ten aanzien van de instelling der volkshoofden zoo taliijke nuances kent; als hoofdregel (echter niet zonder ui'zonderingen) is aan te nemen, dat in de
zgnd. Koto Pilianglanden de poetjoea* en de panghoeloe kaampè5 soekoe plus de panghoeloe's van de kampoengs of soekoe kètèi soms boeah paroeii (in de uitgebreide betaekenia van het woord) de hoofden zijn van de kernfamilie's,-terwyl het in de Bodi-Tjaniagolanden
Zijn: de indoea' van elke soekoe, de panghoeloe nan ampès, limo, salapan enz, of de panghoeloe nan bahin-
doe, al omniet met een poetjoea4, mot basx (nan) ampè1 enz.
„Men generaliseere echter volstrekt niet; zelfs in
*] Men gebruike deze uitdrukkingen niet In het openbaar;
**) Omtrent de bemoeienis van ons bestuur met de Inlands sche huishouding wordt hier uitdrukkelijk verwezen naar de heldere opvattingen ter zake van Michiels in zjjn „Standaardbrief'- en in zijn zgnd. Politiek testament (vgl: Kielstra, SUmfttras Westkust van 1841-1819) en naar de 2de eu 3de ginsneden van artikel 71 K, B,
niet dg pnderafdeelingscliefsi



0?
ëéne adatfederatie kernen nuances voor,
„Als leiddraad gebruike men de registers van 189Ö en de heereidienstrapporten van de Rooy, doch men ga nauwkeurig na of zy niet onjuistheden bevatten: of die register» niet reeds galar's vermelden, die wijzen op bij de adat verboden vermeerdering *) of splitsing van de bestaande galar's.
„Het is niet noodig dat de uitreiking van de erkenningsbewijzen in korten tijd geheel is afgeloopen, doch het is va,n belang spoedig een aanvang te maken met het uitreiken van de eerste kaarten aan de hoogste adathoofden, omtrent wier adatpositie niet de minste twijfel bestaat, opdat men spoedig de bedoeling begrijpe van dezen maatregel. Bij maandstaat model letter C **) wensch ik nopens de erkenningen ia de afgeloopen maand de noodige inlichtingen te krijgen.
,.lk ontveins mij niet, dat hier en daar bezwaren zullen rijzen, die een beslissing omtrent de geldigheid van een gaiar of den drager ervan zeer moeilijk maken, doch ik ben overtuigd van Uw aller medewerkiDg om verbetering te brengen in een toestand, waarmede wel niemand vrede zal hebben, en om een goed volksbest uur mogelijk te maken".
VIERDE HOOFDSTUK Vermogenswezen.
Behalve -hare bezittingen: balai en masdjid, pasar en pasarloodseo, nagaribuizen, schoolgebouwen, gebouwen in gebruik bij bet Inlandsch credietwezen, stallen voor de dekhengsten en dekstieren, heeft de nagari ook hare gemeentelijke adat-heffingen en andere inkomsten.
Die inkomsten zijn van verschillenden aard, elke streek heeft baar eigen adat hieromtrent; er zijn inkomsfen, die zeer algemeen, er zijn er ook, die slechts in enkele nagari's voorkomen.
Om een goed overzicht te hebben, noem ik hier alle bestaandp, mij bekende adat-inkomsten. Zij worden ve'deeld in drie rubrieken:
A. de zuivere adat inkomsten ;
B. de adat-inkomsten, die min of moer in verband
) In de Loehak Limo.poeloeh komt het zeer veel toot, dat bv. Datoe< Maharadjo uitwassen heeft gekregen als: Datoe5
Maharadjo nan Koeniang, Datoea* Maharadjo nan poetih, ia z a Maharadjo nan Itam nan Poetih.
") Opnemen in het periodiekenboek.



Sstaaa met dön godsdienst.
C. de aoeang hioeran".
A. Zuivere
adat-inkomsten, 1 Boengo kajoe, geheven van vreemdelingen, personen uit een andere nagari, bij het winnen van boschproducten. Deze belasting, tevens erkenning van eens anders oelajatrechten, bedraagt 10°/# van Produkt; het wordt aan betrokkene individueele oelajat-houders gewoonlijk in geld, aan de Dagari gewoonlijk in natura betaald (vgl. bl. 23.) *) _
Bij de betaling van boengo kajoe aan individueele oelajathouders, wordt hier en daar Vio van die adatheffing in de nagarikas gestort, elders niets.
De „boengo kajoe," uitbetaald door erfpachters, werd vroeger veelal, in de laatste jaren altijd en voor het geheele bedrag, in de nagarikas gestort; dit is in overleg met de volkshoofden overeengekomen.
2. Oeang laclang, geheven van vreemdelingen, die ontginningen aanleggen op voor dat doel verkregen woesten grond, behoorende tot het nagarigebied.
Deze adatheffing komt vooral voor bij bet aanleggen van tabaksvelden, en bedraagt f 1 a f 2.50 's jaars en per man.
3. Betaling bij verheffing tot adathoofd. Dit is verplicht gesteld in eenige nagari's in de onderafdeeliDgen Fort van der Capellen en Si Djoendjoeng; bij verheffing tot panghoelce betaalt men van f 20 tot f 60.
Te Soengajang, waar van ouds de meest bloeiende en best beheerde nagarikas is, moeten zelfs de imamchatib- en mali'madat f 24 betaleD, de manti-, doebalang- of pagawai adat f 12, terwijl ieder, die als „sïak kampoeng" godsdienstonderwijs wenscht te geven f 2.50 in de nagarikas moet storten.
De prijzenswaardige bedoeling van de verplichte betaling van deze belangrijke bedragen is de positie van de IV djinih hoog te houden, en te verhoeden, dat willekeurige menschen als „oerang siak" optreden.
4. Oeang gadai manggaclai, betaling bij in pand geven en nemen, soms ook bij inlossen, van bouwgrond, speciaal van sawah's.
Gewoonlijk is het bedrag 59/0 van de Pandsom,
waarvan de helft in do nagarikas vloeit en de andere
helft onder de getu'gen verdeeld wordt.
^ ^
*) Voor boengo tanah eil boengo pasie vgl. bl. r29s- en vlg.j deze heffingen komen, om zoo te zeggen, niet meer voor.



6fl -
Dê göedè bedoeling ia! het geveü van meer bekèüdheid, het staven van het feit, dat de vervreemding heefc plaats gehad.
5. Oeang pasar, de retributie, betaald door de gebruikers van overdekte verkoopplaatsen der nagari op de pasar's; deze verkoopplaatsen zyn vaste loodsen of verplaatsbare atapafdafcjes.
Ook vloeit als oeang pasar in de nagarikas do huur van op nagarigronden om marktpleinen gelegen perceeleD.
Het is het streven van de nagari's de enkele particuliere pasar's, die nog bestaan, af te koopen; het europeesch bestuur werkt dit streven in de hand.
Het bestuur wijst er voortdurend op, dat volstrekt niet op den voorgrond staat het maken van winsten, maar wel liet brengen van regel en orde in het pasarwezen en het bevorderen van handel, nijverheid en veeteelt; op bl. £ 7. . wordt het pasarwezen nog nader behandeld. '
6. Opbrengst van nagari aanplantingen, nl, van koffietuinen (vóór 1908 Gouvernementsaanplantingen), gedeeltelijke opbrengst van de ten bate van masdjid's afgestane klappertuinen enz.
In navolging van de bestaande nagari-aanplantingen zijn in 1911 in verscheidene Dagari's gezamenlijke tuinen aangelegd voor de cultuur van caoutchouc leverende boomen, cocos en cassia ; in enkele dier aanplantingen is al het geplante algemeen eigendom, in andere heeft ieder een plaats gekregen voor individueele aanplant en wordt de omheining alleen gemeenschappelijk gebouwd en verzorgd; de laatste werkwijze is te verkiezen, daar het individu niet veel voelt voor een gemeenschappelijken aanplant.
7. De inkomsten van „onbeheerde nalatenschappen"
poesako goentoeang nl. van grondbezit van geheel uitgestorven familie's.
Theoretisch vervallen nl. in zulke gevallen de bezittingen aan de nagari; men kan echter wol nagaan, dat, bij het ver uitgestrekt familie-verband, geheel uitsterven, poenah, volgens de adat, zeer zelden zal plaats hebben; en in die gevallen komen de bezittingen gewoonlijk nog aan de mede-soekoegenooten, de perang pasasoekoean, dan wel de nagari geeft ze ter bewerking aan nagari-genooten.
8. Adatboeten in de zelf besturende landschappen



met eigen rechtspleging.
9. Oeang soembang, adat-boeten bij huwelijk in de soekoe, in de gevalien waarin volgens bet plaatselijk adatrecht dat huwelijk verboden is; in het Soloksche beeft ieder der echtgenooten f 8 te betalen.
10. Oeang limbago tarana*, oeang tarana* of padjas kandang, bij verkoop van vee te betalen door den verkooper, en wel voor karbouwen van f 0.50 tot f 2.50 of ook wel 2.5°/n van de koopsom, voor runderen f 0.25 tot f 1., voor paarden f 0.40 tot f 1. n
Deze heffing is, evenals die genoemd onder no. 44, te beschouwen als een soort voorbehoedmiddel tegen lichtzinnigen verkoop en uitvoer van vee en paarden, tegen vermindering dus van het nationale inkomen; men neemt tevens de ragari tot getuige, dat de verkoop inderdaad heeft plaats gehad (zie no. 4).
11. Heffing bij uitvoer van vee; het bedrag is voor karbouwen f 0.25 tot f 0 50, voor runderen f 0,15 tot f 0.25.
12. Oeang bantai, te betalen bij slachten van vee; deze instelling is op vele plaatsen afgeschaft na de invoering van de slacbtbelasting. Het bedrag is voor karbouwen f 0.25 tot f 2, voor runderen f 0.10 tot fl.
13. Oeang koelit, verplichting tot afstand van de huiden van geslachte dieren ten voordeele van de nagarikas.
14. Oeang koelit manis,—kopijgambir; heffing bij uitvoer van cassia, koffie en gambir; de twee eerstgenoemde produkten worden getroffen door een betaling van V, a 2 cent per kati, de gambir door f 0.10 tot f 0.25 per pi&ol. Te Tandjoeng (Fort van der Capellen) wordt het recht tot deze heffing op cassia door de nagari verpacht tegen ± f 600 's jaars. De pachter ontvangt f 0.02 per kati van alle te verkoopen kaneel van Tandjoeng, die alle op ééne plaats (de masdjid) moet gebracht en gewogen wordeD,— verkoop daar buiten is verboden. De pachter verkoopt de kaneel op pasardag in het publiek en betaalt daarna de koopsom, verminderd met de heffing, aan producenten uit. Deze maatregel is vooral een uitmuntend middel tegen diefstal van cassia-bast.
15. Pachtsom tot het verkrijgen van het vischrecht



(in enkele Dagari's.)
16. Oeang mandoedoea^kan toekang, hier en daar in de onderafdeeling Solok; heffing op de eerste besprekingen met de bouwmeesters van een nieuw huis. Het bedrag dezer betaling, te beschouwen als «en soort van godspenning, is f 2, waai van de helft inde nagarikas vloeit.
17. Oeang taga5 roemah, evenals nummers 16 en 18 voorkomende in de onderafdeeling Solok; heffing op een nieuw gebouwd huis; het bedrag is f 8.
Slachten de huiseigenaren, de familie, echter een rund (een buffel is verboden) waarbij de audiko's op het feest genoodigd worden, dan heeft men slechst f 2 a f 3 te betalen.
18. Mamakan ka roemah, heffing op het feest, gehouden bij het betrekken van een nieuw huis; het bedrag is f 4,*de helft vloeit in de nagarikas.
B. Adat inkomsten,
die min of meer in verband staan met
den godsdienst. Oeang kawtri.
20. Ceang sjara* (sdras).
Deze gelden, betaald respectievelijk bij huwelijk ën echtscheiding^ vloeien vrij algemeen* geheel of gedeeltelijk, in de nagarikassen. De bedragen loopen nogal uiteenj terwijl vreemdelingen (oerang dagang) meer betalen dan nagarigenooten.
Vreemdelingen betalen van f 1.75 (Padang Pandjang) tot f- 7.50 (Alahan Pandjang), nagarigenooten van f 0.10 (Panjakalan, Solok) tot f 2.50 (Alahan Pandjang). De „oeang kawin" betalen de echtgenooten gewoonlijk ieder voor de helft, de „oeang sjara'" wordt betaald door dien echtgenoot, die de scheiding wenscht.
21. Oeang roedjoe\ te betalen bij herroeping van de lste en 2de verstooting door den echtgenoot; het wordt niet algemeen in de nagarikas gestort; de bedragen varieeren tusschen f 0.50 (Alahan Pandjang) en f 0.20 (Boeo).
22. Oeang lahir bij de geboorte Van een kicd.ün wel f 0,10 per kind; deze heffing komt slechts voor ia eskele nagarj's ia het Sulok^ha,



v 72
23. Oeang mati bij sterfgevallen; deze hefflDg bedraagt f 3 a f 4 en komt eveneens weinig voor.
24. Oeang zakat. Een gedeelte van de zakat is een van de vrij algemeene inkomsten van de nagarikas. Het gedeelte van de zakat, bestemd voor de nagarikas bedraagt in Boeo : 25%, in Solok : 20—50%, in Alahan Pand jarig 10%, in Singkara5 20 cent per katiding of + 20%, in Pariaman: 25 cent per 100 soekat of ± '21% enz.
25. Oeang kandoeri in Panjakalan (Solok); het bedrag is f 0.20.
26. Oeang tahalil voor liet doen uitvoeren van gebeden ; men onderscheidt nog: rat? doedoea* en rati' tagas (Solok).
27. Oeang mangadji tigo hari; in dit geval wordt iü het Soloksche de helfc van f 2 in het nagarifonds gestort.
28. Ceang tamat kadji, te betalen door „afgestudeerden" aan hun roeester; het bedrag is f 4, hiervan wordt f 0.20 iu de nagarikas gestort.
29. Giften: Sadakah en wakaf.
C Oean» hioeran. Ëea derde rubriek van gemeeenschapp3lijke heffingen 3 vormei de oeang hioeran, geldeD, bijeengebracht door
de geheole nagari ingevolge gepleegd overleg van alle volkshoofden, met het doel er öf uitgaven, in het algemeen belang gedaan *), mee te* dekken, dan welen dit komt vooral dikwijls voor—, hatgeldte besteden voor bouw of herstel van de masdjid.
Üit de nagari-inkomsten genoemd in de afdeeling B. blijkt, hoe de nagari meezeggenskracht wil hebben In zake die min of meer godsdienstige heffingen.
Dit streven van de adat is zéér te pryzen, en speciaal moet gewezen worden op het gelukkig samengaan van adat en godsdienst in het geval omschreven bij no. 24.
Het is dan ook van veel belang, dat het bestuur zorgvuldig waakt, dat zich hierbij geene knoeierijen
*) bv. b\j het bouwen van een n&garischool, - loemboeng- ena.



f3
voordoen ; staan enkele der min of meer godsdienstige • heffingen geheel buiten de adat, wat hier en daar het geval is, dan is het zaak den toestand te laten zooals hij is, tenzij de bevolking geheel uit zichzelf verandering wenscht.
Beheer van de nagarifondsen door Inlanders vóór dr tegenwoordige
regeling. In vele streken waren de boven omschrevene nagari¬
fondsen in beheer bij Inlandsche ambtenaren of geestelijken ; meer en meer werden de volkshoofden weggedrongen; behoorden die geestelijken tot de adatgeestelijkheid, de imam- chatib- malim adat, dan had die regeling gewoonlijk weinig bezwaar, maar geheel anders werd het, waar men het vermogen van de nagari in handen stelde van toeankoe's, oelama's en masdjidpersoneel.
In verscheidene nagari's daarentegen was het beheer van de nagarikas in handen der panghoeloe's; dit was o.a. sedert de nader te noemen regeling van 1906 het geval in Oud Agam, waar in vele streken de „toekang oeang" de administratie voerden.
Op zeer enkele plaatsen werd door geestelijken het nagarigeld beheerd en opbewaard in de masdjid in ijzeren geldkisten, voorzien van verschillende sloten, en waren de sleutels ervan, èn het toezicht, in verschillende handen, waardoor alles goed ging.
Over het algemeen echter bestond slechts wanorde en knoeierij, en goen spoor vaa boekhouding, in ieder geval g^en geregelde. Zier dik wij's werden wel, vóór de komst van de enkele-belangstellende bestuursambtenaren, in de gauwigheid eenige posten in een kasboek bijgeschreven en klonk de uitdrukking: „de inkt is nog nat" dikwijls in den mond van het volk, doch werd helaas zelden of nooit tegenover de bestuursambtenaren geuit.
In den regel ging alles op gooi vertrouwen,—een veitronwep, dat voortdurend op ergerlijke wijze geschonden werd ; soms bracht men hierover klachten in, maar waar het nagarigelden betrof, aangewend voor den bouw of voor de herstelling van masdjid's, daar werd de Europeaan, de ongeloovige, er zooveel mogelijk buiten gelarten en de bevolking legde zich neer bij hot „onvennijdelijke", het had stellig zoo
moeten zijn, „lah takadië" (takdir Allah).
Slechts zeer zeldtn werd in dergelijke gevaV.en de jjulp van des feestttursarobteiiaar iogeroep^n, en



géwoonlijk nog meer als een uiting van antipathie of wraak tegenover den schuldigen vromen bedrieger, uitgaande van een of meerdere van de panghoeloe's.
Zoo werd in het begin van 1911 de Sjech van Soerian aangeklaagd wegens het ten eigen bate aanwenden van een f 9000-^ gelden bijeengebiacht door de nagari (zie rubriek c.) voor het bouwen van een nieuwe masdjid; doch die aanklacht geschiedde volstrekt niet van ganscher harte, de meeste volkshoofden hadden de zaak liever doodgezwegen.
Beheer van plaatselijke fondsen door
Europeesche bestuursambtenaren. Wat betreft de enkele nagari- en de andere plaatselijke fondsen in beheer bij de Europeesche bestuursambtenaren, kan gezegd worden, dat in het algemeen de boekhouding vrijwel in orde was ; doch herhaaldelijk is het voorgekomen, dat uit fondsen van de bevolkicg proefnemingen zijn betaald, welke bij eenige controle van hooger, ongetwijfeld achterwege waren gebleven.
Verder was op verscheidene plaatsen schromelijke verwarring ontstaan door het niet gescheiden houden van de administratief, zoodat er slechts met veel moeite regel en orde in gebracht kon woiden.
Ook ten opzichte van dit beheer moet gezegd worden, dat betere controle en een algemeen tcezicht hard noodig waren.
Proef tot regeling
van het beheer in 1£06. Bij schrijven van BI December 1906 No. 1231,26 deed de controleur van Oud Agam m9dedeeling van een met de hoofden getroffen regeliog van bet toezicht op de cagari-inkomsten, welke „tot nu toe geheel of voor een "groot deel in handen vielen of bleven van de toeankoe's soerau, ten verdriete van de panghoeloe's en ten nadeele van de nagari-belaDgü, met de bedoeling deze fondsen onder geregeld beheer te brengen en er een nagari-spaarpot van to maken, ten dienste van het algemeen belarg.
Slechts eenige bestuursambtecaren zagen het nut en de urgentie in van dezen maatregel, die door den Resident der Padangsche Bovenlanden te hunner kennis was gebracht; een enkele viel de regeling van Oud Agam zelfs heftig aan ; hij meende haar te moeten beschouwen als een proef tot het invoeren van nieuwe nagari-inkomsten, wat in stiijd zoude zijn met artikel 58 K. R; hij begreep niet, dat het hier niet gold het heffen van belastingen als daarbij bedoeld, doch regeling van plaatselijk bestaande huishoudelijke belangen en het beschermen van de Inlandsche bevolking



tegen wiiiekeur (art. 71 twééde lid êü art. Bé Ë. R.)
De Resident van de Padangsche Bovenlanden werd huiverig verder op de zaak in te gaan en zoo kon er van algemeene regeling geen sprake zijn.
Die Resident voelde zioh, zooals later bleek, teveel gebonden aan het eerste gedeelte van het tweede lid van art. 71 R. R. en wilde niet overgaan tot het doen van voors'ellen tot eene gewestelijke regeling dezer aangelegenheid.
Het krachtig woord van Michiels, dat den eenigen weg aanwees om tot zuivere toestanden te komen, was in 1906 vergeten,
„De eenvoudigste politieke consideratien" schreef hij in zijn „Standaaard brief" van 3 October 1842 Lr. Q, „maken het dus hier reeds tot een wet, nauw te moeten toezien in de Maleische huishouding; een toezicht, dat overigens in de band wordt gewerkt door de dagelijksche toenadering van alle klassen der bevolking tot het Nederlandsche gezag en het toenemende vertrouwen, dat zij leert stellen, zoowel in de weldadige inzichten, als, in het bijzonder, in de onpartijdigheid van het Gouvernement." fin professor Snouck Hurgronje had nog niet uitgesproken, dat het nu niet meer de hoogste wijsheid geacht wordt de Inlandsche maatschappij zooveel doenlijk in haar eigen sop te laten gaarkoken (Nederland en de Islam, bl. 64).
Tegenwoordige
regeling. Bij schrijven van den Gouverneur van Sumatra's
Westkust ddo. 1 November 1910 No. 5477 werd den afdeeliogschefs medegedeeld, dat de Gouverneur een algemeen toezicht werschte in te stellen op het beheer van alle plaatselijke fondsen,-de geldmiddelen van den gemeenteraad te Padaog uitgezonderd,—en dat dit werd opgedragen aan den juist in functie getreden Assistent Resident ter beschikking.
Den bestuursambtenaren werd uiteengezet, dat het de bedoeling was een overzicht te krijgen van den omvang en van de werking van deze fondsen, orde en regel in het beheer te brengeD, en een eind te maken aan de willekeur en de knoeierijen, die ten aanzien van de plaatselijke fondsen plaats hadden.
Het gevolg van dezen maatregel was in de eerste plaats: dat nu eerst bleek, hoe onverantwoordelijk was omgesprongen met bet geld en goed der bevolking, en hoe hoog6t noodzakelijk het was het beheer der plaatselijke fondsen te controleeren.
Welken omvang de arbeid bad, éénheid en orde te brengen in de administratie, en eontrole uit te oefenen op de inkomsten en uitgaven van alle fondsen, moge



biijkêü Uit de straks tê gêVèü öpgavé ötotïent het aantal *) in beheer zijnde fondsen, doch nu kan gezegd worden, dat, dank zij de krachtige medewerking der besturende ambtenaren, die arbeid om zoo te zeggen goeindigd is, en dat overal eenheid en orde komt.
Nog steeds worden vele der adatheffingen, vooral die genoemd in deiubiiek B, ook wel de oeanghioeran (c) geind of ontvangen door moskeepersoneel, maar nu blijven die gelden of goederen niet in hunne handen, doch worden bij de „oeang nagari" gevoegd. Men vergete bierbij niet, dat de masdjid in de nagari een soort van vereer)igingslokaal is; waag en tolkantoor tevens bij het betalen van nagariheffingen op uitvoerartikelen; geldkluis dikwijls, en bewaarplaats van de nagariboeken, van geld of padi voor credietinstellingen, wanneer de gebouwen daarvoor nog niet klaar zijn, omdat daAr gewoonlijk een ijzeren
geldkist staat en gevaar van brand er zeer gering is.
•
De tegenwoordige toestand is als volgt: De nagarihoofden hebben te zorgen, dat de nagari-gelden behoorlijk worden geadministreerd; zij worden door de besturende ambtenaren ter zake streng gecontroleerd.
In de zeer enkele gevallen, dat, als gevolg van verkeerde inmenging van bestuursambtenaren, verschillende nagarikassen tot een larasfonds waren vereenigi, is hieraan dadelijk een eind gemaakt; een laras toch is een administratieve indeeling van ons en door ons te wijzigen; zij kan in rechten nimmer optreden; bovendien is een dergelijke vereeniging van fondsen uit den aard der zaak geheel tegen den zin van het volk.
Afschriften van alle kasboeken van alle plaatselijke fondsen worden, nu nog maandelijks, aan den Assistent Eesident ter beschikking opgezonden ter controle.
Ten einde een goed overzicht mogelijk te maken, zijn de saldi der plaatselijke fondsen, voor zoover niet dadelijk ter verwerking noodig, opgezonden en bij de Javasche Bank te Padang gedeponeerd. Over die gelden wordt beschikt op aanvraag der betrokkene nagari, welke aanvraag door den betrokken bestuursambtenaar en den Assistent Resident ter beschikking beoordeeld wordt.
Op deze wijze wordt voortdurend over de nagarigelden beschikt; in de ressorten waar credietinstellingen zijn opgericht, zijn zelfs aUe nagarifondsen, na regeling, op haar verzoek aan de bevolking terugge-
*) Zooals blaken zal is het aantal kassen zeer groot, de bedragen zijn echter dikwijls zéér gering.



gèvso, ten oinde dié gêlderi al» depoaitö tê storteü in de geldbankjes.
Ia plaats van op onbegrijpelijke wijze te verdwijnen, strekken de nagarigelden nu tot nut van het algemeen, de bouw en reparatie van moskeeën is voor vrome bedriegers niet meer de aargewezen manier om zich te verrijken,- nu hebben de noodige werken aan die masdjid's in gecontroleerden arbeid plaats. Er hebben geen adat-bijdragen, volgens de adat overeengekomen, hioeran (rubriek c) meer plaats voor een of ander doel, waarbij de resultaten geheel uitblijven; de bevolking ziet integendeel met telkens uitgedrukte verbazing, dat het bijeengebrachte nagarigeld niet meer vordwijnt als water in zand, maar nu als inleg gebruikt wordt bij de eigen credietbankjes.
Dat er in elke nagari een partij is, die bij de nieuwe regeling schade heeft geleden, spreekt vanzelf—, en zij heeft genoeg moeite gedaan, het volk in den beginne te doen gelooven, dat de Koempani het geld innam om het voorgoed te houden. Maar nu wordt naar die lastertongen niet meer geluisterd, de feiten hebben bewezen, dat het nagarigeld niet alleen niet weggenomen werd, maar dat de nagari-inkomsten oogenschijnlijk zelfs sterk vermeerderen; immers ziet men geld, waar vroeger schulden waren, die telkens door hioeran's moesten worden aangevuld ; immers ziet men praktische toepassing van de eigene geldmiddelen, waar vroeger niets tot stand kwam.
Ook de controle op het beheer van de overige plaatselijke fondsen heeft op de aangegeven wijze plaats. Die controle en het beheer strekken zich nu uit over 458 nagarikassen 114 pasarfondsen
114 heerendienstafkoop — en anlerefondsen, to'aal 686. Het totaal bedrag, op 1 Septembor 1912 nog bij de Javasche Bank gedeponeerd, bedroeg f 83532.55.
Pasarfondsen. Een speciale behandeling eischen nog de belangrijke pasar fondsen, die wj1 degelijk tot de nagarifondsen behooren, doch welker aard speciale administratie noodig maakt.
Ten einde een overzicht van het tegenwoordig pasarwezen te geven, meen ik niet beter te kunnen doen, dan hier een afschrift te doen volgen van het rondschrijven van den Gouverneur van Sumatra's Westkust ddo. 29 Juni 1912 No. 6243:
„Het komt mij goed voor nog eens nader de beginselen aan te geven, die ten aanzien van pasars en



paöargelden m het oog dienen te wördejl geboudeü.
„Pasar's en pasarloodsen zijn gewoonlijk het eigendom van eene nagari, maar zeer dikwijls—en dit is vooral het geval met de belangrijkste pasars—van verscheidene nagari's. -
„Kwamen deze combinatie's üiet voor en was elke pasar met hare loodsen van eene nagari, zoo zoude elk pasarfonda een afgerond nagarifonds zijn; de plaatsen die een groote pasar iijk zijn, hadden dan ongestoord het genot van de opbrengsten ervan,—al ligt daarin iets onbillijks, waar toch een geheele streek een pasar bezoekt en de nagari, waarin zij Jigt, das toch reeds vele voordeelen geniet van het vertier, dat anderen er brengen.
„Trouwens, de opbrengsten van de pa°arloodsen dienen teruggebracht te worden tot een fonds voor goed onderhoud, en voor reparatie der loodsen of tot uitbreiding, langzamerhand, van de overdekte ruimte op de pasar's.
Bij mijn schrijven van 11 Mei 1911 no. 3293a wees ik reeds op het vrij algemeen heerschende verkeerde begrip, dat het er om te doen zoude zijn, de pasarloodsen zooveel mogelijk winst te doen opbrengen, er een soort geldwinning van te maken met het doel van de saldi werken uit te voeren in het algemeen of plaatselijk belang.
„Het laatste streven is uit den aard der zaak wel te prijzen, doch het kan niet geheel worden goedgekeurd, daar het in strijd is met de bepaling in artikel 60 van het Reg. Regl. gesteld.
„Men bedinge dus bij het verpachten of verhuren van verkoopplaatsen in de loodsen geen overmatige prijzen, integendeel dient met groote matigheid te worden gehandeld; het algemeen belang is erdoor gediend, wanneer de verkoopers niet verplicht zijn de prijzen van hunne waren bijzonder te verhoogen om de hooge pacht of huuisom te kunnen betalen.
„Ik wees er in mijn aangehaalden brief verder nog op. dat allerlei betalingen voor het gebruik of tot het schoonhouden van pasarterreinen buiten de loodsen volstrekt verboden zijn.
„Wel staat het de betrokken nagari's natuurlijk vrij van de Inlandsche eigenaren van opstallen rondom het pasarterrein huur te vragen voor het gebruik van den hagari-grond, fn wel ten behoeve van de nagarikas, zooals ook op verschillende plaatsen voorkomt.
„De huur van die Inlandsche opstallen worde gestort in de nagarikas, niet in het pasarfonds.
„De administratie toch van het pasarfonds dient



gelden. In de eerste plaats, omdat door de bovengenoemde combinatie's het zéér veel hoofdbrekens zoude kosten, het aandeel van elke nagari in de opbrengsten en uitgaven van verscheidene groote pasar's vast te stellen.
„Verder, omdat het niet geraden is het nagarifonds te vermengen met een pasaifonds; dit zoude argwaan wekken bij het volk; en de geestelijke dr ij vers, wien het altijd min of meer een doorn in het oog geweest is de zakat en de andere gemengde adatgodsdienstige gelden te zien s'.orten in de gemeenschappelijke kas, zouden niet nalaten het volk to doen gelooven, dat de nagarigelden niet werden geeerbiedigd, dat zij spoorloos verdwenen in het jasargeld, een fonds, dat de belangstelling van het volk maar zéér matig heefr, omdat er door Europeesch en Inlandsch bestuur vroeger al zéér eigenaardig mede omgesprongen is; en last not least, om het beginsel van artikel 60 R. R. niet in het gedrang te brengen.
„De eigenlijke nagarifondsen moeten daarom, anders dan met medeweten en goedvinden van de nagari, absoluut intact blijven; in tal van nagari's dient een gedeelte van het nagarigeld als inleg (deposito) in de geldbankjes; dit moet aangemoedigd worden, daar geen beter gebruik van het gezamenlijke geld gemaakt kan worden en het nagarigeld op deze wyze goed belegd is *).
„Wordt nu het nagarigeld met andere fondsen vermengd of voor andere doeleinden aangesprokt Jl, zender voorkennis van de vo'kshoofden, dan wekt dis zooals gezegd, teleurstelling, zoo niet wantrouwen en dit moet in elk geval voorkomen worden.
„De pasarfondsen hebben als zoodanig geen rechtspersoonlijkheid. Doen zich zaken voor betreffende pasargrond-rechten, zoo zal de nagari tot welker gebied die pasargrondbehooit, tn die wèl rechtspersoonlijkheid heeft, in rechten opkomen.
„Moeten rechtsvorderingen ingesteld worden in zake het niet b9ta!en van pacht of huur van pasarloodsen, zoo zal de betrokken nagari, uf zullen de nagari's, die gezamenlijk eigenaar zijn van die loodsen, in rechten den schuldenaar vervolgen.
„Uwe aandacht wordt ten slo'te nog gevestigd op Staatsblad 1851 No. 73, Staatsblad 1853 No. 11
") Waar t\jdel\jk voordeelige saldi bestaan Van pasari'ondssen, bestaat ook geen bezwaar, dat de betrokken nagari's die saldi iö ÏS gel^ankjes inleggei],



en Staatsblad 1855 No. 72.
Verder was bij brief van den Gouverneur ddo. 3 Juni tevoren no. 5170 den besturendfn ambtenaren verzocht, om in overleg met de be'rokken volkshoofden da i olgende regeling te treffen om te waken tegen wanbetaling van rasarpacht of huur:
Er woidt openbaar verpacht of verhuurd voor één jaar.
De betaling van pacht of huur geschiedt maandelijks voor een twaalfd? van het totaal.
Indien de pachter of huurder vóór den 3 den van de maand het door hem verschuldigde bedrag over die maand niet heeft bétaald, dan vervalt de pacht of huur voor het overblijvende gedeelte van het loopende jaar, en wordt het bij hem in pacht of huur geweest zijnde perceel zoo spoedig mogelijk weder openbaar verpacht of verhuurd.
Toekomstige toestand. Is het beheer van alle de plaatselijke fondsen in het geheele gewest in zijn vollen omvang voldoende geregeld, dan zal ertoe overgegaan moeten worden het toezicht op dat beheer uitsluitend te stellen in handen van de afdeelingschefs.
Het zoude ongetwijfeld de voorkeur verdienen, deze z30 belangrijke en ingrijpende aangelegenheden te laten in één hand, doch de betrekking van Assistent Resident ter beschikking is tijdelijk en de Regeering zal misschien niet genegen zijn een ambtenaar van dien rang buiten de gewone formatie voor het gewest te behouden.
Eeleggirg in de eigen
credietinstellingen. Wat de fondsen zelve betreft, werd medegedeeld, dat het nagarigeld reeds a'gemeen als inleg in de tot stand gekomen credietins'ellingen wordt opgenomen. Die geldbankjes zijn, evenals de padiloemboeng's alle nagari-instellingen, en staan dus ia innig verband tot de nagaü en haar vermogenswezen ; betere opbewaring en belegging van het nagarifonds, dan in de eigen credietinstelliDgeo, is niet denkbaar.
Boekhouding der
nagarigelden. Set verdient m.i. bijzondere aanbeveling, de schrijvers der pagaribankjes, die een xerantwoordelijke betrekkirg hebben, en die gecontroleerd worden door de hakjm'g der credietiuÊtellingen en door het per< soaeel van het velksersdifitwegep, t§ betera OQk



met de boekhouding der nagari-gelden.
~ Zij dienen hiervoor beloond te worden met bv. %>% "au de nagari-inkomsten en een gelijk percentage ware toe te kennen aan hen, die volgens de plaatselijke gewoonte met de inning belast zijn.
VIJFDE HOOFDSTUK.
Adat en adatrechtspraak.
Het recht van den
sterkste. Er was een tijd, dat men geen wetten kende in
het land van Minang Kabau, en dat alleen het recht van den sterkste gold.
Sapo koeat sapo maléndan
Sapo tinggi sapo manimpo,
wie sterk,, was deed anderen geweld aan, wie lang was vial op (keineren). tS
Toen kwamen de groote wetgevers (bl. "2?) en in het bijzonder Papatih nan Sabatang bracht rechtvaardigheid en orde in het land, „opdat de kleinen niet verkocht zouden worden en de grooten hen niet zouden verkoopen":
nan kètè> cljan tadjoea
nan gadang djan mandjoea.
vvetten. werden wetten gemaakt op allerlei gebied, zegt
de overlevering; misschien ook zijn die „wetten", die voor zoover bekend riet op schrift werden gesteld, langzamerhand ontstaan ; in elk geval zijn zij geschreven» zoodra men het Arabisch schrift machtig was geworden en zoo zijn zij bewaard gebleven in de (ambo *) adat, geschriften van 1 è, 2 eeuwen oud, gewoonlijk sterk Moslimsch getint, _ en waarin de wetgeving van het land dikwijls innig vermengd is met de geschiedenis en de gewoonten van het volk.
Geen wonder,-het recht is immers ook „aiat". Onder het begrip „adat" valt a'les wat eenige betrekking aangeeft van den mensch tot de hem omringende pbysieke wereld; tegenover de adat wordt ia de tambo
*) Het woord tainbö wordt ook gebruikt voor een bundeltje nipahblad, bestanddeel van de Inlandache sigaar; dit wjjst m.i. op een verleden, waarin op blad geschreven werd, tot bundels suamgebonden. Wel is bekend, dat men vroeger ,,papier-
'maakte van , batoeang" (de groote bamboe) doch het is met gelukt; pratrent eigen schj'ift eenige zekerheid te pygen.



de sarat gesteld, de godsdienstige wet, die de betrekking aangeeft van den mensch tot de geestelijke wereld van het godsdienst:ge.
De adat. Een enkel woord over die „adat" is hier op zijn
plaats.
Men is gewoon de instellingen en gebruiken van een Inlandsch volk in Nederlandsch Indië adat te noemen; adatrecht is gewoonterecht.
Adatrecht is volstrekt niet: „de aloude instellingen", „de oeroude adat" enz. maar het is, zooals Snouck Hurgronje zegt: „een vlottend, kneedbaar, locaal, in allerlei details loopend recht."
Toch zegt de bekende Minang Kabausche adatspreuk van de adat, dat zij is:
tal lapoecf di hoedjati
tai lakang di panèh,
dat zij niet wegrot (als hout-) in den regen, niet barst (als grond) in de hitte, dat wil dus zeggen, dat zij is: onvergankelijk, maar ook onveranderlijk.
Eq velen, die niet dieper zijn doorgedrongen, hebben het woord onverstandig overgenomen; zij dragen er de schuld van, dat, „adat" beschouwd wordt als iets, dat vastgeroest of versteend is,—dat het adatrecht dikwijls geminacht wordt als het voorbeeld van conservatisme in de slechte beteekeDis van het woord.
Inderdaad ligt, volgens Inlandsche opvatting een gedeeldte van de „adat" vaat, het andere gedeelte echter is voor aanvulling en wijziging vatbaar.
Hoofdindreling van
„de adat". De hoofdindeeling van de adat is, nl. volgens de Inlanders die het begrijpen, als volgt:
lo. adat nan sabana adat
2o. adat nan di adatkan
80. adat nan taradat
40. adat istiadat
le. De adat nan sabana adat. „de ware adat" is, dat[
kabau mangèè3 djawi malangoeah moerai bakitjau,
alang bahoeli*



dö katbauw loeit, da köë bulkt, dé móêfal •) fluit, de kiekendief krijscbt; het zijn de natuur en bare wetten, **) en terecht kon van deze adat gezegd worden, dat zij niet wegrot in den regen.
2e. De adat nandi adatkan is-de werkwoordsvorm geeft het duidelijk aan—de adat, die opzettelijk tot adat gemaakt is; de wet dus.
Deze rubriek omvat de regelingen, die gesteld worden op naam van de twee groote wetgevers (bl. U?)/ het matriarchaat, adat kamanakan, het soekoewezen.
Verder de gebruiken, die ingevolge moepakat (bl. 62) opzettelijk tot adat gemaakt zijn (bl. 13^ 18, 19, en éde hoofdstuk.)
3e. De adat nan taradat,—ook hier wijst de werkwoordsvorm de beteekenis aan—omvat de gebruiken, die toevallig of geleidelijk „adat" worden; de gewoonte dus.
Deze rubriek vooral omvat de adat, zooals zij door Snouck Hurgronje is omschreven; het is de adat, die geleidelijk, gewoonlijk bijna onmerkbaar, verandert.
4e. Het arabische woord istiadat beteekent oorspronkelijk : opsporen van adat, maar wordt tegenwoordig in het Arabisch gebruikt voor „oude gewoonten" ***), eveuals hier dus; in de bovenlanden wordt het woord echter speciaal gebruikt, om de volgens dfc n Islam onwaardige gebruiken aan te duiden; het schuiven van opium, het drinken van sterken drank ***'), het dobbelen en het houden van hanengevechten, welke voor den Padri oorlog de vermaken bij uitnemendheid waren van de hoogste lagen der ïnlandsche maatschappij, vermaken, die zoo dikwijls tot gevolg hadden, dat kamanakars met hun lijf de speelschulden van hunne mamak's moesten betalen.
Hier en daar in de Westelijke laaglanden o.a. in het Painansche, wordt hft woord istiadat nog gebruikt in de beteekenis van alle oude gewoonten, ook de goede dus.
Het is mogelijk, dat men tegen den uitleg van de
*) copsychus musicus; Jav: Koetjita, wedoesan.
**) het spreekt wel vanzelf, dat godsdienstleraars verklaren, dat met adat nan sabana adat niets anders is bedoeld dan : de godsdienst.
***) Inlichtingen van Dr. Ph. S. van Eonkel.
'*'*) Deze twee misbruiken zyn door de Padri's radikaal afgeschaft ; zij hebben het volk dus in dit opzicht zedelijk beter gemaakt.



B4
beteêkênis van adat nan mbana adat aanvóért, dat het niet aangaat één rubriek van de adat-indeeling weer te geven door de omschrijving: .de natuur", dat „adat11 slechts in dadelijk verband staat met menschelijk gewoonterecht.
Daarom wordt hier a's toelichting gegeven de volgende kato adat, die ik hoorde uit den mond van Datoek Madjo Indo t3 Pangka'an Koto Baroe, om zijn adatkennis bijgenaamd: „tan banja5 tarang"!
Di balah balah pcUigo
Si raoei5 pambalah rotan,
Loeliai dibaginjo tigo
Adat dibaginjo salapan;
Nan ampè* tabang ka lang?
Nan ampè5 tingga didoeniè,
Nan ampè5 tabang ka langi*:
Aso boelan, doeo mantari
Tigo timoea, ampè1 salatan;
Nan ampè* tingga di doenie:
Roemah gadang, loemboeang bapèrèng
Sawali gadang, banda boeatan,
(de rotan) wordt door het mes in drieën gedeeld, (het land) is verdeeld in drie loehaks, de adat in achten; vier deelen vlogen naar den hemel; de maan, de zon, het oosten en het zuiden *); vier zijn op aarde gebleven : het adathuis met versierde rijstschuren, de familiesawah's en de aangelegde waterleiding.
Uit deze fantastische uiting moet men wel opmaken, dat vrijwel alles wat een mensch ziet, doet en doorleeft, bij „adat" wordt ondergebracht!
Is de adat volgens de opvattingon van het volk kneedbaar? Wij hebben dus vooral te maken met twee soorten van adat: die, welke wij de icet kunnen noemen, niet willekeurig veranderlijk,—en die, welke de veranderlijke gewoonten uitmaken.
*) het noemen van de windstreken is hier , boekentaal"; in de kampoeDg kent men alleen het Oosten; men gebruikt hier
dus niet, als op Java, de windstreken, doch spreekt van moedig
en ilie, boven-en benedenstrooms.



Soê dé MinaDg Kabaüéï zelf het verschil gevóelt tusschen de Daar zijn opvatting onveranderlijke, en de kneedbare adat blijkt wel uit een andere hoofdindeeüng van de adat:
tjoepz* oesali
tjoepa* boeatan
de oorspronkelijke gebruiken, wetten (letterlijk : maat), en de gemaakte, ontstaan naar behoefte, *)
En zeer sprekend en overtuigend wijzen de volgende rechtsregels op een levende, niet versteende, adat^:
o
adat cli atèli toemboeali poesako di atèh tampè*,
de adat berust op de noodzakelijkheid (letterlijk: waar het noodig is, waar het zich voordoet), de poesako rust op de plaats (grond);
adat nan sapandjang djalan
tjoepa1 nan sapandjang batoeang,
de adat richt zich naar het geval, de maat naar de lengte van de bamboe (d. w. z. kan verschillend zijn).
Men gaat nog verder, en deze rechtsregel geldt als basis en als hooge moraal in het geheele land:
nan èW dipakai
nan boeroeas diboeang,
het goede behouden wij, het slechte werpen wij weg.
Men vergete echter niet, dat nimmer een opzettelijke adat-aanvulliDg of -wijziging toegestaan is, indien deze niet het gevolg is van een uitspraak van de hoogste adatmacht: overleg (bl. 62.)
Rechtvaardigheid. „Adat" is de t>asis van alle niet-godsdionstige be^ grippen, die met den mensch ook maar in eenig verband staan,—ook dus, en in de eerste plaats, het rechts'even van den mensch.
„De vijf soorten van adat die in den beginne tot ons kwamen", zegt de MinaDg Kabauer, „zijn
*) Men vergelijke vooral ook de kuto nan ampè* op bl. 88 die gewoonlijk in één adem genoemd worden met de juist aangehaalde kato adat.



oekoea djo djangko
barih djo balabèh
tjoepas djo gantang
boengka djo naratjo
soeri djo banang,
„maat en passer *) groot en klein lineaal (bij het weven in gebruik), inhoudsmaten voor droge en natte waar, goudgewichten en een weegschaaltje, weefkam en garen," waarmede bij wil uitdrukken een toestand van regel en orde zooals het hoort, een rechtvaardig en volmaakt adatrecht.
„De weegschaal". Ook hier geldt dus de weegschaal als het zinnebeeld van rechtvaardigheid.
Zoo zegt men dan ook van de eerste raadzaal, die in deze landen gebouwd werd, d\e wonderbaarlijke lange baltj bale'rong van Pariangan PadaDg Pandjang:
Balai balérong nan pandjang
Bi balai Poeti Djamilan
Tampèi mintas lioekoem nan adie
Boengka nan piawai
Taradjoe nan batoea,
de Balai Balérong nan pandjang op de balai **) van prinses DjamilaD, is de plaats waar men om rechtvaardigheid vraagt, om goed gewicht en een zuivere weegschaal (eerlijke, rechtvaardige rechtspleging.)
De balai als
rechtszaal. Vrij algemeen kwam voor, dat men in eene fede¬
ratie een speciale balai had, waar de belangrijke zaken werden beslist. Een goed voorbeeld hiervan
levert de Balai Djarieng te Aier Tabit op, waar alle voorname geschillen in de Loehak Limopoeloeh in hoogste instantie werden uitgemaakt door de verzamelde rechters.
En een beroemde balai is nog de Balai Gadang te Si Malanggang in dezelfde Loehak, de plek waar de
*) d.jangko=span van de hand, ook passer.
**) halai is hier: grasplein (bl. 7) Deze balai zal nader beschreven worden in het opstel over de Larèh nan Pandjang. Onwaarschijnlijk, en voor Minang Kabau niet aannemelijk, komt mij de verklaring van „balai balérong'1 voor van Pynappel en Klinkert.



datoea* nan baranam van de zes nagari's Goeroen,
Loeboea> Batingkö*, Taèh,Si Malanggang, Piobang, Soengai Baringin, sinds eeuwen recht spreken in zaken, waarin men zich niet heeft neergelegd bij de beslissing van één der nagari's. Op andere balai's, graspleinen, had men roemah balai balai (bl. 7) gebouwd; op de Balai Gadang echter mocht en mag dit niet, want van deze balai heet het:
atf/njo langis
lantainjo boemi
dindiengnjo boeki5
lapv'jno goeroen
het dak is de hemel, de aarde is de vloer, bergen zijn de wanden en de mat is de grasvlakte.
Wie zijn de rechters ?. Waar „overleg de oppermeester" is (bl. 62 vlg.)
ligt het voor de hand, dat de raad van volkshoofden ook uitmaakt: de hoogste rechterschaar in de nagari.
Op bl. 40 en vlg. werd een overzicht gegeven van het onderscheid in adatbeginselen tusschen Koto Piliang en Bodi Tjaniago ; ook werden eenige voorname rechtsregels gegeven, waarnaar wordt verwezen.
Tusschen de twee uitersten (vgl. bl.r8&r-89) al weder ^o, een aantal vermengingen, samenhangende met het plaatselijke panghoeloewezen; moeilijkheden leveren zij echter niet op, daar zij niet ingewikkeld zijp, maar eenvoudig als da adatrechtspraak zelve.
Verplichtingen van
den rechter. „Op den rechter rusten de volgende verplichtingen: elkander vijandigen verzoeneD, d9 twee partijen tot elkaar brengen, de getuigen goed nagaan, het vonnis vellen en uitspreken, Allah vreezen, naar waarheid rechtspreken. Is dan alles volgens de wetten duidelijk onderzocht en overwogen door aUe rech'ers, dan is het wensche'ijk (lees: verplichtend) dat zij eenstemmig het vonnis vellen." (Wet en adat, Augustus 1897, bl. 218.)
De wetten. t>e wetten zijn gebaseerd op „de vier bepalingen,"
en zijn neergelegd in „de vier wetten". *)
*) weder viertalier, vgl, W, «Cover iet getal vi«r.



De kato nan ampès Be vier bepalingen, de kato nan ampè? zijn de volgende:
a. Kato poesako, de (vroeger reeds vastgestelde) overgeleverde bepalingen,
b. kato moepakat,-de (nieuwe) door overleg (nog) te maken bepalingen;
c. kato dahoeloe batapati, de oude bepaliugen zijn (vroeger door overleg) vastgesteld;
d. Kato koedian kato batjari, nieuwe bepaliDgen moeten (nog door overleg) gezocht worden.
De oendangoendang
nan smpè* De vier wetten, de oendang-oendang nan amp&s zijn:
lo. oendang oendang loeJias
2o. oendang oendang nagari
3o. oendang oendang (oerang) dalam nagari
4o. oendang oendang nan doeo poeloeah
De eerste twee rubrieken behandelen de bepaliDgen, betrekking hebbende op den s^aat, zijn waardigheidbek.eeders en onderdanen, het staats-en administratief recht, voor zoover hiervan in de oude Minang Kabausche samenleving sprake kon zijn; zij worden weer onderscheiden in twee deelen: de bepalingen, geldig in vredestijd, en die in oorlogstijd van kracht.
De beide laatste rubrieken beheerschen het burgerlek en het strafrech*'. Een belangrijk deel van de oendaDg
oendang oeraDg dalam cagaii is de adat larie3, waarover nader.
De cendang oendang nan 2U behandelt de strafTOotcrovine' en bestaat uit twee deelen, waarvan het
eerste de wet van acht, het eigenlijke Minang Kabausche strafwetboek is, het tweede, de wet van twaalf., de leer van het bewijs inhoudt; de „wet van acht" wordt nader behandeld op bl. <fL ..
Over het algemeen hebben de lechtsbepalingen ten doel, om de partijen met elkatder te verzoenen, waarom de straften, wegens misdaden en overtredingen kunnen afgekocht worden met boeten, en schadevergoeding aan de benadeelde partij, wat mees*al gepaard gaat met een verzoeningsfeest.
Omtrent het burgerlijk recht bevatten de oendang oendang maar erikele voorschriften, die in hoofdzaak aangeveD, wat er met de goederen moet geschieden bfl het ontbinden van het huwelijk *.)
Oendang oendang
nan salapan. Oendaug oendang nan doeo ba'.êh
*) l)e twee laatste zinsneden üyn overgenowön uit Ênpyclopëdie van Ni L 2d6 deel Vit



Adat tarie* Bij het niet Dakomen van aangegane verbintenissen
mocht de benadeelde partij gebruik maken van de
adat tarie5, *) d.i. iets afpakken van de wederpartij of van een familielid van haar, „als middel van eigenrichting of tot bewaring van recht" (Adatrecht bl. 258), waarna deze daad aan het nagaribestuur moest worden aangegoven.
Algemeene wettelijke bepalingen omtrent adatrecWspraak. „Behoudens de gevallen, waarin zoodanige verklaring heeft plaats gehad, of waarin zich Inlanders vrijwillig hebben onderworpen aan het voor de Europeanen vastgestelde burgerlijke en handelsrecht, worden dooiden Inlandschen rechter toegepast de godsdienstige wetten, de instellingen en gebruiken der Inlanders, voor zoover die niet in stiijd zijn met algemeen erkende beginselen van billijkheid en rechtvaardigheid" (art. 75 R. R. al. 3.)
„Evenwel blijven do tusschen Inlanders of tusschen met dezen gelijkgestelde personen van denzelfden aard gerezen burgerlijke geschillen, welke volgens godsdienstige wetten of oude herkomsten **) ter beslissing staan van hunne priesters of hoofden, daaraan onderworpen" (art. 78 R, R,, al 2.)
„De uitvoering van de aldus gedane uitspraken kan, indien zij niet vrijwillig geschiedt, Diet anders piaats hebben dan langs den gewonen weg van regten en na executoir-verklaring door het hoogste inlandsche regt9rlijke collegie" (art. 3 Rechterlijke organisatie, al. 2.)
De wettelijke bepalingen waarborgen dm den Inlander in Nederlandsch-Indië een eigen rechtspraak in burgerlijke geschillen, doch de uitvoering van de uitspraken van den dorpsrechter kan, indien partijen zich niet vrijwillig daaraan onderweipen, slechts plaats hebben langs den gewonen weg van rechten.
Gewestelijke wettelijke bepalingen. Voor Sumatra's Westkust zijn bij St. 1874 no. 94d.
al'.e heffingen door rechtsprek* n le hoofden in rechts* zaken afgeschaft.
*) het adatrecht keiït tarie* oesoea, met beider goedvindün ëli niet voorkennis van het dorpsbestuur, t. sangkoei* bjj onwil van den schuldenaar, waardoor de schuld als vereffend wordt beschouwd en t tjaboeah, op eigen gezag, waarbij gewoonlijk ruw werd opgetreden.
**) Ziehier een geval* dat zelfs de Regeering spreekt vail „de oude adat," alsof er geene geschillen waren, die aan ,nieuKtli herkomsten" onderworpen moeten worden.



90
De heer Der Kinderen haastte zich echter aan de magistraten mede te deelen (B. B. 2925), dat de genoemde bepaling niet kan geacht worden van toepassing te zijn op de soekoe- en ripé hoofden; „waar dus de bemiddeling dezer hoofden tot het in der minne bijleggen van geschillen wordt ingeroepen en aan hen door partijen geheel vrijwillig eenige geldelijke vergoeding voor hun bemoeienissen wordt uitgekeerd, kan van een ongeoorloofde heffing geen sprake zijn".
Bii art: 250 van het reglement op het rechtswezen in dit gewest was nl. bepaald, dat de soekoe- en ripéhoofden geringe geschillen „in overleg met de oudsten" in der minne hebben bij te leggen; kunnen de geschilhebbende personen niet bewogen worden om in een minnelijke schikking te treden, of zijn de geschillen van zulk een ernstigen aard, dat de oplegging van eenige straf of vergoeding te pas zoude kunnen komeü, dan hebben de genoemde hoofden de partijen teveiwijzen naar den pangoeloe kapalo, het nagarihoofd (art. 251) en deze moet trachten de voor hem gebrachte geschillen in der minne te beeindigen; wanneer hij hierin niet slaagt of het feit met stiaf is bedreigd, moet hij partyen naar den bevoegden rechter verwezen (art. 277).
Wie bedoelde Der Kinderen met nsoekoehoofden"? De door ocs aangestelde rodi-hoofden, mandoers voor wegen en koffietuinen, of de panghoeloe kaampè5 soekoe, de p. s. adat ?
De laatsten kemen, zooals in het 3de hoofdstuk bleek, volstrekt niet overal voor en uit art. 260 kan men opmaken, dat de soekoe hoofden van Der Kinderen gelijkgesteld werden met rodi-hoofden. Hij zal wel met soekoehoofden bedoeld hebben: die hoofden, staande onder het nagarihoofd, die of teven? p, s. adat waren, óf, waar deze niet voorkwamen, door ons tot panghoeloe soekoe werden aangesteld; aan die categorie van hoofden is langzamerhand den naam gegeven van p, s. rodi (van order, speciaal in zake heeren- en cultuurdiensten), in tegenstelling met
de p. s. adat.
Het spreekt wel vanzelf, dat deze voorschriften in het lot moesten deelen van meerdere bepalingen van Der Kinderen: dat zij papier bleven en nooit opgevolgd zijn kunnen worden; zij druischen immers zoo volkomen in tegen de bestaande adat: rechtspraak door den raad van volkshoofden (bl. 87).
Een panghoeloe kapalo, die niet teveüs_ adat hoofd is, heeft ai heel weinig ia te brengen, indien van



zijn persööfiigkheid üiêfc bUitëügeWöön ÖVêrwégeüdë kracht uitgaat; een rodihöofd, niet tevens panghoeloe, is in het geheel niet in tel bij de adat.
In adatzaken-en vrijwel alles is „adat"— spreken
niet-panghreloe's eenvoudig niet mee 
en dan zoude men z\jne zaken doen berechten en beslechten o.a. door dergelijke individu's als alleensprekend bemiddelaar!
,,Ook is door Der Kinderen gepoogd door bewijsleer en executiebepalingen het adatrecht de slagaders door te snijden, ofechoon hij beweerde het burgerlijke regt van den Inlander volkomen in zijn geheel te hebben gelaten", zoo oordeelt van VolleDhoven op bl. 58 van züoe „Miskenningen van het adatrecht", en op bl. 258 van zijn „adatrecht" zegt deze hoogleeraar:
„Sinds 1874 toch is, behalve voor de enkele streken met eigen rechtspraak, deze dorpsrechtspraak verdwenen, al leeft zij nog voort hij minnelijke afdoening, baclamai; het behoud van den naam „rapat", nu overgedragen op rechtbanken voor een heel bestuursressort, was boerenbedrog; ook de procesheffing komt nu aan heel andere lieden dan de vokshoofden."
Tegenwoordige beteekenis van de adatrechtspraak in de streken, niet gelaten in het genot van eigen rechtsbedeeling (zie bl./,£ en vlg.)
Inderdaad hebben het aanzien en de invloed van de volkshoofden een gevoeligen knak gekregen, doordat aUe zaken van strafrechtelijken aard Da 1874 niet meer vielen onder hun bevoegdheid, en de gerechtelijke boeten en de prccesheffing in civiele gedingen aan de gezamenlijke panghoeloe's werden onttrokkeD.
En toch heeft Van Vollenhoven zich ietwat te sterk uitgedrukt, en heeft de gangbare meening do waarde van de nog bestaande dorpsrechtspraak onderschat.
Al is het toch maar een rest van de vroegere rechtspraak, die volgens de wettelijke bepalingen is overgebleven, toch is dat overblijfsel nog van verrassend groote beteekeDis voor den algemeenen gang van zaken, en een machtig bestuursmiddel.
Bij het nu volgend overzicht van de tegenwoordige adatrechtspraak zal blijken, dat de adatrechters nog kennis nemen van zaken, waaromtrent hunne bevoegdheid in twijfel kan getrokken worden, doch het geldt dan gevallen, die öf niet bekend zijn bij onze strafwetten, öf wel zaken omtrent welker uitvoering art. 3 R. O. van toepassing is.



Vóór één göêd Overzicht te hét nóódig hét j,Miiiang Kabausche strafwetboek" nader te behandelen (vgl. bl. 87). ff
Het Minang Kabau* Zooals bekend Is, bevat, „de wet van acht" (bl. 8?) sche strafwetboek, de volgecde rubrieken van misdrijven en overtredingen:
lo. Tikctm-boenoeah verwondiDg en doodslag
2o. Samoen-saka,
straatroof met geweld of doodslag;
3o. Oepèh-ratjoen vergiftiging, gevolgd door ziekte of dood
4o. lantjoèang-kitjoeah oplichterij en bedrog;
5o. Soembangsalah.
ontucht en overspel (tot deze rubriek wordt gebracht elk onbehoorlijk gedrag tegenover vrouwen, ook schaken).
6o. raboetf rctmpèh,
af kapen en roof (met het geroofde vluchten)
7o. malieng-tjoeri,
diefstal met en zonder braak;
8o. dagoe-dagi verzet tegen hoofden en verstoren van rust en orde in de napari.
Da lubrieken 1-4 en 6-7 omvatten volgens onze inzichten de misdrijven, 5 en 8 de overtredingen. Na de invoering van ons rechtswezen zijn van de „acht wetten" dan ook slechts de rubrieken 5 en 8 onderworpen gebleven aan de bevoegdheid van de rechterschaar der volkshoofden, voor zoover de daartoe behoorende gevallen ten minste niet zijn gebracht voor den Gouvernementsrechter, of zij tot diens bevoegdheid behooren.
Rubriek 5. Men is zeer strfng tegenover ongetrouwde vrouwen,
bij wie zwangerschap geconstateerd is, en de panghoeloe's eischen van den mama\ dat ervoor gewaakt wordt, dat die vrouw de vrucht niet afdrijft.
Rubriek 8. Tot dagoedagi worden tal van zaken gebracht, en
bij goede leidirg van de nagarirechtspraak ia zaken tot deze rubriek behoorende, heeft men de algemeene orde en rust geheel in de hand.
Allerlei onbehoorlijkheden, welke die orde en rust in gevaar kunnen brengen, worden volgens dezen adatrechtsregel gestraft met adatboeten, die sedert 1874 bss'aan uit het slachten van een stuk vee en het daarbij voegen van een zekere hoeveelheid rijst,



6nl de beièêdigdê fatftiliê, èöéköê óf ilagSri eed zóeü' maal te bereiden.
De geringste straf is h9t slachten van een stak p'uimvee. een kip; zij heet singgang ajam *) en wordt opgelegd aan den kamanakaD, die zich onbehoorlijk heeft godragen tegenover zijn mamak en die daardoor de algemeeue orde van zaken heeft verstoord.
De zwaarste straf is het slachten van een karbouw,
kabau saikoea barèh saratoeih, met bijvoeging dus van honderd gantangs rijst.
Ook adat-boeten worden hier en daar nog wel betaald en worden dan door de rechters verdeeld, doch dit geschiedt uit den aard der zaak clandestien, en wordt door het bestuur tegengegaan.
Nu zoude do veroordeelde overtreder van rust en orde wel kuoEen lachen om adatrechtspraak en adat> straffen en zich richten tot den rechter, hem door bet Gouvernement gegeven, maar het behoeft geen nader betoog, dat hem dat waarlijk geen genoegen zou verschaffen, waar de adatrechter—dat zijn alle volkshoofden, dat wil zeggen de gelieele nagari na overleg en met eenstemmigheid—hem als schuldig heeft vercordeeld.
In de praktijk is dan ook zelfs het overblijrsel van de oude adatrechtspraak een niet geringe macht.
De Gouvern°mentsrechter straft met lichte boeten en met lijfstraf, door den schuldige te betalen en te ondergaan ; het blijft gewoonlijk een zaak tusschen individu's en wordt afgespeeld buiten de Dagari.
De adatrechter straft met boeteD, door de familie te ondergaan in den vorm van gemis van een stuk vee en de lasten en kosten van een zoenmaal; het is een zaak tusschen een individa en zijn familie aan de eene zijde en aan de andere de nagari, die getuige is van het geheele verloop der zaak.
En boven boeten en gedwongen feestmalen staat neg een andere straf, de zwaarste, die de adat kent na die des doods; mamboeang sapandjang adat, het werpen „uit de adat", het voor goed of tijdelijk geheel of gedeeltelijk vervallen verklaren van iemands rechten, een straf, die, nu nog, vooral wordt toegepast op volkshoofden, die door onbehoorlijk gedrag de orde verstoren oi door voortdurend gebleken onwil of weerbarstigheid een goad bestuur in den weg staan (vgl
bl. eS.) .
Niet dat dergelijke veroordeelingen als regel voorkomen, daarvoor is de aard van de adat en van hare vertegenwoordiger?, de hoofdeD, te rustig; doch zeld
*) een gekruid gebraad Tan een kip.



u
za&m z^jü Zij evéümid, 60 hét behóeft êéen bétoóg, dat deze adat ef 11 krachtige stêun is bij bet zoeken naar den weg tot vooruitgang en ontwikkeling.
Vooral in de laatste jaren zijn dergelijke veroordeelingen weer voorgekomen, wanneer bleek van opruiing door slechte elementen tegen het oprichten van eredietinstellingen of bij ontdekte knoeierijen ter zake van loemboeng nagari-ge'den.
En woont men een vergadering bij, waarin een der volkshoofden, ten overstaan van de geheele nagari, wordt schuldig geoordeeld aan zoodanige ergerlijke verstoring van orde en rust, dat boeang zijn straf moet zijn, en ziet men de groote ernst der rechters en den ontzetiecden indruk, welken die straf gewoonlijk op den schuldige maakt, dan begrijpt men de zwaarte van deze straf en het gewicht ervan als bestuursmiddel.
Wij hebben hier niet te doen met den burgerlijken dood, aangezien niet alle burgerlijke rechten voor goed verloren worden ; vroeger was dit wèl het geval; de doebalang's brachten een tot burgerlijken dood en tot verbanning veroordeelde naar het hoogste punt aan de grens van het dorp, hij mocht zich daar nog éénmaal omkeeren om van zijn nagari afscheid te nemen; dan stootte men hem over de grens en nimmer meer mocht hij haar overschrijden.
Sinds ons bestuur goed geregeld is, kwam deze straf niet meer voor; zij zoude in strijd zijn met art. 89 van het R. R. en in strijd met onze beginselen van billijkheid en rechtvaardigheid.
Waar de bescherming der Iolandsche bevolking tegen willekeur, van wifn ook, een der gewichtigste plichten van het bestuur is (art. 55 R. R.) spreekt het van zelf, dat het de nagari-besturen streng verboden is de straf van „boeang" uit te spreken buiten voorkennis en niet in tegenwoordigheid van den Europeeschen bestuursambtenaar.
Deze kan dus in elk voorkomend geva.1 zijn invloed doen gelden en voorkomen, dat persoonlijke invloeden op den voorgrond staan, al is dit, om zoo te zeggen, onmogelijk, waar glle volkshoofden na overleg en eerst na het verkrijgen van volkomen eenstemmigheid tot een zoo ernstigen stap overgaan.
Trouwens, er zijn verschillende graden van zwaarte dozsr stidJ*
Het adatrecht onderscheidtn.1. de volgende soorten van „mamboeang sapandjang adat", waarvan te twee eerste volledigheidshalve worden genoemd, ofschoon zij geenszins de zwaarte en strekking hebben van de straffen, boven besproken en genoemd onder 3 tot en met 6.



Soorten van „boeang". lo. mamboeang oetang. Wanneer een kamanakan zich bij herhaling zoodanig in schulden steekt, dat verdere afbetaling dier schulden het familiebezit te.
veel zoude verminderen, dan wordt door de familie aan den raad van volkshoofden mededeeling gedaan.
dat men niet meer instaat voor de schulden van haar verkwistend familielid; hier en daar wordt dit bij bekkenslag bekend gemaakt.
2o. mamboeang sirieh.
Wanneer een kamanakan door onbehoorlijk of onze- i b-LaA delijk gedrag de familie tot schande strekt, dan roept
de mamak de panghoeloe's bij elkander en zegt onder 1
het uittrekken van [deze bladeren, dat de schuldige im\
kamanakan „di boeang sirieb," dat mj uit net (tamme) verband getrokken wordt, evenals het blaadje eirih; deze strat' is een waarschuwing; zij is niet zwaar,
o u
want salajoea sirieh sahilang bèrang kaoemf als het blaadje verwelkt is, is de boosheid van de familie over; de schuldige kan na eenige adatformaliteiten weer spoedig in den familiekring worden opgenomen.
3o. mamboeang bilah.
Deze straf is zwaarder; volgens de opvatting in enkele streken geldt zij slechts als een verzwaring van de onder genoemde straf, omdat bilah (een stuk bamboe) niet zóó snel Jajoer (verwelkt, verflenst) is als een sirihblad.
Maar elders geldt zij reeds als zware straf: bilah di panggang aboe di pakai, de bamboe wordt verbrand, alleen de asch worde gebruikt d. w. z. de galar vervalt, maar de familie behoudt ze en mag ze aan een ander opdragen.
4o. mamboeang tingkarang.
Als een scherf te worden weggeworpen is de straf van hem, ook van een panghoeloe, die zich onwaardig gedraagt; zoo lang die scherf bestaat - en het leven van een scherf kan zeer lang zijn—blijft ook de schu'.d van den uitgeworpena niet verevend. En bij moet zijn leven of zijn houding tegenover het gezag al heel wat beteren, wil men hem weer in genade aannemen ; gewoonlijk gebeurt dit echter niet, en een zoodanig afgezette panghoeloe mag zyn geheele verdere leven niet meer het hooge ambt van volkshoofd bekleeden,



inda* di bao saadat sapoesako
salaboeah satapian
scthino samaloe,
hij wordt door de andere panghoeloe's niet meer als van één adat met hen beschouwd, zij willen niet meer dezelfde wegen bewandeleD, zich baden op één badplaats, zij zijn niet meer één in zorg en schande met hem. . . .
inda* dibao sahilie samoediet'
men gaat met hem (als panghoeloe) niet meer om (naar beneden- en naar bovenstrooms),
Salah indas boeliëh di timbang
oetang indas boelieh di baie,
zijn (oude) fout mag niet meer overwogen, zijn schuld niet betaald worden.
Een panghoeloe, die tot deze straf veroordeeld wordt, moet gewoonlijk na het uitspreken van het vonnis *) zijn kris afgeven ; het is efn indrukwekkend oogenblik, wanneer de doébalang adat op hem toetreedt en, in
plaats van hem als vroeger ingetogen met datoeas aan te spreken, met barde stem zegt: „ma karih ang!" geef op jou kris I
De veroordeelde grijpt dan zenuwachtig en met woeste oogen naar zijn kris», hij wil haar niet afstaan, hjj zou allen wel te lijf willen. . . maar na een korte aarzeling bukt hij voor de zware, maar verdiende straf.
Ia sommige streken werd vroeger de veroordeelde na bet „boeang tiogkaraog" wel voor goed uit de nagari verbannen, doch als algemeene adat geldt het boven meegedeelde.
In Piloebang (Pariaman) werden bij gepleegde bloedschande de beide schuldigen aan den mond van de rivier op een wrak pisangvlotje gezet, dat hen op den stroom naar zee voerde; deze straf werddaa<" „boeang tingkarang" genoemd.
ba, mamboeang podoeih
(poeloeih = op, weg)
Wanneer deze straf werd opgelegdj moest de veroordeelde voor immer verdwijnen; bij werd door de doebalang's over de grens gezet op de wijze als op bl. 94 beschreven.
*) dit gebeurt in Koto Piiianglanden gewogaiyk iIqq? de vaa JMi Tjaningo (de beulen 'i)>



Deze straf was de burgerlijke dood; zij wordt reeds tientallen van jaren tiet meer toegepast.
60. mamboeang bidas
(bida* = pion in het schaakspel). Het schijnt, dat vroeger, in sommige omstandigheden, waarbij de ragari schuld had tegenover den (Hindoesch°n ?) vorst, een der inwoners als bida* voor den vorst werd geworpen» om als zoenoffer te dienen, evenals een pion bij het schaakspel moet opgeofferd worden in het belang van bet spel.
De weg van rechten. Valt een gescbil binnen de grenzen van het gezin, dan zal de maooak de zaak behandelen; betreft het een familiezaak, dan treedt de panghoeloe op als vredemaker, terwijl in zaken, die eenige familie's in dezelfde soekoe aangaan, het hoofd of de hoofden in die soekoe als bemiddelaar optreden.
Is de zaak van grooter omvang of neemt men geen genoegen met de uitspraken der genoemde autoriteiten, dan komt de zaak voor de rap^s nagari, den raad van volkshoofden.
Dit is de algemeane gang van zaken; een nadere beschouwing is modig welke nuanceringen in elk der adatlarassen voorkomen.
In de Koto-Pilianglanden wen.lt men zich in een zaak van weinig beteekenis, *) doch die zich tot buiten het gezin uitstrekt, tot den panghoeloe kampoeng; kan deze het geschil niet beslechten, dan gaat men naar zijn panghoeloe kaampfV scekoe en eventueel verder naar de vergaderde p. kaampè5 soekoe der nagari mèt den poetjoek indien men er een rijk is.
Is de zaak ernstig, **) dan komt zij onmiddellijk voor de rapé* nagari.
Op den dag der zitting worden klacht en verdediging aangehoord, waarop de manti, ook wel naar aanleiding van opmerkingen der rechters, de noodige vragen stelt.
Na afloop van het onderzoek worden de „tando soeko" gevraagd, een teeken, dat men zich onderwerpen wil aan de uitspraak der rechters. De manti ontvangt de tando soeko van partijen (in belangrijke zaken gewoonlijk krissen; in kleine zaken: salapah, galang enz:) en overhandigt ze aan de kaampè* soekoe. Partijen verwijderen zich en do rapat gaat over tot
*) deze zaken heeten mipih=dun.
**) taba—dik, stevig.



béï&ad ên bepaalt óf de eisch kan toegewezen woeden, öf—in zaken van overtreding—het al of niet „schuldig" aan het ten laste gelegde. Bij schuldigbevinding in zaken van adatovertreding bepalen de ka&mpè* soekoe, mèt den poetjoek *) indien er een in de nagari aanwezig is, de straf; men kan, volgens de adat, van deze straf niet in hooger beroep komen.
Vroeger bestond de „tando soeko" wel uit geld: amèh masas di. gaar, eetbaar goud, in tegenstelling met amèh matah d.i. rauw, oneetbaar goud: krissen en andere goederen.
Was de tando soeko gegeven, dan kon de zaak behandeld worden, want:
batali boeliëh di.iri1
batampoeas boeliéh di djindjiëng
dan zat er een touw aan om te trekken, ©en knop om aan op te beuren.
Omtrent de „tando soeko," het gedingpand en de
„tahië amèb," de adathefftng, die door partijen wordt betaald bij de inlossing der panden, verplicht vóór 1874, vrijwillig na de invoering van het rechtswezen **), wordt verder verwezen Daar Bijdr. Kon. Inst. 46,1896, bl. 159-160, Ini. Gen. 1908 en 1909 bl. 82 en adatrecht van Yan Vollenhoven bi. 258.
Volgens de Bodi-Tjaniago-adat richt men zich in de eerste p'aats tot zijn panghoeloe andiko, daarna tot de ^ andiko's in zijne soekoe; legt men zich bij de uitspraak van hen niet neer, dan komt de zaak voor de rapé1 nagari: alle andiko's uit de nagari; zij nemen in eerste instantie kennis van alle belangrijke zaken. Van hen is hooger beroep bij een rapat van alle volkshoofden van de federatie,waartoe debetrok.
ken Dagari behoort.
VgU .bl, 97,)
Tusschen deze twee uitersten weder tal van nuanceeringen.
•) Voor den poetjoek gold vroeger:
mamakai nan soedah
mamakan nan masas dragen wat klaar en eten wat gaar is, men legde hem de zaak voor nadat /-ij volkomen was onderzocht en ovei wogen en in enkele streken had hij dan een beslissende stem; tegenwoordig is de poetjoek over het algemeen van gelijke positie als de
p. kaampè* soekoe. , „ _ .
**) Het is duidelijk, dat Der Kinderen deze adatheffing bedoeld
heeft CB. B. 2925.)



99
Welke zaken worden
berecht? Zooals uitvoerig op bl. 92 is behandeld zyn op
strafrechtgebied alleen de rubrieken 5 en 8 aan de adatrechtspraak onderworpen gebleven.
De civfele zaken, die door den adatrechter worden behandeld, zijn wel in hoofdzaak de volgende:
a. geschillen in zake harto poesako, vooral: galar's en sawah's;
b. grondzaken ; verkoop en verpandiDg van gronden ;
c. geschillen ten aaüzien van verloving;
d. geschillen tusschen kamanakans en hun mamak.
In de geschillen gebracht onder a, c en d komt de
zaak bijna nooit verder dan de rapat nagari; in de gevallen bedoeld in rubriek b echter berust de verliezende partij gewoonlijk niet in de beslissing van den adatrechter en brengt men de zaak voor den Gouvernementsrechter in de hoop op een anlere uitspraak. Ook is het vrij a'gemeen gewoonte geworden dergelijke zaken dadelijk voor den Gouvernementsrechter te brengen, en dit is speciaal het geval in die ressorten, waar de rapat (landraad) wordt voorgezeten door een rechtskundige, niet-bestuursambtenaar; in die ressorten komen nl. meer procureurs van bedenkelijke reputatie voor, wier voordeel het is geschillen te scheppen, en die bunne zaken liever niet di mato banja\ voor het oog van velen in de nagari brengeD, doch verkiezen den Dieuweren weg te bewandelen, dien ons recht hun heefc gewezen. De rechtskundige landraadvoorzitter moet deze zaken op de hem voorgeschrevene wijze behandelen; de bestuursambtenaar echter begint met de hem bekende procureurs te wantrouwen en de zaak voor de geheele nagari te doen brengen; da&r, ten aanhoore van een ieder, moet de procureur voorzichtiger zijn met zijne listen en lagen dan tusschen vier muren, waar hij onder direkte bescherming staat van 's gouvernements justitie en politie.
Is men eenmaal aangewezen op een behandehog van een civiele zaak volgens onze rechtsbegrippen en bepalingen, dan is het gebruik maken van een procureur gewoonlijk in het belang van partijen, daar zjj, gewoon aan hun eenvoudige rechtspraak, hunne hersens onmogelijk kunnen plooien naar de ingewikkelde, dikwijls wonderlijke wendingen van onzen >weg in rechten".
Voorai het feit, dat door het verzuim van formaliteiten, of door het niet volgen van een vorm een proces onherroepelijk verloren kan wordeD, boezemt den kampoengman—en hem niet alleen—een geheim* giuaige vresü ia; geea woeder, waan



sasè* soeróeis talahgkah koembali,
keer terug als je verdwaald bent en doe een pas terug
t-y ( &
als je te ver gestapt hebt, hun rechtsregel is.
Resumeerende zien wij dus, dat in de praktijk door den adat rechter hoofdzakelijk worden behandeld:
a. strafzaken :
1. soembang-salah,
2. dago-dagi
b. civiele zaken:
1. geschillen over harto poesako,
2. grondzaken
3. geschillen ten aanzien van verloving,
4. geschillen tusschen mamak en kamanakan.
De adat-rechtspraak in de landen, gelaten
in het genot van eigen . , , ... . , ,
rechtspleging De sfcrekeD) die m het genot zijn gelaten van eigen
rechtspleging worden hier genoemd, in gezelschap vau de daaromtrent door ons gestelde bepalingen:
a. VI Koto PaDgkalan en XII Koto Kampar, de laras Kapoer nan IX, de landschappen V Koto, Kampar, TambaDg met Tarantaog en III Koto Si Balimbing,-successievelijk gebracht onder rechtstreeksch bestuur en gevormd toi ééne onderafdeeling genaamd Boven Kampar; (St: 1879 No. 22 en 23; St. 1889 No. 180; St. 1890 No. 62; St. 1901 Nos. 292 tn 293; St. 1902 No. 415; St. 1903 No. 416; St. 1904 No. 302; St. 1905 No. 43; S'. 1909 No. 168).
&. Mcearo Soengai Loto; VI Koto en Mapat Toenggoel (en Boetar en Loeboek Siregar), onder rechtstreeksch bestuur gebracht en gevoegd bij de afdeeling Loeboe* SikapiDg; (St. 1882 Nos 132 en 234; St. 1891 No. 89; St. 1909 No. 168).
c. Loeboek Oelang Aling; St* 1888 No. 118 j St, 1909 No. 168).
d. Mentawai-eilanlen; (St. 1906 No. 402).
e. de Batang Hari'districten, een onderafdeeling vor« »ejule vau de afdeeling Tanah Datar;



i ■ .. .
f. de IX Koto, administratief gevoegd bij de onderafdeeling Si Djoendjoeng.
g. Soengai Koenit en Talaoe, administratief gevoegd bij de onderafdeeling Moearo Laboeh.
De in de opgave genoemde Staatsbladen geven, behalve administratieve indeeling, aan, hoe, onder de leiding en het toezicht der besturende ambteraren; de bevolking in het bezit blijft van haar eigen rechtsbedoeling.
Uitvoerige bepalingen zijn gesteld ten aanzien van de rechtspraak in de streken genoemd onder a. en wel bij St. 1902 No. 415 ; kortheidshalve moet volstaan worden daarnaar te verwijzen.
De Gouverneur van Sumatra's Westkust heef'c voorgesteld voor alle boven genoemde landstreken (die genoemd onder e, f en g 11a de spoedig te verwachten inlijving) met uitzondering van de Mentawei eilanden, de rechtsbedoeling in te voeren, die elders in het gewest bestaat.
Niet omdat die rechtsbedoeling in allen deele een zegen moot worden geacht voor een Inlandse!) volk, doch omdat dit hoofd van gewest vermeent, dat er geene redenon bestaan den uitzonderingstoestand voor de genoemde landen te doen blijven bestaan.
De bevolking dier streken is zuiver Minang Kabausch en wijkt in de hoofdprincipes in het geheel niet af van die in het stamland. Verder hebben de landschappen genoemd onder e ƒ en g uitdrukkelijk verzocht te worden gebracht in een toestand, volkomen gelijk aan dien in de bovenlanden. En waar eindelijk voor de Batoe eilanden, die door een geheel ander menschenras bewoond worden, dan het vasteland, geen uitzondering is gemaakt voor de toepassing van het reglement op het rechtswezen in dit gewest) bestaat er geen aanleiding dit wèl te deen voor zuiver Minang Kabausche landstreken.
De Mentawei'eilanden echter, Welker bevolking nog in een beschaviagstoestand Verkeert, welke geenszins gescbikt is voor de toepassing van ons recht, zullen vooralsnog kunnen bleven in het genot van eigen reehtsbedeeling,
spraak60^6 re°'^ ^ebestaat züü veri'e, dat a'geüieen de iinato'i chatib- en bilal djoemabat, het £masdjid5"per5oneel5 vermeerderd met de »oerang malim" in de nagari, gezamenlijk met alle panghoeloe's zaken berechten
die met godsdienst en adat ia vefbaud staas^ epecim



huwelijkszaken.
Dat deze rechtspraak afgeschaft zoude zijn (adatrecht, bl. 259) is mij niet bekend.
. I
Soempah piri* Als slot van dit hoofdstuk een enkel woord over,,
den grooten Minang Kabauschen eed, door een geheele familie op betwisten grond *) uitgezworen (adatrecht bl. 259;. v
Deze eed is tiet alleen interessant uit een ethnografisch oogpunt, maar bij is ook ia zooverre van veel belang, dat bij slechts in zéér enkele gevalleD, als hooge uitzondering, Diet volgens de waarheid is afgelegd.
Men is bevreesd te liegen ia een zoo ernstige zaak, waarbij men overtuigd is vervloeking en ellende over zijne geheele familie in de waagschaal te stellen.
De partij, die een stuk grond ia bezit he6ft of neemt, wordt veroordeeld dit door dea grooten eed te bevestigen.
Op een bepaalden dag komen de familie's der beide partijen samen op een heilige plek, een tampat kiramat, een verlaten laodiong aan de rivier, of zooals in den laatsten tijd gewoonlijk gebeurt: vóór de masdjid.
Alle panghoeloe's zijn tegenwoordig; de hakim's, die toe moeten zien dat alles volgens de adat toegaat, zijn gewoonlijk de manti's van beide partyen.
Nu wordt een cirkel op den grond gelegd -van poe-
tjoea anau, het joüge blad van d(n suikerpalm; in het midden plant men een stok en daaraan worden
vast gebonden büoelow nan ta> batampoeas vru-chten van den anau, zonder steel, en op den stok wordt bevestigd een parioea*, een keukenpot, gevuld met iïaoen djira* baroeroeis, afgestroopte djarakbladeren.
Het hoofd der familie^ die den eed moet afleggen,
gaat nu in den cirkel staan met zijne taroeah en Piri>.
De taroëah zijn ééa of twee (één vrouw— één man) van de naaste b'oedverwanten, kamanakan kandoeang.
De piri* zijn even vele maar zéér verwyderde familieleden.
De bedoeling is, dat zij de geheele familie vertegenwoordigen, en dat deze het dus eens is met het
*) tf.ezo cetl komii ook voor bij pl»rJcw§8tie'8i
i



109
familiehoofd, dat fiën zwaröti éèd raöét ajleggêfl-
Deze moet nu zweren, dat hij niet lipgt, dat het goed in geschil hem (zijne familie) toebehoort; mocht hij liegen, zoo zal zijne geheele familie tot ondergaüg gedoemd zijn en uitsterven:
kaatèh ta> bapoetjoea*
Jtabawah fas baoerè1
di tangah dilarie* koembang,
zil zal niet meer uitspruiten en geen wortels meer schieten (evenmin als de geplante stok), en in haar kern zal zij door kevers uitgeboord worden (als dood
ll°lPhet een wonder, dat een Inlander en vooral zijn geheele familie er tegen op zien een dergelijken eed af te leggen zonder zeker te zijn van nun zaak .
Evenmin verwonderlijk is het, dat de Islam ervoor gezorgd heeft, dat de koran ook een rol is gaan spelen bii dezen „heidenschen" eed; dit is te betreuren, daar het de kracht van don eed zeker met vergroot heeft: zoo huiverig men is met zijne familie in den cirkel van anaublad te staan, zoo weinig trekt men er zich van aan een koran op zijn hoofd te voelen en eenige formulieren te moeten nawauwelen.
De soemmh piri's zoo mogelijk zonder koran, moet in eere worden gehouden; hij is overgebleven uit een tijd waarin men de natuur en hare wonderen en produkten aanbad en als getuigen nam; hij maakt ook deel uit van het goede, hier geldende stelsel van „mato banjai",*) opecbaarheid, waarbij iedereen getuige kan zijn van den gang van zaken.
In het Soloksche heet deze eed wel : barimbi* basandaran, waarbij de rimbi* en de sandaran ieder gevormd worden door één man en één vrouw, die
evenals de taroeah en pirii leden zijn der familie, die den grooten eed zweert.
*) Vele oogen.



ÜëSBë hoofdstuk
Rechtspersoonlijkheid,
„Ook de regeering ziet daarin blijkbaar geen bezwaar , om zoo'n dorp toch als een eigen eenheid aan'öe merken: want hoewel eerst de gemeente ordonnantie van 1906 ia verband met bijblad 6576 de rechtspersoonlijkheid der Javasche désa heefc bevestigd en stellig gemaakt, betwist noch betwijfelt het gouvernement, dat zij ook vóór dat jaar een inlandsche gemeente was."
Van Vollenhoven's „Miskenningen van het
adatrecht," bl. 2.
Was de regeling van de rechtspositie der désa op Java vroeger in zekeren zin een punt m9er van theoretische dan praktische waarde, zij was meer en meer een kwestie van reëel belang geworden. Da désa was een element in den staat met zwevend rechtsbestaan.
De noodzakelijkheid van eene wettelijke regeling was niet langer te loochenen en het sprak van zelf, dat zij in het algemeen in artikel 71^ alinea,. 2, van het Regeer ingsregloment haren rechtsgrond moest vinden (aanhalingen uit Bb. 65?6).
In hoeverre voor Sumatra's Westkust wettelijke vaststelling van de rechtspersoonlijkheid der nagari gewenscht is, was op te maken uit het medegedeelde in het 4de, en moge nader blijken in het 7de hoofdstuk.
Het s^aat echter met de nagari geheel anders dan met de Javasche désa.
Van de désaregeliog wordt in Bb. 6576 gezegd, dat, zoomin als zoove'e andere regelingen, waarbij het belang der bevolkiDg rechtstreeks betrokken is, ook deze regeling er spoedig in zal slagen tot den Inlander door te dringen en zich in het volksbewustzijn een plaats zal verwerven.
Van de nagari kan verklaard worden, dat liet in hoofdzaak wettelijk bestendigen van den bestaanden toestand de beste regehng zal vormer), die zich voor het doel denken laat.
De nagari was van ouds de staatkundige en tevens godsdienstige éénh9id in dea Minang Kabauschen s^aat.
Van een „zwevend rechtsbestaan" was hier geen sprake, en nooit heefc een rechter de rechtspositie van de nagari in twijfel getrokken.



De elementen voor De elementen, die aanwezig moeten zijn om het rechtspersoonlijkheid, zelfstandig bestaan van de nagari als rechtspersoon wettelijk vast te stellen, ontbreken dan ook niet:
Hoe de nagari eigene grenzen en eigen grondgebied heeft, werd in de hoofdstukken I en II van dit opstel uitvoerig behandeld;
hoe zij haar orgaan heefc, om haar wil kenbaar te maken, zoowol aan de inwoners als naar buiten, een bestuur van volkshoofden, bleek in hoofdstuk III;
dat de nagari een eigen afgerond vermogenswezen bezit, werd in het IVde hoofdstuk aaEgetoond ;
dat zij rechtsbevoegdheden heeft en deze zich uiten in het uitoefenen van oelajatrecht en het innen van daarmee in verband staande heffingen, in het beheer harer bezittingen en het bewerkstelligen van gemeentelijke adatheffingen en van bijdragen der inwoners (hioeran, IV c), bleek in de hoofdstukken II en IV;
terwijl het Vde hoofdstuk een overzicht geeft van de adatrechtspraak in de nagari.
ZEVENDE HOOFDSTUK Urgentie van nadere regeling.
Ofschoon alle elementen aanwezig zijn, die de rechtspersoonlijkheid van de nagari onomstootelijk doet zijn, en de rechter dan ook altijd de nagari heefc beschouwd als een door het gezag gehandhaafde gemeenschap, als een lichaam met een zelfstandig bestaan, toch is het gewc n^cht, dat de rechtstoestand van de Minang Kabausche gemeeote wettelijk wordt vastgesteld.
Niet zoo zeer dus om bestasnden twijfel weg te nemen, dan wel „om de noodige waarborgen van soliditeit aan te bieden tegenover haar crediteuren ea den vereischtea wettelijken steun te bezitten bij eventueele aanranling harer belangen." (Bb. 6576)
instellineon ^ iö vooral vaii ovel'wegend beiang in ver-
iguu. band met hefc groote aantal, [n alle streken van het
land ven ijzende credietinstellingeü, *) die alle ge-
*) vgl. het slot van het 4e hoofdstuk. Het verdient bijzondere vermeit mg, dat alle crecliel-instelljjigen in dit gewest werken »ei uilege. , z . y —geldel\jLeu eteun yan bet Gouvernement. 0 v



meentelijke instellingen op coöperatieven grondslag
zijn, en dan ook loetnboeang nagari heeten, onderverdeeld in:
I. padif= rijst)-, en II. pitih(= gel<|-loemboeng's.
En niet beter kan het nut van deze instellingen en de urgentie van wettelijke voorzienicgen ter zake in verband met het nagariwezeD, worden bepleit, dan in Bb. 6576 aangetoond is, waarom ik mij dan ook bepaal daarnaar te verwijzen, om niet in bekende en daarom onnoodiga beschouwingen te vervallen.
Regeling vermogens-
wezen. Verder is een wettelijke nagari-regeling ncodig, om
de voojzieningen ten aanzien van het vermogenswezen der nagari, speciaal van het beheer der plaatselijke fondsen, vast te leggen, Hoe een goed beheer, en toezicht erop, noodzakelijk zijn, ten einde niet terug te vallen tot een toestand van wanorde en knoeierijen, meen ik in het 4da hoofdstuk te hebben aangetoond. De nagari zelf moet haar vermogen beheeren en goed beheeren; het moet üiet meer kunnen voorkomen, dat andere machten willekeurig ingrijpen, zij het ook, dat men „uit prijzenswaardige behoedzaamheid, meer dan op wettelijke gronden zich het curatorschap" over nagarifondsen toekent. (Bb. 6576)
Regeling van de positie van het nagari-
hoofd. Ook ten aanzien van de* vertegenwoordiging van de
gemeente door het nagarihoofd in en buiten rechten, en van een richtig beheer door hem van de gemeentelijke instellingen, in het algemeen, om zijn positie te regelen, dienen wettelijke bepalingen gesteld te worden. Omtrent he" plaatsen van den panghoeloe kapalo in de zuivere prsitie van volkshoofd schreef ik een nota, die bij schrijven van den Gouverneur van 6 April 1912 Nö. 3355 aan de Regeering werd aangeboden; het zy mij vergund daarnaar te verwijzen.
Het afschaffen van den
panghoeloe kapalo. Een zeer belangrijke vraag is nog de volgende.'
zal het niet mogelij'< zijn na degelijke regeling van het nagariwezen liet dagelijtsch bestuur over de nagari's te doen voeren door de raden van volkshoofden, daarbij gesteund en geadviseerd door beambten, die niet over ééne nagari staan, doch het toezicht voeren over eenige nagari's, die tot elkander in adatverband staan, Het denkbeeld i§ niet nieuw. Vaa Vollenhovea zegt



reeds in zijn „Miskenningen van het adatrecht," hl. 15: >in een geval als dat. van de Westkust doet men »denkelijk veel beter de inlandsche organisatie en »volkshoofden ongerept te laten, doch een mantri »of ander ambtenaartje naast elke groep van dorpsbesturen in te stellen als uitvoerder van's gouvernement? bevelen."
Deze door Van Vollenhoven genoemde »ambtenaartjes" zijn te vergelijken met de bij de nieuwe organisatie van hat bestuur in dit gewest voorgestelde aspirantdistriktshoofden. Bij vermeedering van het aantal dier beambten, en bezoldiging van hen op de wijze als voor den panghoaloe kapalo aangegeven in mijne bovengenoemde nota, zouden inderdaad de panghoeloe's kapalo zijn af te schaffen.
Het voordeel van een maatregel in den aangegeven geest is, dat men dergelijke ambten, beter zoude kunnen bezoldigen, dan nu de betrekking van nagarihoofd; dat men dus behoorlijke eischen zou kunnen stellen, terwijl 50°/o van de tegenwoordige nagarihoofden geen knip voor de neus waard is.
Deze aangelegenheid is van groote beteekenis, en zal in afzonderlijke behandeling genomen worden; in elk geval kunn°n dergelijke maatregelen niet in toepassing worden gebracht voor en aleer de bestaande toestand gezuiverd is *) en de nagari-besturen samengesteld zijn uit volkshoofden, die recht hebben opeen plaats in den volksraad, die als zoodanig volgens het plaatselijk adatrecht de hoogste machthebbers zijn in den dorpsstaat. Eerst dan zal het aantal meepraters teruggebracht zijn tot het wettelijk aantal, en zal men niet meer, als nu in verschillende streken, te maken hebben met onwaardige mee-bedillers, die te harder schreeuwen, omdat zij daarmee het temin aan wettigheid hunner positie moeten aanvullen.
Splitsing en samenvoeging van nagari's. Het is voorgekomen, dat nagari's door ons gesplitst zijn in twee of meer bestuursressorten; ook zijn wel samenvoegingen van nagari's voorgekomen.
Splitsing had vooral plaats in den tijd toen de Gouvernements-koffiecultuur een intensief bestuur noodig maakte, en de uitgestrektheid van het grondgebied van een nagari^ het houden van goed toezicht op de tuinen door één panghoeloe kapalo onmogelijk maakte.
Samenvoeging had plaats op algemeen verzoek van de volkshoofden van verschillende nagari-deelen, koto's
*) Regeling van 1 Oetober 1912 bi, 65.



bv. (noot bl. 7), die langzamerhand den raam van nagari hadden gekregen; ook heeft wel willekeurige samenvoeging tot panghoeloe kapalo-Ecbappen plaats gehad.
Wanneer, zooals het voornemen is, het nagarihoofd zal geplaatst zijn in de zuivere positie van volkshoofd, t en wanneer na schifting en zuivering (bl. 55, 57, 58
en 65) de nagari-besturen geregeld zijn, dan zal een nagari niet anders mogen zijn dan een gebied, als omschreven op bl. 6—7.
Dan zal eventueel elk deel van een p. k. schap, dat werkelijk een nagari is, d. w. z. in alle opzichten voldoet aan de omschrijving op bl. 6—7, zelfstandig komen te staan.
Doch men zal hiertoe niet moeten overgaaD, indien blijkt, dat geen bezwaren bestaan tegen bestendiging van den bestaanden toestand, indien de bevolking n.1. het geheele gebied als één nagari-gebied is gaan beschouwen, en de volkshoofden van de onderdeelen ervan in belangrijke, algemeene zaken gezamenlijk één raad uitmaken.
Men blijve praktisch en vermijde het aankweeken van noodeloos veel bestuursressorten; men volge dus de „tjoepa* boeatan" die goed gebleken is (bl. 85) en ga niet terug tot de „aloude adat".
Is een uniforme nagari-regeling voor het
gewest mogelijk? De hier gestolde vraag moet bevestigend beantwoord worden.
In hoofdstuk III is gebleken, welke bajert van scha' keeringen de adat kan vertoonen, doch de hoofdbeginselen van het Minang Kabausche adatrecht gelden in het geheele gewest, en het gezag der familiehoofden, in welken vorm ook, en welke titels zij ook dragen, is overal de basis van alle bestuur.
Men noeme met den algemeenen t9rm de gezamenlijke bestuurders „raad van volkshoofden' (in het
Maleisch rap? panghoeloe of r. ninie* mama*), en mocht zich nog eenige onzekerheid voordoen omtrent het antwoord op de vraag, wie die volkshoofden zijo, zoo ga men na, wie de hoogste adatrechters in de nagari zijn; zij zijn ook de bestuurders (bl. 87),
Het spreekt echter vanzelf, dat men een bestaanden volksraad niet als nagari-bestuur weltigt, voor en aleer schifting (bl. 65 vlg) en zuivering van ingedrongen elementen heeft plaats gehad.



Welke vorm van re- Als vorm van regeling zijn wij aangewezen op de gehng is gewenscht? regelen, gesteld voor het désabestuar on Java opgegenomen in St. 1906 No. 83; zooa's bleek uit de aanhalingen van Bb. 6576, de toelichting bevattende der ordonnantie voor Java, is die regeling van een strekking, die ook voor dit gewèst kan worden aangenomen, en zullen bepalingen in dien geest, gewijzigd en aangevuld als door het adatrecht aangewezen, ook hier de wettelijke basis van bestuur kunnen uitmaken.
Slotwoord. De nagari-regeling zal in hoofdzaak zich aansluiten
aan de bestaande toestanden.
Maar zij moet tevens de richting aangeven van den ontwikkelingsgang van de Minang Kabausche gemeente, zooals een goed bestuur, in verband met de omstandigheden, dien wenscht.
Het adatrecht, getoetst aan ónze joDgere, ruimere begrippen. '
Die regeling zal in den kern weioig nieuws bevatten voor den Minang Kabauer, maar zij moet voor de besturende ambtenaren, Europeanen en Itilanders, een leiddraad zijn by hunne bemoeiingen met de huishoudelijke belangen der nagari.
En in niet geringe mate was het doel van het schrijven van dit opstel om, door het verstrekken van nadere gegevens omtrent hst nagari-wezen, den bestuursambtenaar te steunen in zijn hoogst belaogriike taak: het voeren vaneen flink bestuur te doen samengaan met het eerbiedigen van alle niet schadelijke instellingen van het volk, of, zocals een aa-dige 19e eeuwsche kato adat zegt:
parental) basandi') adat adat basandi parentah,
bestuur en adat steunen op elkaar , , , , » 4
„2oek üW kracht in Samenwerking!"
FORT DE KOCK, October 1912. L' G' WESTENENK-
*) sandi^voetstuk, grondslag, eteenen neuten van een huis,







■