DE TOEKOMST DER MAATSCHAPPIJ
NEGEN VOORDRACHTEN















DE TOEKOMST DER MAATSCHAPPIJ



ERELD
BIBLIOTHEEK
UITGEGEVEN DOOR!
DEMAATSCHAPP!/ VOOR GOEDE EN GOEDKOOPE LECTU UR°AMSTERDAM



DE TOEKOMST DER MAATSCHAPPIJ
NEGEN VOORDRACHTEN
GEHOUDEN VOOR DE „AMSTERDAMSCHE STUDENTEN VEREEN.
VOOR SOCIALE LEZINGEN" DOOR
J. P. LOTSY - Dr. ERNST DE VRIES - R. CASIMIR Prof. S. R. STEINMETZ - Prof. Dr. JULIUS WOLF - I. P. DE VOOYS - JUST HA VELAAR Mr. CLARA WICHMANN en ERNST COHEN
1917
WI LM KLl/N



GEDRUKT TER DRUKKERIJ „DE DEGEL" AMSTERDAM



VOORWOORD
R komen tevéél lezingen in het kuituurmilieu onzer groote steden. En zoo behoeft eigenlijk elke lezing, die zich weer komt aanbieden, rechtvaardiging, — moet ze bewijzen tot de betere te behoo-
ren en wèl reden van bestaan hebben.
Het Bestuur 1916/'17 van de Amsterdamsche Studentenvereeniging voor Sociale Lezingen wilde daarom eenerzijds in plaats van losse, onsamenhangende voordrachten, die onbevredigd laten en oppervlakkigheid kweeken, een serie bijéénbehoorende lezingen bieden, naar één leidenden gedachtengang ingericht, — en anderzijds van de gunstige eigenschappen van het lezingen-instituut partij trekken: door de mondelinge voordracht en het persoonlijk aanhooren is de lezingvorm geschikt voor een algeméén, niet-detailleerend onderwerp, waarbij het aankomt op het overplanten van een ideaal, een levenshouding: dan kan er bezieling van uitgaan, méér dan van het gedrukte woord!
Het woord „sociaal" — blijkens de naam onzer vereeniging richtsnoer voor ons programma — wilden we daarbij opvatten in den ruimeren, wetenschappelijken zin van ,,al wat de maatschappij als zoodanig betreft", en het niet (gelijk het spraakgebruik veelal nog) beperkt achten tot arbeids- en arbeidersproblemen.
Tenslotte meenden we ons minder te moeten richten naar de vluchtige actualiteiten van den dag, problemen die pers en verkiezingen en wetsontwer-



pen aan de hand doen — maar liever zélf initiatief te nemen, en bewust de aandacht te vestigen op een onderwerp dat ons het sociale vraagstuk bij uitstek leek.
Uit dergelijke overwegingen rijpte het plan tot een serie lezingen over een probleem, dat altijd actueel is en daarom nooit méér actueel kan worden dan het reeds is, maar dat om diezelfde reden nog al eens over het hoofd gezien wordt:
de Toekomst der Maatschappij.
Volgens een oud S.L.-beginsel wilden we vele richtingen aan het woord laten komen, en noodigden dus sprekers van geheel verschillende studie, positie en mentaliteit; wilde echter de reeks als rééks een bizondere waarde erlan,gen, dan moesten de eenheid en het realistisch-sociologisch karakter niet verloren gaan.
Kostte dat behoud van de groote lijn ook al eens meer voorbereiding, uit belangstelling van vele zijden bleek aan het bestuur, dat zijn initiatief op prijs werd gesteld. En zoo kon wellicht dit door een dunnen, maar dan toch leidenden draad samenhangend geheel door vastlegging in een bundel van meer blijvende waarde worden. Alle sprekers stemden met groote bereidwilligheid in de uitgave toe.
Mocht dezen voordrachten in gedrukten vorm een even gunstig onthaal ten deel vallen als zij vonden bij het uitspreken, dan zouden wij niet alleen de moeite aan de samenstelling der serie besteed ruimschoots beloond achten, maar ons tevens verheugen in het besef, dat een studentenvereeniging door haren arbeid eenig nut kan stichten ook buiten den kleinen kring der studentenwereld.
Het Bestuur 191611917 der „Amsterdamsche Studenten-Vereeniging voor Sociale Lezingen."



INLEIDING
DOOR M. P. VRIJ
I.
OEKOMST-beschouwingen staan in geen goeden reuk.
„Luchtkasteelen", „utopieën" zegt men dan, en daarmee is het reeds alsof ze alle fundament en geloofwaardigheid verlie¬
zen. Nuchtere Hollandsche spreekwoorden als van den voorbarig verkochten berenhuid en den veiligen éénen vogel in de hand manen tot voorzichtigheid, als ge al te gerust op vooruitzichten zoudt willen bouwen. ... En in elk geval blijft op toekomstbeschouwingen, ook indien niet gepaard aan toekomst-wenschen, het odium van onwetenschappelijkheid rusten, zoodat een onderwerp als dat der hier volgende reeks lezingen verdediging behoeft: is bespreking der toekomst theoretisch mogelijk? en practisch doenlijk? en heeft ze wel eenig nut? Voor elk dezer lezingen afzonderlijk zou wellicht beantwoording dier vragen overbodig zijn: de namen der sprekers pleiten voor zichzelf. Doch waar het juist deel uitmaakt van ons doel: toekomst-moed te stalen, toekomst-wil te scherpen, toekomst-besef te verdiepen, — is een korte poging tot eerherstel van het litteratuurgenre „toekomst-beschouwingen" hier misschien op haar plaats.



II.
Het beste is allereerst te zeggen, welk soort toekomst-bespiegelingen we niet bedoelen.
Niet de utopie. We gelooven niet meer in oplossing der menschfoeid in gezellige kolonies, waar alleen nog maar aangename arbeid zou zijn overgebleven — maar hoe aantrekkelijk waren de utopieën van het vroege socialisme in de eerste helft der 19e eeuw! Wat zich tegenwoordig onder deze vaan komt aanmelden, lezen we als ontspanningslectuur. . . . Maar meen niet, dat de menschheid de utopie en den „staatsroman" ooit ontgroeid zal geraken: een uitvoerige schildering van een begeerlijken toekomststaat is van onweerstaanbare bekoringsmacht! Doch détails in de toekomst te willen vastleggen is altijd belachelijk.
Op een smalle strook van den bodem der werkelijkheid opgebouwd is de quasi-wetenschappelijke redeneering-in-de-toekomst, die één categorie van feiten willekeurig uitlegt en er een zekeren ontwikkelingsgang in construeert, welks „natuurnoodwendig" verloop in de komende eeuwen zij voor het wereldbestier vast verder uitstippelt. . . . Het wordt zelden meer ontkend, dat het oudere Socialisme, dat „van utopie tot wetenschap" zeide te zijn opgeklommen, in menig opzicht zich aan dergelijke willekeurige en onvoldoend gefundeerde toekomst-speculaties heeft schuldig gemaakt.
Veel grover en daarom onschuldiger generalisatie van één enkel symptoom treft men vaak aan bij kunstenaars, vooral schilders en architecten die lezingen houden. Zij weten in alverwaarloozende eenzijdigheid en onwetenschappelijke vereenvoudiging de ontwikkelingsgeschiedenis der Menschheid te zien als één majestueuselijk op het doek van het Niets neergepenseelde Lijn, waarop het Heden wel



een der merkwaardigste knooppunten is — meestal het diepstgezonken golfc?al. . . ■ doch aanloop tot den meest glorieuzen golfberg van Geluk en Schoonheid. — De geest der Oudheid — met één woord wordt hij u als door een beweging van een kaleidoscoop voorgeschemerd. „De Middeleeuwen waren de tijd van het. ..." In één potloodhaal schetst de snelteekenaar ook de Renaissance — voor de negentiende eeuw alweer één formule. De duivelskunstenaar, voor wien het verleden aldus een opengeslagen brochure is, prettig-dun en cursiefgedrukt, en het heden slechts het gesproken woord van zijn eigen lezing, leest in de toekomst met een zelfde gemak als waarmede nü reeds het zelfgemaakt verslag in het ochtendblad van morgen....
. Doch is zij niet grandioos, hun gemakkelijke aanvoeling der (gansche beschavingsgeschiedenis als één breede ongedeelde stroom met feilen en markanten loop? Hun eenzijdigheid is die des kunstenaars en dus schoon. En de toekomst kon hun intuïtieve schouwing wel eens in het gelijk stellen.... Bovendien, als zij maar niet beweren te verkondigen hoe de toekomst zijn zal, doch hoe zij die toekomst het liefst zouden zien, dan wordt hun getuigenis ineens een zeer waardevolle bijdrage tot de kennis van de toekomstbegeerten der thans levenden. Want dan . . . .welk een bezieling tot toekomst-wil, welk een verinniging van toekomst-besef kan er uitgaan juist van hun woord — omdat zij kunstenaars zijn.
Eveneens eenzijdig, maar minder universeel en wijdschouwend dan de kunstenaar, zijn de vele stroomingen tot verbetering van één bepaald instituut of verschijnsel in ons milieu, die in honderden vereenigingen hun uiting vinden. Op de éclatante momenten, wanneer ze naar buiten optreden — bij de opening van congressen, tentoonstellingen, jaarvergaderingen en eigen gebouwen — maken ze zich



veelal aan overschatting van hun doel schuldig, alsof hier nu de ziekte der maatschappij gevonden is en de wereld van verwezenlijking van het door die vereeniging voorgestane doel alle heil te verwachten had. Door onzen werkkring en onze lidmaatschappen zijn we dagelijks in zoodanige bewustzijnsverenging gevangen; toch is de begeerde hervorming evenmin alleenzaligmakend als een nieuwe staatsvorm of een andere productiewijze.
III.
Tweeërlei wijze van toekomst-beschouwing zou men misschien mogelijk kunnen achten; overigens zonder dat men aan een principieele tegenstelling behoeft te denken.
Men kan voorzichtig en inductief trachten, uit de zoo talrijk ten dienste staande gegevens der laatste eeuw voor elke periode en op alle menschelijk en maatschappelijk gebied vast te stellen: de werkelijkheid dier dagen, en 'smenschen waardeering dier werkelijkheid. Welke was de stand van techniek, productievorm, distributiewij ze, welvaart, bevolkingstoename, toekomstzorg (spaar- en verzekeringswezen), volksontwikkeling, bloei der kunsten, moraal en moraliteit, rechtspraak en wetenschap; en in welke achting stond dit alles bij het volk, en wat dacht dit over God en het wezen der dingen? — Op elk dezer gebieden zou men door samenvoeging van het voor elke periode karakteristieke kunnen geraken tot een ontwikkelingsreeks: elke term stelt de stand van één dier maatschappelijke factoren in zeker tijdperk voor. De laatste term in elke rij is het heden; maar potentieel houdt de reeks daar nog niet op: men kan de wijze, waarop telkens een term van zijn voorganger verschilde, nagaan en bovendien de in het heden levende ontwikkelingstendenties nauw-



keurig beluisteren. En zoo laat zich over de toekomst wetenschappelijk wel een en ander zeggen. Men hoede zich voor onvoorzichtig generaliseeren en al te forsche penseelstreken: dan leert de analogie der geschiedenis, dat de evolutielij n zich kan ombuigen, dat ontwikkelingsrijtjes soms gelijk geologische lagen plotseling afbreken om later elders weer te voorschijn te treden. En er behoort ook wel eens „flair" toe, een fijne neus, om te voorvoelen of we in eenig bepaald opzicht ons in 1917 midden in de bocht dan wel juist op een keerpunt bevinden....
Doch al ware der wetenschap elke voorspelling ontzegd, de mensch kan nu eenmaal niet nalaten na te denken over hetgeen nog vóór hem ligt — is het niet juist een dier kenmerken die ons als mensch onderscheiden? Ten aanzien van een „vrij" onderwerp als de toekomst is de meening van één mensch afzonderlijk meestal zeer subjectief, en zij men voorzichtig er te groote waarde aan te hechten; doch bij het vergelijken van méér zulke getuigenissen (onze lezingenserie beoogt er zoo een bescheiden aantal bijeen te brengen) .moeten gemeenschappelijke trekken naar voren treden, en men kan zoo een beeld ontwerpen van: wat het huidig geslacht overde toekomst denkt.
En het belang van dit beeld, dat deel uitmaakt van den tijdgeest, is hierin gelegen, dat iedereen toch naar kracht en gelegenheid in de toekomst tracht te verwezenlijken wat hij zich als ideaal voor die toekomst denkt. — Het is maar al te waar, dat de invloed van den mensch op de vorming dier toekomst uiterst gering is. Maar dat doet aan de waarde van dat beeld niets af: want de mensch kiest zich zijn idealen nooit geheel zinneloos en onberedeneerd, doch steeds min of meer voeling houdend met feiten en ontwikkelingstendenties. En — proef op



de som tenslotte — blijkt niet -de werkelijkheid van elk historisch tijdperk veel te bevatten dat het ideaal uitmaakte van de vorige generatie?
IV.
Doch kan de wetenschap practisch aan de haar hier gestelde eischen voldoen?
Of toekomst-voorspellen al dan niet eindtaak der wetenschap moet zijn, lijkt me nutteloos getwist. Steeds meer heeft zij van 'toekomstbeschouwingen afgezien, naarmate zij zich haar karakter als wetenschap zuiverder bewust werd, omdat zij bij het haar toen ten dienste staand materiaal de onmogelijkheid ervan inzag. Later groeide mèt dat klaarder inzicht in haar leemten en gebreken weer de mogelijkheid van werkelijk-betrouwbare toekomstbespreking. Eerbiedwaardig zijn de resultaten van de wetenschap in de afgeloopen eeuw; de — eveneens gerechtvaardigde — waarschuwing, om ze nu ook weer niet te gaan overschatten, doe dezen aanmerkelijken vooruitgang vooral niet voorbijzien! Doch nog lang bleef het dogma nawerken, dat toch het betrekken van de toekomst in zijn beschouwingen noodwendig onwetenschappelijk moest zijn. .. .
Maar de hierboven igestelde eischen zijn niet licht: zal de wetenschap ertegen opgewassen zijn? Van onverstand getuigt het antwoord, dat het noodzakelijk moet kunnen: „als al het bestaande nu eindelijk voorwerp van wetenschap is gaan uitmaken en de wetenschap wordt tot kennis van alle werkelijkheidsfactoren in het heden, dan moet ze ook in staat zijn tot in détails voorzienigheid te spelen!" Die verwachting schaadt, in haar absoluutheid, het prestige der wetenschap, die haar natuurlijk niet vervullen kan: want ze kent niet alle krachten in het heden, die de toekomst bepalen, en bovendien komt



het toeval zijn rol opeischen, dat evenals het oorzakelijk verband, niet over-, doch ook niet onderschat wil zijn. Het erkennen van historische wetmatigheid doe hier geen volkomen causaliteit geliik die der natuurwetenschappen vermoeden (en ook deze begint haar glans van absoluutheid te verliezen!).
Betrekkelijke, halfslachtige antwoorden, die den breeden middenweg van het ,,min-of-meer" bewandelen, zijn minder aantrekkelijk, doch vaak de eenigjuiste. Zoo ook hier: beide uitersten zijn dwaasheid, zoowel dat de wetenschap niets, als dat ze alles van de toekomst zou kunnen zeggen.
En gelukkig! Want konden we op onze berekeningen in het geheel niet bouwen — de mensch zou ophouden voor de toekomst te zorgen! En omgekeerd: wanneer alles zich haarfijn vooruit voorspellen liet, ware het leven niet waard geleefd te worden. Met de onbekendheid is het als met den twijfel, het gevaar en de verantwoordelijkheid: terecht tracht men ze te beperken, terrein hun af te winnen — maar te trachten ze uit het leven te bannen, ware aantasting van het heilig levensbeginsel zelve! —
Meer en meer ontmoet men bij de beoefenaren der wetenschap weer het besef dat zij tot voorspellen tot op zekere hoogte in staat is; en dat zelfbewustzijn van te kunnen mag men op géén levensgebied onderschatten!
Aan dat zelfvertrouwen is misschien niet vreemd de in alle wetenschap merkbare invloed van sociologische en psychologische beginselen. De Sociologie heeft voor de complete maatschappelijke werkelijkheid met al haar zijden en factoren de oogen geopend, en daardoor de eerstgeschetste wijze van toekomstbeschouwing eerst wetenschappelijk mogelijk gemaakt. De tweede genoemde methode zal voor



de waardeering van haar toekomst-getuigenissen steun moeten zoeken in de moderne psychologie, wier kritische zin zal scheiden tusschen hoe de mensch het waarschijnlijk — en: hoe hij het wenschelijk acht dat de toekomst zich zal ontwikkelen: een van de grootste struikelblokken bij de schouwing van wat nog vóór ons ligt!
V.
Doch waartoe dit alles? Heeft het pogen, aan de sfinx der toekomst een deel harer raadselen te ontfutselen, wel eenigen zin? Wat is het nut van toekomstbeschouwingen ?
Wij hebben de plicht ons bezig te houden met de toekomst, en ons af te vragen, of het beeld dat zi$ ons biedt, ons wenschelijk voorkomt of niet. Waar het ons bevalt, kunnen wij misschien de verwezenlijking bespoedigen en in de hand werken; waar het ons pessimistisch stemt en over de waarschijnlijke wereld onzer kleinkinderen het hoofd doet schudden, moeten we trachten te voorkomen door in het complex der voorwaarden, waaronder het noodlottig gevolg zal intreden, verandering te brengen: het tijdig verzetten der wissels, naar het schoone beeld van Quack. En zelfs waar de gevreesde ontwikkeling ons onvermijdelijk lijkt, mogen we niet met de handen in den schoot zitten, maar moeten we pogen zooveel mogelijk de leiding te nemen „to make the best of it."
Te vaak ontmoet men toekomstyrees: men wil het komende onvermijdelijke niet zien, omdat het ons een ramp en een ongeluk voor de menschheid toeschijnt. Tegenover dergelijke struisvogelpolitiek klinke het gebiedend: ingrijpen! Men heeft zich gewend 's menschen invloed als vormgevende kracht der toekomst uiterst gering te schatten; en inder-



daad: we hebben het niet voor het willen. Maar we kunnen het eenvoudig niet laten, iets bepaalds te willen en daarvoor te werken, En dan zouden we toch wel graag, voorzoovèr de mensch nog een duit in het zakje mag doen, een doelbewusten kant opsturen!
Doch nog wanhopiger wordt het, wanneer alles dan zoo héél anders blijkt uit te pakken, dan we bedoelden: de belangrijkheid der ongewilde gevolgen! Eiken dag weer groeit de loop der dingen ons boven het hoofd....
We zouden zoo graag het beste willen; maar we schijnen niet te kunnen weten, wat we nu eigenlijk moeten willen; want als we het meenen te weten, spot de geschiedenis met ons bedoelen....
Dooh één ding staat vast: van verder niet-willen, van voortgezet „laisser aller" is de wereld óók niet gediend! Langer stuurloosheid is uit den booze. En zoo kunnen we slechts uit de fatale redeneering van zooeven komen door te trachten hare voorwaarden te wijzigen: méér wetenschap om beter te kunnen weten, wat we moeten willen; — krachtiger willen en krachtiger ingrijpen, om de ongewilde gevolgen meer tot het tweede plan terug te dringen; — en vooral: onze denkbeelden over het beste herzien en ons daarbij laten leiden door rationeeler en daardoor inniger menschheidsliefde, door beter begrepen en dus hooger gemeenschapszin.
Want het onvermijdelijke ziet er niet meer zoo wanhopig uit, wanneer mocht» blijken dat nog niet alle middelen ter verbetering beproefd waren ■— nieuwe wegen openen onvermoede mogelijkheden. Velen zijn tegenwoordig van meening dat onze voorstellingen omtrent het voor de menschheid meest wenschelijke dringend herziening behoeven, en dat krachtiger en vooral anders ingrijpen noodig is. En hiermede raken we aan het probleem der Eugenese.



VI.
Op twee wijzen heeft men van ouds naar verbetering der menschheid gestreefd:
I. door directe inwerking van buiten af op den mensch zelf, den weg der prediking: de groote godsdiensten van alle tijden. Men bemoraliseert en vermaant den mensch, in de hoop dat hij nu dan ook beter en gelukkiger zal zijn;
II. door verbetering van de omgeving (in ruimen zin: materieel en kultureel) waarin de mensch te leven heeft, en aldus indirect ook van dien mensch.
Daar is nu meer en meer, doch eerst sinds de laatste twintig jaren bewust als zoodanig, bijgekomen.
III. verbetering der menschheid door directe inwerking van de menschen op zichzelve, de weg der Eugenese. Deze methode zou men tegenover I kunnen karakteriseeren als de rationeele tegenover de mystieke.
Ieder geslacht draagt aan het volgende zijn kultuurbezit over; en men heeft zorg genoeg ten huidigen dage, dat dit kultuurbezdt daarbij ongerept en ongeschonden in stand blijft! Maar geen kuituur zonder dragers: dat volgende geslacht, wie zijn dat? De menschen van morgen zijn niet dezelfde als die van het heden. Toch staan ook de opeenvolgende generaties, die het kultuurbezit moeten dragen en ermee werken en woekeren, in onderling verband: ook innerlijk draagt elk geslacht, lichamelijk en geestelijk, iets op het volgende over, de erfelijkheidsmassa. En óók ongerept en ongeschonden? Daarvan heeft men zich tot op heden bitter weinig aangetrokken. Alle belangstelling ging altijd eenzijdig uit naar verbetering van het milieu (II). Maar na een eeuw van onvermoeid ijveren in deze richting is men gaan twijfelen aan het



alleenzaligmakend nut van opvoeding en liefdadigheid, van betere huisvesting en gunstiger economische voorwaarden, van nog meer kerken en bibliotheken — in één woord aan de mogelijkheid van vooruitgang door milieuverbetering alleen. Moest een volk, waarin de in alle opzichten sociaal-wenschelijke individuen (eugeneten, wei-geborenen) zich minder sterk voortplanten dan de sociaal minder wenschelijke, zijn toekomst niet donker inzien, hoe hoog zijn beschavingspeil ook zijn moge?
De jonge wetenschap der Eugenese wil door bestudeering dezer vragen (van biologisch, anthropologisch, medisch, psychologisch en sociologisch standpunt), door verspreiding der eugenetische idealen en, eerst veel later wellicht, door het aanbevelen van maatregelen, — zorgen voor gezonde en ten volle sociaal-wenschelijke dragers van het kultuurbezit in de toekomst.
De omtrent haar basis, de erfelijkheid, nog heerschende onzekerheid maakt dat de Eugenese als wetenschap nog tastend en in het trekken van conclusies nog voorzichtig moet zijn. Overhaast ingevoerde maatregelen deden haar veel kwaad in Amerika, waar de „Eugenics" zich reeds in een overgroote belangstelling mag verheugen; dan betreedt het instituut voor eugenistisch onderzoek, waar Engeland op mag bogen, voorzichtiger wegen. Doch als ideaal en in haar hoofdstrekking behoort de Eugenese zoo spoedig mogelijk deel uit te maken van ieders levensbeschouwing. Wie van haar doordrongen is, laat zich voortaan in zijn handelen vaak door geheel andere motieven leiden en beseft dat, indien dit bij allen het geval ware, de toekomst er heel wat hoopvoller zou uitzien ook zonder dat nog van ingrijpende eugenetische maatregelen van overheidswege sprake behoefde te zijn.
In Nederland wezen tot op heden slechts enkele
De Toekomst der Maatschappij 2



stemmen op deze strooming (o. a. Prof. Steinmetz' artikel „De Toekomst van ons Ras", in de Gids 1910). Aan plannen tot oprichting eener eugenistische vereeniging maakte de oorlog een eind. Door onze lezingen wilden wij nu op de Eugenese het volle licht doen vallen en haar in ruimeren kring bekendheid verschaffen. Voor een serie uitsluitend over Eugenese zouden we echter moeilijk evenzoovele competente sprekers gevonden hebben. Bovendien ware het eenzijdig, naast de Eugenese het milieu te verwaarloozen, op welk gebied ook, deels mede tengevolge der eugenistische strooming, vele nieuwe en frissche gedachten zich uiten.
VIL
Zoo kwamen we tot het volgende schema voor onze lezingen:
I. Menschheidsverbetering door verbetering der erfelijkheidsmassa.
1. Geschiedenis en huidige stand van het Erfelijkheid svraagstuk, door Dr. J. P. Lotsy, secretaris der Holl. Maatschappij van Wetenschappen, te Haarlem.
Schier alle gebied van weten betrekt tegenwoordig de erfelijkheid in meerdere of mindere mate binnen zijn gezichtskring, zoodat onze algemeene ontwikkeling zonder een duidelijk begrip daarvan al niet meer volledig is; maar voor elke eugenistische beschouwing is de erfelijkheid de geheele onmisbare grondslag. — Nu volgen, aan elkaar parallelloopend:
2. De lichamelijke constitutie van den mensch, door Dr. Ernst de Vries, geneesheer aan het gesticht voor zwakzinnigen „Voorgeest", te Oegstgeest; en
3. De geestelijke constitutie van den mensch, door R. Casimir, rector aan het Nederlandsch Lyceum te 's-Gravenhage.



De bedoeling was 's menschen inventaris aan sociaal-wenschelijke en onwenschelijke eigenschappen op beide gebieden op te maken; welke ontwikkelingstendenz valt er in te erkennen? (het uitgroeien en de overhand nemen van bepaalde dier eigenschappen). In hoever is ons lichamelijk en geestelijk hebben-en-houden erfelijk, en zou bewust en rationeel ingrijpen deze constellatie in sociaal-wenschelijke richting kunnen vervormen? De heer Casimir vatte de geestelijke constitutie meer op ais: de voor ons moderne ziele-leven kenmerkende kuituurwaarden, — dan als een karakterologische analyse van de elementen onzer psyche (volgens Heymans' methode), gelijk we bedoeld hadden. In menig opzicht zou deze voordracht nu meer onder het Milieu thuisbehooren.
Hiermede is de weg gebaand voor het betrekken van de erfelijkheid in de bestudeering van maatschappelijke verschijnselen:
4. De Eugenese als ideaal en wetenschap, door Prof. Mr. S. R. Steinmetz, hoogleeraar te Amsterdam, die ons bij de samenstelling der serie meermalen met waardevollen raad terzijde stond.
Door geest en strekking is van deze voordracht, het middelpunt onzer reeks, de stap niet groot naar de eerste der volgende afdeeling:
II. Menschheidsverbetering door verbetering van het milieu:
1. Unterhaltsmittel und Menschenzahl, door Prof. Dr. Julius Wolf, hoogleeraar aan de Technische Hochschule te Berlijn. 1)
Wij wilden onze beschouwing van het milieu aanvangen met een monstering van het materiaal, waarvan het in hoofdzaak afhankelijk is. De geheele
1) Men zie vooral zijn werk: ,,Die Volkswirtschaft der Gegenwart und Zukunft", 1912.



materieele omgeving dus tegenover het bezielde wezen, dat daarmee te werken en te woekeren en zijn kuituurwereld op te bouwen heeft. Mensch en ' middelen, doch voornamelijk nog quantitatief tegenover elkaar gesteld; uit die hoegrootheids-verhouding volgen vanzelf reeds grenzen en beperkingen voor den vooruitgang en soortgelijke pessimistische gevolgtrekkingen als bij eugenetische beschouwing.
Doch vervolgens laat men de samenleving haar gewonen loop: mensch en middelen worden aan elkander overgelaten, en de strijd ontbrandt — tusschen de mensch en de middelen, en helaas ook van den mensch met zijn medemensch öm die middelen. .. . Meer en meer tracht de mensch al het voorhandene te beheerschen, door geregelden arbeid, door vermeerdering van het beschikbaar materiaal, door verfijning van het werktuig —:
2. De Arbeid in de maatschappij der toekomst, door Prof. Is. P. de Vooys, Directeur van het Nederlandsch Mijnensyndicaat.
Op deze basis, nu den mensch de arbeid om van te bestaan en het voedsel om van te leven verschaft zijn, kon zich het geestelijk milieu optrekken. Stijgende kuituur brengt een algemeener behoefte onder meer aan moreele en aesthetische waarden, waaraan de toekomst een harmonische bevrediging zal hebben te geven. Hoezeer we op biologische en quantitatieve, materieele en intellectueele beschouwingen den nadruk wilden doen vallen — zulks niet in het minst ook door onze allerlaatste lezing —, dergelijke rationaliseering der toekomst doet gelukkig 's menschen behoefte aan gevoelswaarden niet afnemen. Nu gold het, aan de schoonheid en de kunst, de deugd en de liefde hun plaats aan te wijzen in het leven van den mensch van morgen, en het door de rede geleid sentiment daarbij tot zijn recht te doen komen:



3. Kunst en Samenleving, door den essayist en letterkundige Just Havelaar;
4. De Toekomst der Moraal, door Mejuffrouw Mr. Clara Wichmann. — Hoe zal het milieu er moreel en aesthetisch uitzien en welken invloed zullen de overige milieu-factoren op moraal en kunst hebben? En omgekeerd: welke prikkel tot verbetering van het gansche milieu zal van moraal (in den ruimen zin) en kunst kunnen uitgaan? — Daaraan sloot zich als laatste kultuurelement dat binnen het bestek onzer lezingavonden bespreking kon vinden, de wetenschap aan, eveneens product van het milieu èn werkzame kracht in dat milieu:
5. Quo vadimus? Een blik op de toekomst der wetenschap, door Prof. Dr. Ernst Cohen, hoogleeraar te Utrecht.
Waar zich een zóó rijke veelzijdigheid aan ons voordeed, hopen wij dat men onze keus van dit drietal kuituurelementen (kunst, moraal, wetenschap) uit de vele zal kunnen billijken. Het Bestuur voor het volgend jaar hoopt tot meer speciale punten als opvoeding en onderwijs, en criminaliteit, te kunnen overgaan.
VIII.
De wereldoorlog gedoogt tegenwoordig niet, dat men aan hem voorbijgaat, zonder zich een oogenblik van zijn invloed op ons denken en handelen rekenschap te geven.
Bij die bezinning bespeuren we, dat de oorlog versterking bracht van het besef van onze nietigheid en hoe luttel 's menschen invloed op het wereldgebeuren is. Maar leidde die teleurstelling, dat het tóch alles anders uitliep dan ons welmeenend bedoelen, ook maar op éénig gebied tot berustend versagen? Neen immers: de leering, dat onze macht



en werkzaamheid slechts een geringe invloedssfeer gegund is, gaf geen gevoel van machteloosheid: — daar dan alle zeilen bijzetten, en intusschen trachten terrein te winnen! Zoo bracht de oorlog tevens versterking van den wil tot ingrijpen, en lijkt onze tijd voor toekomstbeschouwingen rijp.
En dan willen wij niet misverstaan worden omtrent hetgeen we met die toekomst bedoelen. Maar al te weinig zijn wij gewend, in een ferme toekomst vooruit te kijken. Wij durven de oogen niet onbeschroomd opslaan naar een eeuw die nog komen moet. Als wij wenschen uiten, is het veelal voor zaken die we „volgend jaar" of ,,na den oorlog" hun beslag hopen te doen krijgen; over wat verderaf ligt spreken we in koele, geblaseerde berusting — heel iets anders dan de ware werkelijkheidszin! — als „hersenschimmen", „luchtkasteelen", die er in de eerste tien jaren toen nog niet komen. .. . We geneeren ons, om te denken in perioden van^vijftig jaar toekomst. Willen we ons gewennen de maatschappelijke ontwikkeling meer op dergelijken afstand waar te nemen, dan moeten we vertrouwd geraken met de gedachte, dat de constellatie der door de huidige samenleving gegeven feiten, verre van rooskleurig is. De ellenden en misstanden, die de oorlog schiep of.... blootlegde, doen de toekomst nog slechts ernstiger inzien, en ook in dit opzicht is hij aanleiding om aan de problemen, waarover onze serie handelt, volle aandacht te wijden.
Juist nu — doch niet eerst nu: de oorlog deed die problemen niet eerst geboren worden, maar maakte ze slechts dringender. Om ze derhalve zoo zuiver en algemeen mogelijk te stellen, trachtten we in onze serie den oorlog buiten beschouwing te laten.
Het spreekt vanzelf, dat een serie voordrachten er geen aanspraak op kan maken een vervulling te



zijn van ook maar één der beide taken die, naar we boven schetsten, de wetenschap met betrekking tot toekomstbeschouwingen op zich zou kunnen nemen. Hoogstens is zij daartoe een inleiding. Doch misschien kan zij een nieuw toekomst&esc/ helpen bevorderen. En daarop komt het vooral aan: een andere geesteshouding van onze tijdgenooten tegenover de komende eeuwen!
Wij zijn niet de zelfbepalende makers, maar ook niet de afwachtende toeschouwers der toekomst. Niet de handen in de zakken als zelfbewuste koninkjes der schepping — niet de handen in den schoot als berustende fatalisten — niet de handen ten hemel als werkelooze zondaars, die toch geen goed kunnen doen — in deemoed en zelfvertrouwen de handen uit de mouw en aan den ploeg als vooruitziende werkers!
Want ons toekomst-verlangen worde niet tot hedenvrees en hedenvlucht: — al ons willen en werken voor een betere toekomst doe ons niet voorbijzien, dat deze het meest gebaat is bij ons bewust en in vreugde arbeiden aan een taak in de samenleving van heden.







J. P. LOTSY:
DE GESCHIEDENIS EN DE HUIDIGE STAND VAN HET ERFELIJKHEIDS VRAAGSTUK



»



DE GESCHIEDENIS EN DE HUIDIGE STAND VAN HET ERFELIJKHEIDSVRAAGSTUK
DOOR J. P. LOTSY
Dames en Heeren.
ENE reeks lezingen, getiteld: „De Toekomst der Maatschappij" te mogen openen, is een voorrecht, niet vrij van bedenkingen. Gelukkig voelt ide jeugd de bezwaren niet, die wij ouderen, bij zoo grootschen opzet
zien opdagen en durft zij problemen in enkele uren aan te vatten, ja zelfs tot, haar bevredigende, oplossing te brengen, die men op later leeftijd in dien tijd -nauwelijks durft aan te zien.
Ik moet erkennen eenigszins geschrokken te zijn door de vraag, mij door het Bestuur uwer vereeniging gesteld: Och kom eens een avond hier, behandel voor ons eens eventjes „de erfelijkheid als algemeen biologisch probleem en zeg ons wat er van Darwin's leer geworden is."
Dank je wel, was mijn eerste gedachte, maar juist toen ik antwoorden wilde, idat dit onderwerp veel te uitgebreid en veel te ingewikkeld was om op één avond te behandelen — wat de waarheid is — bedacht ik, dat, ingeval ik mij niet beschikbaar stelde er wellicht een jongere kracht gevonden zou worden bereid het probleem radicaal op te lossen.
En dit nu scheen mij zoo wat het ergste wat uwe reeks van lezingen, voor welker durf ik sympathie heb, kon overkomen.



Als u de bezwaren, die ieder eugenistisch pogen in den weg staan, niet duidelijk worden gemaakt als een enthousiast over die bezwaren heenloopt zonder ze u met al haar gewicht te doen gevoelen, worden naar mijn vaste overtuiging, deze lezingen een vloek. Om dit te voorkomen, heb ik igemeend aan uw verzoek te moeten voldoen.
Bizonder gelukkig lijkt mij de, door uw bestuur gemaakte, indeeling dezer reeks van lezingen.
Het stelt -zich voor te doen behandelen: >
le. de Verbetering van de menschheid door verbetering van de erfelijkheidsmassa.
2e. de Verbetering van de menschheid door verbetering der omgeving.
Mijne lezing van hedenavond bedoelt tot deze sleahts eene inleiding te zijn.
Ik acht nu deze indeeling daarom zo-o bizonder gelukkig omdat inderdaad het lot van ieder individu bepaald wordt door zijn constitutie en door de omstandigheden waaronder het opgroeit.
Gij merkt wellicht op dat ik van constitutie en met van erfelijkheidsmassa spreek.
Dit geschiedt met opzet, omdat men onder erfelijkheidsmassa verschillende dingen kan verstaan, die niet aan elkaar gelijk behoeven te zijn.
Erfelijkheidsmassa kan n.1. even goed aanduiden datgene wat het individu van zijn ouders geërfd heeft als datgene wat het individu op zijn kinderen overerft.
Dit geërfde kapitaal, om het zoo eens te noemen, is slechts dan gelijk aan het nagelaten kapitaal als de constitutie der kinderen volkomen gelijk is .aan die der ouders, en alleen in zoodanig geval kan er van geen verwarring sprake zijn als men van erfelijkheidsmassa en van constitutie spreekt, omdat dan deze uitdrukkingen synoniem zijn.
Slechts hoogst zelden echter, misschien wel nooit in de natuur, zal de constitutie der kinderen aan die der



ouders gelijk zijn. Dit zal u, a priori, duidelijk zijn als gij maar in het oog houdt, dat ieder geslachtelijk ontstaan individu — en tot deze zullen wij ons hedenavond beperken — ontstaat uit een dubbelcel, die het versmeltingsproduct is van een mannelijke en een vrouwelijke geslachtscel en -dat de ondervinding der laatste decenniën geleerd heeft, dat de constitutie der kinderen van die der ouders verschilt, als die mannelijke en vrouwelijke geslachtscel van verschillenden aarid zijn.
Wij komen hierop straks nog terug, voor 't oogenblik is het voldoende er op gewezen te hebben, dat het beter is van de constitutie van een individu dan van zijn erfelijkheidsmassa te spreken omdat deze laatste uitdrukking ons in twijfel laat of 'hij die haar gebruikt, het van de ouders van het individu geerfde of het, door dit individu, op zijn kinderen overgeërfde 'bedoelt.
Dat door de omgeving belangrijken invloed op een individu kan worden geoefend is gemakkelijk exact te bewijzen.
Daartoe behoeven wij slechts een individu in tweeën te splitsen — vele planten laten zich dit welgevallen — en de twee helften onder verschillende omstandigheden te brengen.
Dat heeft b.v. Bonnier gedaan met alpenplanten, wier eene helft hij in de Alpen liet, terwijl hij de andere helft in de vlakte liet opgroeien.
De enorme verschillen door dit onderscheid in omstandigheden veroorzaakt worden u door de afbeelding op pag. 6 duidelijk.
Constitutie en omgeving bepalen dus het resultaat, voor zoover het de ontwikkeling van het individu betreft.
Bepalen zij nu ook wat het individu op zijn nakomelingen vererft?
Met het stellen van deze vraag, plaatsen wij ons dadelijk midden in het strijdperk.



Dat de constitutie der ouders bepaalt wat op de nakomelingen vererfd kan worden staat als een paal
Helianthcmum vulgare (naar Bonnier); links een in de vlakte, rechts een in de Alpen opgegroeid exemplaar
boven water en daaromtrent bestaat dan ook geen verschil van meenintg, maar er zijn onderzoekers, er zijn er zelfs nog velen, die meenen, dat de omgeving in staat is



de constitutie erfelijk te veranderen, die, zooals men dit kort uitdrukt, gelooven in eene verervings-mogelijkheid van verkregen eigenschappen.
Indien deze gelijk hebben, bepalen dus constitutie en omgeving zoowel den individueel en aard als de verervingswijze van ieder levend wezen.
Ik moet nu, hoetwel ik allicht op dit punt nog terugkom, door den korten tijd ter mijner beschikking, eenigszins apodictisch te werk gaan en zeggen dat m. i. eene vererving van verkregen eigenschappen niet bestaat, dat dus wat een Individu op zijn .nakomelingen vererft niet staat onder den invloed, waaronder het individu opgroeit.
Voorloopig dus, ga ik bij deze bespreking van de volgende stellingen uit:
le. de van de ouders ontvangen constitutie bepaalt, te zamen met de omstandigheden, waaronder het individu opgroeit zijn lot.
2e. van deze beide bepaalt de, van de ouders ontvangen, constitutie alleen, wat een individu op zijn nakomelingen vererven kan.
Wij hebben echter slechts twee mogelijkheden: de ontvangen constitutie en de omgeving behandeld, er is natuurlijk nog een derde mogelijkheid, n.1. deze, dat een individu in staat zou zijn zelf zijn constitutie te veranderen, of izooals men dat gemeenlijk noemt, in staat zou zijn, spontaan te varieeren.
Dat er vele aanhangers van deze meening zijn, behoef ik in de stad waar Hugo de Vries werkt, niet te betoogen.
De u allen, althans bij name, bekende mutatie theorie toch berust op de meening, dat individuen in staat zijn spontaan te varieeren.
Nu spijt het mij, bij alle waardeering voor het vele, dat Prof. de Vries tot vooruitgang der botanische wetenschap heeft bijgedragen, deze meening niet te kunnen deelen.
M. I. bestaat er geen enkel bewijs voor zoodanig



mutatie-proces en mitsdien ben ik een tegenstander van de leer der spontane erfelijke variabiliteit.
Mijne stellingen zijn deze:
le. Slechts de constitutie van de dubbelcel waaruit een individu ontstaat bepaalt zijn erfelijken aard.
2e. De constitutie van de dubbelcel waaruit een individu ontstaat bepaalt te zamen met de omgeving waaronder het opgroeit zijn individueelen aard.
Hoe zijn wij, of juister, want er zijn er velen, die eene andere opvatting huldigen, hoe ben ik nu tot deze opvatting gekomen?
Dit na te gaan is:
le. leerrijk om ons een inzicht te geven in den aard der problemen, die in deze serie van lezingen ter sprake zullen komen.
2e. geeft het mij gelegenheid iets te zeggen over het tweede gedeelte van het mij, door uw bestuur gestelde thema: „wat er van Darwin's leer geworden is".
Het erfelijkheidsprobleem wortelt in het soortsprobleem en is er noig heden ten dage zeer nauw meide verbonden.
Wij willen daarom met de geschiedenis van het soortsprobleem beginnen.
Het meest algemeen geldende soortsbegrip is dat van Linnaeus; het vindt uitinig in de zoogenaamde binominale soortsaanwijzing, waarvan het eerste woord het geslacht aangeeft, waartoe de soort behoort, het tweede de betreffende soort zelf aanduidt.
Zoo heet b.v. de menschheid, die Linnaeus als één enkele soort beschouwde: Homo sapiens, de wijze mensch!
Maar als men de individuen van ééne Linné'sche soort nader gaat beschouwen, blijkt het al spoedig, dat zij niet aan elkaar gelijk zijn — terwijl toch soortssamenhoorigheid onderlinge gelijkheid vereischt — docfh slechts meer of minder gelijkenis met elkaar vertoonen.
Linnaeus, die in de eerste plaats botanicus was, en dus



zijn soortsstudiën hoofdzakelijk aam planten maakte, ontdekte al spoedig, dat de verschillen der individuen binnen zijn soorten, voor een groot deel althans, slechts te wijten waren aan den invloed van de verschillende omstandigheden, waaronder die individuen waren opgegroeid, zooals vochtigheid, warmte, wind enz. en dat de, door zulke uitwendige omstandigheden verkregen, eigenschappen niet erfelijk waren. Zulke afwijkingen van het eigenlijke type der soort, zooals hij het complex van kenmerken noemde, dat die plant bezat, die, volgens zijn meening, de soortseigenaardigheden in den zuiiversten vorm vertoonde, waren dus slechts van voorbijgaanden aard en mochten daarom door botanici worden verwaarloosd.
Linnaeus noemde zulke afwijkingen: „varietates levissiimas" en 'dicteerde: varietates levissimas non curat botanicus". Dat zij nu juist niet klein behoeven te zijn. toont het plaatje 'van Helianthemum op pag. 6. Maar, behalve deze niet-erfelijke en mitsdien onbelangrijke, afwijkingen van het soortstype zijn er — en dit bleef Linnaeus geenszins onbekend — 'binnen zijn soorten, wel degelijk erfelijk ongelijkwaardige individuen, zoo onderscheidde hij bv. binnen zijn soort Brassica oleracea, de kool, verschillende vormen: spruitkool, boerenkool, enz., die wel degelijk hun eigenschappen op hun nakomelingen overerven.
Daaruit had Linnaeus eigenlijk moeten besluiten, dat ide individuen, door hem tot één soort gebracht, niet gelijkwaardig waren, zoodat zijn soorten geen eenheden, maar groepen van meerdere eenheden 'zijn.
Ongelukkigerwijze -deed hij dit niet, idoch noemde deze erfelijke verschillen binnen zijn soorten voorloopig varietates en gaf daardoor aanleiding ze, evenals zijn varietates levissimae, zoo al niet onbelangrijk, idan toch weinig belangrijk te achten.
Wel waarschuwde Linnaeus zelf tegen eene verwarring dezer varietates met de varietates levissimae, door te
De Toekomst der Maatschappij 3



zeggen, dat men wel degelijk op de varietates moest letten: varietates attente inspiciantur; maar dit nam niet weg, dat hij zelf, verdiept in zijn zoeken naar scherpe soortsgrenzen, het verschil tusschen varietates en varietates levissimae vergat en later, ook van deze laatste, kortweg als van varietates ging spreken.
Deze ongelukkige verwarring van de, toch zoo fundamenteel verschillende, niet-erfelijke en erfelijke verschillen ibinnen de soort van Linnaeus heeft, gepaard aan de geheel ongemotiveerde hypothese, dat beide verschillen slechts varietaties van een ideaal soortstype zouden zijn, aanleiding gegeven tot het ongelukkige variabiliteitsbegrip, dat zoo lang in de biologie heeft geheerscht en dat de basis van allerlei evolutie-theorieën geworden is.
Men maakte, in één woord, de kapitale vergissing om veel-vormigheid binnen de soort van Linnaeus voor variabiliteit van een denkbeeldig type dezer soort te houden.
Daaromtrent is veel gephilosopheerd en bestaat eene haast eindelooze litteratuur, maar redeneeringen konden hier niet baten, slechts proefneming kon uitmaken of verschillen ibinnen de soort standvastig, bij planten dus zaadvast, waren, of dat zij, door tot het zoogenaamde type der soort terug te keeren, "toonden slechts variëteiten te zijn.
De eerste, die dit inzag, hoewel hijzelf van een a priori-redeneeriing uitging, was Alexis Jordan.
Jordan was een rijk burger van Lyon, een liefhebber van planten, die nooit eenige officieele betrekking heeft bekleed. Vurig Christen, opgevoed in de leer van den heiligen Thomas rvan Acquino, was hem ieder denkbeeld van verandering in het door God geschapene een gruwel, moesten, volgens hem, de soorten standvastig zijn en dus zette hij zich met onuitputtelijk geduld aan het navorschen van dit fundamenteele vraagstuk.
Toch twijfelde hij, bij den aanvang zijner studiën, geenszins aan de eenheid der Linné sche soorten en



hield hij, evenals zijn tijdgenooten, 'bijvoorbeeld al de verschillende tarwevormen: gladkaftarwe, roode en witte, glazige en meelige tarwe, voor varietates levissimae, voor, door verschillend klimaat ontstane, niet erfelijke afwijkingen"van het type der soort van Linnaeus: Triticuim vulgare.
Te twijfelen begon hij aan deze opvatting eerst, toen een zorgvuldige studie van de wilde planten van Frankrijk hem geleerd had, dat vlak naast elkaar op één vierkanten meter grond, of op één klein rotsblok, verschillende vormen van dezelfde soort van Linnaeus kunnen voorkomen, waaruit hij — terecht — besloot, dat deze bezwaarlijk door den invloed van verschillende omstandigheden ter plaatse konden zijn ontstaan.
Maar, met een waarschijnlijkheidsslotsom was Jordan niet tevreden; hij greep naar de proefneming en begon een ijverige studie van de Linné'sche soort Dralba verna, het bekende hongerbloempje onzer schrale gronden.
Van deze soort verzamelde hij zooveel mogelijk verschillende vormen, eerst alleen in Frankrijk, later met behulp zijner botanische vrienden ook in andere landen en kweekte deze zorgvuldig.
Na 10 jaren minutieus werk kon Jordan aantoonen, dat er binnen de Linné'sohe soort Draba verna 10 verschillende, goed gekenmerkte zaadvaste vormen bestaan, na 20 jaren, in 1864, kon hij er reeds 53 beschrijven en na 30 jaren van uiterst zorgvuldig werk, had hij aangetoond, dat er meer dan 200 zaadvaste vormen binnen die ééne soort bestonden.
Wèl had hij dus 'het recht te zeggen: voila un fait acquis a la science.
Uit zijn proeven trok hij de eenig juiste slotsom, dat de soort van Linnaeus geen éénheid, geen soort dus is, maar zoo iets als een geslacht, dat talrijke soorten omvat.
Als criterium der soort beschouwde hij, van nu



af aan en terecht: „1'invariabilité et l'hérédité de ses caractères".
Dientengevolge kon men dus proefondervindelijk vaststellen of een of ander individu soortszuiver was of niet; men had daartoe slechts te bepalen, of het zaadvast was of miet.
Ontstond uit zaad van één individu onder uitsluiting van iedere mogelijkheid van kruisbestuiving verzameld, een, afgezien van niet-erfelijke wijzigingen, éénvormig zaaisel, idan was het individu soortszuiver; traden er in het zaaisel daarentegen erfelijk verschillende typen op dan was het individu niét soortszuiver.
iHad men zich hieraan maar gehouden, dan was veel onjuists ongeschreven gebleven, dan hadden wij nooit al dat getheoretiseer over verschillende vormen van variabiliteit gehad, maar was (de erfelijkheids-leer reeds lang proefondervindelijk gegrondvest geweest.
Zaadvastheid was dus Jordan's criterium voor soortszuiverheid.
Is dit criterium nu betrouwbaar?
Het is gebleken van niet; individuen, die zaadvast zijn, die dus een, uiterlijk aan hen, en onderling gelijke, nakomelingschap voortbrengen, behoeven nog niet innerlijk aan elkaar gelijk ite zijn, kunnen dus, trots uiterlijke gelijkwaardigheid, innerlijk ongelijkwaardig zijn en mitsdien tot verschillende soorten behooren.
De verklaring van dit merkwaardige feit hebben wij aan Mendel te danken.
Door zorgvuldige kruisingsproeven met erwten braaht hij het belangrijke feit aan het licht, dat er twee soorten van organismen bestaan: soortszuiivere, die slechts eene soort van voortplantingscellen vermogen te vormen, en hybrieden of bastaarden, die verscheidene soorten van voortplantingscellen kunnen vormen.
Aangezien ieder geslachtelijk wezen uit de vereeniging van twee voortplantingscellen ontstaat, moet, als alle voortplantingscellen onderling gelijk zijn, bij zelfbevruch-



ting, een éénvormige nakomelingschap ontstaan, terwijl de nakomelingschap veelvormig zal zijn als het zelf bevruchte individu verschillende soorten van voortplantingscellen vormt.
Dit klopt dus geheel met Jordan's resultaat, dat soortsonzuivere ivormen of hybrieden, want deze termen zijn synoniem, een veelvormige nakomelingschap voortbrengen, soortszuivere daarentegen zaadvast zijn en dus een éénvormige nakomelingschap geven.
Maar daaruit ivolgt nog niet, dat zaadvastheid soortszuiverheid bewijst, want gestéld dat een hybried individu twee verschillende soorten van voortplantingscellen vormde: A en B, die echter hun verschillende constitutie niet verraden, doordat de 3 mogelijke combinaties AA, AB, en BB uiterlijk niet van elkaar te onderscheiden zijn, dan zou zoo'n individu toch zaadvast zijn.
Dat er zulke individuen bestaan, kan bewezen worden door hen met een ander individu te kruisen, dat de verschillen in constitutie der voortplantingscellen van het eerste individu zichtbaar maakt.
Als ik een zaadvaste, soortszuivere witte leeuwebek bv. met een ivoorkleurige kruis, zullen de hybrieden, daar ieder dezer soorten maar ééne soort van voortplantingscellen vormt, onderling gelijk, in dit geval rose, zijn.
Maar als ik een eveneens zaadvaste, maar soortsonzuivere witte leeuwelbek, die twee soorten van voortplantingscellen vormt, kruis met zoo'n soortszuivere ivoorkleurige, krijg ik twee soorten van hybrieden, nl. ivoorkleurige èn rose.
Dat deze soortsonzuivere witte leeuwebek, bij zelfbevruchting, toch zaadvast is, is het gevolg van de omstandigheid, dat de drie mogelijke combinaties van haar voortplantingscellen alle wit 'bloeiende planten geven en dus uiterlijk niet van elkaar te onderscheiden zijn.
Uit een en ander volgt dus, dat wij de soorten kunnen definieeren als een groep van individuen, die slechts



ééne soort v£tn voortplantingscellen vermogen te vormen.
Of die idividuen elkaar bevruchten, of dat zij zichzelf bevruchten, is natuurlijk onverschillig, daar er binnen de zuivere soort maar ééne soort van voortplantingscellen bestaat.
De nakomelingen van twee, tot dezelfde soort behoorende, individuen zijn dus onderling en aan hun ouders gelijk.
Hebben wij dus met soortszuivere individuen te doen, dan is constitutie en erfelijkheidsmassa synoniem, maar anders niet.
De vraag bastaard of soortszuiver beheerscht zoowel het geheele erfelijkheidsprobleem, dus ook de eugenese, als het geheele evolutie probleem.
Ik zal nu eerst het evolutieprobleem in verband met de vraag bastaard of soortszuiiver behandelen en dan het probleem eugenese omdat dit laatste heit nauwst verband houdt met de vragen, die in deze serie van lezingen behandeld zullen rworden.
Evolutie-theorieën die zich, zoioals die van Lamarck en Darwin op de Linné'sche soort baseeren, kunnen eigenlijk tegenwoordig buiten beschouwing blijven, omdat zij van de foutieve .grondstelling uitingen, dat de Linné-sche soort eene eenheid is, terwijl deze gebleken is een complex van eenheden te zijn. Ten gevolge van dit verkeerde uitgangspunt hielden zij voor variabiliteit, wat inderdaad slechts veelvormigheid is en waren dus al hun verdere gevolgtrekkingen onzeker, onverschillig of zij, zooals Lamarck, deze vermeende variabiliteit voor direct door de omgeving veroorzaakt, of zooals Darwin, voor zeer indirect door de omgeving veroorzaakt, hielden.
Toch hebben wij aan Lamarck en Darwin zéér veel te danken nl. de stelling, die zij iwel is waar niet bewezen, maar die de laatste vooral ten minste zeer waarschijnlijk igemaakt heeft: dat de oorsprong der .soorten geen bovennatuurlijk, tnaar een natuurlijk verschijnsel is, dat soorten igrosso modo op dezelfde wijze als individuen



ontstaan nl, uit reeds vroegere voorhandene soorten, zooals de individuen uit reeds vroeger voorhandene individuen.
Afgezien van dit zeer belangrijke resultaat zijn echter de theorieën van Darwin en Lamarck niet meer discuteerbaar omdat hun uitgangsmateriaal, de Linné'sche soort, geen eenheid maar een complex van eenheden was.
Discuteerbaar wordt de vraag der evolutie, zoowel als die der erfelijkheid eerst na Jordan's experimenteele werk, dat aantoonde, dat de Linné'sche soort een complex van kleinere eenheden, dus zoo iets als een geslacht is en dat die kleinere eenheden constant zijn.
Van dat oogenblik af begint eigenlijk pas de geschiedenis van het erfelijkheidsvraagstuk, de hoofdschotel van heden avond, die, integenstelling met wat veelal op diners geschiedt, na de verorbering van de hors d oeuvre, die ik u tot nu toe voorzette, gemakkelijk verteerbaar igeworden is.
Jordan trok — en te recht — uit de resultaten van zijn onderzoekingen de conclusie: binnen de Linné'sche soort bestaan een groot aantal kleinere, zaadvaste, dus onveranderlijke, eenheden en er is dus geen enkele redelijke grond om evolutie aan te nemen. Terecht zeg ik, uit de resultaten van zijn proeven, maar ongelukkigerwijze waren zijn proefreeksen, hoe uitgebreid ook, tot een juist inzicht in het evolutie- en erfelijkheidsprobleem ten eenen male onvoldoende, omdat al zijn proeven slecht op ééne groep van organismen betrekking hadden nl. op die der zelfbevruchters en hem dus het bestaan van bastaarden verborgen bleef. Hij legt er dan ook den nadruk op, dat de door hem gevonden klein-soorten van Draba verna niet met elkaar hybridiseeren en houdt dit klaarblijkelijk voor eene eigenschap van alle kleinsoorten.
Had Jordan behalve eene zelfbevruchtende Linné'sche soort, zooals Draba verna er een is, ook nog eens eene



Limné'sche soort onderzocht -welks individuen elkaar bevruchten, zooals b.v. de bramen, dan zou hij gezien hebben, dat er twee zeer verschillende typen van Linné sche soorten besitaan. (Hij zou bemerkt hebben, dat het winnen van zaadvaste kleinsoorten, bij eenige voorzorg zoo gemakkelijk bij Draba verna, bij bramen b.v. bij Rubus caesius volstrekt niet zoo grif geilukt, dat integendeel, zelfs al had hij de uitgekozen bramen-individuen allerzorgvuldigst tegen vreemdbestuiving beschut, de zaaisels toch veelvormig zouden zijn geweest.
Terwijl dus zelfbevruchters van het type van Draba verna uit een aantal afzonderlijke zaadvaste kleinsoorten bestaan, bestaan vreemdbervruchters, zooals Rubus caesius, hoofdzakelijk uit een mengsel van bastaarden.
Is dit nu een principieel verschil tusschen Draba verna en Rubus caesius in zooverre, dat men niet mag zeggen, dat iedere Linné'sche soort van eenigen omvang uit een aantal Jordan'sche klein-soorten bestaat?
Toch niet; want als men maar doorgaat imet de kinderen van de in het wild gevonden bramen-individuen door zelfbevruchting te vermeerderen, wint men ook hier ten slotte wel degelijk zaadvaste vormen.
Het verschil tusschen zelf-be vruchten de Linné'sche soorten en zulke waarbinnen de individuen elkaar bevruchten is dus, dat de eerste uit een aantal afzonderlijke naast elkaar voorkomende kleinsoorten (bestaan, terwijl de tweede uit een aantal vermengde, dat wil zeggen sterk met elkaar bastardeerende, kleinsoorten bestaan.
Jordan had dus geen recht om te zeggen, dat de kleinere morphologisch onderscheidbare vormen binnen de Linné'sche soorten altijd zaadvast zijn en dus niet uit elkaar kunnen zijn ontstaan dooh van hun oorsprong af, [afgezien van niet-erfelijke wijzigingen door de omgeving] gebleven zijn, zooals zij waren.
Want binnen Linné'sche soorten van het type van de bramen, kennen wij niet-constante vormen, die bij voortgezette zelf-bevruchtinig ten slotte aan constante vormen,



aan kleinsoorten, volgens Jordans opvatting, bet aanzijn geven.
Wij zien dus bij de bramen soorten ontstaan; dit kan niet weersproken worden.
De strijdvraag is hoe?
Volgens mijne opvatting zijn de vormen, die bij de bramen en bij iedere andere tot nu toe onderzochte Linné'sche soort, nieuwe kleinsoorten vormen: bastaarden en ontstaan nieuwe soorten dus door splitsing van bastaarden, welke bastaarden zelf, ten slotte uit de kruising van soorten of van bastaarden ontstaan zijn.
Ik ben dus rvan meeninig, idat nieuwe soorten door kruising kunnen ontstaan, eene meening, die, geloof ik, algemeen gedeeld wordt en trouwens reeds lang voor mij is verkondigd.
Het verschilpunt tusschen mij en anderen, in dezen, is dat ik van meening ben, dat dit de eenige wijze is waarop soorten — althans voor izoover wij tot heden weten — ontstaan, terwijl er zijn die aannemen, ja, die hetzelfs bewezen achten, dat soorten ook nog op eene andere wijze nl. door een of anderen vorm van erfelijke variabiliteit kunnen ontstaan.
Met andere woorden: naar mijne opvatting zijn, in laatste instantie, minstens twee soorten noodig om nieuwe soorten in bet leven te roepen, terwijil, volgens de meening van hen, die in een of anderen 'vorm van erfelijke variabiliteit gelooven, ééne enkele soort in staat is om het aanzijn aan nieuwe soorten te geven, hetzij doordat uitwendige omstandigheden daartoe de noodige veranderingen in het plasma veroorzaken, hetzij spontaan d w.z. door een of andere, tot nu toe, ombekende oorzaak.
Nu spreekt het rwel vanzelf, dat als men bewijzen wil, dat eene zuivere soort, opzichzelf, in staat is het aanzijn aan nieuwe soorten te geven, men vóór alles aantoonen moet, dat bet individu of dat de beide individuen waarvan men uitgaat, zonder den minsten twijfel soortszuiver zijn.



Verzuimt imen dit, dan ontbreekt ieder bewijs, dat de nieuwe soorten die uiit den uitgangsvorm ontstaan, uit eene zuivere soort en niet uit een bastaard zijn ontstaan.
Het geval is volkomen gelijk aan dat van iemand, die aantoonen wil, dat zilver uit lood kan ontstaan. Daartoe is het niet voldoende aan te toonen dat zilver uit een looderts kan worden aigescheiden, maar moet men bewijzen, dat chemisch zuiver lood tot zilver kan worden getransmuteerd.
De vraag of nieuwe soorten door een of anderen vorm van erfelijke variabiliteit kunnen ontstaan staat of valt dus met de vraag of het uitgangsindividu, dat de nieuwe soorten vormt, zelf soortszuiver of een bastaard is geweest.
Nu kunnen wij dadelijk zeggen, dat wij bij alle gevallen van beweerde erfelijke variabiliteit onder den invloed van uitwendige omstandigheden niets van de werkelijke natuur van de uitgangsindividuen weten en er dus geen enkel bewijs voor de soortszuiverheid der individuen bestaat, die onder den invloed van uitwendige omstandigheden heeten te varieeren.
Daaruit volgt direct, dat, op zijn zachtst gezegd, eene erfelijke variaibiliteit onder den invloed van uitwendige omstandigheden, of zooals men dat in den regel noemt eene vererving van verkregen eigenschappen niet bewezen is.
Gaan wij thans over tot het behandelen van de vraag of er spontane erfelijke variabiliteit bestaat.
Veelal onderscheidt men daarbij twee vormen: de geleidelijke en de sprong-varia'biliteit; de ondervinding der laatste jaren heeft echter geleerd, dat wat men geleidelijke of continue erfelijke variabiliteit placht te noemen, niet continu maar discontinu is d.w.z. uit kleine sprongetjes bestaat en dat wij dus alle beweerde gevallen van erfelijke variabiliteit onder het begrip der mutabiliteit kunnen samenvatten.
De vraaig is dus: 'bestaat er mutabiliteit?



Wij willen, ter beantwoording van deze, het klassieke voorbeeld van de Vries: de Oenothera Lamarokiana kiezen.
En de vraag dus stellen: bewijst het optreden -van de nieuwe vormen onder de afstammelingen van zelfibevruchte Lamarckiana-individuen, dat deze vormen door mutatie zijn ontstaan?
Zooals wij reeds zagen, kan deze vraag ook zóó gesteld worden: is Oenothera Lamarckiana eene zuivere • soort?
Nu hebben wij gezien, dat het allereerste vereischte voor soortszuiverheid, zaadvastheid is; dat als men bewezen heeft, dat een individu izaadvast is, men nog lang niet bewezen heeft dat het soortszuiver is, maar dat men zeer zeker niet mag beweren, dat een individu, dat niet zaadvast is, soortszuiver is.
Welnu geen enkel Lamarckiana-individu is zaadvast; in ieder zaaisel van zaden afkomstig van een Lamarckiana-individu, komen in gering aantal afwijkende vormen, de zoogenaamde mutanten van de Vries, voor.
Die aanduiding „mutanten" is slechts een naam; het bloote feit is, dat de door zelfbevruchting verkregen nakomelingschap van ieder Lamarckiana-individu, zonder uitzondering, niet homoigeen, niet éénvormig, maar, zij het ook in geringe mate, heterogeen, meervormig is.
De soortszuiverheid van O. Lamarckiana is dus niet bewezen en daaruit volgt onafwijsbaar, dat ook de mutabiliteit van Oenothera Lamarckiana niet bewezen is.
Hoe staat het nu met andere beweerde mutatiegevallen?
Hieromtrent kunnen wij zeggen, dat men meerdere malen afwijkende vormen heeft zien ontstaan, die, bij kruising met den uitgangsvorm recessief 1) bleken te zijn
') Als men twee vormen met elkaar kruist kan het geschieden, dat de bastaard niet te onderscheiden is van één der ouders, deze ouder overfoeersoht dus in den bastaard (domi-



en die men dan ■veelal als ver 1 ies-mutaties heeft beschouwd, maar dat man nooit afwijkende vormen heeft zien ontstaan, die, met den uitgangsvorm gekruist, bleken te domineeren. Zoo iziet men 'b.iv. wel in zwarte veeslagen (zwart domineert bij vee over rood) roode kalveren ontstaan, maar nooit in roode veeslagen: zwarte.
Nu weet men dat men bij domineerende vormen niet zien kan of deze soortszuiver zijn, voor zoover het de betreffende eigenschap betreft, terwijl men dit bij recessieve vormen wel zien kan, omdat de domineerende vorm niet van de hybride te onderscheiden is, de recessieve wel.
Van twee zwarte koeien kan dus de eene zuiver zwart, de andere constitutioneel zwarit-r.ood maar uiterlijk even zwart als de zwarte zijn; twee roode koeien daarentegen zijn per se zuiver voor zoover het 't kenmerk rood betreft.
Als dus uit een zwarte koe met een zwarten stier een rood kalf geboren wordt, bewijst dat geenszins dat de roode kleur van dit kalf door mutatie is ontstaan; zeer wel kan het roode kalf een splitsingsproduct van den inderdaad zwartrooden bastaardstier zijn, wiens bastaardnatuur ons ontging omdat hij uiterlijk zuiver zwart leek.
Werd daarentegen uilt de paring van een roode koe met een rooden stier een zwart kalf geboren, dan zou men alle reden heibben om de zwarte kleur van dit kalf aan mutatie toe te schrijven, want een roode koe of een roode stier kan 'geen bastaard zwart-roode zijn omdat alle zwart-roode bastaarden niet rood, maar zwart zijn.
Nu spreekt het feit, dat wel roode kalveren uit zwarte kudden geboren worden, maar geen zwarte uit roode kuduen zeer tegen de mutatie-theorie en men kan het algemeene feit, dat wel recessieve vormen uit dominee-
neert), de andere ouder treedt dan in den bastaard op den achtergrond (is recessief).



rende ontstaan, maar geen domineerende uit recessieve ook zoo uitdrukken:
Waar de soortszuiverheid, met betrekking tot een of andere bepaalde eigenschap uiterlijk waarneembaar is, treden onder de nakomelingen geen afwijkende individuen op; waar deze soortszuiverheid uiterlijk niet waarneembaar is, wel.
Men heeft dus geen recht het optreden van recessieve vormen uit domineerende als ver lies-mutatie op te vatten vóór men bewezen heeft, door proefkruising, dat de uitgangsvorm met het domineerende kenmerk soortszuiver en dus geen bastaard was.
Overwegende nu, dat mij geen enkel geval van verliesmutatie bekend is, waarbij de soortszuiverheid van het uitgangsindividu ten opzichte van de betreffende eigenschap bewezen is, noch eenig zoodanig geval waarbij progressieve mutanten d. w. z. in één eigenschap domineerende vormen uit recessieve ontstonden, meen ik het recht te hebben te zeggen: het bestaan van mutatie is niet bewezen.
Toch ontstaan nieuwe soorten, en wel door kruising.
Hoe dit precies geschiedt weten wij niet; wij weten slechts dat als twee voortplantingsplasmata van verschillende constitutie te zamen komen, uit de zoo gevormde dubbelcel een bastaard ontstaat, die des te meer verschillende soorten van voortplantingscellen kan vormen naarmate de constitutie van de bij de kruising versmolten plasmata verschillend was.
Uit de combinaties dezer, door de bastaard gevormde, voortplantingscellen ontstaan nu bastaarden als weer twee voortplantinigscellen van verschillende constitutie met elkaar versmelten; nieuwe soorten als twee voortplantingscellen van dezelfde constitutie met elkaar versmelten.
Bij voortgezette zelfbevruchting ontstaan uit de zoo gevormde nieuwe bastaarden in den regel weer een zeker aantal nieuwe soorten, zoodat bij voortgezette



zelfbevruchting het aantal nieuwe soorten snel toeneemt.
Vindt daarentegen voortdurend vreemdbevruchting plaats, dan is ihet aantal nieuwe soorten gering ten opzichte van het aantal bastaarden.
Voor zoover wij dus thans weten, ontstaan alle Linné'sche soorten door bastaardeerinig, maar ontstaan daarvan twee verschillende typen: bij overheersching van zelfbevruchting: typen als de Linné'sdhe soort Draba verna, waarbinnen de kleinsoorten onvermengd naast elkaar 'voorkomen en bastaarden dus ontbreken; bij overheersching van vreemdbevruchting: Linné'sche soorten van het type van de bramen, die bijna uitsluitend uit bastaarden bestaan.
Daar ibij dierlijke Linné'sche soorten altijd ten gevolge van de geslachtsdifferentiatie, vreemdbevruchting voorkomt, bestaan deze bijna uitsluitend uit bastaarden en zijn dientengevolge b.v. de kinderen van één menschenpaar onderling en van dit paar verschillend.
Wat eigenlijk bij vererving geschiedt, weten wij niet, omdat wij niet weten hoe soortszuivere individuen hun eigenschappen op hun nakomelingen vererven. De zoogenaamde Mendelsche verervingswetten die zeggen, dat een individu zooveel verschillende voortplantingscellen vormt, als constante combinatie-vormen onder zijn nakomelingen mogelijk zijn en wel hetzelfde aantal van iedere soort van voortplantingscellen, ontsteken daarin geen licht, omdat deze de eigenlijke vererving niet raken, doch ons slechts leeren dat er twee soorten van individuen zijn: soortszuivere, die slechts ééne soort van voortplantingscellen voortbrengen en hybrieden, die er meerdere voortbrengen.
Een individu dus, dat mendelsche splitsing vertoont, vererft zijn eigenschappen niet op zijn nakomelingen, maar verdeelt deze over zijn nakomelingen. Of een soortszuiver individu zijn eigenschappen als een eenheid op zijn nakomelingen vererft of dat de erfmassa bij de



versmelting uiteenvalt en zich opnieuw combineert met hetzelfde resultaat als bij de vorming der ouders bereikt werd: wij weten het niet.
Het huidige standpunt van het erfelijkheddsvraagstuk en van het evolutie-vraagstuk is dus dit:
1. Hoe vererving in den eigenlijken zin van het woord geschiedt, dat wil dus zeggen hoe het overbrengen van het eigenschapcomplex van soortsizuivere ouders op de kinderen geschiedt, weten wij niet.
2. Er zijn twee soorten van organismen, soortszuivere, die slechts eene soort van voortplantingscellen vermogen te vormen en bastaarden, die meerdere soorten van voortplantingscellen vermogen te vormen.
3. Uit bastaarden kunnen, door splitsing, nieuwe soorten ontstaan.
4. Er zijn vele onderzoekers, die meenen, dat door een of anderen vorm van erfelijke variabiliteit, een soortszuivere vorm aan nieuwe vormen het aanzijn kan schenken, m. a. w. dat een vorm, die tot heden slechts ééne soort van voortplantingscellen vormde, uit zichzelf morgen meerdere soorten van voortplantingscellen kan gaan vormen, wat dus wil zeiggen, dat een soortszuivere vorm, ook zonder kruising, een bastaard kan worden.
Het bewijs voor deze opvatting is vooralsnog niet geleverd.
Passen wij nu het gezegde op de eerste reeks dezer lezingen toe, dat wil zeggen op die, welke de mogelijkheid van verbetering van de erfelijkheidsmassa der menschheid, de zooigenaamde euigenese, zullen behandelen, dan zien wij met welke ontzaiggelijke moeilijkheden eugenese te kampen heeft.
Ie al, omdat het volstrekt niet gezegd is, dat een persoon, die zeer gewenschte kundigheden, of zeer fraaie karaktereigenschappen bezit, deze ook erfelijk, en niet alleen persoonlijk, door opvoeding enz. verkregen, bezit.
In het laatste geval kan zoo'n persoon natuurlijk voor



eugenese waardeloos zijn, n.1. dan als de eigenschappen, die hem 'begeerlijk maken, niet erfelijk zijn;
2e omdat, zooals wij zagen, alle menschen bastaarden zijn en wij dus volstrekt niet weten, welke kinderen zij zullen voortbrengen.
Zelfs indien men het zoover zou kunnen brengen — onder onmogelijk en onwenschelijk afzien van alle gevoelsquaesties — dat slechts de „besten" (gesteld dat dit begrip bepaalbaar ware, en dat verder bepaalbaar ware of dit „beste" constitutioneel was of slechts verkregen) met elkaar huwden, dan zou men nog geenerlei waarborg hebben dat uit izoo'n huwelijk slechts prima kinderen geboren werden. Tenzij. . . . alle eigenschappen, die het complex „best" veroorzaken recessieve eigenschappen waren — wat zij zeker niet zijn — omdat in dat geval en alleen dan de uiterlijk beste ook de beste constitutie zouden helbben;
3e omdat het aantal nakomelingen van een menschenpaar zóó klein is, dat het toeval een veel te igroote rol speelt bij de vraa,g welke der mogelijkheden bij de ouders voorhanden, in de kinderen gerealiseerd zullen worden.
Gesteld dat ieder der ouders 100 verschillende soorten van voortplantingscellen vermag te vormen, dan zijn 10.000 combinaties van deze mogelijk, en van deze zullen zelden meer dan 10 iin de kinderen gerealiseerd worden, omdat families van meer dan 10 kinderen zeldzaam zijn;
4e omdat men nu eenmaal niet, zooals in de dierenfokkerij of in de plantenteelt, de ongewenschte nakomelingen verwijderen kan, door ze te dooden, noch, zooals daar gebruikelijk is, mannelijke individuen van zeer goede constitutie voor de bevruchting van een zoo groot mogelijk aantal vrouwelijke individuen gebruiken kan.
Van eugenistische maatregelen moet men dus geen te groote verwachtingen koesteren, ook iniet als ideaal, n'en déplaise, het gezegde in het prospectus tot deze serie



van lezingen als men ten minste tusschen ideaal en utopie onderscheid maakt!
Toch kan er, misschien, zéér /geleidelijk, iets langs dezen weig, worden bereikt.
Uitéén te zetten wat, laat ik gaarne aan een der volgende sprekers over, zonder daarmede ook maar in 't minst te willen zeggen, dat ik de door hem te verkondigen opvattingen daaromtrent deel.
Ik acht het, zoowel ten opzichte van mijzelve, als ten opzichte der volgende sprekers, om alle misverstand te voorkomen, gewenscht, uitdrukkelijk te doen uitkomen, dat ieder onzer slechts verantwoordelijk is voor wat hijzelf zegt en geenerlei verantwoording op zich neemt voor wat de ander zegt.
Dit heeft voor de sprekers over eugenese het onmiskenbare voordeel dat zij, zonder eenige scrupules, mijne opvattingen désavoueeren kunnen.
Gebonden zijn zij slechts door wat vaststaat op erfelijkheidsgebied en wat den niensch betreft is het belangrijkste daarvan het feit dat alle menschen hybrieden zijn en dus meerdere soorten van voortplantingscellen vormen.
Eugenese, die dit feit negeert, verlaat het [gebied der werkelijkheid, eugenese die zich op de basis van dit feit stelt, heeft nog ruimte genoeg voor allerlei idealen, die zij echter m. i. juist ten gevolge van dat feit, als zeer beperkte idealen zal moeten leeren zien.
Persoonlijk koester ik vooralsnog geen groote verwachtingen van verbetering van de menschheid door eugenistische maatregelen, ook daarom niet omdat het aan eene gewenschte eigenschap niet te zien is of deze erfelijk is, of door modificatie verkregen en dus nieterfelijk is. Door verbetering der levensomstandigheden kan zeker meer bereikt worden, ofschoon men zich daarvan ook geen te groote illusies moet vormen. Ook de behandeling van deze vraag laat ik aan een of meer der volgende sprekers over. Wie zich speciaal voor mijne
De Toekomst der Maatschappij 4



meening in eugenistisahe en sociale quaesties mocht interesseeren, maak ik opmerkzaam op een artikeltje van mijne hand over ihet verband tusschen erfelijkheidsleer en sociale problemen, dat in het Tijdschrift voor Geneeskunde van 22 Juli 1916 verscheen en waarin ik deze vraag schetsmatig behandeld heb.
Ik meen, dames en heeren, naar mijn beste weten, voor zooverre de beschikbare tijd dit toeliet, voldaan te hebben aan den wensch van uw bestuur om eene inleiding tot heit eigenlijke onderwerp dezer reeks van lezingen te geven.
Ik heb u daarbij niet verheeld, dat er nog alles behalve eene communis opinio over erfelijkheidsproblemen en evolutie-problemen bestaat.
Dat ik daarbij mijne persoonlijke meening niet onder stoelen of banken héb geschoven, spreekt vanzelf.
Hadt igij niiet gewenscht deze te vernemen, gij hadt mij niet uitgenoodiigd.
Ik helb gezegd.



Dr. ERNST DE VRIES:
DE LICHAMELIJKE CONSTITUTIE VAN DEN MENSCH







DE LICHAMELIJKE CONSTITUTIE VAN DEN MENSCH
DOOR
Dr. ERNST DE VRIES
OEN ik voor eenigen tijd de vereerende uitnoodiging van uw bestuur ontving om hedenavond voor u te spreken over de erfelijkheid en beïnvloedbaarheid onzer lichamelijke eigenschappen, en ik de daarbij
opgegeven punten doorlas, in verband met den grootschen opzet van den geheelen cyclus, was mijn eerste gedachte — juist tegengesteld aan die van mijn voorganger — dat is een aardig onderwerp, daar valt wat over te praten. Maar al nader de zaak beschouwende, week allengs mijn optimisme, om plaats te maken voor een gevoel van angst, een gevoel van angst, dat mij nog steeds niet loslaat, of het mij zal mogen gelukken, het verband voor u te leggen tusschen de algemeene gezichtspunten, die deze voordrachten speciaal bedoelen in het licht ite stellen, en de zeer specieele, dikwijls medische of biologische argumenten, die daaraan ten grondslag liggen.
De weg om te komen tot een inzicht in den gang van ons maatschappelijk leven, en vooral het in het algemeen beoorcleelen van de vele groote gebeurtenissen van socialen aard, vereascht als noodzakelijke voorstudie een zoo nauwkeurig mogelijke kennis van de biologische wetten, waaraan de verschillende individuen onderworpen zijn.
Hoeveel meer echter is een uitgebreide voorstudie



noodzakelijk, waar het doel niet alleen omvat het begrijpen onzer tegenwoordige maatschappij, maar het werpen van een blik in de toekomst, het waarzeggen dus op wetenschappelijken grondslag.
Gewapend met de kennis van de algemeene biologische gezichtspunten der erfelijkheidsleer, ons in de vorige bijeenkomst zoo helder uiteengezet, moeten wij heden de toepassing dezer wetenschap op enkele eigenschappen van den mensch uitvoeriger onder de oogen ziien. Door een juiste kennis van de lichamelijke constitutie van den mensch toch, kunnen wij een reeks van factoren beoordeelen, die voor de geheele maatschappij van belang zijn.
Het is nu noodzakelijk een scheiding te maken tusschen de lichamelijke en geestelijke eigenschappen. Niet, dat er in den grond een verschil tusschen deze beide bestaat, doch hun behandeling, hun hanteering bij de bespreking der verschillende vraaigstukken loopt zeer ver uiteen. Bij de lichamelijke eigenschappen toch trachten wij zoo elementair mogelijk te zijn, dus slechts datgene als eigenschap te beschouwen, wat op één enkel erfelijk kenmerk berust, wat dus is constant en ondeelbaar, al of niet in zijn .geheel aanwezig. Dat gelukt nog slechts af en toe, doch hoe langer hoe meer raakt men door nauwkeurige studie van kruisingen en ziektegevallen met enkele dier eigenschappen bekend.
Bij de geestelijke eigenschappen is het buitengewoon lastig uit te maken of men met samengestelde, dan wel elementaire te maken heeft, wel haast steeds zal het eerste het geval zijn, daar veel meer dan bij de lichamelijke, de zich aan ons oog voordoende verschijnselen, zijn samensmeltingen van vele elementaire eigenschappen, waarin dus die elementen niet meer te herkennen zijn.
Dat daarom andere onderzoekingsmethoden hier Licht moeten brengen, zal zonder meer duidelijk zijn. Doch principieel bestaat er tusschen beide geen verschil; beide



zijn aan dezelfde biologische wetten onderworpen, en zullen zich dus ook langs dezelfde lijnen moeten vervormen.
Wenden wij ons nu tot ons eigenlijke onderwerp, wat weten wij van de lichamelijke eigenschappen van den mensch af, en in hoeverre kunnen wij ons een denkbeeld vormen, op welke wijzen deze zich uit zich zelve, of door beïnvloeding van buiten, zullen vervormen of in hun onderling verband veranderen.
En daar staan wij direct middenin de moeilijkheden. U hebt het de vorige maal reeds gehoord; soortzuivere vormen planten zich volkomen gelijkvormig voort. Was dus de mensch soortzuiver, dan was verandering en daarmee verbetering uitgesloten. Doch er bestaan ontzaglijk vele verschillen tusschen de menschen onderling, zoowel tusschen de verschillende rassen, als tusschen de individuen van één ras. Hoe sterker gemengd deze zijn, hoe meer verschillen er bestaan.
Zooals u zich herinneren zult, mogen wij niet spreken van sterkere verschillen tusschen de rassen dan tusschen de individuen van één ras, doch van meerdere verschillen, daarmee uitdrukkende, dat alle elementaire eigenschappen igelijkwaardig voor ons zijn, en alleen het aantal dezer, waarin de rassen van elkaar verschillen, zooveel igrooter is, dan het aantal waarin twee individuen van hetzelfde ras verschillen. Toch moet ik er op wijzen, dat de verhoudingen waarschijnlijk gecompliceerder zijn, en dat er soortverschillen bestaan, die op andere samenstelling der erfelijkheidsmassa berusten dan de verschillen tusschen de ondervormen eener soort, Jordan'sche elementaire soorten.
En dit theoretische punt heeft voor ons in izooverre een practische beteekenis, als we weten, dat de kruisingen tusschen soorten zich anders gedragen, dan de kruisingen tusschen variëteiten. Dat dus ook bij de kruisingen tusschen verschillende menschenrassen niet altijd de Mendel'sche splitsingsregels gelden, maar ook voor



enkele eigenschappen constante bastaarden kunnen voorkomen, :zij daarom hier vermeld. Zoo schijnt bijv. de blonde bevolking van het subtropische eiland Pitcairn vrij wel constant te zijn, hoewel zij uit de kruising van Tahitiaansche vrouwen imet Europeeërs is ontstaan Nog meer dergelijke voorbeelden zijn te geven, waar geen splitsing der eigenschappen schijnt op te treden.
Doch wij doen beter ons eenige beperking op te leggen, en alleen de Europeesche bevolking in het oog te houden. Van de verschillende menschenrassen is nog veel te weinig bekend, dan dat daarover reeds vruchtbare discussiën zouden kunnen worden geopend.
Nu moet u niet van mij verwachten, dat ik in staat ben den Europeeër zóó voor u te ontleden, dat al zijn eigenschappen naast elkaar komen te staan. Integendeel, behalve enkele zeer eenvoudige kenmerken, is er van den opbouw uit constante eenheden bij den mensch nog zoo goed als niets bekend. Als we hooren, dat Miss Wheldale en Bauer jaren van experimenteel werk hebben noodig gehad om vast te stellen, dat de ruim 100 verschillende kleurvariëteiten der bloemen van het groote leeuwenbekje berusten op 15, van elkaar onafhankelijke, erfelijke eenheden, dan begrijpen we, dat het vaststellen der erfelijke eenheden bij den mensch, waar een systematisch experiment slechts bij toeval door de natuur wordt genomen, buitengewoon langzaam moet gaan. Ik moert er u bier nogmaals op wijzen, dat, wat wij, als uitwendige kenmerken zien, niet met erfelijke eigenschappen of eenheden mag gelijk igesteld worden, evenmin als de 100 kleurvariëteiten van het leeuwenbekje elk op een eigenschap bleken ite berusten, doch ontstonden door de samenwerking van een veel geringer aantal eenheden.
Onze bevolking dan is ontstaan uit een igroot aantal volksstammen en rassen, die zich hier en daar volledig vermengd hebben, die onder elkaar volle vruchtbaarheid bezitten, en die nauwelijks meer te ontwarren zijn. Een



eenigszins zelfstandige plaats nemen de Joden in, daar de nakomelingen uilt de niet menigvuldige gemengde huwelijken met de overige bevolking, bijna geheel opgingen in die Christen-bevolking, waardoor bet Joodsche element zich betrekkelijk zuiver kon handhaven.
De rassenstudie is m,i. voor het ons interesseerende probleem van ondergeschikte 'beteekenis. Zoo belangrijk het ook is, om te weten, langs welke wegen >de verschillende kenmerken, die wij om ons heenzien, in ons menschenmateriaal zijn gekomen, zoo weinig beteekenis heeft deze kennis nu die kenmerken zich eenmaal vermengd hebben met andere, en daarbij blijken slechts in geringe mate tezamen te blijven imet de overige kenmerken aan het oorspronkelijke ras eigen. Laat ik dit door een voorbeeld verduidelijken: een rondhoofdig ras met bruine haren en oogen wordt op een .gegeven tijdstip vermengd met een lai^ghoofdig ras, dat 'blond haar en blauwe oogen heeft. In de nakomelingen van de tweede en verdere generaties vinden wij dan al die kenmerken terug, doch nu eens een rondhoof dige met blonde haren, dan weer met bruine, of een bruine langhoofdige en meer denkbare combinaties. iMaken wij nu de rasonderscheiding in hoofdzaak naar den schedelvorm, dan zouden de langhoofdige bruine individuen tot het nieuwe ras moeten worden igerekemd, de korthoofdige blonden daarentegen tot het reeds aanwezige. Deze onderscheiding is, zooals u direct voelen zult, geheel verkeerd. Beide genoemde individuen zijn bastaarden, 'die elk één hunner kenmerken aan het nieuwe ras ontleenen. Wij mogen niet zeggen: de langhoofdige behoort tot het nieuwe ras, maar de langhoofdige heeft dat bepaalde kenmerk van het nieuwe ras, voor de rest volgt daaruit niets.
En nog veel meer springt dit in het oog als we ons weer de leeuwenbekjes herinneren; elk van de 100 kleurvariëteiten is onmogelijk in één der oorspronkelijke rassen te groepeeren, de verschillende tusschenkleuren ontstaan eerst door de bastaardeering. De groote groep



der tusschenvormen wijst niet op één der rassen, doch juist op de vermenging der verschillende eigenschappen.
De anthropoloog, die zich bezig houdt met metingen van een gemengde bevolking kan daaruit niet de oorspronkelijke rassen reconstrueeren, tenzij hij grondig bekend zij met de correlatie der verschillende raseigenschappen.
Het doel van de voorafgaande beschouwing is natuurlijk niet om de beteekenis van de anthropologie te bestrijden, doch om ons te leeren de eenheden, waar wij naar kijken willen, zoo klein moigelijk te stellen, nooit kenmerken te vereenigen, doch steeds te splitsen in onze beschouwingen.
De vermenging der verschillende rassen is nooit een volledige geworden. Enkele landstreken bevatten veel meer kenmerken van een nieuw ras dan andere deelen, wat natuurlijk zeer belangrijk voor ons is. Aan den anderen kant heeft weer een zekere splitsing plaats, een selectie door uitwendige omstandigheden, bijv.: de groepeering in steden, de vorming eener ambtenaarsklasse en dergelijke, waardoor zich igroepen vormen, (met een aantal gelijke eigenschappen, echter geheel onafhankelijk van de groepeering dezer in 'de vroegere rassen.
Zouden wij de niet Europeesche volksstammen ook in den kring onzer bespreking nemen, dan moest nog het interessante verschijnsel ter sprake komen van het grootendeels uitsterven der kruisingen. Zoowel voor de kruisingen tusschen Javanen en Europeanen als voor die tusschen blanken en negers geldt, dat het nageslacht in de meeste gevallen na 3—4 generaties uitsterft, wat er dus belangrijk toe meewerkt om de oorspronkelijke rassen zuiver naast elkaar te houden (Kohlbrugge). In onze Europeesche maatschappij schijnt echter die factor geen rol te spelen.
Een zeer belangrijk punt, waarop ik uw aandacht nog moet vestigen, is de correlatie van eigenschappen. Zoo weten wij, dat blond haar en blauwe oogen tot op zekere



hoogte correlate eigenschappen zijn, tegenover donker haar en bruine oogen. Wij zien bij de desbetreffende bastaarden niet evenveel (blond-blauwen, als blond-bruinen ontstaan, doch zeer veel meer van de eerste combinatie. De beide kenmerken van blond haar en van blauwe oogen gaan dus meestal samen, zijn correlaat. Ook experimenteel is door Bateson die correlatie bij verschillende wikke-soorten vastgesteld, waar dus een bepaalde erfelijke eenheid steeds of bijna steeds met een andere erfelijke eenheid gepaard op den bastaard overging.
Het vraagstuk der correlatie is bij den mensch op het oogenblik nog nauwelijks onder de oogen gezien, toch belooft het voor de toekomst één van de krachtigste hulpmiddelen bij eugenetisch werk te worden. Wat voor voordeel toch moet het zijn, als wij van bepaalde kenmerken, die zich in de jeugd reeds duidelijk uiten, weten, dat zij correlaat zijn met andere, die zich pas later doen gelden, maar die op de loopbaan van het individu een overwegenden invloed hebben. De beroepskeuze kan daardoor reeds op jeugdigen leeftijd geschieden, in verband met de latere geschiktheid! Doch dat is voorloopig nog een utopie.
Wij kennen wel correlaties, zoo bijv. de ontwikkeling der secundaire geslachtskenmerken met den groei van de geslachtsklieren, doch daarbij moeten wij blijven bedenken, dat, wat wij waarnemen slechts uitwendige kenmerken zijn, waarvan het verband tot de erfelijke eenheden ons ten eenemale ontgaat. Vandaar dan ook, dat men bij het vaststellen van die correlatie op moeilijkheden stuit. Steeds gehoopt, doch nooit duidelijk gevonden, is bijv. het correlatieverband tusschen schedelgrootte en intellect. Reeds daarom is dit echter in onze redeneering niet toepasselijk, omdat het verband, dat hier gezocht wordt, tusschen een lichamelijke eigenschap en een functie iets geheel anders is, dan de door mij eerst bedoelde correlatie tusschen twee lichamelijke eigenschappen. In het zoo even genoemde geval verstaat



men dus onder correlatie iets geheel anders dan wat de erfelijkheidsleer er onder verstaat.
Vermeldenswaard is de poging van Ammon en Lapouge om een correlatie vast te stellen tusschen den vorm van den schedel en bepaalde intellectueele eigenschappen. Door uitvoerige metingen van Badensche recruten had Ammon n.1. gevonden, dat de bevolking der steden gemiddeld een lageren schedelindex had, dus langhooidiger was, dan de plattelandsbevolking. Verder constateerde hij het feit, dat dat gedeelte der plattelandsbevolking, idat zich in de steden gaat vestigen, een lageren index heeft dan het achtergeblevene. Durf en ondernemingsgeest zouden dus volgens hem meer aan ■de langhoofden toekomen, terwijl de rondhoofden meer het rustige, voor geregeld werk geschikte deel der bevolking zouden vormen. De meting van een groot aantal landverhuizers scheen Ammon hierin gelijk te geven, want daar vond hij toch weer hetzelfde terug, het overwegen van het langhoofdige type. Er aal in deze onderzoekingen zeker een kern van waarheid schuilen, doch de correlatie is zeer gering. Slechts meting van ,groote aantallen individuen doet verschillen aan het licht komen. De schedelvorm van een enkel individu kan nooit zijn psychische eigenschappen doen kennen, alleen is daardoor de kans iets grooter, dat we bepaalde geestelijke eigenschappen zullen aantreffen. Op de vermoede correlatie tusschen de als degeneratieteekens bekend staande lichamelijke afwijkingen en een aantal geestelijke afwijkingen, op grond waarvan Lombroso zijn misdadigerstype opstelde, kom ik aanstonds nog even terug.
De verschillen, die de menschen onderling vertoonen, berusten m.i. op drie gronden, n.1. verschillen in erfelijken aanleg, verschillen door verandering der ontwikkeling onder uitwendige invloeden en verschillen door ziekten. De eerste en laatste igroepen zullen wij wat nader in het ooig moeten vatten. Al die erfelijke eigenschappen, die alle menschen gemeen hebben zijn van



geen belang voor de mogelijkheid van verbetering: zij zullen toch door de erfelijkheid op alle nakomelingen worden overgedragen, zonder dat daarop eenigen invloed van buiten kan worden geoefend. Zoo is bijv. het bezit van het wormvormig aanhangsel, soms ook blinde darm genoemd, (het appendix,) een der onaangename eigenschappen van den mensch, die velen reeds bezwaren heeft gegeven, ja bij niet weinigen soms door plotselinge heftige ontsteking tot den dood aanleiding gaf. Hoe gaarne wij echter aan het toekomstig ras het verlies van deze eigenschap zouden geven, mogelijk is ons dit niet, daar voorzoover wij weten alle menschen het appendix bezitten.
Uit dit voorbeeld volgt, dat wij ons alleen hebben toe te leggen op de studie van die eigenschappen, die bij de verschillende individuen of volken niet gelijk zijn, aangezien idie alleen een aangrijpingspunt van verbetering kunnen vormen.
Herhaaldelijk hoort of leest men, dat een bepaalde eigenschap in een familie erfelijk is, wat dan een familietrek wordt genoemd. Zoo bijv. groote lengte, bepaalde gezichtstrekken, bepaalde vorm van ooren, of wel zekere geesteseiigenschappen enz. Gaat men die families wat nauwkeuriger na, dan blijkt de bewuste eigenschap echter slechts bij een gedeelte der leden aanwezig, meest slechts bij de kleinere helft. De andere leden vertoonen dan ófwel de eigenschap zooals de andere ouder die had, ofwel iets verschillends, afhangende van de samengesteldheid van het bewusite kenmerk. Is zoo een eigenschap dominant, dan kan ze zeer lai^g in een familie blijven, zooals de eigenaardige lipvorm van de Habsburgers, maar ook dan zal slechts een gedeelte der nakomelingen haar bezitten.
Met de splitsingswetten van M end el voor oogen, zal men zeer sceptisch staan (tegenover dit gedurende vele geslachten voortplanten van familietrekken, vooral als daaraan meerdere elementaire eigenschappen ten grond-



slag liggen. Wel deed Galton ons kennen de geslachten van rechters in Enigeland, waar gedurende vele generaties de mannen steeds als rechter zeer hoog stonden aangeschreven, doch hoeveel doet daarbij niet reeds het voorbeeld en de opvoeding. Als deze mannen met begaafde vrouwen huwen, zullen de kinderen ook boven het middelmatige zijn, en zullen zij gemakkelijk dat ambt leeren, dat door uitwendige omstandigheden voor hen het geschiktste is.
Dat speciaal de oudste zoon de karaktertrekken -van den vader zou erven zooals veelal wordt verteld, en zooals door den Giessener psychiater Sommer wordt beweerd, kan op grond van erfelijkswetten allerminst worden aangetoond. Ware dit wel zoo, dan zou het erfelijke koningschap daardoor een biologische reden van bestaan hebben. Wij weten echter allen, dat slechts in de minderheid van de gevallen deze regel geldt; meestal kan men omtrent de eigenschappen van den oudsten zoon evenmin iets voorspellen als omtrent die der andere kinderen. En dat is ook zeer begrijpelijk. Al is hij de oudste levende wettige vrucht, in de rij der geslachtscellen staat hij niet op zoo'n bijzondere plaats, 't is toch toeval welk der imillioenen spermatozoën zich met de eicel (die ook reeds de zooveelste is) zal vereenigen.
Bij het onderzoek van dergelijke z.g. erfelijkheidsregels heeft .men zich veel te veel door enkele frappante gevallen laten leiden, in plaats van ide frequentie na te gaan. Als wij tien maal hetzelfde verschijnsel zien, maakt dat eenigen indruk, maar als wij ons daarnaast bedenken, dat 10,000den malen iets anders heeft plaats gegrepen, begrijpen wij, dat die 10 maal nog geen bepaalden regel, laat staan een wet ivormen!
Bij de gewone beschouwingen van het dagelijksch leven spelen nog een aantal begrippen een rol, die met de erfelijkheid in wijderen zin in verband staan, en die ik daarom even voor u wil memoreeren. Zoo is minder-



waardigheid van den eerstgeborene iets waarover veel gepraat en geschreven wordt (Pearson). Critische beschouwingen der statistieken (Macaulay) toonen echter aan, dat het daarmee zoo erg niet gesteld is. Ja, onder de leerlingen der scholen voor achterlijken koinen de eerstgeborenen in iets grooter aantal voor dan op de gewone scholen, doch een nauwkeurige analyse toonde Herderschee aan, dat fouten in de statistische bewerking tot dit resultaat leidden. Ook de andere argumenten ten nadeele ider eerstgeborenen, staan zeer zwak.
De leeftijd der ouders tijdens de geboorte van het kind speelt natuurlijk een rol. Dat echter ook hier door endogene momenten de kinderen op hooger leeftijd verwekt, of geboren uit het huwelijk van sterk in leef tij d verschillende ouders minderwaardig zouden zijn, schijnt mij niet vaststaande. Uitwendige momenten spelen hierbij de voornaamste rol: verzwakking door voorafgaande zwangerschap; slechtere finantieele verhoudingen, dikwijls alkoholisme en dergelijke.
Al deze volksmeenimgen danken hun hardnekkigheid aan een mystischen achtergrond, die zij in den loop der tijden verkregen hebben, en die waarschijnlijk zijn oorzaak vindt in den wensch om onaangename feiten te verklaren door oorzaken, die niet van onzen wil afhankelijk zijn, in laatste instantie dus een angst voor de verantwoordelijkheid.
In een zeer slechten reuk staan huwelijken tusschen bloedverwanten. Gaan wij eens na, waarop dat berust, en wat daarvan te denken. Allereerst weten wij, dat in de dierenfokkerij de inteelt op grooten schaal wordt toegepast, om een zuiver ras te houden, met oogenschijnlij-k zeer goed gevolg. En ook bij den mensch is dit niet anders. Heit kinderaantal is uit huwelijken tusschen bloedverwanten niet kleiner, in sommige statistieken (Lundborg) zelfs grooter dan het gemiddelde. Neen, bij volkomen gezonde, d. w. z. niet alleen uitwendig, maar ook in constitutie valide individuen is het huwelijk tus-



schen bloedverwanten in geen enkel opzicht schadelijk en kan het integendeel zeer nuttig zijn doordat het de goede eigenschappen, die beitde ouders allicht gemeen hebben, met vrij groote zekerheid op de nakomelingen doet overgaan. Komt echter in de familie een schadelijke eigenschap voor, dan bestaat de kans, dat deze op beide huwelijkscandidaten is overgegaan, met het noodzakelijk gevolg, dat ook enkele hunner nakomelingen die eigenschap zullen vertoonen. Is de eigenschap een recessieve, d. w. z. uit zij zich niet bij den bastaard met een normaal individu, dan kunnen 'beide ouders, 'dragers dier eigenschap, normaal zijn, maar zal een gedeelte der kinderen, waar dus de pathologische eigenschap van beide ouders samenkomt, deze vertoonen. Zoo is het misschien bij de doofstomheid, die zeer vaak juist in de verwanten-huwelijken wordt aangetroffen. Is het dus bekend, dat een dergelijke ziekelijke aanleg in de familie voorkomt, dan is een huwelijk tusschen bloedverwanten af te raden.
Ook daar, waar in de familie neiging tot zenuwziekten of krankzinnigheid en verwante toestanden bestaat, is de kans groot, dat neef en nicht dezelfde pathologische trekken geërfd hebben, welke dan met vrij groote zekerheid ook bij ide kinderen, en daar dikwijls in sterkere mate, tot uiting zullen komen.
Wij komen dus tot de slotsom, dat een huwelijk tusschen bloedverwanten uit een gezonde familie in geen enkel opzidht schadelijk is, dat daarentegen als bepaalde recessieve afwijkingen bestaan, of erfelijke belasting in de familie aanwezig is, ide kans op niet normaal nageslacht grooter is dan bij huwelijken in een vreemde familie.
Het zou nu mijn taak zijn, over te gaan tot de 'bespreking der normale eigenschappen van den ménsch, hun voor- en nadeelen en eventueel hun beïnvloedbaarheid door gewilde maatregelen. Ik doe dat echter niet, om de eenvoudige reden, dat ik er weinig meer van weet



dan u allen. Ja, wel zou ik zeer uitvoerig ide erfelijkheid der kleur van de oogen kunnen nagaan, of de kleur en den aard der haren, ofwel de lichaamslengte, maar wat hebben deze eigenschappen voor eugenetische vraagstukken voor beteekenis? 't Zou dan al moeten zijn, dat de blonde wat minder weerstandskracht bezit tegen het tropenklimaat dan de brunette, ,of dat de lange menschen voor bepaalde ambachten meer geschikt zijn dan de korte, maar dat weten ,wij allen.
Een harmonische ontwikkeling van al onze eigenschappen brengt vanzelf mee een vrij sterk aanpassingsvermogen aan veranderde uitwendige omstandigheden, waartegenover een disharmonische ontwikkeling telkens op verschillende punten niet plooibaar genoeg zal blijken voor de tegenwoordige samenleving, en dus tot asociale uitingen of handelingen zal aanleiding geven. Natuurlijk bestaat die harmonie ook tusschen de lichamelijke en de geestelijke eigenschappen, en zullen wij door hygiënische beïnvloeding van gene ook aan deze de beste kansen tot ontwikkeling geven.
Doch laten wij deze algemeene beschouwingen rusten, want daar ligt de kern van ons vraagstuk niet, en laat ik u liever nog iets mededeelen aangaande een in de latere jaren opgekomen streven om een bepaalde menschelijke eigenschap te veranderen. Ik bedoel de beweging, die zich ten doel stelt, de linkerhand te oefenen, en te maken tot gelijkwaardig met de rechterhand, de z.g.n. linkscultuur.
Van de op het eerste gezicht zeer rationeel klinkende gedachte uitgaande, dat het voor een leger een voordeel moet zijn als de soldaten even goed links als rechts kunnen schieten, stelde de Engelsche generaal BadenPowell reeds lang geleden de oefening van de linkerhand voor als een eisch, waaraan door speciaal schoolonderricht behoorde te worden tegemoet gekomen. Een veel hooger doel hadden anderen voor oogen, die hoopten door regelmatige oefening der linkerhand, deze niet
De Toekomst der Maatschappij 5



alleen geschikt te maken ter vervanging van de rechter, zoo de laatste onbruikbaar werd, maar ook het totale prestatievermogen van ons lichaam te vergrooten, door met beide handen hoogstaand werk te kunnen doen. E-r zou dus in denzelfden tijid meer en beter werk gedaan kunnen worden, dan door een normaal mensch zonder die vooroefening mogelijk is. Zeer in het kort wil ik met u nagaan, wat hiervan de wetenschappelijke grondslag is.
De overgroote meerderheid der menschen is rechtshanidig; slechts ongeveer 4—6 % is linkshandig. Deze eigenschap dankt de mensch aan de overwaardigheid van één der groote-ihersenhemispheren, en wel bij de meerderheid de linker, die, zooals u bekend zal zijn, de functies der gekruiste, rechter lichaamshelft beheerscht. Die overwaardigiheid der linker hersenhemispheer uit zich nog op andere wijze: Het grootste deel van ons spreekmechanisme is uitsluitend links geleigen, d. w. z. als door een bloeding in de hersenen, een beroerte dus, een bepaald deel dezer hemispheer wordt vernield, dat idan de spraak zoowel als het 'begrijpen van gesproken woorden zullen zijn verloren gegaan. Had echter de bloeding in de minderwaardige, rechter hemispheer plaats, dan zou van een dergelijke spraakstoornis niets blijken.
Door ihaar overwaardigiheid heeft zij de spieren der rechterhand zoozeer in haar macht, dat zeer fijne bewegingen daarmee kunnen worden uitgevoerd, ja zelfs gaat de heerschappij der linkerhemispheer zoo ver, dat ook de fijnere bewegingen der linkerhand door kaar worden beheerscht. Krijgt iemand dus een sterke bloeding in de loverwaardige hemispheer, dan zal hij niet alleen rechtszijdig verlamd zijn, maar zal ook de linkerarm niet meer voor fijnere bewegingen als knoopjes vastmaken, knippen e. d. worden gebruikt, terwijl eenvoudige grijpbewegingen of slaan nog zeer goed mogelijk zijn.
Wat geschiedt er nu door stelselmatige oefening der



linkerhand? Reeds uit het voorbaande is dit waarschijnlijk, en verscheidene ziektegevallen leveren daarvan het bewijs: door oefening der minderwaardige hand wordt niet de minderwaardige .hersenhelft, maar de overwaardige tot grootere functie aangezet. Voor zoover het betreft de intellectueele functies komt linkscultuur dus neer op een verhoogde energie der toch sterk functioneerende hersendeelen, en niet op een tot intensiever leven wekken der sluimerende minderwaardige (hersenhelft. Het geheele vraagstuk is dus terug te brengen tot de kwestie: moeten wij de geestelijke prestatie van het kind tot het maximale opvoeren, of is het beter niet alles te vergen, ten einde een zekere elasticiteit te behouden, die de. hersenen voor overfunctie en daardoor voor ziek worden behoedt.
Niemand zal er aan twijfelen, dat de laatste weg de beste is, en daarmee valt natuurlijk de linkscultuur. Want het geringe voordeel, dat een normaal mensch zou hebben van beter gebruik der linkerhand, weegt niet op tegen gevaar voor overwerken der hersenen.
Ik vind dit voorbeeld daarom zoo belangrijk, omdat het ons toont, dat een ingrijpen in de organisatie van bet menschelijk lichaam, al schijnt zij op 't eerste gezicht rationeel, toch blijkt de harmonie slechts te kunnen verstoren, en daarin dan slechts achteruitgang te brengen, waar vooruitgang werd nagestreefd.
Wij gaan nu orver tot het tweede gedeelte, de bespreking van ziektemakende invloeden op de eigenschappen van den mensch, en de beteekenis, die deze voor 'de ontwikkeling van het ras kunnen hebben.
Elke ziekte, ook de geringste verkoudheid, maakt den aangetaste voor korteren of langeren tijd minderwaardig, en moet daardoor alleen reeds beschouwd worden als een maatschappelijk kwaad, naast de groote onaangenaamheden en zelfs de gevaren, die er voor het individu uit kunnen voortvloeien.



Er heeft zich in de Laatste decenniën een krachtige strijd tegen alle mogelijke ziekten ontwikkeld, een strijd, die haar grootste successen 'bereikte, waar het gold te voorkomen, dat epidemieën de bevolking teisterden. De vaccinatie tegen de pokziekte is van de vele triumphen der wetenschappelijke hygiëne m. i. de grootste. Daarnaast moet de bestrijding der cholera door het direct onderdrukken der oorzaken (meestail het drinken van geïnfecteerd water) genoemd worden, evenals de bestrijding der dyphterde, terwijl het verminderen der pest in onze landstreken meer bet gevolg is geweest van de algemeen betere woningscondities. Dat echter ook daar, waar deze ziekte thuisbehoort, of zooals op Java, alle mogelijke voorwaarden voior een snelle verspreiding aantreft, de wetenschappelijke bestrijding blijk geeft den vijand de baas te zijn, geeft ons de zekerheid, dat deze ziekte in het vervolg geen belangrijke plaats meer zal innemen tusschen de voor het ras igevaarlijke ziekten.
De .groote epidemieën mogen tijdens de perioden, dat zij heersohten, ontzaggelijke schade hebben aangericht, hun invloed was edhter steeds een kortstondige en snel herstelde de maatschappij weer van de geleden schade. Anders daarentegen moeten beoordeeld worden ziekten, die voortdurend ide menschheid aantasten, en haar ongemerkt zeer belangrijk in een geregelden vooruitgang belemmerden. Ik heb het ooig voornamelijk op een drietal ziekten, het alkoholisme, de tuberculose en de syphilis, die daarenboven nog dit gemeen hebben, dat zij niet alleen het individu zelf minderwaardig maken, maar tevens veelal op het nageslacht een zeer nadeeligen invloed oefenen. Om hunne belangrijkheid willen wij deze drie ziekten ieder afzonderlijk nader bespreken.
iMen heeft hen wel genoemd volksziekten of volkskankers, waarmee de leek wenschte uit te drukken, dat deze ziekten niet zoozeer voor het individu dan wel voor het geheele volk een gevaar opleverden. Als ziekte van



het individu is de alkohoJvergiftiginjg veel minder ernstig dan bijv. de arsenicum- of de phosphorvergiftiging, en is de tuberculose minder gevaarlijk dan zoo menige andere orgaanziekte, maar juist de algemeene verbreidheid der eersten, en hun verzwakkenden invloed op het nageslacht geven 'hen hun typischen stempel. Daardoor krijigen zij tevens een groote beteekenis voor de sociale welvaart, en is hun bestrijding dus piet slechts een kwestie, die tusschen den zieke en zijn dokter alleen afgehandeld wordt, maar krijgt ook de gemeenschap een recht om in de bestrijding der volksziekten in te grijpen. Dat hierdoor herhaaldelijk botsingen tusschen het individu en de maatschappij ontstaan, is onvermijdelijk, daar beider belangen veelal lijnrecht tegenover elkander staan. Ik zal nog gelegenheid genoeg hebben hierop meer in bijzonderheden in te gaan.
Het alkoholisme hebt u mij slteeds als ziekte hooren noemen. Velen van u zal dit verwonderen, daar zij het meer als slechte gewoonte of als misdadige neiging zouden willen besdhouwien. Gij verliest dan echter uit het oog, dat het ons op 't oogenlblik minder oim de oorzaken dan om de verschijnselen ervan te doen is, en de laatste zijn toch zeker van ziekelijiken aard. De oorzaken zijn zoowel sociale misstanden als geringe weerstand van het individu, dus zoowel exogene, als endogene factoren.
Het vraagstuk van het alkoholisme is reeds zoo uitvoerig, en van zoo vele zijden bekeken, dat de litteratuur daarover haast niet meer te overzien is. Men moet er zoowel het (geringe igeforuik van een glas wijn aan tafel toe rekenen, als de regelmatige dronkenschap van izoovelen. Op verschillende m,anieren| heeft men de schade door het gebruik van alkohol veroorzaakt, aangetoond, waarbij voor het kortdurende gebruik meestal de initellectueele prestaties een maatstaf vormden. Als algeimeenen regel vond men, dat reeds na het gebruik van zeer geringe hoeveelheden wijn of bier, soms na



een aanvankelijke doch steeds kortdurende verhooging der arbeidskracht, deze geregeld daalde en dus een spoediger vermoeidheid optrad, die eerst zeer langzaam, na uren, ja zelfs soims eersi na een etmaal, weer verdween.
Nu vind ik deze proeven zeer 'belangrijk, doch meen niet dat men daarom elk .gebruik van alkoholhoudende dranken als uit den booze moet achten. WanJt na het gebruik van kleine hoeveelheden treedt weer een volledig herstel van het lichaam op; slechts voortdurend gebruik maakt herstel ommoigelijk en is daardoor schadelijk. Ook is de maatstaf, waarmee gemeten werd, nieit zuiver, want naast onize intellectueel® prestaties hebben in de maatschappij de sociale eigenschappen van den mensch een zeer gr.oote beteekenis. En die sociale eigenschappen (gezelligheid, aansluiting bij anderen) worden door kleine hoeveelheden alkohol zeer zeker bij de meeste menschen verhoogd. Nu begrijpe men mij goed, dat ik daarmee niet zeggen wil, dat het gebruik van alkohol daarom gewenscht is, langs vele andere wegen kan dezelfde ver hooging van het sociale leven worden verkregen (sport bijiv.) maar men moet zoowel op de nuttige als op de sohaduwzijde van het vraagstuk de aandacht laten rusten.
Doch laten wij deze algemeene beschouwingen rusten. In de eerste plaats moeten wij nagaan de invloed van den alkohol op het individu zelf. Deze is zeer afhankelijk van den vorm, waarin het middel wordt gebruikt, want niet de aethylalkohol zelf is het meest schadelijke bestanddeel, doch de hoogere, zoogenaamde foezélalkoholen. Hoe meer van deze stoffen de vloeistof bevat, hoe ernstiger, en vooral hoe langduriger de vergiftigingsverschijnselen zullen zijn bij acuut gebruik, en hoe sterker ook de schadelijke invloed op verschillende organen zal zijn bij voortdurend gebruik.
Een belangrijk vraagpunt is gelegen in de reactie van het individu op het gebruik van alkohol. Iedereen weet,



dat er zeer groot verschil in tolerantie bestaat, en dat gewenning hierbij een groote rol speelt, doch teveel wordt daarbij uit het oog verloren, dat die tolerantie en die gewenning slechts uitingen zijn van de reactie van ons zenuwstelsel op het vergif, doch dat de vergiftiging van de andere deelen van ons lichaam daarmee absoluut niet parallel gaat. Hij, die dus, zooals men zegt, er best tegen kan om bijv. 5 glazen bier op één avond te drinken, krijgt daardoor een vergiftiging van zijn hart en zijn geslachtsklieren (twee organen, die zeer gevoelig zijn voor alkohol), die veel sterker is dan bij den ander, die reeds op het gebruik van 2 glazen imet duidelijke psychische veranderingen reageert. Hoe paradoxaal dit op het eerste geziaht moge schijnen, de minst vatbare zal in deze de meeste schade ondervinden!
Het ligt niet op imijn weg u hier te spreken over den machtigen invloed, die de alkohol langs directen weg oefent op de zedelijkheid van de bevolking. Evenzoo wil ik er slechts kort op wijzen, dat het ontstaan van krankzinnigheid in een aantal gevallen het gevolg is van bovenmatig en vooral voortgezet alkoholgebruik, hoewel het aantal gevallen wan krankzinnigheid uitsluitend als gevolg van alkoiholisme zeker niet mag worden overschat.
Een zeer belangrijk punt vormt de bespreking van den invloed van het alkoholmislbruik op de nakomelingschap. Niet op dien invloed door verruwing en verarming van het gezin ga ik hier in, dooh alleen op de direct schadelijke werking.
Als bij het begin ivan het huwelijk de man nog niet drinkt, worden gezonde levenskrachtige kinderen geboren, maar raakt de inan langzamerhand aan den drank, dan spiegelt zich dat aan zijn nakomelingschap af: de kinderen worden izwakker, de latere blijven kleiner, tenslotte zien we de geboorte van aahterlijken of zelfs het optreden van idiotie en abortus. Het chronisch alkoholisme van den man heeft dus op zijn geslachtscellen een beschadigenden invloed uitgeoefend, waardoor de kiem



is verzwakt, niet meer tot volle ontwikkeling in staat is. Hoeveel sterker zal deze invloed nog zijn als de moeder drinkt, en de vergiftiging niet alleen de kiemcel treft, doch gedurende de geheele ontwikkeling voior de geboorte zal plaats vinden! Deze kiembeschadiging is sterker dan de vroeger zoo druk besproken verwekking van het kind in een roes. De algemeen geciteerde onderzoekingen van Bezzola, die vond, dat het grootste aantal idioten uit de Zwitsersahe (gestichten, geboren iwas ongeveer 9 maanden na de groote volksfeesten, vonden bijv. door de staitistieken van Clemenz te 'Hamburg en van anderen slechts geringen steun.
Zeer vaak is lalkoholisime van één of beide ouders de oorzaak van achterlijkheid wan het kind. Volgens een andere Hamburger statistiek (Meldola) vond men bij 29 % der zwakzinnigen of idioten alkoholisme van de ouders. Ook van de 'te Voorgeest verpleegde zwakzinnige en idiote kinderen vind ik in 22 % alkoholisme van één der ouders. Dit cijfer is echter te hoog als men daarmee den schadelijken invloed van alkohol wil uitdrukken, daar in een aantal dezer gevallen andere momenten de hoofdoorzaak van de idiotie vormden.
Veel sitorender echter in de maatschappij dan de idioten en de zwakzinnigen zijn de lichte gevallen van ethische defecten, de moreel minderwaardigen en de toevallijders. En juist van deze drie groepen weten wij, dat alkoholisme der ouders hun optreden zoo zeer begunstigt.
Het voorafgaande zou allicht aanleiding geven tot de opvatting, dat door het onderdrukken van alle alkoholgebruik zoowel de krankzinnigheid als de zwakzinnigheid zeer belangrijk zou moeten afnemen. Dit is echter gebleken slechts zeer ten deele waar te 'zijn. In staten, waar sinds korten tijd zoo goed als geen alkohol wordt gebruikt, is de krankzinnigheid hierdoor slechts weinig beïnvloed, wel een bewijs dus dat de inwendige factoren tot het optreden van die krankzinnigheid de hoofdzaak



waren, en het alkoholisme slecihts aanleidend moiment is. Gelukkig nu, dat de vermindering der criminaliteit na alkoholbeperking wel aan de verwachtingen heeft beantwoord.
Er is door sommigen aan den alkohol een gunstige eigenschap toegekend, n,l. het uitroeien van de zwakke individuen, dus een selectie. Wie minderwaardig was van aanleg, zou door alkoiholmisbruik vroeg te gronde gaan en daardoor belet worden minderwaardige nakomelingen te krijgen. Dit moge gedeeltelijk waar zijn, deze gunstige werking is echter buitengewoon gering, en verdwijnt in het niet tegenover de schadelijke werking van den alkohol. Na het voorgaande izal het u duidelijk zijn, dat het vraagstuk van de bestrijding van het alkoholisme meer omvat dan de bestrijding van het alkoholgebruik. Ook door bestrijding ivan de vooribeschiktheid voor alkoholisme, en de degeneratie toestanden, die eruit voort vloeien, is op het oogenblik veel te bereiken. Zonder twijfel is echter de bestrijding van elk alkoholverbruik veel gemakkelijker, en daarom aan te raden. Men bedenke daarbij echter, dat een menigte andere factoren evengoed als de talk oho 1 in staat zijn om van den in labiel evenwicht verkeerenden voorbeschikte een zieke te maken. Doch hierover later meer.
Van geheel anderen aard is de tweede der u zooeven genoemde volksziekten, de tuberculose. Al direct daarom zoo anders, omdat wij hier met een levend organisme, de tuberkelbacil te doen hebben, die zijn eigen leven leidt, steeds trachtende zijn soort te bevoordeelen ten koste van ons lichaam. Wij hebben hier dan ook voor ons een besmettelijke ziekte, die dus in vergelijking kan treden met andere diergelijke aandoeningen als roodvonk, typhus en derg. Echter wordt ons hier de bespreking weer moeilijk gemaakt doordat vele vraagpunten in de leer der tuberculose nog verre van hun oplossing verwijderd schijnen. Zoo is het bijv. no,g steeds een strijdpunt, welke de hoofdwegen zijn, waarlangs het mensche-



lijk lichaam met den tuberkelbacil wordt besmet. Dat twee wijzen vian besmetting izeer algemeen zijn, wordt wel overal toegegeven, nl. de besmetting door bet drinken van melk, die tuberkelbacillen bevat, afkomstig van het aan parelziekte lijdende rund, en besmetting door directe inademing der bacillen, die een teringlijder herhaaldelijk met hoesten .uitwerpt, en die gedeeltelijk met de kleine speekseldruppeltjes langen tijd in de lucht kunnen blijven zweiven.
De bestrijding van de eerste wijze van besmetting schijnt zeer eenvoudig: men beboeft er slechts ivoor te zorgen, geen tuberculeus vee meer voor de melkwinning te gebruiken, en men is klaar. Wie van u echter wel eens een z.g.n. modelboerderij heeft gezien, weet hoeveel er bij komt kijken aleer imen zeker weet, dat zijn vee geen parelziekte heeft, en ook niet krijgen izal. De daarvoor noodige hygiënische stallen zijn zoo kostbaar, en de geheele inrichting werkt zoo minutieus, dat, voiorloopig althans, aan een algemeene inrichting daarvan niet te denken valt. De directe iweg oun de melk eenvoudig door koken te steriliseeren schijnt oppervlakkig izeer gemakkelijk, en volkomen afdoende. Dat izij dit echter in de praktijk niet is, koimt door den tegenzin van den mensch om zich imeer moeite te geven, dan bij zelf begrijpt dat noodig is; want de kennis aangaande de verspreiding der tuberculose dateert nog iniet van heel lang, en de voorlichting van het publiek daaromtrent gaat langzaam. Natuurlijk zijn er schijnbare redenen, dat velen nog steeds de besmettelijkheid van tuberculose niet willen aannemen. Ware het gelijk wij bij roodvonk of vlektyphus zien, dan zouden de noodzakelijke maatregelen snel genoeg ingang vinden; dooh het besmettingsgevaar is veel geringer dan bij beide zooeven genoemde ziekten, en velen ontkomen er zelfs geheel aan.
Het schijnt wel, dat op ouderen leeftijd de besmetting door inademing dus van zieke op gezonde, de regel vormt. Daarbij is het niet noodig, dat de bacil slechts



zeer kort in de lucht blijft, ook een langdurig verblijf der met de sputa naar buiten gebrachte tuberkelbacillen in het stof op den vloer, doet deze microben niet afsterven. Koimen zij dan met het stof weer in de lucht, dan is de kans, dat zij zullen worden ingeademd vrij groot, en geschiedt de besmetting dus niet direct, dooh indirect. In de omgeving van den lijder aan open long- of keeltering — waarmee men zeggen wil, dat hij tuberkelbacilhoudend sputum ophoest — zal dus vrij groot besmettingsgevaar bestaan door de zooeven reeds genoemde druppeltjes-infectie, die bij het hoesten in de lucht zwevende "bacillen. Echter overal, waar de teringlijder zijn sputa deponeert, zonder deze onschadelijk te maken, kunnen bacillen achter blijven, en zoo met het sitraatstof hier en daar besmetting veroorzaken.
Nu bestaat er gelukkig een grooten afstand tusschen besmet worden met tuberkelbacillen, en ziek worden aan tuberculose. Slechts een zeer klein gedeelte van de besmette personen wordt ook ziek, en dan nog veelal niet in een dergelijke graad, dat ernstige verschijnselen optreden. Waarvan het afhangt, of iemand, die tuberkelbacillen ibij inademing in zijn keelholte krijgt, of met het voedsel in het darmkanaal, daardoor ziek zal worden, is nog niet voldoende bekend. Een drietal factoren spelen daarbij zeker een rol, n.1. de hoeveelheid en de virulentie (kwaadaardigheid) van de bacteriën, de plaatselijke en tijdelijke vatbaarheid van het individu, en diens algemeene vatbaarheid of predispositie.
Waar de tuberkelbacillen pogen het menschelijk lichaam binnen ite dringen, ontstaat een strijd met de natuurlijke verweermiddelen van ons lichaam: zoowel de levende, de witte bloedcellen, als de doode, de door het lichaam gevormde tegengiften. Nu spreekt het vanzelf, dat een groot aantal bacteriën er eerder in zal slagen ziah in het weefsel te nestelen, dan een klein aantal, en evenzoo is het zonder meer duidelijk dat de kwaadaardige (zich snel vermeerderende, en veel giftige



stoffen vormende) bacillen ook meer kans hebben dan de goedaardige.
Zeer belangrijk en in de meerderheid der gevallen beslissend schijnt (mij de tweede der zooeven genoemde factoren, de plaatselijke en tijdelijke rvatbaarheid van het individu. Een volkomen igeizond lichaam is voor de tuberculose haast niet vatbaar. Maar heeft iemand een zware verkoudheid, dan is het keelslijmvlies niet meer gezond, en dus minder weerstandskrachtig tegen toevallig van buiten ingevoerde bacillen. Gelukt het nu aan de bacil zich hier ite handhaven, dan zal zij meestal na eenigen tijd weer te gronde gaan, maar bij zwakke personen kan zij een algeimeene of plaatselijke ziekte veroorzaken. Hetzelfde zien we af en toe als een gezond kind mazelen krijgt, met meestal vrij heftige ontsteking van de luchtpijpvertakkinigen der longen. Deze bronchitis geneest weer, maar nog een tijdlang izijn de luchtpijpvertakkinigen haar weerstandskracht kwijt, waardoor de toevallig aanwezige tuberkelbacillen nu de overhand krijgen en ons vroeger gezonde patiëntje aan longtering gaat lijden. Met vele dergelijke voorbeelden izou dit betoog zijn te vermeerderen, en steeds zouden wij zien, dat een aantal gevallen van plotseling optredende tuberculose moeten worden toegeschreven aan de tijdelijke vermindering van de weerstandskracht van /het individu. Daarop berust ook het gevaar van de bevalling van tuberculeuze vrouwen; af en toe zien we na die gebeurtenis het tuberculeus proces, dat tot dien tijd ongevaarlijk scheen, plotseling verergeren en een kwaden loop nemen.
De derde factor, die beslist of de tuberkelbacillen, eenmaal in het mensahelijk lichaam gekomen, de strijd zullen kunnen volhouden is de aigemeene vatbaarheid of predispositie. Volgens veler inzicht is deze aangeboren predispositie vroeger veel te veel op den voorgrond gesteld. Zeker, men ontmoet af en toe families, waarvan zeer vele leden successievelijk aan tering sterven, maar



vergeet niet, dat juist daar het infectiegevaar bijzonder groot is. Gaat irnen 'hen nauwkeurig na, dan blijkt, dat in een aantal van deze gezinnen de groote vatbaarheid niet is een erfelijke eigenschap, doch een gevolg van alkoJiolisme der ouders, soms ook van syphilis, die beide op het nageslacht een zeer verzwakkenden invloed hebben. Toch komen ongetwijfeld die families met erfelijke voorbeschiktheid voor tuberculose voor, maar m. i. spelen zij in de tuberculosekwestie als ras-hygienisch vraagstuk, slechts een ondergeschikte rol.
Waar de kans op infectie met den tuberkelbacil zoo groot is, kan het ons niet verwonderen, dat wel iedereen af en toe die bacillen binnen krijgt op een tijdstip, dat niet al zijn verweermiddelen in orde waren. Daarmee in overeenstemming is het feit, dat bijna alle volwassenen die na hun dood ter sectie komen, blijken geheel of gedeeltelijk genezen tuberculeuze aandoeningen te hebben. Meestal vinden wij de litteekens van dit genezen proces in de longen, vaak ook in de lymph'klieren. Het is ons dus een herinnering, dat tuberculose is een zeer goedaardige ziekte, die dan ook in dat stadium wel zelden zal worden herkend, en dat slechts de kleine minderheid der gevallen met ernstiger ziekteverschijnselen gepaard gaat.
Tegenover deze algemeenheid van de infectie schijnt het vrij wanhopig om den strijd tegen de 'besmetting aan te binden. Toch is dit in verscheidene landen gedaan, zoo in Pennsylvania U.S.A. Tering wordt daar gerekend tot de besmettelijke ziekten, met verplichte opgave door de artsen en verplichte behandeling, soms zelfs in sanatoria. Een voorstel van gelijke strekking in Denemarken heeft tot nu toe geen wettelijke kracht kunnen verkrijgen.
De kwestie is echter niet zoo eenvoudig als in deze wetten tot uiting schijnt te komen, want wij moeten nog rekening houden met de verkregen onvatbaarheid door doorgestane infectie. Een individu, dat een tuber-



culeuze infectie heeft doorstaan, heeft tevens een aantal tegengiften gemaakt, die hem bij een volgende infectie goede diensten zullen bewijzen. Hij, die dus herhaaldelijk in zijn leven aan lichte infecties is blootgesteld geweest, zal grooter onvatbaarheid hebben, dan diegene, die nooit met den tuberkelbacil in aanraking kwam. Wordt deize laatste dus te eeniger tijd geïnfecteerd, dan heeft hij een kwade kans. In onze tegenwoordige maatschappij schijnt het daarom voordeeliger herhaaldelijk kleine infecties door te maken, dan slechts een enkele zwaardere.
De strijd tegen de tuberkulose, die overal reeds met groote energie wordt gevoerd, moet dus voorloopig twee groote rubrieken omvatten: de weerstandskracht, dus de gezondheid van de geheele bevolking zoo goed mogelijk imaken, en de aangetasten op de voor hen beste manier behandelen, /zonder daarbij op het infectiegevaar voor hun omgeving al te groot gewicht te leggen. Eerst later >zal de bestrijding en zoo mogelijk de uitroeiing van den tuberkelbacil de eerste plaats gaan innemen.
Wij gaan nu over tot de bespreking van de 3de ziekte, die op de algemeene volksgezondheid een grooten invloed heeft, de syphilis. Evenals de tuberculose wordt zij teweeggebracht door een levende kiem, waarbij bijna steeds de geslachtsorganen de plaatsen van besmetting zijn. Ook hier hebben wij te doen met een langzaam en sluipend verloopend ziekte-proces, dat zich slechts af en toe door hevige verschijnselen uit. iHet wordt echter door de onderzoekingen van de laatste lOijaren, waarbij vooral de biologische verandering van het bloedserum der lijders (aantoonbaar door de z.g.n, Wassermann'sche reactie) een zeer groote rol speelt, duidelijk, dat het herbergen van den ziekteverwekker in ihet lichaam nog heelemaal geen ziekteverschijnselen behoeft te geven. Zoo wordt het ons eerst duidelijk, dat de zieke man zijn kinderen ziek ter wereld doet komen, zonder dat de



moeder ooit eenig verdacht teeken bij zichzelve heeft kunnen opmerken. Zeer dikwijls ook komt ons dit onder de oogen als wij kinderen van door syphilis besmette ouders gezond zien geboren worden, en zich normaal ontwikkelen, totdat eerst op den leeftijd'van 8—12 jaren zich een slepende ziekte gaat uiten, die binnen enkele jaren met stelligheid tot den dood voert, en die "veroorzaakt wordt door den syphilis verwekker. Deze moet das ongeveer 10 jaar lang in het kinderlijk lichaam vertoefd hebben, zonder dit lichaam ziek te maken, maar ook zonder zelf ernstig te worden bestreden.
Voor de bestrijding der ziekte zijn dit natuurlijk cardinale punten, waarmee moet worden rekening gehouden. En dat te imeer, daar het aantal bacteriedragers, die zelf gezond zijn, groot is. Van de 46 patiëntjes, in het gesticht Voorgeest verpleegd, bij wie ik ineen, dat hun zwakzinnigheid het gevolg is van syphilis der ouders, is het mij slechts mogelijk bij een zevental het ziekteproces nog aan te toonen, terwijl de anderen slechts min of meer duidelijke teekenen hebben «van het doorstaan dezer aandoening, die bij hen genezen is, zonder dat daarom de bacterie geheel uit hun lichaam zou zijn verdwenen. De verraderlijke ziekte kan dan ieder oogenblik weer uitbreken, en doet dat ook af en toe, als de algemeene voedingstoestand van het individu minder wordt, of om andere ons nog geheel onbekende redenen.
Syphilis staat in zijn verspreiding bij tuberculose niet veel achter, het is echter zeer lastig juiste gegevens hieromtrent te verzamelen. De ziekte ap zichzelf is voor den drager niet izeer gevaarlijk, maar daarentegen door de slechte kans op genezing toch ook weer een steeds dreigend onheil. Nu weet ik wel, dat de nieuwere geneesmethoden door inspuiting van groote giften van bepaalde arsenicumpreparaten in dit opzicht zeer veel (verbetering hebben gebracht, tot een zekere genezing der syphilis zijn wij nog lang niet gekomen.
Het gevaar voor het ras dreigt minder van de zijde



der ernstige zieken, daar deze slechts kort niet in staat zijn kun werk te verrichten. Neen, het gevaar dreigt door de algemeene verzwakking van de velen, die slechts zeer geringe verschijnselen vertoonen, en zich daarom niet of onvoldoende laten behandelen, en door het minderwaardig nageslacht, dat vele lijders aan syphilis krijgen. Dikwijls zien we, dat in het geheel geen levenskrachtige kinderen geboren worden, of dat na een reeks aborten of zwakzinnigen een enkel normaal kind ter wereld komt. Ook ihier is de behandeling van buitengewoon groot belang. Worden systematisch beide ouders energisoh behandeld, dan kunnen de kinderen geheel gezond ter wereld komen. Toch vindt men af en toe bij een nauwkeurig microscopisch onderzoek na den dood "bij schijnbaar gezonde kinderen van syphilitische ouders, geringe afwijkingen in de bloedvaten, die hen gedurende hun leven minderwaardig maakten, in dien zin, dat zij voor een normaal rustig leven voldoende uitgerust zijn, echter aan de stormen des levens geen weerstand zullen kunnen bieden, en daarop imet allerlei ziekelijke verschijnselen zullen reageeren.
Het zal u na het voorafgaande niet verwonderen te ihooren, dat ongeveer 1/s—1/t der idioten en zwakzinnigen alleen tengevolge van syphilis van de ouders tot dezen diep treurigen staat van verval is geraakt. Zoover ik kan nagaan, speelt de erfelijke belasting, of de voorbeschiktheid, die wij zoowel bij het alkoholisme als bij de tuberculose reeds als een belangrijke factor bij het optreden dezer ziekten bespraken, bij de syphilis slechts een ondergeschikte rol.
Oppervlakkig beschouwd izou het dus zoo gemakkelijk moeten zijn om deze ziekte te onderdrukken. Strenge behandeling van alle aangetasten moet noodzakelijk tot het beoogde doel voeren. Daarbij doen zioh echter groote moeilijkheden voor, die 'wel voor een groot gedeelte berusten op de vrijheidsberooving door (het opnemen in een ziekenhuis, van personen, die feitelijk niet ziek zijn.



Als maatregel ineens, zooals dat met andere infectieziekten mogelijk is, waar alle aangetasten direct in een barak worden gebracht, is dit 'voor de syphilis onmogelijk daar hun aantal veel te igroot is om tegelijk aan de Maatschappij te worden onttrokken. Het regelen der prostitutie mag eenig effect hebben, proeven daarmee in verschillende landen, ook ten onzent, hebben echter geleerd dat een algemeene bestrijding der geslachtsziekten daarmee absoluut niet te bereiken valt.
M. i. moet de bestrijding hier langs twee wegen in hoofdzaak geschieden, n.1. vooreerst door krachtige en afdoende behandeling, waarbij de geneeskunde hopelijk over nog krachtiger middelen dan het salvarsaan de beschikking zal krijgen, en ten tweede door moreele opvoeding der lijders. Ik heb nog steeds de hoop, dat het voortdurend wijzen op dë gevaren der infectie velen er toe kan brengen izich beter te laten behandelen dan zij oorspronkelijk, met het oog op hun geringe ziekteverschijnselen, van plan waren. Geneeskundig onderzoek vóór het huwelijk naar deze ziekten, mits door de candidaten zelf gewenscht, en niet hen door anderen opgedrongen, kan hier tot belangrijke vooruitgang aanleiding geven.
Wij hebben in de syphilis een ziekte voor ons, waar duidelijker dan bij e enige andere ziekte uitkomt de strijd tusschan het belang van de zieke en het belang van de gemeenschap. Voor den zieke is het gewenscht, dat niemand van zijn ziekte weet, daar dit hem dikwijls in zijn betrekking schadelijk zal zijn en bij het huwelijk zijn kansen aanmerkelijk verlaagt. Voor de gemeenschap daarentegen, die hem beschouwt als lijder aan een besmettelijke ziekte, bestaat er alle reden om hem juist afzonderlijk te houden, hem goed te laten behandelen en ook onder voortdurende controle te blijven houden. De patiënt tracht dus zijn ziekte te verbergen, wetende, dat hij van openbaarheid niets dan onaangenaamheden of erger heeft te vreezen. De plaats
De Toekomst der Maatschappij 6



van den arts in dit conflict tusschen gemeenschap en individu is zeer lastig. Als huisdokter is hij op de hoogte van vele gegevens, die de patiënt zorgvuldig voor de gemeenschap verborgen houdt, waarbij natuurlijk ook van den arts igeëischt mag worden, dat hij de geheimen van zijn patiënt zal bewaren.
Slechts dan, wanneer een algemeen geldende wet duidelijk in het licht stelt op welke wijze het algemeen belang en het particuliere belang tegeilijk het beste worden behartigd, bijv. bij de bestrijding van diphtherie, van epidemische nekkramp enz., zal de medicus daartoe zijn hulp verleenen. Voor een enkel geval, waar, zooals bij de door ons besproken syphilis dit meestal is, door de ziekte van den patiënt gevaar dreigt voor een enkele, niet voor de gemeenschap, daar blijve de huisdokter particulier, en late aan de overheid, eventueel met behulp van controleerend geneeskundigen, de zorg voor wat in het algemeen belang dient gedaan te worden. Naarmate op den duur de eischen van de gemeenschap stijgen, zal het beroepsgeheim van den geneesheer steeds meer worden ingekrompen. Maar het geheel over boord te werpen, zoo als door sommige eugenetici wordt voorgesteld, ware een volmaakte miskenning van de rechten van het individu, die toch zeker voor hem een even groote waarde hebben, als de rechten van de gemeenschap voor deze.
Overzien wij nu de groep van de besmettelijke ziekten, dan hebben wij zonder twijfel te doen met echte vijanden van het ras, aan wier bestrijding niet hard genoeg kan gearbeid worden. En het loont de moeite, om de vraag onder de oogen te zien, wat wel de vooruitzichten op dit bepaalde gebied zijn. Nog geen halve eeuw rationeele bestrijding geeft natuurlijk allerminst het recht oim te denken, dat wij nu de toekomst kunnen voorspellen; er zijn nog te veel vraagstukken uit de leer der infectie, eft vooral der immuniteit waarover onze kennis slechts in het begin is. Waarom het bijv. zoo eenvoudig is om een



tegengif tegen pakken of tegen diphtherie te maken, en tot nu toe nog steeds niet gelukt is een tegengif tegen den tuberkelbacil te bereiden, vermogen -wij op het oogenblik nog niet aan te geven.
Het schijnt mij niet twijfelachtig, dat het ons over eenigen tijd gelukken zal om de door tuberculose en syphilis aangetasten op dusdanige rationeele wijze te behandelen, dat deze iziekten hun groote beteekenis voor de volkswelvaart zullen verliezen. Maar daarnaast rijst de vraag: izijn wij er met de bestrijding der tegenwoordig heerschende volksziekten?, waarop een ontkennend antwoord moet gegeven worden, en wel om twee redenen. Vooreerst moet ongetwijfeld met de mogelijkheid gerekend worden, dat nieuwe ziekten optreden. In den loop der geschiedenis is dat enkele malen waargenomen, en ook in den laatsten tijd zien wij een ziekte, de z.g.n. kinderverlamming, zich buitengewoon snel uitbieiden. Terwijl men deze ziekte vroeger slechts sporadisch kende, zijn in de laatste 30 jaar herhaaldelijk epidemieën voorgekomen, die een hoe langer hoe ernstiger karakter aannemen. Reeds zijn door de epidemie, die op (het oogenblik in iNew-York en verder Amerika woedt, enkele duizenden personen aangetast, een grooter uitbreiding dan een der vorige epidemieën vertoonde.
Wel houdt tot nu toe de wetenschap gelijken tred met de ontwikkeling der ziekte, ook onze kennis omtrent haar wezen is belangrijk vooruitgegaan, doch de practijk legt het voorloopig nog af. Zoolang de wijze van besmetting niet door en door bekend is, is. hier een rationeele bestrijding niet mogelijk. Wel meent men op den goeden weg te zijn, dat n.1. insecten de overbrengers van de smetstof zijn, doch vaststaande is dit nog niet. Misschien blijkt 'het later mogelijk door een voorbehoedende inënting, izooals die tegen de pokziekte bestaat, de kinderverlamming te voorkomen. Dat men er in slagen zal de eenmaal uitgebroken ziekte te bestrijden, schijnt mij zeer onwaarschijnlijk, daar de



hoofdverschijnselen, de verlammingen van arim of been meestal den eersten dag, soms reeds enkele uren na hel plotseling uitbreken der ziekte optreden.
Langs welke wegen ook de bestrijding in hoofdzaak gaan zal, dat Jiet menschelijk intellect ook deze strijd zal winnen, staat voor mij vast; hopen we, dat onze generatie nog daarvan profiteeren moge! En zoo laat het zich aanzien, dat ook nieuwe nu nog geheel onbekende ziekten na een kortstondige uitbreiding met kracht zullen worden onderdrukt.
Een tweede reden waarom het nooit gelukken zal het mensohdom ziektekiemvrij te maken, is de grootere vatbaarheid, die optreedt, als wij niet telkens aan kleine infecties zijn blootgesteld. Dit geldt in de eerste plaats voor de allergewoonste etteringen, maar verder ook voor de tuberculose en misschien voor de syphilis. Na elke kleine infectie met etterbacteriën wordt onze weerstandskracht daartegen grooter, en bestaat er dus minder gevaar voor zware ziekten als gevolg daarvan. Het verschil in verloop van een verwonding bij den zich herhaaldelijk verwondenden (landarbeider of werkman, of bij den zorgvuldig verzorgde uit den hoogeren stand, is iederen arts bekend. Nog sterker bestaat dit verschil tusschen verschillende rassen: grootere schedelverwondingen of beenbreuken, die bij den Europeaan bijna zeker met levensgevaarlijke etteringen gepaard gaan, genezen bij den inlander dikwijls zonder een spoor van infectie. Hun natuurlijke of verkregen weerstandskracht tegen etterinfecties is dus zeer veel grooter dan de onze.
Iets dergelijks hebben we voor de tuberculose reeds besproken. Het te boven komen van een lichte infectie geeft een grootere weerstandskracht, en zoo zal dus als noodzakelijk gevolg van uitgebreide bestrijding der tuberculose het verschijnsel moeten optreden, dat de aangetasten zwaarder ziek worden dan tegenwoordig.
Herhaaldelijk heeft men in den loop der geschiedenis die vermindering der vatbaarheid tegen bepaalde ziekten



waargenomen. Zeer bekend is ook hier weer de syphilis, die in de laatste jaren der 15e eeuw plotseling zich over Europa uitbreidde, en toen zeer gevaarlijk was, en talrijke slachtoffers eischte. Reeds het begin der ziekte, het z.g.n. eerste en tweede stadium verliep als zeer ernstige infectie, die reeds den dood tengevolge kon hebben, iets wat tegenwoordig nooit meer wordt waargenomen. Allengs is dus öf de virulentie van den syphilisverwekker, öf de vatbaarheid van den Europeaan verminderd.
Die belangrijke verbetering tegenover de infectieziekten, waarvan hierboven sprake was, krijgt de mensch niet voor niets. De lasten, die het individu te dragen heeft om daardoor de gemeenschap iets vooruit te helpen, zijn er zeer belangrijk mee verzwaard. Zoo is de enting en herenting tegen de pokziekte een dwang, die enkelen zich slechts noode laten welgevallen. De voorbehoedende entingen tegen typhus, cholera, nekkramp, wondkramp vallen geheel in hetzelfde kader. Maar sterker nog wordt de beperking der persoonlijke vrijheid waar het geldt de bestrijding van besmettelijke ziekten door isolatie der aangetasten, door het besmet verklaren van huizen, ja, van geheele havensteden of landstreken. Ook de keuringen van verschillende voedingsmiddelen, en izeer vele andere hygiënische maatregelen dwingen de individuen hun leven naar bepaalde regels te ordenen, teneinde de gemeenschap minder in gevaar te brengen. Elke nieuwe maatregel zal op dezen weg weer verder gaan, en zoo zal dus hoe langer hoe meer de persoonlijke vrijheid moeten worden ingeperkt ten voordeele van het algemeen belang.
Tegenover de tot nu toe besproken ziekten moeten wij nu een aantal andere gaan stellen, waarbij het uitwendige moment, dat zooeven uitsluitend of hoofdzakelijk de oorzaak der ziekten was, veel geringer is of wel geheel ontbreekt. Deze ziekten of afwijkingen



ontstaan dus in hoofdzaak door abnormaliteiten, die een eigenschap vormen van het individu zelf. Zij zijn öf erfelijk, óf er bestaat slechts een erfelijke voorbeschiktheid, rwaarbij een gering uitwendig moment de ziekte doet uitbreken. Ik zal hedenavond beide groepen met u bespreken, de erfelijke ziekten en de groote groep der voorbeschikten. Deze laatste rangschikken zich allen om bepaalde begrippen, die der erfelijke belasting en der degeneratie, waarvan de uitingen voor het grootste gedeelte op het gebied van ons zenuwstelsel liggen.
Onder de echte erfelijke afwijkingen of ziekten zijn er verscheidene, die geiheel de erfelijkheidsiwetten van M end el volgen. Zoo kent men in de brachydactylie een afwijking berustende op een dominant kenmerk, waarbij de vingers te kort zijn. Verschillende dergelijke afwijkingen komen voor, zonder dat voor het algemeen daaraan groote beteekenis is toe te kennen. Meestal bepalen zij zich tot -onbelangrijke afwijkingen, maar af en toe zien wij een vrij ernstige ziekte zich door vele generaties voortplant. Ik heb het oog op een in de krankzinnigengestichten af en toe voorkomende ziekte, de Huntington'sche chorea. Zoo werd bijv. door Scheffer beschreven een Rijnsburgsche familie, waarin de ziekte heerschte, In 1775 toch huwden twee chorea-lijders met elkaar, van wier nakomelingen in de 6de igeneratie nu nog enkele de ziekte vertoonen. In 't geheel kwamen 17 of 18 ziektegevallen voor, steeds in directe afstamming, dus nooit met tusschenvoe.ging van een gezonde generatie. Dat dit bij een zoo zware ziekte mogelijk is, komt doordat zij meestal eerst na het 30ste jaar uitbreekt, op een stadium dus dat de personen reeds gehuwd zijn en nakomelingen hebben. Dat deze familie, waarvan bijna de helft ziek was, een zeer belangrijke finantieele druk op de kleine gemeente harer inwoning uitoefent, die toch de verpleging in een krankzinnigengesticht heeft te bekostigen, behoef ik u niet uit te leggen. Doch ook uit ethisch oogpunt is er tegen het voortbe-



staan dezer familie een groot bezwaar. Het mioge dan zijn, dat slechts ongeveer de helft der kinderen van een zieken ouder zelf de ziekte zullen krijgen, de nadeelen voor hun dan reeds gestichte familie zijn zoo groot, dat m. i. een huwelijksverbod, of huwelijksuitstel tot na het 35ste tot 40ste jaar voor al de kinderen van een aan erfelijke Huntington'sche chorea lijdende persoon moest kunnen worden uitgevaardigd. Hier zou dus een directe eugenetische werking worden verkregen. Daarvoor moet dan echter de stamboom van die ziekte voldoende bekend zijn.
Slechts in zeer weinig gevallen zullen wij, zooals hier, met ongeveer 50 % kans kunnen voorspellen of iemand een bepaalde ziekte zal krijgen, en ook dan nog ziet u, dat een eugenetisch streven, dat den mensch zölf aangrijpt, noodzakelijk naast de zieken, ook een aantal gezonde individuen treft.
Onder de recessieve kenmerken zijn er verscheidene, die erfelijke ziekten kunnen veroorzaken. Meestal zullen beide ouders heterozygoot zijn voor het kenmerk, dus gezond, maar zal % van hun kinderen hoimozygoot recessief izijn, dus de ziekte vertoonen, terwijl volgens de wet van Mendel % heterozygoot is, als de ouders, en het laatste kwart homozygoot dominant, dus volkomen normaal. Trouwen de zieke leden met gezonde personen, dan zullen alle kinderen heterozygoot zijn, dus normaal, trouwen zij echter met heterozygoten, waarop bij huwelijk tussahen bloedverwanten uit die familie natuurlijk weer kans is, dan zal een groot aantal der kinderen de afwijking vertoonen. Een bepaalde vorm van voortschrijdende iblindheid, de atrofia retinae pigmentosa, sommige vormen van suikerziekte en van doofstoimheid volgen deze regels.
Het zou mij te ver voeren, hier nader in te gaan op een andere verklaring van het plotseling optreden van een afwijking bij een groot aantal kinderen uit één gezin, door n.1. aan te nemen, dat elk der ouders een bepaalde



factor heeft of juist mist, door wier samenkomst de afwijking dan wordt veroorzaakt ('bepaalde constructies der erfelijkheidsmassa's).
Evenmin wil ik uitvoerig bespreken de kleurenblindheid of de 'bloederziekte, twee vormen voor de dragers niet zonder beteekenis. De eigenaardige overerving dezer eigenschappen, die bijna uitsluitend bij den man tot uiting komen, echter door de vrouw op haar kinderen worden overgedragen, heeft men ook experimenteel bij verschillende planten waargenomen. De verklaringen door verschillende onderzoekers gegeven, zijn echter lang niet eensluidend.
Op een tweetal erfelijke iziekten ga ik nog iets nader in, de doofstomheid en de bijziendheid.
Het meest kenmerkend zien wij de aangeboren doofheid bij de u allem bekende Japansche dansmuis. Vastverbonden zijn hier de eigenschap voortdurend draaiende bewegingen te maken, die het dier zijn naam bezorgd hebben, en een doofheid, die veroorzaakt wordt door zeer ken'bare afwijkingen in den bouw van het gehoororgaan en de daaruit ontspringende zenuw. Het ras der dansmuizen nu plant deze kenmerken erfelijk op al zijn jongen voort, is dus geheel zuiver. Bij kruising met gewone muizen gedragen de bastaarden en hun nakomelingen zich geheel volgens de wetten van Mend el, evenwel domineert het normale kenmerk over de doofheid en de dansbeweging.
Zoo eenvoudig is het echter bij den mensch allerminst. In de eerste plaats bestaan er naast de gevallen van aangeboren doofheid een reeks gevallen van in de vroege jeugd verkregen doofheid, die evenals de eerste met stomheid zullen gepaard gaan. Waar deze laatste door ziekten zijn ontstaan, bijv. hersenvliesontsteking e. a., zijn zij niet erfelijk, of bestaat er slechts een geringe erfelijke dispositie voor het verkrijgen van oorafwijkingen. Wij bepalen ons dus bij de aangeboren doofstomheid, doch vinden ook hierin weer verschillende complicaties.



Vooreerst viel het Burger op, dat in families waarin doofstommen voorkomen, dikwijls ook personen te vinden zijn, die eerst op lateren leeftijd langzamerhand doof worden. Dus hier een verband met een andere afwijking van het gehoorapparaat.
In de tweede plaats werd herhaaldelijk waargenomen, dat tegelijk met de doofstomheid bestaat een afwijking van het netvlies van het oog, de z.g.n. atrofia retinae pigmentosa, of hardhoorendiheid, of 'bepaalde vormen van idiotie. Andere ziekten van het zenuwstelsel voegen zich hier dus bij de doofstomheid en compliceeren daardoor het beeld.
Dat doofstomheid bij den mensch erfelijk is, staat vast, maar volgens welke wetten is nog niet uitgemaakt. Noch met een zuiver recessief, noch met een zuiver dominant kenmerk zijn de verschillende stamboomen in overeenstemming te brengen. iHoe moet verder het door De Wilde voor Nederland gevonden feit verklaard worden, dat uit huwelijken van twee Israëlietische doofstommen 15 % der kinderen doofstom zijn, uit huwelijken van twee Protestantsche doofstommen slechts 5 %, terwijl bij de Katholieken in Nederland geen erfelijke doofstomheid vioorkomt?
Beschouwt men de stamboomen van doofstomme families, zooals die vrij uitvoerig door verschillende onderzoekers gegeven zijn, dan vallen daarin enkele speciale punten op te merken. Bijv., waar twee erfelijke doofstommen samen huwen, heeft hun nageslacht ongeveer 2 maal zooveel kans doofstom te zijn als wanneer een doofstomme en een normale samen huwen. De normale kinderen van doofstommen kunnen de eigenschap bezitten en op hun kroost overbrengen. Daarom zullen huwelijken tusschen bloedverwanten uit families, waarin doofstomheid voorkomt, meer kans hebben op doofstommen in het nageslacht, dan huwelijken tussohen vreemden; dit laatste blijkt ook uit de meeste statistieken, die aantoonen, dat bloedverwantschap der



ouders bij doofstommen in 3—8 % voorkomt, wat ver ligt boven het percentage verwantenhuwelijken bij normalen.
Lundborg tracht de erfelijkheid van de doofstomheid daardoor te verklaren, dat de ziekelijke afwijking zich nog niet bij alle aangetasten even sterk uit, dat zij nog in haar ontwikkeling is. Hij voert daarvoor aan het feit, dat hoe scherper men den eisch stelt, dat doofstomme ouders moeten stammen uit families, 'waarin doofstomheid veelvuldig voorkomt, hoe hooger het percentage hunner doofstomme kinderen wordt. Dit komt echter niet boven 50 %. Doch ook de andere, normale kinderen kunnen doofstomheid op hun nakomelingschap overbrengen.
Het schijnt mij dus, dat wij imoeten aannemen, dat de erfelijke doofstomheid bij den mensch is een dominant kenmerk, dat zich echter slechts in ongeveer K—'A der helerozygoten uit, terwijl de anderen uitwendig terugslaan tot het normale, zonder dat echter hun erfelijkheidsmassa daarmee in overeenstemming is. De erfelijke constitutie zou dus van een aantal kinderen van doofstomme ouders, dezelfde zijn, terwijl het kenmerk zich bij het eene kind wel, bij het andere niet uit. Het kenmerk der normale gehoorsfunctie, dat bij de dansmuis geheel is verdwenen, latent is, is bij den doofstommen mensch slechts ten deele verdwenen, semi-latent; soms uit 'het zich, soms niet. iln de botanie, waar een dergelijke wijze van overerving herhaaldelijk onderwerp van experimenteel onderzoek is geweest, spreekt men hier van tusschenrassen. De aangeboren doofstomheid van den mensch >zou dan dus uiting van een tusschenras zijn.
Met opzet ging ik hierop wat dieper in, niet in de hoop u dit geheel duidelijk gemaakt te hebben, doch om er den nadruk op te leggen, dat er behalve de eenvoudige wetten van Mendel .zooals u die in de vorige bijeenkomst hebt 'hooren uiteenzetten, andere wijzen van overerving voorkomen, die gemakkelijk kunnen worden ver-



klaard door naast de regelrecht Mendelende eigenschappen, andere toestanden van de erfelijkheidsdragers aan te nemen, zooals dat door een groot aantal biologen van vroeger en thans geschiedt.
In de bijziendheid hebben wij een voorbeeld van een eveneens uit een sociaal oogpunt belangrijke ziekte, die wat samengesteldheid van beeld 'betreft, met de doofheid kan wedijveren. Het is hier voornamelijk de groote invloed door de uitwendige omstandigheden op het ont staan der verschijnselen, dat de aandacht vraagt. De meeste bijzienden toch danken hun gebrek aan overmatig gebruik van de oogen voor het zien op korten afstand. De scholen staan in dit opzicht in een kwaden reuk, doch het lezen, bij onvoldoende belichting, en alle werk van hen, die reeds andere ooggebreken (hebben, zijn minstens even schadelijk. Slechts een gedeelte der schoolgaande jeugd wordt echter bijziende, er is een bepaalde dispositie voor noodig, waarbij ook de erfelijkheid een belangrijke rol speelt. Daarnaast komt echter nog een groep bijzienden voor, en zij 'behooren tot de zwaardere vormen, die vrijwel onafhankelijk van uitwendige invloeden voortschrijdend bijziende worden, en daarvan later meest den last zullen ondervinden.
Ik laat nu verder elke speciale bespreking rusten, en kan er dan ook slechts nog op wijzen, dat het ons op het oogenblik nog niet mogelijk is aan te geven welke de wetten zijn, die de overerving der bijziendheid beheerschen. Misschien zijn zij dezelfde als zooeven voor de doofstomheid werd besproken. Dat een hygiënische verbetering ook hier voorloopig de belangrijkste resultaten zal geven staat m. i. wel vast. Pogingen om thans door selectie in positieven of negatieven zin invloed op de bijziendheid in het ras te oefenen, schijnen mij ten eenenmale onwetenschappelijk.
Sommigen hebben de sterkere bijzienden gedegenereerden genoemd, en in zooverre kan men hen gelijk geven, dat voorzeker een achteruitgang, een degeneratie



van het oog bij hen bestaat. Men zou op die manier elk minder goed werkend orgaan als gedegenereerd kunnen beschouwen, doch het algemeene gebruik wil het iets anders. In het algemeen wordt onder degeneratie of erfelijke belasting verstaan het optreden van een groep min of meer los samenhangende verschijnselen van psychischen en ook van lichaimelijken aard. De verschillende vormen van krankzinnigheid, sommige zenuwziekten, misdadigheid, aanleg voor tuberculose enz. worden er toe gerekend, evenals jicht, suikerziekte en enkele anderen. Bijziendheid behoort er echter niet toe; 'het heeft geen correlatie met de z.g.n. degeneratieve ziekten of toestanden.
Evenmin mogen wij de doofstomheid er toe rekenen. Noch de doofheid zelf, noah de hardhoorendheid of de besproken netvliesafwijking hebben met de z. g. n. erfelijke belasting iets uit te staan. Ja zelfs die vorm van idiotie, die herhaaldelijk met die netvliesafwijking gepaard voorkomt, staat geheel op zichzelf. Zij komt voor in overigens gezonde families, steeds in denzelfden zeer typischen vorm (zooals die door Spielmeyer en Vogt voor het eerst is beschreven) en is niet vereenigd met de andere teekenen der (gedegenereerden.
Er bestaan dus in onze maatschappij verschillende vormen of groepen van degeneratie, die met elkaar geen verband houden. Elk bestaat uit een of meerdere, min of meer nauwsamenhangende, verschijnselen, die op minderwaardigheid van een orgaan wijzen. Drie groepen noemde ik u, de bijziendheid, de doofstomheid met verwante ziekten, en de degeneratie in den zin van Morel, de erfelijke belasting.
Veel te veel heeft men deze scheiding verwaarloosd, en getracht alles wat maar degeneratie van een orgaan was, samen te voegen. Dat daardoor zeer igroote verwarring is gesticht, behoeft geen nader betoog.
De scheiding berust dus hierop, dat tusschen de ziektebeelden van elke groep onderling een zeker correlatief



verband bestaat, meestal als ongelijkvormige erfelijkheid aangeduid, terwijl de ziekten van de eene groep van die der anderen geheel onafhankelijk izijn.
Ik meen dus, dat het noodzakelijk is onder degeneratie in den zin van Morel, imet de bespreking waarvan wij nu een aanvang zullen maken, alleen te verstaan die afwijkingen of aandoeningen, waarvan het verband met misdadigheid en krankzinnigheid kan worden aangetoond.
Men vergeve mij, dat ik hier van mijn omschreven taak voor hedenavond eenigsz'ins afwijk en ook de psychische verschijnselen mede in den kring mijner 'beschouwingen neem. Het vraagstuk der degeneratie kan echter niet op genoeg manieren worden toegelicht, en daarenboven meen ik als arts de kwestie te mogen bespreken tegenover of naast de meeningen, die anderen, van andere takken van wetenschap uitgaande, wellicht op volgende avonden zullen voordragen.
Wat eigenlijk erfelijke belasting is, vermag ik u niet te zeggen; daarvoor is onze detailkennis noig veel te gering. Maar toch bestaat bij de meeste onderzoekers een vaag begrip hieromtrent, dat zich echter zelden dekt met dat van hun collega's.
Een -van de belangrijkste groepen der erfelijk belasten of gedegenereerden, wordt gevormd door de krankzinnigen, 1/300 van de bevolking (voor Nederland) bedragende. Daarbij zijn tevens berekend de idioten en knbecillen, dus diegenen, die reeds van de geboorte af, of kort daarna verkregen, een te gering intellect hebben.
( Zooals ik echter reeds eerder heb opgemerkt, mogen wij niet alle idioten tot de erfelijk belasten rekenen. Als gevolg van bepaalde ziekten van de hersenen, ontsteking of langzaam te gronde gaan, kan idiotie optreden, die geheel op zich zelf staat, een ziekte is, maar geen verwantschap vertoont tot krankzinnigheid enz. Zoo behoort tot deze groep o.a. die vorm, waarbij de gelaatsuitdrukking aan een mongool doet denken. Onder de te Voorgeest verpleegde idioten en zwakzinnigen meen ik,



dat ongeveer 1/3 deel haar ziekte dankt aan andere oorzaken dan degeneratie. Of onder de krankzinnigen ook dergelijke groepen voorkomen, kan, naar ik meen, voorshands noig niet worden beslist; hun aantal is echter zeker niet 'zoo groot, dat het een belangrijke factor vormt.
Naast de krankzinnigen, en haast in een adem, moeten worden genoemd de toevallijders, volgens een Zwitsersche statistiek (Ammann) 1 : 200 van de bevolking.
Dan komt de groote \groep der geestelijk defecten, die zich echter in de maatschappij kunnen handhaven, of wier plaatsing in gevangenis of gesticht slechts van korten duur is. In Engeland is door een speciale Rijkscommissie aangaande deze groep een massa gegevens verzameld. Zij kwamen tot de slotsom dat weer ongeveer 5 %o der bevolking geestelijk minderwaardig is, wat dus voor Nederland een totaal van 30,000 zou uitmaken. Dit cijfer is echter geheel willekeurig, want een aantal achterlijken zal zich in 'bepaalde beroepen, zeeman, grondwerker, e.d. zeer goed kunnen handhaven, terwijl zij voor andere beroepen als timmerman, fabrieksarbeider, reeds veel minder geschikt zijn. Door de algemeene instelling van afzonderlijke scholen voor achterlijke kinderen; dat wil dus zeggen, van die kinderen, die het gewone lager onderwijs niet half kunnen meemaken, is ons hun aantal bekend, dat voor de verschillende landen van Europa zeer weinig afwijkt van 1—1,5 %. Dat is dus heel wat meer dan de Engelsche commissie vond.
Die achterlijke kinderen worden voor het grootste gedeelte zoover gebracht, dat zij zich in de maatschappij handhaven; maar zij behooren steeds tot de minderwaardigen, waarvoor zorg noodzakelijk 'blijft.
Gedeeltelijk reeds onder de geestelijke defecten vallen de psychopathen, de zenuwachtigen, driftigen, queruleerenden, maar ook de bovenmatig luien, de landloopers en bedelaars, verder de onbetrouwbaren, leugenaars, zedeloozen, en zoo in geleidelijken 0-vergang tenslotte de



crimineelen, die de rij sluiten. U zult hier direct bij Uzelf twijfel voelen rijzen, of wij het recht hebben die individuen izonder meer tot de gedegenereerden te rekenen, en voorzeker zullen wij ook hier scheidingen moeten maken. Vooral werkt de invloed van het milieu hier zeer sterk mee. 6 % van de bevolking van Nederland heeft een vonnis achter den rug! (W. de Vries), waarvan wij waarschijnlijk 1/3 (de zwaardere delicten en de recidivisten) tot de psychopathen moeten rekenen.
Overzien wij de frequentie der verschillende groepen samen, dan bevat onze bevolking, volgens onze zeer ruwe schatting, tusschen de 3 en 5 ten honderd gedegenereerden van zeer verschillenden aard en graad. Dus voorwaar een zeer belangrijk percentage, al is het niet zoo hoog als het cijfer van 10 %, zooals de Amerikaansche commissie ter bestudeering en onderdrukking van minderwaardig kiemplasma (!) dat aanneemt.
De belangrijkste vraag voor ons is natuurlijk, hoe staat het met de erfelijkheid van al deze toestanden? Welnu, erfelijkheid bestaat, al neemt ze soms een eigenaardige gedaante aan, namelijk in den vorm van ongelijkvorimige overerving. Dat wil dus zeggen, dat niet éénzelfde ziektevorm optreedt in de verschillende generaties, maar dat het 'beeld wisselt, dat dus de krankzinnige ouder heeft een crimineel of een achterlijk kind, e. d. Biologisch mag men daar eigenlijk niet van erfelijkheid spreken, maar toch ligt aan deze terminologie zooveel bewijsmateriaal ten grondslag, dat zij niet kan worden gemist voordat de juiste overervingswetten, waanan ook deze toestanden zijn onderworpen, zullen zijn bekend geworden.
Het uitvoerigst heeft men de erfelijkheid nagegaan voor krankzinnigheid. Mott vond in Londen, dat in 10 % der gevallen, opgenomen in een der stedelijke gestichten, twee of meer patiënten in één familie voorkwamen, en van deze 1043 families 913 maal 2, 108 maal 3, en slechts 22 maal meer dan 3 krankzinnigen in dezelfde familie.



In verreweg de meerderheid der families staat dus een geval van psychose alleen; en komen er meerdere voor, dan nog gaat dit volgens Mott zelden langer dan 3 generaties door: ofwel ,het geslacht regenereert, het 'herstelt zich weer. ofwel het sterft voor de 4de generatie uit.
Nu zijn de cijfers van Mott ongetwijfeld lager dan van een aantal andere statistieken, die 16—25 % erfelijkheid van krankzinnigheid vinden. De zuiver gelijkvormige erfelijkheid is nog kleiner, d.w.z. dat dezelfde vorim van krankzinnigheid in de familie optreedt. Heel anders wordt dit cijfer echter, zoodra wij ook de andere groepen der gedegenereerden bij de berekeningen gaan meetellen, en vooral als wij ook aandacht gaan schenken aan de lichamelijke afwijkingen, die zoo dikwijls bij hen worden gevonden, de degeneratieteekens. Wel in 70— 90 % der gevallen vindt men dan de teekenen van de minderwaardigheid. Het zou mij te ver voeren, wilde ik u over het verband tusschen lichamelijke afwijkingen en psychische ontaarding nauwkeuriger inliahten.
Men moet zich denken, dat al die verschillende vormen en teekenen, waaronder de degeneratie kan voorkomen, een gemeenschappelijken wortel hebben, de nerveuze predispositie. Diaardoor hangen zij samen; ontbreekt die, dan kan ook onder ongunstige uitwendige invloeden geen degeneratie optreden. Maar daartegenover staat, dat deze predispositie zich niet behoeft te uiten, dat dus een uitwendig gezond individu de voorbeschi'ktheid op zijn nakomelingen kan overbrengen. De factoren, die het uitbreken der verschijnselen beheerschen, zijn ons slechts onvolledig bekend. Lang niet altijd zijn het uitwendige omstandigheden, doch dikwijls zien wij zonder eenige aanleiding de ontaarding tot uiting komen.
Het is een van de opvallendste feiten als men stamboomen van degeneratie naziet, dat absoluut geen regel in het optreden der verschillende afwijkingen is te vinden. Wel zijn enkele families bekend en beschreven,



zooals bijv. de beruchte familie Zéro, waar misdaad en prostitutie in vele generaties werden overgeërfd, maar dat blijven uitzonderingen. Schijnbaar geheel ongemotiveerd ziet men gezonden en zieken met elkaar afwisselen, en dat in die families de gezonden (of althans een gedeelte van hen) de voorbeschiktheid bezitten, moeten wij als zeker aannemen. Het eigenaardige feit, dat uitwendige omstandigheden een zoo sterken invloed hebben op het uitbreken der verschijnselen is niet in overeenstemming met wat wij volgens de Mendel'sche wetten zouden verwachten, het wijst daarentegen meer in de richtng van de tusschenrassen, zooals wij dat bij de bespreking der doofstomheid zagen.
Doch ik wil niet dieper op deze ingewikkelde vraagstukken ingaan. Waar het voor ons op het oogenblik on aankomt, is, dat de directe en gelijkvormige overerving slechts in een klein percentage optreedt, dat daarentegen de voorbeschiktheid in een groot percentage wordt overgeërfd, terwijl ook uit gedegenereerden of voorbeschikten geheel normale individuen kunnen geboren worden.
Het schijnt mij wel zeker, dat het nageslacht van gedegenereerden minder gunstig is dan dat van voorbeschikten alleen, doch de verhouding is niet zoo sterk ten nadeele van de eerste groep als velen dat willen doen voorkomen.
Wilde men door den zeer drastischen maatregel van het uitroeien der slechten de degeneratie onderdrukken, dan blijkt dit u, aan de hand van de hierboven gegeven regels, een onmogelijkheid. Zelfs al neme men aan, dat alle gedegenereerden worden gedood, dan nog zal het nageslacht der voorbeschikten steeds weer een aantal gedegenereerden voortbrengen, zoodat die maatregel voortdurend moet worden herhaald. Tenslotte is daarmee natuurlijk wel eenig resultaat te bereiken, maar slechts door voortdurende selectie kan dan dit resultaat worden behouden.
De Toekomst der Maatschappij 7



Het groote gevaar bij de toepassing van de methode der kunstmatige onvruchtbaarmaking van de zwaar gedegenereerden schuilt m. i. in het tegenhouden ook van de ev, goede eigenschappen dezer personen, die natuurlijk ook op hun nakomelingen kunnen overgaan, en die dikwijls aan de maatschappij meer voordeel kunnen brengen, dan het kwade nadeel.
Vraagt imen mij tenslotte, wat nu in het veroorzaken der degeneratie de verhouding is tusschen de 2 groote factoren, aanleg en milieu, dan zou mijn persoonlijke meening daaromtrent ongeveer de volgende zijn.
Plaatst men een in aanleg volkomen gezond menschenras in de huidige levensomstandigheden, met dezelfde ziekten, drankgewoonten en hygiënische toestanden en dezelfde psychische beslommeringen, dan zou geen degeneratie optreden. Er zouden zieken zijn, maar deze zouden öf sterven, öf zich herstellen, er zouden zelfs door vergiftiging of ziekte van de moeder gedurende de zwangerschap af en toe zwakkere kinderen geboren worden, doch deze zouden zich toch weten te handhaven, en zelf weer normaal nageslacht geven.
Zou men daarentegen de tegenwoordige bevolking plaatsen onder de meest gunstige omstandigheden, dan zou het beeld anders zijn. Men denke zich, dat niet alleen alle infectieziekten geëlimineerd waren, dat er geen alkohol bestond, geen andere chronische vergiften, dat voedings- en woningsverhoudingen zoo goed waren als maar te wenschen is, en dat uitwendige omstandigheden nooit aanleiding tot emoties gaven. Er zou dan m. i. toch krankzinnigheid voorkomen, alhoewel in geringer aantal dan thans. Er zou criminaliteit blijven en wel voornamelijk zouden de zwaarste delicten en de zedelijkheidsdelicten niet zeer belangrijk in aantal afnemen. Maar wat enorm sterk zou afnemen is m. i. de nervositeit, de psychopathie en al die lichte tusschenvormen, neurasthenie, psychasthenie, hysterie, die voor



het grootste gedeelte eerst symptomen geven als uitwendige momenten op hen inwerken.
Dit zou dus volgens mij, het maximum zijn van wat door milieuverbetering is te bereiken.
Eugenese is een nieuw woord en aan dat woord knoopten zich de idealistische opvattingen van velen, in de eerste plaats van hem, die dat woord voor het eerst gebruikte, van Francis Galton. Doch het opstellen van een woord kan aan ons denken niet ineens iets geheel nieuws toevoegen, het kan hoogstens verschillende richtingen van werken en denken tot elkaar brengen, en vanuit hetzelfde gezichtspunt laten bezien. Men mag daarom ook niet van de eugenese verwachten, dat zij ineens met geheel nieuwe methoden zal te voorschijn komen om haair ideaal te verwezenlijken, maar slechts dat zij een algameene basis geeft aan reeds lang gebruikelijke werkwijzen.
Aan de Spartanen was het idee van rasverbetering niet vreemd; zij pasten dit echter te eenzijdig toe, slechts op lichamelijke geschiktheid tot den oorlog lettende, en moesten daarom tenslotte het onderspit delven tegenover het hooger staande intellect der Atheners. Huwelijksverboden tusschen verschillende rassen bestonden vroeger zeer algemeen en bestaan thans, practisch, nog in vele landen. Hygiënische maatregelen werden reeds in de wetten van Mozes neergelegd.
Ik zou zoo verder kunnen gaan om u aan te toonen, dat de wegen die de eugenese wil bewandelen, niet nieuiw zijn, dat de mensch reeds lang voordat daartoe de wetenschappelijke grondslag was vastgelegd, intuitief èf door opmerken van zijn omgeving, maatregelen heeft genomen om zijn lichamelijke waarde op een zoo hoog mogelijk peil te houden.
Dat u van mij hedenavond dus eigenlijk niet anders gehoord hebt, dan öf min of meer theoretische besprekingen van bepaalde ziekten of ziekelijke toestanden,



ofwel het bespreken van sociale problemen, die alle reeds lang aan de orde waren gesteld, zal u misschien in uw idealistische opvattingen van rasverbetering hebben teleurgesteld. M. i. echter is het 't natuurlijk gevolg van het steeds bestaan hebbende streven der menschheid naar vooruitgang en verbetering.
Maar al laten wij iets van ons ideaal vallen, het doel blijft bestaan, en zooals ik getracht heb u hedenavond te schetsen, langs verschillende wegen is het ons gelukkig mogelijk dit doel naderbij te komen.



R. CASIM1R:
DE GEESTELIJKE CONSTITUTIE VAN DEN MENSCH







DE GEESTELIJKE CONSTITUTIE VAN DEN MENSCH
DOOR R. CASIMIR
Zeer geachte aanwezigen!
A a d — • ^ x i_1 i__j tt...
inijii iiieeiiing ztrei lereuiu, xiaa uw
bestuur voor het houden dezer voordracht
uitgenoodigd den Groningschen wijsgeer,
| Professor Heymans. En het is met een gevoel van groot leedwezen dat ik de oorzaak weet,
waardoor hij verhinderd is geweest hier te komen. Hij toch zou U gegeven hébben iets dat, naar ik verwacht, monumentaal zou geworden zijn. Met zijn — ik zou bijna zeggen: phenomale kennis, zijn scherp wetenschappelijke methode, zijn diep critischen blik op de maatschappij en haar geestelijk samenstel en tegelijkertijd zijn groote bezieling en liefde zou het hem gelukt zijn als een kundig anatoom te staan bij het lichaam der maatschappij om aan te wijzen waar haar ziekten lagsn en tegelijkertijd als 'geneesheer het middel aan te geven.
Edoch, het heeft niet mogen zijn dat hij hier was. En ik begrijp Uw teleurstelling, dat U in plaats van dit helder noorderlicht een zwakken westerglans te zien krijgt. Ik zou kunnen probeeren, datgene wat mijn vroegere leermeester geschreven heeft te excerpeeren en U een overzicht te geven van zijn meeningen en -gedachten. Maar het schijnt mij niet onmogelijk, dat te een of anderer tijd hijzelf nog zijn licht zou willen laten schijnen en tegelijkertijd meende ik, dat het misschien wensche-



lijk was om althans te probeeren een eigen beeld te ontwefpen.
Dat beeld, dat ik wil trachten te teekenen van den modernen mensch — speciaal in Nederland en in 't algemeen in onze westersche maatschappij — is eem zeer subjectief beeld. Immers ontbreken de onderzoekingen en de gegevens om nauwkeurig vast te stellen wat de op den voorgrond tredende eigenschappen zijn in den tegenwoordigen tijd, vergeleken bij vroeger; welke de groote krachten uitmaken, die onze gemeenschap bewegen; welke de zwakke zijden van ons geestelijk wezen zijn.
Ik wil een enkel woord over die methoden zeggen. In de laatste .tijden is het gelukt, door middel van het experiment en de enquête zekere geestelijke verhoudingen, correlaties, tusschen onderscheidene eigenschappen vast te stellen en ook zekere wettelijkheden te ontdekkem. Men heeft al een tamelijk uitgebreid onderzoek van de 'heeren Heymans en Wiersma ook over de erfelijkheid van eigenschappen bij de menschen; ook over het verschil tusschen de sexen. In deze enquête heeft men inderdaad belangrijke dingen gevonden. Om nu echter na te gaan wat de bizondere eigenschappen waren in een bepaalde tijdsdoorsnede zou men noodwendigerwijze ook onderzoekingen moeten hebben van een vroegeren tijd, om dan te vergelijken bij welk procent van de menschen men een bepaalde eigenschap, b.v. activiteit vindt, iom daaruit te besluiten tot een vermindering of tot een vermeerdering van die eigenschap. En waar nu die methoden nog zeer kort aan het werk zijn, is het U duidelijk dat de bedoelde onderzoekingen nog niet bestaan. En ik ben dus meer dan op de veel zekerder en veel meer wetenschappelijk gegrondveste methode aangewezen op bet putten uit andere bronnen.
Welke bronnen heb ik dan om het materiaal uit te putten voor het schetsen van het beeld van den geestelijken mensch in de 20ste eeuw? In de eerste plaats heb ik gemeend, dat in de wijsbegeerte van den tijd



tot uiting kwam het nadenken van den menschelijken geest over zichzelf en over de cultuur. En dat, wanneer het mij gelukte een hoofdgedachte in de wijsbegeerte te ontdekken, ik daarin ook ontdekt heb wat de menschen in een bepaalden tijd denken over zichzelf en over de gemeenschap. Ten tweede kan ik dat weerspiegeld vinden in de literatuur en heb ik dus na te gaan, welke eigenschappen in de kunstwerken optreden, om daaruit te zien op welke dingen althans de hoofdgedachte gericht is van de menschen. Zekere hulp kan daar ook nog bij verleenen de statistiek over handelsbeweging, over misdaden en dergelijke. En ten slotte openbaren zich ook in de politiek en in de wetgeving de idealen en daarmede het geestelijk bezit van de menschen. En in zeer bizondere mate geloof ik, dat dat het geval is met de pedagogiek. Pedagogiek is toch de bewuste inwerking van den mensch op zijn nageslacht, om de eigenschappen te bewaren die hij van waarde acht; en degene te bestrijden die hij afkeurt; te verwerven of te versterken, die hij op hoog en prijs stelt. En zoo kan men dus in het pedagogisch denken van een tijdperk den neerslag vinden van het denken van de menschen over zichzelf. Uit deze bronnen: wijsbegeerte, literatuur, eenige statistiek, en pedagogiek hoop ik dus het beeld saam te lezen, dat ik U toon.
Laat ik er dadelijk bijvoegen, dat ook een ander middel ter beschikking zou staan. Men zou ook kunnen nemen de kunst van de muziek en de schilderkunst en de bouwkunst. Want ook in de musische en in de beeldende kunsten komen bepaalde dingen van de menschen tot uiting. Ik voor mij meen — om een voorbeeld te geven — in de schilderijen van Israëls wel degelijk dezelfde gemoedsstemming te zien, die door Cort van der Linden werd aangeduid in de staatkunde als de verteedering des harten. Ik meen in Vincent van Gogh dienzelfden feilen werkelijkheidszin te zien, dien men bij .de moderne schrijvers in Nederland bemerkt. Ik



meen, dat in Berlage's wonderschoone Beurs die verdiepte secundaire functie uitkomt, waarop ik straks nader zal terugkomen; dat b.v. in de rust van De Bazel's werk — tegenover de grillige, schrille vormen, waaraan men vóór tien of twintig jaar gewoon was, toen allerlei kleuren van onze daken tegen of door elkaar vloekten
— wij te zien hebben het streven van den modernen geest om weer tot rust en klare bezonnenheid te komen.
Ik meen ook, wanneer ik, absoluut on-muzikaal mensch, met groote belangstelling naar Mahler luister, in zijn symphonieën te hooren een veel sterker gebrokenheid van het leven en een veel sterker gevoel van levens-disharmonie dan in de klare, doorschijnende muziek van Beethoven tot uiting komt.
Wanneer ik dan toch deze twee belangrijke bronnen versmaad, komt 'dat omdat ik er absoluut niets van weet en men zwijgen moet over hetgeen men niét weet. Ik wil er dadelijk bijvoegen, dat het noch is uit minachting voor die belangrijke dingen, noch uit het besef dat zij niet even goed als materiaal zouden kunnen dienen.
Na deze inleiding omtrent de methoden wil ik dus beginnen met te karakteriseeren, wat aan verschillende wijsgeerige lagen in ons aanwezig is; ik wil idat natuurlijk niet uit de verste lijden ophalen, maar beginnen met de bovenste lagen te schetsen. Want het is niet zoo, dat één wijsgeerig denken de moderne menschen overheerscht, maar veelal zoo, dat wij, aan verschillende invloeden onderhevig, verschillende lagen vertoonen in onze geestelijke structuur; een landschap gelijk, waar ook verschillende geologische formaties aanwezig zijn. Ik wil dus niet teruggaan tot de primaire gesteenten, omdat ik niet wil beginnen bij de Grieksche cultuur, maar allereerst aanwijzen, hoe het rationalisme en de verlichtingstijd van de 18de eeuw mog altijd doorwerken in ons geestelijk leven.
In het diepst van haar wezen beoogde de Aufklarung
— om het gelukkige woord van Paulsen te citeeren —



rationaliseering der werkelijkheid. Zij wilde heel het leven en heel de werkelijkheid aan de rede en aan de wetten der rede onderwerpen; die rede gedacht meer als nuchter gezond verstand dan als de in de natuur inwerkende en ingrijpende logos. En zoo kwam het, dat voor (haar zien niet liet historisch gewordene en de traditie kon bestaan; dat voor haar de diepe dogmata dikwijls niet anders dan on- en tegenzinnige dwaasheden geleken; dat het nationalisme uitsluitend als een engheid beperkt werd en daarboven ging de cosmopolitische mensoh. Misschien leert men een tijd het beste kennen uit zijn parodieën en overdrijvingen. En wanneer men dan ziet, dat men in de 18de eeuw zelfs probeerde een aap te leeren spreken — toen het ook gelukt was, het aan de doofstommen te leeren; dat voor de Nationale Conventie een Anarcharsis Clootz komt als de groote wereldburger met een heelen troep menschen, uitgedost in de drachten der verschillende volkeren en stammen, om aan de Conventie den dank te betuigen der menschheid; dan wijzen die dingen erop, hoe ver men ging met zijn „logische" systemen.
Deze Aufklarung, die op dit oogenblik bij ons een weinig in een kwaad gerucht staat, had toch haar groote en eminente beteekenis. Zij brak, dieper dan renaissance, humanisme en hervorming hadden kunnen doen, den boom van bijgeloof, van oude vooroordeelen, ingeslopen gewoonten. Zij gaf werkelijk verlichting aan ons menschelijk zijn. En dat streven, dat zich concentreert in dat eene woord vrijheid, vrijheid van denken, vrijheid van geestesuiting, in geschrift, in woord, in vergadering, in petitie, dat onvervreemdbaar goed hebben wij als absolute cultuurlaag in ons opgenomen. Ik bedoel het niet zoo — want anders zou ik het niet behandelen en (het al noemen als van zelf sprekend — dat het in ons opgenomen is bij ieder lid van onze gemeenschap; integendeel, bijgeloof, verzet tegen vrije meeningsuiting, een klein beetje wegstrijking, dat komt nog altijd voor,



al maakt men in dat opzicht ook gestadig vorderingen. De man, die op dit oögenblik' een van Amsterdam's naburige groote gemeenten als burgemeester regeert, werd — het is nog niet zoo lang geleden — niet eens waardig gevonden, in deze stad het hoofdschap van een openbare school te bekleeden, op grond van zijn politieke overtuiging; in dezelfde stad, waar nu twee van zijn geestverwanten wethouder zijn. U ziet dus wel, dat wij met onze vrijheid van gedachte, met onze vrijheid van meeningsuiting niet zoo ver gevorderd zijn als wenschelijk is. Het was in de 19de eeuw, dat het — om weer een ander voorbeeld te nemen van niet voldoende vrijheid — toch voor iemands toekomst een weinig gevaarlijk was om al te veel bij Ds. Beets ter kerk te gaan, omdat hij den naam had van een weinig te rechtzinnig <te zijn. En aan den ingang van de 19de eeuw staat nog altijd de geweldige figuur Bilderdijk, -die geen hoogleeraarsambt waardig werd gekeurd en wiens stoel in Amsterdam werd ingenomen door een wiskundige, die een professoraat in de geschiedenis ging bekleeden. Het zijn kleine détails, zult U zeggen. Maar ik haal ze aan om U te doen zien dat wij deze gedachte: dat wij onze persoonlijke opvatting, onze vrijheid van godsdienstige en staatkundige en zedelijke meening mogen hebben, nog eenigszins moeten verdedigen. En ik stel mij voor, dat het in de westersche staten nog niet in dezelfde mate is doorgewerkt. Ik geloof, dat b.v, het geestelijk leven in Duitschland nog iets enger of iets minder ruim is dan het in Nederland het geval is; dat ook b.v. zelfs in de Scandinavische landen met hun groote vrijheidszucht, nog resten zijn van oude onverdraagzaamheid. Het is toch nog tijdens de levensdagen van Ellen Key — die intusschen nog in leven ds — gebeurd, dat in Zweden enkele menschen in de gevangenis gebracht werden, omdat izij op wat luidruchtige manier het Darwinisme gepredikt en aangeprezen hadden. Dat zijn dingen, die zoo weer wegdrijven uit het algemeen bewustzijn, maar



die altijd nog aanduiden, dat deze resten hier en 'daar nog bestaan
Ik geloof dus, dat de Aufklarung ons dit gegeven heeft — en dat is een van de grootste dingen, die aan den menschelijken geest gegeven kunnen worden — het recht van vrij denken in alle opzichten en het recht om vrij zijn meening te uiten en daarvan kond te doen. En het is misschien een van de grootste ellenden van den oorlog, dat juist dat groote menschenrecht op alle manieren aan banden gelegd en belemmerd wordt mei wet of „zachten drang".
Die Aufklarung gaf ook, ten tweede, het besef van de waarde der wetenschap, d.w.z. niet van de waarde deiwetenschap voor enkele kringen, maar van de waarde der wetenschap voor een veel grootere uitgebreidheid. Al moet ik er dadelijk bijvoegen, dat het toch meer ging om — zooals Voltaire het uitdrukte — alle „honnêtesgens" dan om het „canaille". Het kwam er niet op aan om zijn lakei te 'verhinderen, de mis 'te lezen. Een meening, die U bij vele liberalen nog al eens hebt ho'Oren verkondigen — en ik bedoel hier nu niet speciaal Unieof Vrij-liberalen —: wanneer zij zelf met den godsdienst afgedaan hadden, vonden zij het uitstekend, dat hun lakei, hun tuinman of hun keukenmeid ter kerk ging. Die Aufklarungsgedachte heeft verder door gegrepen en doen beseffen, dat kennis een ibezit werd voor allen. Ik wijs U op den enormen zegen van Pestalozzi, die het begreep dat kennis en onderwijs een zegen werd voor de geheele gemeenschap en de hefboom van den maatschappelijken vooruitgang. Dat is het tweede, wat ook ten slotte niet weer verbannen kan worden en wat op dit oogenblik veel vaster in den geest staat dan vroeger. Ik wil U dat ook al weer met een enkele historische bizonderheid toelichten. Op dit oogenblik zult U, wanneer straks artikel 192 in onze Kamer aan de orde komt, niemand van de Kamerleden hooren beweren, dat b.v. het onderwijs wel wat minder kan en dat men in de



lagere school jongelui van 16 jaar zou kunnen belasten met het lager onderwijs. Welnu, niet alleen dat dat zoo was onder een vroegere wet, maar het is nog niet zoo heel latng geleden dat een gezien rechtsch staatsman en een hoogst respectabel persoon dit als een desideratum verkondigde en betoogde, dat hij niet inzag dat je ouder moest zijn dan 16 jaar om een kind wat te leeren lezen en schrijven. U zult op dit oogenblik in de Kamer geen enkele klacht hooren over het Koninklijk Besluit van 1883, dat de bouw en inrichting voor schoollokalen regelde omdat men dat al de minimumeischen vindt met het oog op de volksgezondheid. Maar het is toch nog niet zoo heel lan,g geleden dat een lid van de Eerste Kamer — dien men trouwens niet au sérieux kan nemen, — zei: „Ik begrijp niet wat de gezondheid te maken heeft met deze bepaling omtrent luchtverversching van de schoollokalen, wamt indien men één raam openzet, staat men immers in gemeenschap met de heeie buitenwereld." Dat zijn kleine bizonderheden, maar ik moet ze juist gebruiken als teekening van de geestelijke gesteldheid; hoe dus deze idee van de Aufklarung: voldoende onderwijs en ontwikkeling voor allen, niet dan langzaam door alle lagen van de bevolking drong, tot zij ten slotte een behoorlijk gemeengoed werd; wat zij op dit oogenblik is.
U voelt wel, dat deze twee dingen samenhangen: het begrip van de waarde van het redelijk overleg en het besef dat het onderwijs nuttig is zijn twee dingen, die onverbrekelijk te zamen gaan. Ik wil er straks nog op wijzen, dat daarop een reactie is gekomen.
Maar deze Aufklarung zondigde door te groote oppervlakkigheid. Zij kon spotten over de diepere pro'blemen, zij spotte daarmee die diepere problemen niet weg. En in eens rijst machtig boven de 19de eeuw uit de figuur van Kant, die ons geheele aanzicht op de wereld plotseling veranderde. Niet langer schikken wij ons naar de dingen, maar de dingen schikken zich naar ons. Ons den-



ken is niet een afschaduwing van de werkelijkheid, maar veeleer wordt de werkelijkheid opgebouwd door samenwerking van de eigenschappen en krachten van onzen geest, door zijn categorieën, door zijn organisatie. En tegelijkertijd legt hij ook het zedelijk leven dezen maatstaf aan: de plichtsvervulling is het zedelijk beginsel, de categorische imperatief. En dit denken heeft zeer zeker met name op het Duitsche denken een buitengewonen invloed geoefend. Wanneer U in Dmtschland reist, zal het U opvallen dat liet woord „plicht" daar een veelvuldiiger gelbruikt woord is, ook in het dagelijksch leven, dan in ons land. En terwijl ik eigenlijk een Hollandsch werkman zelden heb hooren spreken van zijn plicht — hij zegt: „dat mot je doen", „dat is je baantje" of een dergelijke eenvoudige uitdrukking — hoort U den Duitschen werkman toch veelvuldig zeggen: „Dat is toch mijn plicht." Er zit van nature, geloof ik, in ons denken een 'besef, dat er iets is als een plicht, dat ihet zedelijke uitgaat boven het natuurlijke; dat het niet samenvalt, zooals iHelvetius en de Aufklarung wilden, met een streven naar geluk, maar dat het een kracht op zichzelf is. Dit besef heeft Kant verlevendigd en versterkt. Dat is zoo diep in de menschheid doorgedrongen, dat toen het materialisme kwam als wijsbegeerte (een stelsel, dat eigenlijk logisch geen ethische normen kon stellen,) toc'h de materialisten, die zelf gewoonlijk zeer hoogstaande en brave menschen waren, altijd vastgehouden hebben aan het beginsel der waarheid, aan den plicht ider menschen en dat als het ware als een oer-pheniomeen in zich zelf gevoeld hebben. En zoo kreeg dus na het begrip van ontwikkeling en van rede de mensch in eens iets anders, in.m. dat in zijn eigen verstand de bronnen lagen van wereldkennis en tegelijkertijd in zijn eigen weten de bronnen van schoonheid en, voor Kant, ook van godsdienst. Maar het is rigoureus, het is streng. En in eens gaat de mensch van daar uit eenzijdig verder. Men let uitsluitend op



datgene wat uit den mensch komt, van uit hemzelf. En nu krijgt men de heele speculatieve, romantische periode in de wijsbegeerte, in .de kunst.
Ik wil het weer met een anecdote typeeren. U weet, dat er romantici waren die probeerden, of zij door den simpelen wil .zich zelf konden dooden, of zij door tegen zichzelf te zeggen: ,,ik wil sterven" ook den dood konden vinden. Dat is hier weer tot het uiterste gedreven het besef, dat alles ligt in den mensch en van uit den mensch komt. (Men vertelt van den groote Van der Hoeven — over wien Quack toch altijd met zoo innige liefde en waardeering sprak — dat hij in een van zijn voordrachten zei: „Ik sta niet op den toren en de toren niet op de kerk, maar de toren hangt aan mij en de kerk aan den toren." Dit romantisme ging (gepaard met een sterk romantisch voelen en dwepen in de poëzie. Het zou interessant zijn — ik heb de sterke idee, dat het kan — als het ook aangetoond werd in de schildermanier van dien tijd. Men schilderde dwepende vrouwenkoppen en echte dwepende mannenkoppen. Misschien zou men ,het zelfs in ide mode en in de woningen terug kunnen vinden.
Dit romantisme komt ook in ons land. In de sterke neiging om een reactie te leveren op het voorbijigegane Aufklarungstijdperk zoekt men in het verleden. En zoo komt in eens de historische roman, de historische schilderij; het georienteerd zijn op de middeleeuwen; de dwepende bewondering voor het oude. Dat romantisme giet zich ook over ons land uit en vervaagt en vervlakt tot de uiterste uithoeken.
Ouderen van ons zijn nog onder dien invloed groot geworden. Schrijvers als Van Lennep, Schimmel, Bosboom-Toussaint hebben wij in onze jeugd gelezen. Wij hebben onze rederijkers nog stukken hooren voordragen als „Eduard III voor Calais" en al dergelijke dingen. Dat romantisme week in eens en hoewel ik het nu weer een weinig zie opkomen, is daarvan in den modernen



geest betrekkelijk weinig te speuren. O ja! het is er nog wel. U voelt b.v. aan dat meesterlijke werk van Quack (de „Herinneringen" van Quack) nog altijd dat het iemand is, die gekomen is uit den tijd van het romantisme. U voelt het hier en daar nog zuchten en klagen. U voelt er altijd nog weer een heimelijken trek naar. U ziet het in jongensboeken, in kinderliteratuur. Het leeft nog in de lagere kringen van ons volk, die nog staan buiten de toppen van het moderne denken. Maar het verdwijnt. En het verdwijnt, geloof ik, onder een samenwerking van wijsgeerige en economische verhoudingen.
Er komt nu als reactie tegen dit fel doorgevoerde speculativisme: het positivisme. Dat zegt: al die wijsbegeerte, je komt er tóch niet verder mee; wij zullen ons bepalen bij datgene wat voor de hand ligt. Wij zullen de feiten omschrijven en deze omschreven feiten zullen de stof geven voor onze wetenschap en de basis voor ons denken. Het mag zich misschien toespitsen in materialistischen vorm; het mag een evolutionistischen vorm aannemen als in Engeland; het mag zuiver positivisme blijven bij Comte in Frankrijk — het is in een-en-dezelfde geestesrichting, het is de tijd van de détailweten • schap. Da Costa, met zijn levendig gevoel voor menschelijken samenhang, heeft het tgezegd: „Een wetenschap, vertakt, geeft spruiten dag aan dag", maar dan laat hij er kla,gend op volgen: „zij zijn door miskenning van den zusterhand eenzijdig". De wijsbegeerte was in oneer.
Ik zal weer twee teekenende voorbeelden ter toelichting nemen. Een Duitsch historicus, uitgenoodigd om een geschiedenis van de Duitsche kerkhervorming te schrijven, antwoordde verontwaardigd: „Mijn levenstaak is, de geschiedenis van Duitschland van 1525 tot 1530". En een van onze groote .geschiedschrijvers, Prof. Robert Fruin, placht spottend te spreken van die menschen, die de algemeene geschiedenis beschreven. Hij wenschte zich te (bepalen tot bizondere onderzoekingen; in de geschiedenis ging niets boven het concrete.
De Toekomst der Maatschappij 8



Er waren tijden, dat bij den uitnemenden Land te Leiden één mensch op college zat en dat Lotze, de medicus die ook wijsgeer was, door zijn collega's gemeden werd. Als collega's in dien tijd Lotze zagen aankomen, zeiden ze tot elkander: „Laat ons een straatje omloopen, want daar komt Lotze aan, die doet aan filosofie,"
De zucht voor détailwetenschap viel samen met een snelle maatschappelijke ontwikkeling, waarin de wetenschap der natuur haar invloed begon uit te oefenen op de techniek en waarin die wondervlucht genomen werd van technisch kunnen en willen; en waarbij het aankwam op schoolsche kennis, op haast en snelheid. En zoo kwam er als derde besef in ons: de waarde van het détailonderzoek, de waarde van de vakkennis, de waarde van de splitsing. En hier ook, geloof ik, begon het leed van de moderne ziel.
Ik behoef niet te spreken over de structuur der maatschappij; over ids sociale ongerechtigheden. Als het U gaat als mij, dan kan ik nog nooit met onbewogen gemoed lezen van de misdaden, aan kleine kinderen begaan in de Engelsche mijnen en fabrieken. Men moet in 'het Ibegin der groot-industrie toch wel buitengewoon ingenomen geweest zijn door het besef dat de productie alles was en dat er bij de bedrijven alles op gezet moest worden om te produceeren, om met getrooste oogen kinderen van tien jaar en .jonger in de mijnen te kunnen laten afdalen om de wagentjes te laten duwen; of om kinderen uit de bedden te laten halen en in ide fabrieken te laten werken en een andere ploeg kinderen dan te stoppen in diezelfde bedden. In dien tijd kwam het voor dat een weeshuis een contract afsloot met een fabriek, die daarbij op zich nam zoo en zooveel weezen in .dienst te nemen en tegelijkertijd moest beloven, zooveel minder gezonde of gebrekkige kinderen op den koop toe te nemen. Het moet wel een tijd geweest zijn van ontzet-



tend in beslag genomen zijn door economische belangen, wanneer men het een triomf vond, dat arbeid voor kinderen beneden iden tienjarigen leeftijd verboden werd! Dat is een eigenaardig levensinzicht. U vindt dat niet ajlleen in- -de sfeer van de werkgevers, maar tegelijkertijd ook bij de werknemers. Wat Jaurès aanwijst als de geestelijke constitutie tijdens de revolutie, n.1. hét besef blij te zijn dat je te werken en te eten hebt, dat leeft ook min iof meer in die kringen. De Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Alcoholhoudende Dranken — onze oudste en grootste drankbestrijdersvereeniging — die het volgend jaar 75 jaar bestaat, had in haar eerste periode philanthropische bevliegingen. De arbeiders-leden betaalden .geen contributie, maar op Nieuwjaar hield men zoo uitdeeling van een paar kop boonen en erwten en een paar pond spek. U voelt, wanneer U zich eens even indenkt in het leven van de tegenwoordige vakvere-enigingen, hoe die geestelijke signatuur totaal veranderd is bij de moderne menschen.
Ik izeg: het leed van de moderne ziel be^on. En de mensch vervreemdde niet alleen van zijn productiemiddelen, maar vervreemdde van de arbeidsvreugde; werd een verlengstuk van de machine. En hier is een van de droevigste dingen, die de moderne tijd kent, n.m. dit: dat ons ontnomen is de arbeidsvreugde. Wij weten eigenlijk niet meer, wat 'arbeidsvreugde is. D.w.z. er zijn nog enkele gelukkige stervelingen, wie dat lot beschoren is. Menschen die zelf mogen scheppen; een wetenschappelijk onderzoeker, een man misschien die zijn eigen taak krijgt — maar voor het overige is de splitsing zoo ver doorgevoerd, dat er ibijna geen arbeidsvreugde meer zijn kan. Het typische beeld daarvan rijst voor ons oog, als wij het leven nagaan van iemand die b.v. in een van de groote Twentsche weeffabrieken werkzaam is. Op verschillende tijden van mijn leven heb ik een dergelijke fabriek bezocht. Men vindt daar menschen die een groote knot garens, die aan een stok han-



gen, in een bak met kleurstof dompelen. Toen ik daar den eersten keer kwam, stonden de mannen daar halfgekleed boven ,den warmen, nevelenden bak, dompelden den strenig in de vloeistof en (haalden hem iweer op en brachten m we|; en dat ging gelijkmatig door. Toen ik daar een Jaar later kwam, stonden diezelfde mannen daar weer hetzelfde te doen.
Er waren twee vrouwen, die de geweven stukken in tweeën knipten met een groote schaar. Toen ik er twee jaar later kwam, ging de schaar nog door het goed eii toen ik er drie jaar later kwam, knipte de schaar nóg door bet goed. In de mijnen bij Heerlen is iemand, die niets anders te doen .heeft dan maar al op de wijzers ■van de lift te letten, dag in dag uit. De vreugde, die men kende over den arbeid, over .het welslagen van den arbeid, is er niet meer. Nu zou men kunnen opmerken, dat die vreugde zou kunnen bestaan, n.m. dat tóch de man, dien ik zooeven heb aangeduid, dacht: „Met dit gewaad kleedt zich straks een aardig meisje, die er gelukkig in gaat naar het "bal", of wel dat een ander dacht: „Met dezen bal speelt straks een lief kind." Inderdaad, een zeer .hoogstaand man zou zoo iets kunnen hebben. Maar zooals zeer terecht Simmel opmerkt, zou men dan het hoogste sociaal gevoel moeten veronderstellen bij die lagen der bevolking, die het minst van de gemeenschap profiteeren; wat toch niet waarschijnlijk is.
En 'zoo kwam de ramp over de moderne ziel: het verlies van vreugde in den arbeid. Ik geloof, dat daarmee onverbrekelijk samenhangt de zucht naar genot. Want als de arbeid geen vreugde meer geeft, blijft er niet veel anders over dan lager genot, dat ontspant. Het is ook bekend, dat een hard werkend mensch genietelijkheden zoekt, die in 't algemeen op een lager peil staan dan die, die minder ,hard werkenden zoeken. industrie voerde ook gemakkelijk zekere dingen toe, denk b.v. aan alcohol, en zoo kreeg die hardwerkende mensch



een geweldige breuk. Er ontstond, hoewel die er vroeger al geweest was, sterker dan ooit da psyche van den proletariër, die ibijna geen verleden iheeft; die zijn ouders kent, maar zijn grootouders nauwelijks; die geen familietradities heeft, maar die leeft van de hand in den tand.
Weer komt er een nieuwe wijziging, want de menschelijke geest laat zijn idealen niet dooddrukken, en men ontdekt dat de werkelijkheid, die men liefhad, niet de geheele werkelijkheid was. Er klinkt weer een roep naar Kant. Men begrijpt, dat in den menschelijken geest aprioristische dingen zijn, dat wij normen in ons hebben, waaraan de werkelijkheid moet beantwoorden. En zoo komt het, .dat wij dan het neo-cri'ticisme zien ontstaan. Er komt een 'besef, dat de wetenschappen tot elkaar moeten raken, opdat men kan verbinden en combineeren; dat men niet moet blijven staan bij détailarbeid en men begrijpt, dat de arbeidende mensch een mensch is. Want het Kantiaansche beginsel, dat men nooit een mensch bloot als middel maar steeds als persoon moet behandelen, had men eigenlijk vergeten. En in eens begon men te begrijpen, dat daar iets leefde als een mensch. En al deze stroomingen ziet U zoo ongeveer tegelijkertijd opdringen. Laat ik zeggen: in ons land zoo tegen de tachtiger jaren. Dan krijgt U hier een nieuwe letterkunde met een veel sterker vgevoel en met een besef van de waarde van ide individualiteit. Deze fiere woorden van Perk:
„De duizend, die zich zelf niet wezen konden,
Bezitten saam een waarheid, die hen bindt Hun is 't geloof, dat spreekt uit duizend monden,
Maar wie, wat menschlijk waar, is zelf ontgint,
Voelt zioh aan zich door zich alleen gebonden,
En niet, dat hij voor zich slechts waarheid vindt",
deze woorden van Perk waren het program van een heele school: de fiere individualiteit, het eigen-mensch



zijn. Tegelijkertijd ziet U, dat het kalme leven in de Hervormde Kerk eindigt; eenerzijds krijgt men een sterk beseJ van moderniteit, aan den anderen kant 'komt het tot oprichting van de Vrije Universiteit. In de politiek ziet U: de wet op den kinderarbeid, de drankwet. Er kwam verandering van geest. Hoe weinig men in dien tijd nog verziende dacht blijkt wel uit het feit dat een man als Heymans, die in zijn jeugd veel sociologische verhandelingen schreef, en pleitte voor sociale maatregelen, wel beperking van kinder- en vrouwenarbeid noemde en bet onderzoek maar het vaderschap wilde toestaan, maar van verdere dingen toch niet droomde met al zijn helderziendheid.
Er kwam intu&schen een besef van eenheid. En dat besef van eenheid is door de moderne manschen heen gevaren. Men heeft begrepen, dat wij wel de werkelijkheid moeten zoeken, maar dat die werkelijkheid niet is een oppervlakkige werkelijkheid, dat er diepere werkelijkheden liggen. Zoo ontstond in de wijsbegeerte, in de ethiek en ook in de kunst een nieuw idealisme. Het psychische monisme, dat het psychische, de idee als werkelijkheid erkent, vond in Duitschland en hier talrijke aanhangers. De Nederlandsohe Ethiek van Heymans legt als grondslag een ethische norm, die niet het geluk der maatschappij is, maar een aprioristisch beginsel in den mensch. In de kunst zelf vindt U die strevingen naar een nieuw idealisme. Men schijnt zachtkens aan dien kant heen te willen gaan.
Van uit het Noorden komen nieuwe gedachten tot ons 
Selma Lagerlöf's stem is wel de meest geliefde daar — en zij ontsteken nieuwe idealen. De snelle gang, dien Frenssens Jörn Uhl ;genomen heeft, kan alleen verklaard worden uit het besef, dat men had, dat er nieuwe kracht aan de menschheid toegevoerd moest worden. Zoo zit de moderne mensch met het verlangen naar eenheid, vrijheid van denken, vrijheid van onderzoek, vrijheid van wetenschap, vrijheid van gedachten-



uiting en met den wil om die te bewaren. En ik weet niet, of er niet een tijd zou kunnen komen, dat wij toch nog deze vrijheid zouden moeten verdedigen. Mocht dat zoo zijn, dan zult U zien, dat de menschheid zich dat niet weer laat ontnemen.
Als tweede begrip hebben wij gekregen het besef van de waarde der innerlijkheid tegenover de uiterlijkheid, zooals dr. Gunning het zoo mooi geformuleerd heeft; dat dus de mensch een innerlijk wezen is en dat uit hemzelf de springbronnen des levens igaan of, eenvoudig gezegd: vindt U tegenwoordig bij de moderne menschen, dat uit het hart de uilgangen des levens zijn.
In de derde plaats stonden wij aan den eenen kant tegenover het vaksysteem, het besef van détailwetenschap, de ver doorgevoerde arbeidsver deeling op maatschappelijk, wetenschappelijk en artistiek gebied en aan den anderen kant bestond een sterke neiging om onze persoonlijkheid te handhaven en die te vormen tot een geheel. En in dat conflict — handhaving van de persoonlijkheid tetgenover vergedreven vakkennis — is menigeen bezweken. Dat is 'een van de moeilijkste dingen, die de mensch heeft voor zichzelf en in de maatschappij sn in zijn onderwijs heeft uit te maken. Want die twee stroomingen kan ik niet voor U to't een synthese samenstellen; zij leven tot izekere hoogte onverzoend naast elkander in de gemeenschap.
Geef ik U een voorbeeld. In de wetenschap wil men weer deze eenheid aan de eene zijde. Op het philologisch congres in Groningen, al een jaar of tien geleden, is voorgesteld één doctoraat in de letteren voor de Jetteren, zooals dat ook bestond vóór de splitsing van de Onderwijswet van 1878. De gedachte zit verder voor, dat het er eigenlijk weinig toe doet, waar men zijn opleiding heeft genoten, op de Hoogere Burgerschool of op het Gymnasium, of op de Handelsschool. Bij groote kooplieden, die ik gesproken heb, is de levende gedachte dat het er voor een bedrijfsleider meer op aankomt een



goede basis van algemeene ontwikkeling te hebben dan oogenblikkelijke vakkennis. Maar terwijl ©enerzijds dat streven bestaat, staat er een duidelijk streven naast om ook hoe langer hoe meer toe te spitsen op bepaalde dingen; om ieder zijn eigen ibeperkt gebied aan te wijzen en hem daarvoor vian jongs af aan klaar te maken. Vakonderwijs, vakschool, keuze van studierichting, in Delft of op de universiteit of elders, dat allemaal drijft een bepaalden kant op. En zoo voelen wij ons steeds aan den eenen kant bedreigd in onze persoonlijkheid en aan den anderen kant in onze wetenschappelijke praestaties; voelen wij het conflict, dat zich ook altijd weer in de menschheid voordoet; stellen wij ons naast elkander de vragen: „Zal ik zijn een harmonieuse, gevormde, afgeronde, geheele persoonlijkheid, zooals ,de Grieksche en de renaissance-cultuur ons die gaven, of zal ik zijn een modern mensch, die fel en krachtig zich toelegt op één ding en dat uitvoert?"
Dat lijken mij toe, ruwweg gesproken, de lagen die zich zoo in den modernen mensch vertoonen. En als U dus vraagt: ,,Wat heeft de moderne mensch noodig?", dan zou ik zeggen: het eerste wat hij noodig heeft — maar ik denk dat hij er honderd jaar over zal doen — dat zou een synthese zijn om de hoogste cultuur in psyohischen en economischen zin te bereiken, om onze krachten nuttig te maken — zooals het Taylor-systeem ze tot het laatste oortje wil uitbuiten — en aan den anderen kant te waarborgen onze voleindigde persoonlijkheid, izoodat wij niet bloot opgaan in de machine in wetenschappelijk of technisch of economisch opzicht. Ik weet niet, op welke manier de menschheid dit zal zoeken. Zal zij het zoeken dat wij zeggen: ,,ik ga een werk doen en in die uren ben ik verloren 'als mensch; maar dan win ik mijn levensonderhoud, om idan straks na den arbeid weer op te duiken als mensch en terug te winnen mijn persoonlijkheid, die ik gedurende mijn werk heb laten gaan?" Zooals een



mijnwerker tegen mij zei: „Als ik de mijn in ga, ben ik voor acht uur verloren. Maar als ik me na den arbeid weer frisch gewasschen heb en een ander pakje heb aangedaan en weer thuis zit in mijn tuintje, in mijn gezin, lees ik mijn krant en mijn boek en geniet ik van mijn vrijheid." Zal het zóó gaan of zullen wij een anderen weg vinden — een weg, die zooals U weet, door Kropotkin is aangewezen — dat wij een dusdanige maatschappelijke ordening weten te brengen, waarbij werk en individu bijeen hooren, waarbij wij in onzen arbeid onze persoonlijkheid kunnen neerleggen en waarbij levensvreugde niet gevonden wordt naast en door, maar in -den arbeid of althans in nauwen samenhang met deze. Ik behoef U niet te vertellen hoeveel schoon er ihet zou zijn, indien het de menschheid <gelukte, het laatste ideaal tot stand te brengen. Ik zou het niet durven voorspellen, maar ik kan alleen zeggen, dat dan een van de meest tragische conflicten, die lerven in de menschelijke ziel, opgelost zou zijn; een conflict, dat overal sluimert, omdat de Aufklarungsgedachte „Ontwikkeling voor allen" niet stilhoudt, altijd door werkt in den vorm van leeszalen, van inrichtingen als „Ons Huis" en de Volksuniversiteit, steeds bezig is meer licht te brengen.
Intusschen is mijn lezing niet compleet, 'als ik U niet gewezen zou hebben op twee wijsgeerige stroominigen, die samengeloopen zijn, die post gevat hebben en als een zware erfenis van «het voorgeslacht bij de meesten van ons in meerdere of mindere mate aanwezig zijn. Ik bedoel: het pessimisme en een foutief opgevat erfelijkheidsbegrip. Toen in 1848 de groote verwachtingen, die men had gehad om een eenig Duitschland te krijgen, gefaald hadden; toen men gezien ihad, dat die speculatieve philosophie niets 'gaf, omdat de idealen vernietigd en de illusies verbleekt waren, toen in eens vond men den schrijver, die in het begin der 19de eeuw al zoo treffend geschreven had, men ontdekte als het ware Schopenhauer. En daar vond men, hoe vreemd het klinke.



het verlossende woord: „leven is lijden." Het leven is een irrationeel ding en ons levensdoel moet eenvoudig zijn: ons eraan te onttrekken. Onze zedelijkheid is eenvoudig medelijden met elkaar. In het dooden der begeerten moeten wij het zoeken of wij moeten ons enkele oogenblikken laten opgaan in de kunst en in 't bijzonder ons door de muziek laten opiheffen. Ik denk ook wel, dat het het felle genie en de groote stijlkwaliteiten van Schopenhauer geweest zijn, die aan zijn werk een zoo grooten invloed gegeven .hebben; maar ik aarzel toch niet om te zeggen, dat de geest des tijds rijp was voor dat pessimisme. Dat pessimisme heeft ook in ide literatuur diep doorgewerkt. Rauwenhoff in zijn „Wijsbegeerte van iden godsdienst" geeft nog 'een uitvoerige uiteenzetting vam het pessimisme. Ik geloof, dat men het in de literaire werken ook van den jongsten tijd, b.v. in dat van Emants, nog wel terugvindt.
En om U weer te laten zien, ihoe ver het gaat, wil ik U het volgende meedeelen. Ik vond laatst in de correspondentie van een goed journalist uit Brussel de opmerking: „wanneer je na eten je voeten onder de tafel steekt en een oogenblik in de stemming komt, dat het leven de moeite waard is om geleefd te worden." Zoo n overpeinzing of „het leven de moeite waard is om geleefd te worden" is toch maar re<;u bij ons! Dat wijst op een zeker pessimistisch element in ons denken; alsof het leven izelf een ding was, dat slecht kon zijn en waar weinig mee is aan te vangen.
En dat pessimisme werd versterkt door een valsch erfelijkheidsbegrip. Toen men ontdekte dat de mensch beheerscht werd door zijn neigingen, dat zijn daden gedetermineerd waren, dat hij psychische en physieke kwaliteiten over kreeg van zijn voorgeslacht, had men plotseling het gevoel: „dan kan ik niets; dan ben ik eenvoudig een schaakstuk op het schaakbord van ihet leven; dan ben ik een machtelooze. Dan is (vergeef mij de platte uitdrukking) het leven en



de strijd van het leven een vechten tegen de bierkaai."
Deze droevige stemming kunt U zoo hooren bij den een en den ander: ,,Ik ben nu een keer zoo, daar kan ik niets aan veranderen"; „Je moet me maar nemen zooals ik ben"; „Heb ik zoo geërfd"; „Elk vogeltje zingt zooals het gebekt is"; „Een mensch maakt zich zelf niet." Deze uitdrukkingen kunt U als verontschuldiging herhaaldelijk ihooren. Men meent, dat men iemand's zedelijk wangedraig verontschuldigd heeft, wanneer men aantoont dat erfelijkheidsfactoren het begunstigd hebben. Men is zoo ver gegaan van elke misdaad als een ziekte te willen izien en in eiken misdadiger een armen, beklagenswaardigen patiënt. De mensch zelf ging daar zoo onder gebukt, dat het hem zijn kracht ontnam en in onze literatuur komt dat tot een schrikbarende uiting. Ik wijs U op het aangrijpende stuk „Spoken" van Ibsen, dat zijn rondegang ideed met het theater Antoine, dat zeker een meesterlijk tooneelstuk is, maar waarin toch deze gedachte uitgewerkt werd. Ik zou U kunnen wijzen op de vele discussiën, waartoe Couperus' boek „Noodlot" aanleiding heeft gegeven en ook op de waarschuwing, die wijlen de Amsterdammer C. H. den Hertog daartegen heeft uitgegeven in zijn brochure: „Noodlottig determinisme." In onze heele literatuur van 1885 tot 1895 vind U een aantal van dergelijke zwakke gebogen menschen, wie de kracht ontzonken was. Wij zijn het al weer wat te boven; er is weer activiteit gekomen in het leven; het zieke wordt spaarzamer; in onze moderne literatuur verbleekt het en 'verdwijnt het. De hoofdpersonen van onze boeken moeten weer meer helden zijn, dan dat wij te lezen krijgen „analyses van gemoedstoestanden", zooals indertijd ook een roman heette. En zoo, met deze moeite belast, staat de mensch tegenover het practische leven, dat hem een buitengewoon groote taak oplegt en waaraan hij zijn psyche moet aanpassen.
Ik heb dus getracht U een beeld te geven van de be-



langrijke historische invloeden, welke inwerken op den gemiddelden, ontwikkelden modernen mensch. Ik wil nu nog een andere wijze van beschouwing volgen. Ik wil vragen: als wij nu niet geologisch maar — ik zou haast zeggen: geomorphologisch dien mensch beschouwen, als wij dus de oppervlakte van zijn bewustzijn nagaan, hoe vertoont zich dat dan? En ik kan dit misschien het beste doen door te vragen: wat zie ik, intellectueel, van den mensch? Intellectueel heeft dan de moderne mensch een zeer levendige, vrijwel naar alle kanten om zich toegrijpende belangstelling, maar die vluchtig is en misschien spoedig uitgeput. De tijd om lange brieven te schrijven, om groote boeken te lezen, om lange preeken aan te hooren, om vele uren durende tooneelvoorstellingen bij te wonen, dat is allemaal verdwenen. Alles staat in ihet teeken van vlug en haastig. Wat U misschien nog het beste kunt zien, wanneer U ziet, hoe de geïllustreerde pers, die men inkijkt en weer wegwerpt, voor een deel het degelijke tijdschrift gaat verdringen; hoe de buitenlandsche pers werkt met groote koptitels, met ,,korte-inhouden", Ik geloof eigenlijk, dat, als ge nu de Westminster Gazette uitzondert, een Engelsch blad lang niet dat waardige uiterlijk heeft, dat b.v. organen als het Handelsblad en de Nieuwe Rotterdammer beizitten. Ik geloof, dat onze pers in 't buitenland den naam heeft van deftig te zijn. Ook in Noorwegen, hoewel Noorwegen toch een rusitig land is. Leest men de feuilletons van de Frankfurter Zeitun,g, dan ziet men korte pakkende stukken. In onze vermaken verdringt de variété het degelijk tooneels.tuk. De bioscoop met zijn snelle wisselingen is het ontspanningsmiddel voor duizenden. Ook in de scholen komt die vluchtige opmerkzaamheid voor. Wanneer ik geraadpleegd word over een paedagogisch geval buiten mijn eigen leerlingen, dan zijn dat in 90 van de 100 gevallen voorbeelden van incoherente kinderen, wien het ontbreekt aan aandachtsbepaling, die slordig schrijven en spellen en



taalfouten maken. Zij worden wel beschreven als belangstellend en intelligent, maar ten slotte, als het erop aankomt, kunnen zij niet werken. Dat is het type, dat mij in mijn consultatieve practijk verreweg het meest tegenkomt en dat niet eigen is aan de groote stad, dat eigenlijk uit het heele land komt. Dat type vindt men ook geteekend bij Gaudig, een Duitsch paedagoog. Ik moet dus aannemen, dat het vrijwel een kenteeken is van onze maatschappij; wat niet te verwonderen is, omdat het in zwaarderen vorm aanleiding geeft tot het neurasthenische type, dat maar al te veel in de moderne wereld voorkomt. Ik heb o'ok gehoord, dat men bij onzen telegraafdienst toestellen heeft moeten afschaffen, die berusten op een scherpe aandachtsconcentratie van den telegrafist, omdat met die toestellen te veel fouten gemaakt werden. En hier hebben wij dus een van de eerste dingen, waarvoor wij staan: de verbrokkelde en gebroken aandacht weer te vervangen door een rustige concentratie. Wat mij niet hopeloos toelijkt. Wat waarschijnlijk bevorderd kan worden door eenvoudiger leven; door actiever onderwijs, waarbij het kind meer te doen heeft en minder te luisteren; wat mij heel belangrijk schijnt. Door buitenleven. Het lijkt mij, dat een dorp met zijn rust bevor,derlijker is voor rustige werkzaamheid dan het gejaa,gd-zijn van een stad. De beweging voor het stichten van tuindorpen en tuinsteden gaat eenzelfde richting uit. Zoo ook het heele streven om het stadsbeeld weer rustiger te maken en één aesthetisch geheel te geven; om schreeuwende en schitterende reclames te weren; om bosschen en parken aan te leggen. Dat alles wijst op een streven om het teveel aan prikkels weg te nemen, ten einde minder felle aanslagen te doen op ons psychisch weerstandsvermogen. Dat is een zaak van maatschappelijke cultuur, waardoor naar mijn meening de geestelijke gezondheid zeer bevorderd zal worden. Al moet ik er dadelijk bijvoegen, dat het ontbreken van prikkels even igevaarlijk kan worden



voor het geestelijk leven en men b.v. dan ook ten plattelande lang niet altijd een absoluut gemis aan zenuwzieken aantreft.
Wel is onze aandacht reeds bezig zich te versterken. Wanneer wij er zoo op aandringen om onze opmerkzaamheid te concentreeren, dan is dat eigenlijk al weer een bewijs, dat wij al weer doende zijn om de middelen tot herstel te zoeken. Deze tijd is dan ook de tijd van de secundaire functie, d.i. de tijd van de verdiepte persoonlijkheid, waarbij niet de indruk van het «ogenblik onmiddellijk verbleekt, maar nog lang nawerkt. Dat heeft men dus ook, wanneer iemand later profiteert van een eenmaal opgedane ervaring. Zooals ik straks al gezegd heb, dat weerspiegelt zich in de rustige lijnen, die de bouwkunst kenmerken van Berlage.
Het denken van de menschen staat tegenwoordig ook aan een eigenaardige crisis bloot. Want terwijl de techniek en de practijk ons geleerd hebben, hoeveel wij danken aan wetenschappelijk onderzoek, aan het opstellen van formules en wetten, die wij logisch kunnen gebruiken door deducties toe te passen op gevallen van het dagelijksch leven, voelen wij aan de andere zijde toch weer het onvermogen van het intellect om te scheppen, om te vormen. Het kan alleen omschrijven; ihet intellect zelf kan ons als het ware niet tot in het hart der dingen brengen. En misschien is het daarom, dat b.v. een philosophie des levens als Bergson gegeven heeft zooveel aanhang vindt. „Het verstand heeft izijn pasklaren vorm waarin alles geperst wordt, maar het instinct werkt als naar maat en vindt voor alles het geëigende."
Deze zuoht om het leven te kennen vindt U ook in de paedagogiek uitgedrukt. De eenige paedagoog in Nederland, die ver over onze grenzen beroemd is geweest, was Jan Ligthart. En bij hem was het de paedagogiek des levens; bij hem was het een intuïtief en onmiddellijk aanvoelen en begrijpen van den kinderaard. Daarom hebben wij dan toch ook tegenwoordig een zoo diepen



eerbied voor de persoonlijkheid. Men heeft wel eens gezegd, dat dit het -groote verschil is tusschen den ï ranschman en den Duitscher: dat een Duitsoher logisch afwikkelt de algemeene beginselen en daardoor zijn wetenschap toepast op de practijk en de Franschman uit de zich voordoende practijk opbouwt wat in een bepaald geval noodig is; beide misschien denkvormen era menschelijke levenswijzen, die even noodig zijn en -die elkaar dus voortdurend zullen kunnen aanvullen, in zooverre dat de wetenschap toch altijd een onmisbaar en heerlijk bezit blijft, maar misschien weer gespoord wordt door wat de intuïtie vindt. Ik wil weer een enkel geval vermelden ter toelichting. In een van de dialogen van Gal'ileï wordt -gezegd: „Venetië biedt den Meester zooveel stof, omdat het practische leven er is." De hoogleeraar Moll drong in een rectorale rede erop aan, dat aan de universiteiten academisch kunstonderwijs gegeven zou worden, omdat volgens hem het denken van een kunstenaar de wetenschap weer bevruchten kon. . . . En om een derde stem in het trio te laitem hooren: een Leidsch hoogleeraar heeft een voorstel bepleit om alle academisch onderwijs in Amsterdam te doen plaats hebben, omdat hier de wetenschap in nauwer verband stond met de practijk des levens.
Zoo kreeg -dus ons denken tweeërlei stuw, tweeërlei stoot. Eenerzijds de sterke drang: wij moeten verder denken, wij moeten de wetenschap toepassen op de practijk en heele nieuwe gebieden trachten aan te boren. Wij hebben al onze biologen, die ons leeren onze gewassen doelmatiger te teelen. Wij zijn nu overgegaan tot de wetenschappelijke psychologie die de psyoho-techniek moet doen geboren worden. Dat hebben wij noodig, terwijl toch altijd daarnaast het besef blijft, dat ook het onmiddellijk voelen en grijpen zijn waarde en beteekenis heeft.
Ik wil ook een enkel woord wijden aan het gevoelsleven van d'en modernen mensch. Dat is reeds sedert -den



romantischen tijd gedaald. Wij wenschen voor en boven alles nuchter te zijn. Wij wenschen niet — in Holland niet, maar ook elders niet — aan gevoelertgheden te doen. Men kan in 't algemeen zeggen, dat het sentimenteele wel leeft in den Hollandschen volksaard; speciaal ook in Duitschland, geloof ik. Ik geloof, dat Speenhoff heel veel van het mooiste en fijnste sentimenteele heeft, waarover wij beschikken — voor zoover ik hem ken. Maar wij willen er niet voor uitkomen, wij verbannen het. De juffrouw, die vergeet-me-nietjes plukt bij het stille water — zooals de Camera Obscura het uitbeeldde — is én uit de literatuur én uit onze waardeering verdwenen. Wij staan daartegenover met onzen sterken werkelijkheidsdrang, met onzen critischen geest en wij willen aan het gevoel zeker zijn waarde toekennen, maar willen het ,getoetst ihebben aan redelijkheid en willen het in verband gebracht hebben met een daad. Nu heeft dat woord „sentimenteel" een verkeerde wending genomen, (men stelt het gelijk aan het ethische) maar daar is nu niet over te spreken.
Eigenaardig is het, dat bepaalde gevoelens beginnen te verbleeken. Onder de gevoelens, die verbleeken, zou ik willen noemen ihet vriendschapsgevoel. Vriendschap is in veel mindere mate dan vroeger een bezit en een waarde van den geestelijken mensch. 'Ook ons snelle leven, ons gerukt worden uit de levenskringen, waartoe wij oorspronkelijk behoorden, ook de .groote afstanden in de steden zijn ,daar oorzaken van. Wij hebben wel onze vrienden voior dit en voor dat; onze sport-, school-, studie-, schaak-, muziek-, wetenschappelijke vrienden; maar wij hebben niet onze vrienden, met wie wij geheel en al één geestelijk leven dealen. Ik moet wel aannemen, dat 'dat zoo is. Heymans -wees erop in zijn beroemde rede: „De toekomstige eeuw der psychologie."
Men vinidt ook in de literatuur betrekkelijk weinig voorbeelden van die trouwe en machtige vriendschap, die men vroeger vond. Vrienden spelen een veel



mindere rol; em de vriendinnen zijn dikwijls ten verderve! Ook deze ervaring doe ik <op in mijn practijk, dat elk ouder 'bijna klaagt: „Mijn kind heeft geen vrienden meer. Wij hadden in onze jeugd meer en betere vriendschap dan tegenwoordig het geval is." Ik kan natuurlijk niet zeggen, in hoeverre de gewone eigenschap optreedt om den vroegeren tijd in een rooskleurig licht te zien.
Ook heeft het nationaliteitsgevoel een "verandering ondergaan. Terwijl het sluimert in de Aufklarung, komt het in de 19de eeuw op, maar tegelijkertijd met een sterken inslag van internationalisme. Wat wij Hollanders vooral hebben en wat misschien wel de toekomstige tijden moeten brengen, is dit: Zooals elk mensch het best zijn taak kan doen door een persoonlijkheid te zijn en die in dienst te stellen van het geheel, zoo moet elke natie een 'geheel zijn en zoo de gemeenschap der volkeren steunen en dienen; zoodat het nationalisme eenerzijds een band is van kracht, maar andererzijds een middel om de gemeenschap der volkeren te dienen. Dat gaat heelemaal om buiten den oorlog, dien ik opzettelijk niet heb willen aanroeren, omdat er altijd menschen zijn die daaraan gemakkelijk aanstoot nemen. Dat vindt U al vóór den oorlog b.v. in de paedagogiek. In Duitschland vindt U een sterke beweging naar wat men noemt „de staatsburgerlijke opvoeding." Zelfs in ons land, dat er niet veel voor voelt, ziet U toch een opkomen van volksliederen. Op het leerplan van de scholen komen liederen voor, die het vaderland min of meer verheerlijken. Ook hier zag U een sterkere beweging tot dienstneming in bepaalde kringen der maatschappij, even een opkomen van vrijwillige dienstneming bij het reservekader; ook al natuurlijk, omdat daarvoor propaganda werd gemaakt. Za,g U zelfs in de sportwereld een blijheid, wanneer eens een enkelen keer bij een voetbalmatch Holland op Engeland had overwonnen. Wat is ons niet het Nederlandsoh Verbond? Op alle manieren werd
De Toekomst der Maatschappij 9



het nationaal voelen dus zichtbaar. Wij kennen ook onze groot-Nederlandsche beweging.1)
Zeer merkwaardige verandering hebben ondergaan de erotische gevoelens. De positie van de vrouw is een zoo totaal andere geworden. Zij is op dit ©ogenblik in een tijdperk van overgang. En dat beschouw ik weer als een van de pijnlijkste vragen voor de moderne ziel: de positie van het meis'je en haar opvoeding. Ik geloof, dat er nooit treffender uiting ge,geven is aan deze moeiten dan door Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk in haar verschillende verzenbundels. Zoo eenvoudig heeft zij het gezegd. „Dit zijn tijden van overgang". De kwestie van het feminisme is in al zijn buitengewone scherpte wel heel scherp igesteld door Steinmetz in diens brochure „Het Feminisme".
Ik bedoel met het conflict dit: dat men eenerzijds ziet, dat de jonge vrouw niet meer wil wezen alleen en uitsluitend huisvrouw. Menig ouder ziet zich gedwongen, zijn dochter naar H. B. S. of Gymnasium te sturen, omdat het kind een ontwikkeling eischt die gelijk staat aan die van de broers; ook daar, waar vader en moeder het niet zouden wenschen. Vrouwen eischen het kiesrecht, werpen zich op de markt des levens. Tegelijkertijd, intusschen, verloochent de vrouw nimmer haar diepsten aard van liefhebben en zorgen voor weinigen, haar liefde voor de persoon. Het gebeurt mij menigmaal, dat een jonge vrouw tot imij zegt: „Ik ken dat vak wel, maar kan er niet in studeeren. Ik zou er geen bevrediging in vinden voor mijn gemoedsbehoeften." En zoo leeft de moderne vrouw als een tweevoudig 'wezen: eenerzijds ontworsteling aan de oude traditie van huisvrouw, „hem de wereld, haar het huis" zooals Ten Kate het schilderde; en andererzij ds de onmogelijkheid zich volkomen te geven aan de moderne maatschappij, die haar toestaat
J) Een typische versterking is in ons land de sterk nationale Jong-Friesche beweging.



meer aan het moderne leven deel te nemen maar toch ook vraagt dat zij zich heelemaal kan wijden ails moeder aan haar kind. Waarbij nog een heele groote moeite komt: dat wij bij de opvoeding van onze dochters niet willen, dat zij werkeloos zullen blijven, als haar geen huwelijk ten deel valt; en als haar wel een huwelijk ten deel valt, zij toch eigenlijk een doelmatiger opvoeding ontvangt dan op idit oogenblik Hoogere Burgerschool, Gymnasium of Universiteit aan de aanstaande moeder vermag te bieden. Dat is een niet geringe moeilijkheid. En wij willen alleen hopen, dat de woorden ,,dit zijn tijden van overgang" waar zijn en dat zich daaruit een synthese opbouwt, waarvan ik niet zou durven zeggen hoe zij er ui't zal zien.
Natuurlijk zal de moderne man daarop invloed hebben: zijn keuze van de vrouw, die hij neemt, zal in hoofdzaak bepalen, welke eigenschappen zullen verdrongen en welke vrouwelijke eigenschappen het meest bewaard zullen blijven. Het is mij voorgekomen, dat de man wel van de ontwikkelde vrouw als vriendin, maar zelden van de studeerende en bizondere vrouw als echtgenoote gediend is. Dat zal toch misschien een bepaalde signatuur geven en het oude vrouwen-ideaal niet zoo licht doen verwerpen als men aanvankelijk in het aanbruisen van ide moderne beweging gedaoht heeft. Ik heb met verschillende Noorsche en Deensche vrouwen gesproken, die, nu zij het kiesrecht eenmaal hadden, daar absoluut onverschillig voor waren en eigenlijk nauwelijks prijs stelden op het bezit ervan, omdat zij voelden dat het in haar leven toch geen merkwaardig bezit meer was.
Maar ook nog op ander gebied heeft ide verhouding van de vrouw en den man wijziging ondergaan. Dat komt, omdat zij zoowel een geestelijke als een physieke verhouding is en dat terwijl nu de hoogste liefde zoodanig is, dat zij één is, wij deze eeniheid gesplitst hebben. De moderne literatuur is zeer rijk aan uitingen van dien



pijnlijken strijd en waarbij öf wel bestaat de physieke liefde maar de geestelijke gemeenschap achterwege blijft, óf waarbij een geestelijke liefde is maar de eigenlijke physieke bekoring niet bestaat. Ik wijs U op „Illusie" van Couperus, Deze moeilijkheid is werkelijk heel groot. Dat komt, omdat waarschijnlijk sterker dan vroeger het conflict tusschen zedelijkheid en natuurlijkheid zich aan ons openbaart. Wij spreken meer over erotische dingen. Onze diepe werkelijkheids drang ontdekt wat vroeger verborgen lag. Wij Stellen enquêtes in over het voorkomen van afwijkingen, anomalieën, perversiteiten, ziekten. Wij zien ook, dat die in de maatschappij leven en bestaan. Wij durven ze noemen en in onze literatuur is het 'dikwijls op een kwetsend-pijnlijke manier bijna tentoongesteld. Maar dat bewijst niet, dat wij onkuischer zouden zijn. Veeleer zal dat waarschijnlijk hierop wijzen, dat ons kuischheiidsideaal hooger gerezen is en dat juist de vrouwen, meer wetend dan vroeger, de toepassing van dat ideaal ook gaan eischen en dat tot zekere hoogte 'bereikt zullen zien in de wereld, terwijl zij zidh ook meer bewust worden van den aard van haar liefde. Denkt U b.v. eens, hoe in de werken van Mevrouw Simons-Mees de vrouw, die liefde wil hebben en verliefd wil zijn, zooals zij zegt, gesteld wordt tegenover de vroegere vrouw, voor wie het verliefd zijn eigenlijk een vreemde onbekendheid was. Mevrouw Simons-Mees heeft mij verteld, dat zij na het verschijnen van „Atie's huwelijk" tal van brieven kreeg van jonge vrouwen, die haar schreven: „U heeft daarin uitgedrukt wat wij voelen als ons wezen." De nieuwe verhouding tusschen man en vrouw te brengen, zal een reusachtige taak zijn voor de nieuwe menschheid. Maar U voelt: mocht het gelukken — en er zal hèèl wat mannelijk egoïsme en ij delheid overwonnen moeten worden, voor het zoo ver is — dan zal daarmede een van de schoonste idealen, die de menschen kunnen willen, bereikt zijn; idealen, die ook al weer in Hen-



riette Roland Holst een van de schitterendste vertolksters igevoniden hebben.
Naast deze gevoelens wil ik U wijzen op een verandering in onze sociale gevoelens. Dat schijnt juist bizonder sterk aanwezig te zijn. Wij schijnen medelijden gekregen te hebben met anderen. Het begrip, dat men zich alleen moet interesseeren voor belangen van eigen klasse, verdwijnt. Naar mijn persoonlijke meening is echter het sociale denken veel sterker veranderd dan het sociale voelen. Om een voorbeeld te geven: op politiek terrein is algemeen kiesrecht ingevoerd; men heeft berust in de medezeggingschap van vakorganisatie bij fabrieken. Maar niet in het eigenlijk zieleterrein van den mensch is dit gelijkheidsgevoel gekomen. Een Amsterdamsch regent voelt zich hoogstwaarschijnlijk nog niet veel anders als een in de 18de eeuw; hij heeft alleen geleerd anders te spreken en andere maatschappelijke feiten te accepteeren. Natuurlijk izijn de grenzen der standen een weinig doorgebroken en het woord „stand" wordt zelfs niet meer in onze maatschappij genoemd, maar de er bij passende gevoelens bestaan evenzeer. In iDen Haag zegt men in dat geval „prettig". In Den Haag zegt men; „Daar gaan prettige kinderen op die school" en 'dan bedoelt men: kinderen van mijn stand.
Bij toeval luisterde ik eens een gesprek af — ik kon er niets aan doen — tusschen twee staatslieden in den trein, die op een verkiezingsspeech uitgingen. Maar ik vertel U, dat de democratie van dat gesprek een aanmerkelijk aantal graden was beneden idie van de speech, die even daarna afgestoken werd! Iemand, die krachtens zijn politieke overtuiging straks voor het algemeen kiesrecht zal stemmen izal in een particulier gesprek zeggen: „Och, nu er tóch zooveel orgeldraaiers en straatslijpers het kiesrecht hebben, kan het me niets schelen, dat er nog een tweehonderdduizend meer het krijgen". Dergelijke uitingen zijn ,de moeite waard om te laten



zien, hoe het sociaal .gevoel, niet in die mate, aanwezig is als het denken. Wat ook heel begrijpelijk is; omdat ons denken ons voelen altijd een ontzettend eind vooruit is. Ik zeg dat niet als achterklap, als kwaadsprekerij of uit boosheid, maar als van zelf sprekende dingen. Het is nootdig erop te wijzen, opdat imen zich niet te eeniger tijd vergisse. Natuurlijk gaat aille groei zeer langzaam. Laat ik erbij voegen, .dat het niet alleen is van boven naar beneden, maar even goed van beneden naar boven. Dat ook daar nog niet voldoende het besef leeft, dat de menschelijke waarde en de persoonlijke waarde onafhankelijk is van economische positie. Dat wordt gelukkig veel beter. Wat men noemt een bewust arbeider heeft een heel andere psyche dan een arbeider van vóór 25 jaar en hij voelt zich zeker anders en krachtiger. Er is al een heel andere verhouding ontstaan. Maar dat zal moeten doorgaan *) totdat wij tot het standpunt komen, dat de waarde van den mensch bepaald wordt naar objectieve grootheden.
Naast de sociale gevoelens is in den laatsten tijd het religieus gevoel zeer sterk gestegen. Terwijl vóór een twintig of vijfentwintig jaar het scheen, alsof religie geen invloed meer zou oefenen op de wereld, gaat een stroom van religieuse belangstelling weer door onze wereld heen. U zult heel nuchter kunnen nagaan — om weer eens een statistisch element te nemen — in den boekhandel, dat preeken druk verkocht worden; in de pers, die een uitstekeinde rubriek Kerknieuws heeft. Voor het 'Handelsblad b.v. wordt die rubriek bezorgd door Dr. Hooikaas; ook de Nieuiwe Rotterdammer heeft daarvoor een groote rubriek. U zult het kunnen nagaan aan het houden van bijeenkomsten. Dat alles wijst erop, dat
*) Het is mij een levende ergernis, dat bijv. het Haagsche trampersoneel de fooi als een deel van zijn salaris aanvaardt en onze wakkere postbeambten met Nieuwjaar ook nog fooien gaan jagen.



door de menschheid weer een religieuse strooming heen gaat en dat zij smacht naar nieuw gelooven en naar nieuwe levensovertuiging.
Het heeft ook een gevaar. U ibegrijpt, dat ik niet wil beoordeelen of waardeeren godsdienst of .godsdienstige verschijnselen, maar beschrijven. Hetzelfde streven, dat ik persoonlijk toejuich, draagt een gevaar in zich; het gevaar, dat het dreigt aan te vreten het zuivere, vrije denken en dat het bijgeloof in alle kwade vormen onder zeer ontwikkelde menschen veelvuldig aanhangers vindt. Zooals laatst een scherpzinnig man opmerkte: de vlieger, die het modernste wezen is en die een talisman meeneemt om zich te behoeden, staat weer, godsdienstig en wijsgeerig, op. het standpunt van den eskimo, die ook zijn talisman had bij de robbenvangst.
Paulsen wijst ook op dat verschijnsel en voegt erbij, dat hij gelooft dat in residentiesteden het bijgeloof zoo sterk is, omdat de menschen daar veronderstellen, dat zij een beetje dichter bij de goden staan dan in gewone plaatsen. Dat heb ik nu niet kunnen verifieeren; maar dat erop gewezen is, is toch een teeken, dat het betrekkelijk veelvuldig schijnt voor te komen. Ik kan U nog een aardige anecdote vertellen. Onlangs kreeg ik van mijn uitgever het verzoek om in een boek, dat in bewerking was, geen dertien hoofdstukken te maken, wat eerst mijn plan was. „Dat is zoo gek." Zoo'n uitgever is natuurlijk een practisch man. U voelt toch, dat er een stuk bij,geloof in de wereld leeft, wanneer een dergelijk man zoon vraag stelt. Ik geloof, dat men het in de literatuur bewaarheid kan vinden. Trouwens, er verschijnen uitgebreide werken in ons land, die ik voor mij als bijgeloof zou kwalificeeren, maar die misschien voor anderen de 'hoogste wijsheid zijn. Zeker is het, dat sterke emoties, het leven in een wereld van idealen en misschien van hoogste werkelijkheid, maar die omgaan buiten het tastbare, voor de geestelijke gezondheid ook nadeelen kunnen meebrengen; al hebben zij tegelijkertijd



de kracht om een basis voor het leven te geven. iHet zal ook wel hier zijn, dat een teveel schaadt.
Ik wil ten slotte ook wijzen op den groei van de activiteit. Men kan zeggen, dat de moderne mensch tot grooter activiteit wordt aangespoord, d.w.z. tot zoodanige geesteshouding, dat de daad gemakkelijk en gauw en spoedig op de voorstelling volgt. De Hollander is van een gemiddelde activiteit. Hij handelt, hij zet zijn gevoel en denken om in daden, maar het duurt toch nog een poosje. Er zijn nog bedenkingen. Er is ook nog weer verschil tusschen de eene groep en de andere. Het platteland is iets minder actief dan de stad. *) Vergelijkt U het bedienen in een winkel op het platteland met de snelheid, waarmee men U hier bedient; den tijd, dien de menschen noodig hebben oim verrichtingen te doen, enz. Ik heb eens met een stopwatch opgenomen den tijd, dien de Haagsche tramwagens noodig hebben om te stoppen. En dat varieerde tusschen de 2 en 8 seconden. De tram stond stil en van dat ©ogenblik af totdat hij weer in beweging kwam duurde soms maar 2 seconden. In Zwitserland is het enorm, wat de booten, die aan de meren aanleggen, kunnen bereiken. En nu beweert men, dat men in Amsterdam met het stoppen van trams weer gauwer is dan in Den Haag. Ik heb dat nog niet gecontroleerd, maar het zou de moeite waard zijn om het eens op te nemen. De activiteit van het moderne leven eischt ons allemaal op. En ze brengt een zegen. Het maakt, dat wij kunnen scheppen en voortbrengen, dat wij snel bij de dingen kunnen zijn. En met name is dat ook in Holland zegenrijk toegenomen. De geestkracht, over wier .gemis door Heye en Potgieter geklaagd is, is in ons land teruggekomen. Wij hebben in mannen als Van Aalst, Cremer, Kröller, Westerman, IJzerman, e.d. voorbeelden van enorm krachtige figuren, die voor de wel-
') Maar te platten lande schijnt de volharding grooter te zijn en de geschiktheid tot geconcentreerd arbeiden.



vaart van ons land op industrieel, op technisch gebied veel weten door te zetten. Wij hebben op dit oogenblik een heele schare van krachtige practische, kunnende, bouwende, actieve, winnende menschen, wat ook heelemaal in onzen handel door gaat dringen. De heele geestelijke signatuur in ons land wijst in die richting van verhoogde activiteit. Ook het Duitsche volk heeft deelgenomen aan deze snelle activiteit en de Belgen hebben dat in nog sterker mate. De bekende, internationale opvoedkundige Edward Peters zegt, dat bij een vergelijking van Belgischen en Hollandschen geest wij nog traag en langzaam zijn. Wat ik niet beoordeelen kan, maar wat ik gelooven wil. En toeneming van activiteit is een van de zegenrijkste dingen voor de menschheid, omdat de activiteit eigenlijk uitsluitend voordeelen heeft. Heymans heeft gevonden, dat actieve menschen in het algemeen eerlijker, spaarzamer, betrouwbaarder, zuiniger zijn, dus m. a. w. dat zij grootere zedelijke kwaliteiten ontwikkelen.
Nu is het de vraag: hoe kunnen wij deze eigenschappen ontwikkelen? Wanneer die meening juist is dat het kan, meer of minder, dan moeten wij dus de vraag stellen: wat moet verwijderd iworden? Wat ziullen wij behouden? Ik geloof, dat dat langs twee wegen kan worden nagestreefd, over den eersten waarvan ik niet zal uitweiden, omdat ik dit niet tot mijn gebied reken. Het zullen, dunkt mij, de volgende maatregelen in hoofdzaak moeten zijn:
a. maatregelen van sociaal-paedagogischen aard.
b. maatregelen, waarbij het onderwijs ten eerste geleid moet worden in deze banen, dat het meer let op werkelijke ontwikkeling en persoonlijkheidsvorming dan op het aanbrengen van een hoeveelheid onnutte parate kennis, die op een gegeven oogenblik geëischt moet worden en daarna spoedig weer vergeten is. Wanneer de laatste examens in den huidigen vorm zullen zijn afge-



nomen izal een van de grootste triomfen van de moderne beschaving gevierd zijn. Ik meen het precies zooals ik het zeg. Ik meen het als vader van kinderen, die nog eens examen moeten doen; ik meen het als leider van een onderwijsinrichting. En ik meen het niet door eigen persoonlijke ervaring, maar in 't algemeen; ik zie, dat zij werkelijk in den weg staan aan een zuivere vorming van de persoonlijkheid, omdat waarachtige kennis nooit hierin bestaat, dat men op een gegeven moment een hoeveelheid kennis beschikbaar heeft, die nooit in het practische leven geëischt wordt en die geen waarde biedt aan den modernen mensch. Intussdhen zal het nog wel wat moeite kosten, voor in die richting wat bereikt wordt. Krijgt het rapport van de Ineenschakelingscommissie zijn 'zin, idan zal er eigenlijk geen Nederlander meer rondloopen zonder diploma. Want als het kind de lagere school verlaat, krijigt het een getuigschrift van loffelijk ontslag; en er zullen la,gere en hoogere vakscholen zijn, waar men overal een diploma zal uitreiken. De menschheid zal dus moeten zoeken een werkelijk vormend onderwijs, waarbij op den voorgrond staan de aanidachtsbepaling en de leer om de activiteit te bevorderen. In Amerika heeft deze beweging al sterk gewerkt. Ik wijs U op Dewey, den Amerikaanschen wijsgeer, die ook een pragmatieke paeda,gogiek schiep; op Ligthart, Kerschensteiner, op de beweging Montessori, die allemaal in dit taeken staan dat zij van de praatschool een anbeidsschool willen maken. De opvoeding zal verder in handen moeten worden gelegd van volgroeide persoonlijkheden, niet van kinderen. Want als men achttien jaar is, is men nog een kind; ten minste ten opzichte van kwesties van opvoeding. Men izail het onderwijs moeten leggen ook in Ihanden van persoonlijkheden, aan wie men maatschappelijke zorg ontnomen zal hebben. Het onderwijs in ons land is begonnen met ƒ 200, te geven aan een onderwijzer in 1857; ƒ 25 aan kweekelingen en ƒ 400 -f- vrije woning, vuur en licht. Goeman



Borgesius heeft ervan gemaakt ƒ 500, als minimum met vier verhoogingen van ƒ 50, samen ƒ 200. Dat was dus in een jaar of vijftig een verandering van ƒ 200 op ƒ 700. Nu heeft U misschien gelezen, dat de Bevredigingscommissie nog weer aanmerkelijk hoogere cijfers voorgesteld heeft. Met andere woorden: de lijn is zoodanig, dat men aan de opvoeders ten slotte de hoogste eischen zal stellen. Nog is dat niet zoo. Iemand, uit de patricische Amsterdamsche kringen, die bij het onderwijs gegaan was, vertelde mij dat hem dat door zijn kring nog altijd verweten werd. Dat zal verdwijnen en wel, omdat onderwijs eigenlijk is: zorgen voor de toekomst. Naarmate de mensch in een hooger stadium van ontwikkeling komt, kan hij meer goederen afzonderen voor de toekomstige tijden. Naarmate de mensch meer ontwikkeling krijgt, 'zal hij een grooter deel van het maatschappelijk vermogen en van het maatschappelijk inkomen kunnen besteden voor de zorg voor de toekomstige menschen.
En ten slotte zal waarschijnlijk ook de bewuste keuze der mensdhen invloed uitoefenen. Hiermede ben ik eigenlijk .genaderd aan het onderwerp, dat dicht staat bij het onderwerp van professor Steinmetz en waar ik dus gevoegelijk eindigen kan. Ik ben de meening toegedaan van Prof. Heymans — als ik eindigen mag met dengeen, met wien ik ook begonnen ben — dat de toekomst van de memschheid niet zoozeer gezocht moet worden in de verbetering van het individu, die maar beperkt is, maar in een verbetering van het ras. Zoodanig, dat bij de betere huwelijken de betere eigenschappen worden overgedragen en er dus van geslacht tot geslacht een kleine toeneming is van gunstige eigenschappen, wat ten slotte weer als rente op rente is. Wanneer men daarentegen verhindert, door huwelijksverbod of andere middelen, de voortplanting van den misdadiger, van den geestelijk minderwaardige of wanneer dat in de volkszeden wordt opgenomen, heeft men tegelijkertijd



nog een middel om dat te keeren. Maar dat zijn vraagstukken, die de sociologie raken.
Zoo heb ik dan getracht den modernen mensch te schilderen, met zijn krachten en met zijn zwakheden. Of het beeld juist is? Het is natuurlijk een zeer ruw beeld. Voor ieder zal het zich anders (vertoornen, naarmate van zijn lectuur en zijn persoonlijke levenservaringen. Voor ieder zajl het beeld anders uitvallen. Ik zal mij al gelukkig rekenen, dat het door mij geschetste beeld geen caricatuur is en dat U er enkele trekken in hebt meenen te ontdekken van den mensch, zooals wij dien zien en misschien zelf ook zijn.
NASCHRIFT. Het hier gegevene is een stenografisch verslag mijner rede. Had ik ze opgeschreven, ze zou anders geworden zijn, anders van zegging en bouw. Ik gaf toestemming tot publiceerimg in de hoop, ze in mijn vacantie te kunnen omwerken. Nu echter de drukker ze in die vacantie opeischt, is mij dat onmogelijk. Wanneer de lezer dus opmerkt, dat ze sterk afsteekt tegen de andere stukken van dezen bundel, gelieve hij deze verontschuldiging te aanvaarden. R. C.



Prof. S. R. STEINMETZ.
EUGENESE ALS IDEAAL EN WETENSCHAP







EUGENESE ALS IDEAAL EN WETENSCHAP l)
DOOR
PROF. S. R. STEINMETZ Dames en Heer en!
E ontzettende oorlof heelt in al 'degenen, uie niet opgaan in de zucht tot zelfbeveiliging of, erger nog, in winstbejag, het streven versterkt naar verbetering van toestanden, en vooral naar verheffing van de menschheid.
Maar dan ook: waar, waarachtig; niet alleen maar uiterlijk, niet het streven naar meer welvaart, naar meer verkeer, naar veel meer uitvindingen, neen, het streven naar een beter, mooier, edeler en ook gelukkiger menschheid. Ook zijn zij niet tevreden met de verbetering van enkelen, maar zij willen, uitdrukkelijk willen zij het hooger levensplan voor allen! De oorlog heeft ons allen diep ongelukkig gemaakt. Wij zoeken, wij snakken maar redding, maar alleen de ware, echte kan ons bevredigen.
Het is heel natuurlijk, dat de menschheid in haar streven naar verbetering eerst den direkten weg heeft ingeslagen. En zoo is dan het menschelijk leven verlengd, zijn ziekten beperkt, werd de gezondheid verhoogd, en zoo zoekt men naar stoffelijke levensverbetering, naar vermeerdering van de stoffelijke productie, wel begrijpende dat ook die alleen de menschen gelukkiger kan
ij Het leek mij beter den voordrachtstijl van mijn opstel niet te veranderen.



maken, zoo zij gepaard gaat met verbetering van verdeeling en met verzekering tegen onverwachte rampen. Dat was het streven. En zooals ik zeg: het is zeer begrijpelijk, dat men het in die richting in de eerste plaats gezocht heeft. Men trachtte tevens den strijd te voorkomen tusschen de individuen en ook dien tusschen de groepen door de direkte afweer daarvan, ook door onderdrukking, in andere gevallen door scheidsrechterlijke uitspraken. Men laat het daar echter niet bij. De individuen worden op allerlei manieren idirekt bewerkt, door allerlei middelen: door het onderwijs, door den opvoedenden invloed van het leger en eveneens door dien van de kerk en van het gezin. Hoogere beschaving en ideale kuituur worden direkt bevorderd en ook vermeerderd door de verhoogde deelneming hieraan. Allerlei middelen worden voor dit doel aangewend: universiteiten worden gesticht en begiftigd, bibliotheken verrijkt, leeszalen opgericht, het aantal musea neemt toe, men verheugt zich in de verspreiding van kunstwerken, het algemeen genot van alle kunsten.
Ook wordt de kunstproductie bevorderd door het geven van gelegenheid om hare voortbrengselen te genieten waar het maar kan. Want is niet aanmoediging der scheppende geesten het allerbeste wat men voor de kunsit doen kan? Maar men voelt toch, dat men hier vooral buitengewoon zwak is. Wij weten het bij ondervinding, wat baat den scheppenden kunstenaar alle aanmoediging? Wat baat het stichten van musea, het uitloven vam beurzen, het begiftigen met ridderorden? Even zwak en machteloos is in den grond al ons streven, ook het meest oprechte, naar hooger heffing onzer kuituur, en ook dat naar verdieping, verinnerlijking van ons moreel leven. Wij vragen ons dan af: kunnen wij hen wel bevorderen met ons tegenwoordig inzicht en met onze feitelijk beschikbare, aanwendbare middelen? Die middelen zijn toch zoo beperkt! Zij bestaan weer uit het geven van voorschriften, het vermeerderen van kennis,



hier en daar wat opwekken, vermanen. De ervaring stemt ons hier niet optimistisch. Is een nieuw museum eigenlijk wel eene vermeerdering, eene verhooging van kunstgenot? Biedt de beste kunstakademie wel de zekerheid of ook maar de kans op het opbloeien van enkele oorspronkelijke, waarachtige kunstenaars? Bij al die gelegenheden tot edelst genot, bij al de eindelooze vermaningen, die tot ons gericht zijn, bij de verheffendste lektuur, hoe plomp en hoe grof, hoe klein blijven toch de menschen, wanneer zij vrij zijn in hun doen en laten! Zou werkelijk één ,op de honderd, ja één op de duizend wel een Faust, een Beethoven waarlijk en waarachtig genieten, niet slechts voor zich en anderen er den schijn van aannemen? Zou hun getal door al die maatregelen, die wij genomen hebben, wel aanmerkelijk vermeerderd zijn? Zijn wij wel heel veel verder gekomen op de wegen, die wij tot dusverre gegaan zijn, ter verheffing der kuituur, ter wekking van hoog, groot, machtig leven? Waren die wegen ook wel de juiste voor het bevorderen van het geluk en de verheffing van allen, tot de bevrediging van onze hoogste gevoelens? Optimisme, oppervlakkigheid, zelfbedrog zeggen: ja, maar de oorlog zegt: neen. En meer nog, dat wat die oorlog mogelijk maakte, ja, noodzakelijk heeft doen worden in al zijn uitingen en al zijne feitelijkheid, ik bedoel dus de menschelijke, intieme, psychische voorwaarde van alles, die toont toch wel heel duidelijk aan, dat wij het niet ver gebracht hebben. Ieder mensch met eenig geweten moet pessimist zijn geworden. Doch: het is mogelijk, dat wij nu alleen nog niet ver zijn gekomen, maar dat wij toch met onze maatregelen, met de tot dus verre aangewende direkte middelen ons bevinden op den waren weg: mogelijk, zeg ik, is -dit. Dan hebben wij dus te verwachten en te verlangen nog meer wetgeving, nog meer instituten, nog meer rijkdom, nog heel veel meer opvoeding, nog meer scholen, nog meer kennis!
Is het waarschijnlijk, dat ons dat alles wezenlijk ver-
De Toekomst der Maatschappij 10



der brengen zal, dat wij op deze wijze, dus voortgaande op dezen direikten weg, principieel, wezenlijk en waarachtig verder komen?
Wij kunnen eigenlijk eene eenvoudige proef Jiierop nemen. Zijn zij, bij wie al de voorwaarden nu al lang vervuld zijn, die leven in de meest gunstige condities, zijn zij zooals /zij moesten wezen, zooals wij begeeren dat zij eens worden zullen? Zijn de goed-, ja de bestopgevoeden, zijn die soms allen edel, gelukkig, gezond, begaafd? Staan zij wezenlijk hoog, zoo hoog dat iwij zouden zeggen: „als het heele menschdom eens in die gunstige condities verkeerde, dan zouden zij allemaal zoo moeten wezen. Weineen! De levenservaring leert ons, dat zij, die in zeer gunstige conditie verkeerd hebben, toch ook lang niet zijn, zooals wij ze begeeren; dat de meesten van hen, of ten minste ontzaggelijk velen, zijn hebzuchtig en doim en slap en levenszat en cynisch. En ware het niet zoo, dan zouden juisit zij, die gelukkigen, die welvarenden, die rijken, die machtigen, de wereld toch wel anders gemaakt hebben dan zij nu is! Ware het anders, waren zij niet zoioals ik meen dat ze zijn, wel, hoe zouden wij ons dan kunnen verklaren dat bijv. in Engeland er zoo weinig oude adel nog is overgebleven? Dat in Zweden de adel uitsterft? Ware het anders, waar zijn dan toch gebleven de groote namen ook in ons land, in ons land van de 17de eeuw? Neen, de ervaring bevestigt, dat het al heel .sterke ibeenen zijn, die eenige soort van weelde kunnen dragen, en dat rijkdom niet gelukkig maakt en evenmin goed. Het welvarende, het zeer welvarende Fransche volk neemt in aantal af; heele landstreken zijn er al inin of meer leeg door gebrek aan menschen, — ik denk natuurlijk aan toestanden vóór den oorlog. In de hoogste klassen is de afneming van de bevolking het ergst en dat gaat zoo, zoioals ieder weet, in de heele beschaafde wereld. Overal vinden wij hetzelfde verschijnsel. Wij treffen het reeds aan in het oude Griekenland en eenige eeuwen



later in het oude Roine. En, wonderlijkerwijze, juist dat fatale verschijnsel van de afneming van het nageslacht is het ergst in de rijkste deelen van die landen en ook weer juist op het vlakke land. En evenmin kan onze verdere vooruitgang — waar wij zoo graag prat op gaan diepe verbetering veroorzaken. De democratie, de rijkdom, de sociale verbetering in alle richtingen, de kennis, die wij in zoo hooge mate bezitten, het onderwijs, dat zoo verspreid, zoo toegenomen is gedurende de geheele 19de eeuw, — wel, het eindresultaat van al die verbeteringen was de ergste, de ontzettendste oorlog, die ooit heeft plaats gehad. Alle wetgeving, alle vermeerdering van kultuurbez.it, van beschaving hebben, zoo vele, zoo onverwachte, ongewilde, onvoorziene nevengevolgen. Als •wonderlijkste staaltje daarvan haal ik aan, -dat de uitvinding van het buskruit den adel eigenlijk heeft afgeschaft, niét de Hervorming en niet de revolutie, maar eenvoudig eene technische uitvinding; zonder dat men het wilde, zonder dat men het bevroedde. Zoo is het met alles.
Zoo heeft dan ook reeds eene vrij lage kuituur-hoogte het tragische conflict tengevolge, dat zicb op deze wijze uit. De hulp door de gemeenschap aan de individuen geboden neemt toe en zij bevordert het voortbestaan van waardelooze en verongelukte individuen; in de tweede plaats maakt die hulp juist hoogere volkeren op allerlei wijzen onvruchtbaar, wat weer het veldwinnen van lagere volkeren verlicht, die de beschaving van de hoogeren maar nabootsen om sterker te worden dan hun leermeesters. Het bezit van hooger beschaving maakt dus de volken zwak, het bestaan van zwakke enkelingen mogelijk, en steunt het bestaan en het woekeren van lagere volkeren juist doordat de hoogere zwakker worden.
Aan den anderen kant is er toch geen hoogere beschaving mogelijk zonder sterke en begaafde volken, en individuen in die volken, als de dragers en de voort-



brengers van die beschaving. Beschaving immers is toch werkelijk niet dood bezit en is niet eenvoudig het hebben van iets, maar het zijn, het doen, het deelnemen, het genieten aktie dus! Wat zijn de drukkunst en alle verbeteringen van drukkunst, zonder lezers, zonder schrijvers? — De 'beschaving bevordert dus het bestaan van lage en slappe menschen en volken, en zij eischt daarentegen voor haar eigen voortbestaan en haar versterking hoogere en sterkere menschen en volken. Dat is het tragische conflict, waarop ik wijzen wilde, het conflict dat men niet bevroedde bij de maatregelen die men nam om de beschaving te verheffen, dat men nooit verwachtte, en dat toch zoo reëel aan alle zijden zich rvertoont voor hen, die zien durven. Kultuurbezit is dus vijandig aan de kuituurdragers, aan het nageslacht, aan de kuituurmakers. Het hebben bedreigt het kunnen! Wij zien in het individueel leven hetzelfde. Het bezit van comfort, van welvaart, van rijkdom is niet bevorderlijk aan de hoogste inspanning, aan de hoogste prestatie. In het volksleven, in het leven van de groepen tegenover elkaar precies hetzelfde. Het hebben bedreigt het houden.
Alle diepere, latere studie van de feiten der bevolkingstoename is tot het oordeel gekomen, dat kwantitatief, dus wat de hoeveelheid, maar ook kwalitatief, dus wat den aard en de hoedanigheid betreft, er tot nu toe strijd bestaat tusschen beschaving en ras, d. w. z. erfelijke, aangeboren eigenschappen. Strijd dus, ik leg er nog eens den nadruk op, tusschen de menschen zelf en dat wat zij schiepen. Is dat nu een wonderbaar, fataal en ondoorgrondelijk verschijnsel? Of kunnen wij het begrijpen, kunnen wij ontdekken, waar eigenlijk de fout schuilt? Ik geloof, het essentieele gevaar ligt hierin: meer kroost, meer nageslacht en zelfs beter nageslacht geeft niet langer aan de ouders, aan hun bezitters meer kracht in den ruimsten zin van het woord, dat spreekt van zelf, meer gelegenheid om zich te ontwikkelen, om



zidh uit te leven, om gelukkig te worden, om te geven
wat zij geven kunnen.
Indertijd (etn ook nu nog), was in Indië, in China wat mannen zoowel als vrouwen, zonder uitzondering, het meest begeerden, boven alles, de bron van het innigste en diepste geluk: het bezit van een talrijk nageslacht. Dat is in ónze maatschappij zeer zeker niet meer het geval. Dit is juist het groote verschil. Veel kin-deren maken ons nu niet meer rijker en aan den anderen kant: kracht, geestelijke en lichamelijke kracht openbaart zich niet in de eerste plaats, zoekt zidi niet te uiten in vermeerdering van kroost. De geslaagde bezit niet meer kinderen dan de mislukkeling en omgekeerd! Zelfs de krac'htigsten kunnen zich op die wijze niet meer uiten .dan de zwaksten. Iedere slappeling heeft evenveel of kan evenveel kinderen hebben, even/veel nageslacht als de sterkste en de beste en de hoogste. In het ergste geval voedt de gemeenschap de kinderen van den slappeling op en onderhoudt ze, totdat ;ze weer in de .gelegenheid zijn hun jammerlijk en schadelijk type voort te planten.
Meer kracht geeft nu niet meer kroost en meer kroost
geeft nu niet meer kracht!
Dit wat -de kwaliteit betreft. En de kwantiteit wordt verminderd, dus minder nageslacht wordt nagelaten, omdat het demokratische .streven naar welvaart, naar weelde, naar allerlei genietingen voor allen steeds meer overheerscht. Voeg daarbij het wegvallen van de traditie, de remming der instincten, het .algemeen doordringen om het met één woord aan te duiden — van het rationalisme, van het klaar en nuchter besef wat de gevolgen zijn van een of andere gedragslijn. En dan de emancipatie der vrouwen, zoowel als van de kinderen. Al die omstandigheden moesten onvermijdelijk leiden en hebben geleid tot de beperking van het gezin. Het nageslacht leerde men beschouwen als mee-eters, als concurrenten, als banden, plichten, blokken aan het been. En toch, in strijd met dit helder inzicht, toch zijn handhaving, voort-



zetting, uitbreiding, verbooging van de welvaart, verheffing van het leven, vermeerdering van weelde, van geluk, van beschaving voor den enkeling èn voor allen alleen mogelijk, ja alleen denkbaar bij sterke volken, dus bij volken in het bezit van een talrijk en een goed, een sterk en een gezond nageslacht. Ik meen het niet in zuiver lichamelijken zin, in dien eigenlijk het minst. Eene domme, slappe, dunne bevolking kan nu eenmaal geen welvaart en geen beschaving voortbrengen en zij kan ze evenmin handhaven als verdedigen. Zoo n bevolking moet dus plaats maken voor een talrijker, voor een sterker volk, dus voor een volk van lagere beschaving. En wordt dat proces, naar het den schijn heeft, herhaald, telkens weer herhaald — dan zou dat essentieel, onvermijdelijk, fataal moeten leiden tot beschavingsachteruitgang; en niet alleen daartoe, maar daarmee en daardoor ook weer tot oneindig vermeerderd individueel lijden. Dit nu is het tragische conflict, de tragische strijd tusschen mensch en beschaving, tusschen zijn en hebben.
Maar is dit alles wel waarlijk zoo? Is het geen onnoodig pessimisme, eigenlijk gezegd, belachelijk door de tegenstelling tusschen de juistheid er van en het gewicht, waarmede het optreedt? Gelooven we niet gaarne, ja, weten wij niet zeker, leeren immers niet alle politieke partijen, dat alle menschen van aanleg nagenoeg gelijk zijn? Dat het verschil vian aard verklaard moet worden door het leven, door de maatschappelijke omstandigheden, waarin men verikeert. En ongetwijfeld: is dit zoo, hebben zij gelijk in deze illusie, in dezen drootm, dan vervalt heel veel van wat ik zeide, dan wordt de beteekenis van den erfelijken aanleg, omdiat die altijd toch dezelfde zou wezen, uitgeschakeld. Wat altijd hetzelfde is, kan geen verschil veroorzaken. Dan komt het ook niet meer aan op de geboorte, dan zou de opvoeding alleen alles wezen. Met meer scholen, meer leeszalen, meer musea, en meer couranten vooral, komen wij dan



wel langzamerhand, neen zeer spoedig zelfs, tot het ideaal.
Wat is nu waar? Kunnen wii een onomkoopbaren scheidsrechter laten beslissen? Ja, éénen enkelen: de ervaring, de werkelijkheid der feiten!
Wat leert nu de ervaring? Zijn menschen met (ongeveer) gelijke opvoeding (ongeveer) gelijk in denken, voelen, kunnen? Neen, ook evenredig, al naarmate de opvoedig gelijk was of wordt, zijn zij niet gelijk. En ook niet in het geval, waar de opvoeding het machtigste moet ingewerkt hebben. Dit gelid zeer zeker voor lichamelijke eigenschappen, maar niet minder ook voor de eigenschappen van den ,geest. De opvoeding laat, zooals alle ervaring heeft .geleerd — tast rond in uw eigen ervaring en raadpleeg alle litteratuur — de opvoeding laat het intensieve onderscheid tusschen de temperamenten, aanleggen en karakters onaangetast. Ondanks alle opvoeding iblijven altijd de nietsdoeners van nature tegengesteld aan de actieven, de oppervlakkigen altijd oppervlakkig, de diepvoelenden 'diepvoelend, wat het leven hun allen ook moge aandoen. Altijd en altijd weer stooten wij op dat kontrast. Ondanks de beste scholen, lager en hooger onderwijs, altijd zal de tegenstelling tusschen de begaafden en genialen en de gewonen en prullen blijven bestaan, wat men ook aan de opvoeding der laatste twee categorieën ten koste legt. Zij kunnen bewerkt worden, geestelijk gemasseerd zooveel men wil en zoo als men wil, door leeraars en hoogleeraars, men kan hen zetten voor stapels boeken, men kan ze naar concerten sturen en naar musea, maar het blijven toch altijd echte en complete prullen, zooals zij bij hun geboorte reeds waren. Het leven laat ze, zooals zij waren en zooals ze altijd zouden geweest zijn. Ontwikkel ze, vul ze op, laat ze uitgroeien, rem ze, druk ze in, de eigenlijke tegenstelling met de anderen, hun aangeboren aard blijft ongerept! Ook de diverse soorten van talenten en genieën komen niet veel nader tot elkander. Geen



enkele opvoeding maakt een muzikaal talent tot een schilder. De Heilige Franciscus wordt door geen enkele, ook niet door de geraffineerdste opvoeding tot een Napoleon, het omgekeerde is ook niet mogelijk.
Alle ervaring heeft ons tot dusverre geleerd, dat kinderen niet zijn als leege bakken, die wij op kunnen vullen met „leerstof , waarlijk niet, en ik mag wel zeggen gelukkig niet; zelfs hondenkinderen zijn zoo niet, ook zij hebben reeds hun aard, hun karakter van hun eerste mandje, waarin zij blind geboren worden tot hun dood toe.
Hetgeen ik nu igezegd heb, heeft alleen betrekking op den psychisahen aard.
Zijn zij belangrijk, de psychische verschillen tusschen de menschen? Ja, zeer belangrijk zijn zij zonder t wij fél. Het geluk v,an de enkelen, hun moreele waarde, het nut, 'dat zij kunnen hebben voor anderen, alles hangt af van die verschillen, van dien aard. Men let bij alle sociale kritiek, hervorming en strijd te veel — en nog eens: heel begrijpelijk is dit — op de geldelijk misdeelden tegenover de rijken. Maar veel ingrijpender eigenlijk — en waarlijk niet door dit verschil gedekt! — is de tegenstelling tussdhen de geestelijk, persoonlijk misdeelden, de misdeelden van aanleg en de rijkbegaafden. Deze heeft oneindig veel meer en dieper gevolgen dan de andere. De andere toch is haar product en zij de diepste grond. Hoe oneindig veel mislukking en lijden en zwoegen is het lot van die eersten, van die geestelijk misdeelden, vian hun wieg tot hun graf! En niet alleen voor hen zeiven, maar voor hun omgeving ook, ten slotte voor de 'heele maatschappij. De dommen, de nerveuzen, de kribbigen, de koppigen, de achterdochtigen, de zwakkelingen, de luien, de verkwistenden — wat een verdriet krijgen zij en wat een verdriet geven zij! Hoe slecht betalen de mislukkelingen de kosten, die hun geboorte en hun opvoeding, heel hun leven heeft veroorzaakt. Hoe ontzaglijk verschillend is



toch de levensarbeid, de sociale waarde van de begaafden, van — en dan steeds verder afdalend — van de kloeken, de gewonen, de middelsoort, de slappen, en eindelijk — als men hiervan nog bij hen spreken kan: van de verkeerden van allerlei soort, tot de idioten en misdadigers toe. Ongelooflijk groot en diepgaand is het verschil tusschen wat -die allen bereiken, wat zij doen, wat zij waard zijn. En nog eens: opvoeding baat niet, de aangeboren aard blijft en stempelt hen tot dien arbeid, verplicht hen tot die toekomst. Geen beter onderwijs, geen betere huisvesting, geen leeszalen, geen volksmuziek, geen loonsverhooging, geen betere voeding veranderen dit ooit. Dit wil waarlijk niet zeggen, dat alles is waardeloos. Ik zeg eenvoudig maar: dat alles kan in allerlei opzichten goed zijn, uitnemend, wenschenswaard, dringend noodzakelijk, o ja! . . . maar: het verandert die verschillen en de gevolgen daarvan niet. Immers, waar al die voorwaarden op allergelukkigste wijze vervuld zijn, daar zijn die verschillen toch net precies even goed aanwezig. Wat 'n domooren vindt men niet omder de aller-allerhoogste klasse, wat n egoïsten, wat n platte, lage zielen. Dit beteekent natuurlijk alleen maar, dat die onder hen juist even goed gevonden worden als elders. En tusschen de volken ook weer datzelfde immense verschil in aard en daardoor ook — noodzakelijk gevolg ervan — in kunnen, in doen, in praesteeren, in waarde. Een volk met 5 % kloeken en met 1 op de 1000 begaafden overtreft ontzaggelijk in beschavingsarbeid, in geestelijke waarde een ander volk met, zeg maar, 1 % kloeken en 1 op de 10,000 begaafden; en nog weer heel veel meer een ander volk, waar die laatsten, die begaafden, geheel zouden ontbreken, een volk zonder vindingrijke, zonder oorspronkelijke geesten.
Welk een geheel andere welvaartshoogte kan er bereikt worden bij toe- of afneming van het aantal oeconomisch begaafden, van oeconomisch kloeke menschen! Wat een andere praestatie in een volk, als er hooge, geestelijke



beschaving schijnt te ontbreken! Veel misschien in de geestelijke voortbrenging bijv. der Amerikanen zou men kunnen verklaren uit het enkele feit, dat het tegenwoordige Amerikaansohe volk opgebouwd is, grootendeels ten minste, uit actieve elementen en niet uit de allerhoogsten van 'de volken, wier emigranten het in de laatste eeuwen samenstelden. Voor zoiover wij weten van Griekenland en Rome, schijnen deze landen in hun vervaltijd geleden te hebben aan het afnemen in aantal van de beteren en werden zij daardoor — ik iwil niet zeggen alleen daardoor — zeker een aanmerkelijk lichter buit voor 'de jonge, wilde, onbedorven Germanen. Heel de geschiedenis van de besdhaving, heel het wereldgebeuren, de vervanging van de volkeren door elkander, zijn voor een deel althans het resultaat van de veranderingen in het verhoudingsgetal van de karaktersoorten en de 'begaafdheidstypen in die afwisselende volkeren en in die elkaar opvolgende perioden.
De algemeene oorzaak van die aardverschillen is de aangeboren aanleg, en de inwerking van het leven daarop, dus die van alle lotgevallen, gebeurtenissen en omstandigheden. Ook bij ongeveer gelijke omstandigheden, tenminste in de hoofdzaken, zijn de aarden van de menschen zeer ongelijk, door de enorme verschillen, die er steeds bestaan in den aangeboren aanleg.
Ongetwijfeld is op dit gebied ontzaggelijk veel nog onbekend. De studie van deze wetenschap van het mensohelijk karakter begint eigenlijk nog maar pas. Toch is reeds vastgesteld, dat die aanleg — wanneer ik hier van aard spreek, dan bedoel ik daarmede de psychische, geestelijke aanleg — evenzeer erfelijk is als de lichamelijke, evenzeer, dat wil echter niet dadelijk zeggen, dat de aanleg van een kind zonder meer gelijk zou wezen aan dien van zijn vader of moeder gedeeld door twee, integendeel, dat is nooit en nimmer het geval; zoo grof en ruw zit deze zaak niet in elkaar. Heel het voorgeslacht met alle mengingen, die het ondergaan heeft,



wordt ook niet in het heele nageslacht herhaald, en niet iedere trek komt even helder en sterk tot .geldigheid. Er zijn, zooals de biologen zeggen: regressieve en dominante trekken. Helaas ontbrak het tot dusver op dit gebied der psychologie aan een man als Mendel, die de eenvoudigste wetten der physische erfelijkheid kon vaststellen.
Veel is echter reeds aangetoond door mannen als Galton, Pearson, Elderton, Woods en door de Hollanders Heymans en Wiersma. Deze toonden aan, zij beweerden dus niet alleen, maar toonden door positieve feiten en gegevens aan, dat de invloed van opvoeding en omgeving heel wat zwakker is dan die van den erfelijken aangeboren aanleg.
Ik zeide al: zeer veel weten wij hier niet, beter gezegd: weinig weten wij hier wel. Zeker o.a. is het nog niet, of het bestaan van duurzame eigensdhappen aangenomen mag worden, het blijven persisteeren van bizondere trekken in families. Jörger en Ziermer hebben daarop gewezen, en voor het bestaan van die persisteerende familie-eigenschappen zou ook de aard van de Joden pleiten, volgens den Amerikaanschen anthropoloog Ripley, die zich gehandhaafd zouden hebben ondanks allerlei mengingen met andere rassen. Blijvende eigenschappen in groote groepen bij sterke wisseling van omgeving zouden verklaarbaar zijn, wanneer werkelijk die persisteerende trekken konden aangenomen worden. De bekende Fransche socioloog Paul de Rousier kwam na zijn bezoek aan Fransche emigranten in Amerika tot de uitspraak: „On reste Auvergnat même au Kansas." Hij vond, dat de gewezen Auvergnaten na generaties-lang verblijf in Amerika in aard en aanleg gebleven waren wat zij in Frankrijk waren. Hetzelfde hebben andere onderzoekers weer bevonden ten opzichte van de kleine Duitsche boertjes, die in de 18de eeuw naar Amerika emigreerden, en in overeenstemming hiermede zou misschien ook wezen, dat het karakter van de Ooste-



lijke Noord-Amerikanen aanmerkelijk achteruitging, toen de beteren, de sterkeren onder hen naar het Westen wegtrokken — volgens den Amerikaanschen socioloog Ross.
Heel het leven, van de enkelen «zoowel als van de volken, wordt dus 'bepaald door aanleg en aard; en niet alleen het leven, maar ook al hun praestaties, alles wat zij kunnen, alles "wat zij waard zijn voor anderen en evenzeer de bevrediging, die zijzelven zullen vinden — wat toch ook van zoo groote beteekenis is. Die aard wordt voor het grootste deel bepaald door den erfelijken aanleg en die aanleg weer iwordt gewijzigd door zeer verschillende omstandigheden, bijv. door ziekte, door vergiftiging, door ondervoeding van de kiem, ook door menging van de ouderlijke erfelijkheidsmassa's en ten slotte door selectie, d.w.z. het wegvallen van erfelijkheids-massa's, hun niet meedoen in de vorming van het nageslacht. Dit is juist 'de beteekenis van 'die z.g. selectie of teeltkeuze. Zij doet het nageslacht alleen bestaan uit bepaalde deelen van de geheele erfelijkheidsmassa.
Het kan niet anders, of het nageslacht is anders naar gelang deze of gene typen in zijne vorming niet meededen, hun aanleg dus niet voortplanten. Of omgekeerd, wanneer andere hun aanleg veel sterker voortplanten dan die eersten en daardoor een veel grooter deel van het nageslacht stempelen met hun aard en aanleg. Op die zeving, welke deze verschillen veroorzaakt, komt alles aan! En wat is 'hier de zeef? Wat maakt, dat het dan zus, dan zoo geschiedt? Die zeef is de maatschappelijke toestand, het voelen en denken van het volk en ook zijn wetten, zijn instellingen, zijn zeden en gebruiken. Die allen dragen ertoe bij, dat deze typen teruggaan, andere zich daarentegen voortplanten en dus de toekomst van het ras eigenlijk vormen.
Wij hebben nu gezien, dat hooge beschaving en algemeene welvaart die zeving niet verbeteren. Wij hebben ook gezien, dat betere voeding, gemakkelijker leven den aard van een volk of van een ras niet verhoogen kunnen.



Zoo kunnen de aangeboren aanleg, het karakter, waarmede de menschen ter wereld komen, de getalsverhouding van de goeden en de besten tot de middelmatigen en tot de slechten niet veranderd en verbeterd worden. Op dat laatste alleen komt het aan, niet op het eerste, dat is in dit opzicht volslagen machteloos. Die aard gaat achteruit, wanneer de aanleg slechter wordt, door woekering van de mindere elementen. De lasten van 'de beschaving worden dan te zwaar voor de dragers er van. Het boek wordt dan te moeilijk voor de lezers, laat staan dat nieuwe scheppingen mogelijk zouden zijn. Het allernoodigste is dus, dat wat al het verdere medebrengt: verbetering en vermeerdering van gelukkige, hoogere levens. Dat waarop alles aankomt is derhalve het verbeteren van den erfelijken, aangeboren aanleg. Verbeter dien, want anders is alle beschaving nutteloos, ja op den duur de handhaving er van onmogelijk.
Met diepste smart, ja met ontzetting zien wij daarom, hoe de moderne oorlog juist de kloekste individuen, de besten zonder onderscheid zelfs, wegneemt, dus uitschakelt uit de voortplanting van het menschengeslacht. Een vreeselijke achteruitgang van het aanlegspeil dreigt door die individueele contra-selectie te ontstaan. Nog is de uitbreiding van dit euvel, de mate van het gevolg niet te overzien, maar zeker is het, dat deze enorm, al onze vrees overtreffend groot zullen wezen. Mogelijk ook zal een ander gevolg van den oorlog even er,g zijn: de aanmerkelijke toename van de vergiftiging der kiemen en dus van het nageslacht. Ik denk nu vooral aan de uitbreiding van de syphilis-besmetting met haar fatale nasleep. Juist het modern, het hyper-modern karakter van dezen oorlog maakt hem zoo vreeselijk in zijn gevolgen. Wat hem zoo erg maakt en tevens zoo veel langer doet duren dan iemand mogelijk geacht ihad, zijn immers de volgende trekken: de democratie, waar de oorlog niet meer is een dynastie-oorlog, niet meer een gril van vorsten; het



rationalisme, het klaar begrip van wat de gevolgen zijn van het opgeven, het verliezen of overwinnen; de hoogere techniek, het grootere menschental, de groot ere rijkdom en niet het laatst de oneindig veel sterkere organisatie van alle volkeren vergeleken met vroeger. Juist omdat deze trekken essentieel aam onze beschaving zijn, is de oorlog vreeselijk, en de vrees voor herhaling in de toekomst bij iedereen, die geen optimist van natuur is, zoo uiterst groot. Wij zien, zoo wij ons niet door oppervlakkige voorlichters om den tuin laten leiden en daarentegen zelfstandig doordenken over de diepste oorzaken van deze geweldige katastrophe, dat deze alleen kunnen liggen in de .menschelijke natuur, d.w.z. in de karakters der feitelijke mensahen en hunne distributie.
Ware het aantal dergenen voor wie oorlog waarlijk onmogelijk is aanmerkelijk grooter en het getal van hen, uit wier aard oorlog en wat met hem eigenlijk gelijk staat en hem altijd weer zal doen ontstaan, doorslaggevend kleiner, dan zoude de oorlog werkelijk, feitelijk onmogelijk wezen. Zoolang echter de bron van alle menschelijk handelen, de menschelijke natuur en aanleg, in hoofdzaak, dezelfde blijft als vóór duizenden van jaren, zullen die handelingen der menschen ook in hoofdzaak dezelfde blijven.
Wij vragen nu met angst, met den uitersten aandrang: of diezelfde beschaving niet in het bezit van eenig redmiddel is? Zijn wij nog altijd even machteloos tegen onszelve? Willen wij en kunnen wij onzen erfelijken aanleg dan niet op de eene of andere wijze veranderen en verheffen? Kunnen wij die, den aard van het nageslacht bepalende, zeving niet verbeteren, kunnen wij niet — ten slotte — de erfelijkheid corrigeeren? Bieden ons hooger inzicht, onze vermeerderde kennis, onze sterkere organisatie dan nog geen middelen aan om het doel, dat wij zoozeer begeeren en behoeven, in werkelijkheid en waarachtigheid te bereiken? Blijft het essentieel, voor altijd bij de fatale tegenstelling tussdhen beschaving en nage-



slacht, in getal en waarde? Moet het daarbij blijven? Laat ons nog eens bedenken, wat de kernfout was. Die bestond in de mindere behoefte van de individuen aan nageslacht, omdat dit hen niet versterkt en, anderzijds hierin, dat het sterke individu niet in staat is tot het vormen van meer nageslacht. Dus, om de formuleering van straks noig eens te herhalen: meer kroost maakt in onze maatschappij niet sterker en de sterke krijgt in haar naar gelang van zijn meerdere sterkte niet meer en evenmin beter kroost.
Kroost geeft geen kracht en kracht igeeft geen kroost! Is die toestand fataal? Zal hij moeten blijven? Is hij inherent aan alle hoogere beschaving? Misschien toch niet! Tot deze hoop leidt mij de volgende overweging. Volk en staat hebben immers wel degelijk behoefte, ja zelfs de dringendste behoefte aan meer, aan goed, aan beter nageslacht. En 'zij, volk en sitaat, zullen in staat zijn, meer kroost te igeven aan en meer kroost toe te laten uit betere ouders. Ongetwijfeld: die machtige eischen, die indertijd het leven beheerschten van den stam en van de familie, zijn vervallen, zij werken nu niet meer in de oude richting. Maar zijn zij nu niet reeds vervangen en zullen zij niet nog meer vervangen worden door de eischen van het volk en van den staat? En worden die beiden dan niet botvendien gesteund door de, nu voordeelig werkende, rationeele begeerte van ieder wijs individu naar een goed en naar een beter nageslacht? Mij dunkt, juist de toenemende, de meer volledig geworden rationaliseering van volk en staat werkt in de genoemde richting en zelfs krachtig. Ook die van de individuen. En ik durf nog hopen, dat juist deze oorlog dit inzicht en dit streven op de allerkrachtigste wijze zal bevorderen. Het is nu reeds duidelijk te zien, dat de besten in de oorlogvoerende landen hiervan doordrongen zijn. En geen wonder! De hooge eischen, die de mededinging tusscben de volken, ook na den oorlog — •waarschijnlijk zelfs toenemend — zal stellen,



dringen tot dezelfde conclusie, hetzij dan direkt bij de individuen, hetzij (wanneer de productie, in den ruimen zin van het woord, gesocialiseerd wordt) via de gemeenschap. En arm en machteloos zullen de volken en staten zijn, wanneer de individuen, die ze samenstellen, zwak en slap zijn.
Verlaging van den aanleg, den erfelijken aangeboren aard, moeten zij allen dus boven alles vreezen; zijn verheffing en verbetering moeten zij meer dan iets anders begeeren.
De zwak aangelegde enkelingen zoo (goed als de groepen waarin zij overwegen, zullen verliezen in den strijd, in den dreigenden strijd met de anderen, eerst economisch, dan militair en vervolgens volslagen, in alle vormen. Ons inzicht in den samenhang tusschen lichamelijke, geestelijke en moreele eigenschappen zal ons behoeden voor eenzijdigheid.
Ik geloof dus, dat wij overtuigd kunnen zijn, dat het belang van het volk, van ieder volk zal eischen een goed en een beter geboren nageslacht, een niet te weinig talrijk nageslacht, en het waar belang van het individu zal in alle gevallen ook het eerste eischen. Onze rationaliteit zal ons helpen nadat zij izelve doorgevoerd, vermeerderd, volledig geworden is; zoo zal ook zij ons eigenlijk tot hulp wezen. Onze .hooigere kennis zal een hulpmiddel worden voor onze hoogere 'beschaving, zij zal ons de positieve middelen tot vermeerdering en verbetering van het nageslacht verschaffen, door ons meer kroost van >het betere, minder van het slechtere gedeelte onzer menschenmassa te verzekeren.
Hoe kunnen wij hier nu reeds ingrijpen? Wat is feitelijk mogelijk?
In de eerste plaats zal noodig zijn de bevordering, en ook de erkenning, van de studie en de onderzoekingen op dit gebied in den ruimsten zin van het woord, de studie van alles wat hiermede samenhangt. Deze onderwerpen zijn dus zoowel de lichamelijke erfelijkheid als



de geestelijke, ook de sociale invloeden, waarvan, zooals wij weten, zooveel afhangt; de mogelijkheid van ingrijpen, hetzij door de wetgeving, hetzij door andere middelen of op andere wijzen. Wij komen zoo tot het feestudeeren van vier belangrijke gebieden, die dringend een grondig onderzoek noodig hebben. Tot het eerste onderwerp behoort het onderzoek van de lichamelijke erfelijkheid en van de daarbij voorkomende varianten, en niet alleen van de normale maar ook en vooral van de niet gezonde, dus de ziekelijke aanleggen en disposities. Ook de invloed van syphilis en tuberculose, van alcohol en dergelijke meer moeten onderzocht worden. Maar even noodig, en daar moet ik nog eens nadrukkelijk de aandacht op vestigen, omdat dit nog niet (genoegzaam erkend is, misschien zelfs nog meer gewenscht zal wezen de studie van de geestelijke, psychische erfelijkheid, die eigenlijk gezegd tot dus verre nog schandelijk en schromelijk verwaarloosd is, die nog haast niet, systematisch onderzocht wordt, en waarvan de resultaten nog zoo uiterst weinig bekend, om niet te zeggen volslagen onbekend zijn. Die studie is alleen maar mogelijk op den grondslag van weder andere psychologische studiën, vooral die van de karaktertypen, de verschillen in igeestelijken aanleg en aard, en van de correlaties tusschen de verschillende geestelijke eigenschappen. Ik zeg: die studie is dringend noodzakelijk, want zij moet zijn de basis voor al wat op dit gebied geschieden zal. Laboratoria, werkplaatsen voor onderzoek, voor de bijzondere psychologie zijn derhalve zeer gewenscht. Toch zijn zij eigenlijk overal nog vrij zeldzaam. In Nederland bestaat zelfs slechts één dergelijk instituut en wel in Groningen, waar dan ook al belangrijke onderzoekingen op dit gebied gedaan werden. In Londen heeft Galton, de uitnemende Engelsche anthropoloog, het laboratorium van eugenese opgericht, waarvan de leiding nu in handen is van Pearson.
Noodig zal 'tenslotte zijn: de systematische studie van
De Toekomst der Maatschappij 11



de sociale zeving, van de inwerking van alle mogelijke maatschappelijke instituten en toestanden op de hoeveelheid en vooral ook weer op den aard en de iwaarde van het nageslacht, dus het eigenlijke eugenetische gevolg. En dan moet zeker niet alleen igelet worden op dat wat dichtbij, licht en gemakkelijk te zien is, maar ook op het veraf liggende, ihet niet bevroede; niet alleen op het gewilde effect, maar vooral ook op het ongewilde, wat eerst later bespeurd wordt. Niet alleen dus ook het direkte, maar vooral het indirekte, dat wat het gevolg is van alle sociale 'toestanden en van alle sociale maatregelen. En eindelijk dan ook de gevolgen van eventueel ingrijpen, het succes en waarlijk niet minder: het ontbreken van succes van de opzettelijke eugenetische maatregelen, dus vooral van alle maatregelen, die ten doel hebben het nageslacht te verbeteren, den erfelijken aanleg ervan te verhoogen. Zulke maatregelen zijn reeds genomen, opzettelijk met dit doel, geheel bewust, vooral in ettelijke gedeelten van de Veréenigde Staten van NoordAmerika. Hoffman gaf er een verslag van. Elders zijn zij ongetwijfeld steeds meer te verwachten. Tijdschriften, die de kennis hieromtrent verspreiden en bevorderen, zijn er ook reeds enkele, ik noem het „Archiv für Rassenund Gesellsohaftsbiologie", de „Eugenios Review".
De belangstelling van geleerden, publiek en autoriteiten zal en moet veel grooter worden dan tot dusverre het geval is. Tegen al wat ik tot nu toe schetste, bestaat wel hoegenaamd geen bezwaar. Niemand zal er tegen zijn, dat deze studiën plaats hebben. Zij zijn voorloopig in elk geval volmaakt onschuldig. Ligt er nu al meer binnen ons bereik? Nu al, direkt? Wij moeten ons bij het overwegen van die mogelijkheid wel doordringen van het feit, dat er facto altijd — of wij het nu plezierig en goed vinden of niet — dat er altijd en voortdurend op de vorming van het nageslacht velerlei invloed wordt geoefend, 'dat die vorming voortdurend staat onder de werking van de sociale zeving, en dat die zeven per sé



werken, of wij het goedvinden of niet. Iedere maatregel, die wij nemen, op welk gebied dan ook, en iedere toestand, welke ook, -heeft invloed in deze richting; dus ook iedere nieuwe maatregel, hetzij wet, hetzij nieuw instituut. En daarom is in alle gevallen dringend noodig, dat al die nieuwe maatregelen, wetten, instituten op hun eugenetisch effekt — het dan niet gewilde, maar onvermijdelijke eugenetisch gevolg — onderzocht worden. Een Duitsch criminalist, von Hentig, wees reeds op het eugenetisch gevolg, dat de verschillende maatregelen van het strafrecht en van de straf feitelijk, practisch altijd uitoefenen.
Maar ook opzettelijk, mèt dit bepaalde doel werd er reeds vóór langen tijd ingegrepen. De zaak is niet zoo nieuw als zij velen toeschijnt, — en hoeft hen dus ook niet zoo te verschrikken.
De Romeinen hebben al omvattende maatregelen van bevolkingspolitiek genomen, zij het dan ook maar alleen met het oog op de hoeveelheid van het nageslacht. Dit zal nu ook zeer -noodig blijken te wezen. Van uitnemende beteekenis is in dit opzicht altijd het woningvraagstuk; de inrichting van de woningen, hun huurprijs enz., hebben steeds grooten invloed op het geheele gezinsleven en op het aantal kinderen.
Ik wil er verder op wijzen, dat alle maatregelen, die genomen worden, op welk gebied ook, onderzocht, beoordeeld en gecontroleerd moeten worden, met het oog op den invloed dien zij kunnen hebben op de kwaliteit van het nageslacht. Ook bizondere, positieve maatregelen kunnen voorgeslagen worden, en deze vreest men vooral. Hiervoor is voorloopig niet zoo heel veel reden! Dat wij in Nederland te vlug zouden zijn en te ver zouden gaan, zal, in aanmerking genomen onzen Nederlandschen aard, niet wel te vreezen zijn. Misschien zou men het eens kunnen worden over de noodzakelijkheid van nog grooter ernst in den strijd teigen de groote vijanden van de menschelijke kiem, ik bedoel den strijd, die reedis sedert



langen tijd gestreden wordt tegen het misbruik van sterken drank en tegen de venerische ziekten. Noodig zijn in dezen kamp de vaste wil, de volslagen ernst, idie de voorwaarde zijn om tot een eindoverwinning te komen. Ik protesteer tegen een strijd, die uitloopt op een kalm gelijken tred houden met het aan te vallen kwaad, die niet verder komt dan tot inperking van het euvel, terwijl men ook heel rustig bekent, dat het nu eenmaal voortdurend bestaat en door de genomen maatregelen ook slechts bereikt dat het niet toeneemt. Neen, er -moet een aanval zijn met alle kracht, die niet rust ■voor de volledige uitroeiing van den vijand.
Tot die vijanden behoort ook de prostitutie, die zoovele en groote gevaren voor het nageslacht met zich voert, al zie ik niet over het hoofd, dat zij ook kan wezen een uitweg voor velen van wie toch geen nageslacht begeerd zou zijn, dus eene iniet ongewenschte auto-eliminatie. De niet-continueele prostitutie is dan ook in zekere opzichten nog gevaarlijker dan de continueele, omdat zij, die slechts een enkel maal tot dit kwaad vervallen, soms toch nog waardevol nageslacht zouden kunnen geven. Vaak kan het voorkomen, dat een in dit opzicht zwakke man, getrouwd met een goede vrouw, uitnemend kroost schenken kan en ook omgekeerd. Juist dan is de verleiding der prostitutie een groot gevaar.
«Een principieele strijd tegen de prostitutie is voor ons doel, de verheffing van het nageslacht, allerdringendst noodig.
Voor ik verder eenige bepaalde maatregelen bespreek, wil ik nog enkele algemeene gezichtspunten aangeven.
Het is noodig telkens te overwegen of het waarschijnlijke goede gevolg van een te nemen maatregel wel de moeite en het nadeel goedmaakt, die hij zeker medebrengt, of het te verwachten nut wel op zal wegen tegen de beperking van de vrijheid, den last en de kosten vo:r de individuen en de gemeenschap. Vooral moet de neiging onderdrukt worden een meer schijnbaar en onbe-



duidend gevolg voor lief te nemen, wanneer de maatregel slechts eene huldiging en uitvloeisel van liet beginsel is.
Wij "willen niet een plechtig instituut, maar feitelijke, afdoende, ingrijpende veranderingen, die werkelijke, tastbare gevolgen teweeg brengen. Nog een andere algemeene waarschuwing. Men denke toch vooral niet (en ik zou u haast willen verzoeken: verspreidt deze woorden, deelt ze mee aan anderen), dat de eugenese eene algemeene uitroeiing van minderwaardigen of een Bethlehemschen kindermoord zoude bedoelen. Dit is in geen enkel opzicht wat wij willen, noch kaïn het ooit een gevolg van ons streven wezen. Wij willen ook niet de zielen onderzoeken, een zielenzeving met geweld instellen, zooals indertijd de inquisitie deed. Alle uitroeiing van individuen is naar onze plannen absoluut overbodig, wij hebben geen enkel bloedig oogmerk. Immers, niet uitroeiing van levende individuen, maar verbetering van het nageslacht is ons streven! Niet tegen het reeds levende individu treden wij op, maar eventueel tegen zijne reproductie. En dus zullen de maatregelen, die wij zouden voorstellen en verdedigen — alleen na zeer grondig onderzoek — op het individu alleen vrijwillig toegepast worden, naar eigen wensch, zonder geweld, zonder smart. Dit vloeit voort uit onze derde overweging: de maatregelen en hun effect zullen zijn in het balang ook van de betrokken individuen. Voor ieder mensch is 'het van de grootste betee'kenis, dat hij verschoond blijft van ziekelijk en rampzalig nageslacht; immers dit moet nadeelig en smartelijk iook op hemzelven werken. Tegen maatregelen om dit nageslacht te voorkomen zal hij aanvankelijk protesteeren, omdat het zal gaan tegen de traditie; later echter zal hij tevreden ermede zijn, als de groote voordeelen hem bewust worden. Onze vierde overweging is deze: de bevordering van de geboorte van hooger aangelegden is van nog meer waarde dan tde voorkoming der geboorte van lager aangelegden. Het eerste, hoewel het meest gewenschte



voor de toekomst van de menschheid en van ieder volk, is echter ook het moeilijkste. Hier en daar zien wij toch in deze richting ook een 'kans, een mogelijkheid misschien van eenig succes, b.v. door de bestrijding — met alle moeilijkheden — van het coelibaat, de terugdringing van die fatale neiging tot het tweekinderstelsel ook in de hoogere klassen en bij krachtige ouders. Het zou te veel tijd kosten om nu op de kansen van dien strijd in te gaan; ik persoonlijk denk er niet zoo heel optimistisch over.
Eindelijk nog ééne algemeene opmerking: alle maatregelen, die wij mogelijkerwijze zouden nemen, zullen eerst volledig werkzaam kunnen zijn, als eenmaal de geheele volksgemeenschap van hunne waarde en hooge beteekenis doordrongen zal wezen. Volledig werken zullen zij pas, als eens een trotsch geslacht zal zeggen: „Wij willen het beste en het mooiste nageslacht. Wij zijn niet langer tevreden met uitschot, met minderwaardigen. Het allerbelangrijkste, het heilige nieuwe leven laten wij niet over aan het toeval van gril en van onverstand." En zoo ver zijn wij waarlijk nog lang niet. Een dergelijk geslacht bestaat nog niet. Wij kunnen er wel misschien toe komen isteeds meer het doel voor oogen te houden, d. i.: 'het sterker, gezonder, gelukkiger, edeler, bekwamer, meer praesteerend nageslacht te beschouwen als een fundamenteel belang en de noodige offers daarvoor niet licht te hoog te schatten.
Doen wij ,dit niet, dan komen wij ook hier weder niet tot een waarachtig resultaat, dan blijft het al weer bij praatjes zonder effect.
Over eenige mogelijke, reeds aanbevolen en ook wel toegepaste maatregelen tenslotte nog een enkel woord.
De zorgelooze mensch plant zich begrijpelijkerwijze talrijker en lichter voort, dan de bezorgde, de vooruitziende. De hulp der gemeenschap is derhalve dringend noodig in zulke families. Kinderrijke families ondervinden in onze maatschappij haast overal en bij alles moeilijkheden. Juist het verschaffen van woningen aan hen,



die voor hun grooter gezin ruimere behuizing noodig hebben en deze niet kunnen krijigen, is de taak der gemeenschap. Die taak behoort dringend en onverwijld vervuld te worden. De huiseigenaren mogen niet de opperste beschikkers over ons nageslacht blijven: dat zou absurd wezen! De gemeenschap lette hier dus dringend op haar eigen belang; het is een geluk, dat de individueele hygiëne evengoed als de moraal in dit geval hetzelfde eischen als de eugenese. Zonder twijfel zal de dringende behoefte aan herstel van het bevolkinigsgetal vele groote volken tot ingrijpende maatregelen na den grooten oorlog drijven.
In de tweede plaats is het de stad, en wel vooral de groote stad, zooals zij steeds meer in de beschaafde landen gevonden wordt, die een fatalen invloed oefent. Tot zijn bestrijding zal niet het minst de bevordering van het wonen en leven buiten die steden en wel buiten de groote steden noodig zijn. Bereikt kan dit wonden door verkeersverbetering, en versterking van het landelijke leven en vooral van de landbouwproductie. Gelukkig wordt dit streven weder van onverwachte zijde gesteund, immers de oorlog, die in zoovele opzichten fataal blijkt te zijn, bewijst voortdurend, hoe gevaarlijk de eenzijdige industrieele ontwikkeling, nauw samenhangend met den overmatigen groei van groote steden, voor ieder volk wezen moet, hoe gevaarlijk eveneens een overdreven vertrouwen op den toevoer uit het buitenland allicht kan zijn. Een ervaringsles van den oorloig is dus voor ieder volk de wenschelijkheid der versterking van de mogelijkheid om uit eigen middelen op eigen land zonder toevoer uit den vreemde zich van het noodigste te kuinnen voorzien, de autarkie. Dit bestaan uit eigen middelen zal ook direkt nuttig voor het ras blijken te zijn. Dus eerherstel van het platteland! Zeker is derhalve te verwachten een krachtige ondersteuning en bevordering van het leven op het land en vooral van de landelijke productie. Engeland zal hier,



als op menig ander gebied, niet langer het nagestreefd model blijven!
In de derde plaats is noodig dat degene, die zijn land niet als militair zal kunnen dienen, dus al de zware offers niet zal behoeven te brengen, welke die dienst medebrengt, toch zijn offer aan de gemeenschap brengt, dus een evenredige belasting betaalt in tegenwicht van al wat hij niet te lijden heeft; hij betale wat de Duitscher noemt: Wehrsteuer. Hierdoor zal ook de ongewenschte aantrekkelijkheid op de huwelijksmarkt van hen, .die niet in het leger dienen, «enigszins afnemen, wat een compensatie vormen zal voor het gevaarlijke privilege, dat die .menschen, die toch om eenige minderwaardigheid geen soldaat zijn, nu feitelijk bezitten.
In de vierde plaats moet ieder openbaar lichaam zich wel hoeden om kinderrijke gezinnen op eenigerlei wijze af te weren. Zulk een lichaam moet zelfs een hooger loon aan de in zijn dienst zijnden betalen, naar mate hun gezin grooter is. Hiertoe is de gemeenschap verplicht, omdat juist het opvoeden en onderhouden van kroost de allerbelangrijkste dienst is, die haar bewezen kan worden, veel meer waard dan haast iedere andere praestatie van het individu in ihet algemeen belang.
Wat wij verlangen is dus: socialiseering van het loon; niet eenvoudig betalen voor de directe gewone diensten van de loontrekkenden, maar ook voor hun sociaal veel belangrijker diensten, voor die bewezen aan het nageslacht en dus aan het geheel. Een gunstig gevolg zou wezen, dat de openbare lichamen daardoor de beteren in hun dienst zouden kunnen krijgen, wat waarschijnlijk tengevolge zoude hebben, dat andere loongevers genoopt zouden zijn hetzelfde te doen.
Ten vijfde. Helder zien wij in 'de ontzaglijk groote beteekenis van de moeder als zoodanig en wenschen steun en eerbiediging van de moeder en van de aanstaande moeder, zoo ver dat mogelijk is en niet op andere wijze weer nadeelig. En dat wel niet als een



genade, niet als een aalmoes, maar als een eerbiedige erkentenis van haar hooge waarde voor het nageslacht. Dus: verschooning van arbeid voor de aanstaande moeder, rusttijden, extra hulp bij zwangerschap, e. d.
Ten zesde. De algemeene, wettelijke verplichting tot het uitwisselen van certificaten van gezondheid, vóórdat het huwelijk toegelaten wordt. Ook hier geldt het: overdreven illusies behoeft men zich niet te maken. Het gewichtigste gevolg zal wel zijn, dat door dezen maatregel de aandacht meer gevestigd zal worden op de groote beteekenis dier sexueele gezondheid. Men zal dus bereiken, dat de individuen zelf reeds, zonder dat die maatregelen eigenlijk beteekenis behoeven te verkrijgen, letten op wat hun eigen belang en plichtsgevoel tegenover het nageslacht medebrengen.
Ten zevende. De opneming van al deze opvattingen en inzichten — en vooral wanneer zij nog verder gedegen zijn en uitgegroeid — in de opvoeding van de oudere jeugd. Zij leere dus vroegtijdig de plichten tegenover het nageslacht; en niet alleen de jonge mannen, maar waarlijk niet minder de jonge vrouwen.
Ten achtste. De opheffing en de afschaffing van wat op eenigerlei wijze de eugenese hinderen kan.
Ten negende. Het verbod van huwelijk voor zéér ongeschikten, zéér duidelijk gebleken ongeschikten, zooals zwaar erfelijk belasten, erge recidivisten in misdaad, ook in dronkenschap. Wat betreft de scherpere maatregelen, zooals de direkte verhindering hunner voortplanting, — zij werden reeds sedert ettelijke jaren geleden in verschillende Amerikaansche staten genomen — zij zullen, dunkt mij, eerst gewenscht zijn, wanneer een aanmerkelijk hooger bewustzijn omtrent hunne noodzakelijkheid verkregen is en algemeen geworden in het volk. Het anticipeeren van het volksgeweten zou hier, zooals overal elders, verderfelijk werken.
Ten tiende. Al het mogelijke moet gedaan worden tot wekking van een nieuw eergevoel, hetwelk voorschrijft,



dat geen daad eervoller is dan het achterlaten van een talrijk en vooral van een goed nageslacht; de krachtige bestrijding dus in het publiek van ieder gevoel en ieder oordeel hiermede in strijd.
En, eindelijk, ten elfde. De verspreiding van al de op dit gebied verkregen 'beste inzichten.
De maatregelen, die ik hier noemde — natuurlijk maar enkele, er zijn er veel meer voorgeslagen — zullen, dunkt mij, niet behoeven te stuiten op principieele, economische of moreele bezwaren, wanneer men het te bereiken doel maar werkelijk hoog genoeg stelt. En dat doel is waarlijk hoog; hooger misschien dan eenig ander, omdat het alle andere omvat. Opheffing van den fatalen aanleg is het immers, die de bron stopt van alle verdere ellende en verkeerdheid; verheffing van den goeden aanleg beteek ent het verruimen van de bron van al wat goed is: het rijker en reiner vloeien van de oerhron van alle menschelijk doen en willen, voelen en denken, de mensch zelf immers, zijn aanleg.
Alleen en eerst -wanneer dit eens zal zijn het algemeane en het helder bewuste inzicht, wanneer Eugenese zal wezen het ideaal van alle beteren, eerst dan kunnen alle juiste maatregelen genomen, kan een volledig resultaat bereikt worden, maar dan ook zeker. De Eugenese moet ons geweten beheerschen, moet worden onze eerzucht. Immers ons aller erfelijke aanleg moet dringend noodig gereinigd worden, versterkt, verhoogd. Vermaningen, voorhouden van idealen, die wij toch te slap, te zwak zijn om te volgen, baten niet, dat hebben wij reeds eeuwen en eeuwenlang gezien. Onze diepste aard, de eigenlijke oorzaak van dien aard, de erfelijke aanleg moet veranderd worden. Hij is de bron van alle zonde. Wij moeten streven naar positieve, werkelijke wedergeboorte. Zij zal mogelijk worden door de Eugenese. Is er blijder gedachte denkbaar? Dat zal idus niet zijn een utopie op zelfbedrog gegrond, die valt met dat zelfbedrog, zooals de ideale staat der Jezuiten in de



achttiende eeuw in Zuid-Amerika. De menschen moeten waarachtig hervormd worden en dat zullen wij kunnen bereiken langs den weg der Eugenese.
Met de menschen veranderen hun daden, en met de veranderde daden kaïn de geheele maatschappij hervormd worden. Wij zullen dan verkrijgen een toenemend groot, automatisch vergrooterad getal van zulken, die goed willen en ook goed kunnen, idie niet anders zelfs kunnen dan goed willen, omdat hun aard, hun aanleg goed is. En een steeds kleiner getal van zulken, die alleen het lage en ihet leelijke willen. Alle kwaad zullen wij dan aantasten in den werkelijken wortel en bron; edelmoedige politiek tusschen de volken zal ook en dan eerst mogelijk zijn.
Deze gedachte moet door 'alle beteren gedeeld worden; Eugenese moet dus zijn èn onze studie èn ons ideaal, onze leidende, heerschende overtuiging.
Op verzoek van het Bestuur volgt hier een lijstje van eenige geschriften ter studie der Eugenese
SPECIALE PSYCHOLOGIE:
Malapert „Les éléments du caractère", 1897.
Paulhan „Les caractères",1894.
Fouillée „Tempérament et Caractère", 1895.
Münsterberg „Psychologie und Wirtschaftsleben", 1912.
„ „Applied Psychology", 1915.
Heymans ,,Die Psychologie der Frau ' (ook Holl. in Wereldbibliotheek).
,, „Ueber einige psychische Korrelationen", Zeitschrift für angewandte Psychologie I.
Adickes „Charakter und Weltanschaung".
Stern „Differentielle Psychologie", 1911.



PSYCHISCHE ERFELIJKHEID:
Lucas „L'Hérédité naturelle dans les états de santé et de
maladie du système nerveux", 2 vol., 1850. De Candolle „Histoire des sciences et des savants depuis
deux siècles", 1873.
Dugdale ,,The Yukes, a study in crime, pauperism and..
heredity", 1884, 4e ed.
F. Galton „Hereditary Genius" 1869 en 1892 (ook Duitsch, 1910).
„ „English men of science, their nature and nurture", 1874.
J. Jörger „Die Familie Zero", in Archiv f. Rassen- und Ge-
sellschaftsbiologie, 1905.
Ziernier „Genealogische Studiën über die Vererbung geis-
tiger Eigenschaften", zelfde tijdschrift 1908. Heymans en Wiersma „Beitrage zur speziellen Psychologie auf Grund von einer Massenuntersuchung", Zeitschrift für Psychologie 1906 u. f.
Ethel Elderton „The relative strength of nature and nurture", en „The influence of parental occupation and habit on the wellfare of the offspring." London 1909.
Adam Woods „Laws of diminishing environmental Influence", Popular Science Monthly; April 1910, en „Mental and Moral Heredity in Royalty. N. York, 1906.
K. Pearson „Treasury of Human Inheritance", publ. of the
Gailton Laboratory, London.
Mr. Dr. N. Muller „Over Huwelijk en Kindertal bij Landloopers en Misdadigers", Tijdschrift voor Strafrecht 1917.
EUGENESE EN RASHYGIENE:
<k
Schallmayer „Vererbung und Auslesfe im Lebenslauf der Völker" 1903 en 1910,
„ Einführung in die Rassenhygiene", in Ergeb-



nisse der Hygiene, Bakteriologie, Immunitatsforschung und experimentellen Therapie II, 1917.
Davenport „Heredity in relation to Eugenics", N. York 1911. Havelock Ellis „Geschlecht und Gesellschaft", 1911.
Galton „Eugenics" in „Sociological Papers", 1905.
M. van Gruber und E. Rüdin „Fortpflanzung, Vererbung,
Rassenhygiene", 1911.
Hayeralt „Darwinisme en Maatschappelijke Vooruitgang" met eene voorrede van Mr. S. R. Steinmetz, 1897.
G. von Hoffmann „Die Rassenhygiene in den Ver. Staaten
von N. Amerika", 1913.
„The declining Birth- Rate its causes and effects", London, 1916.
W. M. Gallichan „The great unmarried" s. d. (1916?) Pearson „The soope and importance to the state of the science of National Eugenics" 1907 (Arch. f. R. u. Ges. Biol. 1908 de D, vert.)
S. R. Steinmetz „Der Nachwuchs der Begabten" Zeitschrift für Sozialwissenschaft 1904. „ „Feminismus und Rasse" zelfde tijdschrift
1904.
„ „De Toekomst van ons ras" De Gids Oct.
1910.
„ „Bedeuting und Tragweite der Selektions-
theorie in den Sozialwissenschaften", zelfde tijdschrift 1906.
„ „Philosophie des Krieges", 1907.
J. Wolf „Der Geburtenrückgang", 1912.
Luther Burbank The training of the Human Plant, NewYork 1908.
W. C. D. and C, D. Whetham „The Family and the Nation a study in natural inheritance and social responsibillity" London 1909.
E. Schuster „Eugenics" 1913 (in „The Nations Library")
H. von Hentig „Strafrecht und Auslese", 1914.



TIJDSCHRIFTEN:
„Archiv für Rassen- und Gesellschaftsbiologie" van af 1904. „The Eugenics Review", N.-York, van af 1908.
„Zeitschrift fur Sexualwissenschaft" van af 1914.
„Archiv fiir Frauenkunde und Eugenitik" van af 1914.
V



Prof. Dr. JULIUS WOLF :
BESTAANSMIDDELEN EN MENSCHENTAL EEN BLIK IN DE TOEKOMST







BESTAANSMIDDELEN EN MENSCHENTAL1)
EEN BLIK IN DE TOEKOMST
DOOR
Prof. Dr. JULIUS WOLF
ET het probleem, dat in den titel van deze voordracht: „Bestaansmiddelen en menschental", opgesloten ligt, heeft zich, gelijk bekend is, niet als eerste en niet als laatste, maar met verreweg den grootsten invloed,
een theoloog beziggehouden, die zich later hoofdzakelijk aan de Staathuishoudkunde wijdde, de Engelschman Thomas Robert Malthus. Op den drempel der 18e eeuw (1798) publiceerde hij, eerst anoniem, zijn „Verhandeling over de bevolkingswet." Dit boek bevatte de beroemde, overigens slechts schematisch bedoelde formule, volgens welke de menschen de neiging vertoonen, zich in een meetkundige reeks te vermeerderen, d. w. z. in de verhouding 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, terwijl de onderhoudsmiddelen daarentegen de neiging hebben, slechts volgens een rekenkundige reeks toe te nemen, dus in de verhouding 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Reeds in het derde geslacht zijn er dientengevolge, zegt Malthus, een derde meer menschen
*) „Unterhaltsmittel und Menschenzahl, ein Bliek in die Zukunft" luidde de titel van de in de Duitsche taal gehouden lezing, die ons medebestuurslid de Heer J, van Dam voor deze uitgave vertaalde. Prof. Wolf gaf deze voordracht in Duitschland afzonderlijk uit onder den titel „Nahrungsspielraum und Menschenzahl", Stuttgart 1917.
In verband met de beschouwingen over Rusland die in de lezing voorkomen, deelen wij mee, dat zij gehouden is vóór dat de omwenteling in Rusland plaats vond.
Noot van het S. L.-bestuur.
De Toekomst der Maatschappij 12



dan onderhoudsmiddelen en in de zevende generatie zouden er, wanneer de menschen niet eerder stierven, d.w.z, aan gebrek aan voedingsmiddelen te gronde gingen, 64 menschen en daartegenover slechts voedsel voor 7 menschen zijn. Altijd vertoont het menschental de neiging, zoo werkt Malthus dezen gedachtengang verder uit, de door de beperkte voedselhoeveelheid gestelde grenzen te vullen en te overschrijden. Het overschrijden dezer voedselgrenzen door de menschheid beteekent sociale ellende en met de sociale ellende het sociale vraagstuk, dat echter niet door positieve maatregelen van sociale politiek kan worden opgelost, daar elke voorziening der noodlijdenden met meer bestaansmiddelen hen slechts tot nieuwe vermenigvuldiging aanspoort.
Elke levensvergemakkelijking, elke inkomensvermeerdering, die men den arbeider verschaft, wordt in normale gevallen door een grooter aantal eters opgeheven.
Daarmede scheen de arbeider veroordeeld te zijn, alle eeuwen door, in het verleden zoowel als in de toekomst in de grootste zorg en behoeftigheid te leven. Maar hij was er immers voor verantwoordelijk, hij kon het immers anders hebben, wanneer hij slechts zijn geslachtelijke driften beteugelde, d. w. z. zich van geslachtelijken omgang onthield. Niet door zoogenaamde voorbehoedmiddelen toe te passen; want dit is volgens Malthus misdadig. Kan echter een zoodanige wereldorde, vraagt Malthus, goddelijk genoemd worden? Zeker, antwoordt hij, want de ellende is de vinger Gods, die den mensch waarschuwt, niet zijn lusten bot te vieren en niet aan een te groote nakomelingschap het leven te schenken.
Op deze wijze heeft Mailthus derhalve het probleem: „Bestaansmiddelen en menschental" ontwikkeld. En sedert dien tijd heeft het niet aan beteekenis verloren. Zijn leer heeft ook nu nog haar overtuigde aanhangers en vrienden en steeds zijn een aantal staathuishoudkundigen er mede bezig de figuur van Malthus naar voren te brengen en aan te toonen, dat de ervaring in den loop



des tijds zijn bedoeling niet heeft gelogenstraft, doch veeleer in 't gelijk gesteld. In werkelijkheid iheeft hij alleen de wet van zijn tijd aangegeven. Hij heeft vooral daarin gelijk, dat de voortplantingsdrift op aarde niet onbeperkt haar ,gang kan gaan, maar dat de beperkte aardoppervlakte haar grenzen heeft gesteld. Dit is weliswaar niet een ontdekking van Malthus, maar van anderen. Hij zelf beroept zich op Franklin. „Dr. Franklin merkte op," zoo kan men bij hem lezen, „dat er voor de vruchtbaarheid van planten of dieren geen andere grens is dan die, welke door de onderlinge concurrentie om de bestaansmiddelen wordt gesteld. Wanneer de aardoppervlakte," zegt Franklin, „van andere planten vrij was, dan kon zij langzamerhand door één enkele soort overdekt worden, b.v. met venkel, en als ze van andere bewoners ontbloot was, dan zou ze na eenige generaties weer door één enkel volk ingenomen worden, b.v. door Engelschen." Deze opmerking van Franklin is heel juist.
Daarentegen is het niet juist, dat er een natuurwet bestaat, volgens welke de speelruimte der voedingsmiddelen telkens door den mensch, met slechts geringe afwijkingen, opgevuld wordt, en dat dientengevolge de groote massa tot ellende gedoemd is. De ervaringen sedert Malthus toornen, zooals ik in vele mijner publicaties, het laatst in mijn „Volkswirtschaft der Gegenwart und Zukunft" uiteengezet heb, een verbetering in den toestand der massa aan, die met de leer van Malthus zonder meer niet overeen te brengen is. Ook de sociale politiek werkt in den regel in omgekeerde richting, dan als Malthus aanneemt. Doordat zij in haar eerste stadia den arbeider van uit zijn dierlijk bestaan opheft, de huishouding van het individu helpt ordenen, en hem de waarde van een geordende huishouding doet inzien, werkt zij volstrekt niet, zooals Malthus niet moede wordt te verklaren, een grooter kinderaantal in de hand, veeleer een kleiner! Zoodra liet overleg in dit opzicht begint, heeft derhalve de door Malthus zoo genoemde



natuurwet opgehouden natuurwet te zijn, waarmede tegelijkertijd aangetoond is, dat het in het geheel niet om een natuurwet gaat. Men kan Malthus toegeven, dat hij uit het voorbeeld van de venkel en van de Engelschen bij Franklin de bevolkingswet van zijn tijd (hij is in 1834 gestorven) ongeveer juist heeft afgeleid. Maar het was slechts de wet van Malthus. En dat niet eens in elk opzicht. Heeft hij voor ons echter de wet van zijn tijd ontwikkeld, dan is ons de vraag gesteld naar de wet van onzen tijd en misschien ook naar die der verdere toekomst!
Bij de beantwoording van deze vraag zal ik heel systematisch te werk gaan, evenals Malthus. Hoe is het dus gesteld met het vermogen der menschen om zich te vermeerderen en met dat der bestaansmiddelen? De vraag is hier, hoe groot het tijdvak is waarin aan elk der beide kanten een verdubbeling of ten minste een vermeerdering in bepaalde verhouding optreedt. „Onder gezonde omstandigheden, onder goede economische en maatschappelijke voorwaarden," zegt Malthus, „kan deze bij de menschen elke 25 jaren plaatsvinden. Dat leert namelijk de ervaring in de Noordelijke Staten van Amerika. Sedert ongeveer anderhalve eeuw heeft de bevolking hier, (dat wil niet zeggen in Canada, maar in de Noordelijke Staten der Unie) zich naar dezen maatstaf vermeerderd." Malthus rectificeert zichzelf dan weliswaar eenigszins. ,,In de meer in het binnenland gelegen nederzettingen der Noord-Amerikaansche republiek, waar de omstandigheden nog gunstiger* zijn, heeft men gevonden, dat de bevolking zich reeds in vijftien jaren verdubbelde." Ten slotte blijft echter zelfs deze buitengewone toename vermoedelijk nog ten achter bij het grootste-den'kbare praktische vermeerderingsvermogen. Onder ideale omstandigheden geschiedt de verdubbeling in nog korter periode. De wiskundige Euler heeft schematisch met een verdubbelingsmogelijkheid in 124/5 jaar gewerkt en Sir William Petty neemt een verdubbe-



ling in 10 jaren als mogelijk aan. Malthus is dus ook hier als elders in zijn bewijsvoering „elastisch". Volgens hem bestaat dus bij den mensch onder gunstige omstandigheden een verdubbelingsmogelijkheid in 10 tot 25 jaren. Wat moeten wij nu van onzen kant daarvan zeggen?
In onzen tijd gelden als de igrootste vermeerderingsverhoudingen die, welke optreden in koloniale gebieden, die onder Europeesch bewind staan.
Ik neem grootere gebieden tot voorbeeld dan Malthus. In de Vereenigde Staten is ten slotte de toename der bevolking ook met behulp der immigratie uit Europa tot stand gekomen. Daarentegen is de vermenigvuldiging der bevolking in Britsch-Indië in 100 jaren 'bijna geheel door de inheemsche bevolking veroorzaakt. In 1800 had Indië onder Britsch bewind ongeveer 70 millioen inwoners, zooveel als tegenwoordig Duitschland, in 1900 had het 292 millioen. Dat is dus verviervoudiging in 100 jaren en verdubbeling in 50. Deze bevolkingstoename van Indië, deze verdubbeling in 50 jaren, is voor een zoo ontzaglijk groot gebied iets buitengewoons. Nog sterker was zij echter op Java. Dit Hollandsche, hoofdzakelijk met Maleiers bevolkte eiland had in 1800 3 millioen, in 1900 29 millioen inwoners. Dat is een verdubbelingsperiode niet van 50 ijaren als in Indië, maar van ongeveer 33 jaren. In Europa heeft Duitschland in de laatste drie eeuwen een verdubbelingsperiode van 80—90'—100 jaren gehad. En deze periode komt ongeveer overeen met die van Europa in het algemeen. Vroeger echter was de verdubbelingsperiode in Europa altijd 250 jaren, nog vroeger weer langer en het geldt ongetwijfeld voor de geheele geschiedenis der menschheid, dat, thoe verder men teruggaat, des te langer de verdubbelingsperiode geweest is. Dit geldt dus voor den mensch. Hoe staat het nu anderzijds met het vermeerderingsvermogen der bestaansmiddelen? Ik beschouw hier voorloopig alleen dierlijke, geen plantaardige bestaansmiddelen. Deze



vraag kan niet met één getal beantwoord worden.
Het voortplantingsvermogen is oneindig verschillend, maar ongetwijfeld is dat der dieren gemiddeld veel grooter dan dat der menschen. Ik moet u daartoe uitnoodigen tot een excursie op het gebied der zoölogie, waar natuurlijk zoölogen onze gidsen zijn.
De vertegenwoordiger van het geringste voortplantingsvermogen onder de dieren is de olifant.
Darwin zegt over hem in „Het Ontstaan der Soorten": „Men beschouwt den olifant van alle bekende dieren als datgene, wat zich het langzaamste vermeerdert. Men doet het veiligst aan te nemen, dat zijn voortplanting met het 30ste jaar begint en tot aan het 90ste jaar duurt, dat hij in dezen tijd zes jongen ter wereld brengt en dat hij 100 jaren oud wordt. Is het in werkelijkheid zoo, dan zouden na verloop van 750 jaren ongeveer 19 millioen nakomelingen van het eerste paar in 't leven zijn." Deze uitkomst is verbluffend. Zij toont tot welk resultaat een meetkundige reeks kan voeren. Het vermeerderingsvermogen van den olifant is echter veel kleiner dan dat van den mensch. *
Met den mensdh staat, wat het aantal nakomelingen betreft, het rund op één lijn. Daarentegen schenkt het varken jaarlijks aan een tienmaal zoo groot aantal het leven en het konijn brengt 50 maal zooveel, d. i. dus per jaar 50 jongen op de wereld, die weer ten deele nog in het jaar van hun geboorte zelf het vermogen verkrijgen zich voort te planten. Van deze 50 komen in warme landen gemakkelijk 50 X 50 = 2500 in het jaar tegen één bij den mensch. Daaruit heeft men berekend, dat één paar konijnen (wanneer alle individuen in 't levein bleven en zicih voortplantten) reeds na de 10de generatie de geheele aardoppervlakte met zijn nakomelingen zou bedekken, wanneer er op eiken vierkanten voet twee zouden plaats nemen. Het varken, zeide ik, brengt jaarlijks ongeveer tien jongen ter wereld. Het leghoen daarentegen heeft vaak 100 nakomelingen in



denzelfden tijd en de haring meer dan 40,000. Bij zulke cijfers staan wij verbluft. De haring als onderhoudsmiddel heeft volgens Lacépède het lot van geheele rijken bepaald.
Onder de insekten stelt de bijenkoningin zich op één lijn met den haring; zij is immers in staat 4 tot 5 jaren achtereen jaarlijks 50- tot 60-duizend eieren te leggen, maar daartegenover staat, dat zij haar ambt als monopolie uitoefent.
Wat het konijn onder de zoogdieren, de haring onder de visschen, de bij onder de insekten is, is ten slotte de oester onder de weekdieren. Leeuwenhoek meende, dat een oude, vruchtbare oester 10 millioen jongen bevatte. Dat was overdreven. Poli, te Napels, bracht dit getal terug op 1.200.000 en deze telling heeft men verder niet in twijfel getrokken. Maar ook dit beteekent een nakomelingschap, die volwassen, 12000 vaten zou kunnen vullen!
Tot zoover over de vruchtbaarheid in de dierenwereld. Het hier bijeengebrachte materiaal werkt — dat is tenminste mijn indruk — bijna benauwend. Wanneer men onder bestaansmiddelen alleen de dieren en overigens — waarop ik hier niet verder inga — ook de planten zou willen verstaan, dan zou men — dat is nu wel voldoende aangetoond — van een achterblijven van het vermeerderingsvermogen der bestaansmiddelen bij dat van den mensch nauwelijks kunnen spreken. In tegendeel: de vruchtbaarheid onder de bestaansmiddelen is zoo groot, dat zij die van den mensch geheel en al in de schaduw stelt.
Al deze getallen echter getuigen alleen nog maar van een onbegrijpelijke vruchtbaarheid der levende wezens. Het leven schuimt overal over. Het gaat niet allesn onze gemiddelde huishouding te buiten, in zooverre wij niet in staat zijn te voeden, wat wij kunnen voortbrengen; het gaat o'ok buiten onze ach zoo bescheiden planeet, ja zelfs ver buiten ons zonnestelsel.



Malthus heeft deze dingen weliswaar niet kosmisch, niet met het heelal als achtergrond, beschouwd. Hij wijst er alleen op, terwijl hij Franklins waarnemingen en die van anderen uitwerkt, dat de ervaring ons leert, dat de vooruitgang in de landbouwproductie niet gelijken tred met de vruchtbaarheid van den mensch kan houden. En inderdaad, voor den staathuishoudkundige komt het voornamelijk op de mogelijkheid der landbouwproductie aan. Hier beschouwt Malthus China en Japan als die landen, die, wat de productiviteit van den landbouw betreft, de eerste plaats innemen. Met betrekking tot hen meent hij gevoegelijk te kunnen betwijfelen, dat de zoo goed mogelijk georganiseerde inspanning van de menschelijke vlijt de productie binnen welk tijdsverloop ook, nog één keer zou kunnen verdubbelen. In Europa wil hij wel toegeven, dat in Engeland en Schotland de gemiddelde productie van zijn tijd nog eenmaal in 25 (?) jaren zou kunnen worden verdubbeld. In de volgende 25 jaren kan echter onmogelijk nog een verdubbeling, dus een verviervoudigde productie aangenomen worden: „dit zou geheel in tegenspraak zijn met onze kennis omtrent de eigenschappen van den grond."
Hiervan uitgaande, komt hij dan tot de verklaring, dat reeds het aannemen van een dergelijke toename volgens een rekenkundige reeks overdreven, zulk een toename zelf ongehoord gunstig zou zijn en dit past hij dan op de geheele aarde toe. „Wanneer men meent, dat de menschelijke bestaansmiddelen, die de aarde oplevert, om de 25 jaren vermeerderd kunnen worden met een hoeveelheid, die overeenkomt met haar tegenwoordige productie, dan wil dat zeggen, dat men een veel grooter toename veronderstelt dan zelfs bij de grootste inspanning van het menschelijk geslacht kan worden verwacht."
Wat Malthus hier zegt, is zonder twijfel juist. Alleen is daarmede de stand van zaken in de verste verte niet volledig behandeld, noch wat de diepte, noeh wat de



uilgestrektheid betreft. Hoe is het nu precies gesteld met het productievermogen van den landbouw op aarde?
Wij weten tegenwoordig, dat ongeveer twee vijfde deel van de aardoppervlakte buiten de poolgebieden voor den landbouw gebruikt kunnen worden. Het grootst is naar verhouding de productief te maken oppervlakte in Europa en Zuid-Amerika met ongeveer vier vijfde deel, terwijl deze in Azië, Noord-Amerika, Australië en Afrika slechts ongeveer een derde bedraagt. Van de 56 millioen vierkante K.M. ontginbaren grond, die ons daarmede worden aangeboden, behoort echter de grootste helft, ongeveer 30 millioen, tot de tropen en 26 millioen tot de gematigde streken.
Deze getallen 'kunnen tot allereerste oriënteering strekken. Interessanter is de vraag, of er op onze planeet nog gebieden zijn, die uit landbouwkundig oogpunt voor onontgonnen moeten gelden. Ongetwijfeld zijn er dergelijke streken nog in massa. Ik wijs op ZuidAmerika, voornamelijk het aequatoriale gedeelte, op Afrika op dezelfde breedte, op deelen van Azië, en vooral op een gedeelte der Soenda-eilanden. Hier hebben wij ongetwijfeld nog vaak onontgonnen land. Het gaat hier echter bijna altijd om tropische gebieden, van ■wier producten wij voor onze bevolking, die hoofdzakelijk in de gematigde streken en van de producten dier gematigde streken leeft, genoeg hebben. In de gematigde zóne, die in uitgestrektheid helaas ten achter staat bij de tropische (de omgekeerde verhouding, zou ons 'beter passen!) is, sedert de prairiën van Noord-Amerika, de pampa's van Argentinië en de gematigde streken van Canada en Zuid-Siberië onder den ploeg zijn genomen, onontgonnen land van uitstekende kwaliteit niet meer te vinden.
Grond van vierde, vijfde, zesde kwaliteit is nog wel volop aanwezig, dat wil echter zeggen grond, die of productie- of transportkosten eischt, die door de prijzen



in vredestijd moeilijk meer gedekt kunnen worden. De aarde moet in dit opzicht als verdeeld beschouwd worden. De plantenproductie kan wel is waar nog aanzienlijk uitgebreid worden, wanneer men zijn toevlucht tot kunstmatige bevloeiing neemt, maar deze bevloeiing is kostbaar en bij prijzen, zooals wij ze tot nu toe in vredestijd hadden, is zij op groote schaal niet door te voeren, en staat de altijd nog hooge rentevoet in den weg.
Daarmede kom ik echter tot een onderwerp, dat van de grootste beteekenis is voor de behandeling van de vraag naar bestaansmiddelen in het algemeen.
Tot het feit namelijk, dat voor den landbouw de wet geldt, dat van een bepaalde grens af stijgende kosten niet meer in staat zijn een stijgende opbrengst op te leveren. Dit is de z.g. wet van den dalenden grondopbrengst (Gesetz des sinkenden Bodenertraiges), een wet van vooruitgangsremming (Fortschrittshemmungsgesetz).
U zult spoedig hooren, dat wij helaas wan dergelijke wetten van vooruitgangsremming omringd zijn. Deze ééne wet is echter reeds lang een onderwerp van behandeling in de staathuishoudkunde geweest.
Alle wetten van vooruitgangsremming hangen in haar economische werking samen met het feit, dat wij op aarde slechts over beperkte natuurvoorraden kunnen beschikken. Ten opzichte van de voor den landbouw productief te maken grond heb ik den voorraad van deze aarde reeds beperkt genoemd. Maar de grond kan, al is het onmogelijk hem te vermeerderen, toch ook niet verminderd worden, hoogstens de grondstoffen erin aanwezig. En dat is reeds een ontzaglijk voordeel. Want een groot aantal natuurstoffen gebruiken wij sedert geruimen tijd voor <goed op. Dat geldt in de eerste plaats voor alles, wat als mineralen gewonnen wordt. Platina is er bijna niet meer op aarde, wat voor een aanzienlijk deel van de chemische industrie moeilijkheden mede-



brengt. Het verdwijnen van het goud is door iden Oostenrijkschen geoloog Eduard Suess in 1877 voorspeld, weliswaar 50 of 60 jaren te vroeg, maar dan toch alleen maar. ... te vroeg! De catastrophe op de Zuidafrikaansohe mijnmarkt eenige jaren geleden, toen de mijnkoningen zich er van terugtrokken en de noodlijdende aandeelen genadiglijk overlieten aan voornamelijk de kontinentale kleinkapitalisten, was niets anders dan een verificatie van de voorspelling van Suess omtrent het ophouden der goudwinning. Deze wordt, voornamelijk in Transvaal, maar ook in andere vindplaatsen, eerst steeds duurder, — dat is reeds nu het geval — maar verder ook steeds minder productief en het is heel goed mogelijk, dat het voor ons bereikbare goud binnen een historisch betrekkelijk korten termijn, misschien nog voor het einde van deze eeuw, geheel uitgeput is. Dit, wat het goud 'betreft.
Veel belangrijker echter is, dat wat, naar gezegd is, voor het goud geldt, ook gezegd kan worden van de steenkolen en het ijzer, de grondstoffen onzer wereldhuishouding, namelijk dat zij binnen afzienbaren tijd uitgeput zullen zijn. De cijfers voor de steenkolen en het ijzer zijn ongeveer bekend. Wanneer het ijzerverbruik verder niet toenam, dan zou het ijzer nauwelijks slechts voor duizend jaren voldoende zijn, afgezien van het oude ijzer, dat natuurlijk hoe langer hoe grooter rol begint te spelen. Reeds over vijftig jaren -— meent men te kunnen voorspellen -— zal het ijzerverbruik voor drie vijfde uit het oude materiaal gedekt worden. Tenslotte zal men geheel en al op het oude ijzer aangewezen zijn.
Wij kunnen ons echter niet laten troosten met een verwijzing naar „oude" steenkolen. De Duitsche kolenvoorraden zijn weliswaar veel grooter dan die van Frankrijk of Rusland en, wanneer men de diepere lagen (op 1700 of 1800 Meter diepte) er bij rekent, nog dubbel zoo groot als die van zijn voornaamsten mededinger Engeland.



Het jaarlijksche verbruik in Engeland is ongeveer de helft grooter dan in Duits chland. Wanneer men, rekening houdend met de voorloopig steeds stijgende behoeften, aan de Duitsche voorraden een levensduur van 900 jaren toeschrijft, dan zouden bij dezelfde ontwikkeling de Engelsche 300 jaren toereikend zijn.
Het rijkste kolenbekken der aarde is overigens het Chineesche. China is dientengevolge de industriestaat van een verre toekomst.
Dat trouwens de zwarte steenkool, tot zekeren graad, d. w. z. niet als brandstof, maar als krachtverwekker, door de z.g. witte steenkolen, het water, vervangen kan worden, is iedereen bekend. Toch zal men ook hier geen buitensporige hoop mogen koesteren. Wel hebben wij 500 millioen paardekracht aan technisch productief te maken vallend water op aarde, dat is vier of vijfmaal zooveel als wij tegenwoordig aan stoomkracht gebruiken, maar de installaties zijn moeilijk en duur, vooral zoolang de rentevoet zoo hoog is als heden of morgen, en bovendien bindt de waterkracht de industrie aan overigens minder geschikte plaatsen. Daardoor wordt verklaard, dat men ook tegenwoordig met het toepassen van waterkracht niet sneller vooruit komt. Nauwelijks een veertigste of vijftigste deel van dat, wat zij zou kunnen geven, is productief gemaakt. Dat de waterkracht een ontzaglijke toekomst heeft, staat echter vast. Slechts zal zij, enkele gebieden uitgezonderd, nog langen tijd, d.w.z. tot men genoodzaakt is, de kolen uit zeer groote diepte te halen, ongemakkelijker en duurder zijn dan deze. Wat de rijkdom aan waterkracht betreft, zouden in Europa Zwitserland, Finland, Noorwegen en vooral Zweden, met uitzondering van Zwitserland dus peripherisc'h gelegen landen, naast China tot industriecentra der toekomst geroepen worden. De meest geconcentreerde waterkracht op aarde moet overigens die van den Kongo zijn met ongeveer 30 millioen paardekrachten over een loop van 150 K.M., dat is dus ruim het



tienvoudige verbruik van geheel Duitschland. De Niagara heeft slechts ongeveer een zesde van deze hoeveelheid, d. i. 5 millioen.
De groote tijd der waterkracht zal trouwens komen, zoodra de kolen voor goed twee of driemaal zoo duur zullen zijn geworden als voor den oorlog. En dit tijdstip zal dan voor de geheele volks- en wereldhuishouding een aanzienlijke verhooging van de kosten van haar goederenproductie en daarmede een vermindering van inkomen beteekenen.
Slechts dan zou men dezen achteruitgang kunnen tegengaan, indien het binnen niet te langen tijd gelukte de noodgedwongen verkwisting der kolen te voorkomen, die daarin bestaat, dat door de stoommachine tegenwoordig slechts ongeveer vijftien procent van de theoretische energie der kolen verbruikt wordt. Dit nuttig effect te verhoogen, is het groote en van uit volkshuishoudkundig oogpunt beschouwd het grootste technische probleem van den allernaasten tijd. Of dit zal worden opgelost — de Duitschers zijn er systematisch mede bezig — kan echter nog niet met zekerheid gezegd worden.
Over de andere schatten der natuur en hun beperktheid zal ik met het oog op het kader dezer uiteenzetting niet spreken en alleen terloops aanstippen, dat de petroleum over ongeveer honderd jaren op zal zijn en dat de prijs van het hout volgens alle deskundigen reeds in het midden van deze eeuw een voor massaverbruik niet te betalen hoogte zal bereiken.
Op de belangrijkste gebieden staan wij dus, dat is nu wel overtuigend bewezen, tegenover beperkte voorraden.
Men komt er toe aan de wijsheid der schepping bitter te twijfelen, die, nadat zij de mensohen tot een hoogen bloei van beschaving gebracht heeft, hen als het ware in den steek laat.
Wij zullen ons echter niet in metaphysische, theologi-



sche of teleologische speculaties verdiepen, maar alleen de feiten mededeelen en verklaren. Dan krijgt de gematigd optimistische blik op de toekomst, waartoe de reeds vermelde feiten voeren, nieuw voedsel door de omstandigheid, dat bij nadere beschouwing de vooruitgang ook van uit geheel andere gezichtspunten enger begrensd blijkt te zijn, dan algemeen aangenomen wordt.
Vier wetten van vooruitgangsremming heb ik in mijn boek „Volkswirtschaft der Gegenwart und Zukunft" vermeld, die het medegedeelde staven.
Een er van was voor het gebied van den landbouw reeds lang uitgesproken en weliswaar ook steeds bestreden: de reeds genoemde wet van de dalende goudopbrengst. Zij zegt, dat aanwending van arbeid en kapitaal op den grond niet steeds dezelfde, maar telkens verminderde uitwerking heeft. Men kan van den grond in het algemeen door grooter aanwending van arbeid en kapitaal — bij kapitaal denke men in de eerste plaats aan machines, melioraties en kunstmest — een grooter vruchtbaarheid verkrijgen, maar elke nieuwe vooruitgang, elke nieuwe winst aan vruchtbaarheid zal duurder worden betaald of bij even hooge kosten minder groot zijn dan de vorige, berekend naar de eenheid van het produkt.
Dat is dan duidelijk een vooruitgangsremming en bij de groote beteekenis van den landbouw voor ons bestaan van de meest ingrijpende, zelfs overweldigende beteekenis.
De wet is voor het gebied van den landbouw herhaaldelijk bestreden, nog onlangs, en herhaaldelijk werd er tegen aangevoerd, dat de techniek ihet in haar macht heeft, of wel in haar macht kan krijgen, verdere aanwending van kapitaal en arbeid even vruchtbaar te maken als vroeger en misschien zelfs nog vruchtbaarder! Maar telkens na zulk een aanval kwamen de geleerden opnieuw met deze wet voor den dag! Wel moet men aan het standpunt der tegenstanders toegeven, dat altijd



zulk een vooruitgang in de techniek van den landbouw mogelijk is, dat "hij de opbrengst opvoert tot boven de kosten, die hij medebrengt. Zoolang die beide dingen tegen elkander opwegen, is de wet buiten werking gesteld, maar zoodra de bovengenoemde invloed ophoudt, treedt de wet wederom in werking.
Zekerheid echter, of ook alleen maar waarschijnlijkheid, dat zulk een vooruitgang steeds weer terugkomt, een vooruitgang, die als het ware de wet inhaalt, kan niet gegeven worden. Bovendien verzet zich niet in de laatste plaats tegen zulk een voortdurenden vooruitgang, van welken aard ook, die de wet van de dalende grondopbrengst zou opheffen, het feit, dat wij in den landbouw overal te doen hebben met organische stoffen, die door geen vooruitgang gewelddadig van haar aard beroofd kunnen worden. Het aantal planten, dat op een bepaalde oppervlakte grond kan groeien, is beperkt. Reeds Liebig dacht aan een z.g. „industrieele landbouwexploitatie", maar de tijd na Liebig heeft leeren inzien, dat daar de plant een levend wezen is, zoo goed als wij, zij niet kan worden overvoed. En daarom kan de wet van de dalende grondopbrengst nu eenmaal niet opgeheven worden; zij is de wet van het leven en van de levende wezens en ook de wet, die ons allen de zekerheid des doods geeft.
Deze noodlottige wet van de dalende grondopbrengst of juister van de dalende productiviteit van kapitaal en arbeid geldt echter niet alleen in den landbouw, maar ook in den mijnbouw en de visscherij; in den mijnbouw, daar voortgezette arbeid in den regel in grooter diepte voert, in de visscherij, daar zij meestal magerder resultaten waarneemt.
Zij geldt ook vaak voor de industrie, in zoover deze organische stoffen verwerkt. Men kan de wet derhalve niet alleen niet loochenen, maar moet haar zelfs een veel grooter werkingssfeer toekennen, dan in den naam „wet van de dalende grondopbrengst" uitgedrukt is.



Men spreekt zeer doelmatig van een wet van het optimum, volgens welke er, daar het uithalen van verdere bestanddeelen uit de stof met verhoogde kosten kan zijn verbonden, een grens, de optimale, bestaat, boven welke dit onttrekken van verdere bestanddeelen niet meer is aan te bevelen.
Naast deze wet van het optimum zijn echter nog een aantal andere wetten van vooruitgangsremming van kracht en zij bepalen, als men onder bestaansmiddelen alles verstaat, wat de mensch noodig heeft, zoowel de progressie in de hoeveelheid der bestaansmiddelen als de wet van de dalende grondopbrengst, resp. de wet van het optimum. Daarom moeten wij ook op deze wetten hier nader ingaan. Hoofdzakelijk komt hier één reeks van verschijnselen in aanmerking, waarop ik de aandacht heb gevestigd als wet van de technisch-economische ontwikkelingsgrens (Gesetz der technisch-ökonomischen Entwickelungsgrenze).
De wet van de technisch-economische ontwikkelingsgrens heeft als inhoud het feit, dat de vooruitgang van het verleden den vooruitgang der toekomst den weg verspert, d.w.z. dat voor den vooruitgang der toekomst onder bepaalde omstandigheden een speelruimte voor ontwikkeling overblijft, die slechts een klein deel is van den vooruitgang van vroeger. Stel het geval dat het gelukt is de productiekosten en daarmede evenredig den prijs van een handelswaar van 100 tot 20, dus met 80 % te verlagen. Dan kan alle verdere vooruitgang, de vooruitgang van duizenden jaren, niet dat tot stand brengen, wat de vroegere vooruitgang gepresteerd heeft, al is deze ook binnen nog zoo korten tijd, binnen 20 of 10 jaren geschied.
De groote en grootste prestaties op dit gebied zullen juist vaak de eerste zijn, die in de kinderjaren der methode bereikt worden. Wat volgt, zijn dan de brokken, die van de tafels der rijken vallen. Het was, naar het schijnt, naar 't inkomen uitgedrukt, d.w.z. naar den



wetenschappelijk alleen mogelijken maatstaf gemeten, aan de 19e eeuw 'beschoren, igrooter vooruitgang op technisch-economisch gebied tot stand te brengen dan de 900,000 of 1,000,000 jaren van de geschiedenis der menschheid daarvoor.
Dit is een verbazingwekkend feit. Nu echter gaat, wanneer niet alle teekenen ons bedriegen, het teimpo van den vooruitgang langzamerhand achteruit. Wel ontbreekt het ook nu niet en zal het ook verder niet ontbreken aan sensationeele uitvindingen.
Wat hebben niet de laatste 20 jaren opgeleverd! Röntgen en Radium hebben ons in staat gesteld een diepen blik in de werkplaats der natuur te werpen. Het bestuurbare luchtschip en de vliegmachine hebben den mensch vleugels gegeven. De telephoon en de gramophoon hebben ons de poort tot een andere wonderwereld geopend. De vonkentelegraphie, die het gesproken woord door de geheele wereld jaagt, kan ons, •wanneer wij dat willen, in onmiddellijke verbinding met eiken anderen wereldburger brengen. Zoo zijn vizioenen tot werkelijkheid geworden en wij hebben dingen beleefd, die zoozeer onze phantasie, ons voorstellingsvermogen te boven gingen, dat zij ons uit een transcendentale wereld, uit de vijfde, zes'de of zevende dimensie schenen te komen. Wij beleven dus ongehoorde dingen; en nog grootscher dingen schijnen ons voorbehouden te zijn. Het zij zoo! Maar toch doet de wet van de technisch-economische ontwikkelingsgrens heel wat water in onzen wijn. Zij is een technische en economische wet, die voor de geheele wereld van goederenproductie geldt.
Om het eenigszins te verduidelijken: het is u toch bekend, dat de perfectionneering vooral van de machines, dan in de chemische industrie, en verder, afgezien van de landbouwtechniek, wier vermogen tot vooruitgang, zooals wij reeds gezien hebben, ook om andere redenen beperkt is, de vooruitgang in de voortbrenging van textielwaren het zoover gebracht heeft, dat tegen-
De Toekomst der Maatschappij 13



woordig ook de arme in velerlei opzicht een rijker, veelzijdiger, gecompliceerder leven leidt, over meer comfort en genietingen beschikt dan vroeger een stamhoofd, een hertog, een koninkje!
Hoe staat het nu met de vooruitgangsmogelijkheid in de toekomst op deze drie gebieden?
Machines! Zij drukken hun stempel op onzen tijd.
Als men daarvan als van den tijd der machines spreekt, dan denkt men vooral aan de omwentelingen, die de stoommachine veroorzaakt heeft. Laten wij daarom hier de mogelijkheid van goedkooper worden en technischen vooruitgang beschouwen. Het materiaal voor machines was vroeger hout, is tegenwoordig ijzer! Laten wij ons een oogenblik met het materiaal bezighouden. Wat zou een ton smeedijzer bij de arbeidsloonen en kolenprijzen van tegenwoordig b.v. volgens de techniek van den Romeinschen tijd gekost hebben? Een specialiteit heeft deze vraag eenigen tijd geleden geprobeerd te beantwoorden.
Volgens hem zou de productie van een ton smeedijzer in den Romeinsdhen keizertijd ongeveer 4000 Mark hebben gekost. Tegenwoordig d. w. z. voor den oorlog, was smeedijzer op de wereldmarkt voor ongeveer 100 Mark per ton te koop. Dat is dus een veertigste deel. Is echter de prijs tegenwoordig 100 Mark, dan bestaat er een mogelijkheid van goedkooper worden in de toekomst van nog geen 100 Mark. Want ijzer, dat tegenwoordig 100 Mark kost, kan geen 100 Mark meer goedkooper worden.
Tegenover deze vooruitgangsmogelijkheid der toekomst van nog geen 100 staat een werkelijke vooruitgang in het verleden van 3900, dat is dus ruim 39 maal zooveel. Weliswaar leeren wij misschien het ijzer te ontberen. Misschien vinden wij een betere bouwstof voor onze machines. Ik twijfel er aan. Maar boe dit ook zij, minder dan niets kan deze niet kosten. En zelfs, als zij in het geheel niets kostte, dan zou de vooruitgang, die



zij opleverde, zich niet in de verste verte kunnen laten vergelijken met die, die achter ons ligt.
De vooruitgang vóór ons is dus door den vooruitgang achter ons inderdaad versperd, of juister, het vat van den vooruitgang is tot over de ihelft leeggeschept. En dat geldt natuurlijk voor de geheele toekomst van het menschelijk geslacht. In deze geheele toekomst, al duurt zij nog honderdduizenden van jaren, kan het menschelijk geslacht niet dat presteeren en tot stand brengen, wat de laatste 2000 jaren en vooral de laatste 100 jaren verricht hebben!
Ik heb u tot nu toe ailleen van de stof der machines igesproken.
Van stof naar kracht! James Watt heeft de eerste bruikbare stoommachine gebouwd, hij geldt als haar uitvinder. Het kolenverbruik van de stoommachine van Watt bedroeg in de laatste tien jaren der 18e eeuw 3.8 K.G. beste kolen per paardekrachtuur. Tegenwoordig is het kolenverbruik per uur per paardekracht 0.8 K.G. In den loop van slechts één eeuw heeft men dus van 3.8 K.G. drie heele kilogrammen leeren sparen en alle vooruitgang der toekomst is uit den aard der zaak tot een besparing van de overige 0.8 K.G. beperkt. Wederom vindt de vooruitgang de hem gestelde taak heel karig toegemeten. Gelukt het hem die zonder rest te volbrengen, dan kan hij toch niet in de verste verte dat verrichten, wat de onmiddellijk achter ons liggende tijd heeft volbracht.
Zooveel over de kosten der kracht.
Van kracht tot verrichting! Laten wij ons hier tot de bewegingsmachines beperken en speciaal tot de scheepsmachines, wier verrichting wel beschouwd wordt als de meest geconcentreerde van alle. Voor de reis van Europa naar Amerika had Christoffel Columbus 70 dagen noodig, Franklin 42 da,gen, — dat was vóór den tijd der stoommachines — dan de Savannah 26 dagen, de „Kaiser Wilhelm der Grosze" 5 dagen 15 uur, de



„Deutschland" 5 dagen. Het is dus gelukt van 26 op 5 dagen te dalen. Zouden we nu op de 5 dagen, die men tegenwoordig, weliswaar alleen in het allergunstigste geval, voor de overvaart noodig heeft, nog 20 dagen kunnen sparen? Is niet ook hier de vooruitgang van den komenden tijd op heel beperkt rantsoen gesteld? Zelfs een kogel, die van Europa naar Amerika zou worden geschoten en zijn beginsnelheid behield, zou op vijf dagen geen twintig kunnen sparen, zooals ze voor ons in den tijd van een halve eeuw zijn bespaard.
Ik heb tot nu over de machines gesproken.
Een tweede gebied, dat wij ten opzichte van de vooruitgangsmogelijkheden der toekomst tegenover die van het verleden onder de loupe wilden nemen, was de chemische industrie, wier arbeidsvoorwaarden geheel andere zijn dan die van de industrieën, waarin de machine over het resultaat van den arbeid beslist. Hier kan de vooruitgang wederom heel duidelijk in de productiekosten en daardoor in de prijzen der producten uitgedrukt worden. Is de stand van zaken hier soms anders dan ginds?
Soda is een buitengewoon belangrijk product van de chemische industrie. Zij wordt ontelbare malen bij de voortbrenging van allerlei chemische producten gebruikt. Voor twee centenaars kristalsoda betaalde men in 1814 120 Mark. In 1824, toen Muspratt zijn fabriek in Engeland geopend had, daalde de prijs tot op 50 Mark per dubbele centenaar. In het begin van het zesde decennium van de 19e eeuw kostte deze 22 Mark, tien jaren later 18 Mark; tegenwoordig wordt er 5 Mark voor betaald. De weg van 120 tot 5 is dus in één eeuw afgelegd. Is het nu mogelijk, dat de komende tijd ons van de 5 Mark, waartoe wij gekomen zijn, nog eens 115 zou kunnen besparen?
Dit geval is geen uitzonderingsgeval, maar zoo ongeveer typisch. Dozijnen, honderden chemische producten zijn op te noemen, waarbij het verloop hetzelfde was,



waarbij overal, om mij drastisch uit te drukken, de vooruitgang van het verleden den vooruitgang der toekomst reeds „opgegeten" heeft. Een paar jaar geleden, in 1911, las ik in Oostenrijksche bladen het volgende: Kort geleden bedroeg de prijs voor een kubieke meter gecomprimeerde zuurstof nog zes kronen. Onlangs heeft een groote staatsspoorwegmaatschappij den benoodigden voorraad bij een fabriek tegen 2 krcmen 95 Heller gekocht. Sindsdien daalde de prijs nog meer en tegenwoordig wordt zuurstof voor 1 kroon per kubieke meter aangeboden. Dit was de ontwikkeling in den tijd van „kort geleden" tat 1911. Welnu, een verdere daling van den prijs met 4 mark is bij een prijs van 1 kroon in 1911 — tegenwoordig is hij misschien een halve kroon! — niet mogelijk. Wel is het geval denkbaar, dat een stof, laat ons zeggen duizend maal zooveel presteert als zuurstof bij gelijken of slechts iets hoogeren prijs. Dan zou men dus voor dezelfde som duizendmaal zooveel koopen en de vooruitgang zou toch, ondanks de beperkte ontwikkelingsspeelruimte van den prijs der zuurstof zelf, meerdere honderden malen grooter zijn dan de vooruitgang van het verleden. Zulk een ontwikkeling hebben wij gehad bij de springstoffen in vergelijking met het buskruit. Het valt niet te ontkennen, dat daardoor nu en dan aan de wet van de technisoh-economische ontwikkelimgsgrens de krachtige werking ontnomen wordt. Het is echter duidelijk, dat in de verste verte niet in alle, ja zelfs niet in vele gevallen een dergelijke vermeerdering van uitwerking mogelijk is. Ik sprak zooeven over de springstoffen. Men kan tegenwoordig voor één mark wel een duizend maal zoo grooite uitwerking verkrijgen als vroeger en het is niet uitgesloten, dat men over vijftig jaren tienduizend maal zoo groote uitwerking bereikt. Maar hebben wij verder veel dergelijke gevallen? Op het gebied van de chemische industrie hebben wij een analooig geval in de vervanging van suiker door saccharine. In den vorm van saccharine



kunt u tegenwoordig voor één mark vijftig of honderd maal zooveel zoetende stof koopen als vroeger suiker. Heeft echter saccharine ter vervanging werkelijk de volle waarde van suiker? Alleen wat het zoetend vermogen betreft, komt het ter vervanging van suiker in aanmerking, als voedingsmiddel is het, gelijk bekend is, geheel waardeloos.
Ook het voorbeeld der lichtindustrie komt hier in aanmerking. Moderne verlichtingsmiddelen branden duizendmaal helderder dan de pijnhoutspaanders onzer voorouders en misschien zijn zelfs verlichtingsmiddelen mogelijk, die tienduizendmaal zoo helder branden. Hier moeten wij dan de vraag stellen of wij deze eigenlijk wel noodig hebben, en, afgezien van uitzonderingsgevallen, zulk een voortgezette concentratie van het effekt wel kunnen gebruiken! Ik durf dat betwijfelen. Van een zeker punt af verblindt het licht. Wederom dus wordt hier de wet van de technisch-economische ontwikkelingsgrens door de onbegrensde verhoogingsmogelijkheid van het effekt niet opgeheven.
De toepassing van de zelfde wet op de textielindustrie scheld ik mij kwijt, ofschoon ook deze stoffen tot de bestaansmiddelen behooren. Ik heb mij daarmede uitvoerig beziggehouden in mijn reeds genoemd boek „Voilkswirtsohaft der Gegenwart und Zukunft" (1912). Ik ga dus weer een stap verder.
iMet de beperktheid van de natuur in elk opzicht, d. w. z. ten opzichte van de schatten in den grond en de grootte van het oppervlak, verder met de wet van de dalende igrondopbren,gst en in 't algemeen van het optimum en imet de wet van de technisch-economiscihe ontwikkelingsgrens is het aantal der vooruitgangsremmingen nog niet uitgeput. Een volgende wet van „vooruitganigsremming" is die van de weerstand tegen waardeloosmaking van kapitaal (Gesetz des Kapitalentwertungawiderstandes). Waarom gaat het hier? Deze wet zegt, dat, wanneer voor de bevrediging van eenige be-



hoefte langs een bepaalden weg reeds een zakelijke inventaris geschapen, een kapitaal daarin belegd is, de waarde van deze zakelijke inventaris aan de bevrediging van die behoefte langs een nieuwen weg ook dan in den weg kan staan, wanneer deze nieuwe weg meer productief of goedkooper blijkt te zijn.
Ik heb in mijn „Volkswirtschaft der Gegenwart und Zukunft" de vervanging van stoomkracht door electrische trekkracht als voorbeeld genomen. Dat wij met de electrische spoorwegen zoo langzaam vooruitgaan, moeten wij niet in de laatste plaats daaraan wijten, dat de stoomspoorwegen hun in elk opzicht den weg versperren. Ook de hier aangeduide feiten werken dus als een rem aan den wagen van den vooruitgang.
Ook van deze wet kan men de werking overal waarnemen. Zij vervolgt ons waarlijk stap voor stap. Zij is de schaduw, die de levende daad begeleidt.
Het is dus niet anders: overal vooruitgangsremmingen. Wel is er nooit een tijd geweest, waarin zoovelen naar vooruitgang streefden, er zelfs jacht op maakten. Volgens een statistiek, die in 1911 gemaakt is, heeft het Amerikaansche patentenbureau in nog geen honderd jaren niet minder dan één millioen patenten uitgereikt. De Franschen en Engelschen staan elk met meer dan 400.000 geboekt. Duitschland, dat in technisch opzicht later ontwaakte, heeft het in dezen tijd slechts tot een kwart millioen gebracht. Het aantal uitvindingen groeit dus tot in het oneindige. En wie zou durven ontkennen, dat het meest ongehoorde tot stand gebracht is! Ik ontken ook minder het verrichtte dan wel de waarschijnlijkheid, dat iets, dat economisch gelijkwaardig is met dat van de vorige eeuw, voortaan in even groote periodes zal worden tot stand gebracht. De melk is dikwijls afgeroomd. Men spreekt er over, de als kunstmest gebruikte bijna uitgeputte phosphaten door steenmeel te vervangen. Toch zal men nooit uit steenen brood kunnen maken en leven kan de mensch nooit kunstmatig



scheppen: dat blijft ide godheid voorbehouden. Hij kan het leven bevorderen, maar niet meer. Daarmede zijn ook aan de synthetische vorming van levende wezens, waarover men eens zooveel sprak, grenzen gesteld.
Men spreekt ook van een herleving van de wonderen der alchimie als van een ons wellicht in de verte wachtend besluit van de verrichtingen der atoomtheorie. Maar een metaal, dat goedkooper te winnen zou zijn dan ijzer, waaruit de productie van ijzer dus winst zou beteekenen, bezitten wij niet. Sneller dan de electrische vonk zal voor het doel van overdracht van mededeelingen geen andere vonk werken. Steken wij tegenwoordig den Oceaan in 5 dagen over, dan is het misschien voor het vliegtuig der toekomst weggelegd dat bij gunstigen wind — ik wil niet krenterig zijn — in één of twee dagen te doen. Maar een imiddel tot massaverkeer kan, wanneer de wetten der natuurkunde verder blijven bestaan, noch vliegtuig, noch luchtschip worden. De plant blijft een organisch product en van de mechanizeering der organische wereld koester ik, zooals reeds gezegd is, ondanks kunstmatige indigo, kamfer en rubber geen hooge verwachtingen. De levensvoorwaarden worden evenmin als de homunculus in een fabriek gemaakt. Ik ben weliswaar overtuigd, dat, nu in de Vereenigde Staten in de laatste honderd jaren een millioen patenten genomen zijn, er in de komende honderd jaren misschien drie of vijf of zelfs tien millioen zullen worden genomen. Hoe verder wij echter in de geschiedenis komen, voor des te kleiner onderdeelen gelden deze patenten, tenminste gemiddeld. Ons leven zal ook verder met velerlei aangename dingen verrijkt worden. Het comfort en -de genotsmogelijkheid zal voor de bezittende klassen stijgen, en menig ding, ja, zonder twijfel veel daarvan, zal over de bezittenden heen, zonder wier koopkracht de eerste schreden op den moeilijken weg, waar de waren nog duur zijn, misschien nooit zouden



zijn afgelegd, ook voor de niet bezittenden toegankelijk worden. Maar in de groote en beslissende dingen, waarbij het gaat om de levensbehoeften, zien wij overal hat sein op „langzaam varen" geplaatst. En hoe verder wij komen, des te langzamer zal, bij een voortdurende toeneming van gedeeltelijke resultaten, het tempo van den gezamenlijken vooruitgang zijn. De grens is overschreden. Wij hebben een periode van stormachtigen vooruitgang achter ons. Dit is voor de verschillende landen de tijd van 1780/1830 tot 1910/15 geweest. De menschheid heeft in dezen tijd met de vaart van een sneltrein en ten slotte met die van een razende auto gereisd, nadat zij eeuwen daarvoor met de snelheid van den flinken, en nog vroeger van den slaperigen voetganger en nog verder terug met het tempo van de slak tevreden geweest was. De prae-historische tijd tenminste laat geen andere kenschetsing toe dan de laatste. Nu echter stappen wij uit den sneltrein in den personentrein over en dan weer in den boemeltrem, die ons wel langs bekoorlijke landschappen voert en ons deze beter laat genieten dan van uit de vensters van den sneltrein mogelijk was, maar ons toch langzamer vooruitbrengt dan deze. Er zijn altijd nog mogelijkheden, die ons met een geweldigen stoot vooruit kunnen brengen. Voornamelijk de door mij reeds vroeger op den voorgrond geplaatste betere benutting 'der kolen zou zulk een mogelijkheid kunnen zijn. Op organisch gebied echter gaan wij in elk geval niet sneller en nauwelijks nog even snel vooruit als vroeger. Elke voorspelling van een omwenteling op dit gebied, die in de laatste tientallen jaren gedaan werd, is bedriegelijk, en, ik mag er misschien aan toevoegen noodzakelijk bedriegelijk gebleken, zooals b. v. de „landbouwfabriek" van Liebig, de Demtschinsky-methode, de systematische bacillencultuur in den grond en vele andere.
Aan deze kant dus een niet eens meer zuivere rekenkundige reeks, waarbij het verschil met het volgende



getal steeds kleiner wordt. En aan den kant der menschen? Hier hebben wij het laatste woord nog niet gesproken. Veeleer wordt ons tot slot van deze voordracht na de retrospectieve uiteenzetting aan het begin weer de vraag gesteld naar de vermoedelijke ontwikkeling van het menschental. Wat valt daarvan te zeggen? Malthus heeft de gebrekkige aanpassing, het feit, dat het menschental steeds de door de voedselvoorraden gestelde grenzen te buiten gaat, geformuleerd als een wet der menschheid, waartegen alle psychologische weerstanden, naar 't zich laat aanzien, machteiloos zijn. Zooals vele publicaties van mijn hand aantoonen, — het laatst komt mijn in 1912 verschenen boek over den achteruitgang der geboorten in aanmerking — sta ik op het tegenovergestelde standpunt. Niet gebrekkige aanpassing, maar overaanpassing is de wet van onzen tijd, d. w. z. niet slechts accomodatie van het menschental aan de speelruimte van voedings- en bestaansmiddelen, maar in zoo ver het de beschaafde maatschappij betreft, een toenemend achterblijven van het menschental bij de bestaansmogelijkheid. Het is juist, dat de technisch-economische vooruitgang langzamer wordt. Wel te verstaan: hij houdt niet op, maar de toename er van wordt kleiner. De toename echter van het menschental in zoover het de beschaafde wereld betreft, gaat nog langzamer. Het geboortecijfer gaat reeds sedert vrij langen tijd nu eens langzamer, dan weer sneller, maar voortdurend achteruit. Wat de sterfelijkheid betreft, zien wij een snellen en belangrijken vooruitgang, gevolgd door een langzamere. En daaruit volgt, dat ook de gemiddelde vermeerdering der bevolking, die in de eerste periode van den achteruitgang van het geboortecijfer door gelijktijdig verminderde sterfelijkheid werd opgeheven, voortaan bij de beschaafde volkeren algemeen kleiner moet worden. Het tiental jaren, waarin wij nu leven, vertegenwoordigt ook in dit opzicht een keerpunt in de geschiedenis der menschheid. Eerst nu treedt de



achteruitgang van het geboortecijfer in zijn vollen omvang op.
In de jaren 1910—1920 zal ook de curve van het geboortenoverschot worden omgebogen. Zonder den oorlog, die er natuurlijk krachtig aan medewerkt, zou dit ook gebeurd zijn. De achteruitgang der geboorten zet zich niet alleen voort, maar deze openbaart zich ook, daar de vermindering der sterfelijkheid steeds minder gelijken tred kan houden, in een dalend geboortenoverschot en dalende bevolkingstoename. Ik zeide echter verder, dat de verhouding van menschental en bestaansmiddelen in onzen tijd een overaanpassing was. Dat wil zeggen:
De achteruitgang van het geboortenoverschot gaat verder dan de achteruitgang van den in nationaalinkomen uitgedrukten technisch-economischen gemiddelden vooruitgang. Daardoor zal er per hoofd, onder overigens gelijke omstandigheden, een grooter goederenimkomen dan tegenwoordig komen. Dat As het vooruitzicht, dat het resultaat is van de hier ontwikkelde bevolkingswet. Wij naderen Australische toestanden. Ondanks de reactie en na de reactie, die de oorlog weliswaar moet veroorzaken, en wel daarom moet veroorzaken, omdat hij het loonfonds en de koopkracht van de volkeren ontzaglijk verzwakt heeft. Deze reactie zal men te boven komen, al zal dat ook in de landen, die oorlog gevoerd hebben en overwonnen zijn, eerst na tientallen van jaren gebeuren. Een beweging dus, zooals ik reeds zeide, die, wat de levensomstandigheden der massa betreft, in de richting der Australische toestanden gaat. De Australische toestanden gelden voor den arbeider, voor de volksmassa op de geheele wereld als ideaal. Dit alles echter onder één voorwaarde, dat wij niet van uit het Oosten met menschen overstroomd worden! Dat is een duister punt aan den horizon der menschheid!
De ontwikkeling van het geboortecijfer maakt het waarschijnlijk, dat de vermeerdering van de leidende



Europeesche volkeren van een bepaald oogenblik af, zal stilstaan. Ik hou het op grond van een nauwkeurige bestudeering der omstandigheden voor zeer twijfelachtig, dat Duitschland, dat zonder den oorlog tegenwoordig 70 millioen inwoners zou tellen en uit den oorlog met 67 of 67miillioen zal te voorschijn treden, het ooit verder dan 80 tot 85 millioen menschen zal brengen. En een dergelijke waarschijnlijkheid geldt ook voor de andere volkeren in Midden- en West-Europa. De bevolkingstoename van hen allen, zal op een oogenblik, dat geschiedkundig beschouwd, zeer nabij ligt, ophouden. Dat geldt echter niet voor Rusland en evenmin voor de Mongoolsche volkeren. De gemiddelde vermeerdering in Rusland vertoont nog geen achteruitgang, maar is nog voor langen .tijd bezig te stijgen.
Met hoeveel zielen groeit tegenwoordig de Russische bevolking jaarlijks in vredestijd? Het cijfer is onzeker. Volgens de Russische statistiek zouden het drie tot vier millioen zijn. Naar den aard der factoren, waaruit dit getal opgebouwd wordt, kan men echter aannemen, dat, hoe ontzaglijk groot dit ook reeds nu is, het in den loop der volgende jaren en tientallen van jaren niet een achteruitgang, veeleer een verdere toename zal vertoonen tot vier en misschien zelfs tot vijf millioen, ook na de afscheiding van Polen, dat met zijn twaalf millioen uit bevolkingspolitiek oogpunt niet al te veel er toe doet. Al zou het ook een tijdlang slechts 3 millioen blijven, dan zouden tocih Midden- en West-Europa steeds meer op den achtergrond geraken.
Men kan met zekerheid het oogenblik verwachten, waarop de Russische jaarlijksche bevolkingstoename, weliswaar van Europeesch en Aziatisch Rusland samen, ongeveer dubbel zoo groot zal zijn als die van het geheele overige Europa. Daarin schuilt voor Rusland een geweldige verzoeking.
Zooals de oorlog, waarin wij ons tegenwoordig bevinden, vermoedelijk niet zou zijn uitgebroken zonder



den groei van het Russische volk en het vertrouwen op de verpletterende overmacht van het Russische leger, de z.g. Russische stoomwals, zoo zal het ook blijken, dat verder het contrast en het steeds toenemende contrast, men kan ook zeggen: de tegengestelde tendentie van de Russische en de niet-Russische Europeesche bevolkingstoename een gevaar en een bedreiging allereerst voor Midden-Europa zal beteekenen. Ik vrees, dat dit ondanks alle streven naar vrede, alle vredesallianties en andere vredesformaties zal blijven gelden. Het «ogenblik is niet zoo heel ver meer, waarop het heilige Rusland evenveel menschen zal hebben als tegenwoordig geheel Europa zonder Rusland, d. w. z. rond 320 millioen.
Achter het Russische is echter een tweede rijk bezig op te komen, het Mongoolsche, of duidelijker, het Japansdh-Chineesche. China is, zooals bekend is, nu nog niet georganiseerd, vooral niet in militair opzicht. Het heeft echter nu reeds 450 millioen menschen, die wachten op organisatie. Wie de organisator zijn zal, of Japan öf een reeks van uitmuntende Chineesche staatslieden, is onzeker. Dat de organisatie zal komen, is zeker. China een moderne staat, — dat was reeds het doel van de hervormingspartij, aan wier hoofd Prins Tschun als rijksbestuurder stond. Men zeide toen, dat het uit een duizendjarigen slaap ontwaakte China zich de oogen uitwreef. Prins Tschun werd vermoord. Op Prins Tschun is Yoean-Tsi-Kai gevolgd. Hij sluit de rij zonder twijfel niet.
En dat Japan weet, wat het wil, behoef ik voor een Europeesch publiek nauwelijks te zeggen. Een zoo doelbewuste buitenlandsche politiek als dit volk van eilandbewoners heeft geen Europeesche natie in de laatste decenniën gevoerd, zelfs Engeland niet.
Hoe de vooruitzichten der toekomst op het gebied der wereldpolitiek zich zullen ontwikkelen, is nauwelijks twijfelachtig. De Mongolen zullen allereerst Indië, d.w.z.



Amerikaansch-, Hollandsch- en ook wel Fransch- en Britsch^Indië bedreigen. De Russen zullen zich tegen het Europeesche vasteland richten. Zoo zou dus de tegenwoordige worstelstrijd slechts het voorspel zijn van één, die nog komen moet, al is deze dan ook anders gericht. Want ook Engeland heeft van Rusland en van de Mongolen in de toekomst alles te vreezen en dit kan wel gezegd worden, dat, hoe langer deze oorlog duurt, en hoe meer menschen en waarden Groot-Brittannië daarvoor op 't spel zet, hoe verzwakter het uit dezen oorlog te voorschijn zal treden, des te zekerder het later Oost-Indië aan de Russen of de Mongolen, of, wat waarschijnlijker is, aan beiden zal verliezen.
Dit zijn terloops lessen van wereldpolitiek, geput uit een vergelijking van bestaansmiddelen en menschental. Ik wilde ook deze niet voorbijgaan.
Toch staan wij voorloopig nog midden in dezen meest doelloozen aller oorlogen, midden in een wereldbrand, die steeds nieuwe vuurzuilen naar den hemel doet oprijzen. En elke dag berooft ons van beschavingsgoederen ter waarde van millioenen en millioenen en van bloeiende jeugd en krachtige mannen. Vijf tot zes millioen hoopvolle menschen van alle naties vergaan op de slagvelden, vier tot vijf millioen loopen na den oorlog als verminkten in de wereld rond. Aan waarden zijn 200.000 millioen uit reeds ver over de 300,000 millioen krijgsuitgaven in rook en asch opgegaan, het resultaat van veeljarigen arbeid eveneens van vele millioenen menschen
Tenslotte echter zal er vrede komen, en dan kan het voor ons een zaak van groote voldoening zijn, dat hij ons ten minste sociaal het vooruitzicht laat op een helderder toekomst, zoo lang ons nog niet een nieuwe Dschingis Khan van het Oosten uit bedreigt: ik zeg het vooruitzicht op een helderder toekomst, ondanks de vooruitgangsremmingen, waarvan hierboven sprake was, die echter door de remming der bevolkingstoename ten-



minste bij de beschaafde volkeren verreweg overschaduwd worden, wanneer wij ten minste ons kunnen beschermen tegen de overstrooming uit het Oosten.
In zooverre het menschelijk geluk afhangt van de hoeveelheid der goederen, die den mensdh ter beschikking staan (en buiten verband daarmede staat het zeker niet), wordt dit geluk dus door de ontwikkeling der toekomst in hooger mate gewaarborgd dan tot nu toe. Ook dit heeft ons het onderzoek geleerd, dat wij ingesteld heblben door menschental en bestaansmiddelen nu en morgen of overmorgen tegenover elkaar te plaatsen. En met dezen indruk, met dit uitzicht als het ware door een tunnel, geboord door den berg van menschelijke ellende, die deze oorlog voorstelt, zij het mij vergund te eindigen. Door deze tunnel lacht de zon ons toe!







I. P. DE VOOYS:
DE ARBEID IN DE MAATSCHAPPIJ DER TOEKOMST
De Toekomst der Maatschappij 14







DE ARBEID IN DE MAATSCHAPPIJ DER TOEKOMST
DOOR I. P. DE VOOYS
E naam van mijn voordracht, als onderdeel van een reeks lezingen, werd mij door het bestuur der Amsterdamsche StudentenVereeniging voor Sociale Lezingen opgegeven. Die naam gelijkt wel op een uitnoo-
digiag om een toekomstbeeld, een utopie, te ontwerpen. Want arbeid is er nooit om zich zelf doch steeds ten bate eener kleinere of grootere samenleving. Aan die samenleving zou dus allereerst aandacht geschonken moeten worden, indien men iets nader wil weten over den aard en de vormen van den arbeid in de toekomst.
Utopistische bespiegelingen zijn echter van mij niet te verwachten. Een tijd als deze leent zich daartoe al heel slecht. Onze aandacht is tot het uiterste gespannen door geweldige werkelijkheden. Politieke en ekonomische feiten, die aan een volgend geslacht een rijke stof voor onderzoek en overweging zullen verschaffen, overstelpen ons in deze dagen, dat wij de handen meer dan vol hebben aan onmiddellijke taken.
En toch! dezelfde tijd die met een gruwelijk schouwspel het rustige staren naar verre idealen verstoorde en die een ijskoude lawine scheen te werpen op de vredige ontwikkeling der jonge culturen van internationaliteit en gemeenschapszin, wekte, naast de kracht van het verweer tegen talrijke moeilijkheden, ook spoedig weer een nieuwen soheppingslust en den zin tot een breed



beschouwen der werkelijkheid. Er is ondanks alles een toekomst vóór ons. Dat is het sterke besef, dat ons aangrijpt. Wij gevoelen het als een noodzakelijkheid, en daardoor als een ernstigen plicht, ons rekenschap te geven van wat in de naaste toekomst zal moeten worden verricht. En dit niet uitsluitend op een enkel gebied ter bevordering van een duunzamen vrede tusschen de natiën, maar ook en vooral op het wijde terrein van maatschappelijke werkzaamheid.
Ook op dat terrein hebben wij veel te lang en te gewillig ons laten voortsleepen langs lijnen van geleidelijkheid. Niet met de volle werkelijkheid hielden wij ons bezig, maar al te dikwijls met vele, oudere en nieuwere, voorstellingen, overgeërfd of zonder scherpe critiek aanvaard. Misschien waren zij juist, misschien zijn zij het nog, doch in vele gevallen houden zij ons ervan af om opnieuw en frisch een taak aan te vatten. Bij het voortspinnen aan oude taken is echter plotseling een pauze ingetreden. De stemmen zijn een oogenblik gestokt; de redeneeringen kwamen tot een onverwacht eindpunt.
Er is ongetwijfeld een sterke neiging om, alvorens het een en het ander te hervatten, een balans op te maken, en zoo mogelijk een afrekening te houden. Wie dit wenscht te doen, moet beginnen met zich de volgende vragen te stellen, vragen van nuchteren, maar frisschen eenvoud. Wat willen wij? Wat kunnen wij? Welke wegen staan open? Welke middelen zijn ter onzer beschikking? Te vaak was vroeger de simpele helderheid van zoo'n begin overwoekerd door gecompliceerde beschouwingen. Een vorig .geslacht legateerde ons bundels rapporten over warnetten van ontworpen paden naar revolutie of hervorming, en schreef bibliotheken vol bespiegeling over voorgestelde middelen tot herstel en verbetering van vele kwalen.
Thans is er een sterk verlangen naar vernieuwing, ten einde ons scherp en helder bewust te worden van een duidelijk afgeteekend en bereikbaar doel. Aanpakken is



de eerste leus, en daarvoor is het noodig ons snel, maar tegelijk toch tot op de grondslagen, te bezinnen. Dit beteekent dat wij een taak zoeken, en ons een -plicht willen stellen, en zoo mogelijk in de meest eenvoudige vormen van bijna grijpbare werkelijkheid.
Een dergelijke bezinning toont zich in de poging om een practisch probleem op nieuw uiteen te zetten. In dien zin is het, dat ik zal spreken over den arbeid in de toekomst. Want dit raakt een diep en oud, maar ook bij uitstek practisch probleem. Van de eerste tijden af was de arbeid 'een plicht, die soms zwaar woog, maar toch ook Steeds omgeven was van een (wonderbare sfeer. Zoo sterk is ongetwijfeld gevoeld dat het werk een kern van alle leven vormt, dat vele gedachten en voorstellingen den wensch, en dikwijls nog sterker het geloof, omvatten van een arbeidsplicht, zoo eenvoudig en licht, of met zooveel voldoening, dat aldus te werken voor ieder mensch een verheuging zal zijn. Die sfeer kent verbeeldingen zoowel van een verloren paradijs, dat is dus van een verleden in blij en kleurig bestaan, als tevens ook van een te bereiken toekoimst, wanneer vele moeilijkheden en bezwaren zullen zijn opgelost als morgennevels voor een rijzende zon. Daartussdhen, tusschen een warm en zonnig verleden, en een hel verlichte toekomst, ligt het werkelijke heden uitteraard als een halfduister, waarover vergane en toekomstige tijden licht en schaduw werpen.
Wie zich al te zeer verblind heeft door het staren in lichte verbeeldingen, zal aanvankelijk in de overgangen van donkere en lichte partijen slechts duister en zwart zien. Hij zal daardoor geneigd worden oim alles van wat hem in ihet tegenwoordige omgeeft, te veroordeelen en te verwerpen.
Toch is het voor alles met die werkelijkheid om ons heen, waarmede wij te maken hebben, Daarin ligt onze taak, en die taak zullen wij moeten opzoeken en aanvaarden.



Voordat ik wil trachten daarover te spreken, is het goed dat wij ons rekenschap geven van de beteekenis der voorstellingen, die (voortdurend hun invloed op ons oefenden.
Het zijn de lichte voorstellingen van wat men zich het verleden denkt, en van wat er in de toekomst zal kunnen zijn.
Het is ook de donkere voorstelling van den tegenwoordigen toestand.
De eerste voorstelling onder welke drukkende hypnose velen geleefd hebben, ontwierp een tegenstelling tussdhen de arbeidstaak van den vroegeren ambachtsman, en die der tegenwoordige werklieden.
In een kleurig middeneeuwsch stadje leefde de gildebroeder als een gezien en geëerd lid zijner samenleving. Hij genoot van zijn werk, waarin hij zijn, door jarenlange oefening verkregen, bekwaamheid kon aanwenden en zijn ongedoofden zin voor schoone en doelmatige vormen vrijen teugel liet. In de onmiddellijke nabijheid van zijn ruime en gezellige woning was hij heer en meester over de werkplaats, waar de gezellen zijn hulp, maar tevens ook zijn leerlingen waren, die de zekere toekomst voor zich zagen eens ook meester te zullen zijn.
En het loon voor zijn werk was een onbekommerd bestaan voor hem zelf en zijn gezin, afgewisseld door kleurige feesten en een aantrekkelijk verkeer in geliefde omgeving met de standgenooten.
Hoe anders was (het lot geworden van den tegenwoordigen arbeider. Afgescheiden nog van de opvatting dat de band tusschen meester en gezel is losgemaakt, en dat in plaats van deze zedelijke verhouding het besef kwam, dat de arbeider hard werkte voor karig loon om aan zijn meester een ongekende weelde te bezorgen; afgescheiden ook van de wetenschap dat voor den arbeider de poort naar een toekomstig meesterschap voor goed gesloten is; afgescheiden ten slotte nog van de veronder-



stelling der „Verelendung", d. i. het aldoor dalende peil der armoede van de arbeiders in hun kleeding-, voeding-, woning-, kinder- en ouderverzorging; afgescheiden van dit alles, het moge waar of onwaar zijn, dit was niet te loochenen: het allervoornaamste, de arbeidsvreugde, was 'weggevallen.
Had de ambachtsman het aanbreken van den dag begroet om zijn gereedschappen met genoegen op te zoeken ten einde het afgebroken werk -te hervatten en het resultaat zijner toewijding steeds verder een voltooiing te zien naderen, voor den tegenwoordigen arbeider begint de dagtaak met een zucht en is het einde een verluchting.
Het productieve werk is door de arbeids-splitsing uiteengerafeld in onbeteekenende handgrepen, wier oneindige herhaling slechts een versuffende eentonigheid brengt. De machine iheeft den arbeider het gereedschap uit de hand genomen, en hem geboeid tot snel volgen waar vroeger zijn geest gebood. En ten slotte is de vrijheid van beweging opgelost in den absoluten dwang van afgepast beginnen en eindigen onder strenge voorschriften en controle.
Bekwaamheid schijnt meer en meer overbodig en waardeloos. Volledige beschikbaarstelling van de persoonlijke arbeidskracht is het eenige middel om den honger te ontkomen.
Was dat vooruitgang? En zou deze treurige uitdooving van de arbeidsvreugde niet steeds verder gaan? Bleven niet de taakverdeeling en de machine, in steeds nieuwer vormen, voortgaan den arbeider ondergeschikt te maken? Werd dat, wat de uitbuiting zou heeten, niet steeds scherper toegepast om al maar meer en al maar goedkooper producten te vervaardigen ten koste van de meest waardebezittende levenskern, de arbeidsvreugde van millioenen menschen? Want dit stond altijd en staat nog steeds vast; de dagelijksche arbeidstaak is voor ieder het eenige houvast, waardoor hij in staat is droe-



vige en vroolijke gebeurlijkheden van het leven met waardigheid te dragen.
Was het dan niet een drukkend vooruitzicht, dat die arbeid als een vloek werd gevoeld en gedragen, en nog aldoor zwaarder zou gaan drukken, terwijl toch in ieder mensch het besef leefde, en is blijven leven, om zijn kradht aan iets waardigs te mogen besteden?
Naast de donkere visie van het heden tegen een achtergrond van middeleeuwsche schoone verhoudingen, werd het inzicht in, en het oordeel over, den tegenwoordigen arbeid beheerscht door een andere, tweede tegenstelling. Deze plaatst den arbeider met al zijn zorgen voor een bleeken hemel, waardoorheen de stralen schieten van een opgaande zon. Een andere gemeenschap van menschen in de socialistische maatschappij werpt haar licht vooruit en ontsteekt in de oogen van den arbeider glansen, die verwachtingen doen opleven. In die komende wereld is echter niets dat vooruit bekend is, niets dat te voorspellen valt op een manier zooals b.v. een geleerde bij het doen van een proef aangeeft, wat met de grootst mogelijke waarschijnlijkheid zal gaan gebeuren. Niet de geleerde maar de dichter waagt het een beeld te ontwerpen van een vreugdevolle toekomst. Volgen wij hem in zijn drootm, dan is het allereerst de overgang tot de toekomst, de bevrijding van een kwellend heden, dat hem boeit. Doch merkwaardiger wijze mengt zich in zijn voorstelling ook de geweldige macht, die het bestaande bezit tegenover den jeugdigen en geestdriftigen aanloop van de, door een droom aangevuurde, strijders.'Zoo ging het Shelley in zijn Revolt of Islam, Albert Verwey in zijn drama Rienzi en Henriette Roland Holst in de Opstandelingen.
En gaat de dichter verder in zijn droom, door te gaan denken aan een tijd dat de revolutie niet is neergeslagen, doch overwonnen heeft, zooals Shelley het deed in de Ontboeide Prometheus, of ook Henr. Roland Holst of



Gorter, dan verheerlijken zij het bereikte vrijheidsgevoel in feestelijke verbeeldingen.
De arbeid, die er dan zijn zal, de werkzaamheden die dan verricht moeten worden om de gemeenschap van allen in stand te houden, en om ook aan allen een levensvervulling te geven, heeft alleen Zola aangedurfd. En wat hij gaf te zien was een reusachtig fabrieksbedrijf, zooals dat der Krupp's of Creusot's, waar niet voor oorlogs- maar voor beschavingsdoeleinden werd gewerkt, en waar de fabrieksleider zich het welzijn zijner arbeiders voortdurend evenzeer aantrekt als de productie. In 't kort gezegd de modelfabriek.
De dichtersverbeelding kan natuurlijk veel meer en uitvoeriger schilderen dan de sobere verwachting, die in de groote menigten vaag leeft. Wanneer die menigte uitdrukking geeft aan zoo'n verwachting, dan is het door te vragen om een menschwaardig bestaan. Dat is de toekomst-norm, 'die in tegenstelling gebracht wordt met het, in vele variatie's van donkere kleuren, beschreven arbeiderslot van thans. In hoofdzaak preciseert zidh deze wensch steeds als een goede woning, voldoende voeding en ontspanning, ontlasting van zorgen voor dreigende armoede, vrije tijd voor het volgen van geliefde bezigheden, en gezinsbemoeiing. Over het productieve werk, dat van den arbeider ten bate der gemeenschap gevergd zal worden, is de verwachting slechts negatief.
Dwang en onrecht moeten terzijde gesteld worden, evenals gevaren en overmatige vermoeidheid.
De grootste moeilijkheid levert het echter op om zidh in te denken in de ongelijkheid van taak, ongelijkheid van positie, van macht en behandeling. Zullen die er' toch moeten zijn? of zullen zij vermeden kunnen worden?
Misschien juist door de vaagheid heeft de hoop op een menschwaardig bestaan in een socialistische maatschappij het sterke vermogen dat aan elk optimisme eigen is, wanneer het de toekomst niet langer doet zien



als een voortzetting der mechaniseering van allen menschelijken arbeid, doch als een mogelijkheid, zelfs wel als een historische noodzakelijkheid waardoor de tegenwoordige kwalen gezien kunnen worden als het resultaat van onverstand en wanbeleid.
Het is duidelijk dat de geschetste tegenstellingen: de pessimistische terugblik naar het vroegere vreugdvolle arbeiden, en de optimistische toekomstvisie van een zorgenvrij bestaan, ondanks de sterk verscheiden levensopvatting waarvan zij uitgaan, todh elkaar aanvullen. Zij vormen te aamen de dichte wonderbare sfeer om den plidht van ivelen, wier arbeid in de tegenwoordige vormen, en onder de thans geldende verhoudingen, als drukkend wordt beseft, ofschoon die arbeid toch noodzakelijk is voor het in stand houden onzer samenleving.
Wat is nu de beteekenis dezer voorstellingen? Zijn zij beide al evenzeer te veroordeelen, omdat zij deels onjuist, in elk geval eenzijdig zijn, en de neiging in de hand werken om, al bespiegelende, te vergeten dat in het onmiddellijke heden een taak ligt opgesloten? Ongetwijfeld bestaat dit gevaar indien de beteekenis der beide voorstellingen wordt miskend. De verleden arbeid had niet zoo'n idealen vorm en inhoud, als de kleurige droom die schildert, vooral niet van de velen die buiten bevoorrechte gilden zwaar en slecht beloond werk moesten verrichten, soms nog in ,,hoorigheids"-verhoudingen verkeerden ten opzichte van de heeren ten platte lande. Wie hebben onze dijken aangelegd? Welk zwaar werk hadden de verveners? Hoe stond het met de touwslagers en zeilenwevers? Wat was het lot der visschers en zeelieden op de nog primitieve vaartuigen? Doch ook de ambachten wier taak meer tot de kunst naderde kenden stakingen van gezellen, die hun toestand onhoudbaar hebben geacht. Bovendien werd het kleurige leven maar al te vaak gestoord door groote rampen van brand, hongersnood en verwoestende ziekten, waartegen de



toenmalige samenleving niet opgewassen was, afgezien nog van de vele en herhaalde veeten en oorlogen, van belastingen en brandschattingen.
De voorstelling van het vroegere gildeleven mag dan ook niet anders en niet meer beteekenen dan het ontworpen beeld eener samenleving, waarin de arbeid in harmonische verhouding staat tot de eisdhen, die ieder aan 't leven stellen kan.
Het verleden leent er zich gemakkelijker toe om gestalte te geven aan deze erkenning die als noodzakelijk gevoeld wordt, dat n.1. het arbeiden ten bate der 'directe gemeenschap voor ieders persoonlijkheid bovendien een hooge waarde moet bezitten. Ook in het toekomstbeeld is dat zelfde bedoeld. Dat het zoo ondoenlijk blijkt daaraan een bevredigende gestalte te geven, is juist een van de merkwaardige moeilijkheden, die aan het probleem van den arbeid in de maatschappij der toekomst eigen zijn. De beteekenis van de toekomst-verwachting is immers deze, dat zij een prikkel vormt om naar die gestalte te zoeken, en meer die gestalte te soheppen.
Het gevaar dat aan beide voorstellingen verbonden kan zijn, komt voort uit de opvatting dat er een onoverkomenlijke tegenstelling bestaat tusschen den tegenwoordigen toestand eenerzijds en een terug verlangd verleden, of een voorspelde toekomst, zooals die er behoorde te zijn, anderzijds; en dat het slechts een kwestie van willen is om uit een donker bestaan de vroegere kleur te heroveren of aan het dagend licht heerschappij te verzekeren.
Daarin toch schuilt een miskenning van de verhouding tusschen de werkzame ideale voorstelling en de soherp voorgestelde werkelijkheid.
Want even zoo goed als de tegenwoordige vormen van den arbeid zich geleidelijk en onvermijdelijk ontwikkeld hebben uit de vroegere, zoo zal ook de arbeid in de maatschappij der toekomst niet anders kunnen



ontstaan dan geleidelijk en onvermijdelijk voortgekomen uit wat tegenwoordig bestaat.
Wanneer dan ook de ideale voorstellingen erkend worden in hunne ware beteekenis als een prikkel, als een aandrijvende kracht tot scheppen, zal het noodzakelijk zijn dat men zich een heldere voorstelling maakt van den arbeid van nu, en tevens van de ontwikkeling, die daarin, ook reeds nu, is waar te nemen.
Uit zoo'n voorstelling alleen kan worden afgeleid waar de wegen liggen, en wat voor middelen ter onzer beschikking staan om op den arbeid in de maatschappij der toekomst een invloed te oefenen in de richting der idee.
Het is algemeen bekend wat aan de tegenwoordige vormen van den arbeid wordt verweten. Allereerst dat de beteekenis van ieder werk verloren is gegaan door ihet splitsen van de velerlei soorten verrichtingen, die noodig zijn om eenig product te vervaardigen, teneinde elk van die deel-verrichtingen in een oneindige herhaling te doen verrichten, door èèn van vele samenwerkende arbeiders, zoodat voor hen een doodende eentonigheid overheerscht.
Daarbij voegt zich dan in den jongsten tijd het streven om, naast de voortzetting der arbeidssplitsing tot het uiterste, door loonstelsels en controle o.a. in verband met tijdopnamen, de werklieden in hunne eentonig herhaalde bezigheid nog bovendien aan te jagen tot de grootste snelheid; een streven dat het meest bekend werd in het Taylor-stelsel. Verder richt zich het verwijt tot de machine, die niet alleen als krachtwerktuig de groote lichaamskracht van sterke personen, maar bovendien de, door jarenlange oefening en scholing verkregen bekwaamheid in de stofbewerking overbodig maakt. Daarmede toch wordt het mogelijk de arbeiders, afgescheiden van ieders persoonlijke eigenschappen, eenvoudig op te vatten numeriek, als een aantal arbeids-



krachten, gelijk een cijfer de sterkte van legers aangeeft. Gelijkwaardigheid van velen beteekent dan ook dikwijls een gevoel van minderwaardigheid voor de enkelen.
Als gevolg van het een en ander wordt dan aan den tegenwoordigen arbeidsvorm verder verweten, dat hij den arbeider tot afhankelijkheid brengt van het productie-stelsel. Voor een loon dat hem slechts een karig bestaan kan waarborgen, en dan nog zoolang hij behoort tot de bevoorrechten, voor wie werk beschikbaar is, blijft hij zijn gansche leven gebonden als recruut in het industrieele leger, waar bovendien strenge eischen van orde en gehoorzaamheid gelden.
Wanneer de voorstelling zich tot deze trekken beperkt, is het duidelijk hoever de tegenwoordige arbeid verwijderd is van de geschetste ideale voorstellingen, en hoe zwaar het oordeel daarover luiden moet.
Het is ongetwijfeld zeer nuttig geweest, en het is ook nu nog nuttig, dat wij ons van de donkere trekken scherp bewust zijn, maar het is toch ook noodig, dat wij inzien dat de voorstelling hoogst onvolledig en zeer eenzijdig is.
Allereerst onvolledig daar er nog talrijke beroepen zijn, waarvoor de arbeidssplitsing en de machinale arbeid zich niet op de beschreven wijze heeft voltrokken, en waar wel degelijk het werk nog een groote waarde voor de persoonlijkheid heeft of de vakbekwaamheid niet gemist kan worden. Van een algemeene nivelleering van alle werklieden tot arbeidskrachten-zonder-meer is de werkelijkheid nog zeer ver verwijderd. Nieuwe beroepen met een eigen en bijzondere vakbekwaamheid ontstonden er talrijke. En de organisatie van het tegenwoordige voortbrengingsleger eischt niet uitsluitend rekruten, doch een zeer uitgebreid en talrijk kader, dat voor een groot deel uit de werklieden wordt gevormd. Een volledig beeld van de thans gebruikelijke arbeidsvormen moet dan ook vrij wat meer te zien geven dan alleen het schema van de onpersoonlijke werkkracht die achter



de machine in eentonige handgrepen wordt voortgejaagd.
Maar bovendien is de voorstelling vooral hierom eenzijdig, daar zij wel de gevolgen voor de werklieden bij hun arbeidstaak in schel licht stelt, doch verzuimt aan te geven dat de arbeidssplitsing en de toepassing der machine enorme groote voordeelen gebracht hebben aan alle leden der samenleving, waartoe ook de arbeiders zelve behooren.
Wanneer niet alleen gelet wordt op het produceeren, doch ook op ihet verbruiken der voortgebrachte goederen, dan toont zich ongetwijfeld een treffende ongelijkheid tusschen de weelde van de hoogere standen en het sober bestaan der arbeiders. Vergeten mag daarbij echter niet worden dat ook dat sober bestaan belangrijk veel hooger staat, dan wat het b.v. een eeuw of zelfs een halve eeuw geleden kon zijn.
Waar niemand de vooruitgang in den levensstandaard wil missen, maar integendeel elk verlangen en elke eisch beteekent dat deze vooruitgang nog veel en veel verder moet worden voortgezet, ten einde alle menschen deel te doen hebben aan wat door uitvinding en organisatie bij de voortbrenging mogelijk werd, is het duidelijk dat de arbeidssplitsing, het rationeel organiseeren daarvan, en de kosten-sparende machine een onvermijdelijk en onmisbaar bezit der tegenwoordige samenleving vormen.
Niemand kan ermee volstaan om, op grond van de erkende nadeelen, de tegenwoordige vormen van arbeid scherp te veroordeelen. Uitgaande van die vormen moet hij trachten daarin een taak te zoeken.
Arbeidssplitsing, rationeele en machinale massaproductie kunnen niet meer verworpen worden. Daarom is .het pas mogelijk met scheppingslust de toekomst in te zien, indien de genoemde grondslagen der productie als onvermijdelijk worden aanvaard, en, daarvan uitgaande, de noodzakelijke verbeteringen worden opgespoord. Om te kunnen verbeteren moeten voor alles die arbeidsvor-



men zorgvuldig en nauwgezet worden doorgrond.
Dit kan op drieërlei manier worden gedaan. Nagegaan kan worden 1°. de invloed op lichaam en geest (physiologisch), 2°. de invloed op de resultaten, d. w. z. op de belooning zooals die blijkt uit de wijze waarop de arbeider en zijn gezin kan leven (ekonomisch) en 3°. de invloed op zijn levenshouding (psychologisch).
Om de algemeene bespiegeling daarbij te vermijden, kan niet uitgegaan worden van het afgetrokken begrip: gesplitste of machinale arbeid, maar moeten de tallooze uitingsvormen daarvan in onze verwikkelde voortbrenging elk voor zich worden bestudeerd (technologisch). Vooral wanneer het er op aankomt te weten hoe die invloeden ten goede kunnen worden gewijzigd, moet erop gelet welke technologische veranderingen bezig zijn zich te voltrekken.
Een dergelijk onderzoek is buitengewoon omvangrijk. Het is er verre van dat dit geheele terrein in een voordracht kan worden beschreven. Wat wel mogelijk is, en wat ik zal beproeven, is een verkenning van dit terrein, ten einde aantegeven van welken aard het werk is dat kan worden verricht, en tevens om het besef te wekken dat inderdaad langs dezen weg iets te bereiken valt.
In t kort heeft het de beteekenis, dat sociale vooruitgang ook in de arbeidsvormen, gepaard moet gaan met sociaal onderzoek.
En wanneer ik het onderzoek niet alleen sociaal maar sociaal-technisch noem, bedoel ik daarmede dat het moet dienen voor het voorbereiden en volvoeren van een scherp bewuste taak.
Elke arbeid, zoowel geestelijke ails lichamelijke arbeid, kan het liöhaaip oefenen, en zijn vermogens ontwikkelen, maar kan ook uitputtend en sloopend werken. Het is bekend dat niet alleen uitwendige, maar ook innerlijke factoren in hunne samenwerking de oorzaak zijn dat het een of het ander geschiedt. Ofschoon dit geval



voor geval kan wisselen, is in 't algemeen van den tegenwoordigen arbeid op te merken, dat er invloeden werken, die verzwarend zijn, andere die daarentegen een verlichting meebrengen.
Ongetwijfeld is een sterke strekking waartenemen om buitengewoon zwaren aribeid niet langer door menschelijke spieren te doen verrichten, maar door machines die groote lasten trekken of heffen dan wel kraohtigen druk of slag teweeg brengen. Bovendien wordt werk, dat een buitengewoon lang aangehouden krachtsinspanning vereisdht, reeds voor een groot 'deel door machines overgenomen. Waar deze ontwikkelingsgang nog onvolkomen resultaten bereikte b.v. bij den landbouw en in de havens is toch overal een voortdurend streven te zien om in deze richting meer natestreven. Niet alleen de mensch, maar ook het dier, en allereerst het paard wordt meer en meer ontlast.
Het zijn geen zuiver humanistische overwegingen die daartoe leiden, maar vooral het inzicht dat aldus meer werk in korter tijd en goedkooper kan worden verricht. Om dezelfde redenen is echter in menig opzicht de arbeid zwaarder .geworden, niet voor het geheele lichaam, maar voor enkele organen of spiergroepen, b.v. van 't oog, het oor, van hand- en beenspieren. De eenzijdige inspanning kan de harmonie van de lichaamsoefening geheel verbreken, ofschoon de aanpassing zeer vermogend blijkt te zijn.
Een andere verlichting van vermoeienden en uitputtenden arbeid is een gevolg van de sociale wetgeving. De bescherming van het kind en van den jeugdigen arbeider heeft ook in ons land reeds een kwart eeuw gewerkt om te verhoeden dat te hooge eisdhen aan hun lichaamskrachten gesteld werden. En in^verband daarmede is ook voor de vrouw en vooral voor de moeder op gelijksoortige wijze gezorgd.
Nauw daarmede hangt samen de voortdurend voortschrijdende werktijdsverkorting en het zoeken naar een



doelmatige arbeidsverdeeling om door goed gekozen rustpoozen aan de vermoeienis een grens te stellen.
De sociale hygiëne die dit onderwerp der arbeidsvermoeienis tracht te doorzoeken heeft bovendien nog een uitgebreid gebied voor studie en voor ingrijpend optreden om n.1. alle schadelijke invloeden voor het menschelijk organisme in oorsprong en werking nategaan en te bestrijden.
Een voortdurende, ofschoon dikwijls nog te langzame ontwikkeling kan reeds op talrijke resultaten wijzen, waardoor tegenwoordig de werkplaatsen en fabrieken een geheel andere en betere omgeving vormen, dan zij dit een halve eeuw geleden deden.
En een heugelijk feit is daarbij te constateeren, waardoor eenerzijds de aanvankelijke weerstand, en anderzijds de verdere belemmeringen meer en meer geweken zijn, dat ook deze verlichting van den arbeid niet uitsluitend meer op humanistische gronden behoeft te worden verdedigd, omdat zij gebleken is nuttig te zijn voor grootere en goedkoopere voortbrenging. Een verzwaring echter staat daartegenover doordat tengevolge van scherpere controle, van stukloon en andere loonstelsels, het tempo van den arbeid buitengewoon versneld is. Kon er vroeger sprake zijn van een arbeids-rhythme dat in den zang een gelijkwaardigen gang gemakkelijk kon vinden; tegenwoordig is dat slechts zelden meer het geval. Geen lied is in staat om bij te houden wat deels door de machine, deels als gevolg van arbeidssplitsing van arm of hand of been wordt gevergd.
Zelfs is soms door de alom toegepaste draaiende en continue werking van werktuigen of gereedschap, het rhythme voor goed opgelost in een ononderbroken stroom.
In nauw verband hiermede staat deze andere verzwarende invloed, dat van de aandacht van den arbeider bijna geen sprake meer kan zijn, omdat een eentonige en bijna eindelooze gang van zijn arbeid elke belan,g-
De Toekomst der Maatschappij 15



stelling daaruit zoo goed als onmogelijk maakt.
Toch heeft ook deze omstandigheid een lichtzijde. De aandacht kan ook wel te sterk gespannen zijn, en ongetwijfeld is er na eenigen tijd van oefening bij de arbeiders een zoodanige mechaniseering van de gevergde handgrepen bemerkbaar, dat zij deze zonder aandacht, dat wil zeggen zonder eigenlijke denkwerking oi herseninspanning kunnen uitvoeren, en zelfs beter dan wanneer zij wel alles zouden overdenken.
Ieder weet dat dit b.v. ibij het gewone rekenen, het optellen, aftellen, vermenigvuldigen enz. het geval kan zijn. En het is herhaaldelijk gebleken b.v. bij het spinnen en weven, dat het zeer goed mogelijk is vlug te werken en toch tegelijkertijd aan andere dingen te denken, of van het denken uitterusten. De vraag rijst dan echter of er voor het denken over het verrichten van een taak, dat voor den arbeider een soort levensvervulling kan zijn, iets anders in de plaats is gekomen.
En nu is een ervaring, vooral door Duitsohe onderzoekers opgedaan, dat al te vaak die plaats ingenomen wordt door de vraag naar de numerieke productie, naar het aantal van wat voortgebracht wordt, omdat daarvan het verdiende loon zal afhangen. Daarmede is tegelijkertijd aangeroerd dat, wat op aard en vorm van den ar'beid in de toekomst zoo'n grooten invloed moet hebben, de belooning van de arbeidsprestatie.
Het is onmogelijk om in een kort bestek een overzicht te geven van de vormen en de beteekenis der verschillende loonstelsels. Toch is het goed om even te overdenken waarom er van loonstelsels sprake kan zijn, daar tooh niets eenvoudiger schijnt dan salaris of belooning voor geleverde diensten.
In breeden terugblik geeft de ontwikkeling van wat loon genoemd wordt het volgende te zien.
Naast iemand die door of van de opbrengst van zijn eigen arbeid leefde, hetzij in den vorm van verbruiks-



artikel of als de prijs der voortgebrachte ruilgoederen, staat de afhankelijke arbeider, dat is dus de persoon die, door welke omstandigheden dan ook, niet in staat is zelfstandig te produceeren, maar daartoe slechts kan meewerken met een ander.
Het eenvoudigste loon, het loon in natura, is het verstrekken van de noodzakelijkste onderhoudsmiddelen; waardoor niet alleen het levensdeel dat aan 't arbeiden gewijd is, maar ook dat voor rust, eten en genoegen geheel afhankelijk is van den wil van den meester. Van dit laatste kan hij bevrijd worden door het ontvangen van geldloon, dat over een langeren of korteren termijn kan zijn berekend. Hoe korter die termijn wordt, hoe meer vrijheid van beweging de arbeider ook bij zijn werk verkrij,gt. In een uurloon zit in beginsel een zeer korte verbintenis opgesloten.
Toch wordt steeds de arbeidskracht, dat wil zeggen, het ter beschikking stellen daarvan, verkocht voor een overeengekomen prijs.
Dat is niet meer het geval bij het ontstaan van het stukloon. Hier wordt niet langer voor de arbeidskracht maar voor de prestatie daarvan een prijs betaald. In sommige vormen van stukloon b.v. bij scheepsbouw en bij metselwerken, nadert het loon de overeenkomst van het aanbesteden en aannemen, waarbij eigenlijk de arbeider geheel zelfstandig schijnt te zijn geworden.
Hoewel dat stukloon in beginsel aan den arbeider de grootst mogelijke vrijheid van beweging brengt, is het door de arbeiders zoo lang mogelijk geweerd en zeer scherp bestreden. Toch is de invoering, maar bovendien de ontwikkeling daarvan in steeds beter aangepaste vormen, een van de belangrijkste verschijnselen in de moderne industrie, daar evenals de arbeidssplitsing en de machinale arbeid, het stuk- of tariefloon-stelsel een middel is om de productie te vergrooten en de prijs der gemaakte goederen te verminderen.
Waar dit door de bedrijfsleiders werd ingezien, en de



arbeiders geen voor- doch eer nadeel zagen in de belooning van hun prestatie, ter vervanging van het uurloon, heeft het stukloon aanvankelijk het kenmerk gedragen van minder vrijheid, 'dat is van meer dwang voor den arbeider. Het was en is nog dikwijls de zweep waarmede de arbeiders gedwongen worden tot sneller werken dan zij wenschten of zich aangewend hadden.
En dat wel zonder een hoogere belooning, over een langeren tijdsduur genomen, omdat het stukwerk op een te laag tarief was .gezet of tot dat lagere tarief, tot op peil, opzettelijk was teruggebracht.
Daartegenover staat dat er loonstelsels zijn ingevoerd waarin die strekking, om uitsluitend aanjagend te zijn, is getemperd door deze andere strekking om aan het loon een karakter te geven, dat de moraal van alle tijden ervoor opeischte, n.1. dat van een billijk, een rechtvaardig loon.
Allereerst kan dit geschieden door de combinatie van tijdloon en stukloon, waarbij een minimum uurloon werd gegarandeerd.
Verder door nimimer de tarieven terug te brengen wanneer daardoor de werkelijke verdiensten van den arbeider buitengewoon stijgen.
En ten slotte om, wanneer toch ter verlaging van den productie-prijs, de tarieven moeten verminderen, aan den arbeider ter vergoeding een deel van de bedrijfswinst, die een gevolg is van de lagere tarieven, te garandeeren.
Ondanks dit zeer sterk samengetrokken overzicht, kan het toch duidelijk zijn, ihoe zeer bij het loonstelsel 'betrokken zijn: de gevoelens van den arbeider dat er een dwang op hem wordt gelegd, en dat hij in zijn loon billijk of onbillijk wordt behandeld. Tevens is er ook in sterke mate mee gemoeid de vraag of de arbeider zijn arbeidskracht wel ekonomisch, dat is met inzicht en overleg aanwendt, ten einde zonder schadelijke ver-



moeidheid een zoo groot mogelijke en toch deugdelijke prestatie te bereiken.
Is nu door de enkel op bedrijfswinst lettende-strekking, het stukloon vooral in het vorige eeuwkwartaal stellig voor den arbeid een beangstigend verschijnsel geweest, zoo mag thans worden aangenomen dat meer verlichtende begrippen bezig zijn doortedringen. Vooral om de beginselen van het Taylor-stelsel vormt zich een tak van wetenschap, waarvan te hopen is dat in principe-strijd en feiten-materiaal het doel niet uit het oog verloren wordt, om in den loonvorm de arbeid lichter en toch tegelijk effectiever te maken.
Dit is van te meer beteekenis nu het groot-bedrijf niet geheel en al oppermachtig is om een loon-vorm als regel voor te schrijven, doch tot overleg en tot het geven van rekenschap moet overgaan, waar in de collectieve arbeidscontracten aan de gezamentlijke arbeiders een invloed wordt toegekend.
De vorm en de hoogte van het geldloon geven niet voldoende aan hoe de arbeidsprestatie wordt beloond. Want de eigenlijke belooning is niet het geld, maar dat wat de arbeider zich met het verdiende geld kan verschaffen. Dat is waarop het tenslotte aankomt, wanneer b.v. de algemeene billijkheid van het loon beoordeeld wordt, wanneer de nood- of de welstand der arbeiders aan de orde is, en waarop gedoeld wordt, wanneer in 't algemeen gesproken wordt van arbeiderstoestanden. Hoe uitgebreid is het gebied daarvan: de woningtoestand der arbeiders, de voeding en kleeding, de geneeskundige verzorging van het arbeidersgezin; en de pensioneering en in 't algemeen de verzekering tegen armoe door onvoorziene omstandigheden, als ongeval, ziekte, invaliditeit, werkloosheid; het onderwijs der arbeiderskinderen; de ontwikkeling en de ontspanning door leeszalen, cursussen, arbeiderssport, en een uitgebreid vereenigingsleven.



Alleen reeds door het noemen van deze onderwerpen is tegelijkertijd aangegeven, dat de verzorging en de inhoud van het arbeidersleven in de laatste eeuw er niet minder op geworden zijn. Vooral moet erbij gedacht worden hoe de verbruikscoöperatie de doelmatige besteding van het loon bevorderde en daarmede aan den woeker op de arbeiders veel terrein ontnam. Ook mag niet vergeten worden dat de woningaanbouw een overheidstaak werd, en dat de drankbestrijding overal de arbeiders voor eigen daadkracht toegankelijk wist te maken.
Toch mag het allerminst uit het oog verloren worden dat: 1°. de bereikte resultaten slechts mogelijk zijn geworden door de geestdrift, de toewijding en de onbeperkte arbeidsliefde van een geheel geslacht, en 2°. dat hier slechts van een aangevangen, en nimmer van een voltooid werk of een automatisch verder groeiend organisme sprake kan zijn, omdat juist elk begin van orde, welstand, ontwikkeling en ontspanning — zonder daarbij zelfs te denken aan weelde — de kiemen heeft verspreid voor een onuitbluschbaar verlangen naar meer en beter.
Daarmede is tegelijkertijd mijn beschouwing genaderd tot de beteekenis van de arbeidsvormen op den psychischen, den gevoelstoestand der arbeiders, die naar vroegere spraakwijze als die van tevredenheid of van onrust werd aangeduid.
Het schijnt steeds de eenvoudigste en de natuurlijkste levenshouding te zijn, wanneer de mensch zijne neigingen tot volle ontplooiing van zijn wezen kan volgen. Dat sluit uitteraard in, een bevrediging zijner directe behoeften en een ontheven zijn van drukkende zorgen. Daarna kan hij pas overgaan tot daden, waardoor zijn aanleg en talenten zich tot eigen voldoening en genot zullen uiten en ontwikkelen. De hooge beteekenis van deze individualistische idee, waardoor ieder mensch



zichzelf tot doel zijner werkzaamheid ziet gesteld, kan pas dan ten volle erkend worden, indien tevens de noodzakelijkheid is aanvaard van de gebondenheid onder de tucht der plichten.
De ontplooiingsidee en de tucht zijn de twee kernen, die in den gemeenschapsarbeid voor ieder een tegenstelling scheppen, alsof zijn bestaan om twee middelpunten draait.
Eenerzijds toch heeft ieder het verlangen dat de gemeenschapsarbeid, die zijn doodgewone dageilijksche plicht hem oplegt, tevens zal voldoen aan den aard zijner talenten en neigingen; anderzijds is het de arbeid waarvan de tucht soms zoo zwaar is, dat hij tot een vloek schijnt te worden volgens het oude gebod na de uitdrijving uit het paradijs: ,,In 't zweet uws aanschijns zult gij uw brood verdienen".
Het zoeken naar harmonie tusschen handhaving der persoonlijkheid en het zich bukken voor de van buiten opgelegde plichten is het probleem voor ieders leven.
Datzelfde geldt ook voor de menschheid en in beperkteren zin voor iedere kleinere of grootere samenleving. Zij maakt zich door een steeds toenemende taakverdeeling en door de daartoe strekkende organisatie, vrij van den meest directen honger dwang om eerst in enkele, en daarna in steeds meerdere individuen te kunnen gaan streven naar de geestelijke ontwikkeling van gevoel en verstand. En naarmate eenig individu begonnen is mei deze hoogere ontplooiing zal hij twee edele verlangens kennen. Allereerst ter verdere bevrijding van zich zelf, maar daarnaast ook ter vervolmaking van de organisatie, opdat deze de individueele vrijheid aan steeds meer leden zijner samenleving kan verschaffen.
De scherp voorgestelde kennis onzer tegenwoordige samenleving heeft ons geleerd dat allereerst die productieve, scheppende macht een sterken groei vertoont. Was dat aan elk individu persoonlijk ten deel gevallen, dan zou hij de trots en het zelfgevoel kennen dat uit de beheer-



sching van de natuur moet voortkomen, zooals die zich in wetenschap en techniek duidelijk vertoont. De bestuurder van motorwagen, vliegmachine, oceaanboot en dergelijke moet in het begin het besef gevoeld hebben van de grootschheid der macht, die hij in handen houdt.
Maar betrekkelijk zelden, en zoo al, dan nog zeer gedeeltelijk, gevoelt ieder individueel, hoe de gezamenlijke macht groeit. Meestal wordt elk vaag gevoel daarvan geheel weggedrukt, doordat de dagelijksche plicht zoo nuchter, dor, eentonig schijnt en een voortdurende belemmering vormt om aan de zeer individueele eigen verlangens te kunnen voldoen.
Toch is het duidelijk dat juist door de taakverdeeling, als gevolg van ingewikkelder organisatie der samenleving, het mogelijk is geworden dat deze als geheel een grootere productieve macht heeft verkregen.
Daarom wordt dat, wat voor ieder persoonlijk het beginsel van levenswijsheid is, het voortdurend zoeken en streven om in zijn arheid de harmonie tot stand te brengen tusschen eigen levensontplooiing en tucht, ook de taak voor het hoogere individu dat de gemeenschap is.
Uit dit besef zijn naar mijn vaste meening de gevolgtrekkingen te maken, die richtinggevend zijn voor de verbetering van den arbeid in de maatschappij der toekomst.
Het allereerst noodige is dit, dat de gemeenschap, waarvan ik sprak geen begrip, geen voorstelling maar werkelijkheid zal zijn. Voor den arbeid is dit feitelijk reeds het geval. Nauwelijks enkele personen kunnen arbeiden direct voor zich zelf; practisch doet ieder het voor een ingewikkelder geheel, hetzij dit zich als een groot bedrijf, als export, de markt, de gemeente of staat vertoont. Maar toch ontbreekt er nog veel, aan wat ik de werkelijkheid der gemeenschap noemde. Deze werkelijkheid verkrijgt de gemeenschap pas indien ook



alle het vaste gevoel en vertrouwen bezitten tot die gemeenschap te behooren, deel van haar uit te maken, en nog verder, voor een groot deel van hun leven erin te kunnen opgaan.
Dat moet tevens beteekenen dat het belang dier gemeenschap, dat is het belang van zich te handhaven en zich te ontplooien, begrepen wordt als uit te gaan boven dat der deelen en daarom gehoorzaamheid en onderwerping kan vergen en verkrijgen.
Zoo'n begrip groeit betrekkelijk langzaam; de idee ervan is overal aanwezig in de primitievere vormen van kleinere gemeenschappen als gezin, vereeniging, kerk. gemeente, natie, maar het breidt zich uit en bevestigt zich steeds meer ondanks — en laten wij hopen — zelfs door den heftigsten strijd.
Wie dit bevorderen wil, moet echter voor alles ertoe medewerken, dat de gemeenschap zich ook thans reeds toont als wat zij behoort te zijn, d. w. z. niet langer in het vergen van de ruige en ruwe vormen van den arbeid nog onbeholpen en onbillijk verdeeld, maar in zuiverder verhoudingen, omdat zij van haar leden arbeid vergen moet, n.1. den arbeid ter voortbrenging van de veelsoortige samenlevings-behoeften.
Dat streven toont zich het duidelijkst in de demokratie, die door de politieke rechten aan de arbeiders te verleenen hen als volgeredhtigde burgers erkent, volgerechtigd n.1. om invloed te kunnen oefenen op wat de samenleving van hen eischt, en voor hen kan doen.
Maar in nog sterkere mate kan de gemeenschap toonen wat zij is, door alle pogingen, waarop ik in mijn voordracht de aandacht vestigde tot verlichting van den arbeid, en tot het geven van waarde en inhoud aan de belooning voor den arbeid, met groote warmte en kracht te steunen. Natuurlijk zonder daarbij ook maar éen oogenblik het grootere eigen gemeenschapsbelang uit het oog te verliezen, doordat alle arbeidsprestatie's op de



meest doeltreffende en vruchtbare voortbrenging zijn en blijven gericht.
De arbeid in de maatschappij der toekomst is een onbekende, een schim achter de morgennevelen, waarvan wij alleen weten dat wij erheen gaan. Richting en beweging is al wat wij kunnen zoeken en verkrijgen. De richting, die ik meende te mogen aanwijzen, gaat niet terug naar den in zich zelf besloten arbeid van den eenling, maar kan zich ook niet losmaken uit een gemechaniseerde organisatie om naar een ijlen lichten hemel vain absolute vrijheid voor ieder te stijgen.
Door de brokkelige kristallisatie-processen van onderlinge samenvoeging heen, moet het gaan naar een hooger eenheid der samenleving, welker zelfbewustheid besloten ligt in een gevoel van gelijkgestemde saamhoorig-heid van velen.
Dat nieuw groeiende gevoel moet aan den arbeid in uitvoering en belooning het karakter geven van zorg voor wat ieder individu aan welzijn en vrijheid behoeft, opdat daardoor gewillig de opgelegde tucht kan worden verdragen.
In die richting gaan talrijke wegen, evenwijdig en elkaar kruisende, waarlangs stoeten zich kunnen en moeten bewegen om tallooze belemmeringen terzij te stellen.
De lasten die daarbij te dragen zijn, en de persoonlijke taken die daartoe vervuld moeten worden, zijn veel en zwaar.
Door afwisselend licht en schaduw van een verwikkelde werkelijkheid, vervroolijkt door de herinneringen aan een kleurig verleden, dat voor goed verlaten is, en in glans gezet door het licht dat ons uit nog onbereikbare verte tegemoet schijnt, kan juist het vertrouwen in de goede richting te gaan aan <eder op zijn wijze iets brengen, van wat individu en gemeenschap behoeft aan harmonie van arbeidsgenot en arbeidstucht.



JUST HAVELAAR:
KUNST EN SAMENLEVING







KUNST EN SAMENLEVING )
DOOR
JUST HAVELAAR
K wil met u spreken over het verband van kunst en samenleving, dat wil zeggen: over kunst en samenleving als probleem der toekomst. Want de mensch is een strevend en scheppend wezen: niets vervult hem zoo¬
zeer als zijn toekomst. Dostoiewsky verhaalt ons in zijn „Doodenihuis" hoe in de Syberische Katorga zelfs die gevangenen, welke met zekerheid wisten nooit meer hun land en stad terug te zullen zien, toch steeds, in de duisternis van hun hart, bleven gelooven aan het wonder hunner bevrijding. En als zij eindelijk, de ketting aan de voeten, op hun doodsbed lagen, dan was het vaderland hunner droomen de hemel geworden.
De mensch is een illusie-wezen, zóó onverbeterlijk, dat we wel besluiten moeten tot de erkenning van een waariheidselement in dit eeuwig illusionisme.
Wij kunnen niet leven zonder toekomstdroom, wat wil zeggen dat we niet leven kunnen zonder geloof. En hoe zwaarder te dragen de tijd is, des te dieper beseffen we den ernst van deze onoverwinnelijke geloofs-behoefte. Want dan eerst, te midden der ontreddering, begrijpen we hoe zeer het erop aan komt te weten wat we wenschen. De toekomst blijft het onbekende. Een muur scheidt het nu van het straks. Wij moeten wachten, af-wachten. Maar wij kunnen niet lijdzaam wachten. Wij
Deze rede verscheen het eerst in de „Socialistische Gids" van Juli 1917.



kunnen dit niet, omdat wij tenslotte wèl weten dat de toekomst gemaakt wordt door den mensch van het heden, door ons.
Wanneer ik van kind af aan één ding begeer: rijkdom of wijsheid of aanzien, dan zal ik ten langen leste het begeerde wel krijgen. Want begeerte beteekent macht. Was ik machtelóós, dan zou ik me ook machteloos voelen en niet of maar zwak begeeren. Wat men in staat is te wenschen dat wordt werkelijkheid, ook al zal die werkelijkheid zoo simpel en gaaf niet zijn als de wensch was geweest.
Ik ga met u spreken over de maatschappij in verband tot de kunst, omdat ik waarlijk de kunst een zeer ernstig ding rvind in het leven. Een begeerenswaardige toekomst zonder hooge kunst kan ik mij niet denken. Een samenleving zonder schoonheid zou voor mij beteekenen een samen-dood-zijn; het zou voor mij zijn een geesteloos mechanisme, een samenleving zonder levensbesef of waarheidsdrang. Ik meet de waarde eener samenleving af naar waarde harer kunst. Ik meen dit te mogen doen, omdat de maatschappij belangrijk is als levensmanifestatie en omdat het leven belangrijk is als uitbeelding van geestes-leven en omdat ik ten slotte in kunst zie de onder-bewuste en daarom juist zoo volstrekt zuivere openbaring van dat geestesleven.
I.
Wat bedoelen wij met den samenhang tussohen kunst en samenleving?
Wij bedoelen daar dit mee: dat de Renaissance-aristocraat, harmonisch ontwikkeld naar lichaam en geest, rustig en zelf-verzekerd van houding, statieus in zijn kleeding, nobel, intellectueel en koel in zijn voorkomen, de erkende representant was van zijn tijd en dat hij zich volkomen vrij en bevredigd voelde onder de ruime en rationeele en klare koepeling van zijn kerk-gebouw,



dat hij zijn geest herkende in het schilderij van Ghirlandajo, in het beeld van Robbia, in het vers van Lorenzo de Medici, in de philosophie van Pico della Mirandola. De representant der samenleving was in het Renaissancistisch Italië nog zóó innig één niet de kunst, dat een Castiglione ihem beschrijven kon zooals men een kunstwerk beschrijft.
Of die geestelijke samenleving ons te aristocratisch toeschijnt en of wij den Renaissance-aristocraat te zeer „aesthetisch" gestyleerd vinden en of tenslotte deze aesthetiek ons te erudiet is, doet thans niet ter zake. Het was met opzet dat ik mijn voorbeeld koos uit een tijd dien ik bewonder, doch niet met mijn innigst voelen bemin. De zaak is, dat de Renaissance, evenals de luchthartige Rococo der Fransche aristocratie, evenals de mystische Gothiek van het Katholicisme, de kracht bezat een éénheid te vormen van kunst en samenleving.
Eerst wanneer deze éénheid bestaat, hebben de verschillende, steeds aanwezige cultuur-waarden zich gevormd tot een monumentale cultuur. In elk monumentaal cultuur-tijdperk is de kunst één met de samenleving en zijn ook alle kunst-uitingen één van geest, één van stijl. Ik ken geen uitzondering op dezen regel. Het Grieksche helden-epos past zich aan bij 't Grieksche beeld; het beeld bij den Griekschen tempel, de tempel bij den ranken Griekschen zetel, bij 't Grieksch ornament. Het kleinste gebruiksvoorwerp en de machtigste kunst-schepping worden dan in hun wezen bepaald door den geest der heerschende mensohheid, door de psyche van een historisch moment, en deze psyche wordt bepaald door een idealiteit, die in den mensch tot natuur geworden is.
Het kan zijn, het moet wellicht zijn, dat wij de meeste historische vormen van cultuur-éénheid thans niet meer in den volsten zin „schoon" vinden, niet meer èn schoon èn goed: het Assyrisch Satrapen-barbarisme dunkt ons wreed en praalzuchtig; ook weten wij hoe het millioenen levens vernietigd heeft. Maar dit barbarisme had de



kracht zich te verwezenlijken: de gefolterde slaaf twijfelde niet aan het beuls-recht van zijn heer, den koning Asshur-Nasir-'Pal. In zijn tijd was dit barbarisme zedelijk: hoe had ihet anders schoon kunnen zijn? Moraal is nooit meer dan een evenwicht. Nog slechts kort igeleden zag geen sterveling een immoraliteit in 'het leven van den rentenierenden landjonker. Er kan een tijd komen, dat de volks-leider van thans immoreel wordt genoemd, immoreel omdat hij, in de hitte van zijn hervormers-wil, niet volkomen oprecht kon of wilde zijn en de argelooze menige een geluk voorspiegelde dat —7 gelukkig! — niet van deze aarde is. Zeker zal eens de hedendaagsche filosoof onzedelijk heeten omdat hij zeide: ik ken de rede, maar het domme volk moet zijn godsdienst hebben.
De moraal kenmerkt een bepaalden tijd-geest. En evenzoo is de stijl, de stijl van een cultuur-tijdperk, die zioh ook in het kunstwerk openbaart, het kenmerkende van een bepaalden geest, van een bepaalde beschaving, van een bepaalde maatschappij.
De vraag is, een redelijke, en een die, in de eeuw der stijlloosheid, ieder artiest tot axioma verpositiveerde: wat heeft de kunstenaar te maken met de maatschappij ? En wij weten dat ,geen kunstenaar, op 't moment zelf van zijn scheppen, zich ooit bekommeren kan om maatschappij of moraal, om volk of wet. Dan voelt hij zich vrij. En dan stijgt hij boven zijn beschavings-sfeer uit.
De scheppings-daaid van den geest is de bewustwording van de scheppings-macht der natuur. En alle scheppen beteekent zelf-bevrijding. Alle scheppen is een bevrijding en een vrijheid. De scheppende kunstenaar voelt zich ontheven aan zijn concrete persoonlijkheid en aam heel zijn concrete wereld. Het is daarom, dat de schoonheid eeuwig is. Kunst, evenals de wijsbegeerte, de religie en de wetenschap, blijft een zuiver ideale levensuiting, die haar doel slechts vindt in de verheffing van het geestelijk leven. Ander doel heeft ze niet, de kunst.



Praktisch nut bezit ze niet. Maar ook de grootste kunstenaar blijft volkomen mensch. Alle elementen, welke de gezamenlijke menschheid vormen en voeden, die vormen en voeden ook den enkelen kunstenaar. En niemand berust in zijn eenzelvigheid, dan ten koste van 't mooiste dat hij bezit: zijn liefde.
Wel is het 't onafwendbaar lot van eiken kunstenaar te blijven leven in een sfeer van eenzaamheid: kunst is de gestalte van een droom en de droom is nooit de daad, nooit het leven. Zelfs al werpt de dichter zich in den strijd zijner dagen, dan zal hij, als scheppend kunstenaar, dien strijd slechts in den droom kunnen beleven. Dit te beseffen is de tragedie van elk groot kunstenaars-leven. Maar deze eenzaamheid beteekent niet de verlatenheid van 't eenzelvige, zelf-genoegzame leven. Want de liefde — al is het maar zijn liefde, zijn droomers-liefde — die vereenigt hem met de levenswerkelijkheden van zijn tijd. Er was geen liefde mógelijk zonder de innerlijke éénheid. En als Dante, uitgestooten door zijn volk, niet in het groot en geestelijk verband was blijven staan van zijn tijd, dan had hij nooit zijn kunst als een kathedraal kunnen opbouwen. Socrates werd vermoord door dezelfde samenleving waarvan Socrates toch een der machtigste symbolen blijft. De kunstenaar, die van het leven zijner medemenschen afgestorven is, verschrompelt naar den geest, evenals een boom waarvan de wortels zijn doorgehakt. Maar juist dan zal de schepping van den kunstenaar het machtigst zich ontplooien, wanneer zij slechts een fragment vormt in het monumentaal geheel van de kunst dier dagen, en wanneer die kunst, in haar veelvoudige éénheid, den levensdroom ver-beeldt van een cultuurperiode en door de heerschende elementen dier cultuur wordt verstaan. Het leven der menschheid te voelen als 't eigen leven: dat is 't wat den kunstenaarsgeest bevrucht en wat het kunstwerk maakt tot een beeldend levens-symbool.
De Toekomst der Maatschappij 16



De dichter, die niet weet voor een millioen menschen te dichten, kan zwijgen, zeide Goethe. Was dit woord de volledige waarheid, dan hadden haast alle dichters der laatste vijftig jaar kunnen zwijgen. Goethe's fiere uitspraak dan ook is slechts geldig voor een tijd van sterke cultuur-macht.
In het einde der 18e eeuw hadden vorst, koopman en kunstenaar nog eenzelfde kunst-opvatting, want zij hadden eenzelfde wereldbeschouwing. De 19e eeuw echter werd de tijd der miskende genieën: niet erkend te worden bleek gewoonlijk ook ihun redding. De maatschappij kon hen niet verstaan. De maatschappij kon hen alleen verderven en hééft dan ook haast alle genieën en talenten verdorven, die zich gewonnen gaven. Maar notf nooit misschien is de scheiding tusschen kunst en maatschappij zoo groot geweest als thans, nu we toch, tegelijk, de eindelijke herleving meenen bij te wonen eener cultureele kunst.
Ik zou u boeken en fragmenten kunnen noemen onzer hedendaagsche litteratuur, werk onzer eerste prozaïsten, kennelijk geschreven in de kille overtuiging dat de menschen tóch nooit voelen wat „kunst beteekent." Een ooxzer meest begenadigde poëeten schreef een groot tijdsgedicht, een oorlogsvers, dat zeker idoor géén verstaan en meegeleefd kon worden. Velen onzer moderne schilders voelen zich sterk in het bewustzijn van hun liefdeloos levens-isolement. Men zegt dat de kunst geen einde heeft en geen begin, dat 't verval eener kunst tegelijk de kiem bevat der wedergeboorte; maar naar mijn overtuiging is zulke kunst te begrijpen als een einde, een dood, terwijl de kunst, die weer cultureel is zonder historisch te worden, begroet kan worden als een nieuw begin. Hier ligt de scheiding, de grens-lijn: een lijn die men zich, principieel, scherp getrokken mag denken, maar die in werkelijkheid vaak gaat dwars door het werk van één en denzelfden kunstenaar.
Er zijn onder ons optimisten, die in gemoede de



hedendaagsche verhouding van kunst en samenleving bizonder gunstig noemen. En inderdaad: hoe sloven wij ons af ter wille der kunst! Paleizen van musea worden gebouwd, millioenen-kostende concert-gebouwen, opera's, theaters, tentoonstellings-hallen, bibliotheken en conservatoria. Nooit was de kunst zoo populair! Nooit waren er zóó veel artistieke menschen op de wereld! Nooit is de boodschap der kunst doorgedrongen tot zoo uitgebreide kringen der samenleving. Nooit hebben zoo veel menschen schilderijen gezien; nooit is er zóó veel over tooneel en litteratuur gepraat; nooit werden er zoo veel boeken „verslonden ". Nooit is van kunst zooveel gewag gemaakt. En nooit bevatte Europa zooveel schilderende, schrijvende en musiceerende lieden . . .
Maar mijn antwoord moet zijn: dat al die kunstbeoefening en kunstbemoeiing ons nauwelijks ten goede komt en meest ten kwade blijft. Nooit waarlijk was er zooveel wan-kunst, zooveel schijn-kunst, zooveel kunstmatigheid; nooit was er zooveel leugen in de sfeer der kunst. Nooit was de menschheid, in haar geheel, verder afgedwaald van dat leven, waaruit alle goede, eenvoudige, oprechte kunst geboren wordt.
De tijd, die achter ons ligt, was een tijd van geestelijke verdoling. Want de menschheid had geen doel voor oogen. Er was geen sprake van een gemeenschappelijk levensgeloof. De heerschende klasse, die fletse burgerij, welke na de Revolutie machtig werd, moest in alle ideaal een gevaar zien. Zij nam haar eigen idealen niet in ernst. Zij durfde ze niet in ernst nemen. Of wel, ze verlaagde haar idealen, met veel takt, tot een gemoedelijk egoïsme.
Ik zal niet fantastisch droomen! Een ideale maatschappij blijft illusie en zou misschien niet eens ideaal zijn, want de mensch is niet en is nimmer ideaal. Elke maatschappelijke ordening zal gebrekkig blijken en elke rechts-orde onrechtvaardig. De wereld bestaat door haar gebrekkigheid. Leven beteekent strijd: hield de strijd



op dan kwam het .leven tot stilstand. En strijd beteekent verkeerdheid. De droom echter van rechtvaardigheid en geluk ligt ieder mensch in 't hart. En de wet van het „rk" is de wet der gemeenschap. Verfoeilijk noemen wij een samenleving, die dezen droom niet erkent, die met dezen droom geen ernst maakt. De burger-maatschappij der 19e eeuw kon niet in ernst genomen worden. Dat was haar verfoeilijkheid! Zij kon niet in ernst genomen worden omdat ze levende idealiteit miste, want levenloos waren haar idealen, levenlooze braafheids- en fatsoens-begrippen, levenlooze nivellatie. Er zijn tijden waarin de menschheid hevig verlangt en tijden waarin ze hevjg leeft: beide zijn tijden van geloof en geloofsernst. De 19e eeuw, die alleen hevig kon doen, hevig kon werken, parodieerde of ontkende het wezenlijkste leven, het leven der innerlijkheid.
De beschaving berustte bij den burgerstand; en deze, in t koortsig zaken-bedrijf bevangen, bleef geestelijk verwijlen in de veilige sfeer van zijn huiskamer-egoïsme. En de maatschappij schuwde de kunstenaars, zooals de kunstenaars de maatschappij vurig haatten. Omdat de kunst niet een zaak is van praktisch nut of van praktische zelfgenoegzaamheid, zal de kunst ook slechts dan maatschappelijk kunnen zijn, wanneer de maatschappij in haar geheel wenscht te streven naar een doel dat boven het direct-praktische uitrijst.
Architectuur en kunstnijverheid bestaan op voorwaarde harer maatschappelijkheid: in de 19e eeuw verdwenen 'zij; en zóó volledig verdwenen zij als misschien nog nooit te voren.
In de schilderkunst (ging de bouwende lijn te loor om vrijheid te geven aan de dadelijke expressie van toon en kleur. Men beeldde niet meer allereerst den mensch, doch de natuur. De mensch werd, evenals die natuur, gezien als kleur-waarde. En als men menschen schilderde om hun menschelijkheid, dan was 't de boer, de



visscher: het natuur-schepsel, en nooit meer de cultuurdrager van dien tijd, de burger. De eenige schilder, die op grootsche wijze een synthetisch beeld te geven wist van den 19en eeuwschen burger, was Daumier, de grandioos-felle caricaturist. Ik zeg hiermee niet, dat 't op zich zeil onmogelijk ware geweest dien burger te zien als belangrijk, hem met begrijpende liefde en in tragisch medelijden te beelden: Van Gogh heeft ons dat sindsdien wel anders geleerd! — maar ik bedoel, dat kunst en samenleving gescheiden waren. Het natuurbeeld wisten de landschaps-schilders niet meer op te bouwen tot een nieuwe conceptie, in overeenstemming met den geest der zoo nieuwe tijden: zij wendden zich terug tot de traditie der 17e eeuw, de traditie van Ruysdael, Hobbema, Lorrain. Omdat zij deze traditie herstelden hebben de Barbizon-schilders en onze Hagenaars een zoo klare en complete kunst verwezenlijkt: die kunst was een laatste samenvatting en een laatste opbloei van eeuwen-oude droomen, maar die kunst geeft geen beeld van het 19e eeuwscbe leven, zooals Ruysdael een beeld gaf van de verhevendste gevoelens die de 17e eeuw bezielden. En toen een jonger geslacht deze traditioneele conceptie verwierp, werd tegelijk heel het begrip conceptie verworpen: de Impressionisten trachten onmiddellijk, toomeloos, hun physiek aandoeningsleven uit te storten in kleur en toon. Het schilderij werd voor hen een „studie", de studie een „impressie". Ik zeg nieit dat de 19e eeuw geen goede schilderkunst voortbracht — dwazen hebben haar wel „de eeuw der schilderkunst" genoemd — maar ik zeg dat die kunst een uiting was van den mensch die niet meer strijdt, denkt, mediteert en schouwt, doch die ondergaat, van den mensch der gevoeds-instincten.
Alle kunst is in de triomfantelijke uiting dier oorspronkelijke gevoels-instincten, maar kunst kan nog zooveel méér geven dan dat.... De kunstenaar beeldde niet meer een levensdroom, maar hij beeldde een visueele



gewaarwording. Van dramatisch en episch was de kunst uitsluitend lyrisch geworden. En deze lyriek vertolkte een zeer naïef, en haast onbewust aandoeningsleven, zoodat de 19e eeuw, hoe ingewikkeld en hoe onrustig van psyche ze ook zijn mocht, hoe vertwijfelend ze ook inwerken mocht op de denkende en bezinnende geesten, een beeldende kunst voortbracht van aanbiddelijke gedachteloosheid, een kunst die aan dat kinderlijk-argelooze haar glorie dankte. Alleen de moderne verfijning en nervositeit van gevoels-leven kon zich nog in deze kunst openbaren. De picturale lyriek was van haar tijd doordat ze fragmentarisch was en oververfijnd. Ik bedoel'. ze was niet van haar tijd, en daarom schoon. Maar schooner de kunst, welke geen vlucht beteekent van de werkelijkheden wèg, doch die deze werkelijkheden aanvaardt, doordringt en tot schoonheid, tot gevoelsdroom, herschept.
Van haar tijd was de roman-litteratuur. Dat is en blijve haar grootheid. De roman heeft zich. ontwikkeld tot een leidende kracht voor het geestelijk leven. In den roman vonden wij het beeld onzer wereld, de weerspiegeling van onze gevoelens en van onzen geest. De naturalistische roman-schrijvers richtten zich doelbewust tot de werkelijkheid der maatschappij. Zij voelden dat zelfs de hoogste fantasie niet anders vermocht dan de gedachten en gevoelens te uiten der levende menschheid. Het leven blijft zich gelijk, de menschelijke aandoeningen zelf veranderen niet, maar het levens-bééld vervormt zich telkens, stoffelijk zoowel als geestelijk. Het .geestelijk leven vernieuwt zich telkens, omdat de maatschappij zich vernieuwt, de maatschappij omdat de geest der menschen zich vernieuwt.
Die maatschappij echter wekte den haat op der kunstenaars. De menschheid, die deze maatschappij vertegenwoordigde, haatten zij; de gevoelens en gedachten dier menschheid, heel de levens-sfeer dier menschheid haatten zij. Maar hun haat was negatief en werd niet



gevoed door positieve idealen. Zij haatten omdat zij voelden hoe die maatschappij hen zelf, de kunstenaars, ideaalloos had gemaakt en ziek van twijfel: levenloos. En zoo restte hun slechts met zelf-negatie, koel, wetenschappelijk, die menschheid te beschrijven. Van dichters werden zij critici: critische onpartijdigheid tegenover het leven, werd 't ideaal der kunst. Zij ontleedden de menschelijke aandoeningen zonder zedelijke voorkeur. En daarom zochten zij van zelf, om niet in de vlakste banaliteit te zinken, de „interessante afwijkingen" van het leven, de bizonderste ziekte-gevallen: te ontleden was de eenige vreugd die hun restte. Zij ontleedden het leven in plaats van 't te leven, analyseerend ontkenden zij de waarde van 't leven. Zij ontkenden het leven zonder het te helbben ge-kend.
Van den ethischen strijd, van de zelf-bevrijdende geestelijkheid, van de louterende levens-kracht, van de wijsheid en de vreugde en de smart en de dwaasheid en de verhevenheid, van al wat 't leven levens-waard maakt, kan zulke litteratuur geen openbaring zijn. Zulke litteratuur blijft onmogelijk en is er ook nooit geweest: maar het ideaal der ideaallóósheid had desniettemin de kracht veel schoons in den knop te breken, veel vrijheid van geest te kluisteren eer ze genoten was. Arm van ziel was het naturalisme. Stendhal, de Balzac wisten den strijd der moderne wereld nog dramatisch saam te vatten. In Zola, den adept der natuur-wetenschappelijkheid, vermaterialiseerde zich die dramatiek tot een doffe kamp van natuur-instincten. Zola's humanisme is animalisme. De mensch was hem een „temperament , en zóó de kunst: een zaak van temperament alleen. Zola's wereldroem was rechtvaardig omdat Zola zulk een machtig vertegenwoordiger zijner eeuw is geweest', die roem echter bewees tevens de hopelooze verbanaliseering van 't Europeesche geestes-leven.
Zij, die de aristocratie van 't kunstenaarsschap ongeschonden hielden, zochten zich te redden door t raffine-



ment der beschrijvende taal. Litteratuur werd woordkunst.
Slechts waar de haat tegen samenleving en beschaving zich verhief tot een pessimistische levens-smart en slechts daar, waar de kunstenaar den moed had zich zélf te haten om 't verval der wereld en om zijn vervreemding van 't leven en om zijn ongeloof, kon een schepping ontstaan van tragische schoonheid. Zulk een schepping echter werd door de menschen ontkend, want de menschen wilden vroolijk zijn en in hun braafheidsbesef niet verstoord.
Een enkele maal, als bij toevaJ, brak de medelijdende liefde van den dichter door al deze beklemmingen heen en ontstond een kunstwerk als Flaubert's „Coeur Simple", het kleine novelletje dat zoo hoog blijft uitstaan boven zijn groote historische romans, misschien zelfs boven zijn grootsche „Bovary". Een figuur als die van Flaubert is vooral belangrijk om den innerlijken strijd die zich onbedoeld in zijn werk doet kennen. De mensch Flaubert was nog anders dan de 'kunstenaar. De kunstenaar Flaubert deed den mensch geweld aan. En om dien grooten mensch te leeren begrijpen en liefhebben, doet men beter Flaubert's correspondentie te lezen, dan zijn „Salambo" of „Saint Antoine" of „E'ducation Sentimentale ". Eerst uit zijn brieven wordt 't ons duidelijk, welke groote (geesteswaarden onderdrukt en igesmoorid bleven in die kunstwerken. Eerst zijn brieven onthullen de diepste en onbedoelde dramatiek van deze romans, die tooh, meer dan welke ook uit de „realistische school", monumentale levens-symbolen moigen heeten, zij 't dan symbolen 'van negatie.
Wat wij van de individuen Rembrandt of Shakespeare weten, is onbelangrijk: het interesseert ons ook niet. Hun schepping gaat ons aan, niet hun toevallige „persoonlijkheid". Doch, te beginnen misschien bij den lateren Goethe, moet van den modernen kunstenaar het omgekeerde worden gezegd. En onze abnormale belang-



stelling voor de brieven en de dagboeken onzer kunstenaars dunkt mij volkomen redelijk en tegelijk — in principe — volkomen afkeurenswaard. Deze brieven zijn vaak veel zuiverder „kunst" dan de kunstwerken. En deze brieven beelden een grooteren mensch dan die romans.
Doch naast de prozaïsten, bleven de dichters bestaan, zij die niet kunnen in onpartijdige koelheid beelden een wereld welke ze haten, zij die de liefde even noodig hebben als een vogel de ruimte der lucht. De dichters vonden nog minder in de maatschappij een wereld welke hen bezielen kon en die hen kon verstaan. Toch hielden zij niet op te beminnen: zij beminden hun eenzelvigheid, hun stemmings-droom, hun vaag, deinend gemoedsleven, zij stelden het ideaal buiten het leven; d. w. z. zij hadden levenlooze idealen. Zij waren de idealisten zonder idealen, de geloovigen zonder igeloof. Aan een synthetische levensbeschouwing kwamen zij niet toe. Zij waren niet dramatisch, niet episch: de lyriek alleen bleef, verfijnder dan ooit, de lyriek van het impressionisme. Schilderkunst en poëzie ontwikkelden zich in dezelfde lijn. Deze lyriek verijlde zich tot een uiterst subtiele noteering van physiek aandoenings-leven.
Aan deze moderne lyriek danken wij gedichten van zeer zuivere schoonheid. Maar slechts weinige lyrici waren zoo onkreukbaar kinderlijk of zoo heroïschmenschelijk, dat zij, in hun afzondering, den geestelijken strijd van het mensch-zijn bleven aanvaarden. De meesten werden ivoren-toren bewonende aestheten, dat zijn de lieden die hun kunstenaarschap boven hun menschelijkheid hebben gesteld, de poëeten, die de dichtkunst hebben gemaakt tot een leugen, tot een welluidende fraaiigheid, tot een gevoeligheidje zonder zin. Vergoelijkend herhaalde men, dat de dichter in zijn verzen uitdrukte, wat te onbelangrijk was om in nuchter proza te worden gezegd. ...
Evenals een groep onzer hedendaagsche schilders



voelden de dichters, dat 't slechts de muziek gegeven was gevoel onmiddellijk om te zetten in kunst, aandoenings-leven onmiddellijk tot geestesleven te sublimeeren. ,,De la musique avant toute chose".... Als een zoete, verleidende troost doordrong deze vers-regel de ziel aller poëeten.
Maar iedere kunst heeft hare eigen grenzen. Muziek die realistisch beeldt, die natuur-geluiden nabootst, is geen muziek meer, maar een kreet. Litteratuur of schilderkunst die tot muziek vervloeit, verkleint haar uitdrukkings-sfeer en zal, in de sfeer der muziek, altijd armer en zwakker blijven dan de muziek zelf. Het is een chaotischen tijd, als deze, eigen de grenzen te vervagen. Dit te doen brengt echter geen verruiming, doch juist verenging van geestes-leven mee. Kunst is waarheid, leven, maar iedere kunst drukt op haar eigen wijze de levenswaarheid uit.
Ik vergeet niet, wat wij te danken hebben aan de litteratuur en de schilderkunst der 19e eeuw. Ik ontken niet, dat juist de 19e eeuw groote, tragische kunstenaarsgestalten heeft opgebouwd. Maar ik wensch aan te duiden waarom die kunst zelf ons thans toeschijnt in essentieele dingen veelal te kort te zijn geschoten en waarom haar hedendaagsch verval ons voorkomt als noodzakelijk en van-zelf-sprekend. De critische appreciatie, die de verschillende elementen naast elkaar, los van elkaar, als even-waardig blijft bekijken, deze appreciatie heeft in zich zelf bitter weinig waarde en is voor ons innerlijk leven van wan-waarde.
Bewonder zoo ruim ge kunt, stel u voortdurend open voor alle manifestaties van den geest, maar weet dan ook bijtijds weer saam te vatten en u te oriënteeren. Kunst is geen gymnastiek der ziel.
Wat van den geest is kan ons niet gelijkwaardig zijn. Wie alles gelijkelijk waardeert verrijkt zich niet, doch verslapt. Hij is de dilettant en de dilettant is de vijand van 't leven. Het komt er thans op aan idealen te be^



zitten die ons de kracht geven de werkelijkheid van heden onder de oogen te zien. En idealisme beteekent éénheid, ordening, waarde-bepaling.
Ik ben niet onbillijk als ik generaliseerend zeg, dat de naturalistische roman meer en meer levens-realiteit heeft gegeven zonder schoonheid en de moderne lyriek schoonheid zonder levens-realiteit, dat in beide een geestelijke achtergrond te zeer gemist werd. De roman was de moderne kunst-vorm die het meest in den tijd stond, doch deze roman, juist door zijn realistische stijlloosheid, verbasterde langzamerhand tot een volledige levens-verbanaliseering. De duizenden romanlezers, lezen slechts „romannetjes". De roman is het slechtste type geworden van „populaire" kunst, van democratische verburgerlijking der kunst; de cinematograaf in de litteratuur. De schoone uitzonderingen kunnen mij deze werkelijkheid niet doen vergeten, vooral niet wanneer die uitzonderingen eenvoud en mensahelijkheid missen. Wie ontkent, dat de niet-populaire roman vaak terecht niet populair was, of dat de veel-gelezen roman beter on^gelezen bleef, is een intedlectueel zonder cultuur-geweten, zonder menschen-liefde. Gaarne maak ik mij tot „publiek" om de vrijheid te behouden zulks te zeggen.
En daar tegenover zie ik een poëzie, welke geheel buiten het leven staat; ik zie, dat zoovelen onzer geprezen dichters voortgaan fraaie stemmings-gediehtjes, rhetorische schijn-poëmen te maken, van een vaag romantiekje, vloeiend maar leeg, en waaruit nooit opklinkt de stem van den strijdenden, lijdenden, triomfeerenden mensch. Als zulk een dichter de oprechtheid had zijn gemoeds-leegte te bekennen, in smart, dan zou hij, ook in dezen tijd, kunst kunnen scheppen die een levens-belijdenis inhield. Maar tot zulk een bekentenis zal de „aestheet", die zich ten onrechte dichter noemt, nooit in staat zijn. De aestheet voelt immers alles, staat immers boven het leven uit.... Als de dichter de liefde



had, noodig om ander leven als 't eigen te voelen, dan zou hij de taal spreken die door de menischen wordt verstaan.
Allerminst bedoel ik, dat een klein gedichtje van een klein poëet waardeloos zou zijn. Ik geloof in het argelooze leeken-gedichtje. De kleine dichter kan ik zelfs zien als de voorbeeldige mensch. Want iedereen is kunstenaar en in tijden van diep-ingeleefde cultuur, maken de velen, tusschen het gewone dagwerk door, zulke teere gedichtjes. Zoo deden, of doen nog, de Chineezen als ze jong zijn en verliefd op een meisje of op het leven, en met een vriend zitten te droomen in een theetuin, waar 't mooi is en rustig. Ook is t hun dan een natuurlijke behoefte een schetsje te maken naar een bloesemtak of vogel.
Iedereen kan in zich zelf volledig zijn en dus harmonisch zijn waarheid zeggen. Alle eerlijke, alle menschelijke kunst, hoe klein, hoe luchtig ook, is een triomf en een zegen en aan-haar-doel. Maar minderwaardig wordt de kleine kunstenaar, wanneer hij zich de uitzonderlijke „artiest" gaat voelen, anders en beter, dan de menigte, die zonder ophef werkt voor de maatschappij. Minderwaardig omdat hij dan, zijn argeloosheid verliezend, oneerlijk moet worden en niet meer het leven belijdt, maar zijn wezenloozen artiesten-hoogmoed. Hij leeft dan op stemmingen zonder levensinhoud. En de kleine gedichtjes die hij dan maakt worden leugenachtige gedichtjes: een schande voor den dichter en een kwaad voor de menschen die ze mooi of belangrijk heeten.
Als ik een vers lees of een schilderij zie, dan denk ik niet aan verzenmakelij of aan schilderen, maar dan denk ik aan den mensch. „Er zijn geen groote kunstenaars, er zijn groote menschen", zegt Suares. En ook in den kleinen mensch voel ik het groote leven. De kunst dient het leven. En het leven is één: niets kan in zijn afzondering bestaan.



II.
Heb ik, om een mistroostig Verleden, een hoopvoller Heden te veel ontkend? Het maatschappelijk leven van nu is zoo dor niet meer als het was. Alom valt een stijging van geestelijk leven waar te nemen.
In de beeldende kunst van een Van Gogh of Toorop, in de beste uitingen der nieuwe Europeesche litteratuur zien wij immers de psyche en de idealen van dezen tijd weer uitgedrukt. Sinds Berlage bezitten wij immers weer een architectonischen stijl, dien wij erkennen als de stijl van den nieuwen tijd en die één is met den stijl van een cubist als Herlbin of Mare.
Toch blijven het de enkelen, de „kunistzinnigen" die de kunst verstaan; toch ervaren wij dat de officieele vertegenwoordigers onzer maatschappij vijandig blijven aan den geest waaruit deze kunst geboren is. Toch wil er geen groot, levend verband ontstaan tusischen kunstenaar en volk. Het zijn niet steeds de minsten onzer kunstenaars die zich eenzaam blijven voelen en die aan hun eenzaamheid te gronde gaan. Toch blijft „kunst" luxe. Toch blijft de toestand nog altijd deze: dat de wereld zónder die kunst evengoed te denken is. Indien een onzer nieuwste steden of stads-wijken plotseling bedolven werd onder een asch-regen, hoe zouden dan de weetgierige nakomelingen die, na een tiental eeuwen, deze aschlaag begonnen weg te graven, bij de eerste blootlegging, verschrikt :ziich haasten een zoo afgrijselijke wereld maar weer toe te dekken onder 't stof der barmhartige vergetelheid. En indien zij, gewapend met den moed der ironie, toch voortgingen een zoo droeven chaos te onthullen, dan zouden zij, onder homerisch gelach, millioenen onnoembaarheden te voorschijn brengen, millioenen voorbeelden van leugen en wanstaltigheid; maar zie: hier en daar, bij vreemd mirakel, zouden zij stuiten op een huis, een beeldje, een vaas, een boek, een schilder-werk, dat opeens wel zeer bizonder bleek



te zijn. Die tegenstelling zouden zij niet begrijpen, te minder begrijpen als ze wisten dat dit mooie, dit boeiende en inhoud-rijke en karakter-volle noch ouder, noch jonger was dan t vele waardelooze. Ook zou het hun moeite kosten een éénheid van geest of stijl te bekennen tusschen deze verspreide uitzonderings-verschijnsels.
Laten wij beproeven dit tartend probleem alvast een weinig te doorgronden. Wat hebben wij te denken van onze maatschappij?
De 19e eeuw kan men beschouwen als het tijdperk van den derden stand, van de burgerij. Deze burgerstand was een commercieele stand. De nieuwe en scheppende daad van den burgerstand is 't kapitalisme geweest. Het 19e eeuwsch kapitalisme wies aan tot zulk een macht, dat alle kapitalismes der historie, het Engelsche der 18e, het Hollandsche der 17e, het Italiaansche en Vlaamsche der 16e en 15e eeuw, er als een goedmoedig avontuur tegen uitkomen.
Dit modern, commercieel kapitalisme hief zich op tot de monumentaliteit, tot het machtig illusie-fantoom, dat
wij meer met 't gevoel dan volgens het begrip •
verstaan als Imperialisme. Ook de oudheid heeft machtige imperiailismes gekend: dat van Assyrië, van Babylonië, van Egypte, van Rome. Assyrië, Babylonië, Egypte hebben een verheven kunst voortgebracht: dat waren de imperialismes van mystisch karakter. De heerscher werd gevreesd en vereerd als een god. Een dwaasheid .... maar het is nooit de vraag of de menschheid „gelijk" heeft: niemand heeft ooit gelijk; de vraag is slechts of de menschheid gelooft. En Egypte, dat, onder deze Rijken, de meest mystische, bovenzinnelijke, natuur-beschouwing kende, bracht ook de meest grootsche cultuur en de meest verheven kunst voort.
Rome stond in geestelijke scheppingskracht, ook bij het ruw Assyrië, ver ten achter. Het Romeinsch imperia-



lisme was nog slechts in naam en naar den vorm mystisch. Maar toch, als we 't vergelijken met 't onze, dan voelen wij hoe het Romeinsch imperialisme een waardigheid bezat, waartegenover wij niets wezenlijks hebben te stellen.
Het keizersbeeld hebben de Romeinen niet meer tot een groot symbool kunnen verheffen: hoe koud-officieel is de Augustus-verbeelding en hoe gemoedelijk, hoe portret-achtig reëel het ruiterbeeld van Marcus Aurelius! Het strekt echter den Romeinen tot eer dat hun plastische kunst juist het grootst is in die verbeeldingen, welke een gevoel van eerbied of medelijden uitdrukken voor hun verslagen vijanden. De meest bezielde scheppingen van 't latere Rome zijn beelden als ,,de Stervende Galliër", de „Barbaar zijn vrouw verdedigend", „de Germaansche Slavin".
Hoe zou het zijn, als thans de oorlog-voerende volken niet zich uitputten om 'den vijand — hij heette dan Duitscher, Rus, Franschman of Brit — in domme en leelijke caricaturen te hoonen, maar als ze deden wat menschelijk is: den vijand eeribiedigen? Of hoe zou het zijn als wij de pleinen van Amsterdam hadden getooid met nobele monumenten om den Javaan te eeren in zijn val? Toch durven wij niet meer, als eenmaal de Assyriër of de Egyptenaar, de onderwerping van 't slavenvolk in een zelf-verzekerde schoonheids-verbeelding verheerlijken. Wee, wie zegt 't te durven en zijn overwinningsmonumenten sticht. . .. Ons imperialisme eert noch zich zelf, noch zijn vijand. Wij zijn nog maar een schunnig plebs, wij Europeërs ider 19e ,eeuw.
Rome, metizijn tempels, zijn eere-zuilen, zijn eere-bogen, zijn arena's en basilieken, zijn paleizen, zijn redenaars en zelfbewuste burgers, kende nog een waardigheid van levens-stijl, die wij geheel verloren hebben. Het was de levens-sitijl der weelde; en weelde is de slechtste vorm der schoonheid. Maar Rome kon de weelde verwezenlijken, terwijl voor ons alle weelde protsige wanstaltig-



heid beteekcnt, of behaagzieke levens-schuwheid, d. i. leugen.
De weelde, geboren uit ons modern commercialisme, openbaart een mentaliteit, welke onverzoenlijk blijkt met den geest van elke waarachtige kunst. Onze maatschappij heeft 't kunstwerk verhanselt door 't te verhandelen. Zij ziet het kunstwerk öf als concurreerend handelsproduct, öf als luxe. Als handels-product moet 't goedkoop zijn, dus vlug gemaakt en in massa. Als luxe wordt de kunst tot een verfijnd genot-middel van den verzadigden en verveelden rijkdom; het is de kunst als salon-attribuut.
Hoe zal 't den kunstenaar vergaan wanneer hij zijn werk tot een mode-artikel der kapitalistische weelde ziet worden, of tot een imperialistisch propaganda-middel, of tot een speculatief handels-artikel?
De onbegrepenheid van den 19en eeuwschen kunstenaar bleek zijn redding. Onze moderne maatschappij heeft groot onrecht begaan aan allen die groot waren zonder praktisch-nuttig te kunnen zijn; maar dit onrecht, hoe bitter ook, kwam den slachtoffers ten goede. Zoo heilig en heilzaam den kunstenaar het sterkend vertrouwen is der menschen, zoo vernietigend zal hem de roem en het profijt der mode zijn. Er is een wijze van kunst-bewondering, die den maker dezer kunst grieven'der aandoet dan de grofste verguizing. En de kunstenaar, die — den strijd moede — geen onderscheiding meer maakt en de hulde van een geld- of weelde-begeerige wereld aanvaardt, omdat de liefde van 't menschelijk begrijpen hem onthouden wordt, die 'kunstenaar prostitueert zich. De haat, welke de kunstenaars der 19e eeuw de maatschappij toedroegen, was een heroïsche haat van zelf-verdediging. Wij keuren die haat af. De „bohème" zou voor ons een pose zijn; maar des te gevaarlijker is er de levenshouding van den hedendaagschen kunstenaar om. Wij willen de kunst in



de maatschappij terug voeren: maar in welke maatschappij? De kunstenaars-probiteit moet wel verloren gaan zoodra de kunst als koopwaar wordt geëerbiedigd. Want 't begrip „koopwaar" heeft thans een andere beteekenis dan in onze 17e eeuw, of dan in 't Italië der Renaissance. Het begrip koopwaar vormt voor onze maatschappij een heilig machts-flbegrip, een cultureel begrip.
Raphaël en Velasquez werkten uitsluitend op bestelling: zij waren in dienst van een Paus of een Koning. En dit was niet zoo zuiver meer als in religieuze cultuurtijdperken toen de kunstenaar in dienst was der gemeenschap. Maar toch, Raphaël's dienstbaarheid beschaamde noch belemmerde hem. — De kunstenaar van nu echter voelt zich paria of loon-slaaf: al te vrij of maar al te gebonden.
In de Middeleeuwen leefde de kunstenaar bij de gratie der gemeenschap; in de Renaissance bij gratie van den maecenas die nog een representatieve figuur was zijner wereld; thans leeft hij ondanks de wereld.... zóó .hij leeft. Want thoe verpieterd is zijn leven gewoonlijk en hoe schuw, hoe onvolwassen of hoe onzuiver, is gewoonlijk zijn menschelijk wezen!
Wij, met onze moderne handels-mor aal, hebben zelfs kans gezien de prachtige, eeuwen-oude kunst-tradities van Japan en China en Indië grondig te vernietigen en te vervalschen, van het oogenblik af dat wij die volken commercieel konden beheerschen. Zelfs den Oosterling hebben wij tot een „trucqueur" gemaakt.
Wij heibben hem geleerd en bewezen dat „macht" het eerste woord der wijsheid is en winzucht het eerste woord der moraal. De samenleving begrijpen wij immers als een verbitterde concurrentie-strijd? Hoe verheffend is die strijd en hoe vormend! De concurrentie is ons niet een noodzakelijk kwaad, maar een deugd en een principe! De concurrentie leert ons, dat men moet profiteeren van een ander's verlies, want dit wil de heilige
De Toekomst der Maatschappij 17



levenswet. De concurrentie leert, dat de Europeaan het recht heeft den Indiër te misbruiken, want de Europeaan is economisch de sterkste en dus geestelijk de waardevolste. Het concurrentie-dogma vormde ten slotte de heils-leer van het historisch materialisme, die principieel de beschavings-geschiedenis zag als een botte klassenstrijd, en die aldus de volksziel zooal niet heeft opgevoed, dan toch verhard. En niemand die nog beseffen kan hoeveel verspilling van talent, kracht en materiaal dezie concurrentie medebracht. De concurrentie leerde ons huizen te bouwen bij duizendtallen, die leelijk, slecht en goedkoop zijn; dingen te maken bij massa's, die leelijk zijn en nutteloos; boeken te maken: leelijk en nutteloos. Ieder weet hoe de concurrentie onze schilders dwong tot een geest-moordende fabrieksproductie, tot eindelooze herhaling. Ieder weet, hoe de heilige concurrentie-nijd, wanhoop, zelfzucht en onrust zaaide in 't menschelijk hart; en slechtst van al: een waanzinnig-trotsche ambitie!
Het Imperialisme, dat een heroïsch ideaal is gebleken, sterk genoeg om ,gansche volken aan te vuren, heeft een cultuur (of althans een „Kultur") kunnsn vormen: de cultuur der concurrentie-idee. Het Imperialisme wil cultureel zijn; het wil cultureel zijn, niet om 't geestelijk leven te verheffen, maar om zijn macht en zijn bluf te rechtvaardigen en vooral: te propageeren. Het maakte van den kunstenaar een Streber, het vertroebelde de kunst tot een brallend propaganda-middel.
De Imperialistische staat, sterk door zijn concurrentie-moraal en door zijn krachts-filosofie, wil gewelddadig overheerschen: zijn kunst heeft 't bewijs te leveren van zijn meerderheid. Maar inderdaad bewijst die kunst der holle opgeblazenheid, der logge, domme dofdrukkende en vreugdelooze krachts-vereering slechts ■dit: dat gewelddadige grootheid ons innerlijk leven verarmt, dat liefdeloos begeeren ons nooit leert te leven, dat 't waardevolle nooit gedwongen kan worden maar



steeds van-zelf moet zijn. In het Völkerschlachtdenkmal te Leipzig heeft zich de gruwel van ons commercieel Imperialisme architectonisch, plastisch en zinnebeeldiglitterair het monument gesticht dat onze schande voor alle eeuwen verkondigen zal.
Uit de vereeniging van kunst en commercialisme ontstaat die afzichtelijke misgeboorte van ons aesthetisch leven: het snobbisme. Het snobbisme van den Amerikaan die voor een millioen een slechte „Rembrandt" 'koopt waar hij voor 't duizendste deel dier som een glorieuze Van Gogh had kunnen krijgen, dit snobbisme der kinderlijke ijdelheiid is nog veel minder leelijk dan 't snobbisme van den kunstenaar die „levend" in zijn handen viel. Millet kreeg voor zijn „Angelus" 2000 francs; het schilderij bracht er later 800.000 op. Stel u voor, dat Millet zulk een som was toebedeeld: wat was er van den grooten en goeden mensch geworden? En wat wórdt er dan ook van onze Europeesche muzieken opera-sterren?
Het kunstenaars-snobbisme: dat is de artistiekerigheid, de artistieke salon-mystiek en de artistieke excentriciteit; het is 't nog-nooit-géhoorde muziek-effect, het is de zwelgende zwijmeling in „passie", de cultus der aesthetische verfijning, of — als reactie •— de cultus van het maar al te weinig primitief barbaarsche, of eindelijk de weeë liberty-banaliteit, de fraaie salonpoëzie, die een zoo populair en onzedelijk tijdschrift als „the Studio" maandelijks over 't beschaafde Europa pleegt uit te storten: de kunst, die niet uit 't eigen hart komt, maar die ontstaat uit de domme ambitie een uiting van 't Verleden te imiteeren. In alle vormen is 't de onwaarachtigheid.
Het snobbisme, dat thans elke kunst, geen enkele uitgezonderd, doorgiftigd heeft, vormt een verschijnsel, dat vroeger nooit zoo sterk gekend is. Men kende niet het verschijnsel van den onoprechten kunstenaar, van



den artistieken aansteller. Men kende, in overgangstijden, den kunstenaar die aan 't traditionalisme verkocht bleef, den zuiver picturaal-voelenden schilder die altaar-stukken schiep, of den kunstenaar die zichzelf overschatte, die te veel wilde omvamen; in tijden van overbeschaving kende men het speelziek en sierlijk dilettantisme; maar men kende niet den kunstenaar-snob, den kunstenaar die ontucht pleegt aan zijn ziel, die liegt als hij schept, die liegt ook in dat, wat hij van zelf en onbewust verwezenlijkt heeft. Heel ons geestelijk leven is vervalscht, vertroebeld.
Wanneer ik onze concerten bijwoon, waar het kunststuk en niet de kunst wordt toegejuicht, waar de technische bravour en de ijdelheid alle muzikale wijding versmoren, als ik onze theaters bezoek, waar dagelijks duizenden het laatste rest-je van hun menschelijken ernst en waardigheid verliezen, of onze tentoonstellings-zalen, waar domme onnoozelheid afwisselt met een maar al te slimme aanstellerij, als ik de verzen lees, waarvan zoo weinig overblijft als men er de mooie humbug van afscheidt, of de romans die banale levens op banale wijze beschrijven, dan wil het mij vaak toeschijnen dat heel dit onheilig, dit laf of troebel kunstleven een ramp is voor onze beschaving, veel meer dan de, soms prachtige, uitzonderingen ons ten goede komen. De beschaving zou er niet veel aan verliezen en zou aan geestelijke gezondheid zeker winnen, indien deze kermis der kunst een aantal jaren gesloten kon worden.
De degeneratie der doellooze, glorielooze weelde is echter nog te beschouwen als een ziekte die zich zelf noodzakelijk overwinnen moet. Zij kan niet 't positieve wezen uitmaken van dezen tijd.
Hoe uit zich dan het scheppend vermogen onzer eeuw?Welk positief, geestelijk karakter kenmerkt onze wereld? Wat tenslotte is 't wezenlijk nieuwe van heden?
Het positieve karakter van dezen tijd zie ik in t



zakelijk rationalisme, in de techniek, in 't mechanisme. Het technisch mechanisme onzer indus-trie, die triomf van de 19e eeuw, heeft getriomfeerd over den 19en eeuwer zelf.
Onze maatschappij denkt, voelt en handelt mechanisch. De mensch ziet en begrijpt het leven als een mechanisme. Dit is 't, wat tan slotte onze eeuw onderscheidt van alle vorige: het mechanisme. Onze groothandel vormt niet persoonlijkheden, maar machines; deze machines heeten collectief „het personeel". Ons regeerings-stelsel, in staat en gemeente, is een mechanisme en vormt machines: deze machines heeten ambte^ naars. Ons politieke leven gaat op in partij-leven; het schept niet zelfstandige persoonlijkheden, maar machines. Deze machines noemt men kiezers en kamerleden. Onze legerorganisatie, die heel het ingewikkeld mechanisme van Staat, Handel en Industrie steunen moet, vormt niet menschen, doch machines, van den veel te ouden staf-generaal af tot den veel te jongen recruut toe.
Dit moderne mechanisme heeft op tweeërlei wijze het kunstleven verminkt: direct door de vernietiging van het handwerk, indirect door de vorming van een mentaliteit die aan het wezen der kunst vijandig is.
Wij roemen onze eeuw als de eeuw der democratie. Maar waarheid is, dat wij leven in de eeuw die de volksziel vermorzeld heeft onder de machine. De machine heeft den Europeeschen arbeiders-stand geestelijk vermoord.
Het handwerk eisdhte vroeger van den arbeider persoonlijke bekwaamheid; het schiep persoonlijkheden, menschen die met toewijding hun goede werk volbrachten. Maar de machine kan geen persoonlijke bekwaamheid, geen begaafdheid gebruiken; en in plaats van toewijding heeft de machine onderworpenheid noodig.
Vroeger vormde de handwerkers-stand den rijken bodem, waaruit de cultuur steeds weer haar krachten zoog. Die bodem is uitgedroogd.



Het handwerk is niet meer terug te voeren; maar erger dan de vernietiging van het handwerk is de langzame vernietiging, de langzame vermachinaliseering der volksziel zelf. Wij erkennen geen waarheid dan die, welke te becijferen is. Wij voelen niet, dat de waarheid en 't leven eerst daar beginnen, waar de cijfer-kunst ophoudt; dat 't weten eén weg is, maar nooit een doel. Wij zijn bang voor onze eigen wetenschappelijkheid. De eerbied voor onze wetenschap heeft ons de vertrouwende eerbied voor 't bewegende, groeiende, intuïtie-leven ontnomen, zoodat wij 't geen schande vinden het jonge geslacht af te richten tot specialisten en 'het te demoraliseeren, physiek en geestelijk te verpletteren, onder een berg van kennis, die tot niets nut; geen schande -vinden wij 't de jeugd tot examen-vee te degradeeren. Want als we t schandelijk vonden zouden wij er niet fatalistisch over zuchten.
Onze mechanisch-technische wetenschappelijkheid heeft de stichtingen der wetenschap zelf, de scholen en de universiteiten, zoo veel mogelijk haar cultureele eii karakter-vormende kracht ontnomen. Vroeger was een leeraar in litteratuur misschien zoo geleerd niet, maar hij hield van litteratuur. Thans is hij <vaak een gepersonifieerde grammatica. De „latinist was een mensch, voor wien de klassieke eruditie en cultuur iets beteekenden in zijn persoonlijk leven, iets dat zijn geest en menschelijkheid gevormd had: de leeraar in oude-talen van thans is een wandelende lexicon; niet altijd, zeker, maar hij mag het zijn, hij wordt officieel gerespecteerd en geenszins veracht, als hij het is. Een professor in 'de aesthetiek was vroeger — niet zoo wetenschappelijk, ik geef het
toe! maar hij was een artiest en een mensch die de
wijsheids-kern en de cultureele zin der kunst verstond, de hedendaagsdhe kunst-historicus komt boven zijn wetenschappelijkheid izelden meer uit: hij is een oreerend archief, of een stijl-kritisch spitsvondeling, of een theorieën-jager zonder liefde of begrip.



t Is al weten, weten en specialisatie. En de onmacht en de hoogmoed van dit geestelijk mechanisme, dat de beschaving van den beschaafden stand verwoestte om thans ook de naar beschaving dorstende volks-kringen te vergiftigen, wordt nauwelijks gevoeld of vermoed.
Eeuw der democratie! De eeuw der democratie sticht volks-universiteiten. Als deze volks-universiteiten niet uitgroeien tot volks-tempels, waar men leert te leven, dan vrees ik dat we zooveel te meer kweekplaatsen krijgen van onvruchtbare pedanterie.
Wie 'eenmaal beseft heeft de heel ons denk- en gevoels-leven doorgiftigende domheid van ons geesteloos geestes-mechanisme, die beseft dat de echte kunstenaar zoomin als de echte wijsgeer in zulk een sfeer kan ademen; want de mensch kan er niet ademen.
En reeds helbben architecten en kunstnijveren en schilders met dichterlijk pat'hos ingenieurs-constructies, spoorbruggen, stoombooten, automobielen, geprezen en bedweept, alsof dit kunst-werken, geestelijke schoonheids-openbaringen waren, alsof dus de Eiffeltoren te Parijs, dat ijdele monument van den wetenschappelijktechnischen hoogmoed, mocht gerekend worden tot de architectuur te behooren. Zij prezen die werken niet als middel, maar als doel. En wie de dood-géboren, levenloos-rechtzinnige, star-constructieve „ontwerpen" ziet, de afgrijselijk-theoretische producten van vele kunstnijverheids-sdholen, die verwondert zich niet meer.
Reeds spraken we van levens-techniek, waar we bedoelen: levens kunst. Reeds zijn we zoover, dat we in eiken technischen ontdekker een held en een profeet zien, terwijl we hem, die ons geestelijk leven verrijkt, beschimpen.
In technisch kunnen en weten zijn we de meerderen van alle volken en generaties 'der historie; daarin uitsluitend; dus hebben wij het mechanisme vergood ten koste van den geest. Want de mensch wil leven in de illusie zijner eigen voortreffelijkheid; hij wil, hoe dan ook, in



zichzelf gelooven. Eu de moderne mensch, die, in zijn eeuwigen toekomstdrang, 't oude geloof aan een „hiernamaals" verpositiveerde tot een aardsch evolutie-geloof, ziet zich zelf zoo gaarne als „het toppunt der beschaving", als de bekroning der geestelijke historie. Onze tijd is de schepping en het resultaat van alle overige. De indrukwekkendste en eigenste uitingen van dezen tijd waren natuur-wetensahap en industrieele techniek: dus vormen Darwin en Edison de eind-triomf onzer tienduizenid-jarige beschaving!
Het 19e eeuwsch Europa hééft in wetenschap en techniek een ontzagwekkenden arbeid verricht; maar, wil deze arbeid van cultureele beteekenis worden, dan dienen wij er de juiste waarde van te bepalen en ons zelf te verheffen boven de parvenu-voldaanheid van thans. Wetenschap en techniek kunnen — ook cultureel waardevol zijn als instrumenten van den menschelijken geest, in 't bizonder als instrumenten zijner rede.
Onze moderne beschaving echter is volstrekt onmachtig gebleken de menschheid ook maar eenigszins gelukkig te maken. Onder geluk versta ik zelf-bezinning.
Steeds leeft de menschheid onder de suggestie van een bepaalde geestelijke gezindheid. De geest van dezen tijd, geest van materialistische zelftevredenheid, uitte zich in de vergoding van Handel, Techniek en Wetenschap. Niet zijn Handel, Techniek en Wetenschap op zichzelf verkeerd: verkeerd is de vergoding. Verkeerd is t te denken dat alles goed is indien 't economisch verantwoord heet; verkeerd te denken dat geld dwingt. Niet is de moderne Techniek zelve een kwaad: zoodra de machine ons het onedele werk uit handen neemt, zegenen wij de machine. Maar een kwaad is ze, indien niet de machine de werkslaaf der menschen, maar de mensch de geestelijke slaaf der machine wordt. Niet de Wetenschap zelf is een ramp, maar een ramp wordt elke wetenschap, wanneer men haar vreest en aanbidt ten koste van het mensch-



zijn; als de geleerde specialist is en niets anders; als de menigte vreest zelfstandig te denken en te voelen omdat haar denken en voelen onwetenschappelijk moet zijn. De mensch, die zijn verstandelijk" weten aanbidt, is een hoogmoedig kadaver. ,
ik bestrijd de drie-eenheidsleer van onze maatschappij, Handel, Techniek en Wetenschap, omdat ik er een onverzoenlijke tegenspraak in zie van de drie-eenheid: moraal, kunst en wijsheid. Maar 't zijn niet de dingen, die wij moeten bestrijden, want dan dienden wij tegelijk te beseffen dat deze dingen feiten zijn, niet meer te verdrijven feiten en onmisbaar geworden feiten. We moeten bestrijden den geest, die deze feiten hun bepaald karakter gaf. We moeten ons zelf bestrijden.
Ik geloof, dat alles wat ons verschrikt, geheiligd kan worden, als ons een andere geest, een andere droom bezielt, dan die van 't verleden.
III.
Wij voelen de volstrekte noodzakelijkheid om de kapitalistische organisatie om te scheppen tot een samenleving, die niet langer enkelen, maar die zich zelve dient. Ons maatschappelijk ideaal is universeel en democratisch. Ik zie niet in hoe de wereld der toekomst anders dan universeel-democratisch zou kunnen zijn. Integendeel: ik zie dat ze reeds nu bezig is het te worden. Reeds nu vallen, zelfs in Holland, de muren weg die de standen vaneen gescheiden hebben. Reeds nu begint een breede volksmassa deel te nemen aan het cultuurleven van onzen tijd. En straks zal Europa zich voor de keus zien gesteld: niet te zijn of zicb één te voelen. Staatkundig en sociaal. Dan eerst, als wij in staat zullen zijn ons zelf te dienen, dan, als onze maatschappij slechts ééne wet erkent: de gemeenschaps-liefde, eerst dan zal de menschheid menschelijk zijn.
Als ge den droom van 't humanisme verwerpt, welk



andere bezielt u dan? Welk andere bevredigt uw cultureel en individueel geweten? ook wie van geestes-adel spreekt, kan niet anders dan 't probleem aanvaarden der democratie.
Want de droom van ons demqcratisch humanisme is een probleem. Adama v. Scheltema repte van den tijd, toen haast ieder geestes-arbeider zich gedrongen voelde een brochure te schrijven: „Waarom ik sociaal-democraat werd". De meesten zouden thans eer geneigd zijn een brochure te schrijven: „Waarom ik géén socialist word". Voor den orthodoxen socialist sluit zijn stelsel heel de wereld der werkelijkheid en der idealen in; voor den vrijzinnige kan 't socialisme, zooal geen hemel boven zijn hoofd, dan toch een grond zijn onder zijn voeten; voor velen onzer is die grond zelf niet recht betrouwbaar meer. Het Staatssocialisme schrikt ons af omdat t het gezag stelt boven het zelfstandig geweten; omdat t niet slechts een omgekeerd, maar ook een ver-keerd Katholicisme schijnt, waarbij de Paus vertegenwoordigd wordl door de normale middelmaat en de Godheid door een ideaal gewaands menschheid; omdat 't de persoonlijkheid nivelleert. Men kan zéér sociaal voelen en zéér democratisch, maar toch niet sociaal-democratisch.
Ons Staats-socialisme is Romeinsch, maar Romeinsch zonder heroïsche traditie: het is mechanisch en technisch, het is bureaucratisch.
Echte democratie veronderstelt de bevrijding der persoonlijkheid ter wille der gemeenschap. Van ons Parlementarisme zal eerst kracht uitgaan, wanneer 't niet langer mechanische partijhoorigheid, maar geestelijke zelfstandigheid eert. Onze staats- en handels-organisatie zal haar innerlijke beteekenis openbaren van het oogenblik af dat ze niet meer mechanische ambtenaars en beambten kweekt, maar zelfbeheerschte persoonlijkheden.
Elk humanisme eerbiedigt de persoonlijkheid. Als men spreekt van persoonlijkheids-besef, dan erkent men ook



het ontzaglijk verschil tusschen de persoonlijkheden en dan bestrijdt men met kracht alles wat streeft of zweemt naar nivellatie. iDe goede samenleving zou zijn als een machtig orkest. Vooraan, daar ziet men, ten voeten uit, de edele, rustige en zelfbewuste gestalten staan der solisten, de bizonder begenadigden; maar ook in hen, die meer ter zijde en meer achterwaarts gezeten zijn, de violisten, de cellisten, de fluitisten, ook in hen herkent men nog geheel zelfstandige persoonlijkheden. Verder weg echter, waar 't gebrom klinkt van de bassen en de zachte donder van de trom en t groot geluid der coristen, — ach, daar bespeurt men wel wat wezenlooze en éen beetje malle gezichten. ... En toch: hoe gaan ook zij op in hun taak om schoonheid te scheppen, hoe zijn ze in ernst, hoe doen ze hun best; hoe bezield en hoe vrij voelen zich allen! Er is niet één bij die verongelijkt of die mistroostig kijkt! En hoe heerlijk ten slotte is de harmonie van t almachtig geheel, de schepping van den Groot er. Componist, wiens onzichtbare geest hen allen beheerscht.
We moeten krijgen een volks-cultuur, algemeener dan ooit te voren, maar zóó dat de meest begaafde vooraan sdaat en dat ook de geringste een persoonlijkheid blijft. In de .gebondenheid moeten wij vrij blijven: eerst dan zal onze samenleving rhythmisch zijn en bewegelijk.
Onze vrijheid is slechts luxe en hoogmoed: millioenen leven in slaafsche klerkerigheid, opdat enkelen vrij mogen zijn; maar die enkelen walgen van hun vrijheid; of zij zijn op walgelijke wijze vrij.
Wanneer wij bedenken, hoe in tijden van tyrannisch barbarendom, toen vorsten roovers waren en 't volk te zwijgen en te dulden had, dit verdrukte volk toch zijn levens-liefde uitsprak in die tallooze dingen van dagelijksch gebruik, waarvan wij nu de brokken en de scherven ivroom in onze musea verzamelen, dan zouden wij geneigd zijn te zeggen: toen, in die tijden van geweld,



leefde de gelukkige vrijheid; toen leefde de persoonlijkheid zich uit, niet nu.
De innerlijke vrijheid leefde in die dagen der autocratie en der hiërarchie, omdat er éénheid was in het maatschappelijke en in liet geestelijke. Eenheid, orde, gemeenschaps-besef: ziedaar de elementen van elke monumentale cultuur. Wij kunnen die eerst verwerven, als we den geest, den innigsten drang van den eigen tijd verstaan en vertrouwen, als we leven in onzen tijd en niet laf wegvluchten naar 't droomenland van een ver verleden of van een al te ephemere toekomst. Zie de realiteit van heden en doorvoel haar ideëele bedoeling.
Rationalisme, mechanisme, commercialisme, heb ik genoemd als het kenmerkend wezen van onzen tijd; en ik heb er het gevaar van trachten aan te duiden, het gevaar dat de bezwaarlijke werkelijkheid van thans is. Maar uitziend naar de toekomst, zoekend .naar de essentieele bedoeling dezer krachten, geloovend de idee waarvan deze werkelijkheden verstoffelijkingen kunnen zijn, — erken ik dat onze wereld-handel en groot-handel wereldorganisatie en menschelijkheid beteekenen, — dat onze imperialistische kolonisatie onbedoeld streeft naar de bevrijding der kolonies tot zelfstandige elementen die opgenomen kunnen worden in de wereld-eenheid der toekomst, — dat onze wetenschap universeel is en humanistisch, dat onze natuur-wetenschap ons cosmisch wereldbesef hersteld en bevestigd heeft en gezuiverd de verhouding van mensch en natuur, — dat onze technische uitvindingen, onze telegrafie, onze stoom- en electriciteits-vervoer, onze fabrieksproductie steunen en bevorderen ons humanistisch geloof, ons geloof der menschen-éénheid en der broederschap. Zoodra Handel, Techniek en Wetenschap niet langer vergood zullen worden maar gebruikt, als de machtsmiddelen van ons nieuw humanistisch geloof, zal hun cultureele en zedelijke waarde aan ieder openbaar zijn.
En waarlijk behoef ik niet in abstracties te blijven



spreken, want de kunst, die de dingen van den geest verwezenlijkt en die de werkelijkheden van de stof essentialiseert, de zuiverste kunst-uitingen van heden bevestigen onze verwachting.
Weerom wend ik mij allereerst tot die kunst, welke 't meest maatschappelijk is: de architectuur. Het „empire" was de laatste renaissance van den grooten Renaissance-stijl; de 19e eeuw bracht geen architectuur voort. Wij hebben weer een eigen architectonischen stijl: wij bezitten dus weer, beleven dus weer een ideale, geestelijke eenheid, die zich een stijl kan scheppen. Berlage is, voor ons Nederlanders, zijn grootste vertegenwoordiger. En 't bewustzijn dat Berlage niet slechts nationaal gesproken representatief is, maar dat hij het kenmerkende verwezenlijkt van heel de Europeesche cultuur, maakt hem in onze oogen te schooner, te grooter.
Alle helden van 't geestes-leven zijn helden van werkelijkheids-zin. Berlage zou zoo groot niet zijn, indien hij niet zoo oprecht de werkelijkheid van zijn eeuw gevoeld had en aangedurfd.
Zooals een zeeschip of een natuurkundig instrument of een wapen, een kanon, van heden zich onderscheidt van dergelijke voorwerpen in de historie door naakten constructie-zin, door het gemis van alle uiterlijke opsiering, zoo zien wij in Berlage's stijl deze constructieve naaktheid, dit rationalisme toegepast doelbewuster dan in de architectuur der oudheid. D. w. z.: hij gaf van dit rationalisme de poësis, de schoonheid. Want deze architectuur is monumentaal door rationeel te zijn, terwijl een auto rationeel geconstrueerd is zonder .zweeim van monumentaliteit. Het rationalisme is er expressief geworden. Maar het overwon zichzelf nog niet en het zou er in verstarren, indien niet in -de architectuur der jongeren dit verstandelijk rationalisme tot een vrijer en intuïtiever verbeeldingsleven was verdiept. En in dezelfde verhouding staat, op 't gebied der schilderkunst, 't Cubisme tot



't Expressionisme, in zijn zuiverste bedoelingen; en beter nog openbaart zich tot nu toe de mogelijkheid eener harmonische bevrijding uit 't rationalisme in de meer bewust-ornamentale symboliek van een Puivis, Hodler, of Thorn Prikker; en 't best ten slotte in de beeldhouwkunst van een Mendes da Costa, Minne, of Lehmbruck (en telkens noem ik slechts enkele namen, die groote groepen representeeren.)
Al deze, elkander vaak bitter bestrijdende kunstenaars hebben dit gemeen: dat zij 'breken met 't realisme en naturalisme, omdat zij stijl, rythme, ordening verlangen; dat hun stijl niet meer is de romantische, niet meer de klassieke der Renaissance en der Oudheid; het is een stijl die niets zoozeer vreest als de rethorica, de stemming-verslaafdheid en den vormen-wellust.
De moderne schilderkunst zoekt naar de meest elementaire eenvoud van techniek en expressie; de beeldhouwkunst streeft naar massaliteit en naar een representatieve uitbeelding, naar een psychische monumentaliteit, en niet langer naar de bewegelijke schilderachtigheid of uiterlijke „schoonheid". De nieuwe litteratuur zoekt onmiddellijkheid van uitdrukking, psychisch en plastisch, inplaats van de natuurwetenschappelijke milieu-beschrijving, de verfijnde natuur-schildering en de psychologische analyse om den lust der analyse zelf. Onze jonge musici vereeren de strenge monumentaliteit van oude, religieuze muziek. Rationalisme is causaliteits-besef en leidde tot gods-besef.
De eerste tijd van geestdrift is voorbij. In de architectuur vooral kondigde zich een vaak vooze romantiek aan, die — uit den tijd en erudiet — de sterke noodzakelijkheids-kracht van den nieuwen stijl vertroebelde tot een karakterloos compromis.
Naast Berlage's Beurs verrees, pompeus en laf, de „Bijenkorf". In Duitschland ziet men de leiders der oude beweging gemoedelijk capituleeren voor de Biedermeiers-



verlangens der burgerij, die verzaad is van weelde en vermoeid van haar heroïsche allures. Ook in de schilderkunst is een terugkeer waar te nemen tot de romantiek en den stemmiings droom: Weyand's terecht bekende „Kruisiging" is een cubistisch toegepaste Delacroix. In de litteratuur kregen we v. Sohendel's suggestieve gevoels-fantasieën, die ihij noemde ,,de Sohoone Jacht", en daarna, in zijn „iMensch van Nazareth" de aesthetische pose der romantiek. En waar deze romantiek niet döorbrak — wij hebben haar op zoo vele en zoo verschillende wijzen zien herleven — daar verijlde vaak de kunst zich tot nog nooit bestaanbaar geachte excessen van individualisme, daar kregen wij een levenlooze, inhoudslooss ikheids-kunsL die theoretici blijkbaar bevredigt, maar die door geen tiental toesc'houwers meer na gevoeld en mee geleefd kan worden. Na Van Gogh kwam Mondriaan, kwam Picasso, kwam Kandinsky: de schilders van de „absolute schilderkunst", van de lijnom-de-lijn, van de kleur-om-de-kleur; de ontmensche1 ijkte mystici der levens-leegte.
Elke tijd aanschouwt de wereld van uit één idee. Onze wereld-Jbeschouwing wordt gevoed en gedragen en bezield door het nieuwe Humanisme, door ide idee der mensohen-éénheid en der cosmische zelfgenoegzaamheid van de menschelijke psyche: van daaruit zien wij het wereld-al. Rationalisme en verbeeldingsleven bestrijden elkander niet noodzakelijk: in het intuïtieve verbeeldingsleven kan het rationalisme opgenomen en overwonnen zijn; maar alle rationalisme wordt eerst levend geloof, krij,gt eerst emotioneele kracht, wanneer 't de uitdrukking is van een intuïtief geloof: dat' geloof zij ons het Humanisme. Rationalisme wil zeggen ordening: voor ons, 20e eeuwers en voor het nageslacht der 30e eeuw zal rationalisme beteekenen ordening der gemeenschap, de ordening eener zelfbewuste humaniteit; en de ordening van het geestes-leven in dienst eener vrije en volwassen menschheid. Meer dan ooit hebben



wij, ontredderden, volstrekte behoefte aan éénheid. Meer dan ooit hebben wij ,nu het gevoel dat de menschheid, om zich zelf te redden, al haar geestelijke krachten samenvatten moet.
Wij weten en wij voelen met groote zekerheid dat de loutere techniek-vereering, de loutere wetenschaps-vereering, de loutere verstands-vereering het geestelijk leven der volken hebben verlaagd, maar als wij verlangen naar religieuzer levens-besef, dan beseffen wij toch, dat de religie der toekomst niet mag zijn en niet kan zijn een ontkenning van ons weten, maar een apotheose: niet irrationeel, maar' supperrationeel. Europa heeft öf in 't vage romantisch gedweept, öf realistisch ontleed: aan ons de eenheid te vinden van den droom en van het weten. En daarom geloof ik dat de zeer toenemende belangstelling voor wijsbegeerte met rustige vreugde te begroeten is: in onze Europeesche wijsbegeerte was reeds de verzoening verwezenlijkt van ervaring en intuïtie, van werkelijkheids-erkenning en idealisme: aan öns, de filosofie te vereenvoudigen en te vermenschelijken tot 't intuïtieve levensbesef der emotioneele geestelijkheid; aan onze kunstenaars, de abstractie der wijsbegeerte om te zetten in leven, in groot en bezield geloofsleven, in warm humanistisch gevoelsleven. Niet, tenslotte, de metaphysica, maar de moraal van 't leven gaat ons ter harte!
Ja, ach! wel hebt ,ge gelijk, gij vijftig-jarigen en zestigjarigen, die ons jongeren verwijt, dat wij wat oud zijn en wat al te gewichtig en wat zwaar, wat zwaar op de hand der Muze. Wij vergeten wel eens, dat kunst tenslotte iets zoozéér eenvoudigs is, iets zoo vreugdevols: een triomf! En zeker is 't voor duister Europa een groot geluk, dat het 't teedere, licht-bewogen Frankrijk bevat. Als wij spreken van een cultureele en van een religieusgestemde kunst, dan bedoelen wij stellig niet dat de kunst gewichtig of pijnlijk behoort te zijn. Juist niet! Juist denken wij dan aan eenvoud en klaarheid en men-



schelijkheid. Maar om later in triomf en van-zelf te kunnen scheppen, moet thans door ons worden gezocht en gestreden. Nog niet is de tijd van schoonheid aangebroken.
IV.
Verlangend zien wij uit naar een kunst, die weer algemeen zal zijn. Zulk een kunst zal zijn een stijlvolle kunst. Want het stijlvolle is 't algemeene. Want stijl beteekent gebondenheid en synthese, maar de afgezonderde individu is de ongebondenheid en het fragment.
■Een stijlvolle, representatieve kunst is niet mogelijk zoolang het maatschappelijk en het geestes-leven elkaar weerstreven. Want zoolang blijft het geestes-leven verindividualiseerd. Er moet komen, "wat ons zoo volkomen ontbreekt: éénheid van geestes-sfeer; want eerst dan, als kunstenaar en volk het leven van uit eenzelfde idee aanvoelen, zal de kunst weer het symbool zijn van de ziel der menschheid.
De moderne Ibsen-achtige mensch, die overal verwarde problemen ontdekt en wien alles zoo hopeloos ingewikkeld dunkt dat hij er van af ziet zich een gedachte te vormen, hij is de mensch, die inzich zelf verward is. Hij weet niet wat hij wil, hij gelooft niet wat hij weet. Hij worstelt met zijn denkbeelden, daar hij die denkbeelden slechts denkt en nog niet voelt, niet doorleeft. Wie 't leven ziet in het licht van een geloof, die ziet de dingen eenvoudig. Het duistere probleem verklaart zich tot 't stralend mysterie, ivoor hem die gelooft.
Deze éénheid van geest is cultureel niet te verwezenlijken, zoolang de maatschappij organisch verdeeld is; doch dit organisch verband is niet te verwezenlijken zoolang geestelijke éénheid, eenheid van ideaal ontbreekt. Wij kunnen niet, als de historisch materialisten, spreken van een economischen grondslag, waaruit de boven-ibouw van het geestelijk leven vanzelve groeit.
De Toekomst der Maatschappij 18



Beiden verrijzen tegelijk, door en met en in elkaar. Bepaalde stoffelijke omstandigheden worden door den menschelijken geest telkens weer op bepaalde wijze verwerkt. De geest schept stoffelijk leven, en de stof schept geest. Het probleem der toekomst is niet alleen een economisch, maar evenzeer een wijsgeerig, een religieus, een ethisch probleem. Men wachtte zich voor het wetenschappelijk fanatisme der cijferaars, dat ontmoedigt en ons zedelijk verlamt. Wij zelf zijn het tenslotte, die de toekomst dragen en de verantwoordelijkheid dier toekomst.
Een kunstenaar is het kind, maar niet de slaaf der maatschappij. Midden in den tijd van het naturalisme en na vijf eeuwen realisme, heeft de groote Redon plotseling een abstracte en symbolische kunst verwezenlijkt. Hij moest dit doen op de wijze der individualisten: men kan niet voortgaan op zijn voorbeeld; maar hij dééd 't! — En terwijl onze kapitalistische wereld ieder portretschilder geld en eer verzekert, daar geen aanzienlijk koopman ten grave mag dalen zonder zijn geschilderd evenbeeld na te laten, zou het toch moeilijk zijn onder het jongere schilders-geslacht in Holland twee of drie portrettisten van werkelijke beteekenis te noemen: het realisme heeft uitgediend in weerwil van de toonaangevende wereld.
Ik geloof, dat juist ook nu alles aan komt op de magische kracht der persoonlijkheid. Op ieder onzer rust de gewetens-taak der komende cultuur. En wie dit voelt, die behoeft niet meer in zelfzuchtige apathie ter neer te zitten: zijn kleine leven is rijk, want hij beseft er de ver. antwoordelijkheid van.
De toekomst zal zich vormen naar onze hedendaagsche idealen. En het zou onmogelijk zijn te leven indien we niet idealen hadden; het leven zou onmogelijk zijn zonder igeloof. Alle leven is een voortgang: wat geweest is kan nooit wederkeeren. Het is goed, in sen zoo cultuurloozen tijd als deze, zich te verdiepen in de schoonheid van vervlogen eeuwen: maar de studie van



't Verleden heeft slechts zin voor hem, die naar de toekomst uitziet.
Wij bewonderen alle groote historische cultuur-tij dperken en wij vinden ons in de kunst dier tijden terug. Want wij voelen ons het product van heel die roemvolle geschiedenis van den menschelijken geest. Elke schoone cultuur had haar leelijke tegenstelling: maar de geest, die uit de verte der eeuwen tot ons spreken blijft, rijst boven die noodzakelijke mislukkingen uit, is juist in den vuur-oven van het menschelijk schuldbewustzijn tot schoonheid gelouterd. Israëls' Bijbel behoort tot de wereldlitteratuur, hoewèl of doordat ons dit boek donkere diepten van ellende en boosheid suggereert.
Wanneer wij ons verdiepen in den geest der vergane eeuwen, dan eerst beseffen we de schande van ons geestelijk leven, dat noch de verhevenheid kent, noch den deemoed. En toch verlangen wij, vanuit onze machteloosheid, niet terug naar die heroïsche tijden. Wij zouden het niet kunnen. Wij kunnen niet het Verleden terug verlangen omdat wij de ongerijmdheid van zulk een verlangen beseffen; maar vooral kunnen we 't hierom niet: omdat wij gedwongen zijn verder te gaan dan ail de menschgeslachten van 't Verleden. Wat is ons hedendaagsche Holland tegenover het Holland van Rembrandt, Vondel en De Ruyter? En niettemin zullen wij, decadente Hollanders, in ons hart dien glorie-tijd niet terug verlangen; want we beseffen dat wij toch in wezen aan den geest onzer sterke vaderen ontgroeid zijn. Wij voelen, dat ons levens-besef, als cultuur-geheel, het hunne overtreft; ook al verwerkelijken wij het nog niet zooals zij het verwerkelijkt hebben. En wij weten, dat dit niet is een hoogmoed of een fantasterij van ons hart, maar een noodzakelijkheid. Indien we ooit 't recht zullen hebben te spreken van een nieuws cultuur, dan zal deze cultuur, de cultuur der universeele menschheid en de cultuur die wetensohap en wijsbegeerte en religie omvat, die de ervaringen onzer kennis, de begrippen van ons denken,



de intuïties van ons gevoel vereent, ook noodzakelijk gegrondvest zijn .op al de beschavingen der Oudheid. Daarom zal die cultuur een cultuur van eeuwen zijn: want eeuwen zijn noodig om haar te stichten alleen reeds.
Gij zult mij beschuldigen dat ik te veel van droomen spreek en te weinig van werkelijkheden. Ik ben echter overtuigd, dat aan een menschheid, die de kracht heeft haar tekort te erkennen en haar idealen te belijden, niet gewanhoopt behoeft te worden. Zulk een ongelukkige maar ernstig gestemde menschheid zijn wij. Wij weten wat wij haten in ons zelf, wij weten hoe we zouden willen zijn. Wij zijn in ernst. En nu zal ik niet meer spreken van verre droomen, die — al gelooven wij in hun eindelijke verwezenlijking — te diep in de schemering der toekomst verborgen zijn, dan dat wij, menschen van nu, daarin de kracht kunnen vinden om den zwaren tijd van straks te dragen. Ik wil, preciseerend, weder terug komen op 't geen ik reeds zeide, en uitspreken mijn overtuiging, dat wij reeds bezig zijn die toekomst te verwezenlijken. Ook in de kunst.
De 19e eeuwsche kunstenaar kon slechts twee stijlmogelijkheden zien: realisme en romantiek. Realist is de mensch die feiten ziet, die deze feiten ontleedt en beschrijft, die aan de feiten zich onderwerpen wil. Romanticus is de stammings-mensch, de -mensch die zijn aandoeningsleven vereert en uitbuit ten koste van zijn werkelijkheids-besef. Realistisch voelt de mensch, die zijn ikheid tracht te versmoren om de tastbare feiten onaangedaan te kunnen zien; romantisch wie het idealisme van het Ik handhaaft in den droom, die hem bewust slechts droom is. Beiden, de realist en de romanticus, ontkennen de ideëele waarde van het leven. De realist tracht zijn idealen te verbannen; de romanticus heeft zijn idealen afgescheiden van de realiteit: hij trekt zich die realiteit niet langer aan, en zelfs niet de realiteit van zijn persoonlijk leven.



Nuchter realisme en dweepzieke romantiek: dat was voor den 19den eeuwer het bitter alternatief. Daarbuiten bestond alleen het klassieke ideaal der Antieken en der Renaissancisten: het ideaal der ideale natuur. Doch dit leefde nog maar voort in het brein van archeologen en van officieele kunstenaars-representanten der burgermaatschappij, of in de ziel van enkele ivoren-toren-bewoners.
Ik geloof echter, dat we thans bezig zijn een ander en voor ons wezenlijker idealiteit te scheppen. Noemen zal ik haar niet met een formule. De naam mag eerst ontstaan als de eenheid zich klaar geopenbaard heeft. Maar dit bedoel ik: 't Realisme is de kunst der ongestijldheid, de kunst dus die noch in de architectuur, noch in de muziek zich verwezenlijken kan. Onze schilders en beeldhouwers wenden zich van 't realisme af, zoeken naar stijl en naar rythme, naar een kunst die weer architectonisch zal zijn. Deze stijl is niet meer romantisch en niet meer Grieksch-klassiek.
En daarmee overeenkomstig in de litteratuur: niet meer het realisme, dat in principe alle ideaal ontkent, niet meer het klassicisme, dat slechts een ideale realiteit aanvaardt en dat voor ons vormelijkheid en verstandelijkheid is gaan beteekenen, dat voor ons beteekent de idylle, niet meer de enkele observatie, niet meer het enkele gevoel, niet meer de schoone rhetoriek, maar: symbolische menschelijkheid. De Russen, zeggen wij! en Walt Whitman! Wij zeggen het hier en in het Oosten en Westen en in het Zuiden! Wat is tenslotte litteratuur? Het boek Job en het boek Genesis behooren voor mij tot de ihooigste litteratuur, evenals het Symposion van Plato, of de preeken van meester Eckhart. Voor mij beteekent Vondel een statig, een zéér statig gebaar, maar 't oude Beatrijs-gedicht een menschelijk levens-beeld. En ik meen te bemerken, dat velen dit met me eens zijn, meer dan ze zich bekennen.
Wij zien uit naar een kunst, een litteratuur en een



plastiek, die weer zinnebeeldig samenvat, een kunst waar het bijzondere „geval' en het persoonlijke „gevoel gegroeid zijn tot een algemeen levens-beeld; wij bewonderen de kunstwerken die weer als een mythe zijn aan te voelen. Want alle groote kunst is mythisch en elke mythe is een groot kunstwerk. Alle groote kunst is beeldende, zinnebeeldige levens-waarheid, is levend geworden wijsheid, is levende gevoels-symboliek, Vlaanderen's Thijl Uilenspiegel en Spanje's Don Quiehote, zoo goed als Europa's Divina Commedia.
Er is een groot verlangen naar verdieping van geest en naar stijl. Stijl beteekent ordening; en de ordening is van den geest, niet van 't instinctieve gevoel alleen. Het verlangen naar stijl en naar geestelijke verdieping is één en één is 't met ons verlangen naar universaliteit van levens-beschouwing. En het verlangen naar universaliteit van levens-beschouwing is één met ons verlangen naar de super-nationale éénheid der komende democratie. Wie verlangt naar éénheid van geest en wereld, verlangt naar religie. Wij weten, dat de kunst der toekomst niet langer de verfijnde luxe zal zijn der enkelen, maar 't innigst eigendom der gemsenschap, der groote, om haar geestelijke vrijheid worstelende volks-gemeenschap van Europa. Daarom zal die kunst eenvoudig zijn en groot van menschelijkheid, religieus. Ik heb er straks op gewezen, dat de kunstenaars-schepping het grootst zal zijn dan, wanneer die kunst de levens-droom verbeeldt van een cultuur-periode en door de leidende elementen dier cultuur dus wordt verstaan: de cultuur der toekomst vertegenwoordigt zich niet langer in enkele afgescheiden kasten of standen en blijft niet langer besloten binnen de grenzen van <een volks-éenheid: in dubbelen zin zal zij universeel zijn. En zoo haar kunst. Alleen een religieusgestemde kunst kan universeel zijn, katholisch; zij dringt door tot de ziel der menigte en wischt de grenzen uit van volk en ras. Wij weten immers, dat de Gothische, de Romaansche, de Byzantijnsche kunst zich — ondanks



kleine afwijkingen — gelijkelijk uitte bij gansah verschillende volken. Wij weten, dat de Buddhistische kunst van Engelsch-Indië in wezen gelijk is aan die van Java of Bali, gelijk zelfs aan die van China, niettegenstaande 't Chineesche en 't Indische ras niets gemeen hebben.
Geen éénheid van geest zonder religie, maar geen religie zonder volks-cultuur. En zij, die niet alleen verfijnd en diepzinnig, maar ook machtig en breed en vol-op menschelijk waren in 't verscheurde Europa der 19e eeuw, dat waren de enkelen, die 't onverbreeklijk verband bleven voelen tusschen geestes-leven en wereld. Zij cultiveerden niet, zelf-vervuld, het leven hunner ziel, maar zij gaven de menschen hun hart. Zij beseften de beteekenis van hun tijd en zij wisten dat zij zich aan 't probleem van hun tijd niet mochten onttrekken. Zij voelden cultureel.
Wij hebben reeds nu groote, dramatisch voelende kunstenaars voortgebracht. Wij eeren immers een Dostoiewsky, een Vincent van Gogh, een Henriëtte Roland Holst; en juist die drie kunstenaars noemde ik onwillekeurig, welke, door de-zoogezegde onvolkomenheid van hun technisch vermogen en door hun verwerping van alle uiterlijk schoon, de aestheten tot een wanhoop waren en tot een ergernis. Zoo moet 't ook zijn, als het ooit goed wil worden!
Ik noem dit drietal, omdat 't voor ons representatief is; maar ik kon er meerderen noemen. Ik weet zeer wél, dat men de werken van zijn tijdgenooten niet objectief beoordeelen kan. Maar laten we ons dan toch verheugen zulke — misschien overdreven — bewonderingen te kennen! Decadentie savoureert; maar decadentie kan niet hevig lief hebben en innig bewonderen.
Deze kunstenaars en zij die hen gelijken, zijn ons zoo lief, omdat ze, in oprechtheid belijdend hun persoonlijk gevoelsleven, tevens openbaarden het diepste en edelste levens-besef van de ihedendaagsche menscihheid. Hun persoonlijk geestesleven is voor ons van symbolische



beteekenis. En zij zijn ons zoo lief omdat ze niet schuw de moeite, den strijd van 't leven ontweken, noch in de pijn van 't leven verzonken bleven, maar zich 'bevrijdden dóór hun ernstige levens-aanvaarding, dóór hun diep werkelijkheidsbesef en dóór hun vroom levensgeloof en hun matelooize liefde. Als de wereld maar waarlijk begon een Van Goglh of Dostoiewsky op de juiste wijze te bewonderen, niet „aesthetisch" en niet met t zelfvoldaan „medelijden" van den „vrijen mensch , maar psychisch en menschelijk, dan kon zij beter worden en de kunst dus ook grootscher dan ze nu is. Dikwijls voel ik juist de hedendaagsche artiest en zijn .tegenstelling de sociale hervormer, als een belemmerende macht. Dikwijls zie ik dat „igewone" menschen een dieper, oprechter levensbesef hebben dan onze artiesten en hervormers.
Waarom konden Gezelle en Tolstoï een groote symbolische kunst scheppen? Omdat hun geest gevoed werd door de religie van hun volk; evenals Morris en Ruskin in Engeland, Walt Whitman en Emerson in Amerika zich voelden omhooggestuwd door den geest eener nieuwe samenleving. Dat deze samenleving versmoren zou in kapitalistische zakelijkheid, dat wisten zij nog niet. Maar hun geloof had hen behouden. Waarom schiepen Rodin, Millet en Israëls, waarom Carlyle en Hebbel, waarom Hugo, waarom de jonge Franschen, te midden der individualistische verdeeldheid en der materialistische vergroving hun samenvattende, symbolische kunst? Omdat zij cultureel geweten en humanistische liefde hadden. Een Nietzsche of Ibsen hadden het eerste, maar het tweede niet: daarom waren zij groot, maar niet waren zij wijs zooals slechts de eenvoudigen wijs kunnen zijn. En waarom zien wij zoo veel en zoo waardevolle begaafdheid verspild? Omdat zij doelloos blijft.
Wat bedoelen onze individualistische aestheten met hun liefde voor de Schoonheid, met hun eeredienst der Schoonheid? Ik kan die taal maar niet verstaan. Waar



troont zij dan, de Schoonheid? De Schoonheid laat zich niet dienen, noch vereeren, noch liefhebben, noch nastreven. Zij is genade. Maar wie de genade der Schoonheid ervaren wil, die heeft in zich zelf en als mensch schoon te zijn, dus allereerst oprecht.
Het gaat, ook in de ikunst, om het leven; en het leven is de samenleving, want niemand leeft in afgezonderdheid. De kunst is de bloem en de samenleving is de grond waaruit zij opgroeit. Kunst bevrucht de samenleving. Maar de goede tuinman weet, dat de grond met toewijding bearbeid worden moet, zal de bloem gedijen.
Dit staat in onze macht. Laten wij trachten in onze samenleving weer orde te brengen, doelbewuste ordening. Laten wij, ieder voor zich, tot bezinning komen om ons het doel bewust te worden. Maatschappelijk en geestelijk. Laten wij allen het probleem der groeiende cultuur voelen als een persoonlijke gewetenszaak.







Mr. CLARA WICHMANN:
DE MORAAL IN DE MAATSCHAPPIJ DER TOEKOMST







DE MORAAL IN DE MAATSCHAPPIJ DER
TOEKOMST
DOOR
Mr. CLARA WICHMANN
E moraal in de maatschappij der toekomst" — vanzelf zijn we geneigd, in die woorden te leggen de hoop, dat die maatschappij en die moraal een betere zullen zijn dan de onze. Van het begin van de geschiedenis der.
menschheid af zien we de menschen in de Toekomst projecteeren wat het Heden nog niet volledig gaf, maar waarnaar wel in het Heden gestreefd werd. Van de toekomst werd en wordt dus verwacht de verwezenlijking van dat, wat in het heden nog maar mogelijkheid en ideaal was — maar wat dan toch inzooverre tot het heden al behoorde.
Wanneer dus menschen spreken over de moraal van de toekomst, dan moeten wij begrijpen dat zij daarmee eigenlijk volstrekt niet bedoelen de moraal, die vermoedelijk in de toekomstige werkelijkheid gelden zal, die b.v. over een eeuw in de reëele wereld, in deze gewesten, zal heerschen, maar dat zij ermee bedoelen hun ideaal van ethisch leven; zij kunnen er geen vrede mee hebben dit alleen als Ideaal te bespreken, en daarom leggen zij het vast als iets, dat in de komende wereld zal zijn gerealiseerd. Over de ellenden en zonden van hun eigen tijd worden zij getroost door de gedachte, dat hun kinderen in een beter wereld zullen leven. De gedachte aan die betere toekomst is in het menschenleven niet te ontberen als een rustpunt-in-de-verte, dat nu eenmaal ge-



makkelijker te aanvaarden is dan vrede met het eeuwigrustelooze heden; en zoo loopt ieder geschrift en iedere rede, waarin ethische conflicten of moreele misstanden worden besproken, uit — niet op een teekening van hoe de menschen onzer eigen dagen na veel strijds die conflicten, ónze maatschappij die misstanden, te boven komen — maar op een teekening van een toekomstige wereldorde, waarin dat conflict eens en voor al opgelost, die misstand eens en voor goed opgeheven en verdwenen zal zijn. Zoo spreekt men dan van „het gezin der toekomst", van ,/de opvoedintg der toekomst , ,,het strafrecnt der toekomst , en bedoelt eigenlijk niet anders dan een concreet beeld van eigen ideaal. Het zijn droomverbeeldingen; wanneer we met open oogen het verleden en het nu der menschen beschouwen, dan zien we onmiddellijk, dat dat strafrecht der toekomst of dat gezin der toekomst in de werkelijke maatschappij der toekomst niet zóó te ivinden zullen zijn.
Wanneer we zoo de ellenden van het Heden sussen door te hopen op de toekomst, dan overschatten we de toekomst en onderschatten we het heden. We zien dan voorbij, dat we immers juist vanuit ons heden die schoone toekomst hebben geproijecteerd, dat het dus a. h. w. onze schepping is, ons bouwwerk, al is het nog maar een luchtkasteel; — iets van onzen eigen tijd dus. We zeggen toekomst en bedoelen heden! Dat zoogenaamde gezin, opvoeding, productiewijze, strafrecht enz. der toekomst — dat zijn eenvoudig de door ons gewenschte oplossingen van de conflicten waarmee ónze tijd worstelt.
Maar aan den anderen kant doen we de toekomst onrecht, wanneer we voorbijzien, dat die uit een veel grooter verscheidenheid van factoren zal groeien dan de
toch altijd beperkte — idealen van ieder onzer. Want
iedere partij en iedere richting, die van „de toekomst spreekt en naar „de maatschappij der toekomst streeft, bedoelt en schetst een andere toekomst, omdat al die



partijen verschillende idealen hebben; en de werkelijkheid van den komenden tijd zal natuurlijk niet alleen en uitsluitend aan het ideaal van één van 'die groepen beantwoorden. Ze dragen daar allen toe bij, (zij het ook niet allen in gelijke mate) en juist daarom worden zij er géén van allen zóó als zij willen in verwezenlijkt.
Wanneer we dus over de toekomst van onze maatschappij spreken, dan mogen we dat niet doen alsof die toekomst eenvoudig de vervulling zal brengen van wat wij nu wenschen; die toekomst wordt niet door onze wenschen alleen bepaald. Maar we moeten ons hier in 't bizonder voor wachten, wanneer we over de toekomst van de moraal spreken.
Immers de vraag naar de toekomstige moraal is de vraag naar de toekomstige levenswijze der menschen. Waar er tot u is gesproken over de toekomstige maatschappij in haar uitwendig-economische organisatie, daar sluit zich de vraag naar de toekomstige moraal daarbij aan als de vraag naar de toekomstige verhoudingen der menschen tot elkander niet meer als economische producenten en consumenten, werkgevers en werknemers, maar als geestelijke en zedelijke wezens.
En op dit gebied, op het gebied van de vragen, hoe de mensch behoort te handelen en behoort te voelen, is er ten allen tijde conflict tusschen de norm en de practijk, tusschen den gestelden regel en het werkelijke leven. Voltaire en voor en na hem anderen, die van zijn geest waren, hebben er speciaal het Christendom een verwijt van gemaakt, dat zijn moreele practijk zoo hemelsbreed van zijn prediking verschilde. En het is werkelijk een gemakkelijk te bereiken effect, om, met onze Christelijke maatschappij vol bedrog, oorlog, materialisme voor oogen, of met de geschiedenis der Kerk met hare kettervervolgingen en inquisitie en heksenprocessen en .godsdiensttwisten in handen, op de droeve tegenstelling met de prediking van: „mijn rijk is niet van deze aarde" en „hebt uwe vijanden lief" te wijzen. Maar we beseffen al



gauw, dat ditzelfde van iederen godsdienst en iedere moraal ter weireld kan worden gezegd. In den tijd van Plato en Aristoteles werden onmenschwaardiige oorlogen gevoerd, in de dagen der Middeleeuwsche Charitas heerschte een afschuwelijk strafstelsel. Wat Voltaire van het Christendom zei, dat had evengoed een philosopheerend Arabier van de practijk van het Mohammedanisme, een critisch Oosterling van de practijk van het Boeddhisme kunnen zeggen — en wie weet, misschien is het ook daarvan gezegd! De fout ligt niet aan één specialen gods dienis t of zijn aanhangers. De dissonant dien Voltaire terecht opmerkte maar in de Christelijke maatschappij gelocaliseerd achtte, is de algemeene en blijvende tegenstrijdigheid tusschen norm en practijk. De menscfh behoort tot twee werelden, en het is wel zijn voortdurend streven, de lagere aan de hoogerc te assimileer en, maar volkomen gelukken doet hem dit nooit; integendeel, telkens strekt de lagere de hoogere weer naar beneden, zoodat tenslotte de practijk van een zéér hooge ethiek nog op die van een heel wat lager ethiek
,gelijkt. .
En altijd opnieuw wordt van de toekomst de oplossing van dien tweespalt verwacht. Voor iederen tijd opnieuw is de Toekomst de tijd, waarin de norm niet meer zal worden overtreden, waarin practijk zal zijn geworden, wat nu nog maar nagestreefde norm is.
En die verwachting is tot zekere hoogte gerechtvaardigd. Want werkelijk wordt allerlei langzamerhand tot gewoonte en practijk, dat aanvankelijk en om te beginnen alleen maar norm was, door enkele hooggestemde geesten gesteld. Anders zou de wereldgeschiedenis geen veranderingen van levenswijze, alleen maar veranderingen van theorie kennen! — Maar wanneer we zoo op de toekomst hopen, waarin die tweespalt er met meer zal zijn, dan vergeten we, dat de toekomst onherroepelijk haar nieuwe conflicten en haar nieuwe overtredingen zal meebrengen. Ze zal wéér vervuld zijn van vergeefsch



streven en van zelfverwijt en van onvermogen om aan eigen idealen te voldoen, en zij zal opnieuw hopen op een verschiet, waarin de menschen wérkelijk overeenkomstig die normen zullen leven.
Want alle moraal ter wereld is leidster geweest en richtsnoer, maar geen is er ooit ten volle opgevolgd. Van den beginne van de menschelijke geschiedenis af worden de gestelde gedragsregelen in de dagellijksche levenspractijk nagetracht, maar nooit volledig betracht. En zoozeer wéét de mensch dat au fond, dat iedere godsdienst al van te voren gerekend heeft op de niet-vervulling van zijn geboden; Katholicisme en Boeddhisme speciaal door het instituut van de biecht; maar ook in iederen anderen godsdienst, die als zoodanig naam mag hebben, is sprake van xadaoaig, van reiniging, ontzondiging, na overtreding. De overtreding is dus al van te voren voorzien en voorondersteld.
Niet al te vast moigen we >dus gelooven, dat dit in de toekomst anders zal zijn — en we zullen daarom de woorden: de moraal in de maatschappij der toekomst — in een anderen zin hëbben te gebruiken.
De moraal der toekomst zal niet zijn de dagelijksche verwezenlijking van wat nu als hoogste norm in ons beseft wordt, en ook de toekomst zal geen tijd zijn waarin er geen conflict tusschen norm en practijk meer zal wezen; maar de moraal van ide toekomst zal zijn een moraal van andere normen en een andere dagelijksche werkelijkheid dan die wij nu kennen, terwijl er wederom tusschen .die normen en die werkelijkheid een kloof zal zijn, en de menscihheid dus wederom vooruit zal zien naar een nieuwe wereld, waarin die kloof zal zijn overbrugd.
Die andere normen en die andere dagelijksche practijk zullen zich natuurlijk uit de onze hebben ontwikkeld — uit de onze en de aan ons voorafgegane. Want al het verleden® blijft in beden en toekomst mededoen. Zooals in onze maatschappij waarlijk niet alleen de moreele
De Toekomst der Maatschappij 19



opvattingen der 19e eeuw, maar óók die der Aufklarung en Fransche Revolutie, óók die der Hervorming, óók die der Katholieke Middeleeuwen en nog die der antieke ethiek nawerken, zoo zal ook in de toekomst de moreele nawerking — nasleep zou men kunnen zeggen van dat verleden niet zijn afgeschaft.
M. a. w, de toekomst zal -nooit zuiver „toekomst zijn, nooit gezuiverd van de onderlinge tegenstrijdigheid van antieke en Christelijke moraal, van Renaissance-individualisme en kerkelijke volgzaamheid, van 18e eeuwsch rationalisme en romantische verheerlijking van duistere diepten, "van 19e eeuwsche vrijheid en 20ste eeuwsch gemeenschapsgevoel — kortom van al de conflicten die vanizelf worden meegebracht door het enkele feit, dat naast elkaar zijn blijven gelden normen die uit verschillende geestelijke tijdperken afkomstig zijn. Dat gelijktijdig voortbestaan van a. h. w. verschillende geologische lagen vinden we in de uitwendige maatschappij, doordat in den éénen kring zich meer de moraal van het Protestantisme, in den andere die der utilisten, in weer een andere die van het socialisme concentreert en vastzet; maar we vinden het ook innerlijk, doordat in ieder onzer iets van die vele opvattingen en gewaarwordingen, die vele gewetens, is blijven naklinken. Deze dubbele nawerking nu zal, voorzoover dezelfde historische wetten blijven gelden, zich ook in de toekomst moeten voordoen.
Maar zooals we ongestoord gewagen van de moraal der Aufklarung, hoewel we heeil goed weten, dat de overgroot® meerderheid der 18de-eeuwer zeker „unaufgeklart" was gebleven, of van 19e-eeuwsche opvattingen, terwijl we óók weten dat die buiten velen uit onze samenleving heelemaal zijn omgegaan, zoo kunnen we ook wel van de moraal der toekomst spreken en daarmee bedoelen: wat het specifiek nieuwe in de toekomstige moraal zal zijn. We kunnen dit zonder gevaar doen, wanneer we er eerst goed van doordrongen zijn, dat we met dien term dan dus niet de moraal in de



gehééle, de werkelijke maatschappij der toekomst bedoelen, maar alleen het eigene-nieuwe, zooals het vrijmakend, onhistorisch rationalisme het specifieke was dat de 18e eeuw bracht; en wanneer we ons blijven herinneren dat naast dat eigene en nieuwe in de werkelijke toekomst tal van normen en gewoonten van vroeger zullen blijven voortbestaan.
De moraal van de toekomst kan dus nooit eenvoudig zijn de realiseering van de moreele idealen van onzen tijd: ten eerste omdat de toekomst door veel meer factoren bepaald wordt dan door de idealen van enkele jonge groepen, ten tweede omdat iedere maatschappij meesleept tal van normen van vroeger en dus onderlinge conflicten daartusschen; — en ten derde omdat het Ideale nooit verwezenlijkt wordt noch worden kan. Al wat gerealiseerd wordt is uitteraard onvolkomen; al wat vastgelegd wordt in de wereld der werkelijkheid, botst met iets anders en staat daarom in het teeken van strijd en onvolledigheid.
Maar; naast dit alles wat de toekomst niet zal brengen, hebben we te begrijpen dat zij ook veel wèl zal geven. Want er is Evolutie van norm èn practijk beide; en al worden die twee nooit aan elkaar gelijk, ze ontwikkelen zich toch niet onafhankelijk van elkaar.
Terecht zegt Westermarck dan ook: „Men's Standard of morality is not independant of their practice". Al is er ten allen tijde verschil tusschen theorie en practijk, we kunnen toch uit de daden en gewoonten van een tijd wel iets omtrent zijn moreele geweten afleiden. Zeker, het strafrecht van de Middeleeuwen was niet overeenkomstig het beste deel van het Middeleeuwsch voelen; maar dat neemt niet weg, dat dan toch in onzen tijd hun strafstelsel niet meer bestaat. De slavernij werd al door sommige denkers der oudheid veroordeeld, en nog onder ons bestaan afschuwelijke sociale misstanden en onrechtvaardigheden; maar het feit, dat we geen slavernij als rechtsinstelling meer kennen, beteekent toch wel iets.



En wanneer we dus hebben moeten erkennen, dat ook 'de toekomst altijd haar conflicten zal hebben, dan zal daarnaast toch menige tweespalt, waar ,wij nog middenin staan, eenmaal overwonnen kunnen zijn.
Wat we dus wél van de toekomst hebben te verwachten, wat we wél voor de toekomst hebben vóór te bereiden, dat zijn nieuwe normen met hun nieuwe conflicten, en daarnaast de oplossing van de conflicten waar wij nu middenin staan. Dat wil zeggen, de toekomstige tijd zal vervulling en oplossing zijn ten opzichte van den onze, maar zal daarnaast zelf weer aanloop, eerste term, zijn voor den tijd, die daarna zal komen. Da toekomst zal bewegelijk en bewogen zijn, evenals het verleden dat geweest is.
Wanneer we dus erkennen, dat ook de toekomst tweespalt en conflict tusschen norm en practijk zal kennen, dan is dat niet om te besluiten, dat die toekomst ook niet „anders" dan heden of verleden, dan Middelleeuwen of 20ste-eeuw, zal zijn. Integendeel, evengoed als ons heden verschilt van de eeuw vóór ons — worden we het ons niet dikwijls met blijdschap bewust? — en die weer van de daaraan voorafgaande, zoo zal ook onze toekomst „anders" zijn dan ons heden is. En wij zelf zijn het, die dat mede bewerken zullen.
— Maar hoe ,gaat dat in zijn werk — het veranderen van de normen, de evolutie van de zedewet?
De norm zelf is het primaire niet; de norm is product. De norm, de vastgestelde regel-van-doen-en-laten _ die aldra verstarde regel dreigt te worden — wordt telkens vooruitgeschoven door het spontane leven van de menschen, door hun levend moreel bewustzijn, hun subjectieve moraliteit. En dit is een der tragische conflicten van het leven; want deze subjectieve moraliteit, die dus in waarheid de zedelijke norm van de toekomst helpt scheppen, wordt door de norm van het heden altijd als de afbreker van de zedelijkheid, als het groote moreele gevaar, bestreden.



Zoo is dus aan den eenen kant het gewone persoonlijke menschenleven van alledag de sfeer, waarin iedere norm op zijn beurt overtreden, ieder ideaal naar omlaag getrokken wordt, waar aan den gepredikten en aangehangen moreelen eisch niet wordt voldaan. Maar aan den overkant van die gestelde normen vinden we nogmaals het persoonlijk leven, ©n daar het persoonlijk leven in zijn hóógste potentie: daar is het hooger en fijner en eerlijker dan die norm-voor-allen, die meestal vanzelf ook een norm-van-gisteren is. Het individueele menschenleven, dat zuiver voelend en zuiver denkend tegenover de onderlinge verhoudingen der menschen staat, gaat ver uit boven de verstarde overgeleverde normen van vroeger. Niet alleen omdat het normen-yanuroeger. zijn, maar ook omdat iedere algemeene norm al min of meer een compromis is.
Het is van ibelang dit te beseffen, omdat zoo oud als alle moreele leven is de strijd over de al-of-niet-superioriteit van het subjectief moreel bewustzijn óf van de overgeleverde zedelijke norm. Maar bovenal voor onzen eigen tijd is ihet van belang, omdat onze tijd gezegd wordt de zedelijkheid te ontwrichten, terwijl hij in waarheid bezig is een nieuwe op te bouwen.
De botsing tussohen de oude norm en het nieuwe geweten, of tusschen de algemeene norm en het persoonlijke geweten, komt het sterkst aan het licht daar, waar het nieuwe of persoonlijke geweten zoover gaat van eenvoudig te weigeren, den igestelden regel te gehoorzamen, óók zoolang die in de uitwendige rechtsorde nog geldt. En zeker is de vraag, in hoeverre man al meedoende heeft te hervormen, dan wel zich algeheel buiten het geldende maatschappelijk verband mag plaatsen, een andere dan die naar het goed recht van den inhoud van die nieuwe meening. Het is iets anders of men afschaffing van den .gerechtelijken eed bepleit, óf het afleggen van een eed weigert terwijl die nog is voorgeschreven. Maar juist omdat dit weigeren-van-gehoor-



zaamheid de scherpste vorm is, waarin het subjectieve geweten zich manifesteert —een manifestatie die we al in de Antigone als tragisch conflict zien opgevat — juist daarom kunnen we dit weigeren als voorbeeld nemen; als we kunnen aantoonen dat-zelfs dit normen-scheppend inplaats van vijandig-aan-normen kan heeten, dan zal dat a fortiori gelden voor het nieuwe geweten, dat alleen maar predikt, en niet zijn dienst opzegt aan de rechtsorde of zedelijke orde, die nog die van de meerderheid
Voorbeelden van dit „weigeren" zijn er in onzen tijd overvloedig: de dienstweigering, de eedsweigering, het vrije huwelijk, de werkstaking, het stemmen tegen de oorlogscredieten. En al deze „weigeringen van het subjectieve geweten worden volstrekt niet alleen . veroor deeld door menschen die vóór het militarisme, voor den eedsdwang, vóór het hedendaagsch huwelijksrecht o vóór de werkgevers partij kiezen, maar ook door ■vele anderen, die er alleen maar van uitgaan dat de gestelde norm per se hooger is te achten dan de „maar sub,ec-
tieve moraliteit. , ,
En toch kunnen we ook precies het omgekeerde doen. We kunnen ook, heelemaal ter zijde latende hoe we over pacifisme, eedsvraagstuk enz. opzichzelven denken, erkennen, dat zeker niet het verzet, niet de „weigering
iets onzedelijks inhouden.
We zullen goed doen even terug te zien naar vroeger verzet; want verleden tijden kunnen we zooveel onbevangener beoordeelen. En als we terugdenken aan de opstandige weigeraars van vroeger — wie vinden
'd Dan vinden we b.v. de eerste Christenen, die weigerden voor de Dea Roma of het beeld des Keizers te offeren' en Wilhelm Teil, die weigerde den hoed van den Oostenrijkschen landvoogd te groeten; en de burgers der Nederlandsche gewesten, die in verzet kwamen tegen het wettige Spaansche ,gezag!



Och neen, als we zoo naar het verleden terug zien, dan weten we wel, dat het subjectieve verzet tegen de gestelde norm nieuwe normen hielp opbouwen. Laten we
er dan ook voor onzen tijd de les uit trekken, dat de toekomst misschien met dankbaarheid de opstandelingen van heden herdenken zal.
Maar waarom is het subjectieve geweten aldoor juist in verzet? Omdat het vanzelf de eigenschap heeft van in concreto te oordeelen. Het is het altijd nieuwe verzet van het rechtsgevoel-in-een-bepaald-geval tegen het summum jus, dat summa injuria werd, tegen de wet die tot vloek is geworden.
Maar ware het niet anders dan dat, dan zou het niet sdheppend zijn, alleen aanvullend en verzachtend. Het doet veel meer dan opkomen voor individueele gevallen; het komt ook op voor het levende Heden in zijn algemeenheid.
Want de norm-van-weleer is nooit voor een huidig geslacht nog het ware, -hoezeer men zidh ook telkens wil voorspiegelen, dat de ware ethiek eenmaal op een bepaald tijdstip „gevonden" is en slechts verder behoeft te worden doorgereikt en uitgebreid. Het ware is alleen het beleefde, doorleefde, duur-gekochte, niet het overgeërfde en ingeprente. Iedere tijd heeft eigen normen opnieuw te vormen, iedere tijd behoeft een eigen ethiek. En geen zwaarder disqualificatie voor het geestelijkzedelijk leven van een tijd, dan wanneer hij bij een norm van vroeger leven kan. Dat zijn de werkelijke tijden van inzinking. — Geen ethiek is voor alle tijden igeschreven; de gevoelsmoeilijkheden van iederen tijd vragen een eigen-verworven oplossing, die pas achteraf blijkt in diepste wezen dezelfde te zijn, die ook in vroeger tijden werd bevochten of gevonden.
Ze vragen een oplossing, dus: ze vragen méér dan verzet-alleen tegen de norm-van-vroeger. Evenals iedere ibeweging voor vrijheid achteraf zal blijken veel meer te



hebben bedoel'd dan negatieve be vrij ding-van-boeien alleen, maar de mogelijkheid van positieve ontplooiing van eigen wezen. Want de gestelde wet is vanzelf de van buiten gestelde wet, de door anderen opgelegde, de heteronome moraal. En wat schijnt losmaking en oni wrichting van moraal te zijn, is in waarheid zoeken en vinden van de zelf-êestelde wet, de autonome moraal.
De oplossing van den ouden strijd van objectieve zedewet en sulbjectief moreel bewustzijn is deze: dat de objectieve wet de voortdurend weerkeerende verstarring is en de subjectieve moraliteit de voortdurend weerkeerende verjonging, die den eeuwigen inhoud van iedere objectieve zedewet telkens opnieuw doet beleven.
Maar dit evenwicht der werkelijkheid is een bewegelijk evenwidht, en iedere tijd helt öf naar de eene, öf naar
de andere zijde over.
Onze tijd nu staat in het teeken van de accentueering van het individueele geweten; — m. a. w. onze tijd is er niet een van normen-heerschappij, maar van normenformatie. En wanneer we over de toekomst spreken, dan spreken we over den tijd waarin gevormd zal zijn, wat zich nu vormende is.
Maar dit bracht vanzelf mee, dat onze tijd een moraallooze tijd moest lijken aan allen, die ervan uitgaan, dat moraal is ;het gehoorzamen aan een bepaald stel geboden, aan allen, die in de subjectieve moraliteit iets geringers zien dan in de gestelde, de positieve norm.
En zeker is het waar, dat een zoekende tijd vanzelf ook een dwalende tijd is. Maar wanneer we het zóó zegden, dan ligt daarin opgesloten, dat het dwalen met voor niets, dat het niet alleen afwijken van den weg is, maar dat we het, vanuit een verder perspectief, vanuit de Toekomst Nazien, hebben te begrijpen als 'het onvermijdelijk rondtasten en in uitersten vervallen, eer de
nieuwe weg gevonden is.
Onze eeuw hebben we dus niet te beschouwen als eene, waarin het moreele leven bizonder verslapt, maar



juist als eene, waarin het bizonder ontloken is: het is waar geworden, het leeft niet meer bij phrasen en con*venties en overleveringen. En om den rechten weg weer te vinden, heeft men geen „terug!" te prediken; wat er diep en edel was in de oude moraal, dat zal in de nieuwe vanzelf worden hervonden. Zooals de kunst niet is verdwenen voor de techniek, maar zich heeft omgezet en aangepast en nu ook van het technisch-practische iets schoons weet te vormen, zoo is ook de weg der ethiek deze, dat de oude wetten schijnbaar verdrongen worden, opdat het .goede steeds nieuw wordt doorleefd.
En zooals het kunstleven van onze dagen nader staat bij al die vroegere tijden, waarin nieuwe mogelijkheden ontloken, dan de tusschentijd van de academische kunst stond ibij wat ze navolgde, zoo staan ook de jonge ethische stroomingen van onzen tijd veel dichter bij het Chrisitendom der Evangeliën, dan de orthodoxe Christenen doen. Er is grooter kloof tusschen de waarlijkondervindenden en de in-navolging-levenden dan tusschen welken inhoud van ondervinden of navolgen ook. Zoodat de weg, die oorspronkelijk leek ver af te voeren van de oude wijsheid en den ouden plicht, later blijkt niet anders dan phase te zijn geweest om opnieuw voller, bewuster, dat oude te beleven. Als wij ons maar niet steeds 'blindstaarden op het o ogen blik; als wij maar in phasen vermochten te denken; als wij het leven maar niet als een gegeven, maar als een weg konden 1 eieren begrijpen, het Heden vanuit de Toekomt, in het licht van de Toekomst konden beschouwen — dan zouden we wel begrijpen, dat er in laatste instantie geen tweespalt is tusschen ou.de norm en nieuw gevoel, dat de laatste inhoud van alle zedelijk leven dezelfde is, maar dat iedere tijd dien op eigen wijze, in eigen taal, in verband met eigen omstandigheden al zoekende moet hervinden.
In verband met eigen omstandigheden. Want de moeilijkheden in het rijk des .geestes ontstaan voor een groot



deel uit verandering van de feitelijke verhoudingen. Wanneer de kinderen niet meer hun leven lang in de onmiddellijke nabijheid van hun ouders blijven, maar ieder zijns weegs ;gaan en ieder een verschillend beroep kiezen, dan verandert langzamerhand vanzelf de verhouding van de gezinsleden onderling, en ontstaat daardoor conflict met de overgeleverde opvattingen over gezinsverhoudingen, de overgeleverde gezinsmoraal. Wanneer de standen geen reëel-maatschappelijke beteekenis meer hebben, dan komt heel langzamerhand ook allerlei oude „wijsheid" over de verhoudingen der standen te vervallen. Wanneer vrouwen niet meer alles wat waarde heeft in 'het leven alléén uit handen van haar man ontvangen, dan is er vanzelf in de verhouding van etfhtgenooten zooveel veranderd, dat de veilige eenvoud van lang-aangehangen leeringen verloren is.
Omdat in de feitelijke verhoudingen in onizen tijd zoo onoverzienbaar veel veranderd is, daarom zijn ook op ethisch gebied alle oude zekerheden aan 't wankelen geraakt. En die verandering bestond bij uitstek in een neerhalen van oude vasite scheidsmuren. Zoo versdhijnt bijna alles, wat er op ethisch gebied in onzen tijd gebeurt, als een ontwrichtingsproces; en men meent te moeten waarschuwen voor de toekomst, wanneer we niet terugkeeren naar de oude normen.
Maar laat de dooden hunne dooden begraven. De toekomst zal zichzelve redden. Op het oogenblik behoeven we niet meer zóó onzeker te zijn. Want de tijden zijn nu al ver genoeg gevorderd, om een begin van herwonnen harmonie te kunnen zien, en daardoor weer genoeg vertrouwen te krijgen in de wetten der geschiedenis, om ook de moeilijkheden van dit ontwrichte Heden te aanvaarden.
De ontwrichting vinden we overal, in vragen van maatschappelijke en van persoonlijke ethiek. Maar wanneer we nader toezien, dan merken we, dat ook het



verleden zoo eenvoudig niet geweest is, -— dat achter ons reeds vele „ontwrichtingen" liggen, die later omvormingen bleken te zijn; en nogmaals wordt het ons duidelijker dat wij niet anders beleven dan een verder-ontwikkeling in diezelfde lijn — géén ontwrichting dus, maar een verderen opbouw.
Zoo heeft de officieele ethiek ten aanizien van het gezin allerlei „voorwaarden voor goed gezinsleven" geformuleerd, op grond van wat gedurende eenige eeuwen de feitelijke verhoudingen waren; en nu aan deze voorwaarden niet meer wordt voldaan, nu deze „hoeksteen der ordelijke maatsdhappij" wankelt, nu meent ze niet anders te kunnen doen dan waarschuwen, om op dat gevaarlijke pad niet verder te gaan.
En werkelijk, laten we de oogen niet sluiten, en laten we beginnen met toe te geven dat die ontwrichting er is, en misschien zelfs al veel verder om zich heen heeft gegrepen dan de behoudenden realiseeren. Want het allerbelangrijkste is eigenlijk niet, wat in de theorie sinds eenigs tientallen van jaren als een strijdleus door enkele kringen van „omwentelaars" verkondigd wordt — maar wat heel gewoon en vreedzaam-^weg in het dageiijksch leven gebeurt óók bij hen, die heelemaal niet van nieuwe theorieën uitgaan. Omdat over het gezin zooveel is getheoretiseerd, vergeet men nog altijd naar de maatschappelijke werkelijkheid van den laatsten tijd te zien. Deed men het wel, dan zou men niet alleen ontwrichting opmerken.
En zag men wat meer naar de verleden werkelijkheid, dan zou men moeten erkennen, dat de gehééle ontwikkelingsgeschiedenis van het gezin als een geschiedenis van ontwrichtingen kan worden beschouwd die achteraf bleken geen innerlijke verarming te hebben gebracht. Ook hier weer is het goed aan het verleden te denken, omdat ons oordeel daartegenover zuiverder is.
Er was een tijd, waarin de kinderen en kleinkinderen



en achterkleinkinderen bleven in de woning van den stamvader — een toestand dien we nog vinden in afgeletgen boerenhoeven. Maar de maatschappelijke ontwikkeling is haar gang gegaan en heeft meegebracht, dat ze in later tijd die woning verlieten. — Een volgende schakel: nog honderd jaar geleden bleven families meestal van generatie op generatie in eenzelfde stad: zoo waren er Amsterdamsche families, Dordtsche families, enz.; nu is die band tusschen familie en stad, tusschen kinderen en ouderhuis verbroken; ail vroeg worden ze over 't land, soms over verschillende landen, verspreid.
Er was een tijd, dat de zoons bijna altijd in het beroep van den vader bleven — onder sommige bizondere omstandigheden was de erfelijkheid der beroepen zelfs wettelijk bepaald. We weten, dat ook hier hoe langer hoe sterker differentiatie is gekomen, dat de kinderen meer en meer naar ander werk trekken, ieder dus den invloed van een verschillende beroepspsyche ondergaan.
Er was een tijd, waarin de opvoeding van de kinderen zoo goed als igeheel ilaig in handen van de ouders. — Nu heeft ze voor een heel gro'ot deel plaats buiten het huisgezin; en het is verwonderlijk, hoe weinig de menschen zien dat dit reeds gebeurt. Niet alleen vergeefsche hoop, ook overtollige vrees vestigen zij op de toekomst. Zij vragen zich af, of niet de huidige maatschappij dreigt uit te loopen op eene, wiaarin de opvoeding der kinderen meer bij de gemeenschap — of bij leden dier gemeenschap wier beroep het opvoeden is — zal berusten, en dan stellen ze zich dat zóó voor, alsof de kinderen dan niet meer bij hun ouders zouden zijn. Alsof niet al,sinds eeuwen de opvoeding der kinderen meer en meer door de gemeenschap is overgenomen, en alsof niet desondanks de werkelijke mogelijkheid van toenadering en begrip voor elkander sterker is geworden! — Laten we ons toch geen overdreven illusies maken van het gezin b.v. in de vroege middeleeuwen. Zou niet het respect en de gehoorzaamheid toen gróóter afstand hebben



geschapen, méér aan vertrouwelijkheid tusschen ouders en kinderen hebben in den weg gestaan, .dan verwijdering uit het ouderlijk huis en vrije beroepskeus nu? Zou er niet heden ten dage heel wat meer contact tusschen moeders en dochters zijn, dan over het algemeen het geval was in de dagen, toen zij al-maar samen zaten te spinnen?
Dergelijke ontwikkelingen nemen in de werkelijkheid altijd een heel ander verloop dan men van te voren in de theorie denkt. En het gezin van de toekomst zal nog evengoed of beter een „gezin" zijn, ook al krijgt de school naast haar onderwijzend ook een meer opvoedend karakter, en al zet zij (als Fröbel- of als Montessorischool) al op -vroeger leeftijd in. Wanneer we begrijpen, dat de overgang dien wij doormaken niet is dan een vervolg op wat reeds gebeurd is, dan verschijnt ons ook de toekomst in een milder licht; want dan begrijpen wij, dat evenmin als vrije beroepskeus en leerplicht het gezin hebben aangetast, evenmin dit van de stroomingen van onzen tijd het gevolg zal zijn.
En hetzelfde geldt voor de vrees, dat de economische ontwikkeling op Einküchenhauser of Coöperatieve Keukens uitloopt en alle huiselijkheid daarmee zal eindigen. Want ook in economischen zin is de eenheid van het gezin al sinds lang aangetast, 't Is al een bekend gezegde, dat het igezin geen productie- doch alleen nog maar consumptie-eenheid is. Terwijl het oorspronkelijk zelf het meerendeel produceerde van wat het consumeerde, en omgekeerd bijna al wat het behoefde zelf voort kon brengen, economisch een afgerond en afgesloten gehéél vormde dus, onafhankelijk van de buitenwereld, is nu, in het veel vertakte raderwerk van onze maatschappij, ieder lid van een familie op verschillende wijze bij het productieproces betrokken (de een is timmerman, de ander loodgieter, een derde behanger), en het gezin als zoodanig heeft voor het productieproces nagenoeg geen beteekenis meer.



Met andere ^voorden: wat men, vreest dat ,,iin de toekomst" zou kunnen gebeuren is al sinds duizenden jaren gaande, en heeft alleen in den jongsten tijd nog belangrijke nieuwe stooten in .diezelfde richting gekregen. Maar die differentiatie bleek in het verleden geen ontwrichting-zonder-meer; ze is in het Verleden telkens geweest oorzaak van verinnerlijking• En dat dit ook in de toekomst zoo zal zijn, en we dus volstrekt niet tegemoet gaan een tijd waarin al het individueele uit huisinrichting of voedselbereiding zal zijn verdwenen, dat kannen we al afleiden uit bet feit, dat parallel met een sterker machinaal-inrichten van het huishouden, en van nog sterker verplaatsing-naar-buiten van verschillende huishoudelijke verricbtingen, we juist vinden een véél geprononceerder individueele huisinrichting en levenswijze dan eenige tijd vóór ons heeft gekend.
Oiveral vinden we diezelfde wet terug'- Wat allereerst en van dichtbij, ons, kortzichtige stervelingen, verwijdering. lijkt te brengen, blijkt achteraf de weg te zijn geweest naar een terugkeer, dieper en inhoud-rijker dan een ononderscheidenlijk bijeengebleven-zijn van den beginne af.
En dit dan is ook .de wet geweest van de vrouwenbeweging, waarvan, méér dan van een van de zooeven genoemde verschijnselen, gevreesd werd, dat zij het besite en teerste in de verhoudingen der menschen zou aantasten-en ben zou voeren naar een wereld, waarin arbeid in de plaats van teederheid, kameraadschappelijkheid in de plaats van liefde zouden zijn getreden.
Ook de vrouwenbeweging heeft al een lange geschiedenis achter zich; en de vrouw is een weg gegaan van de buitenwereld naar den huiselijken haard en weer terug van den huiselijken aard naar de buitenwereld.
Want de aanvankelijke toestand is deze, dat het arbeidsterrein der vrouw niet beperkt is tot huis en gezin (trouwens, huis en gezin in de tegenwoordige beteekenis bestaan dan nog niet); en bij de aanvankelijke



arbeidsverdeeling tusschen man en vrouw rust — het is algemeen bekend — veel zware productieive arbeid op haar. De beperking tot de huishouding is de vrucht van de langdurige ontwikkeling, dat we in onze eigen middeleeuwen niog trapsgewijze kunnen nagaan. Langzamerhand begint dan, no.g later, de beperking van dit huishouden zelf: worden tal van bewerkingen overgenomen door de industrie daarbuiten — een proces waarvan we de laatste stadia nog heden ten dage meemaken.
Nu zijn er die zeggen, dat die beperking tot de huishouding heilzaam resultaat is van een eeuwenlange ontwikkeling, en dat dus de vrouwenbeweging een moeizaam verkregen goed weer gaat ongedaan maken. Dit is de oude kortzichtigheid van den mensch, die in het heden blijft staan, die de ontwikkeling der dingen alleen tot aan het heiden toe vervolgt. Hij ziet niet, dat de ontwikkelingsgang der geschiedenis zich altijd als slingerbeweging voltrekt.
En dat dan nu weer een tijd is igekomen, dat de weg der vrouw de wereld-in leidt. Maar niet meer op de oude wijze. In dien oertijd, toen ze wortelen verzamelde daarbuiten, kon ze dit doen omdat de gezinsplidhten in engeren zin nog van heel eenvoudigen aard waren. Nu zijn het omgekeerd juist de eenvoudige, materieele verrichtingen, die haar voor een deel ontnomen zijn of ontnomen kunnen worden, en zijn de psychische eischen van het gezin oneindig gecompliceerder geworden. Had in het eerste stadium het gezin zich nog nauwelijks uit de stamgemeenschap gedifferentieerd, in het huidige, derde stadium begint het weer opnieuw sterk verband met -de maatschappij te houden, maar als zelfstandigheid. Het is door miskenning van dit essentieele verschil, dat zoo menig econoom en socioloog ertoe is gekomen, in de vrouwenbeweging te zien een factor van achteruitgang, van weer-oplossing, ontwrichting van het gezin. Maar het derde stadium is niet gelijk aan het eerste.
Uit dezelfde geestelijke bijziendheid — om het zoo te



noemen — zijn ook te verklaren woorden als die van Wundt: „Es droht die Familie zu einer bloss ausseren Wirtsdhaftsgemeinsdhaft zu werden, wenn Mann und Frau jedes seinem besonderen Erwerb und seinen eigenen Interessen nachgehen". Want wat hij hier als een factor van veruitwendiguug voorstelt, zou even goed een factor van verinnerlijking kunnen blijken. Wanneer we toch iets als winst, als resultaat van onzen tijd kunnen erkennen, dan is het wel de verinnerlijking van zooveel, dat vroeger uiterlijk en conventioneel beleefd werd.
Maar wèl is het waar, dat deze verinnerlijking duur gekocht wordt. Nu de tijd van de veilige conventie voorbijgaat, nu het moeilijker valt uiterlijke banden nog te aanvaarden als ze hun innerlijke waarheid hebben verloren, nu is het leven vol van tragedies. Maar de talrijke echtscheidingen en verbroken verlovingen en ongehuwden van onze dagen, ze zijn de prijs, waarmee de regeneratie van het gezin gekocht wordt.
Wat schijnt het gezin te ondermijnen, helpt dus in werkelijkheid een beter gezin opbouwen. Maar wij menschen willen het altijd zoo „gemakkelijk hebben, we willen, dat een verbetering zich ook dadelijk als verbetering aankondigt, en begrijpen maar niet, dat iedere weg ten goede over veel doornen gaat. Alles moet gekocht worden — maar laten we dan ook de conflicten van ons heden als losprijs, niet als ontwrichting zien.
Rijk aan conflicten is het heden zeker. Niet alleen omdat het tijd is van snelle kentering, waarin de normen van vroeger no.g in ons voortleven, terwijl de werkelijkheid van het leven een andere is geworden. Maar ook omdat juist de eisohen van het heden zoo vol van complicaties zijn. Het gezin, dat al minder prot/uc/ie-eenheid wordt, heeft, met de stijgende individualisatie, het stijgende eigen leven van alle gezinsleden, aan geestelijke beteekenis ontzaglijk gewonnen. En als zoodanig vraagt het meer. Maar dit meerdere kan alleen gegeven worden, doordat de vrouw en moeder niet meer



uitsluitend vrouw en moeder is. Dat is het tragische in het tegenwoordige vrouwenleven: dak de vrouw haar taak alleen nog ten volle vervullen kan, door die niet meer als uitsluitende taak te hebben. Tragisch, omdat dit vooronderstelt een behooren tot twee werelden, die zich beurtelings te kort gedaan zullen voelen.
Maar voor wie den moed des levens hebben, staat een conflict nog nieit gelijk met een nadeel, is het probleem looze leven noig niet te verkiezen boven het moeilijker maar toch ook vreugdevoller en rijkere. En ondanks en boven alle conflicten, die werkelijk dikwijls tragische conflicten gebleken zijn, kunnen we óók in onze dagen waarnemen een stijging van levensgevoel, van levenskracht, van vermogen om juist in en door het gecompliceerder leven eigen en anderer kracht en geluk en rijkdom te voelen groeien. Zooals in he/t algemeen onze tijd zich kenmerkt door den moed, om het veilige rustpunt op te geven, om het „ontwrichte" leven te leven, waarbij dan immers blijkt dat al wat eerst met elkaar scheen te strijden, in waarheid elkander steunt en elkanders heerlijkheid verhoo,gt.
Wil dit dan zeggen dat in het gezin van de Toekomst de vrouw altijd een „werkende" vrouw zal zijn? Neen, natuurlijk niet. De wereld behoeft ook, behoeft dringend zelfs, de niet-werkende, de tijd-hebbende menschen. En het „Evangelie van den Arbeid" is niet alleen een der eenzij digste, maar ook een der dorste die ooit verkondigd zijn. Niet als doel-in-<zichzelf hebben we dan ook den arbeid, de eigen geestelijke ontwikkeling, de economische zelfstandigheid der vrouw en al wat daarmede verder samenhangt, op te vatten, maar als een doorgangsstadium om innerlijker, waardiger huwelijks- en gezinsverhoudingen te bereiken. Het leven ook buiten het gezin moest een inhoudrijk leven kunnen worden, opdat het huwelijk verheven werd boven de toavlucht-voorallen. En de ontwikkeling die wij tegenwoordig doormaken, zal dan ook blijken de eenheid van het gezin
De Toekomst der Maatschappij 20



niet te hebben ondermijnd. Maar die eenheid heeft verschillende stadia doorloopen. Ze is eenmaal een ononderscheiden eenheid geweest, waarbij van individualisatie der verschillende leden nog maar weinig sprake was; en zeker zullen zulke gezinnen altijd blijven bestaan; maar daarnaast heeft zich ontwikkeld het gezin, dat een eenheid is van verscheidenheden, een rijker geheel, waarin de veelheid van zelfstandige persoonlijkheden voorondersteld is.
Een eenheid van verscheidenheden óók in dien zin, dat de spheren van man en vrourw in accent zullen blijven velschillen; maar de huiselijke spheer zal met de maatschappelijke, de intellectueele met die van het sentiment verband houden. Die geheel gescheiden spheren van huis en wereld-daarbuiten, van vrouw en man zijn de groote ellende van het patriarchale tijdvak geweest, de oorzaak van de groote armoede en leegte van zoovele huwelijken-van-vroeger; en de vast-omschreven norm van wat „vrouwelijk" was heeft volgroeide vrouwelijkheid op ieder gebied tegen gehouden.
Trouwens, de tijden van uitsluitend-kentering zijn voorbij; we leiven alweer in het begin van een tijd van herstel, van weder-opbouw, niet meer in dien van conflict en verscheurdheid-alléén. Bij de bevrijding-totonafhankelijkheid bleef het niet; die bleek maar middel tot een sterker en zuiverder beleven van den ouden inhoud. Want vrijheid is niet meer dan voorwaarde, — maar dan ook onmisbare voorwaarde — voor volledig, volgroeid leven. Het gezinsgeluk, dat in volgroeide persoonlijkheden wortelt, is méér dan de onverstoorde veiligheid, die alleen bij onontwaakte menschen mogelijk is. En van het allermeeste belang is tenslotte niet, dat de vrouwen economisch en politiek en geestelijk bezig zijn zelfstandig te worden, maar dat dit alles geleid heeft tot of bezig is te leiden tot een omvorming en verheffing van de gezinsverhoudingen.
— Bleek ons zoo met betrekking tot het gezinsleven



de subjectieve moraliteit, .die aanvankelijk niet dan ontwrichting scheen te brengen, en die werkelijk, doordat zij oude veilige waarheden op losse schroeven zette, veel dwalend zoeken heeft veroorzaakt, toch tenslotte opbouwend te zijn geweest, hetzelfde zien we met betrekking tot de maatschappij daarbuiten, de wereld van arbeid en verkeer, van klasse- en standsverhoudingen.
Ook hier was de oude moraal een veilige leidsvrouw, die haar positieve voorschriften voor alles had, die aan ieder mensch zijn vaste plaats had aangewezen. De oude sociale ethiek was een stel van praecepten, die alle vaststonden sinds lang en overgeërfd werden van vader op zoon.
En toch is ook het Verleden zoo onbewogen niet geweest. Zien we nader toe, dan zien we hoe het wegvallen van de scheidsmuren tusschen de standen, dat oppervlakkig gezien met het liberalisme begint, al een overoud proces is, waarvan wij alleen maar een nieuw bedrijf beleven. Even belangrijke bedrijven hebben zich b.v. afgespeeld, toen verdween de volstrekte macht van den eenen mensch over den ander, de slavernij, en daarmee verdween de opvatting dat er kon zijn een groep van mensChelijke wezens, die niet over zichzelven mochten beschikken, die rechtens niet als menschen werden beschouwd. Of toen later de staatsrechterlijke beteekenis van den adel verdween, en de volksvertegenwoordiging niet langer een vertegenwoordiging van standen of stenden was, toen het volk dus één geheel van, in beginsel, staatsrechterlijk-gelijke, niet meer in afzonderlijke vakjes verdeelde, burgers, werd.
Maar ook toen was die staatsrechterlijke gelijkheid nog niet volkomen — de strijd voor algemeen kiesrecht zette de beweging in die richting nog verder voort, terwijl de economische ongelijkheid misschien grooter werd dan ze ooit .geweest was. Tot er verzet kwam ook tegen de economische ongelijkheid; verzet tegen



alle uiterlijke ongelijkheid, tegen alle ongelijkheid van ontwikkelings voorwaar den en omstandigheden — ongelijkheid van politieke rechten, van bezit, van onderwijs, van levensvreugde; — verzet tegen de geheele productiewijze waarop deze ongelijkheid steunt.
En ook dit verzet begon als een vrijheidsbeweging, met de leus: liberté, égalité, fraternité — en vond daarom tegenover zich hen, die de menschen niet gelijk oordeelden.
Bij Nietzsche vinden we toegespitst en geconcentreerd wat toen in velen omging, nl. het verzet van den sterken eenling tegen een tijdgeest, die de verschillen tusschen menschen scheen te willen uitwisschen, die de maatschappij scheen te willen maken tot een laagland van gelijke middelmatigheden. En menig kunstzinnig mensch dacht met verlangen terug aan die, naar hij meende, kleuriger maatschappij-van-weleer, toen nog iedere stand tot zelfs in zijn kleeding verschillend was, en zag een verarming van de schoonheid der wereld in de, ook op het gebied van de uiterlijke verschijning — levenseisohen, gebruiken — alkmaar voortgaande nivelleering.
Maar ook hier heeft men zich blind gestaard op het uitwendige en voorloopige, en niet gezien dat die nivelleering pas den weg ter individualisatie geëffend heeft. Dezelfde „gulden riddertijd , waarin uiterlijk de maatschappij zoo izuiver uit standen was opigebouwd, en bovendien ieder gewest, iedere gemeente van de andere in wetgeving en levenswijze verschilde, kende innerlijk, binnen dien kring, oneindig minder differentiatie dan onze zoogenaamd „genivelleerde samenleving; en de democratie heeft niet „gediend om de menschen gelijk te maken, maar om in de plaats van de uiterlijke differentiatie de innerlijke mogelijk te maken.
Laten we dus een toekomstige, nö.g democratischer maatschappij niet vreezen op grond van het feit, dat de menschen toch eigenlijk ongelijk zijn, en dat een maat-



schappij van gelijken zoo koud en armzalig en onbelangrijk zou wezen. Want wanneer de uiterlijke omheinin gen zijn -weggenomen, dan kunnen de „ware" verschillen ontplooid tot hun recht komen. Ook hier zullen vrijheid en gelijkheid blijken niet om huns zelfs wille te zijn gekomen, maar als voorwaarden van vollediger en inhoudrijker leven.
Uit een oogpunt van ethiek heeft de groei van dit sociale bewustzijn ook daarom de allergrootste beteekenis, omdat het meebrengt — en zelf al bewijs is van — het indenken in „den ander" en begrip voor het recht van „den ander". Want de aanvankelijke mensc'h gaat uit van eigen belangen en telt die van den ander niet; de in groepen of standen verdeelde maatschappij kent een zekeren gemeenschapszin — soms een groote mate van gemeenschapszin — binnen de eigen groep of stand, maar met uitsluiting van hen daarbuiten; en pas heel langzaam zien we daaronder ontluiken het rekening houden met den ander ook buiten die groep.
Heel beperkt zijn oorspronkelijk die groepen, en heel naïef is hun egoïsme. Geen Romeinsch patriciër zal oorspronkelijk gemeend hebben, dat hij eigenlijk ook met de Plebejers rekening moest houden, geen Aimsterdamsch koopman der 17e eeuw, dat de bewoners der Molukken óók als menschen moesten in aanmerking komen. En nog heden ten dage meenen de meesten, dat al wat misdaad zou zijn tegen de eigen volk&genooten, tegen den buitenlander, die „vijand" is van 't vaderland, geoorloofd is. De heele nationale moraal verkeert nog in een phase, waarover zelfs de klassenmoraal al vrijwel héén iheeft te heeten; want terwijl, tenminste in de landen van de Westersohe beschaving, de gemiddelde mensch uit de heerschende klassen tenminste bedoelt met de andere klassen rekening te houden, al brengt hij er dikwijls in de practijk bitter weinig van 'terecht, en de sociaal-democratie wel leert de „klassen-moraal" en den klassenstrijd, maar toch alleen als middel tot te boven



komen der klassenmaatschappij, .geldt in de internationale verhoudingen nog bijna onbeperkt het oeroude primitieve beginsel van een algeheel verschillende moraal tegenover de volksgenooten en tegenover de vreemden.
En wederom zijn er velen, die dit verdedigen door te zeggen, dat het begrip „volk" immers resultaat is van een lange en moeizame ontwikkeling, dat 't het menschelijk gemoed met vele schoone en edele dingen verrijkt heeft, en dat men al die warme gevoelens zou zien te niet gedaan in een wereld van kosmopolitisme.
En wederom is daarbij vergeten, dat immers juist dat veelgeprezen ,,volks"-begrip, dat nationale bewustzijn, zich ontwikkeld heeft doordat telkens het gevoel voor kleinere gemeenschappen werd overwonnen, al bleef het rudimentair aanwezig.
In de eeuwige oorlogen tussdhen Hollanders en Friezen, tusschen Utrechtschen en Gelderschen, tusschen de Zwitsersche kantons onderling en de Duitsche staten onderling, zien we een beperktheid van saamhoorigheidsgevoel, die overwonnen is, zonder dat der menschen warmte er schade bij 'heeft geleden. Waarom kunnen we ons die lijn niet verder doorgetrokken denken? „Vreest"(!) men waarlijk, dat de menschen dan ononderscheidenlijk voor de heele wereld hetzelfde zouden voelen? Is dan, sinds niet meer iedere stad door muren tegen de aangrenzende gemeente beveiligd is, de gehechtheid aan de plekken van de jeugdherinneringen verloren gegaan?
Maar meer dan dat: erkenning van den ander kan zeer nadrukkelijk zijn: erkenning van den ander als verschillend. Nivelleering zou worden geibracht door een algemeene menschenliefde, die onder de „gelijkheid aller mensohen" hunne, goddank, zoo veelvuldige verschillen wegdoezelde. Maar de ethische beteekenis dezer menschenliefde zou een zeer geringe zijn. Want ze zou niet anders zijn dan een verruimd egoïsme, precies zooals



de oude klassen- en standen- en volks^moraal. De ware gemeenschapsidee leert geen gelijkheid, maar begrijpt de onderlinge aanvulling aller verscheidenheden en erkent daarom juist dankbaar het andere, verschillende, als gelijkwaardig in een georganiseerde, uit verscheidenheden opgebouwde, samenleving.
iNiet om zijn gemeenschapsgevoel dus is het groeiend sociale bewustzijn van onze dagen van het grootste ethische belang. Want het gemeenschapsgevoel-zondermeer is een vrij primitief en nationaal-bekrompen iets, dat we in staten als Sparta op zijn allersterkst vinden. De groote beteekenis van dit nieuwere sociale bewustzijn ligt in .zijn eigenschap van laten-gelden van (het anderszijnde. Want dit is een waarlijk altruïste, een innerlijke qualiteit.
En dan zien we vóór ons, als laatste uitlooper van dat sociale bewustzijn, waaraan verweten werd dat het de verschillen tussohen menschen te niet wilde doen — juist een erkennen en waardeeren en laten gelden van alle verscheidenheid, niet alleen meer in economische en internationale, in maatschappelijke verhoudingen dus, maar ook in de persoonlijke verhoudingen van mensch tot mensch.
— Niet dat dit ooit volledig werkelijkheid zal worden. Niet dat ooit haat en strijd van de wereld verdwijnen zullen. Maar even wezenlijk als er veranderingen in het verleden zijn geweest, tengevolge waarvan gevoelens, die toen op den voorgrond stonden, op den achtergrond zijn geraakt, even wezenlijk zal dat ook in de toekomst het geval zijn.
En in dit licht krijgen vele stroomingen van onze dagen beteekenis. In vegetarisme en anti-vivisectie-beweging, hoe eenzijdig ze dikwijls mogen zijn, zien we een reactie tegen de naïeve wreedheid, waarmee menschen de dieren als rechteloozen hebben beschouwd; en misschien zal hun resultaat niet zijn een toekomst, waarin uitsluitend plantaardig voedsel gegeten en niet



gevivisecteerd wordt, maar toch zeker wel eene, waarin de behandeling van de dieren en de verhouding tot de dieren een andere is geworden. Iedere strooming brengt iets anders teweeg dan zij zelve denkt; en de heele maatschappij is vol van strooimingen, die alle slechts partiëele resultaten hebben, die alle hun doel scherp en absoluut moesten stellen, om een beperkter doel in de realiteit verwezenlijkt te zien.
Onze tijd dan staat in het teeken van de subjectieve moraliteit en van het indenkingsvermogen in anderen — niet, — het zij nog eens gezegd — alsof dat het algemeen heerschend karakter zou zijn, integendeel, maar het is het specifieke, het opkomende, ontluikende nieuwe, van onze dagen. Deze twee elementen nu doen zich bizonder sterk gelden in de beoordeeling van den mensch, die niet aan de gestelde rechts- en zedelijke normen heeft beantwoord: den misdadiger en den zondaar.
De geschiedenis van het strafrecht is geen geschiedenis van hooge gerechtigheid; het is „Menschlicthes, Allzumenschliches". Maar in de transformatie die het in den loop der eeuwen onderging, openbaart zich, al heeft het de lagere elementen van wraakzucht en hoovaardij en phariseïsme nooit geheel afgeschud, toch een verheffing die niet te loochenen is.
Dat er verheffing heeft plaats gehad inzooverre de straf, van subjectieve wraakoefening van den gelaedeerde of van zijn familie, werd tot een maatregel door den Staat genomen in het belang van rechtsorde en maatschappij — dat zal door niemand worden ontkend. Maar andere ontwikkelingslijnen, die de straf ook vertoont, worden wel verschillend gewaardeerd.
Daar is ten eerste de overgang van objectieven naar subjectieven maatstaf, of, zooals een van de meest bekende termen van de nieuwe richting in het strafrecht luidt, „van de bestraffing van de daad naar die van den



dader". Werd in de laatste eeuwen de strafmaat overwegend bepaald door de zwaarte van het abstracte feit —zoodat b.v. moord per se als misdadiger werd beschouwd dan doodslag — onafhankelijk van de motieven van den dader — thans wil men voornamelijk rekening trachten ,te houden met de mate van innerlijke verdorvenheid en van gevaarlijkheid-in-het-algemeen van dien dader. Het feit zelf krijgt dan meer symptomatische beteekenis: alleen voorzoover het den misdadigen of gevaarlijken aard van den dader openbaart, moet het worden gestraft.
Hoewel nu die nieuwe richting nog maar „richting" is, door vele anderen [bestreden, kan toch ieder zien dat èn wetgeving èn rechtspraak zich in de laatste tientallen van jaren in deze richting bewogen hebben — en dat we hier dus niet alleen meer met een theorie, maar wel degelijk met een algemeene strooming van Ci- zen tijd hebben te maken.
Hierin wordt nog door velen een gevaar gezien. Zij vreezen dat dit alles zal uitloopen op een uiterste van subjectivisme, waarbij, zooals onder het Kerkelijk Recht der Middeleeuwen, ieder boos opzet dat zich nog nauwelijks door een begin van uitvoering heeft geopenbaard, zal worden strafbaar gesteld, en aan den anderen kant ernstige feiten veel te licht zullen worden gestraft, wanneer man maar vermoedt dat de dader een dergelijk feit toch nooit weer zal plegen (denk b.v. aan moorden uit jaloezie) of uit edele motieven handelde (zooals bij het dooden van een zieke op diens uitdrukkelijk verzoek), En zoo moeten dezen ook een gevaar zien in de voorwaardelijke veroordeeiling, in de uitbreiding van de voorwaardelijke invrijheidstelling en in al dergelijke nieuwere instituten, die beteekenen een ontworsteling aan de positieve „rechtszekerheid", volgens welke op bepaalde feiten bepaalde straffen stonden. (De Code Pénal der Fransche Revolutie kende minima noch maxima, maar vaste straffen!)



We hebben hier te maken met een strafrechtelijk vraagstuk, dat zijn parallel vindt in de algemeener ethische vraag, of niet de huidige subjectieve beoordeeling van het kwaad een groot gevaar oplevert? Een gevaar van moreele verwarring, van verontschuldiging van alles. Want de motieven van den dader in aanmerking nemen, beteekent bijna altijd een betrekkelijke verontschuldiging; — igeen feit immers, of van den dader uit gezien is er een kant ivanwaar het betgrijpelijk kan worden gemaakt. „Tout comprendre c'est tout pardonner. En zoo ziet men dan het subjectivisme in moraal en strafrecht al uitloopen op een afschaffing van moraal en strafrecht.
M-aar is onze eeuw dan de eerste waarin een dergelijk proces plaats .grijpt? Is dan niet de heele ontwikkeling van moraal en straf er eene, hoe dikwijls ook door slingerbewegingen onderbroken, van objectief naar subjectief? Weten we niet, dat nooit de moraal zóó objectief was als ten tijde der Merovingers, toen nog niet tusschen voorbedachten raad en niet-gepremeaiteerd opzet, nog niet tusschen opzet en schuld, nog niet tusschen toerekenbaarheid en niet-toerekenbaarheid
werd onderscheiden?
En stond de moraal van die tijden dan hooger?
Neen, zóó mogen we die vraag niet stellen. Want we moeten erkennen, dat, hoe primitief ook, ze iets vóór had boven de onze: de positieve zekerheid. Maar juist daarom verdient ze den naam moraal nog nauwelijks. De enkele mensdh met zijn geweten is er nog ternauwernood in tot zijn recht .gekomen. En de heele ontwikkeling van objectieve tot subjectieve moraal (ontwikkeling, die de Oudheid evengoed heeft doorgemaakt en die toen uitliep op het woord der Evangeliën: „gij hebt gehoord, dat tot de ouden is gezegd: gij zult met dooden, maar wie doodt, zal schuldig zijn voor het gericht. Maar ik zeg u, dat ieder die op zijnen broeder toornig wordt, schuldig zal zijn voor het .gericht ) -



die heele ontwikkeling heeft gebracht geen afschaffing, maar een verfijning en verinnerlijking van straf en moraal. En niet alleen dat, Eén van de breuken, die de toekomst wellicht nog zal kunnen helen, is juist die, dat tot nog toe wet en publiek oordeel zoo bitter weinig met innerlijke moraliteit te maken hebben.
Quantitatief is de objectieve beoordeeling in onze maatschappij zeker nog de domineerende. Nog altijd worden iemands daden hoofdzakelijk naar hun gevolg beoordeeld — en nog altijd geldt in het strafreöht het beginsel der „Erfolgshaftung" (— er staat een zwaarder strafmaximum op mishandeling die den dood of zwaar lichamelijk letsel ten gevolge heeft dan op gelijke mishandeling die dit gevolg niet heeft, en dgl. —). Maar de subjectieve is die van den nieuwen tijd, die 'bezig is zich omhoog te werken.
Tenslotte hangt met deze vraag van subjectieve en objectieve moraliteit ook samen het karakter, dat men aan de straf wil ,geven (— al wordt deze vraag nog door allerlei andere vragen van meer rechtsphilosophischen aard bdheerscht). Want wanneer men den nadruk legt op de uitwendige zedewet, de uiterlijke rechtsorde, het doen-en-niet-doen van bepaalde daden, dan hecht men vanzelf ook aan de gewoonte-van-deuigd gewicht, dan zal men dus vooral die trachten te bevorderen, terwijl in een meer individueele ethiek alleen het geheel-doorleefde waarde heeft. De gelijkenis van den verloren zoon en de woorden, dat er in de hemelen meer vreugde is over één zondaar, die zich bekeert, dan over duizend rechtvaardigen, zijn voor een objectieve moraal onverstaanbaar. — En wanneer men bescherming van de onverstoordheid der uitwendige orde op den voorgrond stelt, dan zal men tot haar verzekering ook het beginsel van afschrikking laten gelden, terwijl een subjectieve moraal altijd vóór alles zal trachten, den mensch zelf te veranderen en daardoor zijn daden, en dus verbeterende straffen zal trachten toe te passen, maar allereerst



zal trachten de toestanden en verhoudingen te herscheppen, die het kwade in den mensch bevorderen.
Heel en al zijn deze beide natuurlijk niet uiteen te houden; want iedere uiterlijke deugd brengt een zekere innerlijke attitude mee, en geheel zonder uitwerking op den innerlijken mensch zijn ook vrees voor straf en vrees voor het oordeel der menschen, voor-zoover ze hem van slechte daden terug houden, niet. Doch een maatschappij, die dit middel vooropstelt, treedt niet als een waarlijk
zedelijke op. ,
Nu is het waar, dat in een moraal en in een stratrecht, die niet meer vóór alles veroordeelen en straffen, maar' die trachten te verbeteren, afstand is gedaan van het trekken van een scherpe grens tusschen goed en kwaad; dat dus ook hier inderdaad een „ontwrichting heeft plaats gehad en nog steeds meer om zich heen grijpt.
Maar in dit beoordeelen in concreto, dit laten gelden van het betrekkelijk-vergeeflijke in iederen mensch, ligt toch niet een laten gelden als gelijkwaardigheden! hen maatschappij, die den gevallen mensch niet uitstoot en daardoor hoe langer hoe dieper doet zinken, maar die tracht hem te „verbeteren", die berust toch niet stelselloos in alle kwaad, die laat toch niet, als de zon, „haar licht gelijkelijk schijnen over boozen en rechtvaardigen . En al zegt men, dat itout coimprendre tout pardonner is — dan wordt toch in het begrip „pardonner" de schuld niet ontkend, maar opgeheven. Waarlijk, het versohi tusschen goed en kwaad wordt niet te met gedaan, al 'beschouwt men den misdadiger en den zondaar niet alleen als misdadiger en zondaar, al begrijpt men de droeve ingewikkeldheid des levens, waardoor ook in de zich noemend „goede" menschen de zonde, en ook: in de zoogenaamde misdadige mensahen het menschelijke
„schuilt". ..
Een van de vraagstukken, aan de beoordeeling waarvan we menschen het scherpst kunnen herkennen, is



die van den zelfmoord. (Hier vèroordeelen al degenen, die een abstracte, positieve moraal aanhangen — met uitzondering van de Stoïcijnen der oudheid dan! Zij weten in het algemeen te verklaren, dat de mensch zich niet mag onttrekken aan het hem opgelegde lot; zij zijn hiervan in het algemeen overtuigd — en zij schromen niet, die abstracte -norm op concrete gevallen toe te passen. Zij echter die anders en zachter oordeelen, doen dit over het algemeen niet zoozeer omdat zij zelfmoord wèl „geoorloofd" achten; want voor dezen beteekent meestal de vraag naar de abstracte moreele norm niet zooveel; ze vinden eerder, dat er een uiterste van menschelijke ellende is, waartegenover ieder oordeel Iheeft te zwijigen.
En dit voorloopig nog vrij duistere en tastende gevoel, dat we ons hebben in te denken in menschen eer we ze mogen oordeelen, waarbij we dan dikwijls, wanneer we ons hebben ingedacht, alle oordeelen vergeten, dat beteekent niet een gemakkelijker levensopvatting waarbij alle „schuld" wordt weggeredeneerd. Want we zijn heden ten dage ook eerlijker geworden en durven het veel meer dan vroeger onder de oogen zien, dat goed en kwaad, hoog en laag wanhopig zijn dooreengeweven. We durven zelfs zeggen, dat alles in het leven onze eigen „schuld is. (Maar in al deze dingen zeggen iwe telkens tegenstrijdigheden, omdat we nog met moeite naar helderheid zoeken.
We heibben naar aanleiding van de vrouwenbeweging herinnerd aan de woorden: „alles moet gekocht worden." We kunnen ook den zelfmoord onder dit licht zien. Want de zelfmoord is bij uitstek een verschijnsel rvan cultuurlanden; er is een doffe, in onderdrukking vegeteerende ellende, die nog niet aan zelfmoord toekomt.
En is het niet in innerlijken zin evenzoo? We zijn het eindelijk gaan inzien, dat goed en kwaad, geluk en ongeluk geen vaste bepaaldheden zijn, dat integendeel over het algemeen fijner moreel gevoel met sterker



zonde-bewustzijn, en intensiever geluksmogelijkheid met moeilijker leven samengaat. — Alles moet gekocht worden.
En sinds we dat zijn gaan beseffen, kunnen we niet meer de menschen verdeelen in goede en kwade, of de handelingen in wenschelijke en onwenschelijke. Want we weten, dat de weg door het leed van het kwaad noodig kan zijn, en dat menig mistasten, menig positief kwaad zelfs, de uiting kan .zijn van een warmer en rijker gemoed dan het zorgvuldig houden van één recht en voorgeschreven pad. We zijn de beteekenis van het zoeken en dwalen gaan begrijpen voor het igoed zijn, en die van het verdriet voor 'het geluk.
De diepten des levens worden niet ibenaderd door wie niet anders deed dan normen opvolgen — zooals die rijke jongeling uit het Nieuwe Testament, die altijd volgens alle tien de geboden geleefd had, en daarom meende een (goed mensch te zijn. De stem „de profundis" is altijd de stem van iemand, die ook aan zidhzelven vertwijfeld heeft. In het religieuze leven van alle tijden is deze samenhang tusschen wanhoop en verlossing beseft. En het werd ook begrepen toen Couperus zijn boek „Extaze" opdroeg: „Aan het geluk en het leed — tezamen".
Ook de diepere verhouding tot andere menschen wordt pas gevonden door wie niet bij de onderscheidende normen is blijven staan, die begrepen heeft, dat menscihen aldoor izoeken en daarom aldoor dwalen, en die in dat dwalen dus ook het zoeken gelden laat.
Wanneer we het menschelijk leven als Geheel overzien, het individueele leven maar ook dat der Menschheid, dan zien we het als een weg, en dan zien we dus ook al wat kwaad leek en veroordeelenswaardig zonder meer, betrekkelijk gerechtvaardigd, omdat bet phase van
doorgang blijkt.
,En wanneer we ons dus afvragen, of de toekomst zal brengen een wereld zonder misdaad en zonder zonde



en zonder leed, dan moeten we antwoorden: neen. Want deze worden niet door uitwendige, maatschappelijke omstandigheden alléén bepaald, en op den weg des levens kunnen zondebewustzijn en verdriet niet worden gemist.
Maar daarom behoeven misdaad en izonde niet gelijk te blijven. Gelijk we op ihet gebied der criminaliteit weten, dat bij toenemende beschaving de misdaad niet verdwijnt, maar wèl een ander karakter aanneemt, gelijk we daar kunnen onderscheiden elementaire- en beschavingscriminaliteit, izoo weten we ook, dat alle menschelijk-zedelijke stijging meebrengt een verfijning van zondebewustzijn, ja, maar daarom dan ook een verinnerlijking van wat als zonde beleefd wordt.
En: zal de toekomst gelukkiger zijn? Dat hangt af van wat we onder geluk verstaan.
Zooveel is zeker: het-ontwaakt-zijn, het mènschelijke leven brengt niet om te beginnen vermeerdering van geluksgevoel. En daarom zijn er, die het beter vinden dat de menschen in onwetendheid en gehoorzaamheid blijven leven. We hooren deze opvatting bij vragen van volksontwikkeling, -van meisjesopvoeding, van onderwijs voor Inlanders. Maar bet „geluk", dat dezen voor arbeiders, voor vrouwen, voor Inlanders willen bewaren, is een doffe gelijkmoedigheid, die aan opstandigheid nog niet eens toe is. Hooger staat de maatschappij, waarin •bewust ongeluk èn vol geluk beide aanvaard worden. En de geluksopvatting van Goethe: „Alles schenken die Götter, die unendlichen, ihren Lieblingen ganz; alle Schmerzen, die unendlichen, alle Freuden, die unendlichen, iganz . Trouwens ook Dante, toen bij door de Hel ging, wist dat „hoe meer een ding volmaakt is, het te meer het goede voelt èn de pijn".
Het zijn altijd zij die zóó voelen, die het nieuwe leven aanvaarden met 'zijn verwikkelingen en zijn geluk.
Want dat geluk is niet alleen van de toekomst. Het is ook en juist van den Kenteringstijd; want dan wordt,
W



méér dan ooit later, de oplossing beleefd van den strijd, en het antwoord op den twijfel.
Vatten we samen. Wanneer we vanuit ons Heden naar de Toekomst zien — en dan niet daarvan verwachten een algeheel nieuwe maatschappij, maar ieene waarin het oude en het nieuwe door,eengeweven «uilen zijn — dan geeft het Heden ons recht tot het volgende.
Al wat in de geschiedenis der moraal afdwaling en ontwrichting leek, blijkt achteraf weg ter verinnerlijking. Al wat leek voortzetting van een van-ouds-gevonden moraal, blijkt achteraf vervlakking.
Iedere moraal nu, gelijk in het algemeen iedere geestelijke beweging, 'heeft haar tijden van uitbreiding, iedere ook haar tijden van verdieping.
Wij nu staan midden in een kentering, die op bijna alle gebieden, wanneer we ze nader-nagaan, blijkt te wijzen op verinnerlijking.
Nu heeft — we hebben dat in het begin gezegd — de moraal altijd gekend een gaping tusschen Eisch en Vervulling, tusschen ideaal en dagelijksche werkelijkheid, en daarin lag, dat dit ook in de toekomst zoo zou zijn.
Maar de verst-reikende wensch, de edelste ook, de wensch die het meest wensch-des-harten der mensöhheid is, het is die dat er eens een tijd zou aanbreken, waarin het lagere leven van alle dag zou zijn doortrokken van de waarde onzer ibeste oogenblikken, waarin het actieve daden-leven door het wijsgeerig-ethische zou zijn gedragen, waarin dus schouwing en daad één izouden zijn geworden.
Voor dezen schoonsten droom geldt wat voor alle droomen der mensch'heid geldt: dat het ideaal nooit an nergens zonder meer wordt verwezenlijkt, imaar dat omgekeerd géén menschelijk pogen, géén menschelijk streven voor niets is. Want wie dit hoogere zoekt die heeft er, op de wijze der menschelijkheid, reeds deel aan; wat in de beste oogenblikken wordt geschouwd,.



dat blijft niet zonder invloed op het reëele leven, al "wordt het daarin nooit ten volle verwezenlijkt.
En in .zooverre hebben we „Het" dan ook niet alleen van de Toekomst te verwachten. Niet alleen, omdat de Toekomst niet volkomen zal zijn, maar ook, omdat het Heden zóó onvolkomen niet is. Van die Toekomst weten wij niet, of zij nooit zal aanbreken; we weten niet, hoe lang aan onze Westersche wereld nog de feitelijke mogelijkheid van een verder-ontwikkeling gelaten zal zijn. En in laatste instantie doet er dat ook niet toe. Want de zelf-ontwikkeling van onze maatschappij, het wezen van wat zich in haar openbaart, dat kunnen we al Heden beleven. Laten we levensgeloovigen zijn niet in dien zin, dat wij het goede alleen van de Toekomst verwachten, maar dat wij ook in Heden en Verleden reeds het hoogere zich zien ontwikkelen. „Die Idee ist nicht so ohnmachtig, zegt Hegel, „nur zu sollen und nie wirklich zu sein."
Laten we zoo de beschouwing van de toekomst er ons vooral toe laten leiden, met een milder blik tegenover ons heden te staan, te begrijpen, dat zijn woelingen en dwalingen niet voor niets zijn. Ze zijn phase, weg, doorgang.
Zoo helpen we ook het best, door vrij te laten wat gistende is, wat bezig is nieuwe vormen aan te nemen.
En laten we tenslotte dankbaar zijn, te leven in een tijd, die van een toekomst spreekt die ongelijk aan het heden zal zijn, een tijd van wording, een tijd die er niet het hoogste in ziet, eigen normen tot in het oneindige te bestendigen, alsof zij de eenig-ware waren. Een tijd die scheppend is, en daarom mede behoort tot die tijden in de geschiedenis, waarin de polsslag van het leven gevoeld werd.
In een anderen dergelijken tijd, óók een tijd met al de conflicten van het losrukken uit oude banden en het zoeken naar nieuwe zekerheden, was het, dat de hervormer Ulrich von Hutten kon zeggen: „Oh Jahrihundert! die
De Toekomst der Maatschappij 21



Geister erwachen, Künste und Wissenschaften blühen, es ist eine Lust jetzt zu leben". En al wil die vreugdekreet ons nu niet recht over de Lippen, wèl kunnen we in dankbaarheid beseffen, dat we in en door alle smarten en verscheurdheden onzer dagen een herleven en hervinden voorvoeld hebben.
20 Maart 1917



ERNST COHEN:
QUO VADIMUS?
(EEN BLIK OP DE TOEKOMST DER WETENSCHAP)







QUO VADIMUS?
(EEN BLIK OP DE TOEKOMST DER WETENSCHAP) DOOR ERNST COHEN
„Nichts Bessers weiss ich mir an Sonn- und Feiertagen
Als ein Gesprach von Krieg und Kriegsgeschrei,
Wenn hinten, weit, in der Türkei,
Die Völker auf einander schlagen.
Man steht am Fenster, trinkt sein Glaschen aus,
Und sieht den Fluss hinab die bunten Schiffe gleiten;
Dann kehrt man Abends froh nach Haus
Und segnet Fried' und Friedenszeiten,"
„Herr Nachbar, ja! so lass ich's auch geschehn: Sie mögen sich die Köpfe spalten,
Mag alles durch einander gehn;
Doch nur zu Hause bleib's beim Alten."
ELUKKIG, Dames en Heeren, de opvatting der beide ,,Pihilister", die Goethe in deze woorden tot uitdrukking heeft gebracht, is niet de Uwe! Dat bewijst mij o. m. de uitnoodiging, die gij tot mij hebt gericht om
hedenavond in uw midden te spreken en u den ontwikkelingsgang der wetenschap in den eerstvolgenden tijd te schetsen, hare toekomst te profeteeren.
Zoude ik, zelfs indien ik, in analogie met het gebruik van het Engelsche woord „Science", onder wetenschap de exakte wetenschappen versta, mogen aanspraak maken op het epitheton „wetenschappelijk", zoo ik mij tot het vervullen van dergelijke taak ging gereed maken? Ik meen het te mogen betwijfelen!



Wèl is het doel der wetenschap in laatste instantie voorspellen, maar de waarnemingen en beschouwingen, op grond van welke nieuwe feiten, tot dusverre nietbekemde verschijnsels mogen worden voorspeld, zijn van geheel anderen aard dan die, welke ons bij profetieën nopens de toekomst der wetenschap en hare betrekkingen tot -de maatschappij ten dienste staan.
Wie de rol van eenen Kalchas in deze richting zou willen vervullen, komt niet slechts in botsing met de verplichtingen, die ernstig vorschen naar waarheid in den zin der wetenschap hem oplegt, maar zou tevens zeer groote kans loopen zijne voorbarige uitspraken door de ervaring te zien logenstraffen.
Wilt gij voorbeelden? Zij liggen voor het grijpen!
Den derden Juli 1890 uitte Emil du Bois Reymond in zijne rede „Naturwissenschaft unid bildende Kunst" de meening: „Voor de photographie in natuurlijke kleuren, van welke kunstenaars en leeken nog steeds droomen en waarvan zij veel verwachten, is, helaas, niet slechts voor de naaste toekomst, maar op grond van theoretische overwegingen, die de ervaring bezwaarlijk ;zal kunnen weerleggen, voor altijd zoo goed als niets te wachten." Een half jaar later, in de gedenkwaardige vergadering van den 2den Februari 1891, bood Gabriel Lippmann der Akademie van Wetenschappen te Parijs zijne eerste, welgeslaagde pihotogrammen in natuurlijke kleuren aan.
Na dit voorbeeld eener mislukte voorspelling van mislukking, een ander, zij het dan ook van gansch anderen aard, zeer leerrijk als waarschuwing voor hen, die te licht geneigd zijn aan dergelijke helderziendheid beteekenis toe te kennen.
Tot de posthume werken van Lord Francis Bacon van Verulam behoort een onvoltooide fabel, „The New Atlantis", die een jaar na het overlijden van den Kanselier door idiens secretaris Dr. Rawley werd gepubliceerd. Haar inhoud is in 't kort de volgende:
Zeevaarders, uit Peru vertrokken, lijden schipbreuk en



worden op de kust van een onlbekend eiland geworpen. De bewoners ontvangen hen liefderijk en staan hun onder bepaalde voorwaarden toe, gedurende eenigen tijd op het eiland te blijven. Hunne kuituur is hoog ontwikkeld, zij laten in hunne instellingen die der beschaafde landen ver achter zich. Zoo ook in de wetenschap en hare toepassingen, die in een daarvoor bestemd instituut, ,,Salomoris House" genaamd, naar alle richtingen woridt beoefend.
In een uitvoerig betoog zet de leider van Bensalem (dat is de naam van het eiland) den schipbreukelingen uiteen, tot welke hoogte met het aldaar op wetenschappelijk gebied heeft gebracht en bij het opsommen der tallooze inrichtingen, die tot „Salomon's House" behooren, noemt hij o.a. „Places for Breed arud Generation of those Kindes of Worms, and Flies, which are of Speciall Use; Bake-Howses, all Manner of Exquisite Distillations; excellent Dies; Shipps and Boates for Going under Water, and Brooking of Seas; some Perpetual Motions."
Verder zegt hij: ,,Wee imitate also Motions of Living Creatures, by Images, of Men, Beasts, Birds, Fishes and Serpents," en eindelijk', „wee have also Howses of Deceits of the Senses; wher we represent all manner of Feates of Iugling, False Apparitions, Impostures, and Illusions; And their Fallaces."
Overweegt men, dat dit alles omstreeks 1623 door Bacon werd neergeschreven, dan is men niet verwonderd, dat het nageslacht in hem den Profeet heeft gezien van tal van toepassingen der wetenschap, die eerst in later eeuwen zouden worden verwezenlijkt.
Nader onderzoek, waartoe de uitnoodiging om heden avond in uw midden te spreken, mij een welkome aanleiding is geweest, heeft mij spoedig geleerd, dat men zich in dezen op een dwaalspoor heeft bevonden. De uitvoerige toelichting dier opvatting kan hier niet worden gegeven; met de volgende opmerkingen meen ik te kunnen volstaan.



Tijdgenoot van Francis Bacon en gelijktijdig met hem aan het Hof van Jacolbus I van Engeland, was onze landgenoot Cornelis Drebbel, in 1572 te Alkmaar geboren. Een groot deel van zijn leven heeft hij te Londen gesleten. Over zijn doen en laten, de belangrijke ontdekkingen op chemisch, physisch en vooral op technisch gebied, die wij aan hem hebben te danken, heeft een uitvoerige studie van Dr. Naber te Hoorn nieuw licht verspreid, al wachten nog heden tal van duistere punten opheldering. Het geheimzinnig waas, waarmede Drebbel zijn vondsten heeft omhuld, is voor hemzelven eene bron van wederwaardigheden, voor den historicus de grond van vele moeilijkheden geworden.
Gij zult u dan ook mijne niet geringe verbazing kunenn voorstellen, toen ik, Drebbel's arlbeid bestudeerend, in Bacon's Places for Breed and Generation of those Kindes of Worms, and Flies., which are of Speciall Use Drebbel's Kunstbroederij herkende, in Bacon's BakeHowses Dröbbel's bakkersoven voor het leger, in de Excellent Dies van den Britschen Kanselier de scharlakenverf van onzen landgenoot, in de Shipps and Boates for Going under Water, and Brooking of Seas van Jacobus I raadsman, de duikboot van den Alkmaarder uitvinder, in de Perpetual Motions van den man, wiens lijfspreuk is geweest „nam et ipsa scientia potestas est", het befaamd geworden Perpetuum Mobile van Drebbel en ten slotte in de andere toestellen, door Bacon voorspeld, de muziekautomaten en de tooverlantaarn van onzen landgenoot.
Heeft de vrees, dat reeds zijne tijdgenooten dergelijk bedrijf zouden ontdekken, Bacon er toe geleid de „NewAtlantis" in portefeuille te houden en heeft de onwetendheid van Rawley, die het werkje na zijns meesters verscheiden in het licht heeft gegeven, Bacon s sekretaris parten gespeeld? Wie zal het zeggen? Voor ons is de „New Atlantis" eene waarschuwing tegen dergelijke verreikende voorspellingen.



Dat zij eene zekere aantrekkingskracht ook op den ernstigen natuuronderzoeker uitoefenen, bewijst de droom, ons in het jaar 1870 door Harting, hoogleeraar in de Zoölogie aan de Utrechtsche Universiteit, geschetst in een werkje „In het Jaar 2070", door hem onder het pseudoniem Dr. Dioscorides uitgegeven.
Aangemoedigd door de voorspellingen, men zou heden zeggen a la Jules Verne, die de Engelsche scholastikus Roger Bacon (1214—1294) in zijn beroemden brief ,,de secretis operibus Artis et Naturae, et de Nullitate magiae" had gedaan, en waarin o.m. automobielen en vliegwerktuigen worden genoemd, maakt Harting met Roger Bacon in het jaar 2070 in zijnen droom een reis naar verre landen aan boord van een luchtschip en beschrijft ons de wonderen der toekomst.
Jammer maar voor den profeet, dat zijn overigens onschuldig verhaal even goed als opschrift had kunnen dragen: „In het jaar 1900".
Prognosen in den zin der beide Bacon's zult gij van mij niet mogen verwachten, al gevoel ik zeer wel, dat men in de eeuw der a-, /S-, y-, X-stralen, in die van het Radium en de transmutatie der elementen, van de leer der mutatie en het relativiteitsbeginsel, van de quanten- en elektronenleer, van serumtherapie en immunochemie, gaarne voorspellingen zou hooren over het zien en photographeeren op grooten afstand, beweging (reizen) boven, op en onder de aarde met reusachtige snelheid, ja, wellicht ook over de ontwikkeling der reeds zoo oude projekten van Quercetanus (1600), die duidelijk heeft uitgesproken, dat de chemicus in staat is uit elke plantenasch de oorspronkelijke plant te doen herleven, of over die van Paracelsus (1500), die leerde, dat uit mannelijk zaad met behulp van chemische bewerkingen een klein levend mensch, de homunculus, kan worden „bereid".
Van geheel anderen aard zijn de vraagstukken, welke ik hier ter sprake zal brengen, gedachtig aan het feit, dat



uwe Vereeniging den naam draagt „Vereeniging voor Sociale Lezingen" en het dus allereerst de betrekkingen zijn tusschen Wetenschap en Maatschappij, die uwe belangstelling wekken.
De wereldrevolutie, te midden van welke wij ons heden bevinden, in eenen toestanid, vergelijkbaar met dien van een waarnemer, die op een heuvel geplaatst, veldslagen aanschouwt, gelijk de geschiedenis ze nog niet heeft gekend, heeft reeds thans tal van problemen doen ontstaan, welker beschouwing en beantwoording u 'belang inboezemt, getuige de vragen, die ge mij hebt voorgelegd.
Ik stel er prijs op, die vragen hier zooveel mogelijk in haar oorspromkelijken vorm weer te geven, eenen vorm, die wellicht verschilt van dien, welken ik zelf daarvoor zou hebben gekozen, maar die ons de denkbeelden doet kennen, door de katastrophe van dezen tijd reeds thans bij onze jongeren in het leven geroepen.
Dat ik bij het beantwoorden dier vragen hier en daar cok punten ter sprake zal brengen, die daarin niet rechtstreeks zijn aangeroerd, zal, naar ik hoop, uwe goedkeuring wegdragen.
Zal in den eerstvolgenden tijd de wetenschap denzelfden vooruitgang vertoonen? Zal bij den leek zoowel als in de wetenschappelijke wereld het geloof in de wetenschap, de „Forschungsmut", worden gevonden, die als onmisbare voorwaarde voor haren bloei moet worden beschouwd, of zal ,de menschheid, afkeerig van en bedrogen door de wetenschap, zich van haar afwenden en zich laten meesleepen door eenen stroom van mysticisme?
Laat het allereerst mijn doel zijn te trachten, de minder juiste begrippen, die in de onderdeelen dier vraag tot uiting komen, te weerleggen. Gij zult mij aanstonds wel willen toegeven, dat het al of niet bestaan van geloof in de wetenschap bij den leek op hare ontwikkeling van direkten invloed niet kan zijn, terwijl de aanwezigheid van „Forschungsmut' bij iemand, die zich niet aan de



beoefening der wetenschap wijdt, niet mag worden ondersteld, ja, zelfs als geheel onvruchtbare eigenschap kan worden beschouwd.
Eene andere vraag is, of het heden denkbaar kan worden geacht, dat bij den leek geloof in de wetenschap kan ontbreken. Wie oogen heeft om te zien en ooren om te hooren, weet en ondervindt dagelijks, dat een iegelijk, van den meest ontwikkelde af tot den „man in the street" toe, de sinds meer dan een halve eeuw zoo geweldig verbeterde levensomstandigheden van het individu, op intellektueel zoowel als op materieel gebied, aan de wetenschap heeft te danken. Is het noodig in eenen kring als dezen lang te toeven bij de sekundaire gevolgen, die de ontwikkeling der wetenschap heeft gehad voor de voorwaarden van ons bestaan?
Wie denkt daarbij niet aan den invloed op het geestelijk leven, dien de vereenvoudigde fabrikatie van papier, de verbeteringen in de drukpers, de nieuwe methoden van photographie en mechanische reproduktie heeft geoefend, waardoor liet mogelijk is geworden, dat afbeeldingen van belangrijke feiten, de portretten van hen, die onze hedendaagsche historie maken, de reprodukties der kunstwerken op het gebied der schilder- en beeldhouwkunst gemeen goed zijn geworden, terwijl met behulp van den elektrischen stroom of met die van elektrische golven alle deelen van onzen aardbol in innige aanraking met elkaar zijn gébracht?
Wie zal niet met dankbaarheid den invloed der wetenschap op onze hedendaagsche hygiëne in den ruimsten zin des woords gedenken?
En zou de leek, die eiken dag, elke minuut van deze overwinningen geniet, er een oogenblik aan kunnen twijfelen, dat voortgezet onderzoek dieper inzicht in de natuurverschijnsels zal opleveren, nieuwe verbeteringen in zijn bestaan zal brengen?
Opdat er kunne sprake zijn van voortzetting van onderzoek, van verdere ontwikkeling, mogen zij, die zich



daaraan tot dusverre hebben gewijd, zij, die jongeren in die richting hebben opgeleid, den eens ingeslagen weg niet verlaten, mogen zij het .geloof in de wetenschap, hunnen „Forschungsmut" niet verliezen.
Bestaat er nu eenige reden, dat de wereldgebeurtenis, die ons den lsten Augustus 1914 heeft doen opschrikken, haren invloed ten kwade ook naar deze richting zal doen gelden?
Laat ik het ronduit bekennen: ik was verbaasd, toen mij de vraag werd voorgelegd. Waarom? Ik zal trachten
dit uiteen te zetten!
Degenen, die zich aan de wetenschap wijden, kunnen, reeds Schiller heeft die indeeling gemaakt, worden gesplitst in twee groepen:
„Einem ist sie die hohe, die himmlische Göttin, dem andern Èine tüchtige Kuh, die ihn mit Butter versorgt,
of anders uitgedrukt: de eerste kategorie beoefent de wetenschap om haar zelfs wille, de andere plaatst zici op het standpunt van Francis Bacon of Auguste Comte en legt het zwaartepunt op de praktische resultaten, tot welke wetenschappelijk onderzoek kan leiden.
Men heeft wel eens gezegd, dat het bestaan der eerste groep als een fiktie moet worden beschouwd, maar deze uiting is in zoo flagranten strijd met hetgeen leven en werken van tallooze onzer grootste voorgangers, onzer beroemdste tijdgenooten heeft getoond, dat ik met mag nalaten nogmaals, zij het ook slechts terloops, de aandacht te vestigen op het onhoudbare dier uiting.
Zullen zij, die wij kortheidshalve met den naam „adepten der himmlischen Göttin" zullen aanduiden in de naaste toekomst met minder feu sacré, met minder toewijding de problemen der wetenschap aanvatten, met minder ijver trachten de geheimen te doorgronden, die elk nieuw onderzoek hun voorlegt? Wie z°u d^rv0°r ook maar een enkelen grond kunnen noemen? Hebben de bestaande of vermeende veeten tusschen de opgezweepte



volkeren van onzen aardlbol iets uit te staan met hert doel, waarnaar die adepten streven? Immers neen!
En wat de tweede groep van mannen der wetenschap betreft, laten wij hen hier kortheidshalve „de praktici" noetnen, is het daar anders gesteld?
„Neen!" moet ook thans ons antwoord luiden. Beide groepen aanschouwen met diepe droefheid, hoe in de tijden, die wij thans doorleven, de wetenschap is geprostitueerd, hoe zij in plaats van tot verhooging van geluk van het individu en van volkswelvaart, tot het verwekken van rampen en verwoesting is misbruikt, maar zal dit hun ooit aanleiding kunnen zijn, zich van haar af te wenden?
Blijft de ware onderzoeker niet voor als na een „rastloses Ursachentier?" en zal hij zich niet ook tevens wenden tot de nieuwe vraagstukken, die de wereldrevolutie op tal van gebieden van wetenschap heeft doen ontstaan? De pessimist behoeft er slechts aan te worden herinnerd, dat de studies over Affiniteit van een Berthollet — ihet klinkt bijna als een satire — haar ontstaan hebben te danken aan de Fransche Revolutie.
Zal de menschheid, afkeerig van en bedrogen door de wetenschap, zich niet van baar afwenden en zich laten medesleepen door eenen stroom van mysticisme?
Vergunt mij twee wedervragen: heeft de menschheid tot heden zulk groote belangstelling voor de wetenschap getoond? Welke beloften heeft deze laatste gedaan, want slechts dan kan de menschheid door haar bedrogen zijn, indien zij beloften heeft afgelegd, welke zij niet heeft gehouden.
Kan die belangstelling blijken uit het lot van eenen Giordano Bruno, eenen Jacques Gruet, eenen Michael Servet, die hunne liefde voor de wetenschap met bet schavot of den brandstapel hebben moeten bekoopen?
Glaubt nioht, dass ich fasele, dass ich dichte;
Seht hm und findet mir andre Gestalt!



Es ist die ganze Kirchengeschichte Mischmasch von Irrtum und von Gewalt.
Maar, gelukkig, eene periode van kentering sohijnt in aantocht over jSeheel de wereld!
Dat ook te onzent verandering op til is, daarvan getuigen o. m. de woorden, door een Nederlandsch theoloog slechts enkele jaren geleden gesproken: „vooral onder 't opkomend geslacht wordt de invloed der kerk minder."
Men begint te begrijpen den invloed der wetenschap op de verhoo.ging van het peil van kuituur en moraal, men gaat inzien, dat de z.g. humaniora alleen niet in staat zijn het humane in den mensch tot de hoogste uiting te brengen, dat zij niet in staat zijn geweest het oprichten van den brandstapel te beletten, dat zij slechts voor zeer enkelen nut afwerpen.
Wilde ik hier de aest'hetische zijde van het beoefenen der wetenschap nader bespreken, u schetsen haren invloed op de waarheidsliefde, de bescheidenheid van den waren onderzoeker, die bij elke schrede, die hij meent voorwaarts te gaan, er aan wordt herinnerd, hoe weinig hij weet, hoe weinig hij kan, ik zoude vele uren van uw geduld moeten vergen. En ten slotte zouden wij niet anders kunnen getuigen, dan hetgeen is saamgevat in de schoone zinnen:
„Wer Wissenschaft und Kunst besitzt,
Hat auch Religion;
Wer jene beiden nicht besitzt,
Der habe Reliigion."
Wat den toestand in onze onmiddellijke omgeving, in den allerlaatsten tijd betreft, dien behoef ik u niet uitvoerig uiteen te zetten, want ik mag aannemen, dat u allen de beweging bekend is, welke enkele maanden geleden'belichaamd werd door de oprichting der „Natio-



nale Vereeniging tot het verkrijgen van wettelijke gelijkstelling in Nederland en Koloniën van klassieke en nietklassieke opleiding als voorbereiding tot de studie aan eene Universiteit of Hoogeschool", eene beweging, die niet slechts met groote sympathie is begroet door onze „scientists", maar ook, en dit is van bizondere beteekenis, door een aanzienlijk aantal vooraanstaande mannen der humanistische richting.
Ik mag niet in herhalingen vervallen en wil u er dus slechts aan herinneren, dat ik in mijne Rectorale Rede, ,,Pia Vota?", een jaar .geleden te Utrecht gehouden, met blijdschap er op heb kunnen wijzen, dat kort te voren Ln onze Volksvertegenwoordiging, en zulks nOig wel uit den mond van eenen beoefenaar der rechtswetenschap, de noodkreet mocht worden vernomen: ,,Wij hebben behoefte aan juristen, die op de hoogte zijn van de natuurwetenschappen (lees: de grondbeginselen der natuurwetenschappen). Moet hier, zoo vroeg ik toen, uitsluitend „juristen" worden gelezen? en ik voegde er aan toe: Zou niet de verdraagzaamheid, het levensgeluk der volkeren en dat der individuen, behoorende tot een zelfde volk, in hooge mate worden gebaat, indien ook de beoefenaars der humaniora eenig begrip bezaten van de grondbeginselen der exakte wetenschappen?
En heden, een jaar nadien, kan ik, den blik op Engeland richtend, daaraan toevoegen:
„Und es wallet und siedet und brauset und z'ischt Wie wenn Wasser rait Feuer sich mengt!"
Volgt mij (wij schrijven den 3den Mei 1916), naar Burlington-Bouse, Piccadilly te Londen, het majestueuze gebouw, in de achttiende eeuw door Lord Richard Burlington gesticht, waar heden de Royal Society, de Royal Academy of Arts en tal van andere geleerde genootschappen hunnen zetel hebben opgeslagen.
In de gehoorzaal der Linnaean Society zijn onder lei-



ding van Lord Rayleigh niet slechts tal van „scientists" en philologen, maar ook paedagogen, vertegenwoordigers van den handel en de industrie samengekomen ter bespreking van een aantal vraagstukken, welker strekking niet duidelijker kan worden omschreven, dan door weer te geven, welke moties die schare ter kennis van de Engelsohe Regeering heeft gebracht. Deze luidden:
1. De vergadering is er van overtuigd, dat het ter bevordering der nationale kracht in de naaste toekomst dringend noodzakelijk is, aan de natuurwetenschap een belangrijke plaats te geven in het leerplan van alle groo.te scholen in Engeland, alsmede, dat die wetenschappen bij de toelating tot de Universiteiten van Oxford en Cambridge, benevens bij die tot -de jongere Universiteiten onder de vakken dienen te worden opgenomen, waarin examen wordt afgenomen.
2. Het is in de hoogste mate gewenscht, dat de Regeering de groote macht, die zij kan hebben op de bevordering der studie van de natuurwetenschap en daardoor op de toeneming der bruikbaarheid der Engelsche Rijksambtenaren, inderdaad uitoefent, door ten eerste bij de examens voor den Staatsdienst in Engeland en Indië groot gewicht te leggen op de natuurwetenschappen en ten tweede door eenige kennis in die richting van alle kandidaten te eischen, wanneer zij te Sandhurst worden opgenomen.
3. De vergadering spreekt als hare meening uit, dat de methode in punt 2 genoemd, de eenig bruikbare is om de geweruscMe verandering in de gedragslijn der scholen en colleges in Engeland ten opzichte van de natuurwetenschappen te bereiken en dat zij moet worden aanbevolen om kennis en begrip dier wetenschappen te verbreiden. Daar de resultaten van dergelijke veranderingen eerst na verloop van jaren aan den dag kunnen treden, is het dringend noodzakelijk, dat de Regeering onmiddellijk hare aandacht aan deze materie wijdt.



Weerklinken niet in deze moties van den 3den Mei 1916, te Londen aangenomen, de woorden van Hermann von Helmholtz, die reeds meer dan veertig jaren voor dien, deze meeninig had verkondigd: „Ik breng deze toestanden hier slechts in herinnering om er op te wijzen, in welken zin de natuurwetenschappen een nieuw en belangrijk element van onverwoestbare beteekenis in de menschelijke beschaving ook bij hare verdere ontwikkeling in de toekomst zullen zijn. Volledige beschaving van het individu zoowel als van de volkeren zal niet meer mogelijk izijn zonder eene vereeniging der tot nu toe gevolgde literarisch-logische met de nieuwe natuurwetenschappelijke richting.''
,,La vérité est en marche' mogen wij uitroepen, wanneer wij het toen en het heden met elkaar vergelijken.
In het jaar 1874 hebben die woorden weerklonken uit den mond van eenen natuuronderzoeker; de moties van Londen zijn tot stand gekomen met medewerking van tal van beoefenaars der humaniora: „Ik heb mijn geheele leven betreurd," aldus de Hellenist Dr. Macan, de leider van University College te Oxford, ,,dat ik in mijn jeugd verstoken Iben gebleven van eene natuurwetenschappelijke opleiding, of ten minste van eene inleiding in de algemeene grondbeginselen der natuurwetenschap, in de fundamenteele feiten en verschijnsels der wereld, in welke wij leven. ..."
Dus ook aan gene zijde van het Kanaal diezelfde overtuiging, die zich ook te onzent eindelijk gaat baan breken, dat kennis van de grondbeginselen der exakte wetenschap voor een ieder moet worden geëischt, die aanspraak wil maken op den naam ontwikkeld man, voor een ieder, die den Staat wil dienen, even goed als talrijke takken der humaniora (men denke slechts aan de geschiedenis, aan de levende talen) voor geen enkel man der wetenschap kunnen worden gemist.
En wie om zich heen ziet, wie van tijd tot tijd het buitenland bezoekt en kennis neemt van de uitgebreide
De Toekomst der Maatschappij 22



literatuur op dit gebied, ontwaart al aanstonds, dat ook in andere landen, soms in meerdere, soms in geringer mate, datzelfde gebrek aan kennis van en gemis aan belangstelling in de wetenschap heerscht als te onzent, zelfs bij mannen, die daarvan bij de uitoefening van hun ambt dagelijks de nadeeli^e gevolgen ondervinden.
Waar dergelijke toestanden nog heden zoo algemeen zijn, dat bewegingen als zooeven geschetst, worden geeischt om daarin verandering te brengen, kan men moeilijk spreken van een „afwenden" van de wetenschap.
Men begint eerst nu zich naar haar toe te wenden. Maar vol hoop mogen wij de toekomst te gemoet gaan, nu wij zien, dat het den volkeren ernst wordt, dat steeds meer en meer mannen en vrouwen van beteekenis zich in dezelfde richting gaan bewegen.
En thans de vraag: in boeverre is de menschheid bedrogen door de wetenschap? Ik herhaal mijne woorden van zooeven: welke beloften heeft de wetenschap afgelegd?
Blijkbaar werkjn de uitingen, door Brunetière ruim twintig jaren geleden, na een bezoek aan het Vatikaan, in de ,,Revue des deux Mondes" neergeschreven, thans nog na. Ze hier wederom te bespreken, lust mij niet, vooral ook, daar ik een jaar geleden in mijne bovengenoemde rede te Utrecht gelegenheid heb gevonden er langer bij te blijven stilstaan. Herhaald worde hier slechts, dat Brunetière slachtoffer is geworden zijner opleiding en hij zich tengevolge daarvan zonder oordeel des onderscheids eenen leidsman op het gebied der wetenschap heeft gekozen, wiens uitspraken hij zonder kritiek heeft aanvaard.
Overweegt men, dat die leidsman is geweest Ernst Hackel en dat alles, wat deze laatste bij de behandeling van physische problemen zegt, verklaart en beweert, foutief is, op misverstand berust of van eene schier ongelooflijke onwetendheid ten opzichte der meest elementaire vraagstukken ,getuigt, dan blijft er van die



„beloften" der wetenschap niets over en van eene „bedrogen" menschheid al evenmin.
En het mysticisme, waarvan in de mij ter beantwoording voorgelegde vragen sprake is. Zal dat in den komenden tijd welig gaan tieren? Zonder twijfel heeft men reeds in de jaren, die aan de wereldrevolutie zijn voorafgegaan, teekenen kunnen waarnemen, dat het mysticisme voor velen zijne aantrekkingskracht nog niet heeft verloren, ja, dat er onder onze jongeren zijn, die neiging vertoonen, zich in die richting te gaan bewegen. Aangezien het dan echter personen geldt, die nog geheel als vreemdelingen op het gebied der wetenschap moeten worden beschouwd, daar zij nog niet in de gelegenheid zijn geweest, haar te leeren kennen, staat deze strooming, zoo men hier al van strooming spreksn kan, met de ontwikkeling der wetenschap zelve niet in verband.
Van meer bedenkelijken aard is het verschijnsel, dat onze studenten in den aanvang hunner studie, op een tijdstip dus, dat zij nog door gebrek aan kennis weinig „resistenzfahig" zijn, zich op de philosaphie gaan toeleggen, te meer bedenkelijk, omdat hunnen voorgangers op dit gebied (een enkele uitzondering wellicht daargelaten) eene zeer eenzijdige ontwikkeling eigen is, vreemdelingen als zij zijn op het gebied der exakte wetenschappen. En dat het dien voorgangers, en daarmede ook hunnen leerlingen, telkens en telkens weder zoo vergaat als Brunetière, wanneer zij meenen, ook tot oordeelen in staat te zijn op een gebied, dat niet het hunne is, kan niemand bevreemden.
Menig geluk is daardoor verstoord, menig aankomend beoefenaar der wetenschap op paden geraakt, die slechts met groote moeite konden worden verlaten. Het is mij bekend uit eigen aanschouwing: vandaar dat waarschuwend woord in eenen kring, die aan het geschetste gevaar is blootgesteld.
Wanneer wij dus op goede gronden het vermoeden mogen uitspreken, dat in de eerstvolgende tijden de



wetenschap met onverdroten ijver zal 'blijven beoefend en haar streven, bedriegen de teekenen niet, in grooter kring zal -worden begrepen en gewaardeerd, dan rijst als vanzelf de vraag, welke stappen kunnen worden gedaan om hare beoefening te vergemakkelijken, hare resultaten voor steeds breeder kring vruchtbaar te maken. Als aanstonds valt dan ons oog op drieërlei instellingen: de Akademies van Wetenschappen, de Laboratoria voor onderzoek, en de Internationale Associaties van Vereenigimgen, die eene bepaalde wetenschap vertegenwoordigen. Bestudeert men de geschiedenis der Akademiën nader, dan blijkt, dat zij zich veelal hebben ontwikkeld uit kleine vereenigingen van personen, vaak vriendenkringen, die op min of meer geregelde tijden bijeenkwamen ter bespreking van onderwerpen van wetenschappelijken aard. In het algemeen heeft daarbij geenszins de 'beoefening der wetenschap om haar zelfs wille op den voorgrond gestaan. De brieven, die Leibniz, de geestelijke vader der Akademie van Wetenschappen te Berlijn, over het oprichten eener Societas Scientiarum et Artium in het jaar 1700 tot zijne vrienden heeft gericht, en die hij later tot een advies te dezer zake aan Frederik van Brandenburg, den zoon van den „grooten Keurvorst" heeft vereenigd, geven ons alle gewenschte inlichtingen. Deze bezitten te grooter waarde, daar Leibniz' opvatting door Frederik onveranderd werd overgenomen.
Zoo schrijft de groote wijsgeer in Maart 1700: „Ware demnach der Zweck theoriam cum praxi au vereinigen und nicht allein die Künste und Wissenschaften, sondern auch Land und Leute, Feldbau, Manufakturen und Kommerzien, und, mit einem Wort, die Nahrungsmittel zu verbessern...."
Leibniz' praktische geest, zijn streven om den werkkring der Akademie ook in het dagelijksch lieven der bur,gers te doen ingrijpen, teekent zich bizonder sterk af, waar hij Frederik den weg aanduidt, om op eenvou-



^ ^ ,4 n r /~v *1 rionn Trn nr n O niOIIW TO CTir rl -
uiijt: Yviiic ut auuui^c ivuuovii vv/vr* -»vu
ten instelling te verkrijgen. Zijn voorstel luidt aldus: .... „Zoo is (bijv. een der nuttigste zaken, die den burgers ten goede komen, eene flink ingerichte brandweer. En aangezien men nu goed werkende middelen tegen brand heeft gevonden, die op mechanischen en mathematischen grondslag berusten, zou men alle groote en kleine steden in het land van den Keurvorst op voor-
deelige wijze daarvan kunnen voorzien. Men zou dan een deel van het Fonds der Societas in de eerste plaats daarin kunnen vinden, dat alle burgers jaarlijks eene bijdrage storten tot aanschaffing en onderhoud der brandspuiten en bijbehoorend materieel. Daar deze inrichting hun welvaart zou bevorderen, zouden zij zich die opoffering gaarne getroosten; men zou er voor moeten zorgen, dat er een belangrijk batig saldo overbleef, dat dan uitsluitend voor de kas der Societas zou moeten worden gebruikt, opdat deze beter in staat zij meer dergelijke zaken van algemeen nut uit te vinden en te ondernemen. Daarom zou dan ook de geheele direktie van het werk, benevens het daartoe benoodigd personeel van de Akademie moeten afhangen."
Eene passage in dezen geest vindt men terug in de generale instruktie der Akademie (11 Juli 1700), benevens enkele artikelen van soortgelijke strekking.
Hoe .geheel anders de Akademies van den tegenwoordigen tijd. Wel is waar, tellen zij onder hare leden zoowel vertegenwoordigers der toegepaste wetenschappen als van de zuivere, maar het streven naar eene zekere populariteit, naar een vermindering van den afstand, die haar van de gemeenschap scheidt, waarvan Leibniz' voorstellen getuigen, is geheel verloren gegaan.
Eene hervorming in de toekomst in dien geest zoude zonder twijfel der wetensohap zelve ten goede komen, vooral ook, wanneer door de veranderingen in de opleiding onzer spes patrise, van welke 'boven sprake is geweest, de belangstelling der groote menigte op hooger



peil zal zijn gébracht. Dat bij ons te lande eene reorganisatie der afdeeling „Kunsten en Wetenschappen" van het Departement van Binnenlandsche Zaken in mauwen samenhang daarmede staat, en deze, op hare beurt met de vraag, of een afzonderlijk Departement van Onderwijs in de toekomst tot ontwikkeling zal komen, ligt voor de hand. Voor eene uitvoerige uiteenzetting der mogelijkheden op dit gebied is het hier niet de plaats.
Dit geldt evenzeer, wanneer ik thans uwe aandacht vestig op het zoo uiterst belangrijk instituut der Laboratoria voor Onderzoek. Daarmede worden niet bedoeld die werkplaatsen, welke men aan elke Universiteit of Hoogeschool vindt, op welker arbeidsprogramma onderzoek en onderwijs staan, maar die inrichtingen, met Rijks- of partikuliere middelen in stand gehouden, welker eenig doel is onderzoek.
Het National Physical Laboratory te Teddington nabij Londen, de Physikalisoh-Technische Reichsanstalt te Charlottenburg-Berlin, het Geophysical Laboratory der Caraegie-Institution te Washington, de talrijke Laboratoria der Kaiser Wilhelmsgesellschaft te Berlijn zijn daarvan de meest bekende voorbeelden.
Dengenen onder u, die daarmede niet bekend zijn, doel en nut van dergelijke centra in bizonderheden te schetsen, zou mij heden te ver voeren. Ik volsta er mede, er op te wijzen, dat de wetenschap zoowel als de praktijk aan die instellingen de schoonste vruchten dankt. Tot dusverre heeft Frankrijk er geen bezeten, op dezelfde leest geschoeid, maar de adviezen der Akademie van Wetenschappen te Parijs hebben er enkele maanden geleden toe geleid, plannen voor een dergelijk instituut op Franschen bodem te ontwerpen, overtuigd als men was, van welk onberekenbaar nut zulk een centrum voor de volkswelvaart is.
Waar nu de groote staten en partikulieren in landen van grooten omvang zijn voorgegaan, rijst de vraag, of ook voor de kleinere, en ik denk daarbij in de eerste



plaats aan Nederland, niet het oogenblik is gekomen, eveneens stappen in die richting te doen. De omstandigheden, die thans heerschen, hebben ons maar al te duidelijk doen zien, tot welke groote moeilijkheden afhankelijkheid ook in deze leidt. Maar zelfs afgezien daarvan, waar ontwikkeling der wetenschap op den voorgrond staat, wordt het tijd in de naaste toekomst ook dit probleem onder de oogen te zien. In een land, waar binnen korten tijd aanzienlijke hulpmiddelen voor de stichting van een nieuw Koloniaal Instituut werden gevonden, mag daaraan niet worden gewanhoopt!
Wat de Internationale Associaties van Vereanigingen, die eene bepaalde wetenschap vertegenwoordigen, betreft, deze zullen zonder twijfel in de toekomst, zij het ook eerst dan, wanneer de thans geslagen wonden op den weg der genezing zijn, blijven groeien als zoovele hulpmiddelen ter bevordering van de ontwikkeling der wetenschap. Door hare samenwerking zal in tal van richtingen veel schoons en nuttigs worden tot stand gebracht. De plannen bestaan reeds, hunne uitvoering wacht slechts op vreedzamer tijden! Velen van u, heden nog leerlingen, zullen daartoe het hunne kunnen bijdragen.
Wanneer ik thans overga tot behandeling der vraag: welke zal de toekomst zijn van de wetenschap als sociale macht in de maatschappij, wat laat zich zeggen nopens haar steeds ruimer verbreiding over grooter scharen (University Extension), zal de deelneming aan wetenschappelijk onderzoek eene steeds algemeenere worden, dan merk ik allereerst op, dat het antwoord daarop gedeeltelijk in dat op de eerste ligt opgesloten, althans daarmede in nauw verband staat. Wanneer dagelijks over de geheele wereld meer en meer blijkt, dat de maatschappij in steeds ruimer omvang behoefte heeft aan de voorlichting der wetenschap, dat de ontwikkeling der volken, de moreele en intellektueele zoowel als de materieele in steeds toenemende mate van den vooruitgang der wetenschap afhankelijk is, dan kan het wel



niet anders, of hare beteekenis als sociale macht moet met den dag wassen.
Zoo hebben wij dan ook reeds gezien, dat aan een steeds toenemend aantal personen, men denke slechts aan de vergadering in Burlimgton-iHouse, de eisoh dient te worden gesteld, althans de groote lijnen in de wetenschap, hare methode, te kunnen overzien.
Reeds bijna vijfentwintig jaren geleden, hebben mij de volgende woorden diep getroffen, door Bismarck in den Rijksdag te Berlijn gesproken (20 April 1894):
„Es ist weniger die friedliohe Gesinnung aller Regierungen, die den Frieden bisher erhalt, als die wissenschaftliche Leistungsfahigkeit der Chemiker in der Erfindung neuer Pulversorten und deshalb die für die Leiter eines kriegslustigen Staates unter Umstanden entsciheidende Erwagung, dass sie es nicht für erfolgreich halten, loszuschlagen, wenn ihre Heere nicht im Besitze der neuesten Erfindungen sind. Es klingt fast wie eine Satire, ist es aber nicht, dass der Chemiker bisher die Schwerter in der Schei.de halt und durch seine Erfindungen über Krieg und Frieden entscheidet". Wie is heden niet ten volle overtuigd van de juistheid dier uitspraak, welke men reeds zeventig jaren te voren bij Cuvier in zijne levensschets van Berthollet kan terugvinden: „mais quelque paradoxale que 1'assertion puisse paraïtre, il serait aisé de prouver que les moyens de destruction que la science fourmit, en rendant les combats plus décisifs, ont rendu les guerres moins fréquentes et moins meurtrières".
Mogen wij heden op grond onzer ervaring de hoop koesteren, dat de wetenschap ons vernielingsmiddelen in de hand zal geven van dien aard, dat de wenschen der pacifisten in allen deele in vervulling zullen gaan?
Zonder twijfel zullen wij binnen niet langen tijd in het bezit dier hulpmiddelen worden gesteld, maar het gewenschte resultaat zal slechts dan kunnen worden bereikt, de sociale maoht der wetenschap zal in deze rich-



ting slechts dan tot uiting kunnen komen, indien zij, die in de toekomst over oorlog en vrede zullen beslissen, volkeren en regeeringen, eener opleiding zijn deelachtig geworden, die hen in staat stelt, zioh over de macht der wetenschap een helder oordeel te vormen.
Dat de omwenteling in die opleiding van ingrijpenden aard zal behooren te zijn, aleer een dergelijk resultaat mag worden gewacht, daarop is reeds zooeven de aandacht gevestigd.
Of „University Extension" (Volksuniversiteit) daartoe het hare kan bijdragen? Wij zullen dit thans onderzoeken. Maar laat ik vooraf hun, die rneenen, dat men hier met een modern instituut heeft te maken, hunne illusie ontnemen.
Niet ver van Burlington^House, dat wij zooeven in gedachten hebben bezocht, iligt, eveneens in Piccadilly, de Royal Institution (niet te verwarren — gelijk veelal geschiedt x— met de Royal Society, die, wat haren werkkring betreft, met onze Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afdeeling voor Wis- en Natuurkundige wetenschappen is te vergelijken).
Sedert meer dan honderd jaren, sinds hare stichting door Count Rumford, aan wien niet slechts de natuurkunde, maar ook de kulinochemie menige ontdekking of uitvinding heeft te danken, ontvangt zij in hare deftige gehoorzaal eiken Vrijdagavond eene uitgelezen schare ter bijwoning van de aldaar gehouden populair-wetenschappelijke voordrachten, veelal door proeven toegelicht. Overweegt men, dat mannen als Sir Humphry Davy, Thomas Young, Michael Faraday, John Tyndall een zeer belangrijk deel van hun genie, van hunne werkkracht aan die voordrachten hebben geschonken, en dat ook heden nog mannen van groote bekwaamheid des Vrijdagavonds achter de experimenteertafel in Albemarle-Street plaats nemen, dan zou men geneigd zijn aan voordrachten van dezen aard hooge beteekenis toe te kennen.



Nadere beschouwing leert anders-
In de eerste jaren na hare stichting was de toeloop der aristokratie te Londen enorm, hetgeen o.a. kan (blijken uit de woorden, die Count Rumford aan zijne dochter schreef: „In short, the Royal Institution is not 'only the fashion but the rage." Dat Rumford hierin gelijk had, blijkt ook uit de ondeugende karikatuur, door den beroemden Engelschen „ZerrbiLdner" James Gillray (17571815) met het opschrift: „Scientific Researches! —- New discoueries in Pneumatics! — or an Experimental Lecture in the Powers of Air" in het licht gegeven (1802), eene karikatuur, die ik een tiental jaren geleden in mijn boekje „Das Lachgas, eine chemisch-kulturhistorische Studie", nader heb toegelicht.
Dat in later tijd minder redenen van „fashion" dan van leergierigheid de bewoners van Londen naar de „Conversazioni" der Royal Institution hebben gedreven, mag op grond van uitingen van Faraday worden aangenomen, vooral wanneer het betrof de behandeling van onderwerpen, aain welke een kursus van een grooter aantal bijeenkomsten werd gewijd, maar zelfs, indien een zeer groot aantal van dergelijke instellingen over een bepaald land zijn verspreid, kunnen m. i. waar het de exakte wetenschappen betreft, de uitkomsten slechts in zeer bizondere gevallen boven nul worden gesteld.
Deze uitspraak baseer ik niet slechts op eigen ervaring, die zich over een tijdperk van ongeveer vijf-en-twintig jaren uitstrekt, maar tevens op hetgeen mij in deze richting uit gesprekken met anderen, zoo hier te lande als in den vreemde, alsmede uit de literatuur bekend geworden is. Slechts enkele punten kunnen hier worden aangestipt.
Den leek, die bij eene Volksuniversiteit aanklopt om zijne kennis te vermeerderen, is het niet zoozeer te doen om bepaalde feitenkennis op het gebied van wetenschap, dan wel om eenen blik te werpen in de geestelijke werkplaats van den onderzoeker, in de methoden, waarvan



hij gebruik maakt, in het doel, dat hij zich stelt, in de perspektieven, die ihet onderzoek opent. Trouwens, welk intellektueel of materieel nut zou feitenkennis alleen, mocht hij ze al verwerven, voor hem afwerpen?
Reeds de taal, de nomenklatuur, waarin de onderzoeker zich pleegt te uiten, doet onmiddellijk tusschen den spreker en den leerling een hindernis rijzen, dat slechts door de uitvoerige toelichting kan worden overwonnen. Maar zelfs al wordt die klip omzeild, dan eischt het volgen van eiken nieuwen gedachtengang van den spreker, die dan toch op vroegere gedachten van hemzellven of anderen berust, wederom zooveel inspanning van den hoorder, dat het kontakt tusschen beiden weldra verloren gaat. Het onderwijs is te plotseling, gaat voor den leerling te snel. Natuurlijk zou daaraan kunnen worden tegemoet gekomen door zelfs over zeer eenvoudige onderwerpen een groot aantal voordrachten te houden, maar dat de praktijk van het leven van hen, voor wie ,,University Extension" in de allereerste plaats is bedoeld, dit niet gedoogt, ligt voor de hand.
Hoeveel sterker gelden de geschetste bezwaren, wanneer het den leerling er om is te doen de nieuwste ,,Errungenschaften" der wetenschap door het volgen van dergelijke voordrachten te leeren hennen, voordrachten, die hem veelal ,,in medias res" plaatsen, zoodat hij na het bijwonen daarvan nog even wijs is als te voren. . . . of. .. . meent begrepen te hebben.
En hiermede raken wij het groote gevaar aan, dat „University Extension" op dit gebied zoo licht na zich sleept. Zij kweekt oppervlakkigheid en schijnweten.
Mag ik ten deze in eene herhaling vervallen en nog eens, gelijk in mijne rede te Utrecht, de ervaringen van Gerrit Jan Mulder in herinnering brengen?
„Een paar mijner auditores" (die een populair-wetenschappelijke voordracht van Mulder hadden bijgewoond) ,,gingen eens de Schailkwijksteeg (te Utrecht) uit, waaraan het laboratorium grenst."



„Het is opmerkelijk", zei de een tot den ander, „zoolang hij spreekt, versta ik elk woord en begrijp ik alles; maar ik ben de Schalkwijksteeg niet uit, of alles is mij weder ontgaan."
„Dan duurde het toch nog een weinig in die Schalkwijksteeg," aldus gaat Mulder voort, „en het was alzoo beter dan te Rotterdam, -waar mij eenmaal, nadat ik twee lezingen over den barometer en twee over den thermometer op het Bataafsoh Genootschap gehouden had, aan het einde van de vierde lezing gevraagd werd door een mijner ijverigste hoorders: „dat is nu alles fraai, .maar zeg mij nu eens, wat is nu toch eigentlijk het onderscheid tusschen een barometer en een thermometer?"
„Vriend," was mijn antwoord, „het eene is een lang glazen ding met kwik, en het andere een kort met dito. „0, is het dat," was izijn antwoord.
Ik hoor u reeds uitroepen: „Maar zoo is het geweest vijftig jaren geleden!" Mijn antwoord daarop is: „Zoo is het nog!"
Wie heden te onzent der groote menigte kennis wenscht te brengen langs den weg van „University-Extension", hij spant het paard achter den wagen.
Onbevredigend zijn de uitkomsten van het Lager-, Middelbaar-, Gymnasiaal en Universitair Onderwijs. Zoolang dit het geval is, zal het onderwijs, aan de Volksuniversiteit gegeven, lapwerk blijven.
Eerst na grondige reorganisatie der genoemde onderwijsinstellingen kan in bepaalde gevallen aan vruchtdragende „University-Extension" worden gedacht. Vruchtdragend voor het indivdu, want het ligt niet in de bedoeling der Volksuniversiteit krachten te kweeken, die direkt der wetenschap ten nutte zullen zijn.
Met het voordragen der hier gegeven "beschouwingen _ zij konden met het oog op den (beschikbaren tijd slechts van aphoristischen aard zijn — meen ik, Dames en Heeren, aan uwen wensch, het beantwoorden der



vraag: Quo Vadimus? te hebben voldaan.
Vol hoop kunnen wij op het gebied der wetenschap de toekomst te gemoet gaan. De richting, waarin behoort te worden voortgeschreden, is aangegeven. Veel zal blijven, meer noö zal veranderen. Aan u. daartoe mede
te werken!
Das Alte stürzt, es aradert sich die Zeit, Und neues Leben blüht aus den Ruinen!
Ik heb gezegd.







INHOUD
Bladz.
VOORWOORD V
INLEIDING VII
J. P. LOTSY: De Geschiedenis en de huidige stand van
het Erfelijkheidsvraagstuk 1
Dr. ERNST DE VRIES: De Lichamelijke Constitutie
van den Mensch 27
R. CASIMIR: De Geestelijke Constitutie van den
Mensch 77
Prof. S. R. STEINMETZ: De Eugenese als Ideaal en
( Wetenschap 117
Prof. Dr. JULIUS WOLF: Bestaansmiddelen en Men-
schental (Een Blik in de Toekomst) 151
I. P. DE VOOYS: De Arbeid in de Maatschappij der
Toekomst 185
JUST HAVELAAR: Kunst en Samenleving 211
Mr. CLARA WICHMANN: De moraal in de Maatschappij
der Toekomst 259
ERNST COHEN: Quo Vadimus? (Een blik op de Toekomst der Wetenschap) 299



■