Ï431
TIJDREKENKUNDIG OVERZICHT
VAN DE
ALGEMEENE GESCHIEDENIS
MET A ANTEEKEN INGEN
A. X UI VER en O. J. REINDERS.
VIERDE DRUK.
E.43
te groningen bij j. b. wolters, 1906.







TIJDREKENKUNDIG OVERZICHT
VAN DE
ALGEMEENE GESCHIEDENIS
MET AANTEEKENINGEN,
DOOR
A. N UI VER en O. J. REINDERS.
VIERDE DRUK.
te groningen bij j. b. wol i ers, 1906,



STOOMDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTERS.



VOORBERICHT.
Aangemoedigd dooi' de goede ontvangst van ons Tijdrekenkundig Overzicht van de Vaderlandsche Geschiedenis, hebben wij getracht een soortgelijk werkje samen te stellen voor de Algemeene Geschiedenis.
Wat wij in 't Voorbericht van 't eerstgenoemde werkje gezegd hebben, geldt natuurlijk ook voor dit, nl., dat we het niet beschouwen als een leerboek voor de geschiedenis, maar als een doelmatig hulpmiddel om zich de hoofdzaken van het geleerde weer voor den geest te roepen.
Ten einde liet boekje niet te uitgebreid te doen worden, hebben we van de Geschiedenis onzes Vaderlands zoo weinig mogelijk melding gemaakt. Ter voorkoming van uitweidingen hebben we achterin geslachtrekenkundige tabellen opgenomen van dé belangrijkste vorstelijke familiën.
DE VERVAARDIGERS.
BERICHT VOOR DEN VIERDEN DRUK.
Deze vierde druk is bijgewerkt tot den laatsten tijd.
DE VERVAARDIGERS.







INLEIDING.
De geschiedenis deelt ons in geregelde volgorde het belangrijkste mede, wat er op aarde is geschied of gebeurd. Belangrijk heet oen voorval. wanneer het op de bewoners onzer planeet invloed uitoefent, hetzij ten goede of ten kwade.
Het nut van de geschiedenis is zeer groot, want
1. zij leert ons de wetten kennen, die het leven der volken beheerschen (sociale wetten);
2. zij leert ons, hoe het heden is geworden en brengt ons daardoor tot een beter inzicht van het tegenwoordige;
3. zij geeft den mensch nuttige wenken en lessen voor de toekomst;
4. zij leert ons de beteekenis kennen van vele uitdrukkingen, zegswijzen en beelden in de taal.
Wanneer men voorvallen of gebeurtenissen goed wil begrijpen, moet men weten, wanneer en waar ze hebben plaats gehad, en, veeltijds ook, in welke betrekking de handelende personen tot elkander stonden. ■\audaar. dat men bij de geschiedenis gewoonlijk 3 hulpwetenschappen aanneemt: tijdrekenkunde (chronologie), aardrijkskunde (geographie) en geslachtrekenkunde (genealogie).
De bronnen, waaruit men de geschiedenis put, zijn vele en velerlei. Vooral behooren er toe: mondelinge overleveringen (tradities), volksliederen, opschriften op gedenkteekenen en munten, oude oorkonden,



kronieken, jaarboeken en historische werken. Kronieken noemt men zulke geschiedboeken, die de gebeurtenissen opnoemen naar tijdsorde, zonder opgave van het verband, waarin ze tot elkaar staan.
De geschiedenis kan zich bepalen tot verschillende zaken. Zoo heeft men een geschiedenis der letterkunde, een van de opvoeding, een van den godsdienst, een van uitvindingen en ontdekkingen, een van de staatkundige ontwikkeling der volken enz.
De geschiedenis houdt zich vooral bezig met de menschen, en hetgeen zij hebben gedacht, gedaan en beleefd. Tegenwoordig neemt men wel eens 9 raenschenrassen aan: i. de Nieuwhollanders; 2. de Papoea's; 3. de Maleiers; 4. de Mongolen; 5 de Indianen; 6. de Dravida's (bewoners van het hoogland van Dekan en het eiland Ceylon); 7. de Hottentotten en de Bosjesmannen; 8. de Negers en 9. de Kaukasiërs, of het Middellandsche ras.
Naar den arbeid verdeelt men de menschen in jagers en visschers, rondzwervende herders (nomaden) en landbouwers. De laatsten vormen geregelde staten, waarin men komt tot verdeeling van den arbeid. Naar den godsdienst verdeelt men de menschen in polijtheïsten, die vele goden en monotheisten, die één God aanbidden. De eersten worden gewoonlijk aangeduid met den naam heidenen; tot de laatsten behooren: Israëlieten, Christenen en Mohammedanen.
Naar de stoffen, die de menschen bovenal gebruikten of nog gebruiken, spreekt men van een steenen, bronzen en ijzeren tijdvak.
Wat de tijdrekenkunde aangaat, heeft men verschillende jaartellingen. Zoo tellen de Israëlieten naar de jaren der wereld (4000 v. Chr.), de Grieken bij Olympiaden (tijdvakken van 4 jaren, beginnende bij het jaar 776 v. Chr., toen men begon de namen der overwinnaars bij de Olympische spelen op te teekenen; de Romeinen van de stichting van Rome, 753 v. Chr.; de Christenen van de geboorte van Jezus Christus; de Mohammedanen van de vlucht van Mohammed, 022 n. Chr. enz.
De meeste volken tellen bij zonnejaren van 365 dagen 5 uren, 48



minuten en 45 seconden (nieuwe of Gregoriaansche stijl, zoo genoemd naai- paus Gregorius XIII, in 1582 ingevoerd. De oude of Juliaansche stijl naar Julius Caesar (47 v. C.) rekent het jaar op 365 dagen 6 uren). De Tnrken en andere Mohammedanen tellen bij maanjaren (twaalf ommegangen der maan om de aarde), die ongeveer 355 dagen lang zijn. (Het jaar *1906 heet volgens de Tnrksche Hegira 1324. Volgens onze jaartelling zou het moeten zijn 1906 — 622 = 1284.
De geschiedenis wordt weer verdeeld in algemeene, of de geschiedenis van al de beschaafde volken der aarde en bijzondere, of de geschiedenis van een enkel werelddeel. volk, gewest of persoon. Ten einde het overzicht van de algemeene geschiedenis gemakkelijker te maken verdeelt men haar in hoofddeelen en deze weder in tijdvakken.
De hoofddeelen zijn: \. de geschiedenis der Oudheid, loopepde van de vroegste tijden tot den val van het Westromeinsche rijk (476 n. C.); 2. die der Middeleeuwen, loopende tot de ontdekking van Amerika (1492); 3. die dei' Nieuwe Geschiedenis, tot de Fransche revolutie (1789); 4. die der Nieuwste Geschiedenis tot heden. Volgens de ethnographische (volksgewijze) behandeling verdeelt men de Oude Geschiedenis in die der Oostersche (Chineezen. Indiërs. Aegyptenaren, Israëlieten, Babyloniërs, Meders, Perzen, Phoeniciërs en Karthagers) en der Westersche volken (Grieken, Romeinen, Germanen).
Volgens de synchronistische (gelijktijdige) wijze wordt de Oudheid verdeeld in de volgende 4 tijdvakken:
a. van de vroegste tijden tot Cyrus of tot + 550 v. C.
b. van Cyrus tot Alexander den Grooten (550 v. C. tot + 330 v. C.).
c. van Alexander tot Augustus (330 v. C. tot + 30 v. C.).
d. van Augustus tot den ondergang van 't Westromeinsche ï ijk (30 v. C. tot 476 n. C.).
De Middeleeuwen verdeelt men op deze wijze ook in 4 tijdvakken:
n. van den ondergang van 't Westromeinsche lijk tot hot verdrag van Verdun (476 n. C. tot 843).



b. van 't verdrag van Verdun tot het begin der kruistochten (843 tot 1096).
c. van 't begin tot liet einde der kruistochten (1096 tot 1291).
d. van 't einde der kruistochten tot de ontdekking van Amerika (1291 tot 1492).
]>e Nieuwe Geschiedenis wordt in de volgende 2 tijdvakken verdeeld:
a. van de ontdekking van Amerika tot den Westfaalschen vrede (1492 tot 1648).
b. van den Westfaalschen vrede tot de Fransche revolutie (1648 tot 1789).
De Nieuwste Geschiedenis heeft nog maar één tijdvak:
van 1789 tot heden.
Naar den regeeringsvorm verdeelt men de staten in:
1. monarchale, die weer verdeeld worden in beperkte en onbeperkte;
2. republikeinsche, die weer aristocratisch of democratisch kunnen zijn. Men spreekt ook wel van bondgenootschappelijke, en een- en ondeelbare republieken.



OUDE GESCHIEDENIS.
ALGEMEEN OVERZICHT.
In de Oudheid zien we enkele machtige volken, die elkander vervingen of verdrongen in het bestuur over een grooter of kleiner deel van de bekende wereld. Zoo stichtten de Perzen onder Cyrus een groot rijk, dat na een 200jarig bestaan bukken moest voor de legers van Alexander den Grooten, koning der Macedoniërs. Deze gaf op zijn beurt het aanzien aan een groot rijk in een deel van Europa, Azië en Afrika, 't welk evenwel spoedig na zijn dood uit elkander viel. Ten slotte werd bijna de geheele bekende oude wereld onderworpen door de Romeinen. De beschaving der oude volken, levende in en sprekende uit hun werken, is voor het nageslacht niet verloren gegaan. Onder de Oostersche volken stond de wieg van de stichters der voornaamste godsdiensten. We behoeven ten bewijze daarvan slechts de namen te herneren van Zoroaster, die in Bactrië, Gautamas (Boeddha) die in Indië en Confueius, die in China leefde. Vooral hebben we veel te danken aan de Israëlieten, tot welk volk Mozes en Jezus behooren.
In sommige opzichten staan zij echter ver ten achteren bij de Grieken en Romeinen, die vervolgens op het wereldtooneel treden.
De Grieken hebben vooral door hun beoefening van kunsten en wetenschappen, de Romeinen door hun kennis van t recht, van 't krijgswezen en hun bekwaamheid in velerlei nuttige kunsten en wetenschappen, een duurzamen invloed op latere tijden en volken uitgeoefend.
EERSTE TIJDVAK.
Van de vroegste tijden tot Cyrus. + 550 v. C. ± 4000. Menes, de stichter van den staat Memphis.
6



Aegypte. Verdeeling. ,
I Beneden-Aegypte, voor een groot deel ingenomen door de vruchtbare Delta. Steden: Saïs, Heliopolis, Alexandrië, Pelasium.
2. Midden-Aeaypte. Stad: Memphis.
3. Opper-Aegypte. Steden: Thebe, Syène. De Aegyptenaren waren verdeeld in kasten, waarvan die der priesters en krijgslieden de voornaamste waren; de koning (Pharao — zoon der zon) werd als "od vereerd. De Aegytenaren vereerden de natuurkrachten onder vorm van menschen of dieren. Later werd de dienst van Osiris meer algemeen. Zij geloofden aan het voortbestaan der ziel; vandaar de groote zorg voor hun dooden (mummiën). Zij waren meesters in de bouwkunst. Beroemde bouwwerken: pyramiden (bekend zijn die bij de Arabische dorpen Gizeh, Saggara en Dasjur), sphinxen, tempels ('tempel van Lusor). De Aegyptenaren bedienden zich van drieerlei schrift: het heilige schrift (hieroglyphen), het priesterschrift (hieratische) en het volksschrift (demotische).
+ 3000. Amenemha of Moeris laat in Aegypte het meei Moeris graven en sticht het labyrinth.
2100—1650. Overheersching der Hyksos of herderskoningen.
Hr 2000. Abraham, de stamvader der Israëlieten.
1406—1340. Ramses II, ook wel Sesostris genoemd, maakt veroveringen oostwaarts tot den Eufraat.
+ 1340. Uittocht der Israëlieten uit Aegypte — Mozes.
liet Israëlitische volk stond onder de onmiddellijke leiding van 'lahve (theocratie). Zijn wil was geopenbaard in de wetten van Mozes, die in de arke des verbonds bewaard werden. Deze was geplaatst ijl «en tabernakel (draagbare tempel), welke het middelpunt van den Jahvedienst was. Het volk was verdeeld in 13 stammen, waarvan een, die van Levi geen bepaald landbezit had. Uit den stam van Levi werden de priesters verkozen. Het hoogepriesterlijk ambt was erfelijk in t geslacht van Aaron, den I,roeder van Mozes. In tijden van gevaar vereemgden zich de verschillende stammen onder richters tegen den gemeenschappelijke» vijand. De meest bekende dezer richters zijn: Gideon, Jephta, • tmson en Samuel. De -geschiedenis der Israëlieten is bovenal merkwaardig, omdat van alle volken der Oudheid onder hen alleen het geloof aan één God bestond (monotheïsme) en omdat latei' uit hun midden verheven leer van liet Christendom is voortgekomen.
+ 1300. Zoroaster, godsdienststichter der Bactriërs.
Zoroaster leerde, dat er twee goden waren: Ormuzd, de god des lichts en Alirinian, de god der duisternis. De eerste werd in, den striid te^en den laatste bijgestaan door engelen of goede geesten. AhrimaiAoerde de booze geesten aan. De leer van Zoroaster is bewaard in de Zend-Avesta.
t



1250—1150. Heldentijdperk der Grieken.
Griekenland werd verdeeld in: {
1. Noord-Griekenland. Staten: a. Epirus, steden: Dodona en Heracléa. b. Thessalië. Olympus, <le bergpas Thermopylae. Steden: Pharsalus en Cynosephalae.
Midden-Griekenland, verdeeld in de/ volgende^ landschappen: a. Acarnaijlë (voorgebergte Actium), b. Aetolië,,c. Locris, d. Phócis (berg^Parnassus, de stad Delphi), e. Doris, Boeotië, steden: (Thebe, Plataea, Chaeronéa, Coronéaj Leuotra), g. 'Attica (stad Athene en het dorp Marathon), li. Megaris.
3. De Peloponnésus bevatte de landschappen; a. Corinthië (stad Corinthe), b. Sicyonië, c. Phlisiasië, d. Achaje, e. Elis (Elis en Olympia), f. Messenië (bergvesting Ithome en Messene), g. Laconië (Sparta), h. Argolis, i. Arcadië (Mantinéa). ,
4. De Eilanden. In de Ionische zee: Corcyra, Ithaca, Cephalenia, Zacynthus, Spacteria en Cythéria. In de Aegaeische zee: Aegina, Salamis en Euböea. Vervolgens de Cycladen, waarvan de voornaamste waren: Delos, Paros, Andros en verder de Sporaden, waaronder Lesbos, Chios, Samos. Eindelijk nog Rhodus en Creta.
5V Grieksche volkplantingen, a. op de Westkust van Klein-Azië: Miletus, Ephesus, Smyrna, Pergamum. b. aan den Propontis: Byzantium, c. aan de Zwarte zee: Sinope; d. in de Aegaeische Zee aan de kust van Thr&cië en Macedonië: Abde'ra, Thessalonfta, e. in BenedenItalië: iarente , Sjfbaris, Rhêgium, /. op Sicilië: MessSna, Syracuse, g. in Gallië: Massflia, h. in Spanje: Saguntum, i. in Afrika: Synfne.
De bewoners van Griekenland noemden zich Hellenen. Zij waren verdeeld in 4 stammen Aeoliërs, Doriërs, loniërs en Achaiërs. Volgens de weinig geloofwaardige verhalen zou de eerste beschaving zijn aangebracht door volkplanters (Ce'crops, Danaus, Cadmus, Pelops). —
Tot het heldentijdvak behooren de volgende sa^en'
a. de Argonautentocht (1250), hoofdpersonen :°Jason Theseus, Castor, Pollux, Hercules, Orpheus.
b. Oorlog der 7 vorsten tegen Thebe (1220). Oedipus. Ete'ocles Polymces.
e. Trojaansche oorlog (1193—1184), hoofdpersonen: Agamemnon, Odysseus of Ulyssus, Nestor, Achflles Hector en Aenifas.
± 1104. Dorische volksverhuizing. Stichting van Sparta. 1095. Saul, de eerste koning van Israël.
Zijne opvolgers waren: David (1050—1025), onder wien het lsraë/ienoSChe zijn. h0°Sste macht bereikte en diens zoon Salomo
(1025—986), de stichter van den tempel te Jeruzalem.
986. Het Israëlietische rijk verdeeld in 't rijk van Israël en dat van Juda: Jeroboam, koning van Israël, Rehabeam, koning van Juda.
888. De Phoenicische koningsdochter Dido sticht Karthago. — Lycurgus geeft strenge wetten aan de Spartanen,



De Phoeniciërs waren het voornaamste handelsvolk der oudheid. — Voorname steden: Tyrus, Sidon. Koloniën: Karthago in Afrika, Panormus (Palermo) op Sicilië, Gades (Cadix) in Spanje.
Strekking van Lycurgus' wetten:
Lycurgus beoogde met zijn wetten- de bevordering van eenvoudige, strenge zeden — de vorming der burgers tot krachtige en geharde krijgers en de bevestiging van de onafhankelijkheid des lands. Hoewel geestelijke ontwikkeling niet geheel verwaarloosd werd, was toch de lichamelijke opvoeding de hoofdzaak. De staatsregeling, die hij invoerde, was aristocratisch.
753. Stichting van Rome (Romulus).
Italië bestond uit 3 deelen:
1. Noord-ltalië (Gallia Cisalpina). 't Was \erdeeld in «. Gallia Transpadana, steden': Ver^na, jlantua; b. Gallia Cispadana, steden: Ravenna,'Piacqntia; e Liguria, stad:'Gpnua. '
2. Midden-ltalië bestond uit: a. Etrurië, steden: Clusium, Veji: b. Latium, steden: Rome. Alba Longft;'c. Catnpatlië, steden: C.apija, Néapolis, Herculanum, Pompeji: d. Umbrië; e. Picenum, steden. Ancpna, Asculum; f. Samnium', steden: tieneventum , Caudium.
3. Zuid-ltalië (Groot'Griekenland). Verdeeling: a. Lucanie, steden: Heracles, Sybaris; b. Bruttium, steden: Croton, Rhegium; c. Apulie, stacT: Cannae; d. Calabrie", stad: Brundisium.
De geschiedenis der Romeinen wordt verdeeld in 3 tijdvakken:
1. Rome als koninkrijk (753—509 v. C)
'2. Rotne als republiek (509—31 v. C).
3. Rome als keizerrijk (31 v. O.—476 ïi. C).
De stichting van Ro'me, evenals de geschiedenis van het koningschap, is zoodanig met fabelen doorweven, dat het onmogelijk is, de mvthe van de historie te onderscheiden. De namen der koningen zouden zijn: Romulus, Numa Pompilius, Ttillus Hostilius:, Ancus Martius Tarquinius Priscus, Sgrvius Tulliut», Tarquinius Superbus. Onder deze is Numa Pompilius bekenddoordien hij den godsdienst regelde en den Janustempef (Janus, de zonnegod, de god ook van oorlog en vrede) stichtte; Servius Tullius als stichter van een soort staatsregeling, Tullus Hostilius, Tarqninius Pri.scus, Servius Tullius en Tarquinius Superbus als veroveraars, die het grondgebied van Rome aanmerkelijk vergroot hebben.
730—719. Eerste Messenische oorlog.
De Messeniërs, die ten westen van Sparta woonden, werden schatplichtig aan de Spartanen.
721. Salmanassar, koning van Assyrië, verovert het rijk. van Israël.
658—641. Tweede Messenische oorlog.
De Messeniërs verloren land en vrijheid. Messana op Sicilië door hen gesticht. De Spartanen kregen het overwicht in den Peloponnesns.



Psammetichus maakt zich met behulp van vreemde hulptroepen meester van de alleenheerschappij over Aegypte en stelt het land voor vreemdelingen open.
606. Nabopolassar, stadhouder van Babyion, en Cyaxares, koning van Medië, veroveren Ninivé en verdeelen het Assyrische rijk.
605. Nebucadnezar verslaat koning Necho van Aegypte bij Circesium aan den Euphraat. Syrië, Phoenicië en Palestina onder Babylonische heerschappij.
Tusscheri 600 en 400 leefde Gautamas, de stichter van het Boeddhisme.
594. Solon, de wetgever van Athene.
Strekking van Solons wetten: verlichting van den schuldenlast, waaronder het volk gebukt ging — verzekering van de persoonlijke vrijheid van den schuldenaar — regeling der belastingen — invoering van eene nieuwe staatsregeling, waarbij de oppermacht werd toegekend aan de volksvergadering. De burgers verdeeld in 4 klassen naar hun vermogen. Naar deze klassen werden ieders rechten en plichten in den staat en in den krijgsdienst geregeld. De opvoeding had ten doel de harmonische ontwikkeling van lichaam en geest.
586. Jeruzalem door Nebucadnezar veroverd. Babylonische ballingschap. ♦
573. Tyrus door Nebucadnezar veroverd.
560. Pisistratus, alleenheerscher in Athene. Zijne zonen Hippias en Hipparchus.
Pisitratus wist zich tot liran of vorst van Athene te doen verheffen. Hij regeerde zacht en rechtvaardig. Na zijn dood werd hij opgevolgd {5-7) door zijn zoon Hippias, die zijn broeder Hipparchus groot aandeel in de heerschappij verleende. De laatste werd in 514- gedood en Hippias, die eerst goed geregeerd had. begon het volk nu hard en willekeurig te behandelen. Hij werd in 510 verdreven en vluchtte naai Darius, koning van Perzië.
TWEEDE TIJDVAK.
Van Cyrus tot Alexander den Grooten. + 300 v. ('.
558. De Perzische koning Cyrus maakt een einde aan het Medische rijk.



549. Cyrus verovert het Lydische rijk (Croesus).
538. Babyion door Cyrus veroverd. De Joden krijgen verlof naar hun land terug te trekken. De tempel te Jeruzalem herbouwd.
529. Dood van Cyrus. Cambyses.
525. Aegypte onder Perzische heerschappij.
521. Darius I Hystaspes, koning van Perzië.
510. Hippias, zoon van Pisistratus, uit Athene verdreven, vlucht naar het hof van koning Darius van Perzië en zet dezen aan tot een' oorlog tegen de Grieken. — Tarquinius uit Rome verbannen. — Rome wordt in 509 een republiek (Brutus).
+ 500. Confucius, de godsdienstleeraar der Chineezen.
500. Opstand der Ionische Grieken tegen Perzië.
494. Uitwijking der plebejers naar den Heiligen Berg. Aanstelling van tribunen.
De plebejers waren door de vele oorlogen zeer verarmd; de patriciërs maakten daarvan gebruik oin ze te verdrukken, in 494 kwam het tot een uitbarsting en er ontstond een strijd tusschen beide standen, die eerst met volkomen gelijkstelling (802) eindigde.
493—449. Grieksch -Perzische oorlog.
Oorzaken: De Grieken hadden op de westkust van lilein-Azië verschillende koloniën gesticht. Deze koloniën stonden altijd in innige betrekking met het moederland, vooral met het zeevarende en handeldrijvende Athene. Door de zege op den Lydischen koning Croesus was Cyrus ook meester geworden van de Grieksche volkplantingen, die echter zeer onwillig de Perzische overheersching verdroegen. Zij kwamen in opstand, veroverden en verbrandden Sardes en werden bij dit alles opgehitst en geholpen door de Atheners.
Bovendien werd de Perzische koning Darius tot den oorlog aangespoord door Hippias, den zoon van Pisistratus, die uit Athene verdreven was. (Zie 510.)
493. De eerste tocht der Perzen tegen Griekenland mislukt. Voorgebergte Athos.
490. Tweede tocht der Perzen tegen Griekenland. — Slag bij Marathon. — Miltiades.
480. Derde tocht der Perzen naar Griekenland onder Xerxes. Slag bij Thermopylae (Leonidas). Zeeslag bij Salamis (Themistocles).



479. Overwinning der Grieken bij Plataeae (Pausanias en Aristides). Zeeslag bij .1 lycalé (Xantippus).
s •
-109. Cimon, zoon van Miltiades, verslaat de l'erzen bij dc Eurymedon.
449. Cimon behaalt een overwinning op de Perzen bij Salamis, een stad op Cyprus. De oorlog rustte nu langen tijd.
Door de Perzische oorlogen was de hegemonie (oppermacht), die vroeger door Sparta was uitgeoefend, op Athene overgegaan.
Daar Athene een machtige vloot bezat, was het de aangewezen beschermer der eilanden en koloniën geworden, welke laatsten door de zege bij de Eurvmedon van de Perzische heerschappij waren bevrijd.
491. Coriolanus voor Rome.
Coriolanus was een patriciër, die bij gelegenheid van een hongersnood het volk zijn pas verkregen rechten (volkstribunen) weder trachtte te ontnemen. Hij werd daarom verbannen, maar voerde uit wraakzucht een vijandelijken volksstam, de Volscen, tegen Rome aan. Dooide beden zijner moeder en echtgenoote liet hij /ich bewegen af te trekken.
464—454. Derde Messenische oorlog.
De heloten of lijfeigenen der Spartanen kwamen tegen hun meesters in opstand, maakten zich meester van de vesting Ithome en konden zelfs niet met hulp der Atheners worden onderworpen. Bij een verdrag werd hun vrije aftocht naar I.ocris toegestaan.
465-429. Pericles.
De tijd van Pericles is de gouden eeuw van kunsten on wetenschappen voor Griekenland. Beroemde mannen — bouwmeesters: Mnesicles, Ictinus; beeldhouwer: Phidias; dichters: Aeschvlus, Sophocles, Euripides, Aristophanes; geschiedschrijvers: Herodotus, Thucydides; wijsgeeren: Socrates, Plato, Aristoteles: beroemde bouwwerken: Parthenon, Propylaeën, Odéon.
454. De bondskas wordt van Delos naar Athene overgebracht. Athene's hoogste bloei.
451. De Romeinen krijgen geschrevene wetten. Decemviren.
449. Het volk te Rome begeeft zich opnieuw naar den Heiligen Berg. Val der decemviren (Appius Claudius). Consuls hersteld.
431—404. Peloponnesische oorlog.
Ooorzaak. De naijver van Sparta op de in hun' voorspoed overmoedige Atheners.



Aanleiding. Het eiland Coreyra, een volkplanting van Corinthe was tegen liet moederland opgestaan en werd door Athene geholpen.
Corinthe wist Sparta en de andere staten van den Peloponnesus lot een' oorlog met Athene te bewegen. —
429. Dood van Pericles. Kleon het hoofd der volkspartij ; Nicias dat der aristocratie.
421. Vrede van 'Nicias.
415. Alcibiades, van heiligschennis aangeklaagd, vlucht naar Sparta.
413. De Atheners voor Syracuse geslagen. Dood van Nicias en Demosthenes.
404. De Atheners door Lysander geslagen. —■ Athene's muren geslecht. — 30 tirannen aangesteld, die echter door Trasybulus verdreven worden (403). — De volksregeering hersteld. — Sparta krijgt de hegemonie. — Alcibiades door sluipmoordenaars omgebracht.
399. Socrates drinkt den giftbeker. Beroemde leerlingen: Plato, Xenophon.
396. Veji door Camillus veroverd.
394—387. Perzisch—Corinthische oorlog.
Nu de Spartanen weder de hegemonie over de Grieksche staten hadden, haalden zij zich door overmoed en roofzucht den haat van alle Grieken op den hals. De Perzische koning Artaxerxes Mnénon maakte van deze stemming gebruik om een bondgenootschap te sluiten met Corinthe, Thebe, Argos en later ook met Athene tegen Sparta. Sparta in groot gevaar. Door den vrede van Antalcidas (387), waardoor de Klein-Aziatische koloniën weder onder Perzische heerschappij kwamen, redde Sparta zicb.
388. De Romeinen door de Galliërs geslagen bij de Allia. — Rome door Brennus ingenomen — het Kapitool (Manlius).
383. De Spartanen bezetten de burcht van Thebe. Aanleiding tot den Thebaanschen oorlog.
378—362. Thebaansche oorlog.
371. Zege der Thebanen over Sparta bij Leuctra (Epaminondas). Thebe's hegemonie.
302. Overwinning der Thebanen bij Mantinea. Epaminondas sneuvelt.
367. Aanneming der Licinische akkerwetten in Rome. — Plebejisch consulaat.



l)e drie Licinische akkenvetten bepaalden: 1. dat de schulden in drie jaarlijksche betalingen afgedaan en de reeds betaalde interesten van het verschuldigde kapitaal zouden worden afgetrokken; 2. dat het land van den staat zou verdeeld worden onder alle burgers, maar dat geen Romeinsch burger meer dan 500 morgen zou mogen bezitten; 8. dat er weer consuls zouden worden benoemd en altijd een uit de plebejers.
355—346. Heilige of Phocensische oorlog.
De Phocensers (bewoners van het landschap Phocis, waarin de Parnassus, aan welks voet de heilige tempelstad Delphi lag met het orakel van Apollo), hadden zich akkergrond, behoorende aan den tempel, toegeëigend. Door de qmphictyonen (bondgenooten) werd hun een zware boete opgelegd, die zij niet konden betalen, waarop Thebe hun den oorlog aandeed.
Met behulp der geroofde tempelschatten wierven de Phocensers huurtroepen aan en brachten nu onder de leiding van den dapperen Philomelus en, na diens dood van den niet minder onversaagden Onomarchus de Thebanen zoodanig in het nauw, dat deze de hulp inriepen van koning Philippus van Macedonië, die de Phocensers in 346 versloeg.
346. Philippus, koning van Macedonië, mengt zich in de Grieksche zaken, onderwerpt de Phocensers en verkrijgt 2 stemmen in den Raad der Amphyctionen. (Demosthenes).
343—341. Eerste Samnieten-oorlog.
De Samnieten waren een dapper bergvolk, dat een uitgestrekt gebied bewoonde in Zuid-Italië.
Toen zij hunne macht ook wilden uitstrekken over Campanië en het beleg sloegen voor de stad Sidicinum, riep deze de hulp in van de stad Gapua, die met de Samnieten in vijandschap leefde.
Capua werd echter door de Samnieten zoo in de engte gedreven, dat het ten laatste niet beter wist te doen dan zich aan Rome te onderwerpen, ten einde diens hulp tegen de Samnieten te erlangen. Daarop deed Home den Samnieten den oorlog aan.
340—338. Oorlog met de Latijnen. Manlius Torquatus.
Decius Mus. Het Latijnsch bondgenootschap verbroken.
De Latijnen verlangden gelijkstelling met de Romeinsche burgers. De weigering van dit verzoek had den oorlog ten gevolge.
338. Philippus overwint de Grieken in den slag bij Chaeronea; ondergang der Grieksche vrijheid.
nuiver en REiNDiiRS, Overzicht der Algem. (iesch., 4e druk. i



DERDE TIJDVAK.
Van Alexander tot Augustus + 30 v. C.
336. Dood van Philippus van Macedonië. Zijn zoon Alexander volgt hem op. Hij handhaaft zijn macht en verwekt ontzag in Griekenland. — Aristoteles.
334. Krijgstocht van Alexander tegen Perzië.
334. Slag bij de Granicus. Klein-Azië veroverd.
333. Alexander slaat de Perzen onder Darius Codomannus bij Issus.
332. Alexander verovert Syrië, Phoenicië en Aegypte. — Verwoesting van Tyrus. — Stichting van Alexandrië.
331. Slag bij Arbéla. Einde van het Perzische rijk. Stichting van een Macedonisch—Grieksch wereldrijk.
Gevolgen daarvan. De Grieksche taal, zeden, kunst en wetenschap naar Azië overgebracht — bloei van den handel (middelpunten: Alexandrië en Byzantium) — weelde en verwijfdheid naar Griekenland overgebracht.
327. Alexanders tocht naar Indië.
323. Dood van Alexander den Grooten. Perdiccas, rijksbestuurder.
326—304. Tweede oorlog van de Romeinen met de Samnieten. — Midden-Italië aan Rome onderworpen.
321. Nederlaag der Romeinen in de Caudinische passen. — Perdiccas vermoord. — Strijd der diadochen (—opvolgers) (321—301).
Door een krijgslist der Samnieten, met wie de Romeinen in een tweeden oorlog gewikkeld waren, werd het Romeinsche leger bij Caudium in een hinderlaag gelokt, waar geen ontkomen mogelijk was. De Romeinen moesten zich overgeven; het gansche leger moest de wapens neerleggen en ten teeken van onderwerping onder een juk doorgaan, om zoo naar Rome terug te keeren.
301. Slag bij Ipsus (in Phrygië). Verdeeling van het Mac-Grieksch rijk.
De drie voornaamste rijken, waarin het rijk van Alexander verdeeld werd, waren:
Macedonië en Griekenland onder Cassander, Syrië onder Seleucus, Aegypte onder Ptolomeus.
300. Einde van den strijd tusschen -patriciërs en plebejers te Rome door toekenning van gelijke staatkundige rechten.



De voornaamste overheidspersonen in de Republiek waren de volgende:
de beide consuls, eerst de plaatsvervangers der koningen, lateialleen legeraanvoerders.
2. de censoren, schatters van liet vermogen der burgers (census), tevens belast met het toezicht op de zeden en het gedrag der burgers.
3. de praetoren, belast met de rechtspraak.
4. de quaestoren, die het bestuur der schatkist hadden.
5. de curulische aedilen, die het toezicht hadden op de openbare gebouwen en de volksspelen.
6. de volkstribunen. Aanvankelijk handhavers \an de rechten der plebejers, behielden zij ook later door hun veto grooten invloed op de regeering.
Met het hoogste gezag in zaken van godsdienst was bekleed de pontifex maximus. Veel invloed oefenden op het volk uit de auguren of waarzeggende priesters.
In tijden van groot gevaar werd door een der consuls een dictator benoemd en met onbeperkte macht in den staat bekleed. In geen geval mocht hij langer dan zes maanden zijn ambt bekleeden.
298. Derde Samnieten-oorlog. (Decius Mus, Curius Dentatus).
290. De Samnieten bedwongen. Midden-Italië was nu
aan de Romeinen onderworpen.
282—272. Rome in oorlog met Tarente.
280. Pyrrhu's, koning van Epirus, door de Tarentijnen te hulp geroepen, slaat de Romeinen bij Hereclea (Fabricius). — Achaeïsch verbond.
Achaie was een landschap, ten zuiden van de Corinthische golf gelegen. Het door de Achaiers gestichte verbond omvatte eerst alleen de steden van Achaie, later door de bemoeiingen van Aratus werden ook Sicyon en Corinthe en nog later Athene opgenomen. Het berustte op het beginsel eener volstrekte gelijkheid — geen hegemonie. Aan't hoofd van 't verbond stond een strateeg, die voor een jaar verkozen werd. liet naijverige Sparta trad vijandelijk tegen het verbond op en toen dit zich niet langer konde staande houden, riep het de hulp in der Macedoniërs.
275. Pyrrhus bij Heneventum geslagen door de Romeinen onder Curius Dentatus.
2/2. Tarente door de Romeinen veroverd. Zuid-Italië onderworpen.
264—241. Eerste Punische = Phoenicische oorlog.
Oorzaken: Naijver tusschen het naar uitbreiding van macht strevende Rome en het door zeehandel rijke en door zijn vloten ter zee machtige Jvarthago. De twistappel was het korenrijke Sicilië.
Aanleiding: De Mamertijnen, een afgedankte troep soldaten, maak-
2*



teil zich van Messana meester en cleilen van daaruit strooptochten. Hiero II, tiran van Syracuse, riep ile hulp in der Karthagers, de Mamertijnen die der Romeinen. Van beide kanten werd de hulp verleend.
260. Duilius slaafde Karthagers ter zee bij Mylae (enterdreggen).
2n6. Tocht van Regulus naar Afrika. — Kegulus gevangen genomen. — Xanthippus.
241. Overwinning van Catullus bij de Aegatisehe eilanden. — Sicilië, de eerste Romeinsche provincie.
227. Oorlog tusschen de Spartanen en het Achaeïsche verbond.
218—201. Tweede Punische oorlog.
218. Hannibal's tocht over de Alpen. — Overwinningen der Karthagers bij de Ticinus en de Trebia.
217. Hannibal slaat de Romeinen bij het meer Trasimene, — Fabius Maximus (Cunctator) tot dictator benoemd.
21(5. Groote nederlaag der Romeinen bij Cannae.
215. Hannibal door Marcellus bij Nola geslagen.
212. Syracuse door Marcellus veroverd (Archimedes).
210. Scipio brengt den Karthagers in Spanje groote nederlagen toe.
202. Scipio verslaat Hannibal bij Zama.
200—197. Macedonische oorlog. •
Oorzaak. In den tweeden Punisclien oorlog had Philippus de Vijfde van Macedonië een verbond met Hannibal gesloten. Toen Athene, Rhodus en Pergamus de hulp der Romeinen inriepen tegen Philippus, werd deze gaarne verstrekt.
197. Slag bij Cynoscéphalae. — De Grieken herkrijgen hunne vrijheid. Flaminius, veldheer der Romeinen.
De Romeinen verklaarden Philippus V den oorlog, omdat hij een verbond had gesloten met Hannibal. Flaminius eindigde den krijg dooi de overwinning bij Cynoscéphalae (een hoogen heuvel in 't o. van Thessalië), Rome verklaarde alle staten van Griekenland voor onafhankelijk.
191—189. Oorlog der Romeinen met Antiochus III van Syrië. — Ivlein-Azië tot aan den Halys aan de Romeinen afgestaan.
183. Dood van Hannibal, Scipio Africanus enPhilopoemen, den laatsten grooten veldheer der Grieken.



171 161. Oorlog der Romeinen tegen Perseus van Macedonië. Dit rijk wordt een Romeinsche provincie in 148.
167. Opstand der Joden onder de Maccabeeën tegen de Syrische overheersching.
I)e Syrische Ivoning Antiochus Epiphanes verdrukte de Joden en trachtte den Jahvè-dienst te vervangen door dien van Zeus. Onder een priester Matathias, stonden ze op tegen den tiran en waren zoo gelukkig onder Judas, Jonathan en Simon, zonen van Matathias, die door het volk Maccabaeën (strijdhamers) werden genoemd, hun onafhankelijkheid te herwinnen.
149—146. Derde Punische oorlog.
146. Karthago verwoest door Scipio den Jongeren en Corinthe door Mummius. — Griekenland een Romeinsche provincie.
133. Attalus III, koning van Pergamus, vermaakt zijn rijk aan de Romeinen. — Provincie Asia. — De volkstribuun Tiberius Gracchus stelt het herstel der Licinische akkerwetten voor; hij wordt vermoord.
Hoewel met het jaar 300 het onderscheid tusschen patriciërs en plebejers was opgeheven, was de ongelijkheid van stand in Rome toch nog zeer groot.
De rijke en voorname burgers (optimaten of nobiles) waren in 't bezit van alle staatsambten en tevens van alle staatslanderijen. 't ^olk, dat in de vele oorlogen verwilderd, aan geregelde bezigheden ontwend was en daarenboven in het verwijfde oosten neiging tot lediggang en weelde had opgedaan, leefde op kosten van de rijken, zoodat het geheel en al een werktuig in de handen der optimaten was! Bovendien dreigde de groote menigte slaven, die op de landerijen der aanzienlijken werkten, gevaarlijk te worden voor den staat, 't Was tegen dezen ongezonden stand van zaken, dat de Gracchen den strijd aanbonden.
y 123. De volkstribuun Cajus Gracchus zet het werk zijns broeders voort; hij wordt gedood (121).
113—101. Oorlog met de Cimbren en Teutonen.
101. Marius slaat de Teutonen bij A'ix en, met Catullus verbonden, de Cimbren bij Verona.
112—106. Jugurthijnsche oorlog.
Jugurtha, overweldiger van Numidië, wist zich langen tijd door omkooping van Romeinsche staatslieden en veldheeren staande te houden, tot Marius hem in 107 versloeg.
90—88. Bondgenootenoorlog.



De volken van Midden-Italië, waartoe o. a. de krijgshaftige Samnieten en Marsen behoorden, moesten wel de lasten, verbonden aan de vele oorlogen, die de Romeinen voerden, dragen, maar deelden niet iti de voordeelen, dewijl zij niet het Romeinsche burgerrecht bezaten. Toen hun dit op hun aanvrage geweigerd werd, besloten zij tot het oprichten van een' onnfhankelijken bondstaat met Corfinium tot hoofdstad.
Nu ontstond er een bloedige oorlog, die eindigde met het toekennen van het Romeinsche burgerrecht aan allen, die de wapenen nederlegden.
88—84. Eerste Mithridatische oorlog.
Mithridates, koning van Pontus, een rijk in KI. Azië, was een groot vijand der Romeinen. Op één dag list hij 80.000 hunner ter dood brengen. Hij werd door Sulla overwonnen.
88—82. Eerste burgeroorlog. — Marius en Sulla.
De eerste burgeroorlog was zoowel een strijd tusschen twee partijen (de volkspartij en die der aristocraten) als tusschen de aanhangers van de twee machtigste mannen van de Republiek, Marius en Sulla.
83—81. Tweede Mithridatische oorlog. Sulla dictator tot 79.
74_64. Derde Mithridatische oorlog. Lucullus. Pompejus overwint Mithridates, die zich laat dooden.
73—71. Slavenoorlog. — Spartacus. Crassus. Pompejus.
Te Capua woonden de zwaardvechters, slaven, die ten pleziere van het volk bij openbare feesten op leven en dood moesten kampen.
Onder een hunner, Spartacus, kwamen zij in opstand, plunderden het zuiden van Italië en maakten zich geducht bij de Romeinen. Crassus, die vroeger onder Sulla gediend had, versloeg achtereenvolgens verschillende afdeelingen van hun leger en in 71 den aanvoerder zelf bij de Silarus. Pompejus had het geluk een overgebleven bende, die de wijk naar Gallië wilde nemen, den genadeslag toe te brengen.
63. Samenzwering van Catilina. Cicero.
60. Eerste driemanschap: Pompejus, Crassus, Caesar.
De driemannen (triumviren) kwamen overeen, dat ieder hunner provinciën zou krijgen om te besturen; Caesar kreeg Gallië en lllyrië, Crassus nam Syrië (hij sneuvelde echter spoedig tegen de Parthen) en Pompejus liet zich Spanje toewijzen, bleef echter in Rome en liet zijn provincie door legaten besturen.
49—45. Caesar trekt over den Rubicon. Tweede burgeroorlog.
48. Slag bij Pharsalus. Pompejus vlucht naar Aegvpte en wordt aldaar vermoord. Caesar wordt dictator.



4T>. Overwinning van Caesar over <le aanhangers van Pompejus bij Munda. Caesar benoemil tot dictator voor 't leven.
44. Caesar vermoord.
43. Tweeda driemanschap: Antonius, Octavianus en Lepidus.
42. Derde burgeroorlog. Brutus en Cassius bij Philippi geslagen.
Het slagveld van Philippi was het graf der Republiek.
31. Vierde burgeroorlog. Octavianus. Antonius.
31. Slag bij Actium. Dood van Antonius en koningin Cleopatra van Aegypte. Octavianus verkrijgt de alleenheerschappij.
VIERDE TIJDVAK.
Van Augustus tot den ondergang- van 't Westromeinsche rijk. — 476 na. C.
30 v. C.—14 n. C. Octavianus (Augustus), eerste keizer van het Romeinsche rijk.
De regeering van Augustus wordt wel de gouden eeuw der Romeinsehe letterkunde genoemd.
Dichters: Terentius, Virgilius, Horatius, Ovidus; geschiedschrijvers: Julius Caesar, Nepos, Salustius, Livius; redenaars: Ilortensius, Cicero.
Augustus hervormde het krijgswezen. Hij vormde een staande krijgsmacht van 25 legioenen, ieder van 6100 voetknechten en 726 ruiters sterk, die de grenzen moesten beschermen; Rome werd beschermd door de keizerlijke lijfwacht of de praetorianen.
In de zeehavens Ravenna en Misenum had het rijk machtige vloten.
Rome maakte vooral veel werk van zijn wetgeving en is daardoor ten zegen geworden van de vele volken, die het onderworpen heeft. Sedert de wetgeving der 12 tafelen ontstond er in Rome een rechtswetenschap, die met zorg ontwikkeld en beoefend werd.
15—7. Veldtocht van Drusus en Tiberius in Germanië.
1. Jezus Christus geboren,
9. Arminius slaat de Romeinen onder Varus bij Paderborn.
14—68. Regeering der keizers uit 'tgeslacht van Augustus.
Zij heeten: Tiberius, Caligula, Claudius, Nero. Augustus had 2 stiefzonen: Tiberius en Drusus. Drusus had 2 zonen: Claudius en



Germanicus. Germanicus had i zoon: Caligula. Claudius een stief/.oon: Nero.
Kortstondige regeering van Galbu , Otho en Vitellins.
69. Vespanianus herstelt de rust in 't Rijk.
70. Verwoesting van Jeruzalem (Titus).
f
79. Uitbarsting van den Vesuvius onder de regeering van keizer Titus. Pompeji en Herculanum onder asch en lava bedolven. Plinius de Oude.
De Antonijnen:
Nerva (96—98). Trajanus (98—117). Hadrianus (117—138). Antonius Piug (138—161). Marcus Aurelius (161-180). Commodus (180—192).
180—270. Verval van het Romeinsche rijk onder slechte / keizers. De macht bij de praetorianen.
200. De Germaansche volken sluiten verschillende bondgenootschappen, zooals die der Allemannen, Franken, Saksen en Gothen.
270—275. Aurelianus staat Dacië aan de Gothen af en zegeviert over Zenobia, de machtige koningin van Palmyra. Hij wordt de hersteller des rijks genoemd.
^ 284—305. Diocletianus maakt een einde aan het soldatendespotisme. Hij neemt een' medekeizer aan.
323/-3öé Constantijn de Groote alieenheerscher. Hij • verheft den Christelijken godsdinnst tot godsdienst van den staat.
Constantijn zocht de soldatenheerschappij te breken door het burgerlijk bestuur geheel van het krijgsbestuur te scheiden en het staatsbestuur in nauw verband te brengen met den godsdienst.
De oorspronkelijke eenvoud in de Christelijke kerk ging verloren; vijf moedergemeenten: Home, Constantinopel, A ntiochië, Jeruzalem, Alexandrië.
. 330. Constantijn verplaatst den zetel der regeering van Rome naar Byzantium (Konstantinopel).
325. Kerkvergadering te Nicaea. De leer van Arius verworpen en die van Athanasius tot leer der kerk. verheven.
Arius, ouderling te Alexandrië, leerde dat Jezus Gode gelijk\oimig (goddelijk) was; Alexander, bisschop van Alexandrië, beweerde, dat



Vader en Zoon dezelfde waren (godgelijk). Athanasius, de opvolger van Alexander te Nicaea, was de krachtigste verdediger van diens leer.
375. Begin der groote volksverhuizing.
378. De West-Gothen verslaan de Romeinen bij Adrianopel. — Keizer Valens sneuvelt.
395, Dood van Theodosius den Grooten. Verdeeling van het Romeinsche rijk in een West- en Oostromeinsch rijk.
403. De West-Gothen op aanraden van Eutropius, minister van Arcadius, naar Italië getrokken, worden door Stilico geslagen.
-tl<)Is Stilico op last van Honorius gedood. Alarik trekt naar Italië en belegert Rome.
Rome geplunderd (410).
411. Dood van Alarik. Ataulf voert de Gothen in 412 naar Gallië.
419. Stichting van een Westgothisch rijk onder Wallia aan beide zijden der Pyreneën, eerst met Toulouse, later met Toledo in Kastilië, tot hoofdstad.
429. De Vandalen onder Genserik verlaten Spanje en stichten in Afrika een Vandaalsch rijk metKarthago tot hoofdstad.
433—454. Attila, koning der Hunnen.
De Hunnen woonden langen tijd in Hongaïije.
449. De Angelen en Saksen, door de Britten tegen de Pieten en Schotten te hulp geroepen, veroveren Zuidelijk Engeland.
451. Aëtius, veldheer der Romeinen, verslaat de Hunnen bij Chdlons sur Marne.
455. Rome geplunderd door de Vandalen.
476. Romulus Augustulus wordt door Odoacer, aanvoerder der Herulers en Rugiërs, afgezet.
Einde van het Westromeinsche rijk.



II. MIDDELEEUWEN.
De geschiedenis der Middeleeuwen stelt ons de ontwikkeling der Germaansche volken voor, deels in de provinciën van 't voormalige Romeinsche rijk, deels in 't Midden en 't Noorden van Europa.
Aan den invloed van 't Christendom, de Romeinsche staatsinstellingen en den strijd met het Oosten hebben de Germaansche volken vooral hun ontwikkeling te danken.
Eigenaardige instellingen, waardoor het karakter der Middeleeuwen duidelijk uitkomt, zijn: a. 't leenstelsel, b. het ridderwezen, c. de hierarchie, d. het kloosterivezen en e. het gildewezen.
In het eerste tijkvak zien wij den invloed van de Romeinsche staatsinstellingen op de Germaansche volken, het ontstaan van 't leenstelsel en van de hierarchie en de vestiging van het groote Frankische rijk in 't Westen en van het Mohammedaansche in 't Oosten.
In het tweede tijdvak worden beide groote rijken in kleinere verdeeld. Duitschland krijgt de meeste macht in West-Europa en ontvangt het grootste deel van het vroegere Lotharingen. Zijn koningen krijgen den titel van Roomsch keizer. De geweldige strijd tussclien paus en keizer, of tusschen de geestelijke en wereldlijke macht vangt aan.
Het derde tijdvak schetst ons den strijd van 't Westen tegen 't Oosten, van 't Christendom tegen den Islam. Het geeft ons de grootste ontwikkeling van het leenstelsel en der hierarchie, en dus den bloeitijd van de Middeleeuwen, te aanschouwen. Door de kruistochten begint de derde stand zich uit te breiden en in welvaart toe te nemen.
In 't vierde tijdvak zien wij het verval van 't leenstelsel door de vestiging der onbeperkte koninklijke macht en de opkomst der steden, benevens de vermin-



dering der pauselijke macht door de nieuwe denkbeelden, in het Oosten en aan de verschillende pas opgerichte hoogescholen opgedaan. Het Oostromeinsche rijk, reeds lang bestookt door de Mohammedanen en inwendig zwak door staats- en godsdiensttwisten, houdt op te bestaan. De uitvinding der boekdrukkunst, het gebruik maken van het kompas bij de zeevaart en van het buskruit in den krijg, benevens de ontdekkingstochten der Portugeezen bereiden de meerdere beschaving der Nieuwe Geschiedenis voor.
EERSTE TIJDVAK.
Van den ondergang van 't W. Roin. rijk tot het Verdrag van Verdun (476—843).
481—511. Clovis, stichter van het Frankische rijk.
486. Hij verslaat de laatste overblijfselen der Romeinsche macht onder Syagrius bij Soissons.
489. Theodorik de Groote, koning der Oost-Gothen, verslaat Odoacer bij Verona en sticht in Italië in 493 een Oostgothisch rijk.
496. Clovis overwint de Allemannen bij Zulpich, ten z.w. van Keulen, en neemt het Christendom aan.
507. Clovis verslaat de West-Gothen bij Vouillé (nabij Poitiers).
527—565. Regeering van keizer Justinianus.
Hoewel Justinianus zelf weinig verdiensten bezat en zich geheel dooi' zijn vrouw Theodora liet leiden, heeft hij echter door zijn veldheeren Belisarius en Narses aan het Oostromeinsche rijk nieuwen luister en vastheid gegeven. Verovering van het Vandalenrijk (534) door Belisarius, van het Oostgothiselie rijk door Belisarius en Narses 536—554. Stichting van het Exarchaat (exerchaat beteekent stadhouderschap; exarch = stadhouder). Stichting van de Aja Sofia; — de zijdeteelt naar Europa overgebracht; — de Romeinsche wetten samengebracht door Tribonianus. (Corpus juris). Onder zijn regeering deden Bulgaren, Avaren en Perzen vele invallen in zijn rijk. Godsdiensttwisten (blauwen en groenen).
530. Benedictus van Nurcia geeft schriftelijke verordeningen voor de monnikenkloosters.
Onder al de omkeeringen in het Westromeinsche rijk had zich één macht staande gehouden, nl. de geestelijke.



Door hun meerdere beschaving waren «Je geestelijken de onderwijzers en raadgevers der vorsten geworden, en bovendien waren zij onmisbaar, omdat zij konden voldoen aan de behoefte aan geestelijke hulp en vertroosting, 't Streven van de geestelijke macht was, zich onafhankelijk van de wereld te maken.
Een hoofdsteun der kerk was het kloosterwezen, 't Wa* ontstaan in Aegypte; later verbreidde het zich over 't Oostromeinsche rijk en in de '4e eeuw drong het ook door Italië en Galliê. De kloosters waren in de Middeleeuwen een ware zegen, daar zij de toevluchtsooi-den der verdrukten en bijna de eenige zetels der wetenschappen waren. De oudste kloosterorden waren die der Benedictijnen en der Carmeliters. Vooral de eerste heeft zich verdienstelijk gemaakt door verbreiding van het Christendom onder de heidensche Germanen, een betere bebouwing van den grond en het onderwijs aan kinderen.
535—554. De Oost-Gothen in strijd met het Oostromeinsche rijk.
Voornaamste Gothenkoningen na Theodorik:
Vitiges (536—540), Totilas (540—552), Tejas tot 553.
554. Stichting van het Exarchaat. Narses, eerste exarch.
568. Alboin verovert een groot deel van Italië en sticht er het rijk der Longobarden met Pavia tot hoofdstad.
590. Gregorius I de Groote legt den grond tot de wereldlijke macht der pausen.
Onder Gregorius l werden vele Germaansche volken tot het Christendom bekeerd, o. a.: de Gothen , Longobarden en Angelsaksen.
611. Mohammed treedt met een nieuwe leer onder de Arabieren op.
De leer van Mohammed is vervat in den Koran. Zij leert de eenheid van God en de onsterfelijkheid der ziel. God is de oneindige, de eeuwige, de volmaakte, zonder gestalte of woonplaats. Hij heeft zich meermalen geopenbaard in profeten als Mozes en Jezus — het laatst en heerlijkst in Mohammed.
Ieder Moslemin is verplicht het zwaard aan te gorden tot den heiligen oorlog, ter bestrijding van andersdenkenden. Door Gods eenig en onveranderlijk raadsbesluit zijn de lotgevallen der inenschen vooraf bepaald. Geen lafhartig ontwijken, geen voorzorg beveiligt den man, die voorbestemd is door het' zwaard te vallen; daarentegen doet heldenmoed hem de eeuwige zaligheid en het paradijs verwerven. Dit was vooral de oorzaak van de groote dapperheid, die de Mohammedanen bij hun veroveringsoorlogen ten toon spreidden. Paradijs en hel zijn geheel in overeenstemming met de phantasie van den zinnelijken Oosterling.
De uiterlijke godsdienstoefeningen zijn zeer eenvoudig en bestaan hoofdzakelijk in bidden (vijfmaal dagelijks), reinigen, vasten, aalmoezen geven, het doen van bedevaarten naar 't graf van den Profeet. De Vrijdag is de rustdag der Mohammedanen. De priesterstand heeft weinig invloed — de monniken heeten derwischen.



622. Mohammed vlucht van Mekka naar Medina. (Hedschra 15 Juli).
632. Dood van Mohammed.
Opvolgers van den profeet of khalifen: Abu Bekr (632—614), Omar (634—644), Osman (644—656), Ali (656—661).
634—644. Khalif Omar maakt groote veroveringen.
Syrië, Palestina, Phoenieië, het rijk der Sassaniden (Nieuw-Perzen) en Aegypte werden achtereenvolgens veroverd.
637. Jeruzalen door de Arabieren veroverd.
656—661. Onder de regeering van khalif Ali komt er scheuring der geloovigen in Sunniten en Schiïten.
De benoeming van Ali tot khalif gaf aanleiding tot een scheiding in 2 godsdjenstpartijen: Schiiten en Sunniten. De Schiïten erkennen slechts in de bloedverwantschap met den profeet het recht van opvolging en beschouwen Ali, Mohammed's schoonzoon, als eersten en wettigen khalif. De Sunniten beweren het recht der vrije opvolging tot het khalifambt. De -Sunniten beschouwen behalve den Koran ook nog de Sunna als een heilig boek. De Sunna bevat mondelinge overleveringen en uitspraken van den Profeet.
661—750. Met Moaivia komt het huis der Ommyaden op den troon der Khalifen. De zetel van het khalifaat van Mekka naar Damascus verlegd.
700. Pepijn van Herstal maakt de waardigheid van majordomus erfelijk in zijn familie.
Majordomus waren opzieners der koninklijke landgoederen en als deze, wat meestijds het geval was, aan vazallen waren verleend, waren de majordomus ook de aanvoerders dier vazallen in den strijd en zaten voor bij hun rechtspleging. Weldra werden zij opperbevelhebbers van de geheele krijgsmacht en bij de zwakheid der Merovingers de feitelijke koningen van het land.
711. De Arabieren door ontevredene West-Gothen te hulp geroepen. Slag bij Xeres. Een groot deel van Spanje door de Arabieren veroverd.
717—741. Leo Isauricus regeert krachtig over het Oostromeinsche rijk. Hij verbiedt den beeldendienst.
732. Karei Martel verslaat tusschen Tours en Poitiers de Arabieren.
750—1258. Regeering der Khalifen uit het huis der Abassiden. Hoogste bloei der Arabische macht. De zetel des rijks wordt Bagdad.



Voornaamste khalifen: Abul Abbas (750—754), Al Mansur (754—775), Mohammed I (775—786), Harun al Rasclüd (786—809), Al Mamun (813—833).
752. Pepijn de Korte zet den laatsten Merovingisehen schijnkoning Childerik III af en laat zich door paus Stephanus II tot kouing der Franken kronen.
755. Pepijn dwingt den koning der Longobarden Aistulf een deel van zijn rijk aan paus Stephanus II af te staan. Oorsprong van den Kerkelijlcen Staat.
768—814. Regeering van Karei den Grooten.
Veroveringsoorlogen van Karei den Grooten: Strijd met de Saksen (772—804; Wittekind), verovering van het rijk der Longobarden (774; Desiderius), oorlog in Spanje (778; Spaaosche mark), oorlog tegen Thassilo van Beieren (788), tegen de Avaren (791—798£: Oostenrijksche mark), tegen de Denen (809; Brandenburgsche mark).
800. Karei de Groote door paus Leo III tot Roomsch keizer gekroond.
De beteekenis hiervan was; dat hij tot oppersten beschermheer der kerk en tot bestuurder van het recht en den vrede in de Christenheid verheven werd. Op deze wijze dacht men de westersche Christenheid tot één geheel te verbinden, waarvan de paus het geestelijke, de keizer het wereldlijke hoofd zou zijn.
Latere pausen leidden van deze kroning het recht af, de westersche keizers te kronen en vestigden hierop de leer, dat de keizerlijke macht haar bron had in de kerk en haar opperhoofd.
814. Karei de Groote sterft te Aken.
814—840. Regeering van Lodewijk den Vromen. Hij deelt het rijk onder zijn drie zonen, 't welk aanleiding geeft tot voortdurende oorlogen.
827. Egbert van Wessex vereenigt do 7 Angelsaksische koninkrijken.
De zeven Angelsaksische koninkrijken waren: Kent, Sussex, Wessex, Essex, Northumberland, Oost-Angelen en Mercia.
843. Verdrag van Verdun, 't Rijk van Karei den Grooten verdeeld.
Jiij 't verdrag van Verdun werd bepaald: dat Lotharius Italië, en Midden-Frankenland ('d. i. het land tusschen de Alpen, den Rijn de Schelde, de Maas, Saöne en de Rhóne, benevens Friesland) met den keizerstitel zou verkrijgen, terwijl Lodewijk Oost-Frankenland (Duitschland ten O. van den Rijn) en Karei den Kalen West-Frankenland (Frankrijk) ten deel zou vallen.



De vorsten uit liet geslacht van Karei den Grooten waren meest .zwakke, onbeduidende menschen. In 869 stierven met Lodewijk IJ de nakomelingen van Lotharius uit. In 9M werd Lodewijk hel Kind, de laatste Karolinger in Duitschland, vervangen door Koenraad van Frankenland. In Frankrijk hielden de Karolingers in 987 op te regeeren met Lodewijk V.
TWEEDE TIJDVAK.
Van 't Verdrag- van Verdun tot het begin deikruistochten. (843—1006).
862. Rurik (uit den stam Rus) onderwerpt Noordelijk Rusland.
870. Verdrag van Mersen (bij Heristal aan de Maas).
Lodewijk de Duitscher en Karei de Kale deelen Lotharingen onder elkander.
871—901. Alfred de Groote.
Na de vereeniging der 7 Angelsaksische koninkrijken door Egberl van Wessex had Engeland onder zijn opvolgers vooral veel te lijden van de Noormannen (Denen). Aan Alfred den Grooten gelukte het de Denen tot onderwerping te brengen. Hij liet hen echter in 't bezit van Northumberland, Oost-Angelen en een gedeelte van Mercia. Alfred herstelde de verwoeste kasteelen en burchten, verdeelde het land weder in gouwen of graafschappen, gaf wijze wetten, zorgde voor een betere rechtspleging, herstelde rust en orde in zijn rijk en bevorderde volksbeschaving en welvaart.
884. De landen van Karei den Grooten door Karei III den Dikken weder onder één hoofd vereenigd.
887. Karei de Dikke afgezet in Duitschland en vervangen door zijn' neef Arnulf van Karinthië.
888. Karei de Dikke wordt ook in Frankrijk afgezet; Odo, graaf van Parijs en hertog van Francië tot koning verkozen.
911. De Noormannen krijgen van Karei den Eenvoudigen Normandië als leen en tevens het oppergezag over Bretagne. Hun aanvoerder Rollo (Robert), eerste hertog van Normandië.
Met Lodewijk het Kind sterft in Duitschland het Karolingische huis uit.



911—918. Koenraad I van Frankenland regeert over Duitschland onder aanhoudende twisten met de oproerige hertogen en de plunderzieke Magyaren. Hij wordt opgevolgd door Hendrik I, hertog van Saksenland.
Keizers uit het Saksische huis:
Hendrik I de Stedenstichter (919—936).
Otto I de Groote (936—973), Otto II (973—983).
Otto III (983-1003), Hendrik II de Heilige (1002-
1024).
912-936. Hendrik I onderwerpt de oproerige hertogen, vereenigt Lotharingen weder met Duitschland en sluit een wapenstilstand met de Magyaren.
933. De Magyaren bij Merseburg ten w. v. Leipzig geslagen.
Hendrik I, terecht Stedenstichter genoemd, heeft den grond gelegd van vele steden, die er in zijn tijd in Duitschland nog zeer weinig waren. De burchten, die de Romeinen indertijd gesticht hadden, waren door de strooptochten der Hongaren en Noormannen verwoest. Om zich tegen de aanvallen' van buiten beter te kunnen beschermen en den landlieden in tijd van nood een veilige schuilplaats te verschaffen, stichtte hij in de grenslanden en aan de grooto rivieren sterkten en verplichtte een negende der bevolking ze te verdedigen. Daaruit zijn later vele steden ontstaan.
936—973. Regeering van Otto I den Grooten. Hij bemoeit zich met de zaken in Italië.
Na den dood van Arnulf, neef van Karei den Dikken, had zich Berengarius van Friaul tot koning van Italië weten te vei hellen „ (899—924). Na zijn dood verkreeg Rudolf van Hoog-Bourgondië de ïtaliaansche koningskroon, die haar echter in 933 alstond aan Hu go van Laag-Bourgondië en daarvoor in ruil Laag-Bourgondië kreeg, waardoor nu Hoog- en Laag-Bourgondië vereenigd werden tot het Bourgondische of Arelatische koninkrijk.
Hugo's opvolger Lotharius, gehuwd met Adelheid, dochter van Rudoff van Bourgondië, kon zich echter niet staande houden tegen Berengarius van Ivrea en stierf weldra in 947.
Adelheid, zijn weduwe, werd door Berengarius gevaarlijk voor zijn heerschappij geacht en gevangengezet. Zij vluchtte naar Canossa en verzocht hulp en bescherming aan Otto I van Duitschland , hem haar hand en daarmede tevens de ïtaliaansche koningskroon aanbiedende. Otto I verleende de hulp, huwde Adelheid en werd koning van Italië (951), maar eerst in 9CV2 tot keizer gekroond.
955. De Magyaren op het Lechveld voorgoed geslagen.
973_9jS3. Regeering van Otto II. Hij sterft te Rome.



983—1002. Otto III, keizer van Duitschland.
987. Met Lodewijk V sterven in Frankrijk de Karolingers uit. Hugo Capet, hertog van Francië, wordt tot koning verheven.
988. WlacLimir de Groote voert het Christendom in Rusland in.
1000. De Noormannen krijgen vasten voet in 't Zuiden van Italië onder de graven van Hauteville.
Olaf, koning van Zweden, neemt het Christendom aan.
1002—1024. Regeering van Hendrik IIden Heiligen, den laatsten der Saksische keizers. (Zie 911—918).
1003. Sven, koning van Denemarken, verovert Engeland.
1014—1035. Rechtvaardige en krachtige regeering van Kanut den Grooten over Engeland.
1024—1125. Duitschland onder Frankische keizers.
De Frankische keizers zijn: Koenraad II de Saliër (-1024—1039) Hendrik III (1039—1056), Hendrik IV (1056—1106), Heyidrik V (1106—1125).
1042—1066. Eduard de Belijder herstelt het AngelSaksisch koninkrijk in Engeland.
1054. De Katholieke kerk verdeeld in de Latijnsche met Rome en de Grieksche met Constantinopel tot hoofdstad.
1056—1106. Willekeurige en gewelddadige regeering van Hendrik IV van Duitschland.
1066. Slag bij Hastings. Harald, de laatste der Saksische koningen, sneuvelt. Willem van Normandië wordt koning van Engeland. (1066 -1087).
1073—1085. Paus Gregorius VII.
Paus Gregorius VII stelde zich ten doel, de macht der kerk boven de wereldlijke macht te verhellen. Middelen daartoe waren: strenge maatregelen tegen de simonie, het ontnemen van het recht van investituur aan de vorsten en het opleggen van het coelibaat aan de geestelijken. Simonie is het koopen van geestelijke ambten voor geld: investituur is het recht om geestelijke ambten weg te schenken: coelibaat de ongehuwde staat.
nuivBr en reinders, Overz. der Alg. Gesch. 4e druk. 3



1075. Gregorius VII vordert Hendrik IV voor zijn' rechterstoel.
1076. Gregorius door Duitsche bisschoppen afgezet. De kerkelijke ban over Hendrik IV uitgesproken. — Jeruzalem door de Seldschukken veroverd.
1077. Hendrik IV te Canossa. Rudolf van Zwaben tot koning verkozen.
Tengevolge van de wreedaardige onderdrukking der Saksen door Hendrik IV werd hij door paus Gregorius VII in den ban gedaan. Om daarvan ontslagen te worden, begaf Hendrik zich naar Canossa, waaide Paus eerst na een vernederende behandeling aan zijn verzoek gehoor gaf.
1081—1084. Rome door Hendrik IV belegerd en ingenomen. Hendrik IV door Clemens III gekroond. Gregorius door Robert Guiscard, vorst der Noormannen, gered. (1084)
1085. Gregorius sterft te Salerno in ballingschap.
1095. Kerkvergadering te Piacenza en te Clermont. Lr wordt tot een' krijgstocht ter verovering van Jeruzalem besloten.
DERDE TIJDVAK.
Van het begin tot het einde der kruistochten.
(1096—1291).
1096 '99. Eerste geregelde kruistocht onder Godfried
van Bouillon.
1099. Jeruzalem door de kruisvaarders ingenomen.
1100. Godfried, de Beschermer van het Heilige Graf, sterft. Zijn broeder Boudewijn noemt zich koning van Jeruzalem.



1122. Het Concordaat van Wörms tusschen keizer Hendrik V en paus Calixtus II maakt een einde aan den investituurstrijd.
Bij liet Concordaat van Worms werd besloten, dat de beleening met ring en staf (de teekenen der geestelijke waardigheid) aan den°paus zou toebehooren, terwijl de beleening met den schepter ('t kenteeken der wereldlijke macht) aan den keizer kwam.
De geestelijke macht was dus aan den invloed van den keizer onttrokken.
1125—1137. Lotharius II wordt tot opvolger van Hendrik V verkozen.
Onder de regeering van Lotharius begon de strijd der WaiMinqen
trrfll1 ' al,'"s 8enoemd naar een burcht der familie in Zvvaben) °' bellijnen, zooals ze in Italië genoemd werden, en der Welfen of Guelfen. In 1180 werd de macht van het huis Welf door den Hohenstaufschen keizer Frederik llarbarossa gebroken. Sedert werd de naam Wellen partijnaam voor de tegenstanders der keizers, met name voor ih' pausgezin. Ien. en de naam Ghibellijnen, ook na het uitsterven der Hohenstaufen, voor de aanhangers der keizers.
1138 1254. Duitschland onder de Hohenstaufen.
,ifoo "it het geslacht der Hohenstaufen waren: Koenraad III
/lln,, .In??' Tfrederik 1 Barbarossa (1152—1190), Hendrik VI (1190—1197), Frederik II (1215—1250), Koenraad IV (1250—1254)
In den tijd tusschen 1197 en 1215 streden Filips van Zwaben en (Jtto IV van Brunswijk om de regeering. De eerste werd verkozen door de Ghibellijnen, de tweede door de Welfen. (Zie 1208).
1147—'49. Tweede kruistocht onder aanvoering van keizer Koenraad IIIen Lodewijk VIIyan Frankrijk. (Bernaed van Clairvaux).
1152—1190. Roemrijke regeering van Frederik I Barbarossa. Hardnekkige strijd met de oproerige Italiaansche steden. Voortdurende oneenigheid met den Paus.
1154—1399. Huis van Plantagenet in Engeland.
De vorsten uit. huis van Plantagenet (plante de genet = braamstruik, die Godfried van Anjou gewoon was op zijn' helm te steken) waren. Hendrik 11 (1154—1189), Richard Leeuwenhart (1189—1199)
Hendrik III (1216-1272), Eduard I M 11 (13°7—1327), Eduard III (1327—1377) Richard II (1377—1399). 1U'V,
3*



1172. Ierland met Engeland vereenigd.
1175—1227. Dschingiskan, Mongoolsch veroveraar.
1176. Nederlaag van Frederik I bij Legnano. (Hendrik de Leeuw).
Oorzaak van de nederlaag bij Legnano was de machtige hertog van Beieren en Saksen, Hendrik de Leeuw, die zijn leendiensten weigerde.
1180. Hendrik de Leeuw, hertog van Beieren en Saksen, in den ban gedaan en van zijn beide hertogdommen beroofd. (Zie onder 1125—1137).
1187. Sultan Saladin verovert Jeruzalem.
1189 '92. Derde kruistocht Aanvoerders waren: Frederik Barbarossa, Filips II August, koning van Frankrijk en Richard Leeuwenhart, koning van Engeland.
1190. Frederik I verdrinkt in de rivier Selef in Cilicië.
H90—1197. Hendrik VI. Hij erft door zijn vrouw Constantia Napels en Sicilië. Bloedige oorlogen om het bezit dier landen.
1202 1204 Vierde of Latijnsche kruistocht. Constanti-
nopel door de Fransche kruisridders veroverd in 1204. Stichting van het Latijnsche keizerrijk (1204-1261).
Fransche en Italiaansche, dus Latijnsche kruisvaarders, bestormden in 1204 Constantinopel, hieven het Grieksche keizerrijk op en stichtte het Latijnsche keizerrijk, waarvan graaf Boudewim van Vlaanderen de eerste keizer was. 1
1208 Filips van Zwaben door Otto van Wittelsbach vermoord. Otto IV algemeen als keizer erkend. Innocentius III legt het interdict op Engeland.
Het interdict was de kerkelijke ban op een geheel knd ln een land waarop het interdict lag, mocht geen kerkelijke handelin (behalve doop en biecht) plaats hebben. Geen klokken m°chten u-eluid "een gewijde ouwel aan stervenden toegediend, geen dood met de plechtigheden der kerk worden begraven. De kerksieraden moesten bedekt of weggenomen worden.



1209—1229. Innocentius III. Hij predikt den kruistocht tegen de Albigenzen en Waldenzen.
De Albigenzen (aldus genoemd naar de stad Alby in 't z. van Frankrijk) en de Waldenzen (naar een koopman Petrus Waldus) waren ketters, die het oppergezag van den paus in de kerk niet erkenden.
1215. Otto IV wordt afgezet. Frederik II, koning van Napels en zoon van Hendrik VI, tot keizer gekroond door Innocentius III. — Jan zonder Land van Engeland geeft het Magna Charta.
Bij het Magna Charta libertatum (groote vrijheidsbrief) werden de belastingen nauwkeurig bepaald, de rechten der geestelijkheid en deisteden bevestigd en tevens vastgesteld, dat de vrije man slechts naar de landswetten en door leden van zijn eigen stand zou gevonnist worden. —
1215—1250. Glansrijke regeering van keizer Frederik II. Bloei van handel en nijverheid. Felle strijd tusschen den Keizer en de pausen Gregorius IX en Innocentius IV.
1226—1270. Lodewijk IX de Heilige van Frankrijk. Hij begunstigt de steden.
1228. Keizer Frederik II onderneemt den vijfden kruistocht en verkrijgt Jeruzalem bij verdrag.
1230. De Duitsche Orde onder Hendrik van Salza onderwerpt Pruisen.
1237. De Mongolen onderwerpen het grootste deel van Rusland. Alleen in Nowogorod blijven de vorsten uit Rurik's stam onafhankelijk.
1241. Mongolenslag bij Liegnitz.
1244. Jeruzalem opnieuw in de macht der Mohammedanen.
1245. Frederik II op de kerkvergadering te Lyon door paus Innocentius IV van de regeering vervallen verklaard. Hendrik Raspe van Thuringenen Willem van Holland tegenkoningen (1247).
1248—1254. Zesde kruistocht onder Lodewijk IX den Heiligen.



1250—1254. Keizer KoenraacL IV. Strijd om 't koninkrijk Napels.
1250. Oprichting der Hansa.
Deze naam werd gegeven aan het groote Duitsche stedenverbond. dat van de 13de tot de '17de eeuw bestaan heeft. Dit verbond had zijn' oorsprong in de machteloosheid der rijksregeering om voor de bescherming van den handel te zorgen, zoodat daardoor de steden genoodzaakt waren haar onderlinge veiligheid te verzekeren.
Het verbond was in 4 kwartieren verdeeld, aan wier hoofd de steden Lubeck, Dantzig, Brunswijk en Keulen stonden. Bovendien waren in vele aanzienlijke koopsteden factorijen en entrepots. Onder deze waren Brugge, Londen, Bergen en Nowogorod de voornaamste. Het hoofd van het verbond was Lubeck.
1254—1273. Interregnum. Groote verwarring in Duitschland (Vuistrecht).
1261. Het Grieksche keizerrijk door Michael Palaologus hersteld.
1266. Koning Manfred van Sicilië door Karei van Anjou
overwonnen. Karei verovert Napels.
1267. Konradijn, zoon van Koenraad IV en de laatste der Hohenstaufen, wordt verslagen en in 't volgende jaar met zijn' vriend Frederik van Baden te Napels onthoofd.
1270. Zevende of laatste kruistocht onder aanvoering van Lodewijk IX. Hij sterft te Tunis.
1273—1291. Rudolf van Habsburg, keizer van 't Duitsche rijk. Einde van het interregnum.
1278. Ottokar van Boheme op 't Marchveld verslagen. Hij sneuvelt.
1282. Siciliaansche vesper. Peter van Arragon wordt koning van Sicilië.
1283. Verovering van Wales. cUm
Manfred, vorst van Tarente, die voor zijn' onmondigen neef, Konradijn van Hohenstaufen, de regeering bad aanvaard en zich 111 1258 tot koning van Sicilië had doen kronen, geraakte in vijandschap met paus Clemens IV, die in 1263 het koninkrijk Sicilië aan Karei van Anjou, broeder van Lodewijk IX van Frankrijk, schonk. De



Sicilianen echter, de willekeurige regeering der Franschen moede, smeedden op aansporing van Johannes van Procida een groote samenzwering en op den 30 Maart, op Paaschmaandag, barstte een opstand uit, tengevolge waarvan alle Franschen op 't eiland gedood werden.
1291. Ptolomaïs, het laatste bolwerk der Christenen valt in de handen der Mamelukken. Einde der kruistochten.
VIERDE TIJDVAK.
Van het einde der kruistochten tot de ontdekking van Amerika. (1291—1492).
1285—1314. Filips IV of de Schoone koning van Frankrijk. Zijn strijd met den Paus. De pauselijke stoel naar Avignon verlegd.
Filips IV geraakte in strijd met paus Bonifacius VIII. Deze verbood den geestelijke^ in een bul eenig geld aan de wereldlijke overheid op te brengen. Filips beantwoordde dit met een verordening, waarbij hij den uitvoer van paarden, wapenen en geld verbood. Door wederzijdsch toegeven kwam er een vergelijk tot stand. In 1301 begon de strijd opnieuw. Om steun te hebben tegen den Paus riep Filips een vergadering der Alg. Staten bijeen ("10 April 1302). Bonifacius stierf in 1303. Clemens V, zijn opvolger, door den invloed van Frankrijk gekozen, trok de besluiten van zijn' voorganger in en schikte zich naar den wil van Frankrijk. In 1309 vestigde hij zich te Avignon. In 1312 werd op aandringen van Filips de orde der Tempeliers opgeheven.
1305—1378. Zeventigjarige ballingschap der pausen.
1308. Zwitsersche opstand. (Slag bij Morgarten. 1315).
Sedert de 13de eeuw oefenden de graven van Habsburg in de woudstreken Uri, Schwyz en Unterwalden de heerlijkheidsrechten uit als landgraven of voogden. Tegen hun streven naar de souvereiniteit verzett'en zich de Woudstreken. Keizer Frederik II had Uri en Schwyz tot onmiddelbare rijkslanden verheven, maar gedurende het interregnum geraakten zij weer onder de voogdij der Habsburgers. Rudolf I schijnt als keizer wel den vrijheidsbrief van Uri, niet dien van Schwyz bekrachtigd te hebben. Daarom sloten terstond na zijnen dood Uri, Schwyz en Unterwalden een eeuwig verbond. Rudolf s zoon en opvolger, Albrecht I, bracht de^ Zwitsers weder tot onderwerping, maar dezen wisten zich weldra vrij te vechten. Zij verkregen zelfs van Albrecht's opvolger, Hendrik VII, een oorkonde, waarbij de Woudstreken tot onmiddelbare rijkslanden werden verheven. Later sloten zich ook de andere land-



schappen bij het verbond aan. De oorlogen met Oostenrijk duurden voort tot iii de -15de eeuw. Bij den vrede van Munster werd 'de onafhankelijkheid van Zwitserland erkend.
1312. Paus Clemens V heft de orde der Tempelheeren
op. Filips IV trekt de rijke bezittingen dier orde aan zich.
Nergens vonden de ridders een séhooner veld om zich van hun ridderplichten te kwijten dan in het Heilige Land; hier kwamen dan ook uit de ridderschap de geestelijke ridderorden voort. Deze orden droegen een half wereldlijk, half geestelijk karakter; haar leden waren» ridder en monnik te gelijk en moesten aan de grootste vroomheid de grootste dapperheid paren.
Bij de plichten van een gewoon ridder voegden de geestelijke ridders de belofte van armoede, kuischheid en gehoorzaamheid.
Men onderscheidt de volgende orden:
a. die der Hospitaal of Johanniter ridders, later ilalteser ridders genoemd.
b. die der Tempeliers of Tempelheeren naar den tempel van Salomo , in welks nabijheid zij hun hoofdverblijf hadden opgeslagen. Deze orde werd weldra zeer rijk en deze rijkdommen schijnen een slechten invloed op de Fransche ridders te hebben uitgeoefend. Zij werden beschuldigd van zedeloosheid en ketterij, weshalve de orde in 131door paus Clemens V werd opgeheven.
c. die der Duitsche ridders, welke tijdens den derden kruistocht ontstond (1190). Zij heeft zich verdienstelijk gemaakt door de verbreiding van het Christendom onder de heidensche volksstammen in Pruisen en Rusland.
1339—1453. Oorlog tusschen Frankrijk en Engeland om de Fransche kroon.
Met Karei IV stierf de rechte linie der Capetingers uit en ging de regeering met Filips VI in een zijlinie (het huis van Valois 1328—1589) over. Eduard III, koning van Engeland echter, zoon eener dochter van Filips IV, maakte in weerwil van de Salische wet, die de vrouwen van de opvolging uitsloot, aanspraak op den I-ranschen troon, waardoor de meer dan lOOjarige oorlog tusschen Frankrijk en Engeland ontstond. (Zie de genealogische tabel).
1346. Slag bij Crecy (ten n. van de Somme) tusschen de Engelsclien en de Franschen. De Zwarte Prins.
1347. De Romeinsche burger Rienzi doet een vergeefsche poging om een republiek naar 't voorbeeld der ouden te stichten.
1348. De hoogeschool te Praag gesticht.



1356. Slag bij Maupertuis. Johan de Goede van Frankrijk gevangengenomen en naar Londen gevoerd. — Gouden Bul van keizer Karei IV.
De Gouden Bul, aldus genoemd naar het gouden zegel, was een rijksgrondwet, waarbij de gewoonte, die sedert het interregnum bestond, om den keizer door zeven keurvorsien te doen verkiezen, tot wet werd verheven. De keurvorsten werden onderscheiden in geestelijke en wereldlijke. De geestelijke waren de aartsbisschoppen van Mainz, Tri er en Keulen. Tot de wereldlijke behoorden de keurvorsten van de Palts, Saksen, Brandenburg en Boheme.
Tevens werd er ook de wijze hoe en de plaats, waar die keuze zou plaats hebben, in bepaald. De verkiezing moest plaats hebben te Frankfort a/M., de kroning te Aken.
1358. Boerenoorlog in Frankrijk (Jacquerie).
De naam Jacquerie is afgeleid van Jacques Bonhomme een scheldnaam , welken de Fransche edelen aan hun boeren gaven, die zich geduldig door hen lieten uitplunderen. Eindelijk werden de boeren het zware juk moe. Er ontstond een geweldige opstand en de edelen hadden het zóó hard te verduren, dat er een verbond tusschen hen werd gesloten, 't welk aan den opstand een eind maakte.
Een dergelijke opstand had in 1381 plaats in Engeland onder aanvoering van Wat Tyler.
1369. Timur-Lenk (Tamerlan), Mongoolsch veroveraar (1369—1405).
1378. Twee pausen (Urbanus VI en Clemens VII). Schisma.
1384. Geert Groote. Stichting van de broederschap des Gemeenen Levens, (f Johannes Wyclef). De Lollards. Thomas a Kempis (1380—1471).
De broederschap des Gemeenen Levens was een vereeniging van mannen, die zich de verbetering van kerk en maatschappij door het volksonderwijs hadden ten doel gesteld.
1386. Slag bij Sempach, waar Leopold van Oostenrijk sneuvelt (Arnold van Winkelried). — Wladislaw Jagiello, vorst van Litthauen, wordt koning van Polen. Polen een kiesrijk.
1397. Unie van Kalmar. Margareta, de Semiramis van het Noorden.
Bij de Unie van Kalmar (aan de Z. O. kust van Zweden) werd bepaald, dat de drie rijken: Denemarken, Noorwegen en Zweden ten



nauwste verbonden en door een gemeenschappelijk gekozen koning bestuurd zouden worden, maar dat elk rijk zijn staatsregeling en wetten zou behouden.
1410—1437. Regeering van keizer Sigismund. Groote verwarring in kerk en staat. Drie pausen in de kerk.
Na de zoogenaamde Babylonische ballingschap der pausen (1305— 1378) werd nog 30 jaren lang zoowel te Avignon als te Rome een paus gekozen. Daardoor ontstond natuurlijk verdeeldheid in de kerk. Om daaraan een eind te maken, werd vooral door toedoen van Gerson, kanselier der Parijsche universiteit, een algemeen concilie te Pisa samengeroepen (1409). Daar de twee pausen aan de uitnoodiging om voor het concilie te verschijnen, niet voldeden, werd een nieuwe paus gekozen. Wijl echter de twee anderen weigerden zich te onderwerpen, werd de wanorde nog vermeerderd, daar men nu drie pausen telde in plaats van twee.
1414—1418. Kerkvergadering te Constanz.
Deze vergadering werd ook gehouden om aan de scheuring (schisma) een einde te maken. Johannes Huss en zijn vriend Hieronyinus van Praag werden verhoord, en, daar ze hun ketterij niet wilden herroepen, tot den brandstapel veroordeeld. (Zie 1415.)
1415. Johannes Huss en zijn vriend Hieronymus van Praag verbrand. Hendrik Vvan Engeland zegeviert over de Franschen in den slag bij Azincourt. — Sigismund geeft Brandenburg aan Frederik van Hohenzollern. Oorsprong van de macht der Hohenzollern.
1418. Op last van den Portugeeschen infant, Hendrik den Zeevaarder, worden ontdekkingstochten gedaan.
1419—1438. Hussieten-oorlog. Ziska en de beide Procopius.
De verbittering der Bohemers over den dood van Johannes Huss en Hieronymus van Praag had den Hussieten-oorlog tengevolge.
1420. Verdrag van Troyes.
Bij het verdrag van Troyes werd bepaald. dat Hendrik \ van Engeland met Catharina, dochter van Karei VI, zou huwen en hem zou opvolgen. Hij stierf echter reeds het volgende jaar en een jaar later ook Karei VI.
1422. Karei VII, koning van Frankrijk.
Karei VII, zoon van Karei VI, was een zwak vorst, die door vrouwen en gunstelingen beheerscht werd; hij verloor aan de Engelschen al het land ten n. van de Loire.



1429. De Engelsche Generaal Talbot belegert Orleans. Jeanne Darc ontzet de stad en wordt de redster van Frankrijk.
1431. Zij wordt door de Engelschen gevangengenomen en als toovenares verbrand.
1431. Concilie van Bazel.
Het concilie van Bazel had ten doel met de Hussieten een vergelijk te treilen, wat gedeeltelijk ook gelukte. Prager cnmpactaten.
1434. Cosmo de Medicis aan 't hoofd der republiek te Florence. Groote bloei van kunsten en wetenschappen te Florence.
1438. Albrecht II uit het Habsburgsche huis wordt keizer van Duitschland. Sedert dien tijd bleef de kroon bijna onafgebroken in het Habsburgsche huis.
+ 1450. Uitvinding der boekdrukkunst. (Johan Guttenberg. Laurens Janszoon Coster).
1450—1485. Strijd tusschen de witte en roode roos (huizen York en Lancaster) in Engeland.
Oorzaak. Hendrik VI (1422—4461) was gehuwd met Margareta van Anjou. Richard van York maakte van de verbittering, die Margareta's gedrag bij 't Engelsche volk veroorzaakte, gebruik om zich tijdens de krankzinnigheid des Konings tot protector des rijks te laten benoemen. Hij beweerde verder meer recht op den troon te hebben dan Hendrik VI, omdat hij door zijn moeder afstamde van een ouderen zoon van Eduard III. Het Parlement besliste nu, dat Hendrik koning van Engeland zou blijven, maar Richard hem zou opvolgen. Hiermede was Margareta niet tevreden, daar zij de opvolging vorderde voor haar zoon. Het huis York voerde een witte roos in zijn wapen; het huis Lancaster een roode.
1453. Mohammed II verovert Constantinopel en maakt daardoor een einde aan 't Grieksche keizerrijk. De laatste keizer Constantijn Palaologus sneuvelt.
In 1453 verloor Engeland al zijn bezittingen in Frankrijk behalve Calais. De strijd hield op wegens gebrek aan strijders.
1458—1490. Bloeitijd van Hongarije onder Matthias Corvinus.



1461—1483. Lodeivijk XI, koning van Frankrijk. Hij breekt de macht der kroonvazallen en vereenigt alle groote leenen in 't Oosten en 't Westen, uitgezonderd Navarre en Bretagne, met de kroon.
1462—1505. hvan I Wassiljewitsch.' Hij verdrijft de Mongolen uit Rusland en wordt de eerste Czaar van Rusland.
1466. Bij den Vrede van Thorn staat de Duitsche orde West-Pruisen aan Polen af en erkent den koning van Polen als leenheer over Pruisen.
1476. Karei de Stoute van Bourgondië door de Zwitsers bij Granson en Murten verslagen.
1477. Hij sneuvelt in den slag bij Nancy tegen de Zwitsers en Lotharingers. Zijn dochter Maria huwt met Maximiliaan van Oostenrijk, zoon van Frederik III. Lodewijk XI, koning van Frankrijk, trekt Bourgondië aan de Fransche kroon.
1479. Maximiliaan van Oostenrijk behaalt bij Gidnegate (z.o. v. Calais) een overwinning op de Franschen.
Na den dood van Karei den Stouten poogde Lodewijk XI Maria van Bourgondië van haar erfenis te berooven. 't Gelukte hem eerst best. In 1479 werd hij evenwel verslagen. Bij den vrede te Atrecht (1482) bleven Bourgondië, Franche Comté, Bar en Macon voorloopig in zijn bezit. Bij den vrede van Senlis (n. v. Parijs) in 1493 gaf zijn zoon Karei VIII Franche-Comté en Artois terug. Bourgondië werd voor altijd met de Fransche kroon vereenigd.
1483. Karei VIIIbrengt het laatste groote leen (Bretagne) aan de kroon. — Luther te Eisleben geboren.
1485. Richard III van Engeland sneuvelt in den slag bij Bosworth tegen Hendrik VII (Tudor).
1486. Bartholomeus Diaz bereikt de Kaap de Goede Hoop.



NIEUWE GESCHIEDENIS.
EERSTE TIJDVAK.
Van (le ontdekking van Amerika tot den Westfaalschen vrede. (1492—1648).
Dit tijdvak kenmerkt zich door godsdienstoorlogen en ontdekkingstochten. De eerste ontstaan door de kerkhervorming.
Zoo werd in Duitschland de Smalkaldische en de Dertigjarige oorlog gevoerd; in Frankrijk verscheidene godsdienstoorlogen, in Nederland de Tachtigjarige oorlog.
Op het gebied van ontdekkingstochten hebben zich in de eerste plaats beroemd gemaakt de Portugeezen, die ook van den handel met de pas ontdekte streken de eerste vruchten plukten. Later moesten dezen bijna overal wijken voor de Nederlanders en de Engelschen. De handel in Indische waren werd verplaatst van het zuiden naar het westen van Europa.
In het eerste tijdvak der Nieuwe Geschiedenis merken wij 3 merkwaardige mannen op, die een grooten invloed op hun tijdgenooten en het nageslacht hebben uitgeoefend. Zij zijn:
1. Luther, die een groote verandering bracht in de R. Katholieke kerk: 2. BaCO van Verulam, een Engelsch edelman, die de natuur niet uit de boeken zooals tot dusverre, maar uit de natuur zélve wilde leeren kennen; 3. Copernicus, een geleerde uit Thorn, die verkondigde, dat niet de aarde het middelpunt is van het zonnestelsel, inaar dat zij is een planeet, die zich wentelt om haar eigen as en om de zon.
1492. Granada, de laatste wijkplaats der Mooren, veroverd door Ferdinand van Arragon. Columbus ontdekt Amerika.
1491. Eerste tocht van Columbus. Hij ontdekt Guanahani (een dei' Bahama-eilanden), Cuba en St. Domingo of Haïti.
(Groote Antillen: Cuba, Haïti of St. Domingo, Portorico en Jamaika).
1493—'96. Tweede tocht. Hij ontdekt eenige van de kleine Antillen en Jamaika.



1494. Verdrag te Tordesillus (ten z. van Valladolid), tusschen Spanje en Portugal, waarbij de- aarde volgens een lijn, 370 mijlen westwaarts getrokken van de Iiaap-Verdische eilanden, in 2 halfronden werd verdeeld. Het w. deel werd aan Spanje, het o. aan Portugal toegewezen.
1498—1500. Derde tocht. Hij ontdekt Trinidad en het vaste land van Amerika.
1502—1504. De vierde tocht loopt vruchteloos af.
1498. Vasco di Gama, een Portugees, vindt den zeeweg naar O.-Indië.
1500. De Portugees Cabral ontdekt Brazilië.
1519. Ferdinand Cortez verovert Mexico.
Magelhan begint een reis om de wereld (1519—'22).
1532. Frans Pizarro verovert Peru.
1493. Maximiliaan, weduwnaar van Maria v. Bourgondië, huwt met Blanca, dochter van den hertog van Milaan. _/,
1504. Ferdinancl van Arragon maakt zich meester van Napels.
1509—'47. Hendrik VIII, koning van Engeland.
Hendrik VIII was een ijdel, willekeurig en wreed vorst. Toen de paus hem niet wilde scheiden van Katharina van Arragon, zijn eerste vrouw, brak hij met den paus en verklaarde zich tot opperhoofd der Kerk in Engeland. Van zijn 6 gemalinnen (zie tabel IV) liet hij twee (Anna Bolein en Katharina Howard) onthoofden. Na zijn dood in 1547 beklom zijn zoon Eduard VI den troon. Op dezen volgde eerst Maria (1553—1558), Eduard's oudste zuster, die in 1554 met Filips II van Spanje huwde, en na haar dood zijn jongste zuster, Elizabeth (1558—1603).
1515—'47. Frans I, koning van Frankrijk.
In den slag bij Marignano verslaat Frans I de Zwitsers en neemt Milaan weder in. (1515).
1515. Karei van Oostenrijk, heer der Nederlanden.
1516. Karei, koning van geheel Spanje.
1517. Begin der kerkhervorming door Dr. Maarten Luther (1483—1546).
1519. Karei V tot keizer van Duitschland gekozen. Uirich Zwingli, hervormer te Zürich.



1520. Luther verbrandt de Pauselijke banbul. Bloedbad te Stokholm.
1521. Luther op den rijksdag te Worms.
1523. Gustaaf Wasa wordt koning van Zweden.
1525. Boerenoorlog. Thomas Munzer. De boeren verslagen bij Frankenhausen door Filips van Hessen.
/ s' . K
1529. Rijksdag te Spiers. De Evangelische vorsten en stenden komen in verzet (protest) tegen het verbod van verdere nieuwigheden in den godsdienst in te voeren. De naam Protestanten.
1530. Rijksdag te Augsburg. De Protestanten geven hun geloofsbelijdenis over, door Melanchton opgesteld (Augsburgsche confessie). Er wordt besloten alle nieuwigheden af te scha 11en^
1531. Verbond te Smalkalden, Zwingli sneuvelt bij Kappel, ten n. van Zürich.
1532. Godsdienstvrede te Neurenberg. Beide partijen beloven elkaar niet vijandig aan te vallen tot op het houden van een concilie, dat binnen het jaar zou bijeenkomen.
1534. Wederdoopers te Münster. Jan Beukelsz. van Leyden en Jan Matthijsen van Haarlem.
1535. Jan van Leyden ter dood gebracht.
1541. Calvijn, hervormer te Genève. (1509—'64).
1543. De orde der Jezuïeten door paus Paulus III bekrachtigd.
/fj. Ignatius van Loyola.
1545. Concilie te Trente (1545—'63).
1546. Smalkaldische oorlog.
1547. Slag bij Mühlberg. Johan Frederik van Saksen en Filips van Hessen moeten zich overgeven aan keizer Ivarel.
1551. Maurits van Saksen verbindt zich met Hendrik II, koning van Frankrijk, tegen den Keizer en brengt dezen geducht in het nauw.
1552. Verdrag te Passau. De Lutherschen verkrijgen vrije godsdienstoefening. Frankrijk maakt zich meester van Metz, Toul en Verdun.
1553. Maurits sneuvelt in den slag bij Sieversliausen tegen Albrecht van Brandenburg. Maria, de Katholieke, koningin van Engeland.
1555. Godsdienstvrede te Augsburg. De rijksstenden ontvangen het recht in 't vervolg öf den Katholieken bf den Lutherschen eeredienst te omhelzen. De onderdanen krijgen het recht het land te verlaten van een' vorst, die slechts één godsdienst wil dulden.



1521. Begin der oorlogen tusschen Karei V en Frans I.
Oorzaken. Frans I was afgunstig op Ivarel, omdat deze tot keizer was verkozen; ook maakte hij aanspraken op het bezit van Napels. Karei V beweerde recht te hebben op het bezit van Bourgondië en Milaan.
1521—'26. Eerste oorlog. Frans I werd in 1525 bij Pavia verslagen en gevangen genomen. Hij belooft bij den vrede van Madrid afstand te doen van Bourgondië en Milaan en van zijne aanspraken op Napels. Nauwelijks is hij in vrijheid gesteld, of hij verbreekt zijn bezworen gelofte.
1527—'29. Tweede oorlog. Rome geplunderd door Bourbon. Hij eindigt / met den vrede (Damesvrede) van Kamerijk (Cambray). Bourgon¬
dië komt aan Frankrijk. Frans doet afstand van alle bezittingen in Italië en van de leenhoogheid over Kroon-Vlaanderen en Artois.
1536—'38. Derde oorlog. Karei is genoodzaakt tot het sluiten van een wapenstilstand voor 10 jaren te Nizza.
1542—'44. Vierde oorlog. Frans evenals in den 3en oorlog bijgestaan / door sultan Soliman, Karei V door Hendrik VIII van Engeland.
De eerste is genoodzaakt vrede te sluiten te Crepy. Frans ziet af van Napels, Karei van Bourgondië.
1548. Rijksdag te Augsburg. De Nederlandsche erflanden tot den Bourgondischen Kreits vereenigd.
1555. Karei doet afstand van de Nederlanden ten behoeve van Filips II (1555—'98).
1556. Karei neemt zijn ontslag als keizer van Duitschland. Zijn broeder Ferdinand I volgt hem op. (1556—'64).
1558. Elizabeth, koningin van Engeland (1558—1603).
Elizabeth stichtte de Bisschoppelijke (Episcopale) of Anglicaansche Kerk. Deze komt in haar ceremoniën en rituaal veel overeen met de Roomsche kerk, terwijl zij in leer en geloofsbelijdenis I'rotestantsch is. Elizabeth's regeering was weldadig voor Engeland. Krachtig heeft ze den bloei van handel, nijverheid en scheepvaart bevorderd en de grondslagen gelegd voor Engelands macht en invloed.
1559. Vrede van Cateau Cambresis (z.o. van Kamerijk) tusschen Spanje en Frankrijk.
1562. Begin der burgeroorlogen in Frankrijk tusschen de Katholieken, aangevoerd door de Guises, en de Hugenooten, aangevoerd door de Bourbons. (1562—'93).



•1570. Vrede van St.-Germain en Laye. De Hugenooten krijgen toegang tot alle ambten; 4 vestingen worden hun als veiligheidsplaatsen toegestaan. Hendrik van Navarre zal huwen met Margareta, zuster van Karei IX.
1572. Parijsche bloedbruiloft (24 Aug.), Coligny vermoord.
1574. Hendrik III, koning van Frankrijk (1574—'89), laatste Valois.
1 ;>76. Onder de leiding van Hendrik van Guise wordt de heilige ligue in 't leven geroepen tegen de Hugenooten.
1585 '89. Oorlog der drie Hendriken (Hendrik III, Hendrik van Navarre, Hendrik de Guise).
1564. Maximiliaan II, keizer van Duitschland (1564 —'76).
1568. Begin van den Tachtigjarigen oorlog.
1571. De Turken door de Spanjaarden onder Don Jan van Oostenrijk geslagen bij Lepanto.
1579. Unie van Utrecht.
1580. Portugal met Spanje vereenigd. (1580—1640).
1584. Willem van Oranje vermoord.
1587. Maria Stuart onthoofd.
1589. Hendrik IV, koning van Frankrijk (1589—1610). Huis Bourbon.
1593. Hij wordt katholiek.
1594. Parijs opent hem zijn poorten.
1598. Edict van Nantes ten gunste der Hugenooten.
Vrede van Vervins tusschen Frankrijk en Spanje.
1598. Filips III, koning van Spanje (1598—1621).
1600. De Engelsche Oostindische compagnie opgericht.
1602. De Nederlandsche Oostindische Compagnie opgericht.
1603. Elizabeth sterft. Jakob I, koning van GrootBrittanje (1603—1625). Huis Stuart.
1605. Buskruit-verraad. Guy Fawkes. Eenige misnoegde Katholieken pogen Jakob I en het Parlement in de lucht te doen vliegen.
NUIVER en REINDERS, Overz. der Alg. Gexch. 4e druk. 4



1608. Evangelische TJnie gesloten dooi' de Duitsche Protestanten onder Frederik V van de Palts.
1609. Heilige Liga van de Katholieken onder hertog Maximiliaan van Beieren. Majesteitsbrief door keizer Rudolf II gegeven aan de Bohemers.
1610. Hendrik IV vermoord door Ravaillac. Lodewijk XIII, koning van Frankrijk (1610—'43). Zijn moeder Maria de Medicis regentes. Richelieu.
1611. Gustaaf Adolf, koning van Zweden. (1611 —'32).
1612. Matthias, keizer. (1612—'19).
1618. Dertigjarige oorlog (1618—1648).
Boheemsch—Paltisch tijdvak (1618 24).
1618. De graaf Van Thurn verjaagt, geholpen door Ernst van Mansfeld, de keizerlijke benden uit Boheme.
1619—'37. Ferdinand II.
1620. Frederik V van den Palts, door de Bohemers tot hun koning benoemd, wordt voor de poorten van Praag op den Witten berg verslagen en verliest daardoor zijn koninkrijk.
1621. De keizerlijke veldheer Tilly verovert den Palts.
1623. De kern-vorstelijke waardigheid gaat over op Beieren, dat ook den Boven-Palts krijgt.
Deensch tijdperk (1624—'30).
1624. Richelieu (1624—1642). eerste minister in Frankrijk.
1625. Christiaan IV van Denemarken, gesteund door verdragen met Engeland en de Nederlanden en in 't vooruitzicht van onaeistandsgelden van Richelieu, stelt zich aan het hoofd der Protestanten. Karei /, koning van Engeland (lbio
1626. Christiaan wordt verslagen door Tilly bij Lutter-am-Barenberge. Wallenstein verslaat Mansfeld bij Dessau.
1628. Wallehstein belegert tevergeefs Stettin.
1629. De Keizer sluit met Christiaan IV den Vrede van Lubeck. Restitutie-edict.
1630. Op aandrang van Maximiliaan van Beieren en andere Duitsche vorsten wordt Wallenstein door den keizer afgezet.
Zweedsch tijdperk (1630—'35).
1630. Gustaaf Adolf, ondersteund met Fransch geld, komt de Protestanten met een voortreffelijk leger te hulp. Hij bezet 1 ommerei .



1031, Maagdenburg door Tilly en Pappenheim veroverd en verwoest. Gustaaf Adolf verslaat Tillv bij Leipzig of Breitenfeld.
1632. Tilly wordt geslagen en sneuvelt aan de Lech. Wallenstein ii> zijn waardigheden hersteld. Hij wordt verslagen bij Lützen door Gustaaf Adolf, maar deze sneuvelt. Zijn dochter Ghristina volgt hem op onder regentschap harer moeder; de kanselier Oxenstierna leidt de zaken.
1034. Wallenstein te Eger door sluipmoordenaars omgebracht. De Zweden onder Bernhard van Saksen-Weimar bij Nördlingen geslagen.
1635. De keurvorst van Saksen sluit vrede met den Keizer te Praag. Dit voorbeeld wordt gevolgd door Brandenburg en de meeste Protestantsehe stenden. De 30jarige oorlog wordt nu een staatkundige oorlog.
Fransch—Zweedsch—Nederlandsch tijdperk (1635—1048). 1036. Frankrijk verklaart den oorlog aan Spanje en Oostenrijk. 1637—'57. Ferdinand III.
1638. Bernhard van S.—W. verslaat de keizerlijken bij Rheinfelden.
1642. De Zweden behalen een overwinning onder Torstenson bii Breitenfeld. ' J
1648. Vrede te Munster en te Osnabruck.
Duitschland moet aan Frankrijk den Elzas, behalve Straatsburg afstaan; ook behoudt Frankrijk Metz, Toul en Verdun. Zweden verkrijgt V oorpomrneren , Stettin, Rügen en Verden; Brandenburg Achterpommeren en Maagdenburg. Zwitserland en Nederland worden onafhankelijk verklaard van het Duitsche rijk. De keurvorst van Beieren behoudt den Boven-Palts; de Beneden-Palts wordt als achtste keurvorstendom toegewezen aan Karei Lodewijk, zoon van Frederik V. Alle gezindten moeten worden geduld.
1624—'30. Oorlog tusschen Engeland en Spanje.
1628. Karei I moet de petition of right (bede om recht) tot wet verheffen, volgens welke niemand zonder toestemming van 't Parlement tot eenige belasting of gifte kan worden gedwongen, noch willekeurig gevangengezet of anders dan voor zijn' gewonen rechter behoeft te verschijnen.
1629 — '40. Karei I regeert zonder Parlement. Thomas ^ entworth (later graaf van Stafford), zijn eerste minister.
1638. \\ ijl de bchotten de nieuwe liturgie (regeling van kerkgebruiken) van den aartsbisschop^Lund
4*



niet willen invoeren, sluiten zij een covenant (overeenkomst) tegen Karei I.
1640. Frederik Wilhelm, de groote keurvorst (1640—'88). Portugal wordt weer onafhankelijk van Spanje. Huis Braganza. Het lange Parlement (1640—'49) in Engeland.
1641. Strafford onthoofd. Opstand in Ierland. Pym dient bij het Huis der Gemeente zijn Groote Remonstrantie in.
1642. Engelsche revolutie. (Pym. Hampden).
1644. Karei verslagen door Fairfax en Cromwell bij Marstonmoor (n. van York) en in
1645. bij Naseby (ten n. van Northampton).
1647. Karei door de Schotten voor 400.000 pond sterling aan het Parlement uitgeleverd.
1648. Mazarin, (1642—1661) eerste minister in Frankrijk, heeft veel te worstelen tegen de Fronde.
De Fronde noemde men de partij, die zich aankantte tegen het hof en de regeeringspolitiek van Mazarin. De strijd der Fronde was echtei geen strijd voor volksvrijheid, maar voor stand rechten.
TWEEDE TIJDVAK.
In dit tijdvak is geen sprake meer van godsdienstoorlogen. Handelsbelangen, veroveringszucht en het streven om het staatkundig evenwicht in Europa te bewaren, veroorzaken de meeste oorlogen. Ten gevolge van den Dertigjarigen oorlog verkeert Duitschland in een toestand van machteloosheid, terwijl Frankrijk de machtigste staat wordt in het westen van Europa en Zweden in het noorden. Het laatste rijk moet in 't begin der 18de eeuw wijken voor Rusland en Pruisen. De koninklijke macht, vroeger zeer beperkt door machtige vazallen, wordt steeds grooter, vooral in Frankrijk, waar Lodewijk XI\ kon zeggen: De staat ben ik.



1649. Karei I onthoofd. Engeland een republiek (1649—'60).
1650. Cromwell verslaat de Schotten bij Dunbar en Worcester.
1651. De Acte van Navigatie uitgevaardigd (eerst in 1848 opgeheven).
1652—1654. Zeeoorlog tusschen Engeland en de republiek der 7 Vereenigde Provinciën,
1653. Cromwell, protector van Engeland, Schotlanden Ierland. Jan de Witt, raadpensionaris v. Holland.
1654. Christina van Zweden doet afstand van de regeering (1632—'54). Karei X Gustaaf wordt koning (1654—'60). Het huis Wasa vervangen door dat van Palts-Tweebruggen.
1656. Karei X Gustaaf en de Groote Keurvorst behalen bij Warschau een overwinning op de Polen.
1657. Verdrag van Welau(n&b\\ Koningsbergen). DeGroote Keur vorst verkrijgt het souverein bezit van Pruisen.
1658. Leopold I, keizer van Duitschland (1658—1705).
1659. Vrede der Pyreneeën tusschen Frankrijk en Spanje.
Bij den Pyreneeschen vrede werd Frankrijk vergroot in het N. met Artois en verscheidene steden in Vlaanderen en Luxemburg en in het Z. met Perpignan en Roussillon. Tevens werd een huwelijk vastgesteld tusschen Lodewijk XIV en de Spaansche infante Maria Theresia, die tegen belofte van een aanzienlijken bruidschat afstand deed van haar recht van opvolging.
1660. Karei II, koning van Engeland (1660—'85). — Karei XI, koning van Zweden (1660—'97). Vrede van Oliva tusschen Zweden, Polen en Pruisen, en van Kopenhage tusschen Zweden en Denemarken.
1661. Lodewijk XIV aanvaardt zelf het bewind. Colbert minister.
1665—1667. Tweede zeeoorlog tusschen Engeland en de republiek der 7 Vereen. Nederlanden.
1667. D evolutie-o orlo g.
Het Recht van Devolutie was een bijzonder recht, dat in de Z.Nederlanden geldig was. Volgens dat recht mochten alleen de kinderen uit



het eerste huwelijk de goederen der ouders, tijdens dat huwelijk gewonnen, erven, echter met dien verstande, dat de nog levende vader of moeder het vruchtgebruik er van behield.
Nu waren in 4621 ' de Zuidelijke Nederlanden weer aan Spanje gekomen. Dit was geschied voor het overlijden van Isabella, de eerste gemalin van Filips IV, dochter van Hendrik IV van Frankrijk. De eenige spruit uit dat huwelijk was Maria Theresia, de gemalin van Lodewijk XIV. Op deze gronden meende Lodewijk de Z. Nederlanden in bezit te kunnen nemen. Dat het Recht van Devolutie slechts een privaatrecht was eri geen betrekking had op de rechten der kroon, kwam bij Lodewijk niet in aanmerking.
1668. Triple Alliantie tusschen Engeland, Zweden en Nederland. Vrede te Aken.
Bij den vrede te Aken moest Lodewijk de reeds gemaakte veroveringen teruggeven met uitzondering van een 15-tal steden.
1672—'78. Oorlog van Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen tegen de republiek der 7 Vereenigde Nederlanden. Fransche bevelhebbers: Condé, Turenne, Luxembourg, Vauban.
1672. Willem III, stadhouder van vele Nederlandsche provinciën. Zeeslag bij Solebay.
1673. Test-acte in Engeland. (De Katholieken uitgesloten van het Parlement en van alle bedieningen).
1674. De Franschen verwoesten den Palts. Engeland, Munster en Keulen sluiten vrede met de Republiek.
1675. De Groote Keurvorst verslaat de Zweden bij Fehrbellin. r t
1678. Vrede te Nijmegen tusschen Frankrijk enNederland.
Bij den Vrede te Nijmegen kreeg de republiek der 7 Vereen. Nederlanden al het veroverde terug, werd Willem lil hersteld in zijn prinsdom Oranje en moest Spanje Franche-Comté en 12 steden in de Z. N. aan Frankrijk afstaan.
1679. Het Engelsche parlement dwingt Karei II de Iiab'eas-Corpus-acte af. Hierbij wordt bepaald, dat niemand zonder reden gevangengenomen, de gevangenen binnen drie dagen verhoord en, behalve bij groote misdaden, tegen borgtocht losgelaten moeten worden.
1680. Lodewijk richt te Besan^on, Metz en Breisach Chambres de Réunion op.



De Chambres de Réunion moesten onderzoeken, welke plaatsen en landstreken in vroegeren tijd behoord hadden tot die steden, welke bij den Vrede van Munster en bij dien van Nijmegen aan Frankrijk waren afgestaan.
1681. Straatsburg door de Franschen genomen.
1682. Peter I, czaar van Rusland (1682—1725).
De Engelschman Penn sticht de Amerikaansche kolonie Pennsylvanië,
1683. Weenen door de Turken belegerd, maar door Johannes III Sobieski, koning van Polen, ontzet.
1685. Jakob II, koning van Engeland (1685 — '88). Lodewijk XIV vernietigt het Edict van Nantes.
Door de opheffing van 't Edict van Nantes vluchtten duizenden families uit Frankrijk en vestigden zich in Nederland, Brandenburg en Engeland (réfugiés), waar zij gastvrij werden opgenomen en door hun beschaving en nijverheid den bloei dier landen verhoogden.
1686. Verbond van Augsburg tusschen Duitschland, Spanje en Nederland tegen Frankrijk.
1688. Frederik III, keurvorst van Brandenburg. Hij ontvangt in 1700 van keizer Leopold I den titel van koning. Lodewijk XIV bezet en verwoest andermaal den Palts. Jakob*.,II vlucht voor zijn schoonzoon Willem III naar Frankrijk. Begin van den Negenjarigen oorlog tegen Frankrijk.
1689. Willem III, koning van Engeland (1689—1702). Het Parlement vaardigt de declaration of rights uit, waarbij de constitutioneele vrijheden van de Engelschen worden hersteld en uitgebreid. Engeland treedt toe tot het Groot Verbond van Weenen, een bevestiging van dat van Augsburg.
Het Groot Verbond van Weenen was een verbond, dat gesloten werd tusschen de voornaamste Duitsche vorsten, den Keizer en de Republiek, waarbij zich later nog voegden Engeland, Spanje, Denemarken en Savoye. Het had ten doel het evenwicht in Europa te bewaren en Lodewijks heerschzuchtige pogingen tegen te gaan.
1697. Vrede te Rijswijk. Karei XII, koning van Zweden (1697—1718). Augustus II, keurvorst van Saksen (katholiek geworden), wordt koning van Polen 1697—1732). Prins Eugenius van Savoye brengt



de Turken onder Moestafa II bij Zenta (ten o. van Mohacz) een geduchte neerlaag toe.
1699. De Porte sluit een nadeeligen vrede te Carlowicz (ten n.w. van Belgrado). Jozef Ferdinand, keurprins van Beieren, de vermoedelijke Spaansche troonopvolger, sterft.
Bij den Vrede van Carlowiez moesten de Turken Zevenbergen en
Slavonië aan de Oostenrijkers laten.
1700—1721. Noordsche oorlog tusschen Karei XII van Zweden ter eene en Peter den Grooten, Frederik IV van Denemarken, Augustus II, keurvorst van Saksen en koning van Polen, ter andere zijde.
1700. Karei XII dwingt Frederik IV tot de» voor hem nadeeligen vrede van Travendahl. — Augustus II moet liet beleg van Riga opbreken. — De Russen verslagen bij Narva. '21 Nov.
1703. Petersburg gesticht. Polen door Karei XII bezet, Augustus II afgezet en Stanislaus Leszinski als koning aangesteld (1704— 1709).
1709. Karei XII laat zich door Mazeppa, een' betman der Kozakken, overhalen tot een' tocht naar de Ukraine. Hij wordt door Peter bij Pultawa verslagen en vlucht naar Turkije. Augustus herovert Polen en verdrijft Stanislaus.
1710. Peter vermeestert Finland. Turkije verklaart hem den oorlog.
1711. De Russen verslagen door de Turken aan de Pruth. Ivatharina, gemalin van Peter, koopt van den grootvizier den vrede.
1714. Nadat Karei vruchteloos de Turken tot een nieuwen oorlog heeft aangespoord, wordt hij met geweld genoodzaakt het Turksch grondgebied (Warnitza) te verlaten.
1718. Karei wordt tijdens het beleg van Frederikshald doodgeschoten. Zijn zuster Ulrike Leonore wordt tot koningin en haar gemaal Frederik van Hessen-Kassei tot koning uitgeroepen. Het huis Hessen-Kassei.
1721. Vrede te Nijstadt tusschen Zweden en Rusland. Zweden staat Lijfland, Esthland, Ingermanland en Karelië aan Rusland af: het krijgt Finland terug.
1700—1714. Spaansche Successieoorlog.
1700. Filips V, kleinzoon van Lodewijk XIV, koning van Spanje (1700—'46).
1702. Willem III sterft; zijn schoonzuster Anna volgt hem op.



1704. Gibraltar door de Engelsehen en Nederlanders veroverd. De Franschen verslagen bij Hochstejt.
1705. Jozef I, keizer (1705—'11).
1706. De Franschen door Marlborough verslagen bij Ramitliex en door Eugenius bij Turijn.
1708. Nederlaag der Franschen bij Oudenaarden en in
1709. bij Malplaquet (Jan Willem Friso).
1711. Karei VI, de laatste Habsburger (1711—'40).
1712. Engeland verlaat het bondgenootschap.
1713. Vrede te Utrecht tusschen Frankrijk aan de eene en Engeland Nederland, Portugal, Pruisen en Savoye aan de andere zijde.
1714. Vrede met Oostenrijk te Rastadt en in
1715. met het Duitsche rijk te Baden (in Zwitserland).
Filips V behoudt Spanje met zijn bezittingen buiten Europa en ziet voor altijd af van Frankrijk. Lodewijk belooft den pretendent Jakob lil niet meer te zullen ondersteunen. Frankrijk geeft aan Engeland Xew-Foundland en Nieuw-Schotland. Van Spanje krijgt dit rijk Gibraltar en Minorca. Nederland krijgt een deel van Opper-Gelder en een voordeelig handelsverdrag met Frankrijk. In 1715 krijgt het ook het recht om in een rij van Zuidnederlandsche gewesten bezetting te leggen (barrière-tractaat). Victor Amadeus II van Savoye krijgt Sicilië als koninkrijk. Pruisen ziet zich ook een deel van Oppèr-Gelder toegewezen en doet daarvoor afstand van het prinsdom Oranje, dat aan Frankrijk komt. ICarel VI krijgt Napels, Milaan, het eiland Sardinië en de Z. Nederlanden.
1701. Frederik III, keurvorst van Brandenburg, tot koning van Pruisen gekroond onder den naam van Frederik I.
1714. George I, koning van Engeland (1714—'27). Huis Hannover.
1715. Lodewijk XV, achterkleinzoon van Lodewijk XIV, koning (1715—'74). Filips van Orleans regent, (f 1723).
1718. Quadruple Alliantie tusschen Frankrijk, Engeland en Oostenrijk. Nederland voegt er zich in 1719 bij. Spanje tot vrede gedwongen. De Keizer ziet af van de Spaansche kroon en Spanje van de nevenlanden. Victor Amadeus geeft den Keizer



Sicilië en ontvangt in ruil Sardinië. — Te Passarowitz moet Turkije een nadeeligen vrede sluiten met Oostenrijk.
1724. Pragmatieke Sanctie.
De Pragmatieke Sanctie was een familiewet, volgens welke alle Oöstenrijksche landen ongedeeld zouden blijven en bij ontstentenis der mannelijke linie ook op de vrouwelijke zouden overgaan. Engeland en de Republiek beloofden in 1731 bij een te Weenen gesloten tractaat de Pragmatieke Sanctie te erkennen onder.voorwaarde, dat Oostenrijk de O. I. C. te Ostende zoude opheffen.
1725. Vredesverdrag te Weenen tusschen Spanje en Oostenrijk. Katharina I. keizerin van Rusland. (-'27).
1727. George II van Engeland (—'60). Peter II van Rusland (—'30).
1730. Anna, keizerin van Rusland (—'40).
1733. Poolsche Successie-oorlog. Frankrijk, Spanje en Sardinië verklaren Karei VI den oorlog, omdat hij Stanislaus Leszinski niet als koning van Polen wil erkennen.
1735. Vrede te Weenen. Augustus III, koning van Polen. Oostenrijk staat Napels en Sicilië af aan den oudsten zoon van Filips V van Spanje en Elizabeth van Parma. Het krijgt in ruil Parma en Piacenza. De Bourbons, koningen van het koninkrijk der beide Siciliën.
1740 —'86. Frederik II, koning van Pruisen. Maria Theresia, vorstin van Oostenrijk (1740—'80). Eerste Silezische oorlog (—'42).
1740—1748. Oostenrijksche Successie-oorlog.
Na den dood van Karei VI verzetten zich tegen de opvolging van Maria Theresia: Beieren, Frankrijk, Spanje, Saksen en Pruisen.
1741. Elizabeth, keizerin van Rusland. (—'62).
1742. Karei VII van Beieren, keizer van Duitschland. (—'45).
Vrede te Breslau. Silezië aan 1'ruisen.



1743. De Franschen verslagen bij Dettingen door de Oostenrijkers en Engelschen.
1744. Tweede Silezische oorlog (1744—'45). Frederik dringt Boheme binnen.
1745. Frederik verslaat de Oostenrijkers bij Hohenfriedberg, Sorr, Hennersdorf en Kesseldorf. Vrede te Dresden. Frans I van Lotharingen, gemaal van Maria Theresia, keizer (1745—'64). Huis Habsburg-Lotharingen. De Franschen overwinnen bij Fontenay.
1746. Slag bij Raucoux (z. v. Henegouwen), waar de Maarschalk van Saksen de Oostenrijkers verslaat.
1747. De Franschen vallen in de Nederlanden. Willem IV wordt erfstadhouder. Slag bij Laafeld. Bergen-op-Zoom ingenomen.
1748. Vrede te Aken, waarbij Maria Theresia in het bezit blijft van alle Oöstenrijksche landen met uitzondering van Silezië.
1755. Lissabon door een aardbeving geteisterd.
175#—'63. Zevenjarige oorlog tusschen Oostenrijk en Pruisen.
Oostenrijk wordt bijgestaan door Saksen, Rusland, Frankrijk, het
Duitsche rijk en Zweden. De ziel van het verbond is de Oöstenrijksche
minister Kaunitz. Frederik de Groote ontvangt hulp van Engeland,
Hessen en Brunswijk.
1756. Frederik doet een inval in Saksen, verslaat de Oostenrijkers bij Lowositz en maakt het Saksische leger bij Pirna krijgsgevangen. Augustus 111 vlucht naar zijn koninkrijk Polen.
1757. Frederik verslaat de Oostenrijkers bij Praag, maar wordt op zijn beurt verslagen bij Kollin. Bij Hoszbach behaalt hij een overwinning op de Oostenrijkers en Franschen en bij Leuthen op de Oostenrijkers. De Russen verslaan de Pruisen bij Groszjagerndorf.
1758. De Russen geslagen bij Zorndorf, de Pruisen bij Hochkirch.
'1759. De vereenigde Russen en Oostenr. behalen een groote overwinning bij Kunersdorf.
1760. Overwinning van Frederik bij Liegnitz. De Russen bezetten Berlijn en verwoesten Pruisen.
1761. De toestand van Fr. is na den dood van George II wanhopig.
176'2. De dood van Elizabeth van Rusland brengt verbetering. Haar neef en opvolger, Peter III, een bewonderaar van Frederik,



geeft alle veroveringen terug. Katharina II, /.ijn opvolgster, (17(52—1796)bevestigt den vrede, waarbij ook Zweden zich aansluit. Frederik verslaat de Oostenr. bij Reichenbach.
1763. Vrede te Hubertsburg. Pruisen behoudt Silezië.
1756—'63. Zeeoorlog tusschen Frankrijk en Engeland.
Oorzaak: Verschil over de grenzen van de streken in N. Amerika, die door Frankrijk bij den vrede van Utrecht aan Engeland waren afgestaan (1763). Vrede te Parijs, zeer voordeelig voor Engeland. Frankrijk staat Canada, verschillende landstreken bij de Missisippi, eenige Westindische eilanden en geheel Fransch Voor-Indië aan Engeland af.
1759. De Jezuïetenorde in Portugal opgeheven. Pombal.
1764. Stanislaus Augustus Poniatowski, laatste koning van Polen (1764—'94).
1765. Jozef II, keizer van Duitschland (1765—'90). Sedert 1780 ook heer van de Oostenr. landen.
1766. Lotharingen komt aan Frankrijk.
Bij den Vrede te Weenen, die een einde maakte aan den Poolschen Successieoorlog, waren aan Stanislaus Lescinski de hertogdommen Lotharingen en Bar gegeven als schadevergoeding voor het koninkrijk Polen met bepaling, dat deze hertogdommen na zijn dood aan zijn schoonvader Lodewijk XV zouden vervallen. Toen Stanislaus Lescinski in 1766 stierf, kwam dus Lotharingen aan Frankrijk.
1768. Turksch—Russische oorlog (1768—'74). Corsica komt aan Frankrijk.
1770. De Turksche vloot verbrand bij Tscheschme.
1771. Gustaaf III, koning van Zweden (1771—'92).
1772. Eerste deeling van Polen tusschen Rusland, Oostenrijk en Pruisen. De Deensche minister Struensee ter dood gebracht.
1773. Paus Clemens XIV heft de Jezuïetenorde op.
1774. Lodewijk XVI, koning van Frankrijk (1774—'93).
1775. Noordamerikaansche vrijheidsoorlog (1775—'83).
In de 2e helft der 18e eeuw waren de Engelsche volkplantingen in Amerika reeds tot 13 uitgebreid met een bevolking van c.a. 4 millioen inwoners. De bevolking werd beschouwd als onderdanig aan de Engelsche kroon te zijn, doch genoot een menigte vrijheden. In den zeven-



jarigen oorlog met Frankrijk 1756—1763, die vooral ten behoeve deikoloniën gevoerd was, vermeerderde de Engelsche staatsschuld aanmerkelijk en daarom besloot de Engelsche regeering aan de koloniën enkele belastingen op te leggen. De Amerikanen echter beweerden, dat Engeland geen recht had hun belastingen op te leggen, omdat zij niet in 't Parlement vertegenwoordigd waren.
1776. De koloniën verklaren zich onafhankelijk. George Washington (1732—'99).
Bejamin Franklin (1706—1790).
1777. De Amerikanen verslaan de Engelschen bij Saratoga.
1778. Frankrijk sluit te Versailles een verbond met de Amerikanen. Franklin. Lafayette.
Beiersche Successieoorlog (1778—'79).
Na het uitsterven van het huis Wittelsbach, viel de regeering aan den naasten erfgenaam Karei Theodoor van de Palts ten deel. Met dezen wist Jozef II een verdrag aan te gaan, waarbij Karei Theodoor NederBeieren, Bovenpalts en de heerlijkheid Mindelheim aan hem afstond. Tegen dit verdrag verzette zich vooral Pruisen. Bij den Vrede van Teschen behield het Paltische Huis Beieren en kregen Oostenrijk en Pruisen bezittingen uit het Beiersche grondgebied.
1779. Oostenrijk sluit vrede met Pruisen te Teschen. Spanje verklaart Engeland den oorlog ter wille der N. Amerikanen (1779—'83).
1780. Nederland in oorlog gewikkeld met Engeland. (1780—'84). Vierde Engelsche oorlog.
1781. Inneming van Yorktown door de Amerikanen. Jozef II vaardigt het Tolerantie-edict uit. Slag bij Doggersbank.
1783. Vrede te Versailles. De onafhankelijkheid der Ver. Staten erkend.
1784. Rusland annexeert de Krim. Turkije verklaart Oostenrijk en Rusland den oorlog. Vrede te Parijs.
1786. Frederik WilhelmII, koningvanPruisen(1786—-'97).
1788. Necker, minister van financiën in Frankrijk. Karei IV, koning van Spanje (1788—1808).



NIEUWSTE GESCHIEDENIS.
De Nieuwste Geschiedenis kunnen wij nog niet verdeelen. Zij bevat 1 tijdvak.
1. Van de groote Fransche Staatsomwenteling tot heden.
EERSTE TIJDVAK.
Het eerste gedeelte van dit tijdvak handelt over de groote Fransche Revolutie en haar gevolgen. Na 1815 komt in de meeste Staten van Europa de reactie aan het woord, tot de gebeurtenissen van het jaar 1848 de volken herstellen in het bezit van de vroeger verkregen constitutioneele rechten. Frankrijk voert in dit tijdvak den boventoon tot 1870. Na 1870 is het met Frankrijks grooten invloed gedaan. Duitschland herneemt waardig en met nog meer kracht de plaats, die het in de Middeleeuwen bekleedde. De macht en het grondgebied van Rusland nemen gestadig toe, vooral in Azië. Men vraagt nu in de eerste plaats niet meer : Wat gebeurt te Parijs? maar : Wat gebeurt te Berlijn en te Petersburg? In het laatst der 19e eeuw en het begin der 20e begint het eilandenrijk Japan in het O. van Azië een zeer belangrijke rol op het wereldtooneel te spelen, zooals blijkt uit een oorlog tegen China en een tegen Rusland.
1789. Fransche Revolutie.
Vergadering der rijksstanden te Versailles, 5 Mei. Necker. De afgevaardigden van den derden stand verklaren zich tot Nationale Vergadering (Constitueerende vergadering), 17 Juni. Mirabeau. Siéyès. Alle 3 standen vereenigen z;eh tot de Nationale Vergadering, 27 Juni. Bestorming der Bastille, 14 Juli. Afschaffing van alle leenrechten en voorrechten van adel en geestelijkheid, 4 Aug. Het hof en de Nat. Verg. te Parijs, 6 Oct.
Staatsregeling der Ver. Staten van N. Amerika.
Washington, eerste president (1789—'97).



1790. Frankrijk in 83 departementen verdeeld.
Leopold II, keizer van Duitscliland (1790—'92).
1791. Mirabeau -{- 2 April. Vlucht en gevangenneming des Konings, 20—22 Juni.
bidrag te Pillnilz tusschen Pruisen en Oostenrijk tegen Frankrijk, 27 Aug. De eerste constitutie komt tot stand, 3 Sept. De Koning beëedigt haar. 14 Sept. Wetgevende Vergadering, 1 Oct. Twee partijen: de Girondijnen en de Jacobijnen.
1792. Lodewijk moet Oostenrijk en Pruisen den oorlog verklaren.
Bestorming der Tuileriën, 10 Aug. De Koning en zijn familie in den Tempeltoren gevangengezet. Septembermoorden. 2—7 Sept. (Danton). Nationale Conventie. 21 Sept. Frankrijk een Republiek. 25 Sept. De Franschen overwinnen bij Valmv, 20 Sept.. Jemappes, 6 Nov. en veroveren België en de Rijnlanden. Tweede constitutie.
Frans ƒƒ, keizer van Duitschland (1792—1806).
1793. Lodewijk XVI onthoofd, 21 Jan. — Eerste Coalitie van bijna alle Europeesche staten tggen Frankrijk.
Minister William Pitt. in Engeland. Opstand 'in de Vendée. Comité van openbaar welzijn: Robespierre. Danton, Ma rat (vermoord door Ch. Cordav, 13 Juli). Schrikbewind. Republikeinsche kalender, 21 Sept. 1793—1 Jan. 1806. De Koningin onthoofd. 16 Oct. Het Christendom afgeschaft. Godsdienst der rede. Toulon den tngelschen ontnomen. Napoleon Bonaparte. Tweede deeling van Polen, 22 Juli (t. Rusl. en Pr.)
1794. Dunton ter dood gebracht. 5 April. Robespierre ter dood gebracht, 28 Juli. Einde van het Schrikbewind. De Z. Nederlanden heroverd.
1795. De Franschen veroveren de Nederlanden. Bataafsche republiek.
Vrede te Bazel, 5 April: Pruisen staat den linker Rijnoever, Spanje het eiland San-Domingo aan Frankrijk af.
Derde constitutie of die van het Directoire, 28 Oct. (Barras, Reubei. la Reveillère, Carnot en Letourneur). Derde verdeeling van Polen, 25 Nov. (t. Rusland, Pruisen en Oostenrijk).
*1796. Napoleon overwint in Italië. Savoye en Nizza aan Frankrijk. Slag bij Lodi. 11 Mei: bij Arcole, 15 Nov. — De Franschen door aartshertog Karei verslagen bij Wiirzberg, 4 Sept. — Terugtocht van Moreau.
Paul I, keizer van Rusland ('1796—1801).
1797. Bologna , Ferrara, Romagna en Avignon aan Frankrijk.
De Vrede van Campo Formio maakt een einde aan den len Coalitieoorlog. 17 Oct. Ligiirische Republiek (Genua) en Cisalpijnsche (Lombardije). Oostenrijk krijgt Venetië en staat de Z. Nederl. af. Congres van Rastadt (9 Dec. 1797—April '99); de linker Rijnoever aan Frankrijk.
Frederik Wilhelm III, koning van Pruisen (1797—1840).



-1798. Helvetische en Romeinsche Republiek. De Paus naar Frankrijk. Napoleons tocht naar Aegypte: overwinning bij de Piramiden, 21 Juli. Zeeslag bij Aboukir, 1 Aug., waarbij de Fransche vloot door Nelson vernietigd werd. Tweede coalitie (t. Engeland Oostenrijk, Rusland, Napels en de Porte).
1799. Parlhenopeïsche republiek (Napels), Etrurische republiek (Toskane). De Russen en Oostenrijkers behalen overwinningen op de Franscben. Bonaparte keert uit Aegypte terug en ontbindt liet Directoire, 9 Nov. Vierde staatsregeling of die van het Consulaat. Napoleon, eerste Consul voor 10 jaren. (Napoleon. Cambacérès, I.ebrun).
1800. Napoleon trekt over de Alpen en verslaat de Oostenr. bij Marengo, 14 Juni. Moreau verslaat ze bij Hohenlinden, 3 Dec. Pius l'II, paus (1800—'23).
1801. Vrede te Luneville, 9 Fëbr., met Oostenrijk. De Engelschen verslaan het Fransche leger in Aegypte. Frankrijk sluit vrede met Rusland en Turkije, 8 en 9 Oct. Alexander I, keizer van Rusland (1801—'25). Ierland met Engeland vereenigd.
1802. Vrede te Amiens tusschen Frankrijk en Engeland, 25 Maart. Frankrijk ontruimt Napels en den Kerkelijken Staat. Napoleon benoemd tot levenslang consul. Elba, Piemont en Parma met Frankrijk vereenigd.
1803. Nieuwe oorlog van Frankrijk met Engeland.
1804. Napoleon I, erfelijk keizer der Fransehen, 18 Mei (1804—14). Frans II noemt zich Frans I, keizer van Oostenrijk (1804—'35).
1805. Napoleon, koning van Italië. Derde Coalitie (Engeland, Rusland, Oostenrijk, Napels en Zweden). Nelson overwint en sneuvelt bij Trafalgar, 21 Oct. De Oostenrijkers verslagen bij Ulm, de Russen en Oostenrijkers bij Austerlitz.
Vrede van Presburg, 26 Dec. Oostenrijk moet Venetië aan Italië en Tirol aan Beieren afstaan. Beieren en Wurtenberg, Napoleons bondgenooten, worden tot koninkrijken, Baden tot een groothertogdom verheven, f Schiller.
•1806. Joachim Murat, groothertog van Berg (—1808). Jozef Bonaparte, koning van Napels (—1808). Lodewijk Bonaparte, koning van Holland (—1810). Eugenius Beauharnais, onderkoning van Italië. Door het Rijnverbond, 12 Juli, onder beschermheerschap van Napoleon, houdt het Duitsche rijk op te bestaan. Frans II legt de Duitsche keizerskroon neer. Saksen een koninkrijk. Pruisen verklaart Nap. den oorlog. Het wordt verslagen bij Jena en Auerstadt, 14 Oct. Napoleon vaardigt te Berlijn het Continentaalstelsel uit, 21 Nov.
1807. De Russen en Pruisen worden verslagen bij Eylau en Friedland.
Vrede te Tilsit. Pruisen verliest al het land tusschen Wezer



en Elbe; dit wordt het voornaamste deel van liet koninkrijk Westfalen, waarover Napoleon's jongste broeder, Jéröme, koning wordt (—1813), Kopevliage gebombardeerd en de Deensche vloot weggenomen door de Engelschen. De Franschen bezetten Portugal. Het huis Braganza verlaat Portugal en begeeft zich naar Brazilië.
1808. De Bourbons van den Spaanschen troon gestooten. Jozef\ konin^ van Spanje (—1813); .loachim Murat, koning van Napels (—1815V Wellington verjaagt de Franschen uit Portugal.
1809. Opstand der Tirolers onder Andreas Hofer tegen de Franschen en Beieren. De Franschen, verslagen door de Oostenrijkers bij Asperen, overwinnen hen bij Wagram, 5 en 6 Juli. Vrede te Weenen, 14 Oct. Napoleon scheidt van zijn gemalin Josephine en verkrijgt de hand van Maria Louise, dochter van Frans I. De Spanjaarden vereenigen zich met Wellington tegen de Franschen. Karei XIII, koning van Zweden (—1818). Zweden moet Finland aan Rusland afstaan.
Paus Pius MI wordt gevankelijk naar Frankrijk gevoerd en de Kerkelijke Staat bij Frankrijk ingelijfd.
1810. Huwelijk van Napoleon met Maria T.ouise. Bernadotte, Fransch maarschalk, wordt kroonprins van Zweden.
(Sedert 1818 koning Karei XIV Johan). Koningin Louise van Pruisen. -(•
1811. Geboorte van den Koning van Rome.
1812. Napoleon verklaart Rusland den oorlog, '22 Juni, en rukt met 500.000 man (Franschen, Pruisen, Oostenrijkers en troepen van het Rijnverbond) Rusland binnen. Slag bij Smolensk, 17 Au<? Borodino, 7 Sept.; brand van Moskou, 14—21 Sept. Terugtocht! Berezina, 26—28 Nov. Wellington verslaat de Franschen bij Salamanca, 20 Juli Oorlog van de Ver. St. van Noord-Amerika met Engeland om Floiida (1812—'14).
1813. \erbond van Rusland en Pruisen tegen Frankrijk. Slag bij Grossgörschen, 2 Mei; bij Bautzen, 20 en 21 Mei. Wapenstilstand, 4 Juni—1G Aug. — Oostenrijk en Zweden treden tot het verbond toe. Veldheeren: Schwarzenberg, Blitcher, 11 itgenstein en Bernadotte. De Bondgenooten overwinnen bij Grossbeeren, 13 Aug., aan de Katzbach, 26 Aug. worden geslagen bij Dresden, 27 Aug., overwinnen bij Culni. 29 en 30 Aug, bij Dennewitz, 6 Sept. Beieren voegt zich bij de Bondgenooten. Slag bij Leipzig, 16—18 Oct. Terugtocht der Franschen. Wellington overwint bij Vittoria, 21 Juni. Koning Jozef moet afstand doen van den troon. Ferdinand VII, konin? van Spanje (1813—'33V
1814. De Bondgenooten rukken Frankrijk binnen. Alexander I en Frederik Wilhelm doen hun intocht in Parijs, 31 Maart.
Napoleon doet afstand van den troon te Fon'tainebleau, 11 April en begeeft zich naar Elba.
NUIVER en reindf.rs, Overzicht der Algem. Geselt. 4e druk. 5



Eerste vrede te Parijs, 30 Mei. Frankrijk krijgt de grenzen van 1792. Lodewijk XVIII, koning van Frankrijk (1814—'24). Constitutie. Paus Pius VII keert terug naar Rome en herstelt de orde der Jezuïeten. Weener Congres, 1 Nov. '14—10 Juni '15. Zweden krijgt Noorwegen en doet afstand van Pommeren en Rügen.
Vrede le Gent tusschen Engeland en de Ween. Staten.
1815. Willem I, koning der Nederlanden. Saksen, Posen en de Rijnprovinciën aan Pruisen. Lombardijsch — Venetiaansch koninkrijk benevens Dalmatië, Tyrol en Salzburg aan Oostenrijk. Duitsche Bond. Napoleon landt te Cannes, 1 Maart, keert naar Parijs terug, 20 Maart, overwint bij Ligny, 16 Juni, wordt totaal verslagen bij Waterioo, 18 Juni. Tweede intocht der Bondgenooten in' Parijs. 7 Juli. Heilig Verbond tusschen Rusland, Oostenrijk en Pruisen, 26 Sept. Tweede vrede van Parijs, 20 Nov. Frankrijk krijgt de grenzen van 1790. Napoleon doet opnieuw afstand, 22 Juni, en wordt als gevangene gebracht naai' St.-Helena. 
Ferdinand I, weer koning der beide Siciliën, laat Joaernm Murat fusileeren.
1818. Vorstencongres te Aken 9 Oct., te Troppau (1820), te Laibach (1821), te Verona (1822). De vreemde legers verlaten Frankrijk.
Karei XIV Johan (Bernadotte) k. van Zweden en Noorwegen.
1820. George IV, k. v. Engeland (1820—'30).
1821. Napoleon sterft op St. Helena, 5 Mei. Vrijheidsoorlog der Grieken (1821—'28). Ypsilanti, Maurokordatos; Ibrahim Pacha.
1823. Militaire interventie van Frankrijk in Spanje ter herstelling der absolute regeering.
James Monroe, pres. der Ver. St. (1817—'25) is de ontwerper van de zoogenoemde leer van Monroe.
De leer van Monroe bevat in hoofdzaak, dat Amerika aan de Amerikanen behoort en dat iedere inmenging van Europeesche Staten in de zaken van Amerika als vijandelijke gezindheid zal worden beschouwd.
1824. Karei X, k. v. Frankrijk (1824—'30).
Bolivar (f 1830) voltooit de bevrijding van ZuidAmerika van de Spaansche heerschappij.
1825. Ni/colaas I, keizer van Rusland (1825-'55). Een Aegyptisch leger onder Ibrahim Pacha doet een inval in Morea. Lodewijk I, k. van Beieren (1825 '48; f68). Eerste spoorweg; Stockton—Darlington.



1826. Missolunghi door de Turken ingenomen.
1827. De Turksch-Aegyptische vloot bij Navarino door de Engelsch—Fransche vloot verslagen, 20 Oct.
1828. De test-acte, waardoor de Katholieken van openbare ambten worden uitgesloten, in Engeland opgeheven.
1829. Vrede van Adrianopel, 14 Sept.: de onafhankelijkheid van Griekenland erkend. (Emancipatiewet. O Connell).
1830. Willem IV, k. v. Engeland (1830—'37). De Franschen veroveren Algiers. Juliomwenteling te Parijs, 27—29 Juli. Lodewijk Filips, k. der Franschen (1830—'48; f 1850). Opstand te Brussel, 25 Aug. België van Nederland gescheiden. De Conferentie te Londen. Revolutie te Warschau, 29 Nov.
De oorzaak van de Juli-Revolutie was de slechte reactionaire regeering van Karei X, die zich nog steeds vasthield aan het „ancien régime." De aanleiding waren de drie beruchte ordonnantiën, 1) beperking deivrijheid van drukpers 2) ontbinding der nieuwe kamer, die nog niet was bijeengekomen 3) eigendunkelijke verandering van het kiesrecht door den Koning.
1831. Leopold I van Saksen-Coburg, k. der Belgen (1831—'65). Veldslagen bij Grochow, 25 Febr. en Ostrolenka, 26 Mei. Warschau genomen door Paskewitsch.
De Polen, aangevuurd door den gelukkigen ailoop der Fransche en Delgische revolutie, kwamen in opstand tegen het Russische gezag, behaalden onder Stryneeki groote overwinningen bij Grochow en Wavre (2 plaatsen ten o. van Warschau) maar werden verslagen bij Ostrolenka. Na heldhaftigen tegenstand moest de hoofdstad Warschau zich overgeven.
1832. Hervorming van het Engelsche Parlement. Otto I van Beieren K. v. Griekenland (1832—'62, f 1867). Mehemed-Ali verovert Syrië, f Goethe.
1833. Oorlog tusschen Turkije en Aegypte. Bij den vrede van ICutahia komen Syrië en Cilicië aan Aegypte. Isabella II, koningin van Spanje (1833—'68). Hare moeder Christina, regentes. Don Carlos, pretendent. Begin van den burgeroorlog t. de Carlisten en de Christino's in Spanje.
5*



1835. Ferdinand I, kzr. van Oostenrijk (1835 '48, t '75).
1837. Victoria, koningin van Engeland (zij huwt in 1840 met prins Albert van Saksen-Coburg, t 1861). Ernst August, k. v. Hannover (1837—'51). Hij schaft de constitutie af. 7 Göttingsche professoren afgezet.
1840. Frederik Wilhelm IV, k. v. Pruisen (1840—'61).
Engeland verklaart China den oorlog (Opiumoorlog). Mehemed-Ali moet Syrië, Cilicië en Candia weer afstaan aan de Porte, maar behoudt Aegypte als erfelijk leen.
1842. Vrede t. Engeland en China te Nanking, waarbij Engeland in 't bezit komt van het eiland HongKong, 26 Aug.
1844. Electromagnetische telegraaf.
1845. Texas in de N. Amer. Unie opgenomen.
1846. Pius IX. Afschaffing der korenwetten in Engeland. Robert Peel. Opstand der Polen. Krakau aan Oostenrijk.
1847. Mexico moet Nieuw-Mexico en Californië aan de Unie afstaan.
1848. Februari-omwenteling te Parijs, 24 Febr. Lodewijk Filips vlucht naar Engeland. Frankrijk een Republiek ('52). Lamartine. Cavaignac. Lodewijk Napoleon, president, 10 Dec. Opstand in Weenen, 13 Maart. Metternich ontslagen. Opstanden in Hongarije, Lombardije en Venetië. Radetzky verslaat het leger van Sardinië bij Custozza. Nieuwe opstand in Weenen, 2 Oct. Keizer Ferdinand doet afstand van de regeering, 2 Dec. Frans Jozef I, keizer v. Oostenrijk. Stratengevecht in Berlijn, Lc Maart. Constitueerende vergadering. De Constitutie goedgekeurd, 5 Dec. Koning Lodewijk van Beieren doet afstand van de regeering. Maximiliaan 11, k. v. Beieren (-'64). Opstand der republikeinen



in Baden. Duitsche rijksvergadering te Frankfort. Aartshertog Johan van Oostenrijk rijksbestuurder. Frederik VII, k. v. Denemarken (—'63). SleeswijkHolstein voegt zich bij Duitschland. Paus Pius vlucht naar Gaëta, 24 Nov. Rome een democratische republiek. Mazzini.
De oorzaken van de Februari-omwenteling waren: het egoisme van Lodewijk Filips, die altijd de belangen zijner familie op het oog had en zijn verzet tegen de uitbreiding van 'het kiesrecht. De aanleiding was het verbod van de reformbanketten (feestelijke bijeenkomsten van mannen der bewegingspartij).
1849. Frederik Willem IV bedankt voor de hem aangeboden waardigheid van Duitsch keizer. Radetzky overwint het leger van Sardinië bij Novara. Venetië weer ingenomen. Hongarije met hulp van een Russisch leger weer onderworpen. Ivarel Albert, k. v. Sardinië, doet afstand van de regeering en wordt opgevolgd door Victor Emanuel. De Paus weer te Rome met behulp van een Fransch leger.
1850. Pruisen een constitutioneele monarchie.
1851. Lodewijk Napoleon wordt door een coup d'état president voor 10 jaren, 2 Dec. Plebisciet (= stemming van het volk). Eerste wereldtentoonstelling te Londen.
1852. Lodewijk Napoleon wordt als Napoleon III, keizer der Franschen (2 Dec.). Tractaat van Londen. De Deensche heerschappij in S. H. weder bevestigd.
1853. Krim-oorlog (—'56). De Russen eischen het protectoraat over de Grieksche Christenen in het Turksche rijk en rukken de Donau-vorstendommen binnen. De Turksche vloot vernietigd bij Sinope.
1854. Frankrijk en Engeland verklaren Rusland den oorlog. Landing der bondgenooten bij Eupatoria in de Krim, 14 Sept. Belegering van Sebastopol. Veldslagen bij Balaklava en Inkerman.



1855. Sardinië sluit zich aan bij de bondgenooten. Minister Cavour (—'61). Alexander II, keizer van Rusland (—'81). Sebastopol ingenomen door de Franschen onder Pélissier, 8 Sept.
1856. Vrede te Parijs, 30 Maart. De Zwarte Zee wordt neutraal verklaard en voor oorlogsschepen gesloten.
1857. Engeland en Frankrijk verbinden zich tegen China. Zij veroveren Canton, 29 Dec. en nemen den onderkoning Jeh gevangen. Opstand in Engelsch-Indië.
1858. De opstand in E. Indië bedwongen. De Engelsche O. I. Compagnie houdt op te bestaan; de regeering van Engeland neemt het bestuur in handen. Vrede te Tien-tsin tusschen China, Engeland en Frankrijk. De prins van Pruisen wordt regent van Pruisen.
1859. Oorlog tusschen Sardinië en Oostenrijk. Napoleon verleent Sardinië hulp. Veldslagen bij Magenta, 4 Juni, en Solferino, 24 Juni. Vrede van Villafranca, 11 Juli, bevestigd te Zurich, 10 Nov. Oostenrijk staat Lombardije af.
1860. Sardinië staat Savoye en Nizza af aan Frankrijk. Toskane, Modena, Parma en de pauselijke provincie Romagna sluiten zich aan bij Sardinië. Garibaldi begeeft zich met 1000 vrijwilligers naar Sicilië, 6 Mei; den 28 Juli is dit eiland geheel in zijn macht. Hij maakt zich in naam van Victor Emanuel meester van Napels, 7 Sept. Een leger van Victor Emanuel onder Fanti en Cialdini rukt den Kerkelijken Staat binnen en verslaat het Pauselijk leger bij Castelfidardo, 18 Sept. Sardinië annexeert Umbrië en de Marken. Koning Frans II van Napels wordt in Gaëta ingesloten. (Deze stad capituleert 13 Febr. 61). Napoleon bevordert den vrijhandel met Engeland door verdragen. — De Engelsch-Fransche troepen rukken Peking binnen.
1861. Willem I, k. v. Pruisen. Strijd met het parlement (—'66). Victor Emanuel II, k. v. Italië, 17 Maart. Lincoln, president der Ver. Staten. Burgeroorlog



in de Ver. Staten over de afschaffing der slavernij (—'65). Verbond van Engeland, Frankrijk en Spanje tegen de republiek Mexico.
1862. Otto von Bismarck-Schönhausen (geb. April 1815), eerste minister in Pruisen (—'90). De Engelsche en Spaansche troepen verlaten Mexico. Koning Otto I van Griekenland verdreven en afgezet. Garibaldi door de Italiaansche troepen bij Aspromonte verslagen, 29 Aug. President Lincoln verklaart alle slaven in de Ver. Staten met 1 Januari '63 vrij.
1863. Opstand in Polen. Frederik VII van Denemarken, f Christiaan IX, k. van Denemarken. Zijn zoon, George I, wordt k. v. Griekenland; aartshertog Maximiliaan v. Oostenrijk wordt tot keizer van Mexico verkozen.
1864. Oorlog van Oostenrijk en Pruisen tegen Denemarken wegens Sleeswijk-Holstein. Bestorming der Düppeler schansen door de Pruisen, 16 April. Vrede te Weencn, 30 Oct. Denemarken moet zijn aanspraken op Sleeswijk-Holstein en Lauenburg laten varen. Lodewijk II, k. v. Beieren. Karei I, k. v. Wurtemberg. Engeland staat de Ionische eilanden af aan Griekenland.
1865. Florence wordt de hoofdstad van Italië. (In 1871 Rome.) Overwinning der Noordelijke Staten van Amerika op de Zuidelijke. Lincoln vermoord, 14 April. Leopold II, k. der Belgen. Verdrag van Gastein.
1866. Oorlog t. Oostenrijk en Pruisen. Pruisen sluit een verbond met Italië. Al de overige staten van Duitschland zijn bondgenooten van Oostenrijk. Dit laatste wordt in Boheme geducht geslagen vooral bij Königgratz (Sadowa), 3 Juli. Hannover capituleert na den slag bij Langensalza, 28 Juni. Vrede te Praag, 23 Aug. Oostenrijk behoort niet meer tot het Duitsche rijk. Sleeswijk-Holstein, Hannover, Keurhessen, Nassau, Frankfort en Hessen-Homburg aan Pruisen. Noordduitsch Ver-



bond. Italië verklaart Oostenrijk den oorlog, 20 Juni. De Oostenrijkers overwinnen te lande bij Custozza en ter zee bij Lizza. Vrede te Weenen, 3 Oct. Venetië aan Italië afgestaan.
1867. Op de Londensche conferentie wordt Luxemburg neutraal verklaard; de vesting geslecht. De Franschen verlaten Mexico. President Juarez neemt keizer Maximiliaan in Queretaro gevangen en laat hem fusileeren, 19 Juni. Garibaldi met zijn vrijscharen in den Kerkel. Staat. Hij wordt verslagen bij Mentana, 3 Nov. Wereldtentoonstelling te Parijs.
1868. Revolutie in Spanje. Koningin Isabella II verdreven. Generaal Prim, Serrano. Engelsche expeditie naar Abessynië.
1869. Het algemeen Vaticaansch concilie geopend, 8 Dec. Het Kanaal van Suez voltooid.
1870. Oorlog tusschen Duitschland en Frankrijk. Frankrijk verklaart den oorlog, 19 Juli. De Duitschers overwinnen bij Weissenburg, 4 Aug., bij Wörth en Spiekeren, 6 Aug., bij Metz, 14 Aug., bij MarsIa-Tour, 16 Aug., bij Gravelotte, 18 Aug. Bazaine met zijne armee ingesloten in Metz. Slag bij Sedan, 1 Sept. Napoleon geeft zich gevangen, 2 Sept. Straatsburg capituleert, 27 Sept., en Metz, 27 Oct. Frankrijk een Republiek, 4 Sept. Gambetta als dictator in Tours. Belegering van Parijs. — Het leerstuk van de onfeilbaarheid van den paus afgekondigd, 18 Juli. Rome in 't bezit van Italië, 20 Sept. De Kerkelijke Staat bij het koninkrijk Italië ingelijfd. — De kleurlingen verkrijgen het stemrecht in de Ver. Staten. Amadeus, zoon van Victor Emanuel, koning van Spanje. Prim vermoord.
1871. Capitulatie van Parijs, 28 Jan. Vrede te Frankfort, 10 Mei. De Elzas en Duitsch-Lotharingen aan Duitschland. 5 mi Hard francs oorlogskosten. Koning Wilhelm I te Versailles tot Duitsch keizer uitgeroepen. Vorst Bismarck, kanselier van het Duitsche rijk. Thiers, hoofd van het uitvoerend



bewind in Frankrijk, 17 Febr. (—Mei '73). Regeering der Commune in Parijs, 18 Maart—22 Mei. Rome hoofdstad van Italië.
1872. Oskar II, k. v. Zweden en Noorwegen. Opstand der Carlisten in Spanje.
1873. Napoleon III f te Chislehurst, 9 Jan. Mac Mahon vopr den tijd van 7 jaren tot president benoemd. De Duitsche troepen ontruimen het Fransche gebied. Amadeus doet afstand van de regeering, 9 Febr. Spanje een républiek, 12 Febr. Castelar president. Oorlog van Nederland met Atjeh. Generaal Kohier sneuvelt.
1874. Castelar neemt zijn ontslag. Maarschalk Serrano, hoofd der regeering.
1875. Alfonso XII, zoon van Isabella, koning van Spanje. Opstand der Christenen in Herzegowina en Bosnië tegen de Turksche heerschappij.
1877. Russisch-Turksche oorlog, 24 April, Osman Pacha verdedigt Plewna langen tijd met succes tegen de Russen. 10. Nov. moet de vesting capituleeren. De vesting Kars in Klein-Azië door de Russen ingenomen. Koningin Victoria van Engeland wordt keizerin van Indië. Annexatie van de Transvaal door Engeland.
1878. Pms IX sterft, 7 Febr., en wordt opgevolgd door Leo XIII. Victor Emanuel sterft. Humbert. Aanslagen op het leven van keizer Wilhelm, 11 Mei door Hödel en 3 Juni door Dr. Nöbiling. Verdrag van San Stefano, 3 Maart, waardoor een einde komt aan den R. T. oorlog. Congres te Berlijn om de Turksche zaken teregelen. Staatsmannen: Disraëli of Beaconsfield voor Engeland, Gortschakoft' voor Rusland, Bismarck voor Duitschland en Andrassy voor Oostenrijk-Hongarije. Servië, Roemenië en Montenegro worden onafhankelijk.
1879. Mac Mahon legt zijn waardigheid neder, 30 Januari; in zijn plaats wordt Jules Grèvy tot president



verkozen. Lodewijk Bonaparte, de eenige zoon van Napoleon III, als vrijwilliger dienende in het Engelsche leger, wordt in een gevecht tegen de Zoeloe's gedood. Alexander van Battenberg wordt vorst van Bulgarije.
1881. Opstand der Transvalers. Bestorming van den Majoubaberg (Spitskop) 27 Februari. Engeland staat hun een eigen regeering toe onder Engelsche suzereiniteit.
Alexander II door samengezworen Nihilisten te Petersburg vermoord. Zijn zoon Alexander III, volgt hem op. Garfield, president der Vereenigde Staten van Noord-Amerika, vermoord.
1882. De Sint Gothardtunnel (14912 M.) voor het verkeer geopend. Opstand in Aegypte. Arabi-bey. Wolseley. Dood van Garibaldi.
1883. Opstand van den Mahdi. Hij vermeestert Karthoem ('85) en sterft door vergif. Juni '85. Gordon.
1885. Alphonsus XII, koning van Spanje, sterft. Zijn zoon volgt hem op onder voogdij zijner moeder Maria Christina van Oostenrijk. Leopold II, koning van België, wordt souverein van den Kongostaat. "•
1886. Alexander van Bulgarijë van den troon gestooten.
1887. Ferdinand van Saksen-Coburg tot vorst van Bulgarije verkozen. Stamboelof, deBulgaarsche Bismarck. Grevy wordt als president der Fransche Republiek vervangen door Sadi Carnot.
1888. Keizer Wilhelm sterft in den ouderdom van 91 jaar, 9 Maart. Zijn zoon, Frederik III, volgt hem op, doch overlijdt reeds den 15 Juni. Willem II, zijn zoon, geboren 27 Januari 1859, volgt hem op. — De wet tot afschaffing der slavernij afgekondigd in Brazilië, 13 Mei.
1889. Pedro II als keizer van Brazilië onttroond. Brazilië wordt een republiek met generaal De Fonseca als president.



1890. Prins Von Bismarck verzoekt en ontvangt zijn ontslag. Maart. Caprivi volgt hem op als kanselier. Willem III, koning der Nederlanden sterft en wordt opgevolgd door zijn dochter Wilhelmina, onder voogdijschap van haar moeder, koningin Emma.
1891. Burgeroorlog in Chili.
1892. Dood van Tewfi/c-pacha, khedive van Aegypte. Zijn zoon Abbas-pacha volgt hem op.
1893. Burgeroorlog in Brazilië. Peixoto-de Mello en Da Gama.
1894. Sadi Carnot wordt te Lyon vermoord door Caserio. Casirnir Perier wordt zijn opvolger. Caprivi treedt af als kanselier en wordt vervangen door den prins van Hohenlohe, stadhouder van het Rijksland. Oorlog tusschen China en Japan om Korea. De Chineezen worden te land en ter zee verslagen. Port Arthur, bij den ingang der Gele zee, door de Japanners genomen. Expeditie naar Lombok. Generaal Vetter. De Radja van Lombok gevangen genomen. Hij sterft '95. Dood van keizer Alexander III van Rusland. Zijn zoon Nicolaas II volgt hem op.
1895. Casimir Perier legt zijn waardigheid neder. Felix Faure wordt president der Fr. Republiek. — Vrede te Simonoseki, waardoor aan den oorlog tusschen China en Japan een eind wordt gemaakt. Japan krijgt behalve een groote oorlogschatting het eiland Formosa. Opening van het Noord-Oostzee (Wilhelms)-kanaal (20 Juni). Stamboelof in de straten van Sofia vermoord (15 Juli). Gevaarlijke opstand op Cuba. Woelingen op Creta. Opening van den spoorweg naar de Delagoabaai.
1896. Inval van Jameson op het grondgebied der ZuidAfrikaansche Republiek. Hij mislukt. De keizer van Duitschland wenscht Paul Kruger daarmee geluk. Frankrijk verklaart Madagascar tot een Fransche kolonie. Het Ital. leger bij Adowa verslagen door den Negus van Abessinië. Generaal



Weyler, benoemd tot gouverneur van Cuba, tracht met de uiterste strengheid den opstand te bedwingen. Opstand op de Philippijnen. — De Mogendheden trachten een geregelden toestand op Creta te verkrijgen. De Grieken zenden den opstandelingen hulp.
1897. Russen, Engelschen en Duitschers bezetten gedeelten van China. (De Russen Port Arthur. De Engelschen Wei-hai-wei en de Duitschers KiauChau). President Faure bezoekt het Russisch Hof. Agitatie in Frankrijk over de zaak Dreyfus. (Deze officier was in 1894 beschuldigd van landverraad en deswege veroordeeld). — De Ver. Staten van Amerika mengen zich in de zaken van Cuba. — De opstandelingen op Creta verklaren zich voor een vereeniging met Griekenland. Prins George van Griekenland met een vloot naar de wateren van Creta gezonden. De Porte zendt een leger naar de Grieksche grens. Grieksche vrijwilligers trekken Turkije binnen. De Porte verklaart Griekenland den oorlog. Het Grieksche leger wordt door Edhem Pacha verslagen in Thessalië. Door bemiddeling der Mogendheden wordt er vrede gesloten.
1898. Bismarck sterft (30 Juli). De Ver. Staten verklaren Spanje den oorlog wegens Cuba. De oorlog is voor Spanje noodlottig; het moet Cuba en de Philippijnen aan de republiek Amerika afstaan. Toenadering van Engeland tot de Ver. Staten tijdens den Sp.-Am. oorlog. Het Engelsch-Aegyptisch leger behaalt bij Atbara een overwinning op de troepen van den Mahdi. De beroemde Engelsche staatsman Gladstone sterft.
1899. President Faure sterft en wordt opgevolgd door Emile Loubet. 18 Mei—29 Juli Haagsche vredesconferentie, bijeengeroepen door Czaar Nicolaas II. — 11 Oct. begin van den oorlog van Engeland tegen de Zuidafrikaansche republieken. Chamberlain. Lord Milner.



1900. Opstand in China. De vreemdelingen worden bedreigd. De Duitsche gezant vermoord. De Europeesche Mogendheden en Japan vermeesteren Peking en bedwingen den opstand. Graaf Von Waldersee opperbevelhebber. — Graaf Von Bülow wordt kanselier. Den 27 Juli wordt Humbert, koning van Italië, door een anarchist gedood; zijn zoon Victor Emanuel II volgt hem op.
1901. Koningin Victoria sterft (22 Januari). Haar zoon Eduard VII, volgt haar op. Huwelijk van koningin Wilhelmina met hertog Hendrik van Mecklenburg (7 Februari). De oorlog in Zuid-Afrika wordt met de grootste verbittering en wreedheid gevoerd. Mac Kinley, president van de republiek Amerika, wordt door een sluipmoordenaar gedood (14 Sept.). De vice-president Theodore Roosevelt, volgt hem op.
1902. Verschrikkelijke verwoesting op het Fransche eiland Martinique, tengevolge van de uitbarsting eener vulkaan (3—4 Mei). Alfonso XIII aanvaardt de regeering van Spanje (17 Mei). Vrede tusschen de Boerengeneraals en de Engelschen (31 Mei).
1903. Paus Leo XIII overlijdt in den ouderdom van 93 jaar (20 Juli). Den 4 Aug. wordt Kardinaal Del Sarto, onder den naam van Pius X, tot zijn opvolger gekozen. Revolutie in Servië. Koning Alexander en koningin Draga vermoord. (10 Juni).
1904. Japan breekt de diplomatieke betrekkingen met Rusland af (6 Febr.) en daardoor begint de oorlog tusschen Rusland en Japan, die gevoerd wordt wegens het bezit van Mantsjoerije en Korea. De Russen worden te land en ter zee herhaaldelijk door de Japanners geslagen, f Paul Krüger. Wereldtentoonstelling te St. Louis.
1905. Noorwegen scheidt zich af van Zweden (7 Juni) en vormt nu een afzonderlijk koninkrijk. Door de Noren wordt als koning gekozen een kleinzoon van don koning van Denemarken, die 25 Nov. als Haakon VII de regeering aanvaardt. Vrede



tusschen Rusland en Japan gesloten door bemiddeling van president Roosevelt te Portsmouth, een kleine Amerikaansche stad aan den Atlantischen Oceaan, ten n. van Boston (5 Sept.) Oproer te Petersburg, 22 Jan.
Japan ontvangt de voordeelen terug, welke het na den vrede met China door de mogendheden waren ontnomen. Het verkrijgt het protectoraat over Korea. Rusland en Japan trekken zich, behalve dat ieder staat een spoorweg krijgt, uit Mantsjoerije terug. Dit gewest komt aan China. De rechten, die Rusland heeft op Port Arthur, Dalny en de daaraan grenzende gronden en wateren gaan geheel over op Japan. Rusland staat aan Japan het zuidelijke deel van het eiland Sachalin af enz.
1906. Te Algeciras, een kleine Spaansche stad, dichtbij Gibraltar, wordt eene conferentie gehouden door afgevaardigden van verschillende mogendheden om verbetering te brengen in de verwarde zaken van Marokko (16 Jan.) 31 Maart worden de afgev. het op alle punten eens. Christiaan IX, koning van Denemarken, overlijdt in den ouderdom van 88 jaar (29 Januari). Zijn zoon Frederik VIII volgt hem op. Armand Fallières wordt gekozen als opvolger van president Loubet (18 Febr.) De Simplontunnel (19770 M. lang) voltooid, maar nog niet voor 't verkeer geopend (24 Febr.) Tengevolge van een hevigen stormvloed in den nacht van 12 op 13 Maart hebben de dijken in ons land veel te lijden en wordt een groot gedeelte van Zeeland onder water gezet. Bezoek van de Koningin en Prins Hendrik aan de meest geteisterde streken (20 en 23 Maart).
Geweldige uitbarsting van den Vesuvius (9 April en volgende dagen).



TABELLEN.











TABEL III
KONINGEN UIT HET HUIS VAN VALOIS.



TABEL IV.
DE HUIZEN LANCASTER, YORK EN TUDOR.



TABEL V.
DE HUIZEN TUDOE, STUART EN HANNOVER.



TABEL VI.
HET HUIS BOURBON.



TABEL VII.
OPVOLGERS VAN FILIPS II UIT HET OOSTENRI.JKSCHE HUIS.



TABEL VIII.
DE HUIZEN ROMANOW (1613—1762) EN HOLSTEIN-GOTTORP.



TABEL IX.
HUIS VAN ORANJE-NASSAU.
Engelbert van Nassau s;eh. met Johanna van Polanen
achterkleinzoon Willem de Rijke, gel), met .luliana v. Stollberg







UITGAVEN VAN J. B. WOLTERS TE GRONINGEN.
A. Ntjiver eu O. J. Reinders, Oudheid en Middeleeuwen, verhalen en schetsen. ... 7de druk f 0,30 A. Ntjiver en O. J. Reinders, Nieuwe geschiedenis
verhalen en schetsen 7de druk - 0,35
A. Ntjiver en O. J. Reinders , Yaderlandsche geschiedenis , schetsen en tafereelen voor de hoogste klasse
der volksschool, met 25 illustraties. . 11de druk - 0,35 A. Nuiver en O. J. Reinders , Tijdrekenkundig overzicht der Vaderlandsche Geschiedenis met aan-
teekeningen 10de druk - 0,35
A. Ntjiver en O. J. Reinders, Tijdrekenk. overzicht bij
de Algein. Geschiedenis met aanteeken . 4de druk - 0,30 A. Ntjiver en O. J. Reinders, Tijdrekenk. overzicht
bij de Vaderlandsche Geschiedenis . . 11de druk - 0,10 A. Ntjiver en O. J. Reinders, Ons Vaderland. Overzicht van de geschiedenis onzes lands voor meergevorderde-leerlingen 6de druk - 0,75
A. Ntjiver en O. J. Reinders, Een nieuw Honderdtal , Verhalen voor de Volksschool. Eerste
Serie 6de druk - 0,35
O. J. Reinders, Nieuw Honderdtal. Verhalen voorde
volksschool, 2de serie - 0,35
O. J. Reinders, Kleine vaderlandsche geschiedenis,
verhalen en schetsen 5de druk - 0,30
O. J. Reinders, Hoofdpersonen uit de Vaderlandsche
geschiedenis, I, met 14 portretten - 0,45
O. J. Reinders, Hoofdpersonen uit de Vaderlandsche
geschiedenis, II, met 14 portretten - 0,45



1