Een compagnie van het 14de bataljon, benevens een detachement artillerie ter gezamenlijke sterkte van 180 man, bleef onder bevel van den kapitein Rijkens te Badjoa achter; diens instructie luidde o. a.: bij eventueele toenadering en opening van vredesonderhandeling van den kant van het Bonische Hof, de zich daartoe aanmeldende personen te verwijzen naar den Gouverneur van Celebes te Makasser en hunne aanraking met dien hoofdambtenaar gemakkelijk te maken (1).
Daar alle transport-vaartuigen door de oorlogsstoomschepen tot buiten straat Saleyer moesten gesleept worden, duurde het tot den 24sten April, eer het laatste transportschip de Golf van Boni verlaten had. Niet minder dan '/, gedeelte der expeditionnaire macht was overleden, de overigen waren in meerdere of mindere mate door ziekten aangetast. Een gedeelte der marine bleef tot handhaving der blokkade in de wateren van Boni achter.
(1) Zie: De Bonische expeditiën door Perelaer.



HOOFDSTUK III.
DE GEBEURTENISSEN TOT DEN AANVANG DER 2de EXPEDITIE NAAR BONI.
Niet alle troepen keerden naar hunne garnizoenen terug; reeds op het oorlogsterrein waren n. 1. onrustbarende tijdingen uit Makasser gekomen. De Bonieren zouden niet alleen trachten onze redoute te Badjoa af te loopen, doch zij zouden ook met 40,000 man een aanval op de hoofdplaats Makasser ondernemen. Het 14de bataljon moest daarom op Celebes (te Makasser) achterblijven, teneinde thans defensief op te treden in onze bezittingen in de Noorder- en Zuiderdistricten; op last der ïegeeiing weiden daartoe nader ook het 3de bataljon, de halve 3 batterij en een peloton cavalerie bestemd.
De mobiele colonne (zie bladz. 14), welke reeds van den aanvang dei expeditie eene reeks van vermoeiende tochten in de Noorderdistricten achter den rug had, was zwaar door cholera en typhus geteisterd, zoodat haar op dit tijdstip voorloopig rust werd gegund te Pankadjene, van waaruit kleine tochten in de kuststreken ondernomen werden. Ook de troepen, uit Boni teruggekeerd, dienden eerst op krachten te komen, alvorens nieuwe inspanning van hen gevergd kon worden.
De gezondheidstoestand van de bezetting onzer versterking te Badjoa liet weldra zooveel te wenschen over, dat reeds einde Mei de geheele bezetting vervangen werd door een compagnie Afrikanen van het 2de



Artillerie:
Commandant: majoor J. T. van Bloemen Waanders; '/, lichte veld- en bergbatterij (2 kanonnen van 3 <5!, 2 houwitsers en 4 handmortieren);
een sectie veld-artillerie (2 houwitsers van 12 cM.)
De halve 3 batterij was reeds op Celebes aanwezig.
Sappeurs:
Vj compagnie onder kapitein M. A. van Walchren, (reeds op Celebes aanwezig).
Geneeskundige dienst:
Chef: dirigeerend officier van gezondh. 2de klasse E. A. Lange ; 11 officieren van gezondheid, 2 apothekers en 1 paardenarts (2 ziekenschepen).
Intendance:
Chef: onder-intendant 2 klasse, L. V. J. E. de Sturlek.
7 officieren;
Veldpost en militaire auditie;
voorts een trein van 800 koelies, 30 ossenkarren en 50 draagpaarden. Behalve over bovenstaande troepen kon de opperbevelhebber nog beschikken over het Garnizoensbataljon van Celebes, het halve 5de bataljon, het peloton cavalerie en de sectie berg-artillerie (3 <ffi), te Makasser gelegerd. Van bovenstaande troepen hebben aan de krijgsverrichtingen deelgenomen :
1 compagnie Europeanen van het Garnizoensbataljon;
2 compagnieën Javanen van het 5de bataljon;
het peloton cavalerie;
de sectie artillerie.
Hierdoor werd de totale sterkte dezer expeditie ongeveer gelijk aan die van de vorige.



ZEEMACHT.
Commandant: Kapitein-luit. ter zee -J. J. Westerouen van Meeteren.
5 stoomschepen;
2 zeilschepen;
6 kruisbooten.
Hieruit werd later eene landingsdivisie geformeerd van 200 man onder bevel van den luitenant ter zee 1ste klasse A. Koops.
De transportvloot bestond uit:
17 zeilschepen, waaronder 2 zieken-, 2 vivres- en 2 kolenschepen; voorts werd het Gouvernementsstoomtransportschip „Java" aangewezen tot het onderhouden eener geregelde vaart tusschen Badjoa en Java.
Staatkundig en krijgskundig «loei der expeditie.
De opperbevelhebber kreeg volmacht tot handelen zoowel in de militaire als in de politieke aangelegenheden.
De wederom met de vorstin van Boni geopende onderhandelingen waren op niets uitgeloopen. Zij was besloten haar land tot het uiterste te verdedigen en liet verschillende versterkingen langs de Zuidelijke grenzen van haar gebied opwerpen (Sindjai, Mangara Bombang). Oogenschijnlijk was thans de beste oplossing Aroe Palakka , die bereid was met de Regeering een contract te sluiten, als bedoeld op bladz. 13, tot vorst van Boni te verheffen en de half waanzinnige Koningin vervallen te verklaren, doch daartegen rezen eigenaardige en onoverkomelijke moeielijkheden.
Het was n. 1. in Boni een bepaald vereischte, dat de vorst, wilde hij door het volk erkend en gehoorzaamd worden, in het bezit moest zijn van de rijkssieraden (1). Op dit tijdstip waren deze sieraden natuurlijk in het
(1) Een uitvoerige beschrijving dier rijkssieraden, door teekeningen verduidelijkt, komt voor in het werk van Pekelaer, De liomsche expeditiën.
Zij bestaan hoofdzakelijk uit krissen, lansen, pajoengs, vlaggen, medailles en eenigedocumenten. Sommige dezer voorwerpen dagteekenen nog uit den tijd van den admiraal Speelman (1660) en worden als kostbare stukken zorgvuldig bewaard.



bezit der Koningin; wanneer zij nu bij de nadering van onze troepen vluchtte met medeneming der rijkssieraden, baatte het den opperbevelhebber al zeer weinig, als hij haar vervallen verklaarde en Aroe Palakka tot vorst van Boni aanstelde. Zoolang Aroe Palakka niet in het bezit was der sieraden, zou het volk hem toch niet gehoorzamen en had zijne aanstelling dus geen practisch nut.
Daarom besloot de generaal deze zaak aanvankelijk te laten rusten en zich voorloopig te bepalen tot het binnenrukken van het Bonische rijk en het vermeesteren van Boni, Pasempa en Pampanoea. Indien daarna nog geene toenadering met de vorstin was verkregen, zou de expeditie het land weder verlaten, doch de kusten zouden door de marine geblokkeerd blijven. Als schadeloosstelling voor gemaakte oorlogskosten, zouden echter in elk geval de landschappen Sindjai en Kadjang, tot het Bonische rijk behoorende, na hunne verovering, hetzij in leen worden gegeven aan Aroe Palakka, dan wel onder rechtstreeksch bestuur worden gebracht.
l)e toe lil naar Sindjai.
Tusschen den 22sten October en den 6den November 1859 vertrokken de transportvaartuigen van Soerabaja, Semarang en Batavia. Als eerste verzamelplaats was aangewezen de reede van Bonthain. De opperbevelhebber vertrok den 21sten October van Batavia en kwam den 3den November te Makasser aan, alwaar hij het commando over de troepen en de leiding der politieke zaken van den kolonel Waleson overnam.
De krijgsverrichtingen zouden geopend worden met het veroveren der landschappen Sindjai en Kadjang. Daartoe werd van Makasser naar Boelekomba eene colonne vervoerd (bestaande uit 1 compagnie Europeanen van het Garnizoensbataljon, 2 compagnieën Inlanders van het 5de bataljon, 1 peloton cavalerie, 1 sectie berg-artillerie (3 <8), 2. mortieren en 1 sectie sappeurs), om onder bevel van den mijoor Staring naar kampong Sindjai te marcheeren en de bovengenoemde landschappen te veroveren. Bij deze colonne sloten zich de assistent-resident Bakkers, oud-officier van het



Indische leger met 1000 man Makassaarsche hulptroepen en Aboe Palakka met 200 volgelingen aan.
De colonne, welke den 19den November van Boelekomba afmarcheerde, nam vivres voor 7 dagen mede en beschikte daartoe over 300 koelies en 50 pikolpaarden. Tegelijkertijd vertrok de opperbevelhebber met de geheele vloot naar Mangara Bombang (zie kaart) en liet daar den 21sten d. a. v. het anker vallen.
Het plan van den generaal was de komst der colonne Staking aldaar af te wachten, dan een gedeelte der troepenmacht te ontschepen en op deze wijze de vijandelijke stellingen van twee kanten aan te vallen. Men rekende, dat de colonne Staking eerst in den avond van 23sten of in den morgen van den 24sten voor Sindjai zou kunnen aankomen; terwijl bepaald was dat de colonne door vuurpijlen of 3 kanonschoten van hare aanwezigheid zou doen blijken, opdat onmiddellijk tot de ontscheping zou kunnen worden overgegaan. Indien de gelegenheid daartoe gunstig was, kon de majoor Staring den aanval op Sindjai verrichten, zonder daartoe de ontscheping der overige troepen af te wachten.
Zoodra de vloot voor Mangara-Bombang aankwam, werd een aanvang gemaakt met het beschieten der vijandelijke werken; inmiddels werd getracht de vijandelijke kust te verkennen, hetgeen evenwel door het hevige vijandelijke vuur zeer bemoeielijkt werd. Toen in den avond van den 23sten November niets van de colonne Staking vernomen werd, besloot de generaal den volgenden ochtend tot de landing over te gaan. Hiervoor werden aangewezen het 4de bataljon, de marinelandingsdivisie (200 man) en 2 mortieren.
Den 24sten s ochtends ten 4'/i uur werd met de ontscheping aangevangen en ongeveer een uur daarna waren de hierboven genoemde troepen geland. Wel had de vijand bij het naderen der landingsvaartuigen het vuur van uit de strandversterkingen geopend, doch de onzen hadden daardoor geen verliezen geleden.
Het oorspronkelijke plan was geweest landwaarts in te rukken en dan



door eene frontverandering de vijandelijke werken in den rug te nemen. Een aantal diepe vischvijvers beletteden echter deze beweging, zoodat slechts een frontaanval mogelijk bleek. Na eenige schoten uit de mortieren rukten de troepen tegen de werken van Mangara-Bombang ten aanval op. Enkele afdeelingen vonden hierbij toch gelegenheid in de flank van de vijandelijke werken te komen, zoodat de vijand, vreezende nu ook in den rug te zullen worden aangevallen, overhaast uit zijne versterkingen vluchtte, waarin hij 23 vuurmonden in onze handen achterliet.
De troepen vervolgden den terugtrekkenden vijand, die eerst voornemens scheen tot het offensief over te gaan, doch weldra dit plan liet varen en in Noordelijke richting over de Sindjai-rivier trok en den kampong BalangNipa bezette. Toen onze troepen echter eveneens de Sindjai-rivier overtrokken en zich gereed maakten om Balang-Nipa te bestormen, vei liet de vijand ook dezen kampong, trok de Tangka-rivier over en verdween, thans voor goed, in Noordelijke richting (omstreeks 10 uur voorm.).
De marine had tezelfdertijd de werken aan de Tangka-rivier van de zeezijde bedreigd, doch eene landing bleek door de drassigheid van het terrein vrijwel ondoenlijk, de vlucht van den vijand maakte deze handeling verder overbodig. Deze geheele actie had ons slechts een verlies \ an 1 doode en 1 gewonde bezorgd.
Nauwelijks waren onze troepen binnen Balang-Nipa of de colonne Staring kondigde haar aankomst aan. Deze colonne had gedurende 5 dagen door zeer zwaar bergterrein gemarcheerd, was enkele malen met den vijand slaags geweest, doch kreeg daarbij slechts één 1 doode. Doodelijk vermoeid kwam de colonne omstreeks 10 uur voorm. van den 24sten in het gezicht van Sindjai, doch vond toen tot hare groote teleurstelling het pleit reeds beslist (1). Het 4de bataljon met de mortieren bleef Balang-Nipa bezetten.
(1) Een gedetailleerde beschrijving van dezen belangwekkenden marsch, toegelicht door eene schetsteekening van het doorloopen terrein, komt voor in het meergenoemde werk van Perelaer.



den onstuimigen aanval onzer troepen niet bestand en waren zij genoodzaakt hunne versterking en den kampong Bola Salempa te verlaten.
De majoor Wolff had de opdracht gekregen met zijn eskadron den vijandelijken rechtervleugel te omtrekken, zoodra Bola Salempa genomen was; daarna moest hij trachten zich op den terugtoclitsweg van den vijand te plaatsen en zooveel mogelijk gevangenen zien te maken.
Ondertusschen was de geheele artillerie, behalve de mortieren (8 vuurmonden) op ongeveer 500 M. vóór den hoofdwal in batterij gekomen en had zich het 11de bataljon links daarvan in de gevechtsformatie ontwikkeld. Door het hevige vuur van onze zijde begon dat der verdedigers te verflauwen. Onmiddellijk hierop bestormden de tirailleurs der voorhoede de palissadeering, welke echter onder hernieuwd hevig vuur van den vijand moest opengekapt worden. Op dit oogenblik werd de commandant deivoorhoede, de majoor Kroesen, doodelijk gewond, terwijl hij in de voorste linie zijne manschappen aanmoedigde. Ten slotte bezweek de bamboepalissadeering voor de vereende krachten onzer soldaten, die daarop de borstwering beklommen en den vijand met de bajonet aantastten.
Nauwelijks was de voorhoede door de palissadeering gedrongen, of de majoor der artillerie van Bloemen Waanders rukte met alle stukken vooruit, bracht met groote inspanning en met behulp van de sappeurs, zijne batterij door de palissadeering en over de borstwering, kwam daarna weder in batterij en vond, dank zij deze voortvarende handelwijze, gelegenheid den nu in Westelijke richting vluchtenden vijand nog menige granaatkartets na te zenden.
Het gevecht was hiermede echter nog niet beslist. Ondanks de vele terreinhindernissen was het den majoor der cavalerie Wolff ten slotte gelukt zich tijdig met zijn eskadron in den rug van den vijand te plaatsen, teneinde hem van Palakka af te snijden. Toen nu de vluchtende drommen Bonieren in Westelijke richting Boni verlieten, door ons geweer- en geschutvuur geteisterd, werden zij door den cavaleriecommandant, ingevolge zijne opdracht gevangenen te maken, gesommeerd de wapens weg te



veld-artillerie en 1 compagnie van het 4de bataljon te Badjoa ingescheept, om naar Java terug te keeren. Door tegenwind te Makasser opgehouden, kwamen deze troepen eerst den 24sten Maart te Semarang aan. De overige troepen bleven in het kantonnement te Palakka achter, om het einde der onderhandelingen af te wachten.
Dank zij de bemoeiingen van den assistent-resident Bakker werden den 20sten Januari de Bonische rijkssieraden door den rijksbestierder van Boni (die zich in Wadjo ophield) uitgeleverd en door de twee Aroe Pitoe's die zich aan ons gezag onderworpen hadden aan den generaal overgebracht. Hiermede was dus het grootste bezwaar omtrent de verheffing van Aroe Palakka tot vorst van Boni uit den weg geruimd, daar de vorstin dooide afgifte der rijkssieraden feitelijk afstand van de regeering had gedaan.
Nadat nu in eene talrijke vergadering van de in het rijk aanwezige Aroe Pitoe's en andere voorname hoofden de wensch was te kennen gegeven, dat men gaarne Aroe Palakka als vorst van Boni wilde erkennen, indien de opperbevelhebber als vertegenwoordiger der Hooge Regeering hiertegen geen bezwaren had, werd in eene plechtige vergadering, den 31 sten Januari 1860 te Palakka gehouden, de nieuw gekozen vorst Aroe Palakka als zoodanig door den generaal van Swieten geïnstalleerd. De aan de gewezen vorstin gestelde eischen (zie bladz. 13) werden door Aroe Palakka ingewilligd. Een nieuw tractaat van vrede en vriendschap werd door hem met Nederland gesloten; voortaan zou Boni een leenrijk van ons zijn; de reeds vroeger genoemde landschappen Sindjai en Kadjang, benevens de eilanden Kalao en Bonerate (vroeger door ons in leen afgestaan aan Boni) zouden onder rechtstreeksch bestuur komen.
Ook met Soppeng werd een nieuw verdrag gesloten, terwijl aan het Hoofd van Mario-ri-Wawo vergiffenis werd geschonken; nadat hij eene vrij aanzienlijke boete aan de vorstin van Tanette had betaald. Ten slotte verbond Aroe Palakka zich de gewezen vorstin van Boni nimmer in het rijk meer toe te laten (1).
(1) Later werd haar evenwel vergiffenis geschonken en werd zij in 1862 tot vorstin van Soeppa verheven.



Einde cler expeditie.
Hiermede was dus ook het staatkundig doel der expeditie verkregen en kon de in Boni aanwezige troepenmacht naar hare garnizoenen terugkeeren, te meer daar het regenseizoen nu met kracht was ingetreden en een verder verblijf te Palakka onraadzaam maakte. Ook de redoute te Badjoa zou door onze troepen worden verlaten, daar door de inbezitneming van Sindjai en Kadjang eene voldoende schadeloosstelling voor gemaakte oorlogskosten was verkregen (punt IV van het ultimatum) en bovendien de gezondheidstoestand van de bezetting dier sterkte voortdurend yeel te wenschen overliet.
Gedurende de maand Februari werden de expeditionnaire troepen achtereenvolgens weder ingescheept en daar de transportschepen door de stoomvaartuigen der marine beurtelings naar Java moesten worden gesleept, duurde het nog tot den 7den Maart, voordat de opperbevelhebber met het laatste gedeelte der expeditionnaire land- en zeemacht het rijk van Boni kon verlaten.
De vrede, door het politiek beleid van den luitenant-generaal van Swieten op zulke hechte grondslagen gevestigd, is tot op heden niet meei verstoord geworden.



Opgave der voornaamste bronnen voor verdere studie.
Hooi jee Cr. B., Be krijgsgeschiedenis van Neder landsch-Inclië van 1811—1894, Deel 1. Den Haag 1896.
Perelaer M. T. H., Be Bonische Expeditièn. Leiden 1872.
Rochehont J. J. de, 2de Bonische Veldtocht 1859—1860. Soerabaja 1860.
Rijneveld J. C. van, Veldtocht der Nederlanders op het eiland Celebes 1824-1825. Breda 1840.
Staden ten Brink B. van, „Zuid-Celebes". Bijdrage tot de krijgsgeschiedenis en militaire geographie. Utrecht 1884.
Spectator, Militaire 1839, Veldtocht op Celebes in 1824 en 1825.
,i „ 1873, Krijgsgebeurtenissen op Celebes in 1859 en
1860, door den generaal-majoor A. W. P. Weitzel.
Tijdschrift, Indisch Militair 1873, Bijdrage tot de geschiedenis der lste Bonische expeditie in 1859, door den generaal-majoor Waleson, gewezen 2de bevelhebber en chef van den staf der expeditie.











3315
Oost-Indische Krijgsgeschiedenis
dooi
<J. W.F. JIERFKENS,
7=/.u/tenant afer C&va/erie O.I.L.
II.
de Expeditiën naar Boni
7SSS -/d'óV.
met 2 schetsen.
C 24
Militaire Academie.
LITHOGllAPHIE:
1900.















Oost-Indische Krijgsgeschiedenis.
door
</. w.f.jïerfkens,
7='/.u/tenant a/er Cavalerie O.I.L.
n.
DE tXPEDITIEN NAAR BONI rsss -/seo
met 2 schetsen.
Militaire Academie.
MTHOGRAPHIE .
1900.







INHOUD.
Bladz.
HOOFDSTUK I.
Land en volk; vroegere geschiedenis van Boni 1.
HOOFDSTUK II.
De 1ste expeditie naar Boni. 1859 8.
HOOFDSTUK III.
De gebeurtenissen tot den aanvang der 2de expeditie naar Boni. 30. HOOFDSTUK IY.
De 2de expeditie naar Boni. 1859 — 18f50 34.
Opgave der voornaamste bronnen voor verdere studie 53.
SCHETSEN.
I. Boni.
II. Zuid-W. Celebes.







DE EXPEDITIËN NAAR BONI.
1859—1860.
HOOFDSTUK I.
Land en Volk.
Zie hieromtrent „Beknopt leerboek der geschiedenis, staatsinrichting en land- en volkenkunde van Ned. Oost-Indië" door R. v. Eck. (1)
Vroegere geschiedenis Tan Uoni.
Onze eerste aanrakingen met de bevolking van Celebes dagteekenen ongeveer van het jaar 1607, toen Hollandsche kooplieden kantoren oprichtten
in het rijk van Makasser of Goa.
Dit rijk nam toen reeds de voornaamste plaats in onder de overige staatjes van het schiereiland (Soppeng, Wadjo, Boni, enz.) en toen dan ook in 1640 verwikkelingen ontstonden tusschen Goa en Boni, werden de Bonieren in 3 beslissende gevechten door de Makassaren verslagen en weid het geheele Bonische rijk aan Goa onderworpen. Langzamerhand breidden de vorsten van Goa hunne macht op het schiereiland uit; met het toenemen van hun aanzien traden zij steeds aanmatigender en beleedigender -op tegen de in hun rijk gevestigde Hollanders. Ten slotte verbraken zij
(1) Voor verdere studie raadplege men: De Bonische Expediiién door M. T. H. Perelaer. Leiden, 1872.



zelfs de eenmaal met de Hollanders gesloten contracten van handel en vriendschap, heulden zij openlijk met de Portugeezen, onze vijanden in den archipel, en bedreigden zij onze nederzettingen in de Molukken. (1660).
In Mei 1660 besloot de O.-I. Compagnie met kracht tegen de Makassaren op te treden en den Sultan Hassan-Oedin voor zijn overmoedig gedrag te bestraffen. Daartoe zeilde in die maand van Ambon eene vloot uit van 33 schepen, met 2700 matrozen en soldaten bemand, welk eskader in het begin van Juni ter reede van Makasser aankwam. Een 6-tal Portugeesche schepen, welke daar reeds voor anker lagen, werden door den Hollandschen vlootvoogd aangetast en na een hevig gevecht in den grond geboord. Vervolgens werden de troepen ontscheept en werd het kasteel van Makasser, na eene voorafgaande beschieting door de vloot, bestormd en veroverd, waarbij de Makassaren aanzienlijke verliezen leden. Binnen zeer korten tijd sloot Sultan Hassan-Oedin dan ook weer vrede met de O.-I. Compagnie; de vroeger gesloten contracten werden hernieuwd, en het kasteel te Makasser zou voortaan door de Hollandsche troepen bezet blijven.
Al zeer spoedig bleek het, dat Hassan-Oedin zich weinig aan de opnieuw gesloten contracten stoorde. Herhaalde malen trad hij vijandelijk op tegen onze bondgenooten in de Molukken, terwijl ten slotte het hoofd onzer nederzetting te Makasser openlijk beleedigd werd (in het gezicht geslagen), toen hij inlichtingen kwam verzoeken omtrent het afloopen van twee Hollandsche vaartuigen door de Makassaarsche bevolking.
Andermaal werd daarom in November 1660 door de O.-I. Compagnie eene vloot uitgerust om den vorst van Goa tot rede te brengen; deze vloot bestond uit 13 schepen, met ongeveer 1600 matrozen en soldaten bemand, onder bevel van den admiraal Cornelis Speelman. De O.-I. Compagnie vond hierbij steun bij een verdreven vorst van Soppeng, Aroe Palakka genaamd, die zich een grooten aanhang had weten te verwerven.
Afwisselend werd deze oorlog op Celebes en in de Molukken (Boetonr Ternate) gevoerd, ten slotte eindigende met de algeheele nederlaag van het rijk van Goa. De Sultan van Goa werd gedwongen tot het sluiten



van een tractaat van eeuwigen vrede en voortdurende vriendschap, terwijl liij eene aanzienlijke schadeloosstelling in land en geld aan ons moest afstaan.
Dit tractaat, den 18den November 1667 te Boengaija gesloten en in de Indische geschiedenis als het „Boengaaisch tractaat" bekend, heeft steeds tot grondslag gediend voor alle contracten, welke later in deze streken gesloten werden. (1) Tot dit Boengaaisch tractaat traden tegelijkertijd toe: Ternate, Tidore, Batjan, Boeton, Soppeng, Tallo en Boni; deze laatste ■staat was n. 1. door de O.-I. Compagnie weder zelfstandig verklaard.
Het fort te Oedjoeng Pandang, door den vorst van Goa aan de Compagnie afgestaan, werd onmiddellijk door onze troepen bezet; nog heden telt het onder den naam van „Fort Rotterdam", in de rij onzer versterkingen mede.
Doch reeds enkele maanden na het sluiten van het Boengaaisch tractaat werden opnieuw door de Makassaren twee Hollandsche schepen afgeloopen, terwijl de bemanning er van vermoord werd. De admiraal Speelman zeilde onmiddellijk met zijne vloot weder naar Goa, welk rijk thans voor goed geheel aan het Hollandsche gezag onderworpen werd (Juli 1669). Alle vijandelijke sterkten werden geslecht, Sultan Hassan-Oedin werd in de nabijheid van het fort Rotterdam geïnterneerd, terwijl een groot gedeelte van zijn gebied (de zoogenaamde Noorder- en Zuider-districten) onder rechtstreeksch gezag van de Compagnie werd geplaatst.
In Boni had men, nu het rijk weder van Goa onafhankelijk verklaard was, den vroeger verdreven vorst op den troon hersteld. Deze vorst stierf echter in December 1672, waarop door de Aroe Pitoe's (kiesheeren) van Boni, Aroe Palakka, die door de Hollanders in den strijd tegen Goa bij te staan zooveel tot de bevrijding van Boni had bijgedragen, tot Koning van Boni werd uitgeroepen.
In de nu volgende eeuw nam het rijk van Boni stesds in macht en aanzien toe en verkreeg het spoedig, evenals vroeger Goa, de suprematie over de andere kleinere staatjes op het schiereiland. Op het einde der
(1) Het Boengaaisch tractaat is in zijn geheel opgenomen in het reeds hiervoren genoemde werk van Perelaer.



18de eeuw was de macht der O.-I. Compagnie in den archipel zeer verminderd; ook de afstammelingen van Aroe Palakka vergaten, dat Boni slechts met behulp der Hollanders zijne onafhankelijkheid in 1667 weder herkregen had en bedreigden op het laatst der 18de eeuw de Hollandsche
nederzettingen op Celebes.
Toen de Gouverneur-Generaal Janssens in September 1811 de koloniën aan Engeland overgaf, kwamen ook onze bezittingen op Celebes ondei Engelsch bestuur. Al zeer spoedig kwam nu ook de Engelsche regeeiing met Boni in verwikkelingen, waarvan het gevolg was, dat eene Engelsche troepenmacht werd uitgezonden om Boni tot rede te brengen. Dezetioepenmacht had zeer weinig succes, de vijandelijkheden duurden nog vooit, toen in 1816 Celebes weder onder Nederlandsch gezag kwam.
Door een en ander was het aanzien van Boni zeer gestegen, zoodat de vorstin van Boni weigerde om in Juli 1824 een nieuw (1) zgnd. „Boengaaisch tractaat" te teekenen, voorgevende, dat Boni vroeger wel met de kooplieden der O.-I. Compagnie een zoodanig tractaat had gesloten, doch dat men thans niets met de Nederlandsche regeering te maken had. Yele kleinere van Boni afhankelijke staatjes traden op dezelfde wijze op; vooral Tanette en Soeppa namen hierbij eene zeer aanmatigende houding aan. Na lange onderhandelingen werd het tractaat in mildeien zin gewijzigd,, doch alleen Goa en Sidenreng bleken ten slotte tot onderteekenen geneigd.
Teneinde Soeppa en Tanette voor hunne aanmatigende houding te bestraffen, werd eene kleine expeditie uitgerust (Juli 1824). Tanette onderwierp zich al zeer spoedig en werd voortaan een leennjk van Nederland, doch in Soeppa leden onze troepen herhaalde nederlagen.
Dit was het sein voor Boni om zich met de zaken m te laten; loOOO Bonieren deden een inval in de Noorder-districten, waar zij onze troepen, over verschillende kleine posten verdeeld, beduidende nederlagen toebrachten. Vervolgens trokken zij naar de Zuider-districten, waardoor weldra het
(1) D. \v. z.: overeenkomstig de tijdsomstandigheden verandeid.



geheele schiereiland, met uitzondering van eenige vaste punten, in hunne macht kwam.
Teneinde de Bonieren uit het Nederlandsche gebied te verdrijven, werd in het laatst van 1824 eene expeditie naar Celebes uitgerust onder bevel van den generaal-majoor van Geen. Dank zij de uitmuntende aanvoering van dien bevelhebber, doorkruisten onze troepen zegevierend geheel ZuidCelebes en brachten zij den Bonieren herhaaldelijk gevoelige slagen toe, zoodat Aroe Datoe, Koningin van Boni, haar rijk verliet en in het gebergte eene schuilplaats zocht. Weliswaar bereikte de generaal van Geen het krijgskundig doel der expeditie, doch het uitbreken van den opstand op Java onder Dipo Negoro, waardoor alle beschikbare troepen naar dat eiland werden teruggeroepen, was oorzaak, dat het staatkundig doel, de onderwerping van Boni, niet verkregen werd. (1) Eerst na langdurige onderhandelingen trad Boni in Augustus 1838 tot het nieuwe Boengaaisch tractaat toe, doch het duurde nog tot 1846, voordat het tractaat geteekend werd.
Hiermede deed Boni, hoewel met tegenzin, afstand van de suprematie over de andere rijkjes en was het verplicht de Nederlandsche regeering als hoofd te erkennen van de staten, die het Boengaaisch tractaat geteekend hadden. De spanning tusschen Nederland en Boni bleef echter bestaan en in dien tijd werd zelfs van Engelsche zijde beweerd, dat Boni stappen had gedaan om de hulp van Engeland in te roepen.
De zaken op Celebes namen weldra zulk een verloop, dat in 1849 de Gouverneur-Generaal J. Rochussen naar Celebes reisde, om de politieke zaken te regelen. Na een grondig onderzoek van de verschillende hangende kwesties stelde de Gouverneur-Generaal een soort van politiek programma op, dat voortaan tot grondslag zou dienen bij de behandeling o. a. van alle Bonische zaken. (2)
(1) Zie hierover: J. C. Rijneveld, Veldtocht der Nederlanders op hel eiland Celebes 1824—1825. Breda, 1840. Dit werk, hoewel zeer uitvoerig, dient onder eenige reserve geraadpleegd te worden , daar de feiten niet altijd juist worden voorgesteld (vergelijk Hooijer. De krijgsgeschiedenis van Ned.-Indiê. 's Gravenhage 1896. Deel I.)
(2) Zie hieromtrent het reeds genoemde werk van Perelaer.



Dit staatsstuk behelsde in hoofdzaak de volgende punten.
1°- Het met kracht tegengaan van elke poging van Boni of Wadjo om vermeerdering van grondgebied te verkrijgen;
.20. De inlijving bij ons gebied van Paré-Paré op de Westkust. (Deze plaats was de grootste afvoerhaven van producten van het schiereiland) ;
•3°. Het bezetten van een punt in de baai van Boni en wel aan de monding van de Tjenrana-rivier; aangezien langs deze rivier het handelsverkeer van Boni, Wadjo en Soppeng geschiedde, zou men door het bezetten der monding dier rivier deze drie staatjes voortdurend in bedwang hebben;
4°. Het beschermen van onze vazalstaten, zonder zich evenwel met onderlinge veeten in te laten.
Natuurlijk dat dit programma de kiem reeds in zich bevatte voor de latere verwikkelingen en de daaruit voortgevloeide krijgsverrichtingen.
Intusschen was in 1845 de vorst Aroe Poegi in Boni aan het bewind gekomen, hoewel Aroe Palakka de zoon van den overleden vorst, de rechthebbende op den troon was. Aroe Poegi maakte herhaaldelijk aanspraken op eenige landstreken aan de Oostkust gelegen, die echter reeds bij het oorspronkelijke Boengaaisch tractaat door den vorst van Goa aan de O.-I. Compagnie waren afgestaan. Bovendien handelde Aroe Poegi tegen het in 1838 vernieuwde tractaat, waarbij bepaald was, dat Boni geene suprematie over de andere staatjes zou uitoefenen. Hij noodigde namelijk verschillende vorsten, waaronder die van Sidenreng, Torathea en Tanette op een feest, terwijl hij die uitnoodiging volvoerde door het zenden van Bila-bila's. (1) Aangezien Bila-bila's alleen aan vazallen mogen worden ge-
(1) Een bila-bila is eene reep lontarblad, waarin men een zeker aantal platte knoopen gelegd heeft, die elk aan beide zijden drie vouwen vertoonen. Men heeft twee soorten van bila-bila's, n.1. de eene om de vazallen tot feesten, de andere om hen tot den oorlog op te roepen. Deze beide soorten verschillen weinig in vorm, doch zij worden op verschillende wijze aangenomen. De bila-bila voor een feest wordt door den vorst, voor wien zij bestemd is, met de rechterhand in ontvangst genomen; terwijl de linkerhand de bij het dansen gebruikelijke beweging maakt. De bila-bila voor den oorlog wordt met de linkerhand in ontvangst



stuurd, schond de vorst van Boni niet alleen het tractaat, doch trad hij ook in de souvereine rechten van de Nederlandsche regeering, daar Tanetteaan Nederland leenroerig was.
Herhaalde malen werden de ambtenaren en zendelingen der regeering op de meest grievende wijze door Aroe Poegi beleedigd, wanneer zij brieven van de regeering naar Boni overbrachten, terwijl het dien ambtenaien bovendien bleek, dat, op last van den vorst, alle inlandsche vaartuigen in de wateren van Boni, de Nederlandsche vlag omgekeerd moesten voeren. (1856)
De toenmalige Gouverneur van Celebes, kolonel de Brauw, stelde in dat jaar reeds voor gewapend tegen Boni op te treden. Met het oog op den politieken toestand in Palembang en Borneo, doch ook in Europa (Krimoorlog) verklaarde de regeering voorloopig nog van een gewapend optreden tegen Boni af te zien.
genomen, terwijl de rechterhand aan het gevest van het wapen wordt geslagen, waarna de genoodigde, al dansende en op den grond stampende, onder het zwaaien van den kris, van zijne gehechtheid aan zijnen leenheer doet blijken. Het aantal knoopen , in de bila-bila gelegd, toont den vazal aan het aantal dagen, die moeten verloopen, alvorens hij bij het feest dan wel met zijne gewapenden ten strijde moet verschijnen.
{De Bonische Expeditien door Perelaer.)



HOOFDSTUK II.
DE 1ste EXPEDITIE NAAR BONI.
1 8 5 9.
De aanleiding.
In Februari 1857 stierf Aroe Poegi en werd hij op den troon van Boni door zijne echtgenoote Basse Kadjoeare opgevolgd. Volgens oud gebruik moest na afloop der 100 officieele rouwdagen het Boengaaisch tractaat door de nieuwe vorstin te Makasser worden beëedigd, doch reeds dadelijk werd door haar verzuimd deze bepaling na te komen.
Al zeer spoedig bleek het, dat onder het bestuur van deze vorstin de vijandige gezindheid niet geweken was. Zoo werd b. v. de taalgeleerde Dr. Matthes, die zich tot het aanleeren van de Boegineesche taal in Boni ophield, op eene onbetamelijke wijze gedwongen het land te verlaten, terwijl zijn eigendom gestolen werd. Kort daarop werd een Inlandsch zendeling van den Gouverneur van Celebes, die naar aanleiding van deze zaak ophelderingen kwam verzoeken, met de meeste minachting aan het Bonische hof ontvangen. Het bleef hier echter niet bij.
Het hoofd van het landschap Mario-ri-Wawo, een leenrijkje van Soppeng, had in het begin van 1858 verwikkelingen gekregen met het aan ons leenroerige Tanette. De vorstin van Boni greep dit als een nieuw middel



aan om, door het steunen van het hoofd van Mario-ri-Wawö, de Nederlandsche regeering onaangenaam te zijn.
Erger was eene poging, van Bonische zijde gedaan, om inlandsche soldaten, behoorende tot de bezetting van de in de Gou vernemen tslan den opgerichte posten, tot desertie over te halen; iets wat maar al te goed gelukte. Zoo deserteerden in October 1858 van de post Tjambaya, een sergeant en acht fuseliers, allen Inlanders, met medeneming van hunne wapens en 400 scherpe patronen. In Lamoeroe, een leenrijkje van Boni, vonden zij een veilige schuilplaats (1) en spoorden zij van daar uit hunne kameraden aan hun voorbeeld te volgen; alle vertoogen, door den Gouverneur van Makasser tot het hoofd van Lamoeroe gericht om deze deserteurs uit te leveren, bleven zonder gevolg.
Toch bleef de Regeering nog lankmoedig, hopende langs vredelievenden weg de Bonische zaken weer in het goede spoor te kunnen leiden. Die hoop werd voor goed de bodem ingeslagen toen bekend werd, dat de vorstin, evenals haar voorganger, opnieuw het bevel had uitgevaardigd, dat alle handelsvaartuigen, welke zich in de wateren van Boni ophielden, de Nederlandsche vlag omgekeerd in top zouden voeren.
Nieuwe vertoogen van den Gouverneur van Makassar, waarin hij der vorstin onder het oog bracht, dat het omgekeerd voeren der Nederlandsche vlag eene beleediging was, het geheele Nederlandsche volk aangedaan, bleven zonder uitwerking. Boni scheen ten slotte onze lankmoedigheid voor machteloosheid aan te zien; niet genoeg, dat het zich aan alle vroeger gesloten tractaten van bondgenootschap onttrok en het Nederlandsche gezag op Celebes stelselmatig ondermijnde, doch door het hoonen van onze vlag wilde het blijkbaar de Inlandsche volkeren in den archipel toonen, welke diepe minachting het voor de Nederlandsche regeering koesterde.
Het geduld der regeering was thans echter uitgeput; de maat was overgeloopen en na de weigering der vorstin van Boni, om eenige genoeg-
(1) Zie hieromtrent Zuid-Celebes. Bijdragen tot de krijgsgeschiedenis en militaire geographie door B. van •Stadkn ten Brink, Majoor der Infanterie.
2



doening te geven werd door den Gouverneur-Generaal Pahud tot den oorlog besloten. (1) (13 November 1858.)
Voorbereiding der expeditie.
Aangezien op de Oostkust van Celebes het drooge jaargetijde ongeveer met October aanvangt, (dus het omgekeerde van hetgeen op Java geschiedt) diende de uit te rusten expeditie zoo spoedig mogelijk te vertrekken, wilde men niet met ongunstig weder te kampen hebben.
Aanvankelijk wilde de Gouverneur-Generaal het opperbevel der expeditie opdragen aan den luitenant-generaal J. v. Swieten, commandant van het Oost-Indisch leger; doch deze opperofficier wees er met klem op, welke nadeelige gevolgen een zoodanig besluit bij de 2de Balische expeditie had gehad, toen na de mislukking dier expeditie, de Gouverneur-Generaal geen behoorlijk advies kon inwinnen van den commandant van het leger, daar deze zelf het échec geleden had. Ten slotte werd de generaal-majoor E. C. C. Steinmetz als opperbevelhebber der expeditie naar Boni aangewezen.
Hoewel de luitenant-generaal v. Swieten ^ er ook op aangedrongen had, in verband met de ondervinding bij de Balische expeditiën opgedaan, dat het politiek en militair gezag bij deze expeditie in ééne hand zoude bei usten, meende de regeering daarin niet te moeten toestemmen en werd de heer de Perez, vice-president van den Raad van Indië tot RegeeringsCommissaris benoemd. (2) Bij ontstentenis van den heer de Perez, ging
(1) Belangrijk is de meening omtrent deze kwestie van den generaal-majoor Waleson, 2de bevelhebber van de 1ste expeditie naar Boni. Hij was van gevoelen, dat de zending van den vice-president van den Raad van lndie, den heer de Perez, iemand doorkneed in de Bonische zaken, (hij was van 1841 —49 gouverneur van Celebes geweest; een zijner dochters was door den toenmaligen vorst van Boni als kind aangenomen en ontving den titel van Prinses van Boni) voldoende uitwerking zoude hebber, gehad, waardoor het uitzenden eener expeditie achterwege had kunnen blijven.
Zie hiervoor: Bijdrage tot de geschiedenis der 1ste Bonische expeditie in 1859 door den generaal-majoor Waleson, oud 2de bevelhebber en chef van den staf bij die expeditie. Ind. Milit. Tijdschrift 1873.
(2) Deze benoeming heeft in dien tijd aanleiding gegeven tot vele besprekingen en interpellatiën in de Tweede Kamer. Op grond van artikel 36 van liet Regeerings-Reglement, werd door velen het recht ontkend van den Gouverneur-Generaal om den vice-president van den Raad van Indië in commissie te kunnen zenden.
Art. ?6 R.-R : iDe Gouverneur-Generaal kan aan de leden van den Raad van Ned.-Indië bijzondere com-



diens politieke volmacht niet over op den generaal-majoor Steinmetz, doch op eene commissie, bestaande uit den commandant der expeditie en den Gouverneur van Celebes, den heer Schaap.
Niettegenstaande met kracht aan de uitrusting der expeditie gewerkt werd, konden de verschillende transportschepen eerst tusschen 11 en 20 Januari 18(50 de reeden van Batavia, Semarang en Soerabaja verlaten. Als algemeene verzamelplaats voor alle schepen was de reede van Bonthain aangewezen.
Samenstelling der expeditie.
Opperbevelhebber: generaal-majoor E. C. C. Steinmetz;
Regeerings-Commissaris: P. J. de Perez, vice-president van den Raad van Indië;
tweede bevelhebber, tevens chef van den staf: kolonel J. A. Waleson,
voorts een staf van 7 officieren;
LANDMACHT.
Infanterie:
3de bataljon, (2 compagnieën Europeanen en 4 compagnieën
Ambonneezen) onder majoor N. Kloesmeijer;
10de bataljon, (2 compagnieën Europeanen en 4 compagnieën
Javanen) onder luitenant-kolonel J. C. J. Smits;
14de bataljon, (als het 10de bat.) onder majoor F. J. Belle.
Totaal 60 officieren en 2407 minderen.
De manschappen waren bewapend met percussiegeweren. Elk geweerdragende was voorzien van 40 scherpe patronen, terwijl per
»missiën opdragen en hen met zendingen in Ned.-Indië belasten, mits, behalve de vice-president twee leden 3ter hoofdplaats aanwezig blijven".
Ook bij de lste expeditie naar Atjeh deed zich het zelfde geval voor, doch werd daarin voorzien door een Kon. Besluit van 22 Februari 1873, zoodat de toenmalige vice-president, de heer Nieuwenhuijzen, als Regeerings-Commissaris naar Atjeh kon vertrekken.



compagnie 30 patronen per man bij den gevechtstrein werden medegevoerd. (1)
Cavalerie:
1 eskadron, (2 compagnieën) onder ritmeester W. Royen; totaal 8 officieren, 170 minderen en 138 paarden.
Artillerie:
Commandant: luitenant-kolonel R. J. Kellermamn; een zware veldbatterij (6 <&'), (2 kanonnen en 2 houwitsers); een '/2 lichte veld- en bergbatterij (3 ie), (2 kanonnen, 2 houwitsers en 4 handmortieren);
totaal 11 officieren, 253 minderen, 137 paarden.
Sappeurs :
1 compagnie onder kapitein W. F. Versteeg;
totaal 5 officieren en 144 minderen.
Geneeskundige dienst:
Chef: officier van gezondheid 1ste klasse F. Scholl;
totaal 10 officieren en 127 minderen, ( 2 ziekenschepen).
Intendance:
Chef: onderintendant 2de klasse H. Keller;
totaal 6 officieren en 10 minderen, voorts een trein van 1000 Madoereesche koelies.
Veldpost en militaire auditie.
De totale sterkte der landmacht bedroeg 109 officieren en 3111 minderen. De genie voerde met het oog op eene op te richten versterking de noodige materialen mede.
j(|l) Bij wijze van proef werden door de 1ste compagnie van het 10de bataljon zoogenaamde ïtentes abris" medegenomen van het model, waarvan de Fransche troepen zich in Algiers bedienden. Deze tenten hebben niet voldaan. (Zie de Nieuwe Spectator", jaargang 1860, bladz. 529.)



ZEEMACHT.
Commandant: kapitein ter zee B. H. Staring.
9 stoomschepen, i 3 schoeners, / oorlogsschepen.
6 kruisbooten, '
Uit de bemanning der oorlogsschepen kon eene landingsdivisie van 250 man worden gevormd, onder bevel van den luitenant ter zee 1ste klasse W. van Gennep.
De transportvloot bestond uit: 24 zeilschepen, waaronder 3 paarden-, 2 vivres- en 2 ziekenschepen.
Voor de landing werden voorts 8 groote laadprauwen medegevoerd, welke, twee aan twee gekoppeld en van een dek voorzien, als vlotten moesten dienen voor het aan land brengen van het geschut en de paarden.
Staatkundig en krijgskundig doel der expeditie.
De Regeerings-Commissaris had in opdracht de vorstin van Boni het volgende ultimatum te stellen:
„Het Ned.-Indisch Gouvernement eischt van Boni de volgende genoegdoening :
1°. Schriftelijke en duidelijke erkenning van schuld en verzoek om vergiffenis door de Koningin en den Hadat (Rijksraad) van Boni;
2°. Het plechtig hijschen der Nederlandsche vlag op eene nader te bepalen plaats, met een saluut van 21 kanonschoten; een en ander in het bijzijn van de Koningin en den Hadat van Boni;
3°. De beëediging van het in 1824 vernieuwde Boengaaisch tractaat;
4°. De beëediging van eene speciale overeenkomst. (Hoofdzakelijk inhoudende de verklaring, dat Boni een deel van het Nederlandsch grondgebied uitmaakte en dat de vorsten van Boni in al hunne regeerings daden hiermede stipt rekening zouden houden. Voorts moest de vorstin van Boni als schadevergoeding voor gemaakte oorlogskosten



een stuk van baar grondgebied in vollen eigendom aan Nederland afstaan; op dezen grond zou dan eene versterking worden opgericht); (1)
5°. Onmiddellijke uitlevering van alle deserteurs.
Wanneer de vorstin van Boni binnen 3 X 24 uren niet onvoorwaardelijk in deze eischen had toegestemd, zou aan het rijk van Boni de oorlog worden verklaard. Eene Nederlandsche krijgsmacht zou dan op Bonisch grondgebied landen, de hoofdplaats Boni trachten te vermeesteren en de Koningin zoo mogelijk gevangen nemen.
De landing.
Den I9den Januari 1859 kwamen de eerste transportschepen ter reede van Bonthain aan, doch eerst den 29sten Januari d. a. v. was de geheele vloot daar vereenigd (te Bonthain lag eene kleine bezetting van 3 officieren
en 75 man.)
Intusschen was de generaal Steinmetz den 15den Januari te Makasser aangekomen en had daar eene colonne, uit de 3 wapens samengesteld, geïnspecteerd, welke colonne ter sterkte van 500 man (behoorende tot de garnizoenstroepen van Makasser) post zou vatten bij Tjamba, 30 K. M. ten Noordoosten van Maros gelegen, teneinde de Noorderdistricten te beschermen tegen mogelijke invallen der Bonieren van dien kant.
Den 23sten Januari kwam de opperbevelhebber eveneens ter reede van Bonthain aan; dienzelfden dag vertrok de 2de bevelhebber met eenige schepen en een bataljon infanterie naar Sindjai tot het doen \an de noodige verkenningen. De overige transportschepen werden dooi de ooilogs-stoomers naar deze plaats gesleept en vervolgens naar de reede van Badjoa, de voornaamste kustplaats in het rijk van Boni; op den 9den tebiuari waien
alle schepen daar vereenigd.
Inmiddels had de 2de bevelhebber talrijke verkenningen langs de geheele Bonische kust verricht, om een gunstig landingspunt te zoeken. Aan-
(1) Alle staatkundige documenten zijn in extenso opgenomen in het werk ode Bonische expeditiën" van den majoor Perelaer.



vankelijk dacht men, dat kampong Tjenrana, dicht bij de monding aan de Tjenrana-rivier gelegen, een zeer geschikt punt voor de operatie-basis zou zijn, vooral ook, omdat men daar de in het ultimatum genoemde versterking wilde oprichten. Het bleek echter al spoedig, dat de rivier alleen bij hoog water bevaarbaar was, zoodat eene ontscheping aldaar geruimen tijd zou vorderen. De Tjenrana-rivier bleek bovendien versperd en versterkt te zijn.
De verkenning van de kuststrook bij Badjoa had aangetoond, dat met laag water de sloepen slechts tot 1500 M. van de kust konden naderen; eene ontscheping was dus alleen bij hoog water mogelijk. De bodem bestond daar bovendien slechts uit modder. De voordeelen eener eventueele landing op dit punt waren, dat de vijand hier geene belangrijke versterkingen had opgeworpen, terwijl van hieruit de kortste weg naar Boni moest loopen.
Yan eene landing bij Patiro, ± 8 K.M. ten Zuiden van Badjoa, werd afgezien; het modderachtige terrein langs de kust leende zich niet tot den opmarsch van eene groote colonne naar Badjoa. De opperbevelhebber besloot dan ook te Badjoa te landen.
Omtrent land en volk van Boni had men slechts zeer weinige en onbetrouwbare gegevens „men was geheel onbekend met Boni, zonder
„schets van het terrein, waarop oorlog gevoerd moest worden, zonder „gids, zoodat men eene verkenning moest maken om het naar de hoofdplaats leidende pad te zoeken.
„Daarbij heerschte er eene groote overschatting èn van het getal èn „van de waarde der vijandelijke strijdkrachten. Over het algemeen rekende „men er bij de expeditie op minstens tegenover 70 a 75000 vijanden te „staan en steeds werd er gesproken van aanvallen van 20,000 man, voor „de helft uit ruiters bestaande. Later bleek, dat men slechts ± 10,000 „vijanden, waaronder ± 2000 ruiters tegenover zich heeft gehad, slecht „gewapend en onvoldoende van munitie en levensbehoeften voorzien". (1)
(1) Bijdrage tot de geschiedenis der 1ste Bonische expeditie door den generaal-majoor Waleson. Ind. Mil. Tijdschr. 1873.



Intusschen had men den 5den Februari het ultimatum door 3 Inlandsche zendelingen in eene met Europeanen bemande gewapende sloep naar den wal gezonden. Op het zien van deze gewapende sloep liep het volk aan het strand te hoop, zoodat de commandant der sloep het geraden achtte terug te keeren.
Den volgenden dag werd het ultimatum wederom naar den wal gebracht, thans door eene sloep met ongewapende Inlanders bemand; het staatsstuk werd door 3 Bonische rijksgrooten in ontvangst genomen. De vorstin van Boni zond echter geen antwoord, slechts op den 9den Februari kwam een gezant namens haar voorloopig uitstel verzoeken; daar men toch niet vóór den 12den Februari zou kunnen ontschepen, werd een uitstel van 1 dag toegestaan.
Thans liet de vorstin van Boni niets meer van zich hooren, zoodat op den llden Februari de oorlog officieel aan het rijk van Boni verklaard werd. Deze oorlogsverklaring kwam niet in handen van de vorstin, daar niemand aan het strand het document wilde aannemen en de overbréngers zelfs met den dood bedreigd werden. De landing werd daarop definitief op den 12den Februari vastgesteld. (1)
Door den opperbevelhebber werd bepaald, dat de landing in 3 gedeelten zou plaats hebben onder bescherming van het geschutvuur der oorlogsschepen en der gewapende sloepen en kruisbooten. Elk gedeelte zou uit 3 colonnes bestaan en wel:
[ 3de colonne: 3 compagnieën, 10de bataljon; 1 4de colonne: 3 „ 10de „ ;
lste gedeelte, ( de marine landingsdivisie;
/ de halve lichte veldbatterij met 4 mortieren en de l "/j compagnie sappeurs op de vlotten.
(1) Voor de volledige »Debarkements-Order" zie men het meergenoemde werk van Perelaer.



i 1ste colonne: 3 compagnieën, 3de bataljon; 2de colonne: 3 „ 3de „ ;
2de gedeelte: < ode colonne: 3 „ 14de „ ;
de halve zware veldbatterij en de '/t compagnie sap1 peurs op de vlotten.
| 6de colonne: 3 compagnieën, 14de bataljon;
3de gedeelte, ■ de cavalerie;
I de koelies.
Daar er natuurlijk niet voldoende sloepen aanwezig waren om de geheele expeditionnaire macht tegelijk te ontschepen, zou dit telkens slechts met één gedeelte plaats hebben, te beginnen met het eerste. Aan elke colonne van dit gedeelte was een bepaald landingspunt aangewezen; zoo moest de landingsdivisie ontschepen tusschen de kampongs Badjoa en Bola-Teloe-Telang; de 3de colonne tusschen de kampongs Bola-Teloe-Telang en Lonrai, en de 4de colonne tusschen de kampongs Bene en Tipoeloë.
Teneinde de Bonieren omtrent het werkelijke landingspunt in het onzekere te laten, zou een gedeelte der oorlogsvloot eene demonstratie tegen Patiro verrichten. In den morgen van den 12den Februari zette het eerste gedeelte onder bevel van den kolonel Waleson zich om 6 uur in beweging. Zonder eenigen weerstand van beteekenis te ondervinden roeiden de 3 colonnes tot op 150 M. van het strand, waarop verder door de manschappen naar het strand gewaad werd. De Bonieren, blijkbaar door dit spoedige optreden verrast, verlieten zeer spoedig de weinige onbeteekenende veldwerkjes aan het strand.
Alleen op het punt waar de marine-landingsdivisie ontscheept was, bleef de vijand standhouden in een veldwerk van klipsteen opgeworpen en met 7 stukken bewapend. Deze positie werd echter onmiddellijk bestormd en genomen; de aanval werd door een gedeelte der middelste colonne in de flank gesteund.
Nauwelijks had de marine-landingsdivisie westelijk van dit veroverde werk stelling genomen of eene bende vijandelijke ruiters van + 100 man,
3



welke eerst door het geschutvuur naar Patiro was gelokt, deed een aanval op haar. Eerst op 50 pas werd het vuur door de landingsdivisie geopend, waardoor deze cavalerie zulke verliezen leed, dat zij op 25 pas vóór onze troepen keert maakte en met achterlating van 31 man en 6 paarden aan dooden op de vlucht sloeg, een aantal dooden en gewonden te paard medevoerende.
Nadat deze bende verdwenen was, volgde een nieuwe aanval uit Westelijke richting; thans telde de vijand + 1000 man voetvolk en 300 ruiters. Onmiddellijk vormde de landingsdivisie een carré, terwijl de vijand gesloten tot op 200 pas bleef voortrukken. Hier kwam de bende tot staan en week opnieuw, thans voor goed, in de richting van kampong Tjiloë. Onze verliezen bedroegen bij dit gevecht 1 doode en 1 licht gewonde. A an den vijand werden een 40-tal lijken gevonden, maar zijne verliezen zijn ongetwijfeld aanzienlijker geweest, daar de inlandsche vijand, zoo het maai eenigszins mogelijk is, zijne dooden en gewonden medevoert. Afgaande op de menigvuldige bloedsporen, welke na het gevecht werden waargenomen, moet dit ook hier met een gedeelte het geval geweest zijn.
Inmiddels waren de overige troepen met uitzondering van de cavalerie ontscheept (omstreeks 10 uur), waarop de kolonel Waleson vooistelde met het 3de bataljon en eene sectie 3 <Ts de terugtrekkende Bonieren te vervolgen en daarna eene stelling op den weg naar de hooidplaats in te nemen. De opperbevelhebber achtte dit echter te gevaarlijk en oordeelde het niet raadzaam dien dag de beweging voort te zetten.
Ingevolge zijne bevelen werd daarop door de troepen een bivak betrokken op de vlakte tusschen de kampongs Beroe en Lonrai; de 3 bataljons weiden daartoe in carréformatie opgesteld met tusschenruimten van 100 M., waai in het geschut geplaatst werd. De landingsdivisie werd in 2 deelen gesplitst en eveneens in carréformatie achter de vleugelbataljons opgesteld. In de aldus door de infanterie en de zee afgesloten ruimte vonden de staf en de hulpwapens en diensten eene plaats.
Het geheele bivak werd boogsgewijze beschermd door 8 veldwachten



(1 officier en 30 minderen), welke op 75 a 100 M. vóór het front opgesteld werden, elke veldwacht beveiligde zich door 2 dubbelposten. Teneinde het bivak ook aan de zeezijde te beschermen, kwamen gedurende den nacht eenige gewapende marinesloepen ter hoogte van het bivak op brandwacht. De vijand alarmeerde het bivak dien nacht herhaalde malen, zonder evenwel een ernstigen aanval te wagen.
I»e operatiën tegen de hoofdplaats Boni.
De eerste dagen na de landing werden de noodige maatregelen getroffen tot beveiliging en verbetering van het bivak, waarbij de kampongs ten Noorden van Lonrai in de asch werden gelegd, omdat de vijand ons van daar uit herhaaldelijk verontrustte.
Ter voorkoming van internationale moeielijkheden werd door den opperbevelhebber de blokkade afgekondigd voor de kusten van het rijk van Boni.
Eerst den löden Februari werd door het eskadron cavalerie onder leiding van den kolonel Waleson eene verkenning in Noord-Westelijke richtinggedaan; van den vijand werd niets bespeurd, het terrein was echter zoodanig met maïs begroeid, dat de marsch en de verkenning zeer moeielijk waren, daar de ruiters niet boven de hoog opschietende gewassen konden uitzien.
Den volgenden dag (16 Februari) werd opnieuw van uit het bivak eene verkenning ondernomen; de colonne, die daarvoor was aangewezen bestond uit het 3de en 10de bataljon infanterie, het eskadron cavalerie, een sectie veldgeschut (3 <ffi) een sectie mortieren en een '/, compagnie sappeurs. 's Morgens om 6 uur werd de marsch in Zuidwestelijke richting aangevangen, waarschijnlijk met het doel later in Noordwestelijke richting af te buigen, teneinde te trachten aldus in den rug van de vijandelijke hoofdplaats te komen. (1)
<1) Vergelijk hiermede de «Bijdrage enz." van den gen.-majoor Waleson, blz. 401 v.h. I. M. T. 1S;3



Na ongeveer een half uur gemarcheerd te hebben, bereikte de colonne een moerassig terrein, dat ongeschikt bleek voor eenige troepenbeweging. Op last van den opperbevelhebber werd daarop de marsch in Noordelijke richting voortgezet, waarbij de voorhoede vóór den Zuidelijken rand van kampong Tjiloë kwam. Deze kampong was door de Bonieren bezet, die al spoedig een hevig vuur op onze troepen openden, niet alleen uit den kampongrand, doch ook uit de omliggende maïsvelden en uit het hooge geboomte.
Het 10de bataljon kreeg de opdracht den kampong in front aan te grijpen, waarop dit bataljon zich onmiddellijk in de gevechtsformatie ontwikkelde en met slaande trom voorwaarts rukte. Inmiddels had het 3de bataljon met de cavalerie en artillerie last gekregen den kampong langs de Westelijke zijde te omtrekken. Hoewel de vijand tusschen de beide deelen van den kampong Tjiloë eenige verhakkingen aangelegd had, slaagde de omtrekkende colonne er in hare taak te vervullen, zoodat de vijand, nu hij zich in front en rug bedreigd zag, na een kort, doch scherp gevecht in de richting van den kampong Lona terugtrok, waarin hij voorloopig bleef stand houden.
Teneinde nu ook den vijand van daar te verdrijven, zond dé opperbevelhebber het bevel naar den bivak-commandant te Badjoa, onmiddellijk van daaruit met 3 compagnieën tegen den Noord-Oost-rand van Lona op te rukken. Ook deze bedreiging in den rug wachtte de vijand niet af en toen onze troepen tot bij Lona genaderd waren, hadden de Bonieren reeds hunne stellingen verlaten. Na den kampong Lona in de asch gelegd te hebben, trok de geheele colonne naar Badjoa terug, dat omstreeks 1 uur nam. bereikt werd. Wij hadden dien dag een verlies geleden van 10 dooden (1 officier) en 13 gewonden (1 officier.)
Nadat den troepen een dag rust gegund was, werd den 18den Februari 's morgens om 7 uur opnieuw onder leiding van den opperbevelhebber uitgerukt tot het verrichten eener verkenning, welke zich, zoo de omstandigheden zulks toe lieten, tot de hoofdplaats Boni zoude uitstrekken; van



de geheele troepenmacht bleven slechts 3 compagnieën in het bivak achter. Ongeveer een half uur had men van Badjoa in Westelijke richting doorgemarcheerd, toen de colonne in zulke dichtbegroeide maïsvelden geraakte, dat de opperbevelhebber zich niet langer verantwoord achtte den tocht in dit terrein voort te zetten en daarom het bevel tot den terugtocht gaf.
Nog denzelfden dag riep de opperbevelhebber een raad van eenige officieren bijeen; het daarin verhandelde is echter geheim gebleven. Na afloop hiervan gaf de opperbevelhebber den last, dat door de sappeurs met behulp van 400 koelies een colonneweg van 600 pas breedte door de maïsaanplant moest worden gekapt in de richting van de hoofdplaats.
Onder dekking van het 14de bataljon, 2 pelotons cavalerie en een sectie houwitsers (3 werd den 19den Februari een aanvang gemaakt met het kappen van den weg. De vijand drong daarbij zoo hevig op, dat 2 compagnieën uit het bivak tot ondersteuning moesten oprukken; kort daarna werden de werkzaamheden voor dien dag gestaakt; de weg was tot aan den kampong Lona gereed gekomen, ten koste van 1 doode en 14 gewonden aan onze zijde.
Ook de marine was dezen dag in actie geweest. Met het oog op eene op te richten versterking aan de monding der Tjenrana-rivier, had de commandant der zeemacht de opdracht ontvangen de Tjenrana-rivier te verkennen, de aan de monding gelegen versterkingen te vernielen en eene in de rivier aangelegde versperring op te ruimen. Met behulp der marinelandingsdivisie werd aan deze opdracht nog denzelfden dag voldaan; de versperring werd opgeruimd en de kampong Tjenrana verbrand.
Ook deze verkenning toonde opnieuw aan, dat de gemeenschap langs de Tjenrana-rivier niet altijd mogelijk zoude zijn, zoodat voor goed het plan werd losgelaten hier eene versterking op te richten; in plaats daarvan werd later Badjoa gekozen.



Verwonding van «len Opperbevelhebber.
De Kolonel WALESOX neemt bet opperbevel over.
Dienzelfden dag (19 Februari) had er in het bivak te Badjoa eene ernstige gebeurtenis plaats.
In den nacht van den 18den op den 19den Februari hadden de Bonieren de bij het bivak gelegen kampong Badjoa in brand gestoken, toen nu in den morgen van den 19den de dekkingstroepen der wegwerkers waren uitgerukt, verliet de generaal Steinmetz omstreeks 7 uur voorm. alleen en ongewapend het bivak, om den nog brandenden kampong in oogenschouw te nemen. De commandant der daar geplaatste veldwacht had bezwaar gemaakt den generaal alleen buiten de postenketen te laten gaan en had aangeboden den opperbevelhebber met nog eenige manschappen te vergezellen. Dit aanbod werd evenwel van de hand gewezen.
Nauwelijks was de generaal de kampong Badjoa enkele passen binnengegaan en dus buiten het gezichtsbereik der posten gekomen of door een verborgen vijand werd hem a bout portant een schotwond in den linkerbovenarm toegebracht. Hoewel de kampong onmiddellijk door een compagnie infanterie geheel doorzocht werd, zag men van den vijand geen spoor meer.
Volgens de verklaring der doktoren zou er een geruime tijd verloopen, eer de opperbevelhebber geheel hersteld zoude zijn; deze gaf daarom ingevolge artikel 15 zijner Instructie (l)het bevel over aan den kolonel Waleson. De luitenant-kolonel der artillerie Kelleemann werd tot 2den bevelhebber benoemd, doch bleef commandant der artillerie, terwijl de kapitein Bijl de Yroe als chef van den staf der expeditie optrad. Den 24sten Februari vertrok de afgetreden bevelhebber per stoomschip naar Soerabaja.
(1) Artikel 15: Bij ontstentenis van den Commandant en Chef, treedt de benoemde 2de Commandant, de kolonel der infanterie J. A. Waleson', als bevelhebber dezer expeditie op en valt alsdan in dezelfde rechten en verplichtingen, den generaal E. C. C. Steinmetz toegekend of voorgeschreven.



£>c verovering van «le hoofdplaats Boni.
De kolonel Waleson was van meening dat het verlies van menschenlevens niet kon opwegen tegen het mogelijk nut van den colonneweg, zoodat het werken daaraan gestaakt werd.
Zooals reeds hiervoren is gezegd, was den 19den Februari andermaal gebleken, dat men alleen bij hoog water de Tjenrana-rivier zou kunnen binnenloopen en hoewel nu het politieke programma van den GouverneurG-eneraal Rochussen (zie blz. 5) eene vestiging aan de monding dier rivier voorschreef, werd daarvan voor goed afgezien en werd met goedvinden van den Regeerings-Commissaris Badjoa daarvoor aangewezen. Badjoa lag op vrij korten afstand van de hoofdplaats en was reeds lange jaren eene zeer aanzienlijke handelsplaats; daarbij kwam, dat de reede ten allen tijde eene veilige ankerplaats aanbood, zoodat de gemeenschap met eene eventueel aan te leggen versterking nimmer verbroken zoude zijn.
Hoewel de kolonel Waleson zoo spoedig mogelijk naar de hoofdplaats wilde oprukken, werd hij daarin door de weersgesteldheid verhinderd. Hevige regens, welke dagen achtereen aanhielden, maakten het terrein voor groote troepenbewegingen ongeschikt en veranderden het bivak, waar de cholera was uitgebroken, in een modderpoel; zoodat de gezondheidstoestand der troepen er niet op verbeterde.
Eerst tegen den 26sten Februari veranderde het weder, zoodat de reeds zoo lang uitgestelde tocht nu definitief op den 28sten d. a. v. werd vastgesteld. Om 6 uur in den morgen van dien dag werd door de geheele expeditionnaire troepenmacht (met uitzondering van 2 compagnieën van het 14de bataljon) onder leiding van den opperbevelhebber de marsch naaide hoofdplaats aanvaard; alle manschappen droegen voor 2 dagen vivres.
Daar de kolonel vermoedde, dat de Bonieren hunne hoofdmacht hadden samengetrokken bij Jiet eindpunt van den door onze troepen gekapten weg naar Lona, liet hij door de twee achtergebleven compagnieën met eenige honderden met lansen bewapende koelies eene schijnbeweging maken tegen



het vermoedelijk front der vijandelijke stelling bij Lona. Met het overige gedeelte der troepenmacht werd in den aanvang dezelfde weg gevolgd als den 16den Februari t. v.; langs dien weg marcheerende, genoot men bovendien het voordeel, dat men op de linkerflank bijna voortdurend open terrein had, zoodat de vijand waarschijnlijk slechts op de rechterflank een aanval zou durven wagen.
Na ongeveer 4 K.M. afgelegd te hebben, stootte de voorhoede op eene vijandelijke stelling, bestaande uit verschillende aarden borstweringen en veldwerkjes, welke de sawahvlakte tusschen de kampongs Tjiloë en Maloë bestreken en waaruit de Bonieren een levendig vuur openden. Na eenige kartetsschoten der voorhoede-artillerie ging het 10de bataljon tot den stormaanval over en verdreef het de vijandelijke bezetting spoedig uit hare stellingen.
Terwijl de voorhoede bezig was het défilé van vijanden te zuiveren, werd zij in het front en de rechterflank door eene ruiterbende van ± 2000 man bedreigd, terwijl ook de achterhoede aangevallen werd door een drom ruiters, die onverwachts uit Maloë te voorschijn kwamen. Op last van den opperbevelhebber werden carré's gevormd en de stukken in de tusschenruimten geplaatst, waarna de vijandelijke ruiterschaar met een goed onderhouden geweer- en geschutvuur in Noord-westelijke richting werd teruggeslagen. De colonne zette daarna den marsch voort en bereikte omstreeks 11 uur voorm. de open vlakte voor de hoofdplaats.
Hier bleek het, dat de dispositiën door den opperbevelhebber dien ochtend genomen, doeltreffend waren geweest. Door de schijnbeweging der 2 compagnieëen in front van den kampong Lona op een dwaalspoor gebracht, bespeurde de hoofdmacht des vijands te laat, dat onze troepen reeds in hare flank en haren rug waren gekomen en naar Boni oprukten. Wel trachtte nog eene bende dier hoofdmacht, uit ruiters en voetvolk bestaande, uit Tjibodjong een aanval op onze troepen te doen, doch enkele kartetsschoten waren voldoende, om den door de omtrekking verrasten vijand in Noordelijke richting op de vlucht te drijven.



Door de vroegere berichten in de meening verkeerende, dat Boni tot het uiterste verdedigd zou worden, vereenigde de opperbevelhebber de geheele artillerie op ongeveer 700 pas voor Boni, teneinde de bestorming door een krachtig geschutvuur voor te bereiden. Nog vóór dat de artillerie haar vuur geopend had, was reeds een compagnie van het 14de bataljon in verspreide orde tot onder den vervallen aarden wal der Oosterface vooruit gerukt en daar zij geen tegenstand ondervond, beklommen de manschappen den wal en drongen zij omstreeks 11'/.i uur voorm. de verlaten hoofdplaats binnen.
Nadat de kampongs binnen de uitgestrekte hoofdplaats en de daaraan grenzende kampong Boekaka door een gedeelte der troepen waren doorzocht, werden zij, ingevolge der door de Regeering aan den opperbevelhebber uitgereikte Instructie, verbrand (getuchtigd) (1). De door den vijand achtergelaten stukken geschut (waaronder twee 20 "tO's en twee 18 <8:'s) werden vernageld en verder onbruikbaar gemaakt.
Het was inmiddels laat in den middag geworden en hoewel de terugmarsch naar Badjoa langs den kortsten weg hoogstens 2 uur zou duren, besloot de opperbevelhebber in de nabijheid van Boni te blijven bivakkeeren, opdat de Bonieren het gerucht niet zouden verspreiden, dat zij ons hadden teruggeslagen. Omstreeks 3 uur nam. werd het bivak betrokken, dicht onder den Oostelijken wal; de vijand waagde ook des 's nachts geen enkele poging om het bivak te verontrusten, doch liet evenmin van eenige toenadering blijken.
Nadat den volgenden morgen nog enkele verkenningen in den omtrek waren verricht, marcheerde de geheele colonne over Tjibodjong en Lona naar Badjoa terug, onderweg de verschillende verlaten kampongs in vlammen doende opgaan. Tegen 2 uur nam. werd het strandbivak bereikt; van
(1) De generaal-majoor Waleson zegt hieromtrent in zijne »Bijdrage" »al ware mij geen last
tot «tuchtiging" gegeven, zoo zoude ik het (Boni) evenwel hebben laten verbranden, want op Zuid-Celebes
geen oorlog zonder brand. Het is het bewijs der overwinning" Indisch Militair Tijdschrift 1873,
bladzijde 458.
4



den vijand had men geen spoor bemerkt; de tweedaagsche tocht had ons een verlies van 16 dooden en gewonden gekost.
Einde der expeditie.
Oprichting der versterking te Badjoa.
Nu Boni getuchtigd was, was daarmede volgens de Instructie het krijgskundig doel der expeditie bereikt. In de nu op Bonisch grondgebied op te richten versterking moest verder de beslissing in de staatkundige zaken worden afgewacht. Immers de expeditie in 1825 had overtuigend aangetoond, dat, niettegenstaande de overwinningen door den generaal-majoor van Geen op den vijand behaald, deze niets uitwerkten, toen de troepen voor den Java-oorlog benoodigd, het Bonisch grondgebied moesten verlaten, zonder dat men in eene vestiging eene staatkundige beslissing had kunnen afwachten.
Wel had de kolonel Waleson liever het krijgskundig succes willen voltooien door ook naar de beide andere versterkte plaatsen van het Bonische rijk, Pasempa en Pampanoea op te rukken (1) en voorloopig aan deze tochten het oprichten eener versterking ondergeschikt te maken, in de hoop daardoor ook het staatkundig doel der expeditie te bereiken, doch de Regeerings-Commissaris wenschte de verantwoordelijkheid dezer verandering der regeeringsbevelen niet op zich te nemen, zoodat met den bouw der versterking een aanvang werd gemaakt. De expeditie was dus hiermede feitelijk afgeloopen, doch de kolonel Waleson wilde het vijandelijk grondgebied niet verlaten, vóórdat de versterking te Badjoa geheel gereed zou zijn. Daar omstreeks April de regenmoesson zou invallen, eischte dit werk eene aanzienlijke krachtsinspanning om vóór dien tijd gereed te komen.
Zooals gezegd, was in het bivak inmiddels de cholera uitgebroken, welke
(1) Een bekende volkssage in Boni luidde: Zoolang Boni »het machtige"; Pasempa »het sterke en Pampanoea »het rijke" niet veroverd zijn, is het rijk van Boni ook nog niet overwonnen.



ziekte met den dag meer slachtoffers eischte; daarbij kwam, dat vele soldaten door zware koortsen werden aangetast, waarschijnlijk tengevolge van het grondverzet in den modderigen grond, (gedeeltelijk ook koraalbank) iets wat door de aanhoudend neervallende regens niet verbeterd werd. Den 7den Maart waren er dan ook reeds 228 zieken, zoodat een derde hospitaalschip moest worden ingericht.
Door de hevige regens vorderde ook de arbeid niet aan de aarden wallen der versterking, daar de modderachtige grond steeds bleef afschuiven en hij de omringende gracht vulde. Behalve de compagnie sappeurs werkten dagelijks de koelies mede, terwijl om het werk spoediger af te krijgen ook 300 man infanterie aan den arbeid werd gezet.
Ondanks alle voorzorgsmaatregelen van den geneeskundigen dienst werd de gezondheidheidstoestand in het bivak met den dag slechter, den löden Maart was het aantal zieken tot 300 gestegen, terwijl bovendien dagelijks in het bivak 200 kwartierzieken behandeld werden. Den 17den Maart overleed de heer de Peeez aan boord van een der transport-vaartuigen en werd thans de heer Schaap, Gouverneur van Celebes, in commissie gesteld met den opperbevelhebber (zie blz. 11) om de politieke zaken verder te regelen.
De werkzaamheden aan de redoute vorderden langzaam, terwijl het ziektecijfer voortdurend steeg, 25 Maart waren reeds 135 militairen geevacueerd en werden er 280 op de ziekenschepen verpleegd, terwijl ongeveer 600 officieren en minderen kwartierziek in het bivak waren; feitelijk was er bij de geheele expeditionnaire macht geen Europeaan, die zich volkomen gezond gevoelde. In dien tusschentijd werd niets bespeurd van eenige toenadering van Bonische zijde, integendeel door de kleine verkenningsdetachementen, welke nu en dan door den opperbevelhebber werden uitgezonden (1), om den troepen eenige afleiding te bezorgen, werden
(1) De aard van onze oorlogen tegen den inlandschen vijand laat als regel geen afzonderlijk optreden toe van onze cavalerie in vereeniging met bereden artillerie. Als merkwaardigheid zij hierom 'dan ook vermeld, dat een der bovengenoemde verkenningsdetachementen, hetwelk op den 22sten Maart 1859 uit het bivak te Badjoa eene verkenning naar kampong Boni verrichtte, bestond uit een eskadron cavalerie en^een sectie



eenige Bonieren krijgsgevangen gemaakt, van welke personen men vernam dat de Koningin aan al hare onderdanen op straffe des doods verboden had zich met de onzen in te laten.
In het begin van April liet het zich aanzien, dat de redoute weldra voltooid zoude zijn, zoodat in verband met het geringe politieke succes tot nu toe behaald en het verstrijken van het voor de krijgsverrichtingen gunstige seizoen, de kolonel Waleson aan den heer Schaap voorstelde Art. 13 van de Instructie voor den opperbevelhebber (1) toe te passen. Deze laatste had daartegen geen bezwaar, zoodat onmiddellijk besloten werd alle niet benoodigde troepen in te schepen, daar reeds 3U der expeditionnaire macht ziek was en de expeditie gevaar liep hier geheel ten onder te gaan.
Den 5den April werd met de inscheping van de zieken (nu tot 1000 geklommen) en de bagage een aanvang gemaakt en de volgende dagen hiermede met de valide troepen voortgegaan, totdat op den lOden April de opperbevelhebber den last van de regeering (op 23 Maart gedateeid) ontving niet dan in het uiterste geval met de expeditie naar Java terug te keeren, daar met het oog op de verkregen militaire uitkomsten eene staatkundige beslissing gemakkelijk zoude te verkrijgen zijn.
Een op den llden April door den opperbevelhebber bijeengeroepen krijgsraad (waarin ook de chef van den geneeskundigen dienst zitting nam) verklaarde echter, dat de troepen voor elk aanvallend optreden totaal ongeschikt waren. Nog denzelfden dag werd het nog aan den wal zijnde gedeelte der expeditionnaire macht aan boord der transport-vaartuigen ingescheept, daar de redoute te Badjoa inmiddels gereed was gekomen.
drieponders; het geheel onder commando van den ritmeester W. Roijen. (Voor alle veiligheid liet men dit detachement echter door 20 scherpschutters der infanterie volgen). De O.-I. krijgsgeschiedenis nh 1811 levert tot heden geen tweede dergelijk voorbeeld op.
(1) Artikel 13 luidde:
Is 's Gouvernements oogmerk bereikt, zijn de bezetting en bevestiging van het nieuwe grondgebied behoorlijk geregeld, en kan een gedeelte der troepen gemist worden, dan zal de bevelhebber dat naar hunne respectieve garnizoenen terugzenden, teneinde de bezwarende onkosten der expeditie zooveel mogelijk te verminderen.
Ook hij zelf keert terug, zoodra zijne tegenwoordigheid niet langer vereischt wordt.



"bataljon, clie men beter tegen het moordend strandklimaat bestand achtte. Tegelijkertijd werd eene belangrijke suppletie gezonden voor het 3de en 14de bataljon, daar deze bataljons elk nog slechts 200 man onder de wapens konden brengen.
Inmiddels had de postcommandant van Badjoa, de kapitein Rijkens, nu men van Bonische zijde elke aanraking met ons angstvallig vermeed, zelf stappen in die richting gedaan en een brief geschreven (1) aan Aroe Palakka (zie bladz. 6), die te Pasempa feitelijk gevangen zat, daar men hem verdacht van aanslagen tegen de bestaande regeering te smeden. Aroe Palakka beantwoordde dit schrijven met de mededeeling, dat hij gaarne in vriendschap met de Nederlanders wilde leven, doch dat hij door zijn gevangenschap verhinderd was persoonlijk te Badjoa te komen om met den postcommandant te onderhandelen.
Hoewel van de hiervoren genoemde aanvallen der Bonieren niets kwam, geschiedden er in de maanden Mei — September verschillende tochten onzer troepen in de Noorder- en Zuiderdistricten, zonder dat er eenig ernstig gevecht plaats vond. Die tochten dienden dan ook meer tot geruststelling der goedgezinde bevolking; met dit doel werden daarom te Maros, Tanette en Segeri troepen gelegerd.
Een ander feit van politieke beteekenis was in het laatst van Mei gebeurd. Zooals reeds op bladz. 8 vermeld is, had het Hoofd van Mariori-Wawo in 1858 verwikkelingen gekregen met het aan ons leenroerige Tanette. De Gouverneur van Celebes, de heer Schaap, achtte thans (Mei 1859) het oogenblik gunstig tegen dit Hoofd op te treden en zond hem een ultimatum, waarin hem aangezegd werd binnen 14 dagen te Makasser in onderwerping te komen, wilde hij niet met de wapens daartoe genoodzaakt worden. Het Hoofd van Mario-ri-Wawo antwoordde hierop, dat hij voor den strijd gereed was en de Nederlandsche troepen afwachtte.
Een tocht naar dit landschap was thans onvermijdelijk, doch de kolonel Waleson verklaarde aan den heer Schaap, dat hij met het oog op het
(1) Eenigen tijd te voren was dit ook reeds door den expeditiecommdt., den kolonel Waleson, gedaan.



geringe aantal beschikbare manschappen weigerde thans naar Mario-ri-Wawo op te rukken, daar bovendien de zekerheid bestond, dat Boni zich onmiddellijk aan de zijde van dit landschap zou scharen. Hoewel de Gouverneur van Celebes op eene expeditie bleef aandringen, werd de meening van den kolonel Waleson door de Regeering gedeeld en daarmede de zaak met Mario-ri-Wawo voorloopig op den achtergrond geschoven.
Teneinde berichten in te winnen omtrent den toestand van het Bonische rijk, besloot de kolonel Waleson in het begin van Juni de Noorderdistricten en Tanette te bezoeken, daar de bevolking hier aanhoudend gemeenschap onderhield met Boni. Van de verschillende hoofden in die streken vernam hij het volgende: de Koningin van Boni leed aan \ lagen van verstandsverbijstering en wilde van geene toenadering weten, doch tegen eiken prijs den oorlog voortzetten. Zij werd hierin bijgestaan door haar oom Datoe Sawito en den rijksbestierder Aroeng Oedjoeng, tenvijl het rijk Wadjo besloten had Boni met alle krachten bij te staan, wanneer het weder tot een strijd mocht komen. De Tjenrana-rivier en het sterke Pampanoea waren in geduchten staat van tegenweer gebracht. Aan den anderen kant luidden de berichten, dat de toestand der Bonische bevolking zeer treurig was, een groot gedeelte leed gebrek en haakte naaiden vrede.
Op grond hiervan verzocht de kolonel Waleson aan de Indische regeeiing (einde Juni) het verzwakte 3de bataljon door een valide bataljon van Java te vervangen. Met dit bataljon, versterkt door het op Makasser aanwezige halve 5de bataljon, benevens door 300 man van het garnizoensbataljon van Celebes, een detachement sappeurs, een halve 3 <8 batterij en een compagnie cavalerie (alles reeds op Celebes aanwezig), te zamen ongeveei 1500 man, wilde de kolonel over Badjoa opnieuw Boni binnenrukken om allen tegenstand te breken en daardoor de noodige staatkundige beslissing te verkrijgen. Een voldoend sterke macht bleef dan nog ter verdediging van het eigen gebied achter (n. 1. het 14de bataljon, een gedeelte \an het garnizoens-bataljon en een sectie bergartillerie). Van een binnenrukken



van het Bonische rijk aan de Westzijde zag de kolonel Waleson af, omdat die tocht langs bijna onbekende bergpaden zeer zeker groote moeielijkheden zou opleveren.
De Regeering meende echter in dit voorstel niet te moeten treden, zoodat de kolonel Waleson den Ssten Juli 1859 een schrijven van den commandant van het leger ontving, waarin hem werd medegedeeld, dat de Regeering, teneinde eene staatkundige beslissing in de Bonische zaken te verkrijgen, besloten had eene nieuwe expeditie naar Boni uit te rusten, terwijl hem opgedragen werd daarvoor de noodige voorbereidende maatregelen te treffen (voornamelijk wat betreft de noodige ontschepingsmiddelen).
Half Juli verscheen Akoe Palakka met + 100 volgelingen ter hoofdplaats Makasser. Hij was uit zijn gevangenschap ontvlucht en in een onderhoud met de autoriteiten verklaarde hij bereid te zijn in alles de bevelen der Regeering op te volgen, wanneer deze hem in zijn rechten op den troon van Boni zou willen herstellen. Teneinde meer invloed ten goede op de Bonische zaken te kunnen uitoefenen, vertrok Akoe Palakka den 3den Augustus naar Boelekomba, om van daaruit naar Sindjai (op de zuidelijke grens van Boni) te trekken. In dit laatste slaagde hij echter voorloopig niet.
Als gevolg van het schrijven van den kolonel Waleson, keerde het 3de bataljon begin September naar Java terug.
5



HOOFDSTUK IV.
DE 2de EXPEDITIE NAAR BONI.
185£—1860.
Voorbereiding der expeditie.
Evenals bij de 1ste expeditie drong de Gouverneur-Generaal er bij den luitenant-generaal van Swieten op aan thans het commando over de 2de expeditie op zich te nemen en hoewel de generaal van Swieten bij zijne vroegere meening bleef omtrent het optreden van den legercommandant als chef eener expeditie, zoo meende hij thans in 's lands belang niet te mogen weigeren, doch stelde als voorwaarde, dat dan ook aan hèm de hoogste leiding der politieke zaken zou worden opgedragen, waarin de Regeering toestemde. De Gouverneur van Celebes zou aan de expeditie worden toegevoegd; de beslissing in alle politieke aangelegenheden verbleef bij den generaal van Swieten. Hoewel de legercommandant aanvankelijk den kolonel Waleson tot 2den bevelhebber der nieuwe expeditie wilde benoemen, werd de kolonel op zijn verzoek eervol ontheven van de functiën van commandant der expeditionnaire troepenmacht op Celebes en naar Java overgeplaatst.
Met het oog op tochten naar het binnenland van Boni werden uitgebreide maatregelen genomen met betrekking tot de transportmiddelen. Behalve dat 800 koelies zouden worden medegevoerd, gelastte de opper-



bevelhebber den aankoop van 30 ossenkarren en 60 ossen, benevens van 50 draagpaarden met de daarbij behoorende draagzadels. (Er werd gerekend, dat elke kar den last van 20 koelies, elk paard dien van 4 koelies zou kunnen vervoeren.)
Daar het meerendeel der transportschepen van de 1ste expeditie besmet was (cholera), wilde de opperbevelhebber daarvan geen gebruik maken en werden 17 andere zeilschepen ingehuurd voor het transport der troepen. Teneinde de verschillende werkzaamheden bij de ontscheping enz. te vergemakkelijken , werd op 's lands kosten de bemanning van elk dier transportvaartuigen met 21 inlandsche schepelingen versterkt. Uitgebreide maatregelen werden bovendien genomen om de troepen van voldoend voedsel (waaronder ook versch vleesch) te kunnen voorzien.
Samenstelling der expeditie.
Opperbevelhebber tevens Regeerings-commissaris: luitenant-generaal J. van Swieten, commandant van het Oost-Indisch leger;
Mede-Regeerings-Commissaris: de heer Jansen, Gouverneur van Celebes;
chef van den staf: majoor H. C. Staring;
voorts een staf van 5 officieren.
LANDMACHT.
Infanterie:
4de bataljon, (2 compagnieën Europeanen en 4 compagnieën
Ambonneezen) onder majoor C. M. H. Kroesen;
11de bataljon, (2 compagnieën Europeanen en 4 compagnieën
Javanen) onder majoor H. H. J. Jalink.
De compagnieën waren 120 man sterk. De bewapening was dezelfde als bij de 1ste expeditie.
Cavalerie:
1 eskadron, (2 compagnieën) onder majoor J. Wolff.



Den 25sten November werd ook het 11de bataljon ontscheept, doch van verdere vijandelijkheden was hier geen sprake meer; integendeel, reeds zeer spoedig kwamen de verschillende hoofden uit de omstreken van Sindjai hunne onderwerping aanbieden en keerde de gevluchte bevolking in hare kampongs terug.
Op den rechteroever der Tangka-rivier werd bij Balang-Nipa eene redoute ontworpen, welke, dank zij de hulp der bevolking, spoedig voltooid was. In deze redoute werd eene bezetting van 100 man met twee 6 gelegerd, terwijl de kapitein Wiegand met het civiel en militair gezag in deze streken belast werd. De oudste zoon van Aroe Palakka, Karaeng Sigeri, werd den 30sten November op plechtige wijze door den opperbevelhebber aangesteld tot regent over de thans aan Nederland behoorende landschappen Sindjai en Kadjang.
Marsch naar Palakka.; «Ie 2<le verovering van <le hoofdplaats Boni.
Reeds den 27sten November had de opperbevelhebber, met het oog op het gunstig verloop der zaken te Sindjai, het bevel gegeven, dat het 11de bataljon met de cavalerie en artillerie naar Badjoa zouden vertrekken teneinde aldaar een bivak in gereedheid te brengen voor de overige troepen. De majoor Staring, die rnet het bevel over de vooruitgezonden troepen belast was, besloot in geen geval de bivakplaats op het strand te kiezen zooals bij de 1ste expeditie. Het was te Badjoa nog even ongezond, als toen de 1ste expeditie die plaats had verlaten. (De majoor Staring vond de geheele bezetting der redoute door ziekte uitgeput, zoo zelfs, dat men den dag vóór zijn komst niet had kunnen beletten, dat stroopende Bonieren het op het glacis grazende slachtvee hadden weggehaald.)
Na eenige verkenningen werd ten Zuid-Oosten van kampong Tjiloë, op ongeveer een uur gaans van Badjoa een geschikte plaats voor een bivak gevonden in de nabijheid van helder stroomend water. Hier werd door •de vooruitgezonden troepen het bivak ingericht, dat den 4den December
6



ook door de overige troepen betrokken werd. De 4den en 5den December werden besteed aan het ontschepen van den trein, vivres enz., daar de opperbevelhebber zoo spoedig mogelijk naar het binnenland wilde oprukken, teneinde zich meester te maken van kampong Palakka, ten Westen van de hoofdplaats Boni gelegen. Volgens ingekomen berichten was Palakka, door zijne gezonde, hooge ligging in de nabijheid van helder stroomend water, bij uitstek geschikt om als uitgangspunt te dienen voor de verdere operatiën tegen Pasempa en Pampanoea.
Reeds den 6den December bij het aanbreken van den dag marcheerde de geheele troepenmacht (14 compagnieën infanterie, cavalerie, artillerie, sappeurs en trein) onder bevel van den generaal van Swieten naar de hoofdplaats Boni op. Zonder door den vijand te worden verontrust, was de colonne eerst in Westelijke richting getrokken en was daarna in Noordelijke richting afgebogen om op den grooten weg Badjoa-Boni te komen, welke tegen 6 uur voorm. bereikt werd.
Ongehinderd werd langs den kampong Tjibodjong gemarcheèrd; waarna men op de vlakte voor Boni déboucheerde. De Oosterface was sedert de vorige expeditie met eene uitgestrekte bamboe-palissadeering versterkt. Slechts enkele Bonieren werden op de wallen gezien. Zonder te vuren rukte de voorhoede (3 compagnieën 4de bataljon) in de gevechtsformatie voorwaarts, totdat de vijand zich op de wallen vertoonde en een hevig geweer- en geschutvuur op haar opende. De tirailleurlinie bleef echter voorwaarts rukken teneinde te trachten zich in den dooden hoek van de versterking vast te zetten, in welke beweging zij gesteund werd door het vuur der sectie voorhoede-artillerie.
Bij dit vooruitrukken ontvingen de tirailleurs echter plotseling hevig vuur op hunne linkerflank uit den kampong Bola Salempa, waarop de generaal aan den kapitein van Os last gaf met 3 compagnieën van de hoofdmacht (4de bataljon) den vijand uit dien kampong te verdrijven. Hoewel de vijandelijke sterkte in dien kampong uit eene zware vierkante benteng bestond, welke den hoofdwal flankeerde, bleken de Bonieien tegen



werpen. Hieraan werd niet voldaan, waarop de majoor Wolff onmiddellijk tot den aanval overging. De Bonieren hielden echter stand en trachtten zelfs de ruiters met lans en kris te lijf te gaan, zoodat een verwoed handgemeen ontstond, eindigende met de vlucht der Bonieren in Noordelijke richting achtervolgd door de cavalerie. De cavalerie kreeg bij dit gevecht 1 doode en 4 gewonden (1 officier) (1).
Dank zij de genomen maatregelen en de onderlinge samenwerking der verschillende wapens, was de hoofdplaats reeds om 11 uur voorm. in onze handen en lag de weg naar Palakka voor onze troepen open. De verovering van Boni kostte ons slechts 4 dooden en 22 gewonden; van den vijand bleven vele lijken op het gevechtsterrein achter (waaronder dat eener vrouw in manskleêren, gewapend met lans en kris); een zeker teeken dat hij gevoelige verliezen had geleden (2).
Nadat de cavalerie van de vervolging was teruggekeerd, werd de marsch naar Palakka voortgezet, zonder dat men verder één vijand zag. Tegen 21/» uur nam. werd deze plaats bereikt en aldaar het bivak betrokken.
De verovering van I*!»seini>«» en 1'simpaiioesi.
Den volgenden dag werd onmiddellijk een aanvang gemaakt, met het oprichten van loodsen enz. voor logies van de troepen, daar, zooals reeds
(1) De cavaleriecharge op den 6den December 1859, door 5 pelotons ± 160 paarden onder commando van den majoor Wolff uitgevoerd, kan tot nu toe als een eenig feit in de Indische krijgsgeschiedenis worden aangemerkt. Nog nimmer te voren greep een dergelijken cavalerieaanval bij een onzer expeditien plaats en ook gedurende den geheelen Atjeh-Oorlog werd tot nu toe nimmer eene dergelijke afdeeling tegelijk tegen den vyand ten aanval geleid.
(2) Als een bewijs, welke vreemde factoren soms invloed kunnen hebben in den strijd tegen Inlandsche
volkeren diene het volgende:
Gedurende de 2de Bonische expeditie droegen alle officieren en minderen, witte couvre-nuques. Toen nu de troepen op de vlakte voor Boni verschenen, sloeg den Bonieren de schrik om het hart toen zij die talrijke witte hoofddeksels zagen; immers bij de Inlandsche volkeren kleeden de voorvechters zich in het wit en dragen een wit hoofddeksel. De meeste Bonieren dachten nu, dat alle soldaten zich ten doode hadden gewijd, dat zij allen voorvechters waren en dus gezworen hadden te overwinnen of te sterven. Tegen een dergelijken vijand was het niet mogelijk te strijden.
Zie hieromtrent Perelaer : De Bonische Expediliën.



gezegd is, de opperbevelhebber Palakka had bestemd als uitgangspunt voor de verdere operatiën. Ook werd dadelijk begonnen met het in orde brengen van den grooten weg van Palakka naar Badjoa. Hierdoor kon een geregelde transportdienst met de ossenkarren worden georganiseerd, zoodat de verpleging der troepen te Palakka niets te wenschen overliet, doch bovendien werden daardoor de krachten der koelies gespaard, die zeker hoog noodig waren voor de tochten naar Pasempa en Pampanoea.
Den 7den December werd voor het eerst aanraking verkregen met de bevolking. Na het vertrek onzer troepen van Sindjai was Akoe Palakka met zijn gevolg over land naar Badjoa gemarcheerd. Hoewel hij nergens vijandelijkheden had ondervonden, was echter de bevolking op geen enkel punt geneigd hem bij te vallen en ook zijne zendelingen keerden onverrichter zake uit de verschillende kampongs terug.
Den 7den December kwam echter een Bonier zich bij den opperbevelhebber aanmelden, teneinde hem de onderwerping aan te bieden van een vijftigtal groote en kleine kampongs. De generaal ried dezen afgezant aan, de bevolking mede te deelen dat zij rustig in de kampongs kon blijven; zij zou dan niet den minsten last van de troepen ondervinden. Volgens de mededeelingen van dezen zendeling was de Koningin met de rijkssieraden van Pasempa naar het rijk Soppeng gevlucht, waardoor dus de politieke zaken nog ingewikkelder werden. De onderwerping der kampongs had tengevolge, dat den volgenden dag verscheidene hoofden hunne onderwerping kwamen aanbieden.
Reeds den 9den December trok de opperbevelhebber vergezeld door Aroe Palakka met 3 compagnieën infanterie en 1 peloton cavalerie in de richting van Pasempa tot het doen eener verkenning van deze zeer sterke positie. Gedurende den marsch ontving de opperbevelhebber het bericht, dat Pasempa verlaten was, zoodat de tocht werd voortgezet en inderdaad deze plaats verlaten bevonden werd (1).
(1) Zie voor de uitvoerige beschrijving dezer geduchte sterkte, Perelaer: De Bonische Expeditie ti.



Aldus viel deze buitengewoon sterke rotsvesting, welke de Engelschen in 1814 te vergeefs gepoogd hadden te nemen, zonder slag of stoot in onze handen. Door hare ligging boven op eene steile rots, maar bovenal door de onmogelijkheid om in breed front tegen deze versterking op te rukken (het steile rotspad veroorloofde slechts een frontbreedte van één man), zou de verovering ons, bij eene hardnekkige verdediging, zware verliezen hebben gekost. Terecht kon de opperbevelhebber uit deze omstandigheden opmaken, dat het moreel van den vijand na den val der hoofdplaats een geduchten schok had ondervonden.
De 3 compagnieën infanterie bleven dien nacht te Pasempa bivakkeeren en keerden den volgenden dag naar Palakka terug, waar de opperbevelhebber met de cavalerie reeds den vorigen dag was aangekomen.
Zoo spoedig mogelijk wilde de generaal van Swieten nu ook naar Pampanoea oprukken, teneinde ook deze laatste versterkte plaats der Bonieren, waar nog nimmer eenige Europeesche troepenmacht was verschenen, te vermeesteren. Om den marsch daarheen zooveel mogelijk te bespoedigen ontvingen eenige officieren van den staf den last den lOden Decembei het eerste gedeelte van den weg naar Pampanoea te gaan verkennen en de belangrijkste terreinhindernissen te doen opruimen, waartoe een bataljon infanterie te hunner beschikking werd gesteld. Aboe Palakka maakte deze verkenning als gids mede, doch toen men reeds + 15 K. M. van den door hem aangeduiden weg had verbeterd en men te kampong Mitjo was aangekomen, bleek het uit inlichtingen van het kamponghoofd, dat Aboe Palakka zich vergist had en deze weg verderop overging in een smal voetpad door bijna onbegaanbaar bergterrein. De arbeid van dien dag was dus nutteloos geweest en 's avonds laat keerde het verkenningsdetachement te Palakka terug.
Den llden December kwam een der Aroe-Pitoe's (1) van Boni in het bivak te Palakka den opperbevelhebber zijne onderwerping aanbieden. De
(1) De Hadat of Rijksraad van Boni wordt gevormd door 9 Aroe Pitoe's (Kiesheeren); de betrekking an Aroe Pitoe is erfelijk, zoowel in de mannelijke als in de vrouwelijke linie. De rijksbestierder is hoofd \an



beide volgende dagen werden besteed aan het herstellen van den weg Badjoa-Palakka, opdat de communicatie met de reede gedurende den marsch naar Pampanoea niet gestremd zou raken.
Den 14den December zou de tocht naar Pampanoea een aanvang nemen, welke plaats men in 3 marschdagen dacht te bereiken. Hiervoor werden aangewezen 9'/2 compagnieën infanterie, de artillerie (8 vuurmonden), het eskadron cavalerie en de '/, compagnie sappeurs. Elk soldaat zou voor 2 dagen levensmiddelen met zich voeren, terwijl de koelies nog voor 8 dagen vivres droegen. Het bivak te Palakka zou door 4'/j compagnieën infanterie bezet blijven.
Teneinde den indruk op de bevolking zoo groot mogelijk te doen zijn en daardoor ook pressie uit te oefenen op de nabij gelegen, ons vijandig gezinde staatjes Soppeng en Wadjo, bepaalde de opperbevelhebber, dat eene flottille, bestaande uit 3 kruisbooten en 4 barkassen, met eene bemanning van 160 matrozen en mariniers de Tjenrana-rivier zou opvaren, zoodanig dat zij tegelijkertijd met de overige troepen te Pampanoea zou aankomen. Bovendien zouden deze gewapende sloepen nog een twintigtal prauwen met levensmiddelen met zich voeren.
In den morgen van den 14den December marcheerde de hierboven aangegeven colonne onder bevel van den generaal van Swieten uit het bivak te Palakka af; Aroe Palakka met zijne volgelingen maakten den tocht mede. Langs zeer moeielijke paden bereikte de colonne tegen 6'/2 uur nam. de kampong Lantja, waar het bivak voor dien nacht betrokken werd. Yan den vijand was geen spoor te zien geweest, doch de cholera was onder de troepen uitgebroken en had dien dag reeds 3 offers geeischt. Den' 15den December werd de marsch bij het aanbreken van den dag onder hevige regens voortgezet. Het pad was nu zoo moeielijk geworden, dat eerst tegen 3 uur nam. de kampong Timoeroeng bereikt werd. Een
den Hadat, welke den regeerenden vorst behulpzaam is in het bestuur. Tot 1860 werd de vorst (in) door den Hadat en eenige andere voorname personen gekozen; thans moet ook de Indische Regeeiing in deze keuze gekend worden.



afstand van 2 uren gaans was in ruim 9 uren afgelegd. In Timoeroeng bevond zich eene talrijke volksmenigte, die echter vredelievend gestemd bleek, zoodat in de nabijheid van den kampong het bivak werd betrokken, alwaar de nacht ongestoord werd doorgebracht.
Daar Pampanoea slechts ruim 7 K. M. van Timoeroeng ligt, bereikte de colonne den volgenden dag (16 December) reeds tegen 10 uur voorm. ongehinderd eerstgenoemde plaats, waar zich eveneens eene talrijke, doch vredelievende bevolking bevond. De opperbevelhebber had besloten voorloopig te Pampanoea te blijven, zoodat een gedeelte van den kampong door de bevolking ontruimd moest worden, teneinde de troepen behoorlijk te kunnen legeren; een eisch, welke klemmender werd, daar de cholera bleef voortwoeden en te Timoeroeng en reeds onmiddellijk te Pampanoea eenige soldaten daaraan overleden waren.
Den 17den December kwam de flottille voor Pampanoea aan; overal langs de rivier had zij de bevolking rustig gevonden, ja zelfs had deze uit eigen beweging de versperringen in de Tjenrana-rivier opgeruimd. De zee-officieren, die gedurende dezen tocht de rivier hadden in kaart gebracht , waren van oordeel, dat een klein stoomschip met eenig beleid wel tot voor Pampanoea zou kunnen opstoomen en deden hiertoe een voorstel. De opperbevelheber, die hierin een nieuw middel zag om zooveel mogelijk indruk op de bevolking te maken, waardoor des te spoediger eene staatkundige beslissing zou kunnen worden verkregen, stemde hierin toe; waarop tot verbazing van de saamgestroom.de bevolking Z. M. raderstoomschip „Admiraal van Kinsbergen", commandant: luitenant ter zee 1ste klasse "W. K. van Gennep, den 22sten December in de rivier voor Pampanoea
het anker liet vallen.
Groot was de indruk, welke de vereenigde land- en zeemacht te Pampanoea op de dagelijks op die plaats bijeenkomende menigte maakte. Jaren lang hadden de Bonieren luide verkondigd, dat nog nimmer een Nederlandsch soldaat den voet had gezet binnen Pampanoea „het rijke" en dat geen sloep het gewaagd had de Tjenrana-rivier op te stevenen; thans



ondervonden zij, dat de straffende hand der „Compagnie" nog evenals vroeger overal heenreikte, dat zij hare soldaten en schepen kon brengen, daar waar zij het wilde. Opnieuw was bevestigd de onder de meeste ontwikkelde Inlanders verbreide meening, „dat de Compagnie het wel eens verloor, maar op den duur het toch altijd won, zoodat het maai' beter was met haar in vrede te leven".
Naar aanleiding eener opdracht der Regeering, om opnieuw de monding der Tjenrana-rivier te verkennen en de mogelijkheid eener vestiging aldaar te onderzoeken (zie bladz. 5, punt 3 van het politieke programma van den Gouverneur-Generaal Rochussen), werd de kapitein der genie van Walchren met dit onderzoek belast gedurende het verblijf der colonne te Pampanoea. De kapitein van Walchken kwam tot hetzelfde resultaat als de opnemers bij de 1ste expeditie. Wel lag bij den linkeroever der monding van de Tjenrana-rivier een klein eiland, Kaloekoe Siratoe, dat geschikt bleek om er eene versterking op te werpen, doch dit eilandje behoorde niet tot Boni, maar tot Wadjo, zoodat het niet door ons in bezit kon worden genomen en daarmede werd, thans voorgoed, van eene vestiging aan de monding der Tjenrana-rivier afgezien.
De voorraad levensmiddelen der colonne was langzamerhand aanmerkelijk geslonken, terwijl de landstreek niet genoeg voor de behoefte der troepen opleverde; de opperbevelhebber besloot, vooral nu er zich reeds meer teekenen van toenadering vertoonden, naar Palakka terug te keeren en te trachten daar eene eindbeslissing in de Bonische zaken te veikiijgen. Bovendien liet de gezondheidstoestand te wenschen over, er werden reeds 80 zieken te Pampanoea verpleegd. Den 26sten December werd daarom de terugmarsch naar Palakka aanvaard; de colonne legde den weg thans in 2 dagen af, terwijl onderweg wederom te Lantja gebivakkeerd werd. De zieken werden met de sloepen en het marinevaartuig naar het ziekenschip ter reede overgebracht.
7



De politieke onderhandelingen.
Na de vlucht der Koningin van Boni naar Soppeng had men tot nu toe nog steeds geen aanrakingen met de Bonische Regeeiing kunnen veikiijgen, wel bleek overtuigend, dat de vorstin door hare vlucht zeer in de achting van het volk was gedaald en daarentegen Aroe Palakka zich hoe langei hoe meer in de volksgunst begon te verheugen. Tijdens het verblijf te Pampanoea had deze een brief van den Poengawa (bevelhebber) van de voormalige Bonische strijdkrachten ontvangen, waarin dit hoofd beloofde in onderwerping te zullen komen en zijne hulp toezegde bij het doen uitleveren der rijkssieraden door de Koningin, die ernstig ziek was.
Onder deze omstandigheden, nu eene beslissing nog slechts eene kwestie van tijd scheen, besloot de opperbevelhebber een gedeelte der troepen terug te zenden. Hiertoe werden aangewezen de 2 compagnieën van het 5de bataljon, een peloton cavalerie, en een sectie bergartillerie, welke troepen te Makasser in garnizoen behoorden; als gevolg hiervan ontving het 14de bataljon, dat sedert den terugkeer der 1ste expeditie zich nog altijd te Makasser bevond, den last om naar Java terug te keeren. De oorlog, die in het begin van 1859 in de Zuider- en Oostei-afdeeling ^n Borneo was uitgebroken, maakte aanvulling der troepenmacht op Java dringend noodzakelijk. Reeds den Sden Januari keerden de hier boven genoemde troepen naar hun garnizoen Makasser terug.
Inmiddels waren bij het hoofdkwartier verschillende betrouwbare berichten ingekomen, dat de rijkjes Wadjo en Soppeng hunne vijandige houding lieten varen en geneigd waren tot vredelievende onderhandelingen. Van meer rechtstreeksch belang was het feit, dat den 2den Januari andeimaal een der Aroe-Pitoe's zijne onderwerping kwam aanbieden, hierin door eenige andere voorname hoofden gevolgd. Ook het Hoofd van Mario-iiWawo, die in Mei t. v. (zie bladz. 31) zulk eene ongepaste houding tegenover de vertegenwoordigers der Nederlandsche Regeering had aangenomen, verscheen den 5den Januari in het hoofdkwartier om vergiffenis te viagen. Den 7den en lOden Januari werden het eskadron cavalerie, de sectie











Sc/tefe I.







Schets U.
Z.W. CELEBES.
öchaa/ ~7: 750000.
Uth. K.M.A .