J. E. JAlSfSElSJ \ PREMONSTRATENSER KANUNNIK DER ABDIJ VAN 'T PARK Turnhout in het Qerleden ei? het eden BEWIJSSTUKKEN Boek- Steendrukkerij en Gravuur Alfons Mbulemans-De Prbter Muntstraat, 27, Leuven. igo5 Wij zenden Ued. reeds de Bewijsstuken of derde boekdeel van « Turnhout in het Verleden en het Heden » gedrukt bij A. MeulemansDe Preter, te Leuven, en hopen Ued. in de toekomende week de twee lijvige boekdeelen der voormelde geschiedenis gedrukt bij J- Splichal, te 7 urnhout, te kunnen opsturen. De Schrijver, J. E. JANSEN. BEWIJSSTUKKEN van Turnhout in het (Jerleden ei? het gleden WERELDLIJK DEEL I Verbond tusschen Leuven en Turnhout. 29 Januari 1262. [n. s.) « Universis tam prsesentibus quam posteris ad quorum notitiam praesens scriptum pervenerit, scabini, jurati et communitates urbium de Lovanio et de Turnout salutein et eorum qui subscripta sunt summam sane considerare.. Curn olim inter nos stultorum temeritate movente, li-fes, ; odia, et discordie non semel sed pluries habite fuissent, .nos quasi providi de futuris considerantes nullum nobis sint inde honorem nee profectum posse generari ne in posterum hujus similia. tam facile sicut hactenus queant accidere ad omnem prohabitum rancorem sopiendum, et partem diu instabilem, quam tarnen bonos singulos et maxime compatriolas decet perpetualiter reformandain, prsecipue quoque propter honorem et profectuin Doinini nostri atqui etiam totius terre nostre amplificandum et custodiendum multiplici consilio quo modo id fieri possit stabiliter utrimque requi- sito sufficienti deliberatione peracta. Tandem omnipotentis Dei inspirante gralia in hoe consensimus quod primo et principaliter ante omnia quidquid odii vel dissensionis inter nos huc usque habitum fuerit quomodocumque evenerit puro corde invicem remisimus nunquam deinceps recordandum quo facto omnes pariter et singuli tanquam fratres unanimi voluntate conjuravimus et considerationes mutue pacis atque amicitie fecimus inviolabiliter observandam. Quod si imposterum inter hoinines urbium nostraruin contigerit aliquam discordiam liaberi, quod absit, nos utrimque rei geste veritatem de plano investigabimus, et a cujuscumque urbis homine inventa fuerit lis exordium accepisse, scabini et jurati illius loei hominem suum cujus culpa existerit talem habebunt, quod ei in quem fuerit commissuin penes ordinationes et consilium scabinoruin et juratorum utriusque urbis condignam pro modo culpe faciat emendam. Ceterum promisimus invicem ubicumque opus liabuerimus alter alteri ad jus suum conservandum fideliter assistero contra unumquemque hominem, salvo semper jure Domini nostri ac veri heredis terre nostre, prseterea si alicubi terminos terre nostre abbreviari vel jura Domini nostri occupari perceperimus seu in aliquo debilitari, quod Deus avertat, hoe Domine vel Domino ipsius terre qui tune esset quanto citius possemus intimare deberemus, ut si talis animi foret quod ad hoe emendandum atque ad debitum statuin reformandum instare vellet ad assistendum ei sicut tenemur rebus et corporibus, nos semper paratos et lenevolos exhiberemus, sin autem omni tempore tanquam de propriis damnis dolentes, hujus rei deberemus esse monitores et conquestores, quousque modo debito fieret correcta, quia igitur omnia prsemissa juravimus unanimiter et voluimus observare sine fine, ne a nobis ipsis vel a successoribus nostris per negligentiam oblivioni tradantur duobus scriptis similibus ea commendari et utriusque urbis nostre sigillis equaliter fecimus roborari. Datum Lovanii sabbato ante Purificationem Beate Marie Virginis Anno Domini MCC sexagesimo primo. Oorspronkelijke oorkoDde op perkament, waar aan eenen ineengevlochten rooden zijden draad hangen de zegels van Leuven en Turnhout. — Stedelijk Archief, Leuven, le section, Archives Administratives, n° 193. II Octrooi van Jan iii voor het oprichten eener zaterdagsche markt. 24 Juli 1338. JOHAN bi der gratiën ons lieren. .. Hertoghe van Lothrike van Brabant en van Lemborgh. doen cont allen den glienen die dese lel leren selen zien en horen lesen dat wi hebben ghegheven ende gheven voor ons, voor onse oer ende vore onse nacomelinghe erfeleke ende emmermeer ; onsen lieven en ghetrouwen vrienden onsen Scepenen ende ghemeinlecke onser poert van Turnhout. Eene wekmarct aldaer binnen onser poert van Turnhout op den saterdach. Also dat alle deghene die binnen onsen scouthenscape van Turnhout geseten sijn ende daer toe horen die quicbeesten cleine ofte groete ende andere penneverde hoe dat si ghenoemt sijn ochte in wat manieren dat si gheleghen sijn te coepe hebben en dar vercoepen willen dat quicbeesten en andere pennewerde bringhen moeten en selen tote onser marct van Turnhout vorghenoemt' omme dat goed aldier te vercoepene eer sij tote eenighe andere marct in onsen lande bringhen te vercoepene Ende wi hier teghen dede ende sijn goed vercochte ghelyc alst hier voerseid es, en te onser vorseider marct niet bracht en hadde op dien dach dien wi hen gheset en ghegheven hebben, en den anderen inarctdagh daer na volghende niet en toende noch ter marct aldaer en brachte dat hij soude wesen op twintigh scellinghe Swarter tornoise alsoe dicke alst hijt dade. Half tote onsen behoef ende die andere helft tote onser vorseider poert behoef. Voert meer soe willecoren wi en consenteren onsen lieven vrienden vorghenoemt erfeleke ende emmermeer dat si aldaer kiesen maghen en setten mids onsen scouthete. die aldaer es en wesen sal na den tijd. viere Coremeesiere. de welke wachten ende verwaren selen alle coren die binnen onser vorseider poert ghevallen moghen. eest aan visch, vleesch, Broet, Bier ochte in wat manieren dat si ghevallen moghen. Voert meer soe orloven wi hen dat onse vorseide scepenen, midts onsen scouthete aldaer. Coren. Ordenancien, poente ende statute maken setten en ordeneren, hoeghen en nederen, breken ende weder maken moghen alsoe alst hen goed dunken sal ende orborlec tote onsen behoef en tote onser poert behoef vorghenoemt, van den welken coren \vi selen hebben dat een derden deel ende dat ander derde deel die Cormeestere diet wachten ende die men aldaer setten sal. Ende orame dat wi willen dat alle dese poente ende elc in hem selven vast en gestadich bliven en onghebrokenleke ghehouden in ewelchen tiden, soe hebben wi hen dese letteren ghegheven beseghelt met onsen seghele. bi rade ende goed dunkene der ghene die te onsen rade behoeren. In kennessen der waerheit ende in orkenscape van allen desen vorscrevenen dinghen. Dit was ghedaen en ghegheven te Meghlene des vriendaeghs na sente Marien Magdalenen dach in den jair ons heren dusentagh. c c c. acht ende dertich. Bi den Hertoghe Ende sinen Raed. Oorspronkelijke oorkonde op perkament waar aan eenen dubbelen staart een groot zegel hangt in geel was, met randschrift : S. Jots Ducis Brabantice et marchionis imperii, en in het midden staat de hertog afgebeeld te paard. — Secretarij van hkt stadhuis te turnhout. III. Keur van oprichting der zaterdagsche markt door Maria van Brabant. 18 April 1363. « MARIE VAN BRABANT bider Gods ghenaeden, hertoghinne van Geldre, en Gravinne van Zutphen, doen cond allen luden, want onse liever ende gheminde Heere, ende vader : dien Hertoghe van Brabant des God ghenadich syn moet. Onsen lieven ghemynden luden, scepenen, en portere onser port ende vriheit van Turnoud vortijde ghemenslic ghegheven heeft een wekeinarcke erflelic binnen onse voorschreve port te hebben ende te houden op ten saterdach, ende mede ghewillecoert, ende gheadveneert viere coermeesteren te kiesen, ende te setten bi den schouteth en raede aldaer : alle coeren te wachten en te verwaeren, die vervallen moghen binnen ons voorschreve port. Ende oic bevelen al onsen luden die onsen vorschreven schouthenscape van Turnoud toebehoren, ende daer binnen sitten. op eenen bandune en breuke van twintich schillinghe zwarte Tournoize ; dat sy alle goit, have pennewaerde, cleine oft groot, hoe die ghenoempt sijn, ende sy vercoepen willen, bringhen en toenen ter voirseider wekemarcke twee sastdaghe t'eynden een, ende nerghenst ander, ghelyc die brieve die af ghemaect claerlic begrepen. Die welce wij confirmeren, ratificeren ende approberen, tot euwigen daghe, mits desen brieve. Ende omme dat wij willen dat dese voorschreve wekemarcke te betor sy soe, hebben wij onsen voorschreve luden van Turnoud ghegheven, en gheven, erffelic ende emmermeer : voer onse oer ende voir onse nacomelinghe, dat onse andere luden voir onse dorpen van Ghielre, van Lille, van Wechelen, van Vlymele, van Arendoncke, van Weelde, van Poppel, van Ra veis, ende Baerle, tot er voorschreve wekemarcke van Turnhoud comen : gelyck en in alder selver manieren, ende op ten de selven breuken hen af te nemen dat men onsen voorschreve luden binnen onse voorschreven schou tenscape van Turnoud afneemen rnach, alse sij ter voorschreve wekemarckt niet en comen ghelic voorschreven is. Voirts meere omme beternissen ende vorstellen onser voorschreve port en vriheit, soe hebben wij ghegheven ende ghewillecoirt gheven ende willecoiren onsen voorschreve luden van Turnoud erffelic ende emmermeer voir ons oer, ende nacomelinge, twee vrije Jaremarcken te hebben, ende te houden tot twèen termijnen 's jaers, daer die een af sijn sal des satdaghs en des sondags voir half meyen ende die ander des satdaghs ende des sondaghs na sente Lucas-dach des Evangelists. Alle goit, Have ende Pennewaerde, cleine ochte groive die men in onse voorschreve poirt en vriheit van Turnhoud brenght te vercoepe, te verhandelen ende verthieren : alse inne andere vrijen jaremarcken gewoonelic is ende daeretoe hebben ghegheven, ende gheven mits desen brieve voir ons, voir onse oir, ende naercomelinghen alman mit syne comenscape, goide ende haven, binne onse voorschreve vriheit ende lande van Turnoud, een goit, vast, seker, gheleide, op sijnen rechten, marckttolle, ter voorschreve marckt te vaeren ende te keeren, ende synen penninghen, rustelick ende vredelick te vertieren, acht daghen voir elke jaeremarcke durende ende acht daghen na elke jaermarcke, voorschreven duerende uytgenoemen, mesdadighen luuden van quaden faiten, ofte die mit- Jiant selve, teghen ons, oft ons helicheit geerevect, of ghedaen hebben oft deden opt de voirschreve jaer-rnarckt, of dair binnen. Ende ome dat wij willen dat dezen brief, ende alle die poiten, hier inne geschreven, vaste ende ghestede blijven tot eweghen daghen : soe hebben wijn doen bezeghelen mit onsen seghele. Gegheven tot Turnoud : op den achthiensten dacli van Apprille int jare ons heir : dusent driehondert tsestach en drie. Oorspronkelijke oorkonde op perkament bezegeld met een zegel in rood was uithangend aan dubbelen staart. Nederwaarts stond geschreven : Per Dominam Ducissam, prcesetitibus dominis Wai.tkr dk Duffel, P. Zutphen et Joh. Bat. Was onderteekend : ,1 oh. df. AEt.MOT. — STliDUI.ijk archief Turnhout, nr 71. IV kaarte voor het gilde van den voetboog te Turnhout. 4 Juni 1387. Wi, MARIA VAN BRABANT, bi der ghenaden Goids hertoginne van Gelre ende gravinne van Zutphen, doin kont allen lieden dat wi ghegheven hebben ende gheconsenteert, gheven ende consenteeren mit desen openen brieve, den scutteren ende den gheselscape van den voetboghen, die nu ter tijd sijn of namaels sijn selen in onser poirten ende vriheit van Tuernout, te hebben ende vrijlic te ghebruken, sonder argelijst, tot onsen wedersegghen toe, als elke ordonnantie ende pointen als in desen brieve nagescreven staen. In den ersten, soe wie in desen gheselscape comen wille van den voetboghe, die nu ter tijt daer in sijn, oft namaels wesen selen, dat men daer af niemant verdraghen en sal, hoogen noch neren, riken noch armen, maer nemen die boeten, alsoe dicke alse vallen, en dade openbaer kenlijc noedsaec. Item sal dit voirseide gheselscap van den voetboghe alle jaren eene scoenheid doen maken ten papengeye, ghelijc als men gheplogen heeft hier voirinaels, ende dat sal hebben die den papengeij af schiet ende dit juweel sal syn wesen, welc hi een jaer draghen sal, als comen van den voirscreven gheselscap van den voetboghe, ende dit juweel sal hi draghen aen sinen capruun van den clede der voirseide gulden; welc juweel ordineren selen ende doen maken deken en geswoerne, dat die coninc eersameleec ende tameleec draghen sal. Item sal dese voirseide coninc hem hoeden alre ontamelicker wandelinghe ende speels, daer dit voirscreven gheselscap van den voetboghe blame, confuse, oft achterdeel bi hebben mochte, in wat manieren dat ware; want reine, eersaem wandelinghe, in wercken ende in daden, den Boghe toebehorende es. Ende soe waer die coninc van den weere in faute of in ghebreke es, daer eneghe boeten in vallen, ende daeraf ghecalangieert wort van den meesten of van den minsten, die in desen voirscreven gulden es, werde die coninc betuucht, hi saels bliven ghvlieel ende al, in den deken ende in die gheswoerne, ende houden wat si uyt segghen. Item, als men die maeltijt hout van den papegeye selen alle die ghesellen, die der gulden van den Boghe toebehoren, ter maeltijt comen. Wie daer niet en comt, ende in die slat is, hi sal also vele ghelden, alsof hi ter maeltijt ware, ende al seinde hi om seine gerechten, men soudse hem niet gheven, en ware oft hi siec ware ende niet gaen en mochte, ende ware oec eenich gheselle buten lants, ende niet ter maeltijt sijn en mochte, (hi) doe te hove seinden om sinen wijn, om sine spise; ende en doet hijs niet hi sal also vele ghelden als of hi se hadde doen halen. Item, waer die coninc es Ter maeltijt, ten hoedekine, te brudegome of ter kijnderen, daer sal hi quijt sijn, ende op den selven dach dat die papegeye afgescoten es soe selen deken ende doude gheswoerne hen beraden met hen tienen van den oudsten uyt deser voorscreven gheselscap, ende selen dan op haren eet ende op haer besten kiesen eenen deken, ende vier nuwe gheswoirnen. Voert, soe wie boeten verboert, groote of cleine, aen coninc, aen deken of gheswoernen, hi salse dobbel ghelden, ende wie den coninc, deken of gheswoirne, qualic toesprake, overmits boeten wille, die si namen, om trecht van den Boghe te houdene, of misdade, in wat manieren dat ware, dat soude hem de ghesellen van den voirs. gulden ghcmeenlijc helpen draghen, tote dat hen lieden wale ghebetert ware, ter hoeftmanne segghen. Voert selen alle die ghesellen van den voirghenoemden gulden haren oversten gehoersaem sijn, altoes te goeder wijs. Voert, so wie scoete met eenighe ghesellen, die desen gheselscape van den Boghe van deken van gheswoirre wederseit ware, hoe ende waer dat ware, overmits pijnleecheid, misdade of boeten wil, hi waers om een groten, also dicke hijt dede, ende so wie, om sire misdaed wille, ute deser gulden wart ghedaen, sal gheven drie pont in sinen afgane. Item sal dese voirseide gheselscap van den Boghe hoedeken houden, ende voert gheven, van sondaghe te sondaghe, ende wie daer sijn wijf of sijn vriendinne bringt, die langer daer blijft dan si eens ghedroncken heeft, die ghenen dienst toe behoort, ees om twee groten, uitgesceden die coninghinne. Voert moet telken hoedekene die deken of een ghesworne sijn, ten minsten, om die ghesellen te besettene ende in rasten te houden. Waert dat hire niet en ware, hi waers om twee groten. Voert sal die deken of die gheswoerne, die ten hoedeken comt, hen tween setten, die spise ende dranc ter gheselscap gheven selen. Wie hen daerboven spisen ende drancs onderwonde te nemene of te ghevene, sonder den oorlof dekens of gheswoerens, die daer ten hoedeken es, hi ees om eenen grooten. Item, so wie in dese gheselscap een ontemeleec eet sweert, hi ees om eenen grooten. Voert, wie eneghen ghesellen van den Boghe in deser vorseiden gulden in ernsten lieghen heet, hi ees om twee groten. Voert, so wie te viertinnacht niet eens en coemt ten hoedeken, hi es om eenen groten, ende wie ten hoedeken enech scietspel op name eert tgelaech waer betaelt, zonder oerlof van den deken of van ghesworne, hi waers om enen groten. Item, wie diere scote, hoedelspel of overhant, den twee scellinge, hi waers om eenen groten, uutgesceden met heeren of met ridders. Voert, wie eneghen gheselle sijn gescutte nemt, of iet dat hem toebehoort, hi moet hem ghelden, ende van boeten eenen groten, claegt hire over sinen oversten. Voert, wie ten viertinnachten niet eens en coemt scieten onder die ghesellen, met eencn gherecten boghe, die sijns selfs es, hi ees om eenen groten. Ende wat gheselle anderen beroept te wedene, als hi ghespannen heeft, hi ees om twee scellinge. Item, wie ghelt op anderen ghewonnen heeft met scietene, dat sal hi op die stat betalen, eer hi van hem gheet, of goeden gheven, en si dat men hem borghen wille van vrienscape, ende die des niet en dade, ende ontdraghen woude, hi waers om twee grote; ende dat boven acht ghesellen niet te gader hoedelen en selen om scieten; wiet daer boven dade, hi waers om eenen groten, ende deken en de ghesworen op dobbel boete. Item, wanneer die hoetman ende deken den gheswornen van den voirscreven gulden ontbieden, met den ghesellenknape, ende sie haers raets begheren, of met hen spreken willen, om der stat... (die) niet en coemt es om twee groete, en dade openbaerliken oetsake, ende wie daer coemt ende wech gheet sonder oerlof van den oversten, ees om twee grote. Voert mogen deken ende gezwoerne, also dicke alse willen, besoecken deser ghesellen hernasch ende haer boghen, en waer sijs niet en vonden ghelijc als die Boghe toehoort, of dat sij selfs niet en ware, bi sinen eede, beide boghe ende hernasch, hi waers om twintich scellinge. Voert en sal geen gheselle van dezer voorseide gulden ijemen die leeft dienen opt tsout metten boghe, sonder eendrachtigleec bevelen des hoetmans, des dekens ende des gheswoernen. So wie dat dade verbaerde sijn gulde ende voert des hoetmans segghene : ende soe wie met eneghen gheselle scoete, die sijn gulde verboert hadde, waers om dese voerseide boete ende des hoetmans segghene. Voert, waer enich gheselle van deser gulden, die dade bidden om eneghen dienst van soudien, bi daghe of bi nachte, waert in oerloghe, buten der stat of daer binnen, of eneghen anderen dienst des hoetmans, des dekens ende des gheswoernen, hine mochte nimmermeer daerna in dat voerseide gheselscap comen, want si begheren se af ende aen te settene, so dat niemant boven den anderen vordeel hebben sal, maer even ghelijc winne. Voert en sal niemet syn cleet oft sinen capruen lenen dies lakens niet en heeft, en waere een nieuwe gheselle die in quaeme, wiet dade hi sout staen tot dekens en gesworne segghene. Voert en sal men dekenen, gheswoerne of scuttere van buten der stat niet laeten te schenkene offer een of twee nieu sal hem scincken een ghelte wijns, effermeer dies weerdich sijn die sal men scincken twee ghelten wijns en daer boven niet, ende de deken en gheswoerne van Lier... sele van haers selfs gheselle daer bi nemen om die gheselle te feesteerne ende dan voert drincken om haer ghelach. Item wie des schuldich ees in dese gulden van cleedinghe, van maltiden oft van enighe coste die int gheselscap valt en schuldich syn te helpen draeghene, ende overmits haere schout scade oft cost comt der voerscrevene gulden dien cost die scade sele gelden si die sculdich blive, en die betaelt hebbe haer aendael blive daer of quito en wat geselle van dese gulden veramt wart, en dies te doene heeft, hem sal men gheven tien schellinge die weke van der gemeynder gulde weghe en oec ter eerdere bestaden storve hi van der voirscreven gulde weghe. Voert selen hoetmannen, dekenen en gheswoirnen te vier tiden sjaers vergadere metten ghemeyne geselle, date te verstaene te Alre heylighe misse, te Kersavonde, te Paesschen, te Sinxen en telcken van dese hoeghetiden sal elc gheselle daer brenghen oft senden eene grote dese gulde mede te houdene ende diese daer niet en brachte noch en senden hi ware daer toe op eene grote. Item wat gheselle die een wijf truwet hi sal der gheselscap gheven eenen halven mutoen en metten knape van dese gulden die ghesellen ontbieden tot sine bruilocht te comene. Ende dien halven mutoen die die brudegom gheeft selle die gheselle te voren hebben die ter brulocht comen. Ende wat gesellen daer quaeme die cleedt oft capruen niet aen en brochte van deze voerscreven gulden hi waers om eenen groten. Ende die brudegom sal gheven den knaepe die die gheselle bidt twee grote. Ende wie tot sijns gheselle brulocht tot sinen bruyde ofte libre niet en quaeme en geboden waere waers om eenen groten en dade openbaer noensaecke. Item, so wien sijn kyndt sterft hi sal geven den ghesellen enen halven mutoen die daer tot synen kynde comen. Ende so wie sonder teken van der ghulden quamen en ten hynde, hi waers om eenen groten, ende des tkyndt es, hi sal den knape segghe, dat hi se bidde ende daer af sal hi hem gheven twee groten, Voert wie dat draeghe laet sine wive ofte ijeinen anders den capruien van der gulden, hi ees om twee groten. Item wie hempyn leec ofte rebel maecte onder de geselle hi saelt beteren bi dekenen en bi gheswoornen en woude hi niet bi haren rade wercken men souden doen uiter gulde ende nimmermeer weder ontfaen vore hi wel gebetert hadde. Knde wie uiter gulde gedaen worde, daer en soude geen guitbroeder mit scieten op sijn gulde. Voert waert dat sake dat enich geselle van der voirscreven gulde in node waere van brande, bi daeghe ofi bi nachte, daer souden syn gheselle comen en helpen hem syn goedt behoeden. Ende wie daer niet en quaeme, hi waers -om thien scellingen. Voert selen deken en gheswoerne also dicke alse willen elcknen ghesellen moghen Eeden opte boghe van allen den boeten die hier voer geschreven staen. Ende twaert dat men proeven mochten dat hen enich geselle verswoere hi verloren sijn gulde oft die taxasie van den hoetman moeste hi houden. Item selen hoetman, deken en gheswoorne metten ghemeynen geselle ende mitten cleedinghe van den voorscreven gulden ten processien comen als men t'sacrament om draeght ende onse Vrouwe op die boeten van eenen groten, so wie binnen die stat es. Item wie in dese voerscreve gulde comen wilt, hi moet bi eendrachticheden van de deken en van den geswoernen daer in comen ende poerter sijn ende gheven der geselscap in sinen ingant drie lib. den deken en den geswoernen een gelte wijns van den besten en haren clerc drie grote van scriven. Seide hi oec sinen oversten dat hi poerter ware en hi talsoe niet en vonden, hi ware wed uter geselscap en hadde verloren dat hi ghegheven hadde. Voert wie in desen geselscap coemt hi moeten hebben eenen gerecken boghe en wapen hernasch gelijck den boghe toebehoert dat sijn selfs hi ende hi moet sweren ende gheloven vername, hi tot daer ons Vrouwe van Gelre hoer ere, hoer heerleecheyt, hoer lant, hoer goet en sonderlinghe die goede stat van Tuernout mede geerenet ofte gemindert werde moeste dat hi dat seggen sal den hoetman, deken en geswoerne. Voert wie in desen geselscape es en alle jaer der gulden cleedt niet en nemt hi es uter geselscap en nimmermeer sal hi geselle sijn, hi en come weder als een vreemde, en want deken en geswoerne op hare eedt en op haer beste dat voerscreven geselscap hebben gelooft te bevredene en in rafto te houdene na haer vermoghen en van alle twist en discoert die onde hen geschiede moghte te vorderen te castien die rebel sijn selen. Ende overmids pine en arbeit die si hebbe en die si hebbe selen om die boeken van hoge en van nedere, van riken, van maten in te haelene so selen se half die boeten hebbe die bine haren tiden vallen en dander telligt die geselie gemeenleec uitghescede alle die boeten die deken en gheswoerne misboere dat die gemeene geselscap houden sele tot haere profite. Voert so selen die deken en ghesworne richte van alle saken en boeten die in dese voerscreven gheselscap sijn en binen der vriheit van Turnout verboerende syn tot drie lib. zonder enigh calangiere van ons ofte van onsen richteren. Item so wat glieselle dat sterft van deser voerscreven gheselscap sal geven der kercken tot Turnout sinen besten boghe mitten gerecke. Ende alle dese pinten gelyc sij hier behoeven syn hebben dese voorscreven guldebroeders van den gemanie geselie van den Boghe gemaect om haere liever en gheminder Vrouwen van Ghelre en van der goeder stat van Turnout te dinen, soo waere sys begere also ghelyc en also verre als den Boghe toebehorende es en hi hen sculdich es te dienen. Ende wert dat in des voirscreven ordinatie enich punt te luttel ofte te vele ware na protyt en arbair der gemenis geselscaps dat moghen die hoetman, deken en geswoerne verandere, af en toe doen also verre als 't redelyc en moghelyc es, sonder arghelist op hare eedt. Sonder begryp van ons ofte van onse wege. Ende wy wille dat dese voerscreven ordinatie ghehoude werden in alle manieren en formen als wij gheoerlocht en geconsenteert hebben, ghelyc desen brief begrepen heeft, so hebben wij onsen seghel daer aen doen hanghen, gegeven int jaer ons Heren dusent drie hondert tachentich ende sevene, op ten vierden dach in Junio. Ende was den seghel geprint op roode wasch daer aen uyt hanghende in dobbelen steertle van parquement. Ten versoecke van Joannes Norbertus Joseph Bols der rechten licentiaet, heere van Arendonck ende hooftmaii der hooflgulde van den H. Ridder Georgius, onderhouden met den voetboghe binnen de stadt ende vryheyt Turnhout mitsgaders Sr Franciscus Van Dael, Michaelssone conincks ende cornet Sr Joannes Francois Van Noort Laurentii sone alpheris ende voorders die deken ouderlieden ende gemeyne gesellen der selve gulde. Soo hebben wij Hooftschouteth ende schepenen der voorschreve stadt ende vryheydt Turnhout de voorenstaende Caerlte ende opene brieven gecollalionneert leghens de originele dier, gegeven, ende gezegelt in dato et anno soo ende als daer staet uytgedrucht ende daer mede van woorde lot woorde bevonden te accorderen ende overeen te comen. In diennisse der waerheydt hebben wy dese door onsen geswooren subslituet secretaris laeten expedieren ende beneffens den selven eygenhandigh onderteekent ende met onsen seghel ad causas besegelt. Desen 27 Januari 1700 ende drij en seventigh. C. C. de Fierlant, G. de Wilde, J. G. Stappers, J. F. Verstylen, P. G. Snijders, J. Van Gastel secr. subst. Gewettigd afschrift van de oorspronkelijke kaarte, bezegeld met Turnhouts cachet op papier. — Ste(l. s.) delijk Archief Turnhout, Register nr 859 Reken¬ boek der Gilde. Staat half uitgegeven in Belgisch museum, d. iv, bl. 64. V Leenen te Turnhout. 15e eeuw. JACOB DE JONGE by coepe tegen Godevarde ond gedaen a» XIIIP LXVI. Godevard van Uden by doode Lysbetten, syne moeder ond a° XIIIIC. Lysbeth van Pulle, dochter Goverts van Pulle met Henricke Udans, hueren man en monboir hout een heelleen in chins in hergeweden, in mannen, in beemde ende in landen. Godert haer vader hielt selve des lants omtrent VI buenren totten andere hadde hy soe groot soe cleyne meer dan LXX mansschapen, den chyns beloopt omtrent XVI mottoenne binnen der prochien van Turnhout gelegen. Jan Mysman hout X buenre beemde ende lande tot Turnout gelegen. Wod vanden Broecke Jacobs soen van Pulrebossche by coepe tegen Willem van Foyendriessche gedaen den XLVIII hout een geheel leen julande beemde, ende in erfrogge. Peter soen wylen Jacops Shogen van Dordrecht tot behoef des godshuys van Korssendonck hout XXX ouder groote. Henrich de Molde by coepe tegen Janne ondergescreven gedaen anno XIIIP LIL Jan Roos by coepe tegen Janne gedaen. Jan Stockman in den name syns selfs en Henrick Claes Goedelen by doode Heinricx ondergever anno XIIIIc XLIIII. Henneken vander Borch hout III viend buenre enselinge. Jan Claes Wilmaers hout twee buenre beemden en IX oude groote ende VI hoenderen. Loden Hen Loduix een heel leen gelegen in beemden ende lande. Jan van Amersoyen by doode Henricx syns vaders ond anno XIIIIc LII1I. Henric van Amersoyen by coepe. Thys vander Borch, 3 buender beemden tot Turnhout gelegen dat besien geit vanden verckenen overal in der stad en Meyerien van den Bosch gelyc hertoge Jan van Brabant hem dat in betnissen syns leens gaf en des syn brieve. Frane Oems by overgeven Margrieten ond a° XIIIIc LIIII. Margriete van Oerle met Mathys Oem huer man en momboir by coepe tegen Jane Oem hout een geheel leen op beemde, huys ende lande omtrent Tuernhout gelegen. Claes vander Venne, by coepe tegen Lysbethen ond anno XIIIIc LVII. Lysbeth van Berausel by doode Wouts hairs brueds ond anno XIIIIc LVII. Waut van Berausel by doode. Karei van Welle hout XVII loepen saet lants en hare monboir was Jo van Berausel. Symoen van Loen, by doode Henricx syns vaders anno XIIIIc LVII. Henric Mairen by coepe. Gheert Mairen, XXX oude grö. Michiel Sjongen, by doode Peters syns vaders hout, I buender of dair omtrent heyden gelegen tusschen Turnhout ende Arendonck, opter heyden geheiten den Langendyck. Gheert van Boemen, die men heit Moerlans, by doode Gheers syns vaders anno XIIIIc LI hout I leenken in die heyde omtrent VIII buenren. Joufr. Kane van Ranst met Gheert van Kerckove hoeren gelevden momboir by overgeven Gielys van Rode anno XIIIIc XXXVI hout een volleen in bossche, lande ende beemde in die prochie van Outturnhout. Ambrosius van Dynter hout. Turnhout- W elde. Jan Lodewycx by doode Henricx ond anno XIIIIc XLIII. Henrick Lodewycx van Turnhout houtl woeninge met haren toelech ende omtrent LIII buenre lants, heyden en enssels gelegen t" Stoet by Turnhout. Jan van Ghinhoven syn soen. Peter van Ghinhoven, houdett goet borcht geheiten Sondergelegen in uie prochie van Turnhout XII buenren lants en heyden VI cleynen floryne tsjaers van zesse laten twee volle leen en VI mansschapen cleyne mansschapen en omtrent XXXV late. Merten Lemans by doode Henrick Lemans syns brueders anno XIIIIc XXXV hout I beempt te Rode int broecke in die prochie van Turnhout. Jan die Rode van Outturnhout hout XVI buenre onder lant, beemde, eenssele ende heyden, ende dit plach te sine Gielys des Roden. Jan van Kynschot van Turnhout hout huys en hof dair toebehoerende met XII buenren lants dair omtrent gelegen mit beemden en heyden dair toebehoerende, dit was Peeters van Kvnsschot. Jan Peters van den Dyck hout lant tot Turnhout dat weert is v. gr. ths. Henric \\ ilmars by doode Henricx Wilmars syns vaders anno XIIIIc en L, Henric Wilmars wylen Janssone by dode Jans svns vaders ond anno 1431. Claes Wilmaers zoen van der Meer hout een huys en een hof en 2 III vierendeel beempts tot Turnhout gelegen houden tsamen II buenre en "VIII gr. erfchyns t/s metten bedrive van erven en onterven dair toebehoerende van den voirscreven twee buenre onder hofstat en beemde hout Jan Claes Wilmaerssoon h. onder gescreven. Wouter van den Broecke by coepe tegen Henricke Wilmaers Janssoon gedaen hout die voirscreven VII gr. erfchyns metten bedrive van erven ende onterven dair toebehoerende ende deder af mansschap anno 1448. Jan Claes Wilmaers soen hout die heelicht van den voirscreven buenren hier voer op Henricke Wilmaers gescreven ende alsoe blyft Henric staen alleene op een buenre sonder meer. Jan van der Meer wylen Claes sone geheiten Jan Wilmars houdt dandere heelicht van de twee buender h. voér op Henricke Wilmars gescreven en die hellicht van den VIII gr. chins hier voer op Wouten van den Broecke gescreven en deder af mansschap by doode Willems syns vaders voirscreven XXI dage in in April XIIIIC LVII jair. Lysbeth Claes Stinen dochter van Turnhout hout III buenren lants te Kalfsterte by Turnhout ende dit plach te syn Kathelinen van der Meer. Lysbeth meester Arnts van Turnhout hout II buenren lants te Rode by Turnhout en II buenren beempts die vercregen waren tegen Gielys van Rode en alsus steet noch in d oude boecke. Arnt soen Nouts hout IIII buenre heyden die hy vercreech tegen Geertruyden van Hegueschoer nu en weet ic niet in wat stede dat leeght of in wat dorpe. Jan en de Costen van Berchen gebruederen by overgeven Willems hours brueders ondergeschreven anno XIIIIC XLVIII. Willem van Berchem Jans soen hout acht pont negen scellinge acht penninge enen hellinc ouder gro. tournoisen jaerliker erfrenten op de renten van Turnhout bewyst die wylen houden waeren die van Kuyck dair tsegen die voirtyts vercregen worden ende bewyst met eenre wisselingen mitter lande van Hoestte tsegen dat land van Kerpen alsoo men meynt. Uittreksel uit den gelijktijdigen Register Eda Boek : Dit is es dboeo van den leenendes hoggeboren vermoeger vorst en de prineen, hertoghe Philips van Bourgoig.nen.... in sinen lande van Brabant gelegen... by Johannen Van den Ede, secretaris des selfts myns genedichs here gemaect ende gehouden, bl. 229 en vlg. — Rijksarchief Brussel. Cour féodale de Brabant, n° 11. VI COMMISSIEBRIEF VOOR DEN SCHOUT VAN HALEN. 14 Februari 1468. [n. s.) Charles, par la grace de Dieu duc de Bourgogne, de Lotharingie, de Brabant, de Limbourg et de Luxembourg, comte de FJandres, d'Artois, de Bourgogne, palatin de Haynnau, de Hollande, de Zeellande et de Namur, marquis du Saint Empire, seigneur de Frise, de Salins et de Malines. A tous ceux qui ces presentes lettres verront, salut. Come par le moyen du trepas de feu notre tres cher seigneur et pere que Dieu absolve le povoir et commission notre bien ame Vrancken van Halen escuier jadis faulconier de notre feu seigneur et pere souloit avoir de lui de 1'office de notre escoutete de Turnhout et ses appartenances en noire pays de Brabant soit expire et failly et ledit office escheu vacant a notre disposition. Savoir faisons que par consideracion des services que le dit Vrancken a fait par ci-devant a notre feu seigneur et pere on fait de la faulconnerie et autrement et espérons que cy après fe nous doye cedit icelluy Vrancken pour ces causes et autres ace nous mouvans et confians aplain de ses loyaulte preudomie et bonne diligence. Avons donne et donnons par ces presentes le dit office descoutete de Turnhout et en icelui 1'avons de nouvel comrnis, ordonne et estably, commetons, ordonnons et establissons par ces presentes par lesquelles lui avons donné et donnons pouvoir et autorité d'icelluy office doresenavant excercer et desservir de garder nos drois haulter seignourie et domaine, de seinondre et conjurer nos eschevins et aulres officiers dudit Turnhout de faire droit, loy et justice a tous nos subjets et autres qui les requerront es cas et aussi qu'il appartiendra de cueillir, recevoir et faire venir ens a notre prouffit tous les deniers des explois, ainendes et fournitures qui escherront et adviendront en notre escoutetterie, dont il sera tenu de rendre chaque an bon et loyal compte et reliqua a notre prouffit en la Chambre de nos comptes en ceste notre ville de Bruxelles. Et generaleirient de faire bien deuement et loyaulment toutes et singulieres les choses qui y competent et appartiennent et que bon et loyal esclioutete desdit puet et doit faire. Aux gaiges, drois, prouffiz et emolumens acoustumez et a icellui office appartenant. Tant qu il nous plaira. Sur quoy ledit Vrancken sera tenu de faire le serment a ce deu et pertinent et de baillier caucion souffisant es mains de nos amez et feaulz les gens de notre Chambre des comptes a Bruxelles que commettons a ce. Si donnons en mandement aux dits gens de nos comptes que le dit serment fait et laddite caucion baillie, comme dit est, ils mettent et instituent ou facent metire et instituer de par nous le dit Vrancken van Halen en possession et saisine dudit office de notre escoutete de Turnhout et des appartenances. Et dicellui ensemble des drois, prouffiz et emolumens dessus ils nos eschevins, officiers et subgetz de notre ville de Turnhout et autres qui ce regardera le facent, seuffrent et laisseiit plainement et paisiblement joyer et user et a lui obeissent et facent obéir en faisant et excercant ledit office de tous eS cas et ainsi qu il appartiendra. Cessans tous contreditz et empeschemens, mandons en oultre a iculz nos gens des comptes que les dits gaiges au dit office appartenans ils passent et allouent chaque an audit Vrancken es comptes qu'il rendra pardevant eulx les rabatent de sa recepte tant qu'il tiendra ledit office par rapportant ces presentes vidiinus d icelles fait soubs scel autentique ou copie collationnee et signee par lui de nos secretaires ou en notre Chambre des comptes audit Bruxelles pour vue et la premiere fois tant seulement. Car ainsi nous plaist il. En tesmoinage de ce nous avons fait mettre scel a ces piesentes donné en notre ville de Brouxelles le X1III6 jour, de fevrier 1'an de grace mil cccc soixante et sept. Ainsi signe par monsieur le duc J. Gros. Et sur le doz desd. lettres est escript : Le XVe jour de mars 1'an MIIIIc lxvij fist Vrancken van Halen le serment de 1'office d'escoutete de Turnhout et des appartenances en la Chambre des comptes a Brouxelles, dont au blanc a 1'autre coste de ces presentes est fte mencion moy pnt. Ainsi signé M. Delebbale. Tusschen de Rekeningen van Schout, Vrancken van Halen, 14 Februari 1467-25 December 1468. — Rijksarchief Brussel, Chambre des Comptes, n° 12985. VII (1) Aanstelling van Willem van der Aa, als rentmeester. 1509. Maximiliaen byder graden Goids gecoren keyser al tij t vermeerder srycs Ende Kaerle byder selver gracie erdsherto- gen van Oistrycke... hertogen van... Brabant... allen den genen die desen onsen brief sullen sien, saluyt. Alsoe byden overlyden van wylen onsen lieven zone van ons keyser, heer ende vadere van ons Kaerle die coninck van Castillien saliger gedachten alle die officien van onsen landen ende heerlicheyden van herweertsover gevallen ende verschenen zijn tot onser ghifte ende disposicie nae welcken overlyden wy keyser gecontinueert hebben alle officieren jegelijck in zynen dienste ende officie by manier van provisie ende tot anders daer op by ons soude geordineert worden. Ende hetsoe zy dat onlanx geleden wy die selve qontinuacie mitsgaders alle brieven van commissien ende andere vuytcrach ten vanden welcken die voirscreven officieren huervoirscreven ampten ende officien bedient hadden, gerevoceert ende wederroepen hebben gehadt mits welcken van noode zy daer inne te voirsiene ende sunderlinge totten ampte ende officie van Rentmeesterscape van onser vrijheijt van Turnhout met hueren toebehoirten, twelcke onse geminde Willem van der Aa tot nu toe bedient heeft ende noch tegenwoordelyc bedienende is. Doen te weten dat om tgoede rapport ende aenbringen ons gedaen van den persoen van den voirscreven Willem Van der Aa ende van zynen weldragen int bedienen van der voirscreven officie van Rentmeesterscape, wy hebben den selven W illem om dese ende andere redenen welk ons dair toe porre volcomelyck betrouwende zynre wysheyt, rechtvaerdich ende ernsticheyt gecontinueert ende qontinueeren, en soe verre alst nood zy van nyeuws gestelt ende gecomitteert, stellen ende qommitteren by desen onsen brieve int voirscreven officie van Rentmeesterscape van Turnhout mit zynen toebehoirten, hem gevende volcomen macht, autoriteyt en sunderling bevel tselve Rentmeesterscap van nu voirtane te houden, bewairen ende bedienen (i) Zie le Boekdeel., bl. 51 Onse hoocheyt, heerlicheyt ende domeyen dair inne te bewairen, te innen ende ontfangen alle die ptün van de voirscreven Rentmeesterscliape / Tot betalinge van dien te bedwingen alle dieghene die daer inne gehouden zyn, te geven zyne brieven van ontfanghe den genen van den welcken hy die voirscreven ptün ontfangen sal, welcke brieven wy hem lieden weert willen zyn dueghelyc acquyt en de quitancie. Ende voirts te doen al tgene des een goet en de getrouwe Rentmeester voirscreven doen mach en sculdich is van doene. Totte wedden dairtoe van outs behoirende zoe langhe alst ons gelieven zal, wair op die voirscreven Willem van der Aa gehouden wort den behoirlycken eedt te doene in handen van onsen lieven ende getrouwen den Kancellier van Brabant, ende zijn borchtocht te vernuwen inder cameren van onsen Rekeningen te Bruessel, oic wy dair toe quitteren, ontbieden dair om ende bevelen den selven ons Cancellier ende leeden van onsen voirscreven cameren, dat den voirscreven eedt en de caucie vernuwt byden voirscreven Willem van der Aa als voirscreven is zy ende alle andere onse Rechteren,officieren ende ondersaten,dient aengaen, mach doen laten ende gedoogen den selven Willem van der voirscreven Rentmeesterscape ende den wedden, rechten, eeren, baten, proffyten ende vervallen dair toe dienende ende behoirende rustelyc, vredelyc èn volcomelyc genyeten ende gebruycken, cesserende alle beletten ende wederseggen ter contrarien. Bevelen voirts den selven van onser Rekencamer te Bruessel, dat inde rekenningen die de voirscreven Willem voirtane voir hemluden doen zal, ter causen van zynen voirscreven Restmeesterscape, zy hem lyden ende passeren int vuytgeven des voirscreven Rekennni gen ende afcorten van zynen ontfange die voirscreven wedden dair toe behoiren / mits overbririgen desen onsen brief vidimus ofte copie auctentycke van dien voir een ende dierste reyse alleenlyc, sonder eenige swaricheyt oft wederseggen ter contrarien, want ons alsoe gelieft. Des torconden hebben wij onsen segel hier aen doen hangen / Gegeven in onser stadt van Bruessel, den VIII (lach van februario int jair ons Heeren duysent vyfhondert en achte. Ende van Rycken van ons keysere. te weten van dien Ger manien'tXXIIIleende van Hongrien t'XIXe. Aldus onder gescreven per imperaloriam masjestatem / Ende is gescreven opte plycke: By den Keyser ende mynen heeren den erdshertoge, Haneton en noch sigillala, XXVe Januarii a° IX / opten ruggen / Opten VII dach van Novembrij anno XVc en elve / heeft Willem van der Aa genoempt op dande zyde int witte van dien gedaen en gestelt die behorlicke Eedt en borchtocht van de officien van den Rentmeesterscape van Turnhout, en die selve vernyeuwt, navolgende den innehouden van den selven ni. Inde cameren vanden Rekenningen te Bruessel, my dair bij zynde, Sauvaige. Uit de Rentmeestersrekeningen van 1509. Rijksarchief Brussel, Chambre des comples, n° 5201. VIII KAREL V GEEFT TURNHOUT AAN ZIJNE ZüSTER MARIA VAN HONGARIE (i). 1 Maart 1546. (n. s.) Charles, par la divine clémence, empereur des Romains tous jour Auguste, roy de Germanie, de Castille, de Leon de Grenade, de Navarre, d'Arragon, de Napels, de Sicilië, de Maillorque, de Sardigue, de Isles, Indes, et terre ferme de la mer Océan : Archiduc d'Austrice, Duc de Bourgoigne, de Lothier, de Braband etc. A tous ceux qui ces presentes verront, salut. Scavoir faisons, qui considerans les grands, notables, et tres aggreables services, qui notre tres chere et tres amee soeur Madame Marie d'AusTRiCE, Royne douairière de Hongrie et de Boheme etc. etc. par nos commise Regente et Gouvernante de Pays-Bas, nous a faict, depuis la dicte Regense : ayant en notre absence garde et préserve nos diets Pays des invasions de nos ennemis, et iceux Pays augmente et mis en repos, seurte et tranquillite, et faict devoir de bonne Regente a tres grand soing, peine, labeur et diligence, comme il est notoire a chacun, dont oultre la singuliere affèction et amour fraternelle, qui naturellement lui portons et cognoissons grandement tenu et oblige a elle. Nous, pour ces causes et autres justes et raisonnables, considerations, a ce nous mouvans, desirans aucunement (i) Zie 1° Boekdeel, bl. 160. 1'en renumerer : avons a nostre dicte soeur la Royne, de nostre propre mouvement, auctorite et puissance absolue, pour nous, nos hoirs et successeurs, ducqs et duchesses de Brabant, donne, accorde, cede, delaisse, et transporte, donnons, accordons, cedons, delaissons, et transportons, nos Ville, Chastel, Terre et Seigneurie de Turnhout, leurs appertenances et dependences, ainsi quelles se comprendent et extendent en toute justice, haulte, moyenne et basse, mere et mixte, impere, collation de benefices, donacion d'offices, prez, bois, pastures, terres labourables, eens, rentes, chasse, garennes, fours, moulins, rivieres, estangs, vinaiges, fouraiges, tonlieux, assennes, droits d'aubainte, de mortes mains, fourfaictures et confication, avecq tous et quelconques droicts, membres et parties de domaine et revenus y appertenans, sans rien y reserver : fors seullement nos aydes, ressort, et droict de souverrineté. Pour par notre dicte soeur la Royne en jouyr et possesser le cour de la vie durant tant seulement : en toute telle haulteur, auctorité, prouffit, et revenu que nous en avons jouy et jouyssons encores a present. La quelle haulteur et auctorite elle sera tenue garder, et faire garder, sans y laisser contrevenir ou 1'enfraindre. Lui accordani et octroyant qu'elle puist et pourra prendre et apprehender la possession et jouissance de nos diets Ville, Chastel, Terre et Seigneurie de Turnhout, ensemble des membres et parties de domaine et revenus et tous autres droicts, quelconques y apertenans, dessus specifiez, des le premier jour de Janvier, dernier passée. Weillans et ordonnans que deslors en avant, nos officiers tant de justice, que de reccpte du dict Turnhout, et des membres et parties de domaine y apertenans, ayent a eulx de porter de 1'exercice de leurs estats et offices, et entremises es mettes du dict Turnhout, apertenances et dependantes, et en laissent convenir a ceux qui nostre dicte soeur y commettra. Et a eet effect, avons des maintenant pour lors quitte, absouls, et decharge, quittons, absolvons et dechargons par ces diets presentes, les sermens que nos diets officiers, es mectes du dict Turnhout, nous ont faict a raison de leurs dits estats et offices. Comme aussi abolvons les gens^.de loi illecque, vassaulx nobles, fiefres, bourgois, manans, et habitans, du serment, que quant a ce, ils nous doivent. Vueillant aussi que dorese- navant, ils cognossent nostre dicte sceur la Royne pour leur dame : Et comme telle tui facent serment de fidelite, foy, et hommage et 1'obeyssent le cour de la vie durant tant seulement, comme dict est... etc. En tesmoing de ce, nous avons signe ces présentes de nostre main, et y faict inettre nostre scel... données en nostre ville de Maestricht, le premier jour de Mars, 1'an de grace mil cinq cent quarante cincq. Et de nos regnes, savoir du saint Empire le vingt sixieme : des Espagnes le trentiesme. Ainsi soubscrit, Chari.es : et sur le reply, par 1'Empereur et roy. Et signe, Bare. Van Gorkom, op. cit. bl. 118 et Le Roy, Not. March. S. R. 1. p. 396. IX Veroordeelingen door den hertog van Alva. 19 Oclober 1568. Veu par monseigneur Le Duc D'Alve, marquis de Coria, etc. Lieutenant Gouverneur et Capitaine general pour le Roy notre seigneur des pays pardeca, les defïaullz obtenuz par le procureur general de sa majesté lmpélrcint de mandement criminel et demandeur d'une part, contre Loys Nicasius van der scheure, de Gand, Pierre Carpentier, Me Jehan van Houte, de Gele, -presbyter, Daniël Eci.o alias Spoele, Laurentius de Bruesseleer, tous six ministres, Hügo de Groenhoven, Laurens bacq, escuyer, Dierck Ten hagen, George de hose, libraire, Elysareth, sa femme, Henry van Severdonck, alias Pelsers, Digna, sa femme, Jacques Wils, procureur, Mathieu Kiel, Anna, sa femme, Henry Beeckmans, Marie ou Mayette sa femme, Gerard Beeckmans, Augustyn Vekens, Henry Hermans, Caterine, sa femme, Pierre 'Bathen, Jehan Schilders, naguaires sergeant a Turnhoudt, sire Henry Möermans, alias van Beerse, presbyter, frere Clement Ackermans naguaires religieulx a Corsendonck, Gerard Eckermans, Christpohi.e Eckermans, Herman van Postel Goyvaërtsz, alias Berbel Liefkens, Cornii.le Hermans, Mathieu et Melchior Kiel, fils du susdit Mathieu Kiel, Margriete femme dudit Melchior, Hans et Pierre Loomans, alias Clots, Jehan van duerne alias Hencxtken, tamburin, Jacques Laurens, alias Baerlkens, Jehan Wynants, alias Hans yan Gele, Corneijs Fransz van molle, Pierre Faes, charpentier, Laurens Stynen, faiseur des roues, George Daneels, tisseran, Elysabeth, sa femme, Wouter et Andrien Lemmbns, alias a la licorne, pere et filz, Rombout et Henry Faes, pere et filz, Cornii.le et Sebastian Cools, pere et fils, Pierre Reyns le jeusne, tisseran, Wouter Faes, alias van Vessem, Sebastikn Canters, alias Leestman, escrinier, Hans Stappaerts, rataconeur des souliers, Pierre Lathouwers, Andrien Saelden, alias Blocx, Hans Verwoort Jansz, tisseran de draps et tondeur a grandes forches, Luc van Genuchten, tisseran de toilles, Jacques Lemmens, alias Leenegeerts, Jacques Laurenskens, a la clef, Jehan Cruyssaerts, alias Jehan vandale le jeusne, Gerard Samgrain, apoticaire, Me Pierre van der beken, chirurgyn, Pierre Reyns le vieu, Renyer Reyns, alias DeBecker, Hansken Thomas, Vueclitsz, Cornille et Jacques Truyens et Cornille van gorpe, corduanier, tous manans de Turnhout et Vieu Turnhout, adjournez a comparoir en personne pardevant son Excellence ou ceulx du conseil lez- elle, pour eulx venir purger de leur fuyte, absence ou latitasion a cause des troubles passez deueinent qontuinacez et déboutez de toutes exceptions et deffenses d'aultres charges, a savoir lesdit Loys Nicasius vander scheure, Pierre Carpentier, Me Jehan van haute, Daniël Eeclo et Laurentius de bruxeller, d'avoir este ministres et prescheurs de la secte Calvinisticque et par leurs faulses doctrines, presches et exercices d'icelles, avoir infecte plusieurs simples gens, et ledit Nicasius, oultre ce, incité le peuple a briser les imaiges et saccager les églises, Pierre Carpentier institue et ordonne le premier consistoire audit lieu, sicome de huyct senieurs et six diacres, Me Jehan van Houte, relaps, renónsche a son estat dï prestrise et parcydevant este eschaufl'aulde a Ghele pour ses faulses doctrines et ses livres brusles, et lesdit Huge de Groenhoven, Laurens Back, Dierck teynhagen, George de Hole, Henry van Severdonck, Martin Pynaerts, Jacques Wils et Mathieu Kiel este senieurs et anchiens dudit consistoire et lesdit Gerard et Henry Beeckmans, Augustyn Vekens, Henry Hermans, Pierre Bathen et Jehan Schilders diacres et autheurs des nouvelles presches, et y ayants faict venir les ministres et ledit Matthieu Kiel loge aulcun desdit ministres, ayans leurs femmes adhere a la doctrine et secte de leurs maryz, sire Henry Moermans, presbylre, nagueres chanoine audit Turnhout, renonche a 1'eglise Romaine et anehienne Religion chatolique, adliere et favorise les sectes, frere Clement aussy renonche tant a son ordre que a ladite anehienne Religion catholique, et esté conducteur des briseurs au second bris d'imaiges de son propre cloostre, et y pille plussieurs meubles sur deux chariotz et les emene de nuyct, Gerard Eckermans, ung des chiefz desdit briseurs, servy et milite a Viane et allieurs contre sa Majeste et ayant este prins a Harlinge en Frize avecq aultres rebelles dudit Vianen, et condepne a la mort, este esclargy par le prevost de la Court, Christofle Eckermans, laron notoire, aussy este briseur et fame d'avoir porte armes audit Vianen contre sa Majesté, Herman van Postel et Cornille Hermans, chiefz d( s dit briseurs, et servy audit Vianen, et ledit Postel, oultre ce, faict rompre par forche l'huys de la chappelle de 1 hospital pour y faire la premiere presche Calvinisticque, et lesdit Matthieu et Melchior Kiel frères, Jacques Laürensz, Jeiian Wynants, Pierre Faes, Georges Daneels, Wouter Lemmens, Jacob Laurensche, Cornille van dorpe, Henry et Wouter Faes, Hans Sleppaerts, Sebastien Canters et Pierre Lathouders, tous briseurs, ayant ledit Pierre este le premier qui commencha a briser en 1'eglise parochiale audit Turnhoudt, en laquelle il estoit entre par une verriere, et ledit Hans Loomans tire audit cloistre de Corssendonck a tout une liarquebouse apres le Crucifix et servy audit Vianen avecq son frére Pierre Loomans, Jehan van dueren brise aiidit cloistre le Crucifix sur le treucq, et y desrobe et servy audit Vianen, comme aussy y a servy Pierre Reyns, Cornille fransz, brise et este clerq de bende entre les rebelles audit Vianen, Aprien Lemmens et Cornille Coels brisé et servy audit Vianen, Romboult Faes brise audit Turnhout et desrobé ung liet au cloistre de Corssendonck, ou aussy a desrobe Andrien Saelden et servy audit Vianen, et lesdit Hans Vervoort, Luc van Genuchten, Jacques Lemmens et Jean Cruyssars brise et servy audit Vianen, Gerard Sauegrains loge les ministres des sectaires et adhere leurs presches, Me Pierre vander beken apprins et enseigne livres defïenduz de la doctrine de Calvin a ses escoliers, et pendu ung tableau devant son huys, con- tenant que Ion y enseignait le nouveau cathecisme avecq une briesfve remontran et aultres bonnes doctrines de la parole de Dieu, Pierre Reyns famé d'avoir tenu la cene Calvinisticpue, Renyer Reyns cuyct les morseaulx de pain, administrez par les ministres a ladite cene, et aussy tenu icelle, ensemble assemblees et conventicles de sectaires en sa maison et y souffert tenir par eulx guet, Hansken Thomas sonne la cloche pour convoquer lesdit sectaires a la presche, Cornili, et Jacques Truyens servy au dit Vianen contre sa Majeste et ledit Jacques este ung des chiefz desdit briseurs, tenant menaige avecq la femme d'aultruy, et este aultrement de tres mauvaise vie. Et quant aux femmes susnommees, aussy fort infectées desdites sectes et obstinees en icelles. Veues aussy les informations exhibees par ledit procureur general a la vériffication des faicts dessus poses, ensemble les actes et exploictz y joinctz et par especial 1'acte de deboutement desdits adjournez de toutes exeptions et deffenses, son Excellence, vuydant le prouffict et desdit deff'aultz et deboutement, bannyt lesdits adjournez et chacun d'eulx perpetuellement et a jamais hors de tous les pays et seigneuries de sa majeste sur la hart. Et confisque tous et quelzconcques leurs biens au prouffict de sa dite majesté. Faict en Anvers, le XIXe jour d'octobre, XVc soixante huict. Et soubzscript, Par ordonnance de son Excellence, et signé J. de La torre Prononché le XXIIIe jour d'octbore 1'an susdit. Et dessoubz est escript cequi sensuyt. Collation est faicte a son original reposant es mains de moy secretaire soubzcript, et accorde de mot/a aultre, par moy. Et signe, J. de La torre. Collationne. Rijksarchief Brussel. Chambre des Comptes, n° 18693-18698. X Leenverheffing voor Peeter Graaf van Boussu. 9 mei 1580. Heer Peeter Grave van Boussu den IXen mey anno XVc LXXX by doode wylen lieeren Maximiliaens In zyn tyt oick grave van Boussu zyns lieeren vaders, inidts coope ende beleeninghe oft van weghen desselfs Grave teghen onsen heere den coninck als hertoghe van Brabant gedaen en gebeurt, ende der opdracht, cessie en transport byder voirscreven onzen heer den coninck als hertoghe van Brabant, met syne opene bezegelde brieven gedaen, houdt die hooghe, middele en leeghe heerlicheyt van den lande van Turnhout, metter casteele, huysinghen, rechten, preeininentien, tollen ende andere incomen daertoe staende en behorende, om die byder voirscreven lieeren Peeteren Grave van Boussu, zynen hoiren, erven en naecomelinghen opt actie van hen hebbende te besitten posseseeren en gebruycken zedert den iersten dach van april lestleden, by vorme van pantschape en beleeninghe, in alder vueghen en manieren, gelyckse onse voirscreven heer die coninck tot noch toe en daertoe voren wylen die coninginne douagiere van Hongeryen beseten, gepossesseert ende gebruyckt heeft, ende die by hem van den zeiven onsen heere den coninck als hertoghe van Brabant tot een vollen leene te houdene, totter aüossinghe toe, alleenlycken daer vuytgescheyden den clockslach leeden hergeweden, resort remissien van overjarighe, delicten, legittimatien, octroyen en confiscatien ter causen van oorloglien, oft dieghene die teghen onser heere den coninck wederpartye houdende zijn ende alle andere rechten dependerende van regalien ende souverainiteyt, zulcke en gelyck de zelve ons heere de coninck hebbende is over zyne hooge vasallen. Alles naer vuytwysen opte conditiën ende restrictien inde voirscreven opene brieven begrepen, in date de negenentwinticlisten dacli van Meert int jaer ons Heeren duysent hondert en tachentich, geregistreert inder cair.eren van Rekeninge ons voirscreven heeren des conincx in Brabant int regie aldaer berustende, boven geteckent met ter letter P beginnende in februari XVc vierenzeventich, folijs CIX, CX en CXI. Rijksarchief Brussel. Cour féodale, n° 109. Register van de nieuw vercrijghen f° 154. — Zie ook Le Roy, Not. March. S. R. I. XI. Octrooi voor de Lijnwaad werkers. (1) 29 Januari 1624. Extract uvt seeckere confirmatie oft octrooy den Lynwaetwerkers binnen de vryheyt van Turnhout, bij de hove verleendt, de xxix dach der maendt Januario 1624, en binnen dese vrybeyt gepubliceert, den xxiiii Martii in de selve jaere en onder andere bevonden als volgt : In den iersten dat nyemandt van buyten dese Vryheyt alhier zal inogen comen woonen om het lynwaet wercken als nu te exerceeren, hy sal ierst moeten betalen de somme van twelf gulden, te bekeeren, d'een derdendeel tot behoeff van voorscreven ambachte, tweede derdendeel tot behoeff van den heyligen geest ende het derde derdendeel tot behoeff van officier van haere hoocheden, en daerenboven moeten doen blycken dat hy hem twee jaeren binnen dese vryheyt by eenen meester heeft woonste gehadt, het heersgeldt betaelt oft dat hy syn ambacht heeft geleerd in eenige gepriviligeerde plaetse en by soo verre hy dat nyet en doet blycken en sal het voorscreven ambacht nyet mogen aanveerden. Daerenboven sal alsulcken persoon gehouden wesen te doen syn proeve, te weeten, sal hy den cam van eenviertich oft sessendertich hondert maeten slaen en ryghen ende daer door Joffbaerlycke werken, dwellck by de dekens sal wordden gevisiteert, wel verstaende by soo verre hy hem wilt onderwinden syn lynwaet te wercken, allen dwelck sal moeten geschieden in presentie van dekens van de ambachte. Item dat de voorscreven dekens by schouteh en schepenen deser vryheyt van Turnhoudt sullen worden geordonneert en geedt en dat d'affgaende dekens den voorscreven schouteth en schepenen sullen overgeven de vier mitste en bequaemste personen, waer uyt sy de selve dekens sullen moegen kiesen. Item dat alle jongere en persoonen comende van buyten dese vryheyt om het voorscreven ambachte te leeren sullen moeten betaelen de somme van ses rinsgulden te bekeeren in dry deelen en ten behoeve als voorscreven staet, welcke (1) Zie l"6 Boekd. bl. 215. somme men sal betaelen aen de meesters ende sullen alsulcke personen hunne naemen by de dekens moeten laten opteeckenen in seeckeren boeck die daer van gehouden zal wordden. Ende ingevalle de meesters eenighe jongers oft persoonen ontfangen sonder tselve ierst en vooral den dekens te kennen te geven sullen verbueren drye rinsgulden te bekeeren in drye deelen als voorscreven en des nyettemin de voorscreven ses gulden moeten voldoen. Item dat eglieen knechts hun meesters sullen moegen verlaten, sy en sullen wercken het stuck dat sy op hebben en daer naer noch een gestelt stuck naer dat sy hun meesters van het werck hebben ghewaerschout, op pene van in een jaer tyts alhier nyet te moegen wercken. Van gelycke en sullen de meesters hun knechs oock nyet moegen verongelycken, maer oyck hunnen dienst moeten opseggen en daer naer hun noch een stuck moeten te wercken geven ten waere om onerckelycke redenen daer van sy die dekens sullen verwittigen, op de pene van drye gulden te bekeeren ut ante. Item offt die meesters de goeden lieden om loin werckende in het lynwaet de eenighe merckelycke schade tselve sullen sy de goede liedens moeten goet doen naer het verclaeren van de dekens, en sal de visitatie moeten geschieden als het lynwaet rou en ongebleyckt is en offt eenighe knechs buyten hun leerjaeren wesende in het werck eenige schade deden, sullen die meesters dat moeten betaelen aen hunne knechs. Item dat die van de ambachte sullen moeten compareren op Ste Senerus dach en op andere tyden als hun dat van de dekens sal wordden belast, inde misse en ommeganck ter eere van Gods dienst, op de pene van een pondt was telcker reyssen daer aen te verbueren. Item soo wie meester wordt binnen de vryheyt en die van hier geboren syn sullen moeten geven tot behoeff van de ambacht twintich stuyvers. Item dat alle lynwaete soo breede als smalle sullen gemaeckt wordden op seckere gelimiteerde matlie gelyck dat by de dekens, oudermans en geswooren sal wordden by advys van de voorscreven schouteth en schepenen geordonneert, en dat die dekens alle weecken offt vierthien dagen sullen gaen visiteeren daer die ghebrocht wordden, en wie anders doet sal verbueren aen elck sluck drye guldens en bekeeren als voorscreven, te waere dat ieinandt van binnen dese vryheyt eenighe stucken dede rnaecken voor syn eigen feyte. Item dat men dese ordonnantie tot welstandt van de ambacht en met advys van de schouteth en schepenen sal mindere en meerdere. Aldus geconcipieert by der voorscreven ambachte en by den schouteth en schepenen der voorscreven vryheyt van Turnhout, ghecorrigeert den IX january 1624. Proost. Gewettigd afschrift. Stedelijk Archief, nr 1116. — Alsmede ter zelfde plaats nr 65 het oorspronkelijk stuk in zijn geheel op perkament met zegel, waaruit dit uittreksel is genomen en op nagezien. XII overdrachtsbrieven van het afstaan der heerlijkheid van Turnhout door den Koning van Spanje aan amalia van Solms. 26 October 1649. PHILIPPE par la grace de Dieu Roy de Castille, de Leon, d'Arragon, etc. A tous ceux qui ces presentent verront, Salut. Comme par le traite de paix arreste entre nous, et les seigneurs Estatz des Provinces Unies du Pays-Bas, le 30 Janvier 1648, et publiée en la ville de Munster, le 17 de May ensuivant, et certains pointz separeinent concluz entre Don Gaspar de Bracamonte et Guzman, cointe de Peneranda, gentilhomme de nostre Cliambre de noz Consaulz de Cliambre et justice, nostre ambassadeur extraordinaire en Allemaigne et nostre premier plenipotentiaire pour le. traité de la paix generale en nostre nom d'une part, et Messire Jehan de Knuyt Clievalier, seigneur de Viel et Nouveau Vosmaer, et representant les nobles a 1'assemblee des Estatz de la province do Zelande, ambassadeur extraordinaire et plenipotentaire des Estatz generaux desdits provinces pour ladite paix, et premier Conseillier de feu le seigneur prince d'Orange de la part d'icelluy d'aultre, le vingte septiesme de Decembre 1647, plus particulièrement ré- ferez au 45 article dudit traité, il a este convenu et promis que pour entierement estaindre touttes les actions et pretensions que le Seigneur Prince pouvoit avoir envers nous, ou a noslre charge nous cederions, et donnerions au prouffit de Dame Emilie, Princesse Douariere d'Orange, mere du Seigneur Prince d'Orange a présent vivant. la Terre et Seigneurie de Turnhout, scituee en nostre Duche de Brabant, avec le Chasteau, Bancq de Sclioonbroeck, et toutes aultres appendances, droitz, et juridictions, sans rien reserver, mesmes de faire suivre a icelle Dame Princesse avecq la mesme Terre et Seigneurie de Turnhout, les villages, hameaulx et aultres droitz qui danciennete ont dependu et appartenu a icelle Terre et Seigneurie, comprins ceulx qui par cy devant ont este venduz , et desmeinbrez de nostre part , lesquelz nous avons prins a notre charge de rachapter, et den contenter, et satisfaire tous ceulx qui pourroyent avoir quelque droict, ou possedoient quelques parties de ladite Terre et Seigneurie, en la deschargeant de touies rentes, a rachapt, deniers levez a interest, engageinens et aultres charges, sans rien reserver a 1 effect que ladite Dame Princesse, ses hoirs, successeurs ou ayans cause, en puissent jouyr librement, purement et plainement, sans aulcune controverse ou engaygement. Le tout a charge et condition de tenir laditte Terre et Seigneurie de Turnhout avec ses appartenances de nous en öeff a cause de nostre dit Duche de Brabant, et que la religion Catholique sera maintenue ainsy qu'elle y estoit pour lors. et les Ecclesiastiques en leurs bien fonctions libres, exercices, immunitez, ainsi qu'il est plus particulièrement reprins dans le traicte et accord en dresse soubz les respectives signatures desdits plenipotentiaires en date que dessus, dont la teneur est telle. Comme Don Gaspar de Bracqmonte et Guzman, comte de Peneranda, gentilhomme de sa Majeste d'Espaigne, du Conseil de la Chainbre, et jusiice, son ambassadeur extraordinaire en Allemaigne, et son premier plenipoientiaire pour le traicte de la paix generale, etc., de la part et au nom de ladite Majesté, et Messire Jean de Knüyt chevalier, seigneur de Vieu et Nouveau Vosmaer, et representant les nobles a 1'assemblee des Etatz de la province de Zelande, ambassadeur extraordinaire et plenipotentiaire des Estatz generaux des Provinces Uniesj pour le traicte de la paix et premier Con- seiller de feu Prince d'Orainge, de la part et au nom d'icelluy Prince, out faict certain accord en date du 8 Janvier 1647, touchant les pretensions, qu'icelluy Prince pretendoit avoir a la charge de sadite iMajeste et que du depuis ledit Seigneur Prince est venu a deceder, ont les susdits contractants, a scavoir le susdit Seigneur Comte de Peneranda au nom de sadit Majeste, et ledit Seigneur de Knuyt au nom du Seigneur Prince d'Orange, a present de ce chef convenu, et accorde. que le susdit accord du 8 Janvier 1647, demeurera en son entiere force et vertu pour estre ponctuellement observe, et executé en tous points, hormis et excepte ce que se trouve change par ce present accoid s'ensuyt, a scavoir que pour esteindre entierement toutes actions, et pretensions que ledit Seigneur Prince, pouvoit avoir envers sadite Majeste, elle donnera, et cedera absolument audit Prince, ou s'il vient a mourir devant la conclusion et ratificaiion du susdit traicte de paix, a ses hoirs et successeurs ou ayant cause, la lerre et Seigneurie de Monfort, située a 1'entour de Ruremonde avecq toutes appendances et dependances, droits et juridictions dicelle sans rien reserver, promettant sadite Majeste de faire augmenter les revenuz de la susdite Terre et Seigneurie par pieces, ou terres d'alentour de la scituees, jusques a tiente deux mille florins par an, sans déduction, ou reserve, donnera et cedera oultre ce encore sadite Majeste au prouffit de la Dame Princesse d'Orange, Douairiere, Mere du Seigneur Prince d'Orange, la Ville et Seigneurie de Sevenbergen, avecq tous droits, juridictions, et revenue en dependans, sans rien reserver, item cedera et donnera encore au prouffit de ladite Dame Douairiere la Terre et Seigneurie de Turnhout scituee en Brabant, avecq le Chasteau, Banc de Scoonbroeck, et toutes aultres appendances et dependances, droits et juridictions, sans rien reserver, promettant sadite Majeste de faire suivre avec la susdite Terre et Seigneurie de Tuinhout, a ladite Dame Princesse Douairiere les villages, hameaulx et aultres droits, qui d'anciennete ont dependu et appartenu d'icelle Terre et Seigneurie, comprins, ceulx qui par cy devant ont estez venduz et desmembrez par sadite Majeste s'obligeant sa Majeste les faire rachapter, et d'employer audit rachapt, jusques a la somme de vingt a vingt cincq mille florins, et non plus, promettant aussy sadite Majeste de contenter et satisfaire tous ceulx qui pourroient avoir quelque droict, ou possedent quelques parties sur lesdites trois Terres, Ville et Seigneuries de Monfort, Zevenberghe et Turnhout, et en oultre sa Majeste s'oblige aussy a descharger lesdites parties de touttes rentes a rachapt, deniers a interest, engagemens, et touttes aultres charges sans rien reserver, afin que ledit Seigneur Prince et ladite Dame Princesse sa Mere, leurs hoirs, successeurs ou ayans cause (comme dict est) en puissent jouir librement, purement et plainement sans aulcune controverse, ou engagement, le tout a charge et condition de tenir en fiefï toutes lesdites terres de sa Majeste, excepte celles tenues en fiefi' d'aultre, que la Religion Catholicque y soit aussy maintenue, comme ell y est presentement, et les Ecclesiasticques et leurs biens, fonctions libres, exercices et immunitez, moyennant lesquelz transportz ledit Seigneur de Knüyt au nom dudit Seigneur Prince, et en cas qu'il vient a mourir devant la ratifïcation du susdit traictte de la paix au noin de ses hoirs, successeurs ou ayans cause, promet de ceder et quicter toutte action et pretension qu'aceluy Prince pourrait avoir a la charge de sa Majeste ou de ses subjetz au regard des pretensions sur lesquelles on traicte icy et encore que par le 24 article de la paix sera conditionne que ceulx sur lesquels auront este saisiz et confisquez les biens a 1'occasion de la guerre ou leurs heritiers, ou en ayans cause jouyront d'iceulx biens durant la paix et en prendront la possession de leur authorite privee, et en vertu du present traitte, sans qu'il soit besoin d'avoir recours a la justice nonobstant toutes incorporations au fisque, engagemens, dons en faictz, traittez, accords et transactions, quelques renonciations qui ayent este mises esdits transactions pour exclure la pariie desdits biens, ceulx a qui ils doivent appartenir, ce nonobstant est accorde que ledit Seigneur Prince ou en cas qu'il vient a deceder devant la conclusion et ratification du susdit traitte de paix, ses hoirs, successeurs ou ayans cause deineurorons en possession et jouyssance du Marquisat de Berghes op Zoom pour autant que ledit Seigneur Prince le possesde a present, comme aussy ledit Seigneur Prince ou ses hoirs comme dict est) seront miz de la part de sa Majeste dans la pleine possession et jouyssance de la part et portion restante dudit Marquisat de Berghes, dont icelluy Seigneur Prince n'est pas en possession et ce aussy-tost que le trairte de paix sera ratiffie, a 1'encontre de quoy et pour satisfaire a 1'importance dudit Marquisat, sa Majeste sera mise dans la pleine possession et jouyssance des parties suivantes, des biens appartenans en propriete audit Seigneur Prince, a scavoir, de la Ville et Baronnie de Diest, itein de la Terre, et Ville de Sichem et Montaigu, item de la Franche Seigneurie de Meerhout et de Vorst, item de la Franche Seigneurie de Herstal, item de la Baronnie de Grimbergen, item de la Ville et Baronnie de Warneston, avecq touttes appendances, et dependances d'icelles, item de la maison dudit Prince a Bruxelles et ce jusques a ce, que de la part de sa Majeste sera procuree 1'effective permutation dudict Marquisat avecq tout ce qui en depend a 1'encontre des susdits biens dudict Seigneur Prince et laditte permutation faicte, demeurerat pour toujours ledit Marquisat audit Seigneur Prince, ses hoirs, successeurs, ou ayans cause et les aultres ditz biens a sa Majesté ou a celluy a qui ledit Marquisat debvrait competer, promettant ledit Seigneur Comte de Peneranda, que de la part de sa Majeste ladite effective permutation sera procuree dedans le terme de six m'ois apres la rattification du traitte de paix. Seront aussy de la part de sadite Majeste faictz devoirs effectez envers sa Majeste imperiale, afin que la terre de Meurs appartenante audit Seigneur Prince puisse estre augmentee de quelque place de 1'Empire a lentour de la située, qui vaille par an jusques dix mille florins, et que le tout ensemble estant erige en Duche puisse doresenavant estre tenu en fieif et relever de 1'Kmpire, le tout qu'a condition que jusques a la conclusion et ratiflcation dudit traitte de paix le present accord ne sera obligatoire, mais ladite conclusion et ratiflcation estant faictes, sera le present accord entierement et ponctuellement accomply, efïectue et observe, et de mesme valeur, comme le susdit traitte de paix. Faicte Munstei ce 27 Decembre 1647; est signe, El Conde de Peneranda, A.. Brun et J. de Knuyt, Et bien qu'en icelle conformite après ladite publication de paix nous ayans a la deliberation de nostre tresQher et tiesaine bon cousin Leopold Guillaume par la grace de Dieu Archiducq d'Austriche, Ducq de Bourgoigne, etc. Lieutenant-Gouverneur et Capitaine general de nos Pays-Bas et de Bourgoigne, etc., et par advis de noz treschiers et feauls les gens de nos Consaulx d'Estat et Finances, non seulement faict racbapter les villages, hameaux et aultres droicts cy devant vendus et esclissez de ladite Terre et Seigneurie de Turnhout et contente ceulx qui y pouvoient pretendre quelque droit, soit de propriete, ou possession, mais aussy a la Dame Princesse d'Orange de nostre consentement este mise en 1'actuelle possession de la mesme Terre avecq tout ce qu'en depend, il semble touttesfois par plus grande seurte de la mesme Dame Princesse touchant la realite de ladite Seigneurie estre convenable, ainsy qu'elle nous a aussy faict requerir, d'avoir sur ce nos lettres patentes en tel cas pertinentes, scavoir faisons que nous ces choses considerees ayans pour aggreable tout ce qu'a este faict et negotie en ce regard de nostre part et ne desirans rien plus, que de pouvoir promptement a 1'accomplissement desdits promesses avecq les assurances, et solemnitez en tel cas necessaires, avons de nostre certaine science, authorile, et puissance absolue, donne, cede et transporte au pied et sur les conditions referees audit traitte, donnons, cedons et transportons par cestes au prouffict de ladite Dame Princesse Douairiere d'Orainge, ses hoirs, successeurs, ou ayans cause ladite Terre et Seigneurie de Turnhout avecq le Chasteau, Bancq de Scoonbroeck et touttes aultres appendances, et dependances, droictz et jurisdictions, sans rien reserver, avec les villaiges, hameaux et aultres droictz que d'anciennete ont dependu et 'appartenu, a icelle Terre et Seigneurie, laquelle nous avons separe, desmembre et esclisse, separons, desmembrons et esclissons des Domaines de nostredit pays et Duche de Brabant, pour par ladite Dame Princesse, ses hoirs et ayans cause, la posseder d'oresenavant paisiblement et perpetuellement, comme son propre bien, selon les droictz, loix et coustumes du pays, a charge que ladite Dame Princesse, ses successeurs, ou ayans cause seront obligez de tenir d'oresenavant ladite Terre et Seigneurie avecq ses appertenances comme dessus de nous en plain fieff a cause de nostre cour feodale dudict Brabant aux droictz de relieff, hommage, et aultres redevances, que tous aultres nos fiefïs tenu de Brabant nous doivent et sont soubzmiz et au sur plus que la Religion Catholique y sera maintenue a 1'advenir, ainsy qu'elle y est et les Ecclesiastiques conservé en leurs biens, functions libre, exercice et immunitez, moyennant quoy mandons et ordonnons aux Lieutenant et hommes de fieff de la Cour féodale de Brabant de recepvoir ladite Dame Princesse Douairiere d'Orange a tiltre que dessus pour Dame proprietaire et feodale de laditte Terre et Seigneurie de Turnhout, et ce qu'en depend, si donnons en mandement a noz treschiers et feaulx les chefs Tresorier general et Commls de nosdits Domaines et Finances, Chancellier et gens de nostre Conseil de Brabant, President, et gens de nostre Chambre des Comptes audit Brabant, et tous aultres noz -officiers soulz lesquel laditte Terre et Seigneurie est scitué, et lesquelz cy devant en ont eu la maniance, et recepte ensemble a touts aultres noz justiciers officiers, et subjects cui ce regardera presens ou futurs, qu'ils et chaqu'un d'eulx a qui il appartiendra, facent, soufïrent et laissent laditte Dame Princesse, ses hoirs, successeurs, representans, ou ayans cause plainement et plaisiblement jouir et user de ladite Terre et Seigneurie en la forme et maniere avant dicte, procedant par lesditz de nos Finances, et Comtes en Brabant, a la verification et interinement de ces presentes selon leur forme et teneur, et en rapportant par nosdits officiers a qui il touchera vidimus, ou copie authenticque, de cester pour une et la premiere fois tant seulement, nous voulons lesdits noz Officiers estre tenu francq, quit et deschargez en leurs comptes des parties concernantes ladite Seigneurie, ordonnons auxdits de nostre Cbambre des Comptes d'ainsy le faire, sans aulcune diffïculté, car ainsy nous plaist il. Donné en nostre ville de Bruxelles le 26 d'Octobre, 1'an de grace mil six cents quarante neuf et de nos regnes le 29. Et estoit paraphe, Tiiui.d, et embas estoit escript, Par Le Roy, Monseigneur l'Archiducq, Lieutenant-Gouverneur et Capitaine General, etc. le Comte d'Isembourg chevalier de 1'ordre de la Thoison d'or, premier chieff, Messires Francois de Kinschot chevalier de 1'ordre militaire de S. Jacques et Piiilipe Le Roy aussi chevalier, Seigneur de Broechem, Commis des Finances et aultres presens, signe, Verreycken. Et estoyent icelles lettres scellees avecq le grand scel de sa Majeste en sire vermeille y appendant en doublé queue de parchemin et plus bas estoit escript ce qui s'ensuict: les Cheff Tresorier general et Commis des Domaines et Finances du Roy consentent et accordent en tant qu'en eulx est, que le contenu au" blanc de cestes soyt furny et accomply et en la mesine foi'ine et maniere que sa Majeste le veult, et mande estre faict par icelluy blanc. Faict a Bruxelles au Conseil des Finances soubz le seing manuel desdi's chefïz Tresorier General et Commis, le XXIX juillet 1651. Et estoit signé, le Comte d'Isembourgh, Dennetiere, de Grisperre, Ph. Le Roy, et encore plus bas estoit encores escript ce que s'ensuict : aujourd'huy le 8 d'Aoust 1651, ont ces presentes lettres patentes este veues et leues au bureau de la Chanibre des Comptes du Roy en Brabant, et illecq selon leur forme et teneur este interinees, et enregistrees au registre des chartres, octroys et aultres affaires dudit Brabant, y tenu et reposant, commenceant 1'an M.DC. quarante six, au de hors marcqué de la lettre M, folio LXXX, verso et seq., paraphé Le Roy, et signé, B. Havet. (i) Afschrift der oorspronkelijke akte. Rijksarchief Brussel, Cour féodale, n° 111. — Zie ook Le lloy, Not. March. S. R. I. loc. cit. XIII Volmacht van Amalia van Solms aan Jan de Knuyt om bezit te nemen van Türnhout. 21 Mei 1648. Amelie Princesse Dououariere d'Orange Doen te weten. Alsoo bij de tractaten gesloten met de Heeren Ambassadeurs en de Plenipotentiarissen van den Coninck van Spagnien, in date 8 January ende 27 December 1647 is geconditionneert, dat ons van wegen syne majesteyt voornoemt soude volgen ende toegeeygent werden, de Vryheyt ende Heerlyckheyt van Turnhout, gelegen in Brabant, met de Banck van Schoenbroeck ende alle andere appendentien ende dependenlien, jurisdictiën, recht ende gerechticheyden daer van dependerende, niets uitgesondert, gelyck ooch dienvolgende 't onsen behoeve de opdrachte ende investituyre in behoorlyc- (ï) Wij hebben dit stuk vóór het navolgend opgegeven, omdat hierin mei ding gemaakt wordt van de vroegere aanwinst van. Turnhout, waarvan de nakomende akte een gevolg is. ke forme van wegen ende uytten name van sijne majesteyt van Spagnien sal werden gedaen. Ende oversulcx van noode is een gequalificeert persoon te committeren omme van onsen 't wegen ende 't onsen proffyte de voornoemde Investituyre ende opdrachte te ontfangen, ende voorts te doen ende presteren huid, eedt ende manschap, als daer toe staet ende men gewoon is in gelycken cas te observeren, soo ist dat wij eerste ende representerenden den Adel inde Staten van Zeeandt's ordinaris gecommitteerde ter vergaderinge van de Hooch, mogende Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden, Eerste Raedt van onsen Soone den Heere Prince van Orange, den selven gecommitteert, geauthoriseert ende machtlich gemaeckt hebben, als wij hem commiteren, authoriseren ende machtich maeken bij desen ende aldaer de voornoemde goederen 't onsen prouflyte te leene te ontfangen. ende daervan behoorlycke brieven van Investituyre te nemen, midtsgaeders te doen ende presteren den voorsegde eed; huid ende manschap, belovende voor goet, vast ende van weerden te houden alle tgene bijden voornoemden onsen gecommitteerde uyt crachte deses zal wesen verricht. Gedaen tot Oleve desen XXI May XVIc acht en veertich. Amelie D'Orange. Oorspronkelijk stuk op Hollandsch papier eigenhandig door de prinses onderteekend en met haar (L. S.) zegel gestempeld. — Rijksarchief Brussel. Cour féodale n° 183. XIV Turnhout wordt afgestaan aan Maria van Zimmeren. 1 Februari 1676. Turnhout. De stadt, landen en vryheyt van Turnhout gelegen in Brabant met alle haere dorpen, bancken en gehuchten, domeynen en inkomsten, appendentien en dependentien van dien sijn ingevolghe van de tractaeten tot Munster tusschen syn hoogheyt Frederik Hendrick hoog loffelijke memorie en de plenipotentiarissen van den Coninck van Spanjien, respectivelyck gesloote, den 8 januarii en den 27 december 1647 in vollen eygendom opge- dragen, gecedeert en getransporteert aan Haer Hoogheyt Mevrouwe de Princesse van Orangie, Gemalinne van Hoogheyt gede Prince Frederick Hendrick ho. lo. mem. omme te houden tot een Leen van syne Conincklyk Majesteyt, ten opsighte van desselfïs hertoghdom van Brabant — volgens de transportbrieven daer van synde — in dalo den 26 october 1649 : en waer mede hooghgemelde haere Hoogheyt ten selven dage belioorlyck is verlijt en geinvestieert waer van hooghgemelde haere hoogheyt bij octroy van den Coninck van Spanjien disponerende, heeft volgens haere laetsle testament, in dato den 7 september 1674, geordonneert en begeer!, den lieere prince Willem Hendrick van Oranjie, haeren soons soone, mijnen genadigen Heere. ten erve sal hebben nemen en behouden de vornoemde haere stadt, vryheyt en lande van Turnhout, in voegen als vooren, mitsgaders dat aan hem Heere prince mede sal volgen alle het recht en actie uyt crachte van de Munstersse tractaeten jegens den coninck van Spanjien tot vergrootinge van de inkomsten van Turnhout, als anders competerende, waer van syne Hoogheyt bij formele akte van cessie en transport, in daio den 1 february 1676, de voorscreven stadt, vrijheyt en lande van Turnhout met alle hetgeene daer aen is dependerende heeft overgedragen, gecedeert en getransporteert aen haere hoogheyt de Hertoginne van Simmeren om haer leven lang geduyrende gepossideert en beseten te worden, soo als tselve by haer hoogheyt ho : lo : memo : gepossideert en beseeten is geweest, ende verders onder condilien als in de acte van cessie staen geexpresseert. Rijksarchief 's Gravenhage, Rekeninge Domeynen Generael 1682, cape. 30, bl. 42 XV Inventaris der Archieven van Turnhout. 19 November 1682. Inventaris der acten, documenten en andere charten en papieren van eenige consideratie, de Haronnie van Turnhout met alle dorpen en gehuchten daer onder gehoorende en hetgene daer aende dependeert eenighsints concernerende; mitsgaders twee oude rekeninge der domeinen van Turnhout voorsereven A'annis 1614 en 1615, alsmede twee en twintig volumina behelsende 29 rekeningen der voorsereven domeynen op de jaren 1647 tot 1675, by incluys als wanneer hare Hoogheyt de vrouwe princesse douairiere van Oranjie in haer leven baronesse van Turnhout is comen te overlyden, metie respective documenten en acquitten, daertoe specterende, berustende onder meester Elias Helt als gewesene raad en secretaris van haer hoogheyt de princesse douairière van Oranje ho : lo : mem : in haer leven vrouwe en baronesse van Turnhout voorno mt, omme respectivelyck soo ter griffie als ter auditie camer van Syn hoogheyt gedeprofiteert en bewaert te worden als naer behooren. Eerstelyck een beschrijvinge van Turnhout mette dorpen en gehuchten daer onder gehoorende. Item brieven van transport en cessie van Turnhout met copien der 2 tractaten tot Munster dienaengaende geslooten in date den 8 en 27 December 1647. Item verscheyde privilegien van Turnhout. Item exemptie van inquartieringe als der redemptie van dien. Item het bosch Grootenhout in Turnhout. Item het Valckenhoff, Consistorie van den Hoorn en Warantmeester. Item vercoopinge en uytgevinge van vrointen, erven en gemeente. Item rekeninge van keuren en breuken tot Turnhout. Item Magistraturen en electie tot Turnhout. Item actens van recognitie van het landt van Turnhout aen de baronesse. Wegen en wateren binnen Turnhout. Leenen in Turnhout. Item molens in Turnhout. Item chynssen in Turnhout. Item acten van collatien van beneficien aldaer. Item collatie van den secretaris der Vryheyt van Turnhout. Item thienden onder Turnhout. Item schouten in Turnhout. Item den 20 en 40 (penning). Item collatie der secretaris plaetsen in de dorpen onder Turnhout. Item speciale der pretentien van den rentm'eesteren van Turnhout, met het debatte daer tegen, en documenten. Item miscellanea in Turnhout. Item het dorp Arendonck rakende, item het dorp Poppel, Kavels, Merxplas, Baerle-hertog, Lille, Wecheller-Sande en Vlimmeren, Gierle, Beers en Vosselaer. En eyndelyck raekende eenige processen. Actum in den Hage. 19 November 1682. Nota. Zyne hoogheyt authorizeert synen griffier Ph. Th. Tollius den inventaris met de charters uit de handen van Elias Helt over te nemen en ze ter griffie in eene bijzondere lade te bewaren. Rijksarchief 's Gravenhage, Register nr 9, bl. 5. XVI Goederen en opbrengsten binnen de Vrijheid. 29 Januari 1684. Staet en declaratie van de quantiteyt en quali teyt van alle de goederen binnen de stadt en vryheyt van THrnhout gelegen, gemaeckt, opgenomen en ommegeslagen in conformiteyt van de instructie daer over gemaeckt en vetgehouden. Onse Vryheyt bcstaet in seventhien hondert dry en seventich bunderen (1-) en twee hondert dry en tachentich roeden, soo in saeylanden, als bemden, weyden, driesschen, eussels, broecken, egheene goederen ofte landen uytgesondert, daer eenich prouffeyt can van comen, van wat conditie oft nature die syn, soo geestelech als wereltlech, leenen ende geamortizeerde, beloopende deselve leen en geamortizeerde goederen een hondert vier en negentich bunderen. Welcke voorsereven sevenihien hondert en drijentseventich bunderen ende twee en hondert dryentachentich roeden bij (1) Quant. Ieder bunder tot vier hondert roeden, de roede tot twintich voeten. fractie verdeylt in drye specien, als het beste, het middelste en het slechste, syn renderende als volght : het beste naer den tegenwoordighen tyt, prys ende valeur op het hoochste genomen rendeert jaerelyx niet meer als twelf gulden per bunder, het middelste op acht gulden, ende het slechtste op vier gulden, mackende by fraciie d'een door d'ander yeder bunder jaerelyx acht gulden en over de quantiteyt van de voorscreven seventien hondert dryentseventich bunderen twee hondert dryenttachtig roeden beloopen door malcanderen de jaerellycxe renderinge ter somme van veertien duysent een hondert negenentachtig gulden, thien stuyvers, salvo justo. Waer van beloopt den twintichsten penninck de somme van seven hondert negen gulden negen stuyvers eenen halven, salvo justo. — 709 — 9 Wel verstaende dat in de voorscreven renderinge van de voorscreven goederen syn gecomprehendeert het beneficie van de huysen deser vryheyt, heyden en vrunten, sonder de selve beneficien de voorscreven goederen soo veel nyet en souden connen renderen, als deselve hier vorens syn getaxeert. De vyvers deser vryheyt en de gehuchten der selve comen e renderen ter somme van veertich gulden. Waer van de twintichste penninck comt te monteren de somme van twee gulden. — 2 — 0 Item in dese vryheyt syn de heeren canoninc.ken van den exempten capittule alhier hebbende twee derden deelen der thienden, monterende volgens hunnen overgegeven cahier alhier annue de quantiteyt van negen hondert ende tachentich veertellen coren, yeder gereken t volgens den spijker van Antwerpen op waer van voor vrachte afgetrocken op yeder veertel vier stuyvers, blyft de jaerelyckxe renderinge voor de voorscreven, negen hondert tachentich veertelen de somme van .. — Waer van comt den XXe penninck te monteren. Item in dese vryheyt hebben de Ridders der Commanderye van der Braecken, genoempt Champlrain, het resterende ander derden paert in onse thienden vesende veertelen rogge, en by jaerelyckxe renderinge volgens den spyker van Antwerpen, en affgetroeken als boven voor de voorscreven veertellen de somme van Den twintichsten penninck daer van beloopt ter somme van .... Item syn noch onder dese vryheyt alnoch twee thienden gelegen onder Schoonbroeck, genoempt de groote ende cleyn Thiende, getrocken wordende by de brouwer en pastoor van Rethy, jaerlyx verpacht wordende twee hondert tachentich veertellen en midts het gewas der voorscreven thienden is voor de dry vierde paerten sorterende onder de jurisdictie en grondt van Turnhout en het ander resterende vierde paert onder Rethy, soo comen die voorscreven drye vierde paerten te monteren... Quod valet volgens den spyker van Antwerpen ter somme van... Item comt van den XXe penninck. Item in dese vryheyt wordt gedistingueerd ofte gesepareert het reel met het personeel en alsoo besunder geseth en verandtwoordt. Item het Beggynhoff brengt over door de jouffrouwe meesterssen 's jaers over de renderinge, sunder huysen, de somme van negen hondert guldens, sustinerende mits de groote en swaere intresten, die de selve renderinge absorbeert, dus tot geene uyttreckinge en syn gehouden voordens als totte twee bunderen erven en deselve huysen syn opgetimmert, quod valet. Item soo heeft hare Hoogheyt hertoginne van Zimmeren aihyer binnen dese vryheyt jurisdictie staen vier wintmolens, te leen wordende gehouden aen syne Majesteyt dan alsoo is met syne Majesteyt getreden in liquidatie over courtresse, soo sustineert die te wesen ongehouden te brengen uiterllyck tot dat syne Excellensie daer in anders sal hebben geordonneert, dus alhier.... memorie. Item is onder dese vryheyt gestaen eenen anderen wintmolen toecomende der Goidtshuyse van Corssendonck, jaerlyx in hueringe opbrengende twee hondert veertich gulden. Coinpt voor den 20e penninck te monteren ter somme... Item syn onder de palen en jurisdictie van Turnout, alnoch gelegen omtrent acht bunderen, soo landen en grachten als eussels die hunne lasten syn betalende volgens het Koockgat onder Castel en Lichtaert, jaerlyx renderende het bunder ter somme van vier gulden en die welcke volgens cl instructie van de Heeren gecommitteerden worden ingebrocht. Aldus gedaen en getrouwelyck opgenomen binnen de voorscreven Vryheyt Turnhout by Jacob De Brouwer, Geeraert Cuylaerts, Marcellus Smouts en Huybreciit Wyngaert?, respectieffelyck schepenen en bedesetters deser Vryheyt voorscreven. In teecken der waerheyt hebben wy dese besegeit met onser vrylieyts segel cn hetselve onderteeckent desen negenenttwintichsten january XVIc vierenttachtigh. Ende was besegeit met eenen segel, ende onderteeckent Jacop De Brouwer, Geeraert Cuylaerts, M. Smouts, H. Wyngaerts. Beneder waei Is stonde, ende hebben ver eedt gedaen in handen van ons ondergescrevenen gecomit.leerden op den voet van d instructie deser 11 februari 1G84 ; en was onderteeckent S. Vi,orens, Mar. Pauly, Timmermans scr. Afschrift op Hollandsch papier. Stkdei.ijk Archief Turnhout, nr 1924. XVII. WlLLRM III DRAAGT ZIJNEN GRIFFIER OP IN ZIJNEN NAAM BEZIT TE NEMEN VAN TURNHOUT. 7 Juli 16S8. Authorizatie en commissie op d'heer griffier Sciiuylenburch om possessie te nemen van de Baronnie van Turnhout en d officieren aldaar by provisie te beeedigen in date 7 July 1G88. Syne Hoogheyt heeft om redenen deselve daer toe moverende goet gevonden en geresolveert te committeren, lasten en authoriseren, soo als hy doet by desen, synen secretaris en griffier Meester W. Van Schuylenburch, omine sigh te transporteren naer de baronnie van Turnhout, daer van in syne Hoogheyts name (als door liet overlyden van haere vorstelycke Doorluchtichheyt de hertoginne van Zimmeren, hooghl: ged: geworden synde wettigen successeur, heer en eygenaer van dien:) te nemen possessie, sigh van alles exactelyk te informeren, alle hooge en lege officieren, magis- traden, en andere bedienden lot dato aldaer in employ en bedieninge geweest synde, daerinne by provisie te continueren, deselve afte nemen den eedt van getrouwigheyt, alsmede dat ze hun naer den inhout van haere respectiefe te ontvangene commissien en instruciien precise sullen houden en reguleren, sonder daertegens te doen eenige de minste contraventie, direct of indirect, lastende en bevelende den voornoemden gecommandeerden of geauthoriseerden goede voorsorge te dragen ende wel acht te slaen. dat in den dienst by provisie nyemant en werde gecontinueert die door eene onbehoorlycke maniere van leven en quade conduite sigh ;dese syne Hoogheyts gunst en genade onweerdigh maecken. Actum in 's Graventiage den 7 Juli 1688. Rijksarchief 's Gravenhage. Register Minuten nr 10, bl. 225. XVIII (i). Over den vrijdom van inkwartiering van soldaten. 26 November 1692. A son Altesse Elec1' eei» geoctroyeert testament in dier voegen gedisponeert heeft, dat de selve naer het afsterven van den Coningh van Groot Brittanien glor. gedacht, op syne coninghlycke Majesteit van Pruissen, soo wel uyt cessie van hare Hoogheyt Mevrouwe de Princesse douarière van Anhalt, als eygen recht gedevolveert is, gelyck dan syne Majesteyt daer van nu in 't vierde jaer de possessie gehadt en Is tot hier toe c jntinueert heeft, oock alle officiers en gerechtsluyden aen deselve haere plichte gepresteert hebben, soo dat soo weynich den domainen Raed, als iemandt anders, eenige Administratie tot prejuditie van syne Majesteyt pretenderen kan. Als werd aen alle bedienden, gereclitsluyden ende andere onderdaenen hiermede ernstelyck geordonneert geenen anderen heer, noch andere administratie te erkennen, als die dewelcke uyt de naeme van hooghst gemelde syne Majesteyt gestabileert is, met waerschouwinghe dat deghene soo iets daer tegens souden attenteren, door alle middelen van rechten sullen gepoursuiveert en naer behooren gestraft worden. ° Mechelen den 11 September 1706. Uyt speciale Commissie van syne Majesteyt, Himmen. Stedelijk Akchief Turnhout, nr 121. XX Volmacht aan H. Van den Broeck ter leen verhef fing van Turnhout door dén koning van Pruisen. 29 April 1713. Wij Frederic Willem by der gratie Gods Coning van Pruyssen, Marckgraef tot Brandenbourg, vant heyl : Rom . Riick Er'tz Cameraer ende Cheurvorst, Souveraine Prins van Oranien, Neufchatel ende Vallengin, tot Magdenburg, Cleev, Julie Berge, Stettin, Pomeren, der Cassuben en Wenden, tot Mecklenburg, oock in Silesien tot Crossen Hertog, Bui ggraef tot Nurnberg, Furst tot Halberstad, Minden, Camin, Wenden Schwerin, Ratzeburg en Meurs, Graef tot Hohenzollern, Ruppin, der Marck, Ravensberg, Hohnstein, Fecklenburg, Lingen, Schwerin, Bürhen en Leerdam, Marquis tor Vehre en Vlissingen, Heer tot Ravenstein, Rostock, Stargard, Lauenburg, Butan, Artay en Breda.; Doen te weeten, dat Wy vermits het afsterven van wylen den doorlugtigsten en erootmagtigsten vorst en heere Frederick in syn leeven Koning van Pruyssen, Markgraaf tot Brandenburg, vant hevlig Rom : Ryck Ertz Cameraer ende Cheurvorst, Souveraine Prins van Oranien, Neufchatel ende Vallengin, tot Magdenburg, Cleev, Julig, Berge, Stettin, Pomeren, der Cassuben en Wenden, tot Mecklenburg, öock in Silesien tot Crossen Hertog, Burggraef tot Nürnberg. Furst tot Halberstad, Minden, Comin, Wenden, Schwerin, Ratzeburg en Meurs, Graef tot Hohenzollern, Ruppin, der Marck, Ravensberg, Hohnstein, Fecklenburg, Lingen, Schwerin, Bühren en Leerdam, Marquis ter Vehre en Vlissingen, Heer tot Ravenstein, Rostock, Stargard, Lauenburg, Bütau, Artay en Breda.; Onsen Hoogsaeligen Heer en Vader gloorieuser memorie gesuccedeert synde in desselven nagelaten Rijck, Cheurvorstendom, Landen, Heerschappyen en Staten, ende onder andere mede in de Baronnien van Turnhout, ende van Herstal!, leenroerig van 't Hertogdom van Brabant, specialyk gecommiüeert en geaulhoriseert hebben, sooals Wy cominitteeren en authoriseeren mits deesen Onsen Hoochschout in Onse voorscroven Baronie van Turnhout, Jonkheer Huybrecht van Broeck, omme in Onsen Naem, en van onsentwegen te compareeren voor Heeren Stadthouder en Leenmannen van Brabant, ofte ter plaetse daar t' behoort, en liet Leen van de voorscreven Baronien van Turnhout en Herstal cum annexis, en sooals het voorheenen van wegens Onse Prcedecesseurs is geschiet, te verheffen, den behoorlicken Eedt, Hulde en Manschap te doen en te proesteren, de Heergewaden daertoe staende te betaelen, en voorts daar omtrent alles te voldoen, en verrigten, hetgeene nae des Leenhofs of Camere Regliten en Usantien mag werden vereyscht. Wy geeven ook den gemelden Onsen Gecommitteerde en Geauthoriseerde vollenkomen maght, omme iemand in syne plaatse tot hetgeene voorscreven is te subsistueren. Sullende alles wat de voornoemde Onse Gecommitteerde 'ofte desselfs Gesubstitueerde daar omtrent sal komen te doen en te verrigten, by Ons voor bestendig en van waerde gehouden worden, even en alleens, als of het by Ons selve ware gedaan en verrigt. Des t oorkonde hebben Wy deesen speciale vollmacht eygenhandig ondertekent, en Ons Konincklyk seegel daerbenevens laten opdrucken. Gegeven tot Cölln an der Spree, den 29 April 1713. Frederik Wilhelm. Oorspronkelijke akte op Hollandscli papier eigen(L. S.) handig onderteekend en bezegeld met des konings zegel of cachet. Rijksarchief Bkusskl. Cour féo■ dale, n° 381 XXI Volmacht aan Soust De Borckrnfeld ter leen verheffing van turnhout. 27 Juli 1740. Nous Frederic, par la gr&ce de Dieu Roy de Prusse, Marggrave de Brandenbourg, Archi- Ohambellan et 1 iince Electeur du Saint Empire Romain, Prince Souverain d Orange, de Neufchatel et Valangin, de Gueldres, de Magdebourg, Cleves, Juliers, Bergue, Stettin, Pomeranie, des Cassubes, Vandales et de Meclenbourg, comme aussy en Silesie de Crosne Duc, Bourggrave de Nurnberg, Prince de Halberstadt, de Minde, Camin, Vandalie, Swerin, de Racebourg, Ost-Frise et Meurs; Comte d'Hohenzollern, de Ruppin, de la Mare, de Ravensberg, Hohenstein, Feilenbourg, Lingue, Swerin, Buhre et de Leerdam; seigneur de Ravenstein, de Rostoo, Stargard, Lauenbourg, Butau, Arlay et Breda; Scavoir faisons; qu'ayant plu a Dieu, de retirer de ce monde le trés haut et trés puissant Prince, Frederic Guillaume, Roy de Prusse, Marggrave de Brandenbourg, Archi- Chambellan et Prince Electeur du Saint Empire Romain, Prince souverain d'Orange, de Neufchatel et Valangin, de Gueldres, de Magdebourg, Cleves, Juliers, Bergue, Stettin, Pomeranie, des Cassubes, Vandales, et de Meclenbourg, comme aussy en Silésie de Crosne Duc, Bourggrave de Nurnberg, Prince de Halberstadt, de Minde, Camin, Vandalie, Swerin, de Racebourg Ost-Frise et Meurs; Comte de Hohenzollern, de Ruppin de la Mare, de Ravensberg, Hohenstein, Feilenbourg, Lingue,' Swerin, Buhre et de Leerdam ; Seigneur de Ravenstein, de Rostoo, Stargard, Lauenbourg, Butau, Arlay et Breda. Notre trés honoré Seigneur et Père et le droit de succession dans son Royaume, ses Duchés et autres Etats et Terres qu'il a possedées, Nous étant dévolu, et par consequent aussy 'dans la Baronie de Turnhout, qui est un fief relevant du Duché de Braband, Nous avons jugé a propos, de donner commission et d'autoriser, comme Nous donnons et autorisons par les présentes, Notre amé et féal van Soust de Borcken- felt), notre conseiller privé, pour comparoitre de Notre part et en Nol re nom, devant la Cour féodale de Brabant et de relever en fief notre dite Baronie de Turnhout, et ce qui en dépend, de la manière comme cela s'est pratiqué dans les temps de nos Prédesseurs, de prêter le serinent en tel cas usité, et de faire au reste et d'observer tout ce que les loix, coutumes et usances de la dite cour féodale exigent. Nous autorisons en outre notre dit conseiller privé Van Soust de Borckenfeld, de substituer en tout cas une autre personne a sa place pour faire et observer tout ce qui est susdit; et nous promettons, d'avoir toujours pour agréable tout ce que le nommé de Borckenfeld, ou son substitut feront dans cette occasion, comme si c'était fait par Nous même. En foi de quoy Nous avons signé ce plein pouvoir spécial de Notre main et y fait apposer le sceau de Nos armes. Fait et donné a Berlin, ce 27 Juillet 1740. (L. S.) Frederic. Je soussigné substitue le Sieur Simon Joseph van Soust de Borckenfeld mon fils avocat au Conseil Souverain de Brabant a 1'effet comme dans la procuration cy-dessus. Actum a Bruxelles le 16 Aout 1740. van Soust de Borckenfeld. Oorspronkelijke akte op Hollandsch papier eigenhandig onderteekend en bezegeld met des konings zegel of cachet. Rijksarchief Brussel. Cour féodale, n° 216. XXII Verslag der inbezitneming van Turnhout, ten voordeele van Maria-Theresia. 25 Maart 1745 Je soussigné premier Leenvinder et sergeant darmes de Sa Majesté en sa souveraine cour féodale de Brabant, relate et certifie par cette, que le 25 du mois de mars 1745, je me suis trouvé dans la franchise et baronie de Turnhout accompagné et assisté des sieurs Jacques Mommen et J. B. van Cor- témtserghe hommes de ficf de ladite cour, par ordre spécial de Monsieur le Lieutenant d'icelle cour féodale, oti j'ai adjourné Monsieur le Chef Ecoutette de la dite Terre et Baronie de Turnhout afin de se trouwer le lendemain 26 du mème mois a neuf heures avant midy au lieu ordinaire de leur congrégation judiciele, auquel j'ai ordonné en même tems de la part et au nom de Sa Majesté la Reine d'Hongrie, de Boheme, etc , comme Duchesse de Brabant, de convocquer ou faire convocquer tous les Eschevins et membres composant la Loy de ladite franchise de Turnhout, chacun dans son particulier a 1'efïet de se trouver aussi le lendemain a 1'heure et place susmarquées pour y voir exécuter les ordres de Sa dite Majesté et prendre possession a son profit de ladite Terre et Baronie de Turnhout avec les formalités requises, selon siil ordinaire, lui aiant délivré a cette fin mon exploict par écrit qu'il a accepté, ensuite de quoi ils m'ont fait avertir ledit lendemain 26 mars avant les dix heures du matin, qu'ils étaient assemblées a la inaison de ville de la dite franchise de Turnhout a fin comme dessus, oü m'étant rendu au même instant accompagné et assisté des dits deux hommes de fief nous y trouvames les membres et gens de la loy de la dite franchise de Turnhout, scavoir, les sieurs Guili aume Anthoine de Fierlant, Ecuier, seigneur de Bodegem et Escheloo, chef Ecoutette, Jean Baptiste Timmermans, Président, Regouw de Bie, vice-président, ambedeux conservateurs des clefs de la Cliambre Eschevinale et secrèle, Jean Baptiste Ciaessens, Jean Francois van Hulsen, Francois Van Pelt, Francois Vueghs, Seger van Dael, tous Eschevins, et leur secrétaire lo sieur et maitre Henry Vloers, Ecuyer, Licentié . es droits, item Jean André Bleyens, Gcillaume Joseph de Visser, Henry Dommeleers, Mathieu Marculüs, Jean Baptiste Djerickx, Jean Steynen et finalement Martin Wiilekens, tous jurés, lesquels m'aiant demandé exhibition de ma commission spéciale a ce servante, j'y produisis un exemplaire imprimé du décret de sa dite Majesté, portant la confiscalion de la prédite Terre et Baronnie de Turnhout a charge du Roi de Prusse, et au profit de sadite Majesté la Reine d'Hongrie et de Boheme, donné dans la ville de Bruxelles, le 26 février dernier sous le gran 1 scl de Sa Majesté, paraphé, Steenv' , plus bas, par la Reine, con- tresigné, J. J. Le Roy, item les Jettres du Gouvernement écrites a ce sujet a Monsieur le Marquis de Laverne, en qualité (le Lieutenant de ladite souveraine Cour féodale de Brabant, le 0 du courant, paraphées Ber:vt, signées, le Comte V. A. de Kaunitz-Rittberg, et contre-signées, le Baron de Landos, par copie authenlique. Item et finalement 1'acte d'authorisation et commission spéciale portée par Monsieur le Lieutenant susdit au nom de sadite Majesté en conformité des prédites lettres du Gouvernement, en date du 22 courant, signé, Louis, Marquis de Laverne, muni du cachet de ses armes. Et après qu'ils avaient tenu la nöte et enregistration requises ils me rendirent icelles avec les prédites clefs de la Chambre Eschevinale et secrète pour en faire 1'usage selon stil et coutume ordinaire, et ils firent avertir le publicq par le son de la grosse cloche de leur grande Eglise paroissiale pour être témoins des formalités suivantes. Ce ensuivant les mannants et peuple, s'étant attroupé en grand nombre sur la place commune par devant laditte maison de ville, je me suis rendu sous 1'air a la brctèque d'icelle nommé le Sleygel, accompagné et assisté desdits deux féodaux et gens de la loy prénomés, et la après lecture publique faite a haute voix desdites trois pièces, j'ai au nom et de la part de Sa ditte Majesté comme Duchesse de Brabant et en vertu de ses susdites Lettres de Confiscation a 1'assistence et en présence que dessus, depossedé ledit Roy de Prusse de la prédite Terie et Baronie de Turnhout avec toules ses appendances et dépendances rien reservé, ainsi qu'il 1'a possedait en qualité d'hérilier de la maison d'Orange, et qu'il la tenoit en fief de la dite Souveraine Cour féodale de Brabant, par les formalités requises, avec un gazon et un raméau tirés du fond d'icelle terre, usant a eet effet du baton aux armes de sa Majesté servant a mon office, déffendant au dit Roy de Prusse de prendre doresnavant plus aucune adminisiration ou régie de la ditte Terre, Baronnie et Biens ; et au meme instant j'ai au nom de la part, avec assistance en présence, en vertu et d'authorité comme dessus par le mêroe gazon et rameau mis et établi sa ditte Majesté la Reine d'Hongrie et de Boheme, notre tres auguste Souveraine, dans la possession et jouissance actuelle et réelle de la ditte Terre et Baronnie de Turnhout et de tous les biens y appartenans et en dépendans, ayant. a cette fin presenté, et délivré les dits gazon, rameau et clef's au dit Sr Chef Ecoulette de Turnhout a ce spécialement authorisé par ledit acte du 22 du courant, lequel les a accepté et recu au nom et profit de sa dite Majesté la reine d Hongrie et de Boheme en signe de témoignage de possession et jouissance actuelle et réelle de la dite Terre et Baronnie avec ses appartenances poui par sadite Majesté en jouir et les posséder a perpétuilé, en conformité de son dit décret ; ayant en outre fait défense au nom et de la part comme devant a tous et un chacun tels et de quello qualité et condition qu'ils puissent être, de se mêler, ni de s'ingérer a 1'avenir dans 1'exercice, administration ou régie de la dite Terre, Baronnie et Biens y appartenans, a peine qu'il y serait pourvu comme de droit, comme aussi a tous manans, et a tous autres qu'il pourroit appartenir, de connoltre autre Seigneur, ou Dame, et propriétaire d'icelle Terre et Baronnie, que sa ditte Majesté la Reine d'Hongrie et de Boheme, a peine et correction comme de droit en cas de contravention. De suite ai je au nom, de la part et d'aulhorité comme devant, déchargé tous ceux de Ia loy de la dite franchise de Turnhout du serment cy-joint en écrit par copie autentique, ainsi qu'ils 1'avaient prêté cy devant audit Roy de Prussé pour 1'exercice de leurs charges, et au même instant les ai rétabli et admis a nouveau serment, [sauf lesdits Chef Ecoutette, secrétaire et autres officiers permaranc\ aux conditions que dessus, comme aussi de ne faire ni administrer la Justice, de ne passer ni depêcher aucun acte, soit de deshéritance, d'adhéritance, transport, alienalion ou autrement, et de n'imposer ni decreter aucune amende, sinon au nom et de la part de sa dite Majesté la Reine d'Hongrie et de Boheme, leur aiant en outre enjoint d'administrer au nom de sa ditte Majesté bonne et briève Justice tant aux étrangers qu'aux manans, aux pauvres, veuves et orphelins, comme aux riches, le tout sans dissimulation ni faveur, ce qu'aiant été accepté par tous ceux de la ditte loy, ont les prenoinmés Eschevins et Jurez sur ce presté entre mes mains a sa ditte Majesté la Reine d'Hongrie et de Boheme le susdit serment en tel cas requis et accoutumé, aiant promis conjointement avec leur dits Chef Ecoutette, secrétaire et autres officiers de s'y conformer ponctuellement. Apres quoy' j'ay au nom de sa ditte Majesté ordonné a la meme loy de la ditte franchise de Turnhout et aux officiers d'illecq de decharger pareillement leurs loix et officiers subalternes du serment qu'ils ont fait au Roy de Prusse a 1'advenement a leurs officiers, et de les admettre a nouveau serment a sa ditte Majesté la Reine d'Hongrie comme Duchesse de Brabant, a quelle fin je leur ai délivré un pareil exemplair imprimé du predit decret avec 1'ordre y servant ce qui a été accepté par ledit Chef Ecoutette. Et le tout étant ainsi achevé et accompli a laditte bretèque ou Steygel, je me suis rendu assisté et accompugné comme devant au Chateau de laditte Baronnie de Turnhout, dans lequel j'ay introduit ledit Sr Chef Ecoutette au nom et profil de saditte Majesté la Reine d'Hongrie, lui présentant la clef qu'il a aussi accepté en signe de possession et jouissance actuelle comme dessus. Finalement je me suis de reelief rendu assisté et accompagné comme devant a la ditte bretèque et la au nom de la part, et en vertu que dessus et en présence de quantité des personnes qui s'y sont trouvez, j'ay fait déffence publique en suite de cette prise de possession par la lecture de 1'acte a cj duement dressé et signé, a tous et un etiaeun qui étoient et viendroient après a être redevables a cause des biens et revenus de la ditte Terre et Baronnie de Turnhout, soit pour louage de moulins, maisons, terres, prairies, rentes, droits seigneuriaux et autrement, pour quoi que ce puisse être, de payer leurs redevances échus et a ecbeoir, et autres qua sa ditte Majesté la Reine d'Hongrie, notre tres auguste souveraine, es mains du receveur a ce spécialement commis ou a commettre de sa part, le tout a peine de payer deux fois et de correciion arbitrale. Aian fait afficher la ditte défence au lieu ordinaire des affiches le mayeur d'illecq pour que personne n'en pourroit protester cause d'ignorance, tout quoi s'étant exécuté, fait et passé dans laditte franchise de Turnhout, sans trouble ni empêschement de personne, j'y ai trouvé encore exposées sur des poteaux et autres lieux les armes du prédit Roi de Prusse en plusieurs endroits en la ditte franchise, qu'ailleurs parmi la ditte Terre et Baronnie de Turnhout, lesquels j'ay laissé dans leur forme et figure n'étant pas chargé spécialement a les faire óter ou déposer. En foy et témoignage de tout ce, j'ay depeché la présente temoin etc., signé : J. Van Someren, J. Van den Boom. Rijksarchief Brussel. Cour féodale, n° 528, 37e vol., a8 1745-1749, p. 46. XXIII Verkoop der Heerlijkheid van Turnhout aan J. Gr. de pestre. Réalisé le 6 Juin 1168. L'an mil sept cent soixante huic indication romaine I sous 1'Empire du Trés puissant Empereur Joseph II a Vienne en Autriche, lundi le sept de Mars par devant moi notaire apostolique Impérial et public juré, résidant en celte ville de Vienne et en présence des témoins ci au bas soussignés, comparut personellement haut et puissant Seigneur, Son Excellence Emmanuel Tellez Menezbs et Castro, Duc de Silva Tarouca, Chevalier de la Toison d'Or, Conseiller intime d'élat actuel de Leurs Majestés Impériale et Roiale Apostolique, ancien président du cidevant Conseil suprème des Pays-Bas et d'Italie, Conseiller d'Etat d'Epée aux mérnes Pays-Bas etc , et Maitre Julien Guiluam de Pestre, Ecuier, Seigneur de Seneffe, du Marquisat de la Tournelle, de la Chatellenie de la Ferté, etc. Lequel premier comparant a déclaré d'avoir vendu, cedé et transporté, comme il vend, cèle et transporte au dit second comparant qui a déclaré ainsi 1'accepter, la Terre Seigneurie et Duché de Turnhout, appendances et dépendances avec tous les droits, prérogatives, préeminences, exemptions etc., dont il a joui ou du jouir et sur le même pied que la dite Terre lui a été transportée par Sa Majesté, par lettres patentes du 7 avril 1753, comme aussi toutes les nouvelles acquisitions que Son Excellence peut y avoir faites, aux clauses et conditions suivantes : 1° Son Excellence conditionne la dite Terre, Seigneurie, Duché et Dépendances, franche, quitte et libre de toutes charges, vinculation, fideicommis, douaire, rentes, vintièmes, impositions, jusqu'au premier janvier de la présente année, a compter duquel jour le second comparant en demeurera chargé et entrera en jouissance des revenus. 2° Les rentes redimibles se déduiront du prix d'achat ciaprès stipulé sur le pied de leur constitution, et le surplus sera payé a son Excellence en argent comptant a Vienne sans aucuns frais de remise, le souverain d'or a florins 12 3/8 et les autres espèces & 1'advenant. 3° II ne sera rien déduit du montant de ladite vente pour les rentes irredimibles. 4° Toute vente de bois quelconque faite depuis le premier septembre dernier, ainsi que tout bois coupés et sciés, meubles du chateau et géneralement tout ce que possède son Excellence dans la dite Terre et Duché de Turnhout, rien reservé ni excepté, demeureront au profit de 1'acheteur. 5° Promet Son Excellence de faire delivrer audit second comparant tous les titres, documents et p tpiers concernant la dite Terre, Duché et dépendances qui sont a Vienne, immédiatement après la signature du présent contract, et ordonne a ses gens d'afïaires, Officiers, Receveurs et autres qui en auraient sur les lieux ou ailleurs entre leurs mains de les remettre pareillement au dit acheteur sur sa première requisition. 6° Le paiement se fera quinze jours après les actes d'adhéritance et de liquidation des rentes constituées sur la dite Terre qui seront faites aux Pays-Bas, bien entendu que si ce terme trainait au dela du premier may, le second comparant payera les intéréts du retard a Monsieur le Duc de Silva Tarouca dans Vienne sur le même pied du capital a raison de quatre pour cent par an a commencer de ce jour la. Laquelle vente a été faite pour le prix et somme de trois cent huit mille florins argent courant de Brabant, faisant deux cent vingt mille florins d'Allemagne et en outre trois cent cinquante ducats pour servir d'indemnilé les intéréts jusqu'au premier may prochain, payables comme il est dit ci dessus, parmi quoi le dit. Seigneur Duc premier comparant promet et déclare ne plus rien prétendre directement ni indirectement a la dite Terre, Seigneurie et Duché de Turnhout, appendances et dépendances et déclare' transporter le tout au dit second comparant pour en jouir lui, ses hoirs et aians cause, a toujours librement et paisiblement, promettant le garantir de tous troubles et empèchements et nommément de la garantie usitée en la ville de Bruxelles, déclarant sa dite Excellence déroger en ce qui regarde la présente vente a tout ce qu'elle pourrait avoir fait ou obtenu pour 1'erection de la dite Terre en majorat ou fidei commis. A 1'accomplissement de tout quoi les part is contractantes se sont réciproquement obligéts, se soumettaut a la condem" nation volontaire pour laquelle faire ou decreter au souverain Conseil de Brabant et tout ailleurs ou mieux plaira, de même que pour faire réaliser la présente vente par tout ou besoin sera, passer les actes de deshéritance et d'adhéritance et réiterer en lame des comparans le serment. qu'elles ont présentement prèté entre les inains de moi notaire, que la présente vente et acquisition ne s'est faite en faveur d'aucunes mains mortes directement ni indirectement. N. N. A tous porteurs de cette ou de la copie authentique sont irrévocablement commis et constitués, promettant, obligeant renoncant, etc. Ainsi fait et passé en doublé, dont 1'un des exemplaires a été remis a 1'acheteur et 1'autre au vendeur, les jours mois et an que dessus. (Signé des noms des personnes intéressées et de leurs sceaux en pelit cachet sur lac rouge.) Duc de Sylva Tarouca et de Turnhout, J. Depestre, (illisible), Bartiiei,emi Gabrielli, Miciiei. Costlunger, Gottlob de Lederer. Oorspronkelijke akte eigenhandig onderteekend (L. S ) en bezegeld met de kleine cachetten der ondertee kenaars in rood lak. Rijksarchief Brussel, Cour féodale, n° 209 XXIV Brief van J. de Pestre aan het Magistraat van Turnhout, over de heidenontginning. 16 October 1768 Messieurs, J'ai recu la lettre que vous m'avez fait 1'honneur de m'écrire le 10 de ce mois : je ne puis qu'approuver et louer les sentimens que vous y marquez de ne préjudicier en rien a mes droils, et de maintenir en mêine tems ceux de la communauté : rien n'est plus conforme a ma faqon de penser et a votre serment, et quoique je ne sois pus lenu par un serment, je vous protesie que je renoncerois plütot a rnon projet si je n'étois pas persuadé que la culture des bruyères est le plus grand bien qu'on puisse faire a la Cominunauté, car si vous considérez que la culture d'un bonnier doit couter au moins cent et cinquante florins de inain d'oeuvre, que 1'entrelien de ce bonnier en culture coute quin/.e florins par an, que tout eet argent doit étre repandu parini vos habitans, vous ne trouverez pas que le maigre avantage d'un mauvais paturage, et d'un chaufïage dont il n'y a que les paysans qui font usage, et qui au total n'est évalué qu'a un florin par bonnier, puisses en aucune faqon balancer ceux de la culture. Vous étes trop judicieux pour ne pas voir que le nombre actuel de vos pajsans ne suffiroit pas a beaucoup prés pour entretenir toutes les terres en culture, et que par conséquent cette culture entraine de nécessité la population après elle. Les avantages de l'augmentation de la population sont si frappans pour tout pays et pour le vötre en particulier, qu'il est inutile de vous les rappeller. Si on considère d'ailleurs que le grain est la denree de première néccesité, que votre territoire en produit a peine pour nourrir le tiers de nos habitans, que peut on faire de plus essentiel pour eux que de leur en procurer ? Mais pourquoi vous rappeller ces raisons, il en est bien d'autres aussi essentielles que vous connaissez aussi bien que moi, et si vous rentrez en vous même, vous devrez avouer qu'il n'y a que des raisons d'interèt particulier qui peuvent induire a s'opposer a la culture des bruyères, Pas une de celles alleguées par les adhéritez dans leur résolution du 9e septeinbre nest de quelque poid, ce sont aussi les uniques qui pourroient souffrir quelque petile chose de cette culture : j avoue quétant possesseurs de terres leurs fermiers n auroient plus 1'agrémcnt d'avoii' devant leur ferme qui souvent 11e contient que quelques bonniers, des centaines de bonniers a leur bienséance, mais je voudrois bien entreprendre de leur prouver qu'ils s'en trouveront dédommagez par la suite, et si cela n'étoit pas, le peu d'avantage particulier qui leur en revient doit il contrebalancer le bien immense qui resulteroit, pour le public de la culture? Si mon interet seul me faisoit agir, vous ne me verriez pas si ardent, mais le bien public y est joint et c'est un motif bien puissant. Ceux de vous qui ont cultivé quelques bruyères scavent par expérience que ce nest pas tout profit, et qu'on achette souvent des terres cultivées a moindre prix qu'il n'en coüte pour les cultiver. J'en suis persuadé moi-même par le peu que j'en ai achetté. Cependant j'attendrai la résolution ultérieure que vous me promettez, et jusqu'a ce tems, je ne ferai aucune démarche. Vous assurant que je n'ai rien de plus a cceur que de vous convaincre des sentimens avec lesquels je ne cessserai d'être, Messieurs Vótre très-humble et tres afïectionné Serviteur, Depestre, Comte de Seneffe et de Turnhout. A Seneffe le 16e Octobre 1768. Eigenhandige brief. Stbdblijk archief Turnhout, nr 696. XXV Bestuur van Turnhout ten tijde van den koning van Pruisen. De Regeringhe bestaat in dry leden : het eerste lith in Schouteth ende schepenen, tweede lith de gesworens, ende het derde lith in dry gecommitteerde der gegoeydens ; het officie van Schouteth wort vergeven door den heere. Op den eersten werckendagh naer Dry Coningen alle jaeren precies kiesen d'3 seven dienende seven andere, te weten, vier die te vorens noch schepenen syn geweest, en dry die noynt in bedieninge syn geweest. Den leyst van dese verthien soo oude als nieuwe schepenen wort door den Schouteth overgesonden aen den heere, die uyt dese veerthien personen twee nomineert tot schepene. Den voorderen keuse competeert aen de gemeynte op dese maniere : de twee genoemde door den heere kiesen twee andere, dese vier kiesen wederom twee andere ende de ses kiesen onder hun den sevenste, dese seven syn schepenen, en de resterende seven worden genoemt de gesworen. Schouteth en schepenen syn oock erffiaeten van den Bossche van Grootenhout, exercerende volcomen jurisdictie op den selven bossche over dieflstallen ende allen misbruycken int selven bosch voorvallende, welcke jurisdictie aen Schouteth en schepenen scheynt te worden ontnomen door dien men ondervint dat den rentmeester Stuers onlanghs de delinquanten heeft overgebracht aen den juge van haere keyserlycke majesteyts rechten die daer over oock informatien heeft genomen ; maer men hoort niet dat de misdoenders syn gestraft. Welcken rentmeester als nu oock alle venditien ende verpachtingen soo van den bossche als van de domeynen is doende ten overstaen ende ten interventie van den voorscreven juge, allen d'welck nochtans te vorens is geschiedt ten overstaen van Schouteth en schepenen. Dese voorscreven regeringhe heeft haeren secretaris ende de collatie van dit officie competeert aen schepenen, den eedt daer toe staende wort gedaen in handen van den Schouteth. De selve regeringe heeft haeren vorster, die alder hande exploiten is doende; de collatie van dit officie competeert aan den Heer. Item een schepene cnaepe ofte stadtsbode waer van de collatie competeert aen schepenen. FONCIERE JURISDICTIE. De Fonciere Jurisdictie wort geexerceert door rentmeester en schepenen, aertmeesters, forestier, etc. Het officie van rentmeester wort vergeven door den heere ; de aertineesters worden gestel t- door rentmeester ende schepenen ; den forestier wort gestelt door den rentmeester. Den rentmeester heeft het recht van manisse van alle goedenissen, grondt procedueren, het recht van belegden, van rievieren, wegen en waterloopen. Item strafft alle misbruycken die gecommitteert worden, op den aert en vrointe ende op de gemeyntens moeren ende plantagien etc. Het rentmeesters ampt is een officie in Brabant ende vermits den rentmeester Stuers is gebortigh van de provincie van Vlaenderen, daer door inhabiel tot het exerceren van jurisdictie, soo heeft hy het officie van rentmeester van gewesene heer van Turnhout, den Coninck van Pruyssen, ten jaere 1741 versocht ende becoinen voor syncn minderjaerigen sone Joannes Petrus Stuers; de bedieninge daer van geduerende desselffs minderjaerigheyt is gegeven aen J. B. van Gastel tot Turnhout, ende welcke commissie is geaggreceert in den souverynen Raede van Brabant. CONSISTORIE VAN DEN HOREN. Binnen Turnhout is oock eene rechtbancke genoemt het Consistorie van den Horen, waer van den Schouteth opperjaeger is ende inaenheer ; dit staet ter collatie vanden Heer. Dit consistorie heeft seven schepenen die wysen ende recht doen. Als een van die seven schepenen sterff't dan kiesen de ses anderen wederom eenen nieuwen in plaetse van den overledene. Item eenen waranthouder die alle daegementen ende exploiten doet. Commissie tot het veranderen van het magistraet binnen Turnhout gelyck die is geweest de laetste reyse dat den Coninck van Pruyssen de weth heeft veranderd. Keus van gesworen. — Naer dat op den 7 Januari 1745 eersten werckendagh naer Dry Coningen den heer Hooftschouteth de gesworens alhier hadde ontslaegen van hunnen eedt, gelyck dat gewoon was van oudt te geschieden, aen Jan Baptist Timmermans, Rego de Bie, Jan Baptist Claessens, Jan Francois van Hulsel, Francois van Pelt, Mattheus Marcelis ende Seger van Dael, bevolen hadde dat sy als schepenen se ven andere soude kiesen uyt de alderbeste, ryckste ende vredelyckste van dese stadt, die sy schepenen naer hunne conscientie de nutste ende bequaemste souden oordeelen, ende andere weder inroepen, gelyck sy van oudts altydt hebben geologen. Soo ist dat sy schepenen Godt ende hunne conscientie voor ooghen hebben ingeroepen, Andreas Bi.eyens, Guillielmus Josephus de Visser, Henricus Dommeleus, ende Jan Stynen ende tot gansche personen Francois Vueghs, Jan Baptist Dircx ende Merten Willekens, welcke voorscreven persoonen ende goede mannen de voorscreven schepenen aen den voorscreven heere Scnouteth hebben overgegeven om naer oudere gewoonte door den vorster ter puyen affgelesen te worden ende daer naer onder eedt gestelt. Ten voorscreven daege syn de voorscreven goede mannen ten el ff ueren voor noen door den voster ter puyen affgelesen ende door den selven ontfangen hebbende de wete om den eedt in handen van den heere Schouteth te comen doen. Soo syn naer den noen op den stadt huyse verschenen de voorscreven ingeroepene ende gansche persoonen, dewelcke hebben gedaen den behoorelycken eedt met den vinger op het Cruys. Actum die et anno ut suprci • was onderteeckent me presente, H. Vloers Sris. COMMISSIE TOT HET VERANDEREN DER MAGISTRAET. Nous Frederic par la grace de Dieu roy de Prusse etc. scavoir faisons, que selon 1'ancienne coutume le changement du magistrat dans notre ville de Turnhout se devant faire régulièrement au mois de février de chacque année, nous pour plusieurs bonnes raisons a ce nous mouvantes avons donné cette Commission, comme nous la donnons par les présentes a pour de par nous et en notre nom faire luy même ou par un substitut ledit changement au mois de fevrier prochain et de congédier ceux qui ont exercé ces fonctions dans le magistrat susnommé pendant 1'année qui vient d'expirer et de les decharger de leur serment, de mème que de nointner et de choisir d'autres a leur place de proceder en outre a la no- 5 mination d'autres personnes capables et dignes pour bien remplir cette charge, sauff pourtant les droits et hauteurs a nous competants. Nous ordonnons aussi aux echevins et jurés qui seront nouvellement établis de prendre tous les soins imaginables pour la conservation d'une bonne harmonie, repos et tranquilitez, aussi bien que du bien publicq dans notre ditte ville de Turnhout, notre N étant obligé de nous faire un fidel rapport de tout ce qu'il aura fait a eet egard. En foy de quoy nous avons signé la présente et y fait apposer le sceau de nos armes. Donné a Berlin ce 15 janvier 1745. [Signé) Frederic. Akte van schoitinge. — Op heden den 3 februari 1745 ten schepene Camer gecompareert N... dewelcken uyt crachte van de Commissie van syne conincklycke Majesteyt van Pruyssen n dato 15 Januari van desen jaere, aen my ondergeteeckende secretaris gebleken ende alhier van woorde tot woorde geregistreert ende gecollationneert de schoitinge uyt de veerthtien soo nieuwe als oude schepenen ende van wegens syne Conincklijke Majesteyt ingeroepen, Jean Baptiste Claessens ende Rego de Bie, dewelcke naer dat sy hun geretireerl hebben naer hunne secrete Camer naer voorgaende deliberatie hebben ingeroepen, Jan Baptist Timmermans ende Francois Van Pelt, welcke te saemen alsoo wesende vier in 't getal hun wederom geretireert hebbende in hunne secrete Camer, hebben ingeroepen, Jean Francois Van Hulsel ende Francois Vueghs wel de twee leste oock gecompareert synde ende alsoo wesende ses uit' getal hun wederom geretireert hebbende naer hunne secrete camer ingeroepen hebben, Seger Van Dael. Aldus gecosen desen ut ante me presente ; was onderteeckent H. Vloers, secretaris. Afschrift op Hollandsch papier. Rijksarchief Brussel. Conseil des Finances, nr 1070. XXVI Brief aan Karel d Or over het Bestuur van Turnhout (1). Le 29 Messidor an 4. L ADMINISTRAT10N MUNICIPALE A L'ADMINISTRATION CENTRALE DE CE DÉPARTEMENT. Au Citojen Charles d'Or directeur du Jury de 1'arrondissement de Turnhout. II nest que trop vrai, citoyen, que la municipalité de Turnhout ne marche pas ; elle est malheureusement dans le cas de la plupart des municipalités de canton dont la conduite malveillante et incivique ne fait qu'opposer des entraves dans toutes les parties de 1'administration civile. Ce n'est pas seulement la comptabilité qu'elle négligé, mais encore tous les devoirs des fonctions municipales de manière qu'avec des municipalités de cette espèce il devient presqu'impossible d'administrer. Nous espérons néanmoins que le parti vigoureux que nous venons de prendre par notre arrêté du 15 de ce mois, les rappellera a leur devoir, et nous allons nous mettre a même de juger si celle de Turnhout ne devra point subir les dispositions du dit arrêté. Lom de vous savoir mauvais gré de la part que vous prenez aux intéréts du gouvernement en nous dénoncant ces fonctionnaires insouciants qui nous sont subordonnés, nous vous invitons de vouloir nous communiquer vos observations sui la conduite morale et politique de chacun des officiers municipaux de la commune de Turnhout ainsi que des commissaires du directoire exécutif et membres des administrations municipales des cantons qui nous environnent. Afin de nous procurer a eet égard les renseignements les plus exacts nous avons adressé sur le même objet une circulaire a tous les commissaires du directoire exécutif dans les can- (1) Antwoord aan Karei d'Or, voorzitter der Jury van het arrondissement Turnhout. tons de notre ressort, paree que Ie Citoyen Bouttevillk dési rerait en étre informé afin de pouvoir faire connaitre au directoire les hommes auxquels sont confiés les intéréts du peuple et qu'il confirme la nomination de ceux qui sont vraiinent dignes de remplir des fonctions publiques, mais comme quelques uns des sudits commissaires ne sont pas mème a 1'abri des reproclies, nous nous adressons en même tems aux plus zelés patriotes qui certainement ne refuseront pas de rendre eet important service a la chose publique. Vous verrez donc que nous avons deux moyens de debarasser le gouvernement des administrateurs inunicipaux inciviques, 1'un par le canal du Citoyen Boutteville qui fera annuler leur nomination, et 1'autre par notre arrêté ci-joint, et ce ne sera qu'après les divers éclaircisseinents que nous aurons recus sur le compte de la inunicipalité de Turnhout et autres que nous pourrons définitivement décider quel est le meilleur parti k prendre a leur égard. Un autre objet non moins important, est la composition d'une nouvelle inunicipalité de la commune de Geel formant actuellement le canton de ce nom. Le Commissaire du directoire nous avait envoié a cette fin une liste de candidats trés apocryphes, et qus nous vous transmettons pour que vous voulussiez bien nous communiquer vos observations sur ces individus et que de concert avec le juge de paix et autres patriotes, si vous en connaissez dans ce canton, vous nous proposiez si vous le jugez a propos des sujets propres a remplir les fonctions municipales et mème de commissaire du directoire exécutif. Votre attachement a la république et au bien-être de nos adiniuistrés nous proinet une prompte réponse de votre part. J. et F., A. P. DexMoor, rep., Levêque, Wouters. Provinciaal Archief Antwerpen, Bundel 8, nr 32. XXVII Oprichting der Burgerwacht. 1808. Département DEUX-NETHES EMPIRE FRANCAIS Deuxième — Arrondissement N° *S8 Turnhout, le 7 novembre 1808. Le Maire dk la ville de Turnhoüt, A monsieur Lemmens, président du tribunal de lere inslance de 1'arrondissement séant a Turnhout. Monsieur le Président, J'ai 1'honneur de vous adresser une copie de 1'arrêté que j'ai pris le 19 octobre dernier pour 1'établissement d'üne garde bourgeoise, lequel a été approuvé par M. le sous-prefet de 1'arrondissement ainsi que le M. le prefet du département. J'ai 1'honneur de vous saluer. G. J. Sanen. Nous Maire de la ville de Turnhout, Vu 1'arrêté du Directoire exécutif du 13 floreal an 7 concernant Ja garde nationale ; Vu la lettre circulaire de Monsieur le prefet de ce département du 13 decembre 1807 qui ordonne de faire faire par les habitants des patrouilles nocturnes pendant les longues nuits pour prévenir les vols, assurer la tranquillité et empècher les brigandages. Considérant que le nombre des agens de police est insuffisant pour faire le service continuel de jour et de nuit. Considérant qu'il importe d'etablir en cette ville sur un pied stable une garde nocturne bourgeoise pour 1'enceinte outre les patrouilles organisées des hameaux et qui se font par les habitant,s des mêmes hameaux respectifs sous la surveillance de la police; Arrêtons : Art. 1. — II y aura a Turnhout une garde composée d'un caporal et de cinq hommes qui feront le service de nuit dans 1'enceinte de la ville. Art. 2. — Cette garde se fera a tour de róle par les habitants égés de vingt un ans accomplis jusqu'a soixante ans accomplis en commencant par la première section (les habitants des hameaux sont exceptés ainsi que les indigens). Art. 3. — Tout habitant sera tenu de faire la garde personnellement; il ne pourra se faire remplacer que par une personne que nous designerons, a eet effet nous prendrons de préférence les militaires réformés, renvoyés dans leurs foyers et dont les infirmités ne les empêchent point de faire ce service convenablement. Art. 4. — Le caporal sera designé et nommé chaque jour par nous. Art. 5. — Le comrnissaire de police previendra la veille et par écrit 1'habitant de son tour de garde. Art. 6. — Celui qui désirera se faire remplacer comme il est dit dans 1'art. 3 sera tenu de se présenter au comrnissaire de police dans la matinée du jour fixé qui sera payé a celui qui fera la garde en sa place. Art. 7. — Chaque habitant appellé sera tenu de se rendre au corps de garde sous 1'hótel de ville a dix heures du soir précises pour y faire le service jusqu'au lendemain cinq heures du matin. Art. 8. — L'habitant de garde sera tenu de déferer aux ordres du caporal et d'exécuter ponctuellement le service qui lui sera ordonné. Le caporal recevra les ordres du comrnissaire de police directement, il devra y obtempérer. Le dit comrnissaire aura en outre la surveillance spéciale du service. Art. 9. — L'habitant de garde sera armé d'un fusil qui lui sera remis par le caporal a son arrivée au corps de garde; il sera tenu d'en faire la remise entre les mains du dit caporal au moment de la cloture de la garde, il devra le reproduire dans le mème état qu'il 1'a regu, toute dégradation sera réparée a ses frais. Art. 10. — Tout habitant qui ne comparaitra point a 1'appel qui lui sera faite, celui qui n'exécutera point les ordres et le service qui lui sera prescrit, ou enfin celui qui contreviendrait aux articles 3, 6. 7 et 8 du présent arrêté encourera une amende égale a la valeur de trois journées de travail, qui sera prononcée par le tribunal de simple police, outre la taxe de remplacement et les frais du procés. En conséquence le commissaire de police surveillera et contatera la contravention dont il dressera proces verbal. Art. 11. — La présente ne recevra son exécution qu'après 1'approbation de Mr le Sous prefet de 1'arrondissement auquel il sera soumis. II sera publié et affiché dans les deux langues. Fait en la mairie de Turnhout le 19 octobre 1808- Signé, G. J. Sanen. Plus bas est. Vu et approuvé par nous sous prefet de 1'arrond' de Turnhout, sauf 1'homologation de M. le prefet du Département. En sa sousprefecture le 20 8bre 1808. Signé, Mesmackers. Vu et approuvé par nous Prefet du département des Deux Nèthes pour être exécuté en sa forme et teneur. Anvers le o novembre 1808. Signé, Cochon. Pour copie conforme : Le Maire de la ville de Turnhout, G. J. Sanen. Oorspronkelijk stuk, door de belanghebbenden (L. S.) onderteekend, en gestempeld met het cache: van dien tijd. (Gekroonde keizerlijken arend met randschrift : Mairie de Turnhout, Deux Nèthes.) Archief der Rechtbank te Turnhout. XXVIII (1) Bevkstigingsbrief.van iif.t wapenschild der stad Turnhout. 22 Maart 1838. Leopold I. — A tous presens et a venir, salut : Notre Ministre de 1'intérieur et des affaires étrangères Nous (1) Zie lste Boekdeel, bl. 58, waar eene drukfeil dit nummer aanwijst als nr xli. ayant exposé dans son rapport du 8 de ce mois, que paa délibération en date du 7 septembre dernier, le Conseil communal de la ville de Turnhout, province d'Anvers, a émis le voeu d'obtenir la vérification et la mainienue des armoiries octroyées anciennement a cette commune. Considérant qu'une tradition immémoriale établit suffisamment que la ville de Turnhout. est en possession depuis une époque trés reculée d'armoiries particulières. Vu le diplome en date du 23 juillet 1819 par lequel le Conseil suprème de noblesse a maintenu la commune requérante dans la possession de ses armes. Vu notre arrèté du 6 février 1837 reglant la forme des sceaux des communes. Nous avons accordé et accordons a la commune de Turnhout les présentes lettres confirmatives avec autorisation de continuer a avoir et a porter les armoiries dont elle a usé jusqu'a ce jour tel qu'elles sont figurées et coloriées au milieu d'icelles et qui sont : [Schild van Turnhout) (1) D'argent a un cerf au naturel courant sur une motte de sinople ayant suspendu au col par une courroie de gueule un écusson d'argent a la bordure d'azur et chargée d'un pal de même. L'écu timbré d'une couronne dor. Chargeons notre Ministère de 1'Intérieur etc. Donné a Bruxelles, 22 mars 1838. Leopold. Oorpronkelijk stuk ter secretarij van de stad Turnhout. XXIX Opening der vaart. Redevoering van den Heer Burgemeester. « Je me sens heureux, M. le Ministre, d'être aujourd'hui auprès de vous 1'interprête de mes concitoyens pour vous exprimer la joie et la reconnaissance que nous inspire a tous le mémorable événement qui vous a conduit en ce jour dans le chef-lieu de la Campine. (1) Zie beschrijving, l^te Boekdeel, bl. 58. » En efïet, ce canal dont nous célébrons en ce moment 1 ouverture, est d'un inlérêt bien puissant pour nos contrées. La Campine, trop longtemps oubliée, confinée clans ses bruyères, aux extrémités de la Belgique, entourée dans la mauvaise saison par un rempart de boue, et pendant 1'été par une enceinte de sable, était considérée, et elle 1'était en effet, comme une autre Siberie au milieu d'un désert. » A peine un quart de siècle s'est-il écoulé, qu'une route pavée a relié Turnhout a Anvers, et déja ceux qui connurent le pays avant cette époque, peuvent juger des changements considérables qui se sont opérés. Des voies faciles de communication, voila ce qu'il faut a nos bruyères; non, elles ne sont pas frappées d'une stérilité invincible; des bras courageux, de bons engrais sauront les rendre a la culture, et d année en année, vous verrez insensiblement disparaitre ces landes incultes du sol de la Belgique. Voyez les campagnes qui nous entourent, elles ont été aussi conquises sur la bruyère, et maintenant elles soutiennent sans trop de honte, la comparaison avec les provinces les plus fertiles du royaume. Tel sera aussi le sort de ces vastes plaines si méprisées; dans cinquante ans, nos jeunes gens auront peine a reconnaitre dans leur vieillesse la Campine de leur jeune &ge. » Après les évènements de 1830, la Campine restait encore dans 1'oubli. Cependant un esprit général d'entreprise et de progrès induslriel se développait dans la Belgique. Alors un homme, au mérite duquel nous nous plaisons a rendre justice, ïéfléchit aux ressources que présente cette immense étendue sans valeur; il voulut les généraliser, il en fit 1'objet de ses études, et bientöt M. Teichmann, notre digne gouverneur, publia le plan de ce grand systême de canalisation de la Campine, que nous voyons aujcurd'hui pour une bonne partie exécuté, » Bientót la patrie entière recueillera le fruit des sacrifices qu elle sest imposés et dans lesquels, nous, riverains, nous contribuons pour une large part; dans quelque temps, elle aura conquis a la fécondité un espace de terres considérable, et elle trouvera dans 1'accroissement de ses revenus une ample compensation de ses dépenses. » Que faut-il, en efïet, pour fertiliser nos bruyères? D'abord et avant tout, des engrais abondants ; comment pourrons-nous les obtenir? Par le bétail qu'il importe de multiplier. Des prairies, des fourrages nutritifs sont nécessaires pour réussir. Nous les aurons. M. Kummer, 1'ingénieur en chef, qui a dirigé les travaux de la canalisation, guidé par 1'intérêt tout spécial qu'il porte a la Campine, a approfondi le systême des irrigations. Déja ce n'est plus une vaine théorie ; la pratique bientöt démontrera 1'excellence de ses conceptions. " Vous aussi, M. le Ministre, la Campine aura des graces spéciales a vous rendre ; non seulement c'est sous vos auspices que s'ouvre le canal, 1'objet de tant de désirs ; vous avez daigné prendre a ces travaux le plus vif intérèt, vous nous 1'avez témoigné lorsque, il y a trois ans, coinme secrétaire général du mème département, nous eümes 1'honneur de vous entretenir a ce sujet. Votre nom aussi a droit a la reconnaissance des Campinois. » Oui, une ère nouvelle va s'ouvrir pour eux. » Non seulement 1'aspect du pays va changer sous le rapport agricole, mais en mème temps le commerce va refleurir, 1'industrie prendra de nouveaux développements. Turnhout n'est plus cette misérable petite ville exilée, sans accès. aux confins de la Belgique ; elle a aussi ses voies de communication, elle les verra s'accroitre encore. Le canal sera continué. Une nouvelle route pavée vers Moll , qui sans doute, comme nous 1'espérons, s'étendra bientöt jusqu'a la province de Limbourg, a été décrètée. Une autre route objet de nos voeux les plus chers qui mettra Turnhout en relation directe avec le Brabant septentrional aurait déja été en voie d'exécution, si malheureusement le génie militaire n'y eüt fait opposilion dans 1'intérèt de la défense du pays. Nous respectons, sans doute, les hautes connaissances du génie. Toutefois il nous semble que 1'absence de cette route n'a jamais mis obstacle a une invasion ennemie a travers les bruyères. La paix se raffermira de plus en plus, et nous ne voulons pas désespérer de voir un jour ce corps savant revenir sur cette fatale décision. » Les dissentimens politiques, il est vrai, ont séparé les deux pays; cependant la Campine n'a pas cessé d'entretenir des relations intimes de bon voisinage avec cette province limitrophe ; ces sociétés musicales qui se sont empressées d'accou- rir a notre appel pour prendre part a notre joie et embellir cette solennité, en sont la preuve. » Je les prie d'être persuadées que nous leur en sommes sincèrement reconnaissants. » Un regret néanmoins se mèle a la joie générale. Nous avions espéré que Sa Majesté notre Roi cliéri, absent aujourd'hui du royaume, cüt pu prendre part a cette solennité. Lors de 1'ouverture de la Nèihe, canalisée a Herenthals, oft Sa Majesté a daigné présider, elle a dit qu'elle comptait que cette partie du canal ne serait qu'un acheminement a la canalisation générale de la Campine, notamment dans la partie du Nord de 1'arrondissement. Nous avons eu plus tard 1'honneur de rappeler ces paroles a Sa Majesté, qui a bien voulu alors nous donner des témoignages de sa bienveillante sollicitude pour la Campine. En effet, peu de temps après, les dernières études de eet embranchement ont été ordonnées, et bientöt le projol de loi a été présenté aux Chambres. » Quelles pages glorieuses le règne de Léopold occupera dans les annales de la Belgique ! II aura créé ce vaste chemin de fer, sillonnant dans tous les sens le pays, et auquel nous conservons 1'espoir de nous voir un jour ralliés; il aura presidé a maints autres grands travaux ; il aura enrichi le royaume d'une nouvelle province en rendant a la fertilité une contrée improductive qui dépare toute la partie nord-est de notre belle patrie. II est digne, ce Roi, de 1'amour de tous les Beiges; eux aussi ne sont pas ingrats; ils ne cessent de faire des voeux pour la prolongation de son règne ei tous ils aiment a faire retentir les airs de ce cri si cher a tous les cceurs : « Vive le Roi! » Moniteur, 26 septembre 1846. •MO I 4 GEESTELIJK DEEL KAPITTEL EN S' PIETERSKERK I Stichtingsakte van het kapittel, door Maria van Brabant. Juli 1398. Universis Christi fidelibus presentes inspecturis : Maria de Brabantia, Dei gratia, ducissa Gelrie, comitissa Zutphanie, Franco Mariscalci, persona personatus, et Joannes Pauli, rector parochialis Ecclesie S. Petri in Turnhaut, Cameracensis diocesis, eternam in Domino salutem. Cupientes ut dicta Ecclesia parochialis, que intra dominium patrimonii nostri Domine Marie situatur, in Collegiatam erigatur, et in ea missarum solemnia, ceterumque divinum diurnum [officium) pariter et nocturnum, alta voce, omni die conventualiter celebretur ; officiumque animarum, secundum temporis congruentiam observetur, in quantum possumus et valemus, deliberato cum peritis, et eorum nobis communicato consilio, disposuimus, et per presentes disponimus et ordinamus, ut in eadem Ecclesia xii instituantur canonicatus et prebende, singulis canonicis pro tempore conferendi. Qui unum ex eis idoneum in Decanum Ecclesie eligent, per dominum Episcopum Cameracensem pro tempore conflrmandum : cum quo unum corpus seu Capitulum facient, statuta rationabilia condent, et cetera jura collegialia exercebunt : liberique erunt et exempti a jurisdictione Ordinariorum. Et excessus canonicorum, et aliarum personarum Ecclesie corrigent; gavisuri ceteris libertatibus, exemptionibus et franchisiis Collegiatarum Ecclesiarum civitatis et diocesis Cameracensis, ut eo quietius, memorata divina officia in habitu decenti, Deo et beato Petro Apostolorum principi, persolvant in Ecclesia predicta. Ipsorum au tem prebendas, sic existimamus recipiendas, ut ex fructibus personatus, et ex fructibus cure quinque, quorum unus erit Plebanus : et ex fructibus quinque altarium, videlicet, S. Spiritus, S. Crucis, S. Joannis Baptiste, S. Agathe, S. Catharine quinque prebende : et ex fructibus parochialis Ecclesie de Oyen, Leodiensis diecesis, secundum modum dicendum, ad opus unius prebende, sextaria siliginis mensure de Turnhaut recipiantur. Et Nos Domina Maria, ad duodecimam prebendam, illius presentatione hac vice hinc infra annum nobis reservata, xvii similia sextaria assignamus. Ex quibus canonicatibus et prebendis, extincto ipsius Ecclesie personatu, qui simplex beneficium sine cura existit, et cujus rector ad residendum non consuevit adstringi, nos Franco, persona et Joannes Pauli, nunc curatus, singuli habebimus canonicatus et prebendas : et dictorum quinque altarium reetores, in canonicos surgent prebendatos. Ad ceteros quoque canonicatus et prebendas, persone idonee nominabuntur instiduende. Dictas vero prebendas sic ad invicem adequamus, ut inchoato collegio, fructus dictorum personatus et cure, qui hactenus communiter persone et rectori cesserunt, quique dicto capitulo perpetuo erunt uniti et incorporati; necnon fructus dictorum quinque altarium atque dictorum sextariorum siliginis, nomine Capituli colligentur. Et ex illis primo unum Grossum xii prebendarum tot Canonicis assignandum deducatur, quodlibet ad summam octo sextariorum siliginis mensure predicte, ad quam dumtaxat, Grossum cujuslibet prebende constituimus. Et predicto Decano quinque et pro Cantore infra dicendo, duo similia sextaria. Et preterea ad distributiones vespertinas, etiam Capellanis, Rectori scholarum, et quibus Capitulum decreverit communicandas, quindecim similia sextaria, que defectum infra dicendarum matutinalium primo supplebunt, si oportet deponentur Residuum vero dictorum fructuum cedet ad onera et distributiones residentium canonicorum, et ad alias Ecclesie utilitates, prout Decanus et Capitulum pro tempore ordinabunt ; in quibus Decanus et Cantor sola portione prebendali contententur. Primis tarnen canonicis, de fructibus suoruin beneficiorum quoad vixerint percipiendis, etiam super ordine non promotorum, sit potestas ad invicem concordandi reservata. Translata quidem in dictum Capitulum dicte Ecclesie cura, unus dictorum canonicorum prebendatorum constituetur pro tempore Perpetuus Vicarius, nomine Capituli, parochialium Ecclesiarum de utroque Turnhaut ad invicem dependentium, et per unum Rectorem hactenus regi consuetarum, canonicatum, et prebendatn et curam animarum nomine Capiluli a diclo Episcopo recepturus. Qui erit Plebanus utriusquo populi et pro sua congrua portione, unam dictarum prebendarum, cum suis pertinentiis et obventionibus universis habebit et preterea emoluinenta omnia parochialia percipiet, que hactenus etiam recenter soli Rectori, et non communiter cum dicta persona cedere consueverunt; amplius non petiturus. Legata plebano, exclusa fraude, ipsi cedent : Capitulo au tem vel Ecclesie legata, Capitulo cedent; in dubio vero Capitulum preferetur. Super his tarnen et aliis Capitulo fidelitatem jurabit. Obligatibur tamen ad executionem ecclesiaticorum mandatorum. Et pro hac prima vice D. Joannes Martini sacerdos erit plebanus i et de cetero, plebanatus hujusmodi, cum ejus accessoriis, suis, canonicatui et prebende remanebit perpetuo annexatus. Decanus predictus, qui semper erit canonicus prebendatus, ad perpetuam ac personalein residentiam obligabitur, curam animarum personarum Capituli gesturus. Et earum dumtaxat oblationes, etiam in exequiis earum cum cereo eligendo, duplicemque portionem presentiarum et anniversariorum habiturus. In festis autem duplicibus Ecclesie et majoribus nunc existentibus, missas faciet cum officio sacerdotali, et missas in diebus Cinerum, Animarum, Palmarum, et tridui ante Pascha, cum utraque fontis benedictione. Et in casu impedimenti, poterit canonicum subrogare. Ex dictis autem xn canonicatibus et prebendis, octo erunt sacerdotales, utpote plebanatus, dictorum quinque altarium, prebenda Domine et prebenda de Ojen : et de residuis due diaconales et due subdiaconales. Canonici harum octo sacerdotalium prebendarum, sigillatim per hebdomadas quotidie, festis Decani exceptis, in majori altari suinnam inissam, et officium hebdomadarii ad Horas canonicas successive observabunt. Et diebus quibus sic missam celebraverint, celebratione suorum altarium censebuntur satisfecisse. Et sequenti hebdomada erunt per dictas lioras hebdomadarii coadjutores. In diebus autem Decani, dicti diaconi et subdiaconi, per se vel alium canonicum ministrabunt. Aliis autem diebus, si sit opus, Capitulum de administrantibus providebit. Collatio quoque seu presentatio dictorum canonicatuum et prebendarum ita erit : Dominus Episcopus Cameracensis pro tempore, ad quem spectat collatio dicti personatus conferet octo ex illis ; videlicet, canonicatus ct prebendas Plebanatus, S. Spi ritus, S. Joannis Baptiste, et S. Agate, et preterea diaconales et subdiaconales. Nos autem Maria et heredes nostri de Brabantia, ad prebendam quam fundamus et ad prebendam S, Catharine, cujus bona ex nostris progenitoribus descenderunt. Et preterea Domini de Oyen, ad prebendam ex dicta ecclesia decisam, et ad prebendam S. Crucis dictis Decano et Capitulo, personas idoneas, cum vacaverint, presentabimus, per ipsos in hujusmodi canonicatibus et prebendis instituendas et admittendas ad eosdem. Missam quoque animarum diebus privatis quando tempus postulabit et diebus anniversariorum presentium et futurorum, exequiarum, funerum, memoriarum parochialium, et ceterorum talium, dictus Plebanus in dicto altari majori, legendo vel cantando, prout res exegèrit, celebrabit. Et quando officiatio duas requirit, unam canlabit : et prelerea populo satisfaciet in celebrationibus in ecclesia de Veteri Turnhaut consuetis. Et quoties ad plures missarum celebrationes tenebitur, illarum alteram quam decreverit, Rector altaris S. Nicolai pro temporo exequetur. Idemque Rector, Plebano impedito, suas vices in cura parochiali, si ei significatum fuerit, supplebit. Preterea in dicta Ecclesia erit unum perpetuum officium simplex sine cura, quod uni ex dictis canonicis per Capitulum, quoties vacaverit, assignabitur; qui in dictis festis Decani chorum in cappa reget, et alias exercebit in Ecclesia, ea, que spectant de more et pertinent ad Cantorem, habebitque pro sua dote duo sextaria siliginis annuatim, et ratione officii sui ad matutinas, ut illis diligenter provideat, sicuti Decanus, duplices distributiones. Regimen quoque scholarum utriusque parochie ad dispositionemi Decani et Capituli pertinebit, qui annuatim providebunt de idoneo rectore, qui scholas in Turnhaut, cum emolumentis libere habeat et regat. Ët idem Rector, omnibus diebus Dominicis et celebribus, ad utrasque vesperas, matutinas et nussam, cum scholaribus suis superpliciatis chorum frequentare tenebitur, legere, cantare et ministrare in choro, prout in alns collegiatis ecclesiis est consuetum : et preterea iisem diebus, nisi duplex festum, in cappa chorum regere et custodire. Et diebus privatis trium lectionum, ad chorum mittet ad singulas horas et ad missam sex scholares habiles, quos duplicabit, si novem non sint celebres lectiones, et tune cum eis intersit saltem matutinis, proviso ut in matutinis de scholaribus mitiendis discretio habeatur : et ejus negligentia per ecanum et Capitulum puniatur. Et in augmentum sui salarii presentias et distributiones lucrabitur, sicut presens Cappelanus, dummodo salvis preinissis tempore lucrandi, fuerit in choro, vei in scholis. Matnculanus Ecclesie, de quo Capitulum singulis annis disponet, tempestive et distincte ad omnes horas pulsabit, luminana Ecclesie accendet et extinguet, et tam Capitulo ad Horas canonicas, quam Plebano Ecclesie in jure parochiali, et cetera appertinentia exercebit. Fabrica quoque Ecclesie nedum officio parochiali, sed etiam ad missas et canonicas Horas Capituli in luminaribus et in quantum suppetunt facultates, in libris et ornamentis et cetens 0P0rtunis providebit : et duobus magistris Fabrice consuetis unus canonicorum ex parte capituli adjungetur, qui annuatim etiam presentibus personis consuetis, in Capitulo computabunt, et in exequiis defunctorum ultra solitum una candela ad Ecclesie luminaria recipietur. Eapropter aliquo autem canonicorum decedente, fructus sue preliende per Capitulum rationabiliter moderandi pro primo anno ad opus executionis sui testamenti, et pro secundo anno Fabnce cedere debent. Ceteri Capellani tam infra eccle- 6 siam, quam extra eamdem infra'utramque parochiam beneficiati, et alii imposterum creandi, suberunt jurisdictioni et protectioni ipsorum Decani et Capituli : et ipsam Ecclesiam horasque canonicas, cum Canonicis tenebuntur frequentare, et erunt participes presentiarum, anniversariorum, distributionum et aliorum emolumentorum Ecclesie communiter obvenientium. Tam autem Canonici, non obstante canonicatu, quam Capellani, sacerdotes, ad minus, in tribus missis ordinatim in eorum altaribus, juxta onus annexum deservient in equali forma. Missa quoque matitunalis, pro medio tempore, dicto canonico S. Catherine remanebit, et in alia temporis medietate, Capitulum providebit, et illam celebrans, nihil perdet in matutinis. Dicte vero prebende, scilicet Nostre Marie et de Oyen, similiter ad missas hebdomadalcs, eis per Capitulum statuendas, tenebuntur. Et quicquid ex fructibus ultra deservituram absentium capellanorum superfuerit, in utilitatem Ecclesie convertetur, nisi Capitulum ex causa legitima eis gratiam fecerit. Collatio vero Capellaniarum et ceterorum officiorum ecclesiasticorum, ad Decanum et Capitulum pertinebit : et cum dicti beneficiati et officiati et alii chorum frequentantes in eorum servitiis fuerint negligentes, aut alias excesserint, per Decanum et Capitulum corrigentur. Poterit tarnen idem Decanus, capellanum, aut aliam Ecclesie personam, qui non sit canonicus, pro levioribus culpis per diem unicum inclaustrare, quamdiu hec potestas per Capitulum non sit suspensa. Item cum ecclesia parochialis de Oyen, Leodiensis diocesi, in qua hactenus consuevit esse unus Rector et unus perpetuus vicarius, curam parocliialem ipsius loei pro tempore exercens, cujusque ecclesie presentatio ad nos Mariam, ratione dominii de Oyen, pertinere dignoscitur, vacet ad presens, Nos in augmentum cultus divini, dictam Ecclesiam, cum pertinentiis suis, memorato collegio, salvis presentationibus ante dictis, donamus : volentes ut cure animarum dicte ecclesie, nedum per dictum vicarium perpetuum, sed aliunde quantum opus erit, sufficienter proviso, ex fructibus ejusdem una prebenda, ut premittitur in valore dictorum viginti sextariorum recipiatur. Ita tarnen quod exinde omnia et singula jura Episcopalia et Archidiaconalia de et ex dicta Ecclesia hucusque prestari consueta eorumque debitis tempore el hora occurrentibus legitime per Capitulum prestentur et exsolvantur. Et residuum fructuum, ultra onera ex- crescens, in distributiones servientium matutinales quotidianas convertatur, tam Canonicis, quam Capellanis, et aliis deputandis, equaliter communicandas, cuilibet scilicet interessenti distribuendo in tribus lectionibus, ad minus valorem unius parvi Turonensis antiqui, qui in novem lectionibus duplicabitur, et in nocturno feriali, si fieri possit, augmentetur. Et quando fructus patientur crescant et he distributiones et earum defectus recipietur de dictis quindecim sextariis, ut dictum est. Et in istis matutinalibus distributionibus, portio Decani et Cantoris, quoties corporaliter intererunt, erit dupla : timoreque fraudis, in nullo casu, hic non expresso, corporaliter absentibus dari possint. In quorum omnium testimonium et munimen Nos Domina Maria, Franco, persona, et Joannes Pauli, rector ante dicti, presentes litteras nostrorum appensione sigillorum duximus roborandas. Datum et actum, apud Castrum nostre Marie de Turnhaut, anno a Nativitate Domini M.CCC.XCVIII Mense Julio. Et sigillatce eranl tribus appendentibus sigillis, quorum duo in rubra, tertium nero in viridi cera. Collatione facta cum suo originali scripti in pergameno in data et sigillalo vt supra concordat, per me infra scriplum notarium, a consilio Brabanlice admissum in municipio seu oppido Turnouthensi residentem. Verschueren, Not. pub., 1651. Gewettigd afschrift uit Monumenta Gevaktii, p. 1-7. — Archief s. Pieterkerk. — Zie ook Van Gorkom, op. cit., bl. 57 en Anal. pr. serv. gelege op de merckt alhier over de choor der parochiale kerk .... Van wylen Francis Schuermans, 30 missen s jaers, ten laste van den eygenaer van een huys, genaemd den Palmboom, gelegen alhier in de Paters-straet, samen .... Van wylen d'heer Cornelis van den Plas, en Anna, zijn zuster, 2 jaergetyden met het officium defunctorum, hier voor Mits in 'tjaer 1670, 18 February daer voor aen de Geestelyke moeder zyn behandigd fl. 1000 voor almoes, die gebruykt zyn het vol toeyen van dit klooster, hetgeen dan nieuwelings geboud was. Dus .... Beloop van eiken artikel Totael int besonder. o 15- 0-0 10- 0-0 21- 0-0 45- 0-0 23-10 0 0 10- 0 0 0 0 Een jaergetyd voor wylen Philippus IV, koning van Spagnien, tot eeuwige erken tenisse van het weldaed der amortizatie des gronds waer op het clooster cum annexis is geboud Totaal der inkomsten. . Numeri 8, 9, 10 en 11 buyten de declaranten, dus Alhier geenen aftrek van schulden noodig zynde, blyft in het geheel voor inkomsten, net Onderhoud der Religieusen Het clooster is gefondeerd voor het getal van 40 Religieusen en bestaet daedelyk in 25 priesters, 4 leeke-broeders, 1 tertiarius, 2 uytgangers ; samen 32. Het onderhoud van priesters, en broeders, als ook van den tertiarius word in samen leven par hooft, kost, drank, kleederen, medicamenten etc. gerekend synde geschat op fl. 280, in de tegenwoordige omstandigheden, onsen vrydom behoudende en verder niet belast wordende maekende samen de somme van fl. 8400 tot welke gevoegd de onkosten van 2 uytgangers beloopt fl. 400 en met de somme hier boven uytgemaekt en getrokken buyten linie beloopt jaerlyks . . Pieuse onkosten voor keirsen, miswyn, sleet der gewaeten in het celebreren der jaergetyden en missen Onderhoud en reparatie der kerk en andere geannecteerde gebouwen op een gemyn jaer van thien Onkosten door onvermydelyken toeval tot hiertoe niet noodig geweest Somma der lasten. . Beloop van eiken artikel Totael. int nesonder. o . . . 125-10-0 0 125-10-0 125-10-0 8800 - 0 0 15- 0 0 250- 0-0 0-0-0 9065- 0-0 9065- 0-0 Totael der lasten . . . , fl. 9065- 0-0 Totael der inkoömst fl. 125-10-0 Naer gedane balance word bevonden eenen mali van fl. 8939-10-0 Wy ondergeteekende Guardiaen en Secretarius Discretorii bevestigen, dat onse tegenwoordige declaratie waeragtig en nauwkeurig is in alle haere poincten en artikelen, dat wy de zelve hebben opgesteld met de gehoorsaemheyd, en getrouwigheid dewelke wy schuldig zyn aen den kyser onsen soveryn ; wy verbinden ons selven des nood zynde, te sullen justiflceeren op de rekeningen, titels, en documenten, die wy in staet zyn voor te brengen, en in geval wy zouden overtuigd worden (waar van ons Godt behoede) van eenige agterhouding, of van een voorbedagt gebrek van nauwkeurigheyd, wy onderwerpen ons van nu af aen alle de penen van zulk een misdaed. In teeken van waerheyd hebben wy eygenhandig de tegenwoordige affirmatie onderteekend en hebben de zelve met ons cachet bezegeld. Tot Turnhout, 10 April 1787. F. J. Andries Guardianus. F. Franc, van heck Discretorii Secretarius. (L. S.) Oorspronkelijk stuk met het zegel van het klooster gestempeld en eigenhandig door den gardiaan onderteekend. — Staatsarchief Antwerpen. Établissements religieux, nr 441. SEPULCRIENEN Aanvraag der Sepulcrienen aan Amalia van Solms om zich te TüRNHOüt'te vestigen. 1662 Alvorens hier op te disponeren, zij gestelt in handen van die van de magistraat tot Turnhout omme daer op haer belangen te seggen, en Haere lloocheit te dienen van schriftelych advys. Acium in 's Gravenhaghe desen April 1662. Ter ordonnantie van Haere Hoocheit, Fred. Rivet Tres Haute et Serenissime Prinoesse. II y a long temp qu'un desire extreme nous a poussez d'offrir nos tres humbles respects a votre alteze serenissime et la supplier d'agreer que sous sa protection nous puissions fonder dans la ville et franchise de Turnhout, un college ou academie, pour y enseigner la jeunesse en la langue francoise, a lire, ecrire et toute oeuvres manuel, coinme a jouer de toutes sortes d'instrumens propre aux jeunes filles et demoiselles, et sur tous tacherons de les bien fonder en la crainle de Dieu, lequel est le commencemeöt de toutes science. Pour faire icelle fonctions promettons de n'ettre nullement a charge a personne ; notre ordre n'estant pas mendiante, seulement prions de pouvoir estre honoree de pouvoir agir sous la protection de votre alteze serenissime; en revanche de cette faveur ne manquerons jour de notre vie d'invoquer le ciel de combler votre alteze serenissime de ces graces et benedictions; nous souhaitant assez heureuses de nous voire dans les occasions de temoigner par effects que nous sommes, Tres haute et serinissiine Princesse, De votre Alteze serenissime Votres humbles et dediee Servantes, Les religieuses clianoinesses du St-Sepulcre de la ville de Hasselt. Le 12em de Mars 1G62. (ANTWOORD) Haere Hoocheit geleth hebbende op den inhouden deses ende daerop gehadt het schriftelyck bericht van die van de magistraet Haerer stadt en vryheyt van Turnhout heeft aen de supplianten de religieusen canoniekerssen vant Heyligh Graft binnen Hasselt gelegen toegestaen en geconsenteert, gelyck Haere Hoocheit doet mits desen dat drye, vier oft vyft religieusen van der supplianten Convente, binnen dese Haere Hoocheit stadt en vryheyt sullen mogen woonen, en hunne fixe residentie houden ; mitsgaders dejonchheyt exerceren, onderwysen ende in alle andere deughden en manieren breeder in haere remonstrantie hier vooren verhaelt. Behoudelyck dat het selve geschiede, nu en int toekomende, sonder kosten en last van Haere Hoocheit voorschreven stadt en vryheyt, oock dat niemant daer deur en werde verkort ofte geprejudicieert. Gedaen op Haere Hoocheit Casteele van Turnhout desen XXIII Augusti XVI0 twee en sestigh. Amelie Princesse d'Orange. Ter ordonnantie van Haere Hoocheit, Fred. Rivet. Oorspronkelijke brief op Hollandsch papier beze®-) geld met het zegel-cachet en eigenhandig onder¬ teekend door Amalia, prinses van Oranje. — Archief der sepulcrienen, t. II Het Bestuur van Turnhout laat aan de religieuzen van hasselt toe zich ter stede te vestigen. 24 Maart 1662. Aisoo ter vergaderinge van schepenen ende gesworenen deser stadt ende vryheyt Turnout was innegegeven ende opgelesen seeckere requeste en by de selve was verthoont geweest wegens d'EERw. Moeder met dye procuratersse en het geheei. Convent van Rei.igieuse Cannonikerssen van 't H. Graff ons Heeren tot Hasselt : en geseght hoe dat sy waeren levende onder den regel van H. Augustinus en door particuliere statuten waeren verbonden tot Goidts aldermeeste eer ende bevoorderinge van Catholieke religie en ziele salicheyt te houden scholen van dochterkens, en professie maeckten van deselve te instrueren in deughden en goede manieren, int lesen, schryven ende alderley handtwerck, oock die te oeffenen in fransche tale ende spelen op instrumenten dienende tot Goidts dienst, in welcke oefleninge die goetheyt van den Alderhoochste en hadde soo gelieft te segenen tot Hasselt, dat daerwaerts waeren comen woonen van diversche quartieren aensienlycke en treflelijcke dochters; oock van dese ende die quartieren van de Baronnie Breda en 's Hertogenbosch ende van andere aengrensende landen van Hollant dye welche hunne dochters thuys ontfanghen waeren hun bedanckende van de ontfangen oeffeninghe, dan waeren diverse reysen clachtigh gevallen over de veerheit des weeglis ende affgelegenheit des plaets, eyntelyc de supplianten versoeckende ten eynde sy dye quartieren van Hollant wat geliefden te naederen, wiens rechtveerdige ende veels gebeden die supplianten naer langhe verzoeck insiende, hadden hen herwaerts getransporteert ende vindende dese plaetse seer wel geleghen en bequaem daertoe, waeren geresolveert te voldoen de eysch van de godvruchtige en catholieke ouders van de omliggende plaetsen, evenwel soude niet gerne sulck godvruchtich werck beginnen sonder advys ende consent van ons, dwelck sy mits dese waere versoecke ende ook hopende, aangesien sy in geenderley manieren dese stadt ende vryheyt voorschreven en sochten te graveren, maer soo veels hun aangonck beloofden die te houden costeloos en schadeloos, jae tot meerder Goidts eere en nutheyt van gemeynte die gaerne echter op sondagen en heylichdagen voor niet te leeren en t'instrueren ; — Schepenen ende Gezworenen tsamen representerende het corpus deser stadt ende vryheyt aenschouw nemende op 't gene voorschreven ende naer ouderlinge propooste gehadt met joufïrouw Maria Catharina Smeltens ende soeur Marie Claire Bouwin respectieve moeder ende procuratersse des couvents voorschreven van het schoolgelt dwelck de selve van dese stadts borgerskinderen souden affnemen, te weten des jaers vier gulden in d'eerste schole, ses gulden in de tweede, en acht rinsgulden in de derde schole, ende dat van yeder dochterken hebben (naer rype deliberatie ende door tusche spreecke van den heer Schouteth) overdragen, goedgevonden ende verstaen, mitsgaders voor soo veel in hun is geconsenleert aff te seynden, dry, vier, of vyf religieusen om binnen dese stadt Turnout over te comen metten woon ende alhier te houden haere fixe residentie, te exerceren, te doceren en 't instrueren de jonckheyt in de vreese Goidts die welcke is het beginsel van wysheyt, in andere deughden en manieren, breeder in der selver suppliantie requeste hier voorens verhaelt ; behouden nochtans dat het selve nu en in het toecomende geschiede sonder cost oft last van dese stadt ende vryheyt, oock dat hier door niemant, 't sy geestelyke oft wereldlyke, directe of ondirecte en worden geprejuditieert in syn recht, sonder arch of list: ende want 't Goddes is der waerheyt getuigen te geven, soo hebben wy scepenen ende gesworen voorschreven dese onse letteren besegeit met onsen alle gemeyne stadts ende vryheyts zegele op den avont van den feestdach van onser L. Vrouwen Boodtschap des jaeren XVI0 twee en sestich, N. PROOST. 1662. Perkamenten oorspronkelijke handvest met het (L. S.) oudste Stadszegel in groen was gedrukt, op de akte. — Archief dek Sepui.crienen, T. III Verdrag tusschen het Kapittel en het Klooster van het H. Graf. 18 Augustus 1684. Aecoort ofte concordaet aengegaen tusschen den seer eerweerdigen Heere Arnoldus Van Thiei.en, Deken canoninck ende plebaen, benefïens die andere Heeren Canonincken van den exempten Capittele in Ste Peeters kercke binnen de stadt ende vryheyt Turnhout ter eender, ende die eerw. Moeder Maria Paradanus, priorinne ende d'andere religieusen Canoninkerssen regulier van het clooster vant Heylich Graf ons Heere Jesu Christi ter andere sijde. In den eersten dat men over alle degene (behoudelyck de geprofïesside religieusen ende novitien van het selve clooster) die sullen willen begraven woorden in het gemelt clooster gehouden sal syn te betalen de kerke rechten van de voor- schreven parochie kerke naer advenant de groote clocke oft ten minsten van het middel geluyt ofte onse Lieve Vrouwe clocke, sonder dat men sich van het recht van het cleyn geluyt des aengaende sal mogen dienen. Ende ten regarde van allen diegene hunne begraefplaetse ghekosen hebbende in den voorschreven clooster (ende waervan genochsaem sal woorden gedoceert ende komen te blycken) der selve doode lichamen al voorens moeten gebroocht woorden in de voorschreven parochiale kercke. Behoudens de lichaemen van diegene die in het voorschreven clooster woonende, aldaer sullen komen 't overlyden, ter regarde van dewelke men niet te min evenwel sal gehouden syn te betalen de kercke rechten, in der voegen gelyck hier boven geseght. Den offer die daer sal gedaen woorden in de uytvaert oft ten tyde van de exequien, voor de persoonen den dooden lichaeme accompagnerende totte begraefplaetse, reserveren die opgemelde heeren van den capittele t'hunwaerts ende beloven die voorseyde religieusen (als eenighe begraefnissen in der voegen als boven sullen komen voor te vallen) altyt imant tot den ontfanck van den offer te stellen, ende die aen den gecomitteerden van denselven capittele sidelyck over te geven. Dat allen de pensionairen ofte schoolkinderen by de voorschreven religieusen woonende ofte scholen gaende sullen staen onder den heer scholaster van meergemelden capittele, als mede onder de sacramentele administratie van den heere plebaen van denselven capittele, gelyck oock d'andere weerlyke persoonen, in den genoemden clooster woonende, by den heere plebaen sullen moeten geadministreert worden. Ende sullen die voorscreven eerw. moeder ende religieusen in erkentenisse van de rechten der gemelde parochie kercke jaerlyckx gehouden syn omtrent Paesschen te betalen eene somme van vyftien schellinghen brabants ende aen den heere plebaen vyf schellinghen van deselve munte doende ider schellinck brabants vier stuyvers gemeyne munte. Ende tot onderhout van de gemeyne christelycke liefde tusschen die van den voorscreven capittele ende clooster, soo sullen die geseyde religieusen inder tyt synde jaerlyckx gehouden syn te doen een jaergetyde voor de overledene zielen van de Heeren Canonincken beneficiaten ende andere supposten van selve capittele met vigilie, ende onder de misse te singhen die ten dien ende sal woorden gedaen, ende daer van de dagh te voorens aen den heere deken (in der tyt synde) te weete doen. Voor middagh smorgens op sondaghe ende hej-Iichdagen en sal int voorschreven clooster geen serinoon mogen gedaen woorden, ten ware in de kleedinge ofte professie van de religieusen ende dan oock niet op de ure dat daer door de parochianen oft volck soude mogen afgetrocken woorden van de voorschreven parochie kercke. Den voornoemden capittele reserveert oock Heinwaerts de thienden van de decimable grane ende vruchte die op d'erfve van de voorschreven clooster sullen komen te wasschen. Ende opdat de religieusen van den meer voorschreven clooster nu ofte namaels van de bovenstaende accordt ofte recordaet niet en mochte ignorant wesen, soo sal de eerw. moeder priorinne geobligeert wesen te besorgen dal het selve aen hun jaerlycks woorden voorgelesen, ende daer van doen blyken aen de voorschreven Heeren van de capittele ingevalle. Endelyck syn deselve oock d'accordt datte geschille die ten opsichte van hetgene voorschreven soude mogen comen te gereysen sonder- figure van proces by twee persoonen (daer van ider een sal van kiesen) sullen woorden getermineert, ende oft het gebeurde datte selve in het desidere van het selve verschil ofte questie niet en konde over een kooinen, sal het selve afgedaen woorden by assumptie van eene derde', by de voorschreven twee manne te verkiesen, verobligerende partyen voorschreven wedersyls te acquiesceren, in te volgen ende te onderhouden hetgene dat by de voorschreven twee oft dry respective te assumere mannen sal weesen uytgesproken ende gedesideert. Ende sullen hier van twee eens luydende acten gedepescheert by die gemelde Heeren Deken ende canonincken van de exeinpte capittele in S' Peeters kercke als de eerw. moeder priorinne ende canoninckerssen regulier vant clooster van 't heylich graf voorschreven in hunne gewoonelycke forme, tot verbintenisse ende coroboratie, ende opdat falie tyden soude komen te blyken. Actum desen achtiensten augustus XVIc vierentachtich. 9 Ende is onderteekent met de name : Suster Maria Paradanus, Priorinne; Susler Maria Clara Elens, Supriorinne; S'' Maria Hei.ena Van den Hove, St Maria Margareta Schilders, Sr Maria Joanna Schryvers, Sr Maria Constance Brames, Sr Maria Elisabetii Rertrand, Procuratersse. Ende onder gesegeit met een dobbel cruys. Afschrift der 18e eeuw volgens liet oorspronkelijke uit Monumenla Gevarlii, bl. 212. — Archief St Pieterskerk T. en Archief der Sepui.crienen. IV Verslag nopens den toestand VAN HET SePULCRIENEN klooster ten tijde van joseph II. 9 April 1787. Oostenrijksche Nederlanden. A B Bisdom van Antwerpen. District van Turnhout. G Provincie van Brabant in de Nederlanden. D Canoninckersse Regulier van het H. Graf binnen de stadt ende vryhydt Turnhout. E N° 1. — Niets. N° 2. — Van Huyzen : Voor eerst competeert ons clooster eene huysinge, sonder kost, gestaen binnen Turnhout in de Heerentals straet, genaemt S'Joris, in huer by Petrus Dierckx, oost ons eygen, zuyd den molen path, west de straet, noord ons eygen, liet volgende 's jaers van huer . . 100- 0 At te rekenen voor publieke lasten 6-11- Item voor reparatie by fractie van 10Jaeren 18-11- Rest. ... 9 81- 8- 9 Item een ander huys, huerder Simon Krokaert, sonder hof, oost ons kerck, zuyd het voorgaende, west de straet, noord den wegh naer ons kerck, van huer 's jaers . 66-0 Af voor publieke lasten 's jaers . 3-13- Item voor reparatie als voore. 14- O 17-13- Rest. ... 2 48. 6- 2 Item een ander wooninge sonder hof, ge- 129-15— naemt den Eysere man, in huer by Guillel- 9 mus Tielemans, oost ons clooster, zuyd den kerck weg, west de straet, noord het volgende huys, 'sjaers van huer 84-0 Af voor publieke lasten 'sjaers. f. 4-4 Item voor de reparatie .... 13- 0 17-4 Rest. . . 66_16 Item een ander huys sonder hof, genaemt St Sebastiaen, in huer bij Ivo Laenen, oost ons clooster, zuyd het voorgaende huys, west de straet, en noord den ingank van ons clooster, 'sjaers van huer 70 O Af voor publieke lasten 's jaers f 4- 4 Voor reparatie . . n n " 15- 4 Rest. . . 54.] 6 Totael. . . 251- 7- 9 N° 3. IN VASTR «ORrW.Bcv mm rt« uniw jKÜJjJMU. Item eenen acker gelegen binnen Turnhout op den Graetacker, genaemt den Glasemaeker, oost den loop, zuyd de Smalvoortstraet, west Josephus Coppens, noord den wogh, groot 293 roeden, uytbrengende naer aftreck der publike lasten tot f. 5-5, rest 25-0 Item eenen acker gelegen in de Lokeracker onder Turnhout, groot 185 roeden, oost den loop, zuyd Adriaen Fleerackers, west Jacobus de Wilde, noord N. van de Vliet, voor huer 's jaers naer aftreck der i 3 publike lasten tot f. 2-7-, resteert 9 Item eenen bemdt gelegen in de Smalvoortstraet onder Turnhout, groot 151 roeden, oost den loop, zuyd den Heer van Arendonck, west de heer Van Hal, noord de Smalvoortstraet, voor huer 's jaers naer aftreck der publieke lasten tot f. 3-3, de somine. 14-17 Idem eenige heyde en moer gelegen tot Severdonck onder Turnhout, genaemt den Joos, groot saemen op 333 roeden, in torf 's jaers genomen, naer aftreck van de publieke lasten tot f. 2-12-\ rendeert nog 's jaers. 12- 0 In schaerhout, hegge of kanten aen de voorgenoemde landen, by fractie genomen, rendeeren 's jaers 600 klyne fago weert 7-0 Item 62 willige pooten over 5_ jaeren geplant, en naer aftreck van alle de onkosten daer op veroorsaeckt winnen by taxatie alle jaeren omtrent . . . . • 5- 0 Somme totael . . 81-9- 9 N° 4. — Niets. N° 5. — In capitaïjen op intrest. Item soo komt aen ons clooster een renthe van duysent guldens wisselgelt, staende tot lasten van de Heere Staetcn van Vlaenderen op hun comptoir tot Antwerpen getelt, volgens acte daer van zynde de dato 31 mey 1782 genummeroteert 2798 tot f. 3-10 per cent courant ....... 35. 0 Item een capitael van duysent guldens wisselgelt staende gehipothiqueert op de domeynen van het graefschap van Turnhout, volgens acte van 17 mey 1764, den intrest a f. 3-10 cour' per cent ... L5- 0 Item een ander capitael van duysent guldens wisselgeit, staende op deselve domeynen volgens acte van 23 junius 175G, den intrest a f. 3-0 courant. . . 30- 0 Somme totael. . . 100- 0 N° 6. — Niel. No 7_ _ De inkomsten totaal beloopen gelijk hiervoor : x N° 2 van de huysen 251- 3 N° 3 van lande en bempt, hey, moer en hout . 81- 9- N° 5 van capitaelen op intrest 100- 0 Somme te saemen. 432-17 N° 8. — Indien n° 8 bevat de openstaende pretentien die wy van de mondkosten der jouffrouwen seculieren, en pensionnairen etc. tegenwoordig nog in de voorderen hebben, bedragende tusschen de seven en agt hondert guldens, met welcke penninge wy konnen betalen ae openstaende schulden van provisie voor ons huyshoude volgens n° 11. Passieve schulden. N° 9. — Niets. N° 10. Voor eerste is ons clooster schuldig 's jaerlykx te betaelen eenen interest van duysent guldens wisselgeit tot 3 guldecourant per cent gQ_ q Item moet ons clooster jaerlykx betaelen een lyfrenthe van 200 guldens tot 5 gulden per cent . . i0- 0 Somma. . . 49. 0 N° 12. == Van lasten en obi.igatien daer wij mede belast syn. N° 14. — Dat wy op den 24 meert 1662 door de gemeynte der stidt ende vryhyd Turnhout alhier zyn aengenomen op conditie dat wy de jonckheyd souden onderwysen. Dat wij genoot.saekt zijn geweest ons clooster ende kerek te bouwen en daer aen begost anno 1680, wey- nige penningen hebbende soo hebben de goede godtvrugtige ingesetene en particuliere uyt Hollant ons daer toe gegeven, sommige by uyterste wille en andere mondeling, op conditie dat wy voor hunne donatien naei hunne dood jaerlykx sullen doen celebreren gestipuleerde missen in onse kercke, tot gerief van de Religieusen en ingesetenen, welk getal beloopt op 282 missen en voor ider stipendium moeten wij betaelen 8 stuyvers, behalvens 2 a 12 stuyvers en een a 9 stuyvers, en dit emporteert g Item moeten wy voldoen aen eenen last waer voor den voorgenoemden bemdt in de Smalvoortstraet ons is gelegateert met een quytinge van ses hondert guldens schuit, voor het ligt, dat dag en nagt moet branden voor het alderheyligste sacrament, maekt per weeke eene pot olie, gerekent a 14 stuyvers komt 36- 8 Item aen de Heeren van het capittel alhier voor reconitie volgens ons accoort 's jaers 4 gulde . 4-0 Item aen Myn Heer Plebaen 's jaers .... l- 0 Item aen het selve capittel eene cheyns 's jaers. 0-12 1 Item nog 3 andere klyne cheynse 's jaers. . . q- 5 ' 9 N° 15. 195-11 N° 16 — Onderhout der gebouwen en lasten. Het onderhout van ons clooster dienende voor onse wooninge, pensionnaire quartier en de wooninge der jouffrouwe seculiere by fractie van 10 jaeren, het een door het ander genomen 155, 0 Item voor de publike lasten die wy jaerlykx moeten betaelen voor de bovengenoemde bouwen en hof 42- 0 Somme totael . . . 392-11 N° 18. N° 19. — De somme van onse inkomste beloopen gelyk hier vooren staet just f 432-17 De somme van schulden en lasten 392-11 Dus rest boni . . . f. 40- 6 f. 432-17 392-11 N° 20. — Niet gefundeert, nog op zeker getal van religieusen aengenomen zynde, zyn wy voor liet tegenwoordig met 21 persoonen, die moeten leven en onderhouden worden, van de winsten der jouffrouwe seculieren, pensionnairen, schooliere, en van ons handwerck als mede van de giften der goede herten. Van ons kerck. Int jaer 1732 is aen ons kerck eenen acker gelegateert, genaemt den Bakaeker, gelegen onder Turnhout, groot 240 roeden, oost den loop, zuyd mynheer Verhoeven, west den heer Drossaert Saenen, noord den heer Augustinus Dierckx, belast met tien missen s' jaers a 8 stuyvers is gulde, en f. 4-19- voor de publike lasten, dus rest nog over van de huer s'iaers 11-0- Dit is al de vasle revenue van ons kerck van de offerande in de kercke schael geen notitie gehoude zynde, hebbe naer gesien de laeste vyf weeken en bevinde dat die offerande op de 5 weeken beloopt op twee guldens seventien siuyvers dry oorden. Alsoo de reparatie van de kerck en onderhout altyd uyt den offer en van de aelmoessen contant betaelt is, soo hebben wy daer geen rekeningen van. N° 21. — Ik ondergeteekende bevestige dat myne tegenwoordige declaratie waerachtig ende nauwkeurig is in alle haere pointen ende artiekelen, dat ik de selve opgestelt heb met de gehoorsaemheyd ende de getrouwigheyd de welcke ik schuldig ben aen den keyser mynen souveryn, ik verbinde my, de selve des noods zynde te zullen justificeeren op de rekeningen, tittels en documenten die ik in staet ben voor te brengen, en int geval dat ik zoude overtuygt worden (waer van my God behoede) van eenige agterhoudinge ofte van een voorbedagt gebrek van nauwkeurigheyd, ik onderwerpe my van nu af aen alle de penen van zulk een misdaet ; in teeken der waerheyd bebbe ik eygenhandig de tegenwoordige affirmatie onderteekent, en heb ik de selve met myn cachet bezegelt tot Turnhout den negensten april 1700 seven en taageutig. Sceur Marie Victoire van 'Mattenburgh, Priorinne. Oorspronkelijk stuk met den stempel van het (L- S ) klooster bezegeld en eigenhandig door de Priorin onderteekend. Staatsarchief Antwerpen. Etablissements religieux, nr 442. V Verslag aangaande de Sepulcrienen TEN TIJDE DER FRANSCHE REPUBLIEK. 4 October 1796. département DES DEUX NÈTHES CANTON Copie du Procés verbal prp dtessé cliez les Bonnes In- fa,,tes- _ COiMMUNE DE TURNHOUT. n° 4. Ce jourd'huy treize vendémiaire, an cinquième de la République frangaise, moi commissaire du pouvoir exécutif prés 1'administration municipale de ce canton, en vertu et conformément aux ordres de 1 administration centrale exprimés dans sa lettre du sept de ce mois, n° 3, me suis transporté dans le couvent dit des Bonnes Infantes, a 1'efiet de me faire représenter par la supérieure du dit couvent les titres ou pièces qui constatent que par son 3nstitut eet établissement a pour objet 1 éducation publique; qu'elles avaient même quaranle jeunes pensionnaires qu'elles instruisaient et qu'elles tenaient en outre des écoles pour les différentes personnes et enfants de la ville qui désirent apprendre a lire, a écrire, etc.; elle a déclaré en outre n'avoir aucun titre ou papier constatant les pouvoirs et les motifs de leur fondation, leur établissement ayant commencé par la vie en sociélé de quelques personnes vers 1'année 1662 lesquelles furent proteeées en ce temps de la magistrature et laissées libres de s'établjr dans les vues de tenir un pensionnat et des écoles publiques. Ce qu'elles observent régulièrement depuis: le nombre des BonnesInfantes sétant petit a petit inultipiié, il est maintenant de quatorze, de sept converses et de trois novices; elles ne possèdent aucun bien en communauté et subsislent par les pelites ressources que leur produiserit les pensionnaires et les écoliers. Pièce produite par la dite supérieure constalant que leur fondation fut approuvée par les magistrats de Turnhout. De tout quoi j'ai dressé Ie présent procés verbal que la dite supérieure a signé avec moi, les jour, mois et an que dessus. Signé, Sceur Marie Victoire, prieure, et Franceschini, commissaire. Pour copie conforme k 1'original : Le Commissaire susdil, Franceschini, commissaire. Provinciaal archief Antwerpen, bundel 79, nr 15. OUD-TURNHOUT I Oprichting der kapelanij van O.-L.-Vrouw te Oud-Turnhout. Oclober 1333. Lniversis prsesentes litieras inspecturis, Guido miseratione divina Cameracensis episcopus salutem in Domino sempiternam. Noverunt universi quod nos volentes. ut tenemur nobis subditos, non solum in eorum laudabili proposito confovere, sed etiain alios Christi fideles et maxime nobis a Deo commissos per hos alia bona largiente Domino, ad charitalis exercenda opera incitare, liinc est quod nos capellaniam ad honorem beate Marie semper virginis in Veteri Turnhout nostre Cameracensis Diecesis fundamus : ad cujus dotationem quidam Christi fideles inferius nominandi dederunt, contulerunt, et pietatis intuitu assignaverunt bona, terras et reditus annuos et perpetuos qui sequuntur : et primo Walterus Baten supra fene bonarium terre, quod dicitur Riclits, et dicti Walteri quondam domistadium, decem et octo solidos; item Oliverius 'filius Bole de Bladele, viginti solidos parvorum nigrorum Turonensium, supra domum suam et duo item supra duo bonaria prati cum quarta parte unius sita in Woensele, triginta et tres solidos; item supra bonarium terre et pratum sita prope ecclesiam beaii Bavonis in Veteri Turnhout, sexa- ginla et quatuordecim solidos Godfridus de Papenbruggen quinque solidos supra peciam terre dietam Brake; item supra domum quondam Joannis dicti Semhrem, prope hospitale, sex solidos ; Joannes Rosa supra peciam terre et peciam prati siti in Papenbruggen, viginti solidos Mensa S. Spiritus in Turnhout, quatuor solidos pro anniversariis Dominorum Egidii et Gerardi Mallants presbyte- rorum Margareta de Aquis, quindecim solidos supra peciam terre et prati sitam prope ecclesiam sancli Bavonis Emerantia, begina, supra peciam terre dictam Graeshacker decem solidos. Que bona, seu reditus ad bona et terras predictas, perpetui ad dotationem prefate capellanie collata et assignata sunt valoris annui ; et perpetui reditus pro quolibet anno quindecim librorum Turonensium et amplius soliti valoris et sufficienter amortisati, prout per inquesiam, quam super bis fieri fecimus per Decanuin nostrum Christianiiatis Antverpiensis nobis constat dictam capellaniam sic dotatam in honorem beatissime \irginis et considerantes premissa auctoritate ordinaria confirmamus; ipsius capellanie nobis et nostris successoribus, ('uturis episcopis Cameracensibus collatione in antea et perpetuo reservata. Statuentes quod capellanus qui ainodo instituetur in capellania prelibata ter in septimana qualibet celebrare sit astrictus, nisi canonico impedimento detentus, quo casu per aliuin idoneum, ubi faciat debite deservire, ac dictus capellanus, seu capellani qui fuerunt pro tempore capellanie prefate, teneantur seu teneatur in eadem persona'iter residere. In quorum omnium testimonium sigillum nostrum duximus presentibus litteris apponendum. Datum apud castellum in Cameracio sexta tertia post SRemigii anno Domini M. CCC. XXXIII in premissis et eorum quolibet, jure parochiali, etiain cujus ibct lalterius somper salvo. Afschrift der xviii0 uit Register, Privilegia, erectio Ex. Cap. S. Petri T. — Archief S' pieterskerk t. II Oprichting der kapelanij van het H. Kruis te Oud-Turnhout. 23 Mei 1455. In nomine Domini. Amen. Noverunt universi presentes pariter et futuri quod nos Decanus et Capitulum collegiate ecclesie S. Petri Turnhoutensis Cameracensis diecesis, incolis et habitatoribus parochie de Veteri Turnhout, tain infra scriptis, quam aliis, ita nobis presentibus et desiderantibus ad fundandam capellaniain et beneficium ecclesiastiacum ad altare Ste Crucis parochialis ecclesie dicte parochie, dum bona sufficientia pro dotatione beneficii liujus modi darent et assignarent, dedimus et prebuimus consensum pariter et assensumQuo f'icto comparuerunt corain nobis honorabiles viri Joannes Maes Nouts et Thomas Nouts fratres et etiam Joannes Maes, ipsius Thome filius Acta fuerunt hec apud Turnout in loco nostro capittulari, nobis propterea capitulariter congregatis sub anno a Nativitate Domini MOCCCLV, 23 maii... presentibus Venerabili et circumspecto viro Magistro et Domino Nicoi.ao Hautacker, collegiate S. Petri Bekensis Decano et canonico. Afschrift der xviiie eeuw uit Register. Privilegia, ereclio Ex. Ca,,. S. Petri T- Archief s' Pieterskerk t. III J. Malderus. Bisschop van Antwerpen, stelt eenen kapelaan aan te OuD-Turnhout. 26 April 1614. Joannes Malderus, Dei et apostolicse sedis gratia episcopus Antverpiensis : omnibus has visuris salutem in Domino. Cum personaliter visitaremus (tamquam sedis apostolicse delegati) anno Domini 1614 mensis aprilis diebus vigesima quinta et sexta, ecclesiam collegiatain Sancti Petri, Decanum, et Capitulum municipii Turnhoutani: pro meliore directione eorumdem, statuendum et decernendum esse duximus, quae sequuntur. Ex proesenti statu ecclesiae de Oud-Turnhout, de consensu Decani, et Capituli statuimus, ut imposterum eadem ecclesia, habeat vicarium perpetuum, qui curam pastoralem ibidem exerceat : et pro invenienda competentia, habeat (sub suis tarnen oneribus) beneficia omnia in eadem ecclesia fundala : atque insuper integras distributiones capellani, in ecclesia collegiata de Turnhout, quae proetorlapso anno, ascenderunt ad xii sextaria siliginis : sub onere tamen comparandi in aliqua horarum majorum, singulis septimanis semel, et in summo sacro ac processione in die patroni et in die circuitus, seu encoeniorum, legitima excusatione cessante : et ut dictus vicarius perpetuus omnia sacramenta administrabit : sic etiain omnia respective accidentia recipiet : insuper non poteril diclus vicarius, simul residere in dicta ecclesia collegiata tamquam canonicus. Ad haec pro sufficientiori competenlia dietse vicariae eidem annectimus et incorporamus capellaniain Beatae Marise. in proefata ecclesia collegiata: sine proejudicis tamen eam nunc obtinentis et salvis illius oneribus debitisque obsequiis : in cujus adipiscenda possessione seu institutione, ut et in vicariae suae, prima vice nulla solvet juva sed postmodum jura tantum solvet capellaniae Beatae Mariae praefatae. Actum Turnhouti anno 1614 mensis Aprilis die XXVI. Erat subscriptum : Joannes Episcopus Antverpiensis. Acla sunt hoec anno 1614 die vigesima sexta mensis apriiis. Inferius hcibebatur : concordal hoe extractum cum originali. lta altesior ivfrascriplus Notarius et Secrelarius Rmi Domini prcefati : P. Coens. Gewettigd afschrift. — Archikf S1 Pieterskerk T. nr 20. IV Tegenbetoog over de bediening der parochie van Oud-Turnhout. (Midden der XVIle eeuw). remonstratie in plaetse van rescriptie voor De Eerw. Heeren, die Deken, Plebaen ende andere van den Capittule der Collegiale kercke van Su Petri tol Turnout. Tegens De Schepenen ende Gesworen der vrylieyt van Turnout voorscreven Supplianten. Om met beleefheyt alle noodeloose processen ende quellinghen af te snyden, ende te onderhouden de mutuele vrintschap, aer. de welcke de Remonstranten ende Supplianten uyt menichte van oirsacken onderlinghe syn verplicht, soo hebben deselve Remonstranten goetgevonden, achterlaetende (hoewel daer toe verweckt) den moeyelycken ende costelycken middel van procedueren in plaetse van Rescriptie, aen U. E. te remonstreren int naervolgende by hetwelck de waerheyt van de saecke ten contrarie van den dispositive der Requeste der Supplianten, naecktelyck sal connen werden gethoont. 1. In den iersten gelooven de Remonstranten, dat de Ingesetenen der vryheyt van Turnout ende Outurnout maecken een corpus onde over memorie van menschen conjunctim et indivisim syn gedient geweest van eenen plebaen oft pastoor, naer uytwysen der erectie desselfs capittels, ende clausule van dien rakende de plebanie oft pastorye, geschiet anno 1398 hier mede gaende per copiam, sub littera A. 2. Welcken plebaen oft pastoir, de voors. parochiën oft ingesetenen derselve heeft gedient sonder interruptie van tydt, totten jaere 1619, als wanneer syne Hoogw1"5?' Biscop van Antwerpen heeft gelieft, insiende alsdoen den tegenwoordighen staet van de kerke van Outurnout met permissie van de Remonstranten, aldaer te stellen eenen vicarius "perpetuus ofte pastoor, om de cure pastorael aldaer te exerceren. 3. Hebbende ten selven tyde, de Remonstranten insiende den noot der sielen, ende andere voorvallen des tydts, daer toe laeten incorporeren, een van de beste capellanien van dese kercke van Turnout, te weten van Onse Lieve Vrouwe. 4. Boven dien, syn daer toe alnoch geincorporeert alle beneficien der kercke van Outurnout, oyck het Beneficie van het Heylich Cruys, waer op de Supplianten soo hooch gelyck reclameren, als te sien is uyt de medegaende copye der fundatie etc. Geteeckent Littera B. ofte clausule desselfs. 5. Ende oft de voors. supplianten, ende andere ingesetenen den voors. hunnen pastoor voor sulckx niet en hebben aengenomen, ende gekendt in alle acten publiek ende privaet, laet men een ieder oordeelen in syn eyghen gemoet ende conscientie. 6. Welcke erectie ofte demembratie van de twee curen ofte pastoryen van Turnout ende Outurnout, is geschiet tot grooten heyl ende troost der sielen van den ingesetenen van Outurnout, sonder tegenseggen der Remonstranten, als egeen oirsaeck vindende om t'selve te beletten, midts het Concilie van Trenten sulcx aen syne gemelte Hoogweerdicheyt toestaet ende oirloft, oick ongehoort de Remonstranten oft ingesetenen der plaetse. 7. Definit enim idem conciliurn, sess. 22, cap. 4, ut sequitur : Episcopi tamquam apostolicae sedis Delegati, in omnibus ecclesiis parochialibus vel baptismalibus in quibus popluus ita numerosus sit, ut unus Rector non possit sufficere ecelesiasticis sacramentis ininistrandis, et cultui divino peragendo, cogant Rectores vel alios ad quos pertinet, tot sacerdotes ad hoe munus adjungere, quot sufficiant ad sacramenta exhibenda, et cultum divinuin celebrandum. In iis vero in quibus ob locorum distantiam, sine difficultatem, parochiani sine magno incommodo ad percipienda sacramenta, et divina officia audienda, accedere non possunt, novas parochias, etiam invitis rectoribus juxta formam constitutionis Alexandri III, quae incipit : Ad audientiam etc., constituere possit. 8. Sic ut omnia heec, ad arbitrium Ordinarii spectent, ut decet Zypoeus in Jure canonico : De cedificandis et reparandis Ecclesiis, lib. 3, nro 19. 9. Wel is waer dat hier voortydich is gefundeert geweest, het Beneficie van hei Heylich Cruys, binnen de kercke van Outurnout, tot sublevaiie ende ontlastinghe van den plebaen van beyde de parochiën voors. ende particulieren dienst der ingesetenen van Outurnout, den Recteur desselfs Beneficie verobligeert wesende, tusschen beyde ad pastoralia, boven den last van seeckere missen 1e weecken. 10. Dan dat het voors. Beneficie by die Heeren van den Capittule ofte Remonstranten soude syn geincorporeert, is een naeckt missverstand t ende abuys. 11. Want blyckt hiervorens uyt de copye geteeckent littera B. dat hetselve Beneficie is geincorporeert totte vicarye perpetuel ofte pastorye van Outurnout, inde jaer 1619, by syne gemelde Hoogw1"^' van Antwerpen, tanquam Delegatus Sedis Apostolicse, virtute Concilii Tridentini. 12. Aen wien de supplianten, ingevalle de gemelde erectie niet is bevalt oft deselve niet en hebban gelaudeert, oft aengenomen, hen mogen addresseren, sonder de Remonstranten moeylyk te vallen, die de voors. Erectie als niet connende beletten, hebben gedoocht, ende toegestaen, laetende incorporeren, daer toe ongehouden, en van hunne beste beneficien deser kercke, soo geseyt is. 13. Gelooven desen onvermindert de voors. Remonstranten dat hun by sekere contract oft transactie syn toegenneght uyt de fundatie van het gemelt Beneficie van het Hich Cruys, seven mudden Roggen, monterende nu jaerlycx, midts de deductie der Rogge-pachten de anno 1572 ter somme van eenentwintich gulden, dan daervorens hebben deselve den voors. Recteur van het selve Beneficie vergundt de distributie van hunne choor, anniversaria, ende diegelyck fundatiën, vruchten, ende emolumenten, als te sien is, uyt de medegaende copye, geteekent la C. 14. Welcke profylen, distributien, ende emolumenten verre excederen de weerde van eenentwintich gulden, soo de supplianten genoch is bekent. 15. Sonder dat de Remonstranten by de voorscreven contracte oft transactie, eenichsins voorders syn belast tot eenighe missen, dan alleenlyck om den Recteur van het voorscreven Beneficie te laetli volgene de voorgenoemde distributien ende diergelycke vruchten ende emolumenten, die hy noot is hebben geweygert. 16. Benefïens dat de Remonstranten oock moeten acht nemen op den voorscreven Recteur, als hunnen suppost wesende, ende hunne capittele ende jurisdictie capitulice gesusjecteert. 17. Dan midts naerdersandt in den jaer 1619 is geschiet de voorgemelde erectie van een vicarye perpetueel oft pastorye van Outurnout, soo is denselven Recteur als pastoor oft vicarius perpetuus quoad pastoralia gesubjecteert syne voormelde Hoogw1'®*' van Antwerpen. 18. Noch en hebben de Remonstranten geenssins den voors. Recteur oft capellaen beswaert mette cure van Outurnout, dan heeft sulcx gedaen syne Hoogweerdigheyt van Antwerpen, soo genochsaem blyckt uyte erectie geteeekent la B. 19. Dan ter contrarien hebben de voorscreven vicarius oft pastoor grootelycx beneficieert, hem laetende incorporeren totte voorgenoemde vicarye oft pastorye, het beneficie van Onse Lieve Vrouwe weert wesende jaerlyks twintich veertelen coren in specie, uyt hunne tinden, boven de hondert gulden jaerlycx renten, oft daer ontrent. 20. Dat de supplianten pretenderen dat den Recteur van het Hich Cruys tot eenighe jaeren herwaerts, allyt de gepretendeerde dinsten soude hebben gedaen, is weder een naeckt abuys, want t'sedert den lesten Recteur by naeme Heer Siinon Loukens, midts den quaden ende turbulen tydt van orloghe, ontrent het jaer 1586 ofte eenighe jaeren daer naer, niet en heeft connen resideren, soo en hebben egheen Recteurs aldaer geresideert. 21. Ende deselve troublen wat gestilt synde, soo en hebben de voorscreven Recteurs niet connen resideren midts den valeur alsdan van alle dinghen was vermeerdert ende verdurt, ende de vruchten van tselve Beneficie seer vermindert, door de reductie der granen ende corenpachten de anno 1572. 22. Want het voorscreven Beneficie is alleenlyck gefundeert op sestich mudden roggen, van welcke alleen neghen blyven voor den Recteur desselfs Beneficie, uytbrengende alleenlyck tsjaers sevenentwintich guldens, midts de andere seven mudden rogge werden gesmolten oft gestaeckt teghens de distributie der thienden, soo geseght is. 23. Syn oock middelertyt de vruchten des voorscreven Beneficie geappliceert tot reparatie der kercke van Outurnout, soo de supplianten en sullen bevinden in de Rekeninghen derselve kercke. 24. Ende daer naer, syn de vruchten, midts de erectie van de nieuwe vicarye oft pastorye van Outurnout geappliceert tot deselve, midts de dickgemelde incorporatie van hetzelve Beneficie, totte voorscreven vicarye oft pastorye. 25. Behooren oock de supplianten, oft immers de ingesetenen van Outurnout (dye soo moedich in hunne attestatie aende requesto gehecht attesteren) indachtich so syn, dat sy in den jaer 1618 in conformiteyt van 't voorverhaelde, ootmoedelyck hebben te kennen gegeven, beneffens hunnen pastoor oft vicarius perpetuus, aen svne Hoogw1'*» Malderus, dat sy niet versien en waren van een eerste misse op sondaeghen oft op heylichdagen. 26. Oirsaecke dat Heer Jan Gerlacus, met consent des voorscreven capittels hem heeft gepresenteert, om denselven dienste te doen, op sekere conditie ende voorwaerden als naerder te sten is uytte medegaende copye geteeckent Littra D. Gelyck hy oock tselve dien volgende heeft aengenomen ende gecontinueert tot synen sterfdach toe, geschiet in den jaere 1638. 27. Ineen evident teecken dat de ingesetenen van Outurnout niet alleenlyck de erectie van de vicarye perpetueel oft pastore, en hebben gelaudeert, geapprobeert, ende hunnen pastoor voor sulcx aengenomen ende gekendt, maer oock hebben uytdiuckeljck vercleert, van egheen eerste misse in haere kercke versien te wesen. 28. Ende hoe nootsaeckelyck ende salich dat is geweest de erectie van de voorscreven vicarye perpetueel connen de supplianten hierujt ordeelen dat deselve ingesetenen de excessiven en den onverdrachgelycken last van den plebaen van Turnout, ende Outurnout die geenssins en correspondeert op de profyten ende emolumenten van de voorschreven plebanie, hebben motu proprio in den jare 1609 by den Stoel van Roomen, op hunnen cost, unie van twee prebenden tot profyt ende vermeerderinghe der plebanie versocht ende vercreghen, hoe wel de voorscreven unie door eenighe quaetwillighe, ofte beletselen, is vruchteloos geinaeckt. 29. Ten lesten dienen de supplianten te weten, dat oock 10 sonder fundament werdt by hunne requeste voorgewendt, dat sy Remonstranten souden hebben geincorpeert het Beneficie van S" Nicolas hetwelck sy seggen gedoteert te hebben sufficientelyck tot sublevatie van den voorscreven plebaen, want behalvens dat het voorscreven Beneficie is geweest int erigeren van desen capittele, soo hebben de Remonstranten tselve alnoch, om de plebanie te solageren boven de kerckentinde, nu genoeinpt Quispeltinde die tselve van de cure was hebbende, begift mette gemeyne distributie uyt hunne tinden, alles tot meerderen dienst der ingesetenen, sonder oynt t'selve te hebben geincorporeert als tegenwoordich, alnoch t'selve bedient werdende by den onderpastoor, wiens voorsaeten 'tselve oock altyt hebben bedient ende geregeert. Evenwel soo en syn de Remonstranten soo oinbillick niet, oft soo flauw oft verslapt totten godsdienst wiens vermeerderinghe sy getracht hebben voor desen by diversche dotatien, ende voluntaire aengenomen dinsten, ende alnoch betrachten by alle moogelycke manieren, oft met de supplianten in rninnelycke communicatie comende, (soo voor desen was versocht,) sullen gaerne aennemen, oft oock voorwenden eenige eerlycke middelen, bij denwelcken den dienst der voorschreven eerste misse sal connen werden gevonden ter eere Godts ende ter minste quetsinge ende schade der goede ingesetenen, oock sonder malcanderen met dusdanigh moylycke processen te travailleren. Afschrift der 17de eeuw van C. Gevartius. — Archief S. Pieters Kerk, T. PRIORIJ VAN CORSENDONK I Verdrag tusschen het Kapittel en de Priorij van corsendonk over de tienden, giften, begrafenis, enz. 28 Januari 1442. Universis presentes litteras inspecturis. Decanus et Capitulum Ecclesie S. Petri in Turnhout : nee non Prior et Con- ventus Monasterii de Corssendoncq ordinis S. Augustini Cameracensis diecesis, eternam in Domino salutem cum notitia veritatis. Ne aliqua dissentionis materia inter nos suboriri valeat sed potius super rebus, quse hinc inde peti possint concordia perpetua observetur. Post plures tractatus exindê ha jitos, jprovida tandem deliberatione consensimus in ordinationes ïnfra scriptas. Primo ut dictummonasterinm.de novalibus agris seu hortis quos modo habent, vel postea habituri sant, quosque propriis manibus seu sumptibus ex loco vel infra locum de Corssendoncq excolunt : et preterea de quibusvis animalibus (etiamsi sint apes, quas per se aut suos colonos infra dictum locum tenent aut nu.riunt) liberi erunt a quibusvis decirnis ecclesie de 1 urnhout persolvendis. Familiares quoque servitores quamdiu infra dictum locum moram traxerint, ecclesiastica sacramenta et si ibidem monantur, sepulturam libere apud dictum monasterium, percipient et liabebunt : et sine licentia curati, alterum viventem parochianum de Turnhout ad jura parochialia non admittent. Oblationes quoque ad stolam oblate, si et in quantum sumrnam septem schutatorum antiquorum monete Imperatons annuatim non excesserint, omnino et integraliter remanebant monasterio predicto. Ad cujusvis tarnen predicti monasterii professi primam missam, omnia oblata sine donata ex integro sine diminutione prefato monasterio cedent et remanebunt : peiita tamen licentia a Capitulo predicto, licet non obtenta. Insuper quecumque alie res in dicto monasterio date vel donate fuerint, ibidem perpetuo remanebunt. Parochiani autem utnusque parochie predicte, apud dictum monasterium eorum sepulturam eligere libere poterunt; et si cujusquam eorum exequie apud eumdem locum celebrentur, eo casu tertia pars omnium oblatiónum et candelarum cedet libere dicte ecclesie de Turnhaut, duabus partibus dicto monasterio remanentibus. Si autem alienus dicte ecclesie Capitulo subjecti ibidem exequie fuerint celebrate, eo casu ultra predictam quotam cedet etiam dicto capitulo tertia pars vestimentorum ex parte ipsius funeris ad hujusmodi exequias oblatorum Katione vero sepulture, exequiarum, seu funeralium, que aliunde et a personis aliarum parochiarum ibidem advenerint ecclesia de Turnhaut nihil exigere debet vel levare. In memoriam autem pacis et concordie, dictum monasterium quolibet anno in festis paschalibus exsolvet dicte ecclesie de Turnhaut, unum schutatum antiquum monete Imperatoris, aut monetam pro tempore equipollentem; ad quem schutatum perpetuo annuatim sic solvendum, Nos Prior et Conventus, locum nostrum efficaciter obligamus. Premissas obligationes et compositiones nos et singuli nostrum, promittimus invicem inviolatiliter perpetuo observare; ratas quoque et gratas habere, nulloque casu contravenire, sub hypotheca et obligatione bonorum nostrorum omnium. Fraude et dolo in premissis penitus exclusis et remotis. Datum sub sigillis nostris majoribus Anno Domini MCCCCXLII Mensis Januarii XXVIII. Et inferius appendebant duo sigilla ex viridi cera; prius Decani et Capituli predicti, posterius Prioris et conventus monasterii Corsendoncani. Afschrift uit Monumenta Gevartii, bl. 144. — Archief S' Pieters Kerk T. II Aanneming der kanunniken van Corsendonk tot het Bestuur der Latijnsche School van Turnhout. 28 April 1645. Op den 24 dag der maent Aprilis syn gecompareert (den huyse van myne den deken) de eersaeme Jacques van Loonen ende Corneiius Verdonck, schepenen ende gesworen, referende daeghs te voren overleden te syn Mr Wauter van Stiphout recteur was van scholen alhier, mede oock de schade ende interest der selve schole, by soo verre die metten iersten niet en werde voorsie allegerende daerenboven die schepene ende geswore, seer genege te wesen, om by provisie die heeren van Corssendoncq in het voorschreven recteurschap ende scholen te stellen, ende dat op den selven voet ende contract, met van Stiphout saeliger te vorens aengegaen, doch alsoo sy schepenen ende gesworen niet en vermocht het selve te doen sonder advies ende consent van den heeren van den Capi- tule, involgende van contracte hiervan zynde, soo hebben de voorscreven gedeputeerde 'tselve advies ende consent tot dyen eynde van den voirscreven capitule versocht inder vuegen gelyck 't selve ook versocht is geweest met laste des magislrats in octobri 1636, alswanneer het Capittel gevlucht was ten tyde van retorsie, door seecker missive van secretaris Proost, aen den Deken geschreven, blyckende byden selven missive in desen register hier naer geinsereert, welck versueck, den voorschreven Deken ten selven daege ende den naest volgenden dagh van capitule de heeren voorgehouden heeft, de welcke eenpaere geadviseert ende geconsenteert hebben dat men de gemelde heeren van Corsendonck souden accepteren, ende aen veerden tot het recteurschap ende de scholen voorscreven om ten gelegen tyde te maeken een collegie van dry of vier religieusen, alles volgens het gementionneert contract tusschen de heeren van Capitule ende heeren schepenen ende gesworen aengaende de schole gemaekt den X dagh Junii 1596, met restrictie dat noch recteur of iemant van syne heeren iet sullen vermogen te doen tegens de erectie rechten, jurisdictie oft privilegien van voorschreven Capitule, hunne plebani ofte kercke collegiael, voorders als in den voorscreven contract is gementionneert. Actum in loco Capitulari mensis Aprilis die 28, 1645. Infra habebatur : de mandatu D. D. de Capitulo. Erat subsignalum : G Verschueren, Not. Capituli. Afschrift uit den Register : Privilegia, erectio capituli. etc. — Archief S. Pieterskerk T. III Goederen der Priorij van Corsendonk. Aenwysinghe van allen de goederen die het Godshuys van Corssendonck heeft onder de stadt ende vryheyt van Turnhout, tot datum van deser, 17 february van den Jaer Ons Heeren 1612. 1. In den eersten het clooster self toebehoorende de Canoniken Reguliere van den H. Augustinus Orden van het Capittel van Windesem, met huysinghen, hovinghen, water grachten, haghen en kanten, hooywas, houtwas, twi cleyne weyveldekens gelegen onder Castel, een watervelt onder Outurnhout, met noch eenighe schaerbosschen ende omtrent de 20 sillen saeylant, alles tot desselfs cloosters behoert vry fundatie ende gheamorticeert ende ghebruyck, is gepryseert jarelyckx op 750 2. Ten tweeden eenen windtmolen wordt jarelyckx verpaghtaen Symon Egidii voor 240 3 Ten derdeneen hoef by het clooster, gheheeten het Middonck, heeft tot haer gebruyck met huysinghen ende hoff 6 bunder saeylant, 3 bunder hooylant, 2 bunder eussels ende wordt verhuert aen Hendrick Van Ghestel, altemael oock vry fundatie ende gheamortiseerde goederen jarelyckx voor de somme van 162 4. Ten vierden, de Hasselt, heeft met huysinghen, hoff, hage ende kanten, 3 bunders saeylant : twee bunder hooywas ende driessche, 1 bunder hoeywey : ende wort jarelyckx verhuert aen Joossen van Herck voor de somme van .... 70 5. Ten vyfden Willem Broeckx huert een driessche ... 3 6. Willem Adriaenssen 4 parceeltjens 10 7. Item een hoef gheheeten het Boxtelaer, heeft met huysinghe ende hofl ende driessche onder een gelegen 7 bunder saeylant, onderhalf bunder hooybemde, 3 bunder heyweg, ende wordt jarelyckx verhuert aen Wouter Verdonck voor de somme van 140 8. Ten achtste, de Bremel hoeff heeft, met huysinghe ende hort 7 bunder saeylant; (van de welcke 3 sillen gelegen syn onder Retlii) met 2 bunder bempt, 3 bunder hooybemde ende eenighe slechte eussels ; ende wordt jarelyckx verhuert aen Mathys Loots, voor de somme van 165 9. Een stedeken op de Hooge Darisdonck, gheheeten de Cleyte hoeff, heeft met huysinge, hoflf, hagen, kanten en saeylant, driessche, hooywas, ende heyweg onder een gelegen 4 bunder ende wort verhuert aen Dinghe Staes, jarelyckx voor de somme van 60 Somma sommarum dese parceelen bedragen allen te samen jarelyckx de somme van 1000 rynsguldens. Afschrift van het begin der XVIIId0 eeuw. — Stedelijk Archief, T. nr 1582. IV Geamortiseerde fundatie goederen van het Godtshuys van Corssendoncq gelegen onder die Baronnie van Turnhout. (XVlIle eeuw). De landen en bemden geamortiseert, goedt van onze eerste fundatie, dat geteult wordt soo van 't clooster als van den pachter woonende op de Binnen hoeve, alsoo genoempt omdat se binnen 't clooster plachte te staen en nu buyten geset by het clooster op het fundatie goedt saemen in landen groot twelf bunderen, ontrent veertien bunderen soo bemden als weyden, eenige quade eussels en heyden ongemeten, alles gelegen op de fundatie plaetse, tusschen de twee rivierkens de Wampe en den Rooyschen Loop, genoemt die Calie, item eenige schaerbosschkens en eesters bossckens saemen omtrent groot vyf bunderen, alles geamortiseert en soodanich beseten sonder lasten daer van te geven tot deser uren. Vide litteram fundationis lil parte protocolli folio 75. Vidimus litteram fundationis folio assignato. Quod attestor Proost Scr. Den Corsendoncschen windtmolen staende by het clooster op het fundatie goedt aldaer geset door gratie en permissie Illustrissimse Ducissse Joannse. Data littera veertien hondert en dry geconfirmeert door hertog Philippus, annis veertien hondert twee en dertich en seven en dertich. Ita litterse la parte protocolli foliis 47 et 45, tot deser uren bezeten sonder lasten daer van te geven. Het Corsendoncks wouwerken, genoempt de Bieswouwer, ea donatione Mathei van der Schueren, anno Domini 1452 ; vide litteram la parte protocolli, fol. 247, heeft nooyt lasten gegeven, magnitudinis circiter unius bonnarii. Onse hoeve gelegen tot Bremel, waer Mathys Loots pachter van is, in landt groot vyf bunderen, in bemden en weyden omtrent vier bunderen onder Turnhout : heeft noch onder Rethy se ven loop saylandts, in weyde omtrent een bunder en een quart pro parte ex parte fratris nostri Stephani Tliys conversi qui ad ordinem venit anno Domini millesimo quadricentesimo septimo 1407 ; vide registrum litterarum Arce de elocabilibus quse habemus in et circa Turnhaul : ut sequitur. Grandia in Bremel in primis advenit nobis pro parte ex parte fiatris nostri Stephani Thys alias Van der Beken conversi nostri qui ad ordinem venit etc ut supra ; reliquaj pretie nobis advenerint ab anno millesimo quadringentesimo trigesirno secundo usque ad annum millesimum quadringentesimum septuagesimum primum. Consequenter ante amortisationem Caroli Audacis, exceptis duabus petiis ericse quse post amortisationem huic villse adjectse sunt, ut patet in registro litterarum Arce de elocabilibus quse habemus in et circa Turnhaut. Onse Corsendoncqsche hoeve gelegen op de Darisdoncq waer pachter van is Jan Meeuws heeft vier bunderen landt en in bemden en weyden twee bunderen en een half. met eenige quaey heyveldekens ex parte fratrum nostrorum Joannis et Nicolai Aerts. Littera transportationis data anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio, 1453, in martio. Videtur in registro litterarum Arce de el^cnbilibius in et circa Turnhaut. Item soo lant, weyde en eussels tot Sondereygen saem groot omtrent die vyf bunderen ex donatione domicellse Natalise Nouts anno Domini veertien hondert acht en twintig, 1428, 22 aprilis, parte protocolli fol. 206. Item litterarum Arce de elocabilibus quse habemus in Sondereygen. Afschrift der XYIIIde eeuw. — Stedki.uk Archief T. nr 1924. ZEVENDONK I Voorwaarden op dewelke er mag dienst gedaan worden in de kapel te zevendonk, en over derzelve bestuur 22 Juli 1694 Conditiën poincten ende ai ticulen volgens de welcke aen die ingesetenen van beyde die Severdonken, Winkel ende Veedyk, resorterende onder dese parochie der vryhyt Turnhaut gepermiiieei-t ende geconsenteert is by die Eerw. Heeren Deken en andere Canoriiken van den exempten Capittule der zelve vryhyt den dienste der Misse en den Catechismus in de nieuwe capelle aldaer, mits de afgelegenthyt der voorsyde gehugten van dese parochie ende tot meerder commodityt ende gemak der zelve ingesetenen, principalvk in tyde van oigst om de subite verandering van't weder : 1. In den eersten sal dese capelle niet alleenlyk volmaekt ende in staet gestelt worden van binnen en buyten inaer ook altyd onderhouden en herstelt worden op den last en cost der voorschreven ingesetenen sonder dat oyt daertoe eenigsins sullen moeten contribueren die Eerw. Heeren van desen capittule, al waert ook dat dese selve quaeme afgebrand ofte gedestrueert te worden : 2. Item soo en sal in dese capelle geenen parochiaelen dienst vermogen te geschieden, ten sy by expres consent van die voorschreven Heeren van den Capittule : 3. Item sullen ook geene vrauwen in de selve capelle mogen haeren kerck-gank doen, ten sy by expres consent van de voorschreven heeren en plebaen, en ingevalle daertegens quamen gepecceert te worden, soo sal den heero inlyder voor ider ryse verbeuren de somme van ses guldens, waarvan de eene hellicht sal wesen ten profyte \an den voorschreve capelle en d'ander lot behoef van den armen : 4. Item soo sullen de missen en catechismus die den heere bedienden alle sondagen ende heiligdagen in-de voorschreve capelle gehouden sal syn te doen geschieden op al sulke ure als naer slaet des tyts, by die Eerw. heeren voorschreven meest dienstig sal bevonden en geoordeelt worden : 5. Ende sullen dese voorschreve diensten geschieden alle sondagen en hyligdagen door eenen priester by den voorschreven capittule daertoe te stellen, en den welken den gewoonlijken eed aen den voornoemden capittule sal gepresteert hebben ofte moeten presteren : 6. Item soo sal alle een ofte twee jaeren uyt die voorschreve ingesetenen gestelt worden eenen capelmeester, die in de selve capelle met de schaele sal ommegaen en van synen ontfank op eenen bestemden dage doen rekeninge ten overstaen van die Eerw. Heeren van den capittule oft imant van hunnen twegen gedepuleert, en voorders op den voet en maniere gelyk die kerkmeesters en andere capelmeesters van de capelle St-Ewout, St-Antonis, en onse Lieve Vrouwe tot Oosthoven resorteren onder dese parochie doen, ider van hunnen respective ontfank : 7. Item soo sal den selven capelmeester uyt den voorschrevene omgehaelden offer geven eenen den vyf en twintigsten pennink aen dese parochiaele in recognitie dat te deselve capelle is schuylende onder haere inoederlyke kerke : 8. Item soo en sal den selven capelmeester uyt den voorsyden omgehaelden offer, aelmoessen ofte anderen ontfank in deselve capelle niet vermogen te maeken eenige nieuwe werken, ofte merkelyke reparatien exederende de somme van vyf guldens sonder expres consent van die voornoemde heeren canoniken 9. Item soo sullen die overende penningen boven behoorlyke reparatien voortskomende 'tsy uyt den offer, aelmoessen ofte fundatie der goeder luyden niet vermogen aengelyt ofte uytgestelt worden als by wete en consent van die voorschreve heeren : 10. Item om den armen niet te frustreren vant gene met de schaele word omgehaelt in die parochie, soo sal ook gestelt worden eenen armmeester, die onder den dinst sal omgaen agter den capelmeester ten behoeve van den armen, en synen ontfank overleveren aen den aelmoessenier deser vryheit, die denselven onder quittantie intreckende sal verantwoorden in zyne rekeninge : 11. Item soo sullen die ingesetenen der voorschreve gehugten van ider groot lyk hunder resort boven alle gewoonlyke parochiale en andere regten alnog betaeJen aen de voorscreven capelle tot hender bequaemer onderhaut tien stuyvers eens en van de kinderlyk vyf stuyvers eens, onder conditie datle selve tien stuyvers sullen mogen gereduiseert worden met een keirsse van een half pond wasch ende vyf stuyvers met een vierendeel wasch, salvo dat dese redemptie sal moeten geschieden ten dage van de begraeffenisse, en anders niet : 12. Item oft het gebeurde dat dese capelle quame afgebrand ofte anderssins gedestrueerd te worden (tgene God gelieve te behoeden) soo sal den dinst der misse daer eenige fundatiën toe sullen gevonden worden geschieden inde parochiaele kerke, soo lange tot dat de capelle wederom sal herstelt syn, en sullen de vrugten genoten worden by den dienende heere, mils dat denselven gehouden sal wesen te gaen doen den catechismus in eenig huys der voorschreve gehugten : 13. Item soo sullen die voorscreven ingesetenen van Severdoi.k W inkel en ^ eedyk altyd op hunne laste en kosten gehouden syn te voldoen den heere die den catechismus en dinst der misse in de voorsyde capelle sal doen, sonder eenigsints, ofte in eenige tyden oft hoofde te willen doen oft laten contribueren tot dien eynde die voorscreven Eerw. Heeren van den Capittule, allen hetwelk die ingesetenen onderscreven zyn nemende tot hunnen laste en de selve heeren daer van indemnerende sullen die voorscreven ingesetenen daer toe tragten te bekomen behoorelyke fundatiën, waermede sy allengskens sullen worden ontlast : 14. Item soo en sullen geene nieuwe fundatiën inde voorscreven capelle mogen worden geerigeert als met expres advis ende consent van die voorsyde heeren canoniken en sal de collatie daervan wesen aen den Capittule : 15. Item en sullen op geene hoogtydén ofte solemnele feestdagen in de parochie kerke vermogen ingestelt te worden in dese capelle eenige solemnityten ofte begankenissen ten waere by expres consent der voors. heeren : 16. Item soo en sal ook geene misse mogen geschieden in dese capelle op den Paeschen, Sinxen ofte Kersdag, opdat alsdan een igelijk zig begeve naer syne moeder kerke : 1(. Item soo en sal ook geene tweede misse op sondagen ofte hyligdagen mogen geschieden ofte ook gefundeert en geerigeert worden tensy by voorhaende advis en expres consent van den voorscreven capitule, veel minder separatie van de parochiekerke en jurisdictie daer annex : 18. Item soe verstaen en protesteren die voornoemde heeren van den capittule altyd te willen blyven in hunne voordere regten en privilegien die hun eenigsints souden mogen competeren, sonder hier door aen de selve int minste te willen derogeren ofte prejudicieren ofte immermeer daer tegens in eenigerley manieren te willen doen ofl laeten geschieden : 19. Gelyk sy daeromme ook niet en vorstaen van hunnen kant eenige obligatie ofte verbintenisse te incurreren ter oorsaeke ende uyt cragt der gestelde bovenstaende articulen ende conditiën, voorders als alleenlyk onder dese poincten te permitteren en consenteren in de voorscreve dinsten der voornoemde capelle : *20. Ende alle welke voorgaende poincten, articulen ende conditiën van den anderen kant nogtans die onderschreven ingesetenen der voorsyde Severdonk, Winkel en Veedyk alsoo verklaeren te accepteren ende beloven te observeren, ende doen observeren by hun en hunne nakomelingen en representanten, sonder hiertegens eenigsints te doen ofte laeten geschieden onder verbintenisse van hunne persoonen respective ende goederen, ende voorders als naer regte : renuntierende wyders ende teenenwege aen alle exceptien, privilegien ende beneficien, dewelke hiertegens sauden connen applicabel syn. Aldus gedaen en gepasseert desen eenentwintigten july sestien hondert en vierennegentig : en syn hiervan geschreven twee conforme acten, waer al het eene gelevert is aen den Capittule by die Eerw. Heeren Deken en Canoniken van den voorschreven Capittule ende ingesetenen voorschreven, is onderteekend aldus — Adrianus Van Broekhoven Decanus et Canonicus S" Petri... Joannes Horkens, Ignatius Guerin, Henricus Joannes Van Cantelbeek, Franciscus Wanbacq, Henricus Senautsen, Henricus Schuermans, Josepiius Van Ryswyk, Egidius Van Schelstraeten, Joannes Verhoeven, canonicus et plebanus, Joannes Pauly, Petrus Claessens ende Joannes Van Tier, alle canoniken van den voorscreven capittule ter eenre — ende van d'ander syde onderteekend 4- (1), daerby staet liet handteeken van Jan Diercx, Adriaen Diercx. Peeter Sei.s, Cornelis Borgmans, Francis Van Laer, Francis Diercx, Jan Thys, Francis Van Mechelen, Wautek Claesen, nog met dusdanig + teeken daerby staet thandteeken van Jan Meeus (1) Met dusdanig teeken daerby staet thandteeken van Jan Borgmans nog. Mertenssone, Adriaen Borgmans, Peer Van Laer, en nog met + teeken daer by staet thandteeken van Jacob Van de Vliet, ende dese acte gelevert aen de ingesetenen voorgemelt hebben die heeren van den Capittule door de signature van hunnen actuarius naer voorgaende collatie bevestigt. Onder stond : ter ordonnantie van die voornoemde Eerw. Heeren Deken en Canoniken; en was onderteekend : Mr Slaets actuarius Capituli 1694. Dese gecollationeert met de copye autenticq oft dobbel der voorstaende acte berustende onder den cappelmeester van Severdonck is by my onderscreven notaris daer mede bevonden te accorderen, desen 24 meert 1757. Quod atteslor P. q. Snijders, Notarius Publicus 1757. Gewettigd afschrift. — Archief S' Pieterskerk. T nr 26. II Brief van den bisschop van Antwerpen aan den koning van pruisen over het bestuur der parochie van zevendonk. 16 Augustus 1706. Sire, Je vien de recevoir en deu respect la requeste des habitants d'ambedeux hameaux de Severdonck qu'il a pleu a votre majesté faire remettre par son conseil d'Estat le 6e du courant a laquelle je diray que la prétention de ces suppliants est la plus juste du monde, puisque c'est pour leur salut et de leurs enfants et sujets, et il y a longtemps que je fais visiter les dits districts et trouvé nécessaire, qu'ils seraient assistez; mais la faute vient de ceux du chapitre de Turnhout lesquels ne cherchent que des excuses pour contribuer a la subsistence d'un pasteur y résidant, non obstant qu'ils y sont obligés en conscience tant pour ètre pasteurs primitifs vivants des revenus de la dille cure que pour tirer tous les revenus des novailles qui sont en grand nombre et de droit ne servent que pour 1'enlretement des pasteurs. Ajant intenté d'appliquer les revenus de quelques bénéfices, mais je ne 1'ai su faire pendant la vie du bénéfice, et pourtant il me semble soubs trés humble correction, que votre majesié feirait bien de m'ordonner de promptement et par provision y mettre un prètre séculier aux depens provisionels du dit chapitre et novailles, moyennant que ceux desdits hameaux luy pourvoyent d'une rnaison pour la detneurer, a fain qu'ils ayent nuit et jour 1'assistence pour les malades et autres surpris de mort, et qu'il puisse coniinueliement cathequiser les enfants, jugeant tout a fait nécessaire d'y ériger une cure pastorelle, selon 1'ordonnance du sacré concile de Trente qui ordonne cela etiam reclamantibus pastoribus, comme il est juste tant pour le salut des èmes que pour le service de sa majesté; car par le moycn d'un pasteur habitant, les hameaux accroissent en grandes et belles paroisses, comme 1'expérience nous enseigne et ceux du dit chapitre tirent assez de revenus de novailles pour 1'entretenir et en tout cas venant a vacquer le bénéfice que nous y avons destiné de leur connaissance et aveu, ils seront a toujours déchargéz, mais il conviendra que votre majesté ordonne cecy absolument et sans délay laissant lesdits du chapitre entier en leur défenses, car autrement il ferait crever les pauvres habitants par les délais des procés et les dépens d'iceux et le danger de perte des ames le reinettant néantmoins a la plus saine prudence de votre majesté que je prie Dieu de tenir et conserver longues années pour la gloire et le salut de ses sujeis comme estant Sire de votre majesté un de ses trés humbles et trés obéissants serviteurs, Fr Reginalde, Evèque d'Anvers. Anvers, le 16e d'Aoust 1706. Onderaan stond : (Ten verbaele van 20 8bro 1706 worden voor deze zaak verzocht binnen de 14 dagen te verschynen eenen geauthorizeerden persoon van wegens den Bisschop van Antwerpen en eenen van wegens het magistraat van Turnhout voor den Raadsheer van Brabant Blanche en den Secretaris Loyens om deze zaak van Severdonck, Winckel en Veedyk te eindigen.) Afschrift des tljds. — Stedelijk Archief T. nr 629. III Brief van Maria Theresia aan het Bestuur van Turnhout om afgevaardigden van Zevendonk te dagen voor haren raad te verschijnen. 4 April 1757. Maria Theresia bij de gratie Godts Rooms Keyserinne, Coninginne van Hongarien, van Bohemen etta , Aerls Hertoginne van Oostenrijck, Hertoginne van Bourgondien, van Lothryck, van Brabant, van Limbourg etta- . Den eersten van de deurwarders van onsen Raede geordonneert in Brabant Saluyt : wij hebben ontfangen de supplicatie van die hooftschouteth, schepenen, gesworens ende gecommitteerde gegoeydens representerende het corpus der stadt ende vryheyt Turnhout innehoudende dat die van de gehuchten van Zeverdonck, Veedyck ende Winckel resörterende onder het voorschreven Turnhout ten jaere sesthien hondert negentigh hebbende begonst te bouwen eene Capelle, hun sulcx wegens der Supplianten voorsaeten was belet geworden om de groote prejuditie die daer door veroorsaeckt stonde te worden aen hunne parochiaele kercke, gelyck alles bleke by den vonnisse van onsen voorschreven Raede van den elfsten septembris sesthien hondert twee en negentigh aldaer by copye authentieck gevoeght sub numero primo, dat de supplianten daer naer op elf maij sesthien hondert vierennegentigh aen die van de voorschreve gehuchten hadden toegestaen het volbauwen van de voorschreve Capelle op sekere voorwaerden ende conditiën uytgedruckt by het contract ten voorschreven daeghe daer over gepasseert aldaer by copye authentieck gevoeght sub numero secundo, dat de Ingesetenen van deselve gehuchten aleer de selve Capelle te moghen volbauwen volgens den tweeden artikele vant selve contract moesten doen blycken van eene fondatie van vyl'tigh guldens s'jaers om den dienst daer inne te doen, in plaetse van te doen blycken van diergelycke fondatie, soo hadden de selve ingesetenen ettelycke jaeren den voorschreven dienst uyt hunnen sack betaelt sonder cost ofte last aan de selve Capelle, daer naer hadden sy begonst daer toe te emploïeren den offer met den welcken sy nu ettelycke jaeren hunne voorschreve diensten int'geheel hadden betaelt direct contrarie aen den tweeden ende elfsten artikele van het voorschreven contract ende tot groote prejuditie van de parochiaele kercke, aen wie de hellicht van den voorschreven offer competeerde, dat de gemelde ingesetenen de Supplianten int' geheel niet en schenen te willen erkennen aengaende het regimen der selve Capelle, voor soo veel sy hun vermeten hadden nu ettelycke jaeren eenen Capelmeester onder hun te kiesen, nieuwe wercken te maecken sonder de Supplianten te kennen, ende alles te regeren sonder iemandt rekeninghe te doen, alles direct contrarie aen den tweeden, vierden, vyfden en sesden artikelen vant' voorschreven contract. Sy begosten voorts sooveel diensten in de voorschreve Capelle te doen, als t'hun goedt dochte. Sy exploïeerden daer toe de daegen ende uren naer hun geliefte, alles alwederom tot groote prejuditie van de parochiaele kercke, ende contrarie aen het gestipuleerde met den achtsten ende negensten artikelen van het voorschreven contract, met een woordt de gemelde innegesetenen van Severdonck, Veedyck ende Winckel schenen hun meerdere preëmineniie te willen attribueren, over ende ten opsichte van de voorschreve directie der Capelle, als de Supplianten waeren hebbende over de parochiaele kercke, tot soo verre dat sy van intentie waeren de gemelde Capelle merckelyck te vergrooten, ten welcken eynde aireede een groot deel materiaelen in de gereetheyt was gebracht, alles tot groote prejuditie ende schaede van den Supplianten parochie, ende oock strydigh aent' oppergesagh der Supplianten in hunne qualiteyt over de voorschreve Capelle competerende, was aengaende de Supplianten eedtshalven hun verplicht vonden dusdaenighe nieuwigheden ende attentaeten te beletten, oorsaecke van recours tot ons oodtmoedelyck biddende ten eynde wy gedient waeren aen d'innegesetenen van Severdonck, Veedyck ende Winckel te ordonneren, ende deselve des noodt synde te condemneren van ponctuelyck te achtervolgen liet voorschreven contract van elf maii sesthien hondert vier en negentigh hier vooren geroert, ofte andersints op alsulcken forme ende in alsulcker voegen ende manieren, gelyck wy tot conservatie van de gerechtigheyt, soo van, der Supplianten parochiaele kercke, als van hun Supplianten, souden gelieven te ordonneren, ende voor het toecomende vinden te behooren, versenden de ten dien eynde deselve partyen voor Commissarissen, om deselve gehoort, sommierelyck by onsen voorschreven Raede gedisponeert ende gereguleert te worden naer benooren, interdicerende interim ende mits periculum in mora aen de gemelde ingesetenen van Severdonck, Veedyck, etta, van iets te attenteren in prejuditie vant' voorschreven' gevoeght contract, emmers by provisie ende totter tydt toe dat partyen gehoort, anders by onsen voorschreven Raede soude wesen geordonneert ende gereguleert ubique cum expensis. Waer omme soo ist dat wy hetgene voorschreven aengesien, U ontbieden ende committeren by desen dat gy ten versoecke der Supplianten daeght de ingesetenen van Severdonck, Veedyck ende Winckel te compareren t'eenen sekeren gelegenen daeghe voor onse lieve ende getrouwe Isidorus de La Dos Raedt ende Franciscus Josephus Mostinck secretaris beyde ordinarissen van onsen Raede geordonneert in Brabant Commissarissen ten desen gedeputeert, om aldaer t'aenhooren alsulcken versoeck ende conclusie als de Supplianten ten daeghe dienende sullen willen doen ende nemen ten eynde als boven daer op by de gedaeghde t'antwoorden, ende in saecke voorts te procederen soo behooren sal, overschryvende ten voorschreven daeghe die voorschreve Commissarissen t'gene des gy in desen sult hebben gedaen, dewelcke wy ontbieden ende bevelen dat sy partyen gehoort, goet cort reciit ende expeditie van justitie doen, interdiceren aen de voorschreve ingesetene van Severdonck, Veedyck ende Winckel iets te attenderen in prejuditie van het contract hier boven geroert tot den dae«he dienende. Want ons alsoo gelieft. Gegeven binnen onse stadt Brussele onder onsen grooten segele desen vierden april 1757 : Rob. By de Keyserinne ende Coninginne in haeren Raede. C. Tombelle. li (Onder stond door een ander geschreven) : Ten versoecke van die heeren Hooftschouteth, Schepenen, Gesworen, en principaele gecommitteerde Gegoeydens van Turnhout, ende uyt crachte van dese brieven van daeghsel, syn per me onderscreven Deurweerder van Souverein Raede van Brabant gedaeght die ingesetene van Severdonck, te compareren den twintighsten deser maent april voorende ten huyse van den heere Raedt de La Dos ten twee uren naer noen, om aldaer te doen en te aenhooren als by de selve brieven, met interdictie als by de selve is geroert hebbende ten dien eynde aen Jan Dinkx hooftman der gulde aldaer gelevert copye der voors. brieven met myn exploit op segel, en ad idem gedaeght de ingesetene van Winckel, met leveringe voors. aen Pet. Dinkx mitsgaeders die innegesetene van Veedyck en insgelyckx copye met myn exploit gelevert aen Jan Van Laer, hac 9 april 1757. 3 daegh f. 1- 7 Morren. 1/2 reyse in de ronde 1-7 f. 2-14 Oorspronkelijk brief op perkament waaraan een groot zegel van Maria Theresia in rood was hing. Op den rug stond : Solvit Lauioaerts sesse guldens, sesthien stuivers, twee oorden — 6-16-2. — Stedelijk. Archief T. nr 170. ALPHABETISCH REGISTER DER Namen var; Personen, plaatsen, instellingen A Aa 98 Alva (hertog van) ... 25 Amalia van Solms, 32, 39, 47, 124 Archieven (Turnhout). . 41 Arendonk . . 7, 17, 43, 121 B Baerle 7 Baerle-Hertog .... 43 Beersse 43 Begijnhof . 45, 96, 103-108 Bergen-op-Zoom ... 35 Bestuur (v. Turnh.) 62, 65, 67 Bieswouwer 151 Blanche 159 Bols (J. N. J.) . . . . 14 Bonifacius IX .... 87 Bont (W.) 89 Boxtelaer. ..... 150 Breda 126 Bremel .... 150, 152 Broxie 97 Bruxelles 36 Burgerwacht .... 69 C Calie 15! Casterlé ... 45, 99, 150 Casteleyn 97 Cène calviniste ... 28 Champtrain . . . . 44, 92 Claessens (J.) . . 54, 64, 66 Claessens (P.) .... 156 Coens Concilie van Tren te . .142 Confiscatie van Turnhout. 53 Consistorie v. d. Horen . 64 Cools (R. bisschop v. Antwerpen) ... 92, 157 Corbé 121 Corsendonk 16,25, 27, 45, 92, . . . 94,99, 100,146-152 Cortynen 99 D Darisdonk. 98, 101, 150, 152 De Bie (R.) . . . . 64, 66 De Bracqmonte (G.) . . 32 De Curia (J.) .... 90 De Fierlant (C. C.). . . 15 De Fierlant (G. A.)54,93,94,95 De Immersele .... 89 De Jonge (J ) 15 De Kinschot (F.) ... 38 De Knuyt (J.) . . . 32, 39 De la Dos . . . 161,162 De Laverne (L.). ... 55 Deleballe (M.) . . . • 20 De Ophem (J.) . . • • 89 De Pestre (J.) . . .58, 61 De Ranst (W.) .... 84 Dergent (C.) 121 De Visser (J.) 65, 93, 94, 95 De Wilde (G.) . . .15,94 Diest 36 Dinkx (P.) 162 D'Or (K.). ..... 67 E Ewout (St) ... 96, 154 F Filip IV (koning van Spanje). 32, 114, 122 Fonciere juridictie ... 63 Franceschini . 107, 108, 137 Fransche Republiek 67, 102, 107, 108 Frederik Hendrik (van Oranje) 40 Frederik (van Pruisen) 49,50, .... 52, 55, 62, 65 G Gaspar (bis. v. Antw.) . 112 Gasthuis . 27, 96, 108, 110 Gerlacus (J.) 145 Gevaert (S.) 92 Gheel 26 Gierle 7, 43 Goederen (van Turnhout). 43 Graafschap (Turnhout) . 132 Graeshacker 138 Graetacker 131 Grimbergen 36 Grootenhout 42 Grootrese 101 Guerin (I) 156 Guido (bisschop v. Kam.) 137 Guzman 32 H Hasselt . . . : 124, 125 Hautacker (N.) .... 139 Hebscap (I) 85 Heerlijkheid (van Turnhout). . . 23, 29, 32, 58 Heiden 61 Heizijde 97 Helt 42 Herenthals 111 Herstal 36, 51 Heyaert(J.) 84 Horkens(J.) 156 Huysmans (Zr) .... 109 I Inkwartiering (van soldaten) 47 J Jan III (hertog van Brabant) 5 Joanna (hertogin van Brabant) . . 5, 89, 104, 151 Joannes (bisschop v. Kam.) 105 Joseph II. . . . 120, 130 K Kalfsterte 18 Kamerijk (bisdom) . . .78 — (kapittel). . . 86 Kapittel v. Turnhout (stichting) 77 — (bisschopsbevestiging) 83 — (pauses bevestiging) . 87 — (voorrechten) ... 89 — (en Minderbroeders) 118 — (en Sepulcrienen) . . 127 — (en Corsendonk) . . 146 — (en Zevendonk) . . 153 Karei (hert. van Burg.) . 19 Karei V 23 Kempen 73 Kerkhof 92. Kerk (S. Pieter) . 27, 77-103 — (Kerkbezoek) . . 92 — (toestand in 1796) . 102 — (parochie) ... 96 — (herstelling). . . 93 — (gestoelte) ... 94 Ketters (namen). ... 25 Kinschot. . . .17, 38, 99 L Leemseynde 97 Leenen (van Turnhout) . 15 Leenverheffing(v.Turnh.)50,52 Leyseinde 97 LeopoldGuillaume(aartsh. van Oostenrijk) ... 37 Leopold I. (koning van België) 72, 75 Le Roy (P.) 38 Leuven 3 Lichtaert 45 Lier 12 Lijnwaadwerkers ... 30 Lille 7, 43 Lockeracker 132 Lodewycx 77 Lokeren 97 Loyens 159 M Mairen jg Malderus (bis. v. Antw.) . 140 Mallants J3g Marcelis (M.) 65 Maria Theresia (van Oostenrijk) . . 53, 159, 162 Maria (van Brabant) 6, 8, 77, 84, 87, 103 Maria (van Hongarië) . . 23 Maria (van Zimmeren) 40, 45, 46, 48 Mariscalci F. . . 77, 84, 87 Markt 5, 6 Martini (F.) ... 79, 84 Maurits (prins v. Oranje). 106 Mauroy (L.) ... 93, 101 Maximiliaan (keizer) . . 21 Mazoery (J.) 86 Meerhout 36 Melckhoek ..... 97 Merxplas .... 43, 103 Middonck 150 Mysman (J.) iq Minderbroeders, 92, 96, 97, 99, 111-123 Moll 74 Montaigu 36 Montfort 34 Mostinck (F. J.). . . . 161 Munster 40, 42 N Naets (P. F.) . . . 94, 95 Nouts 139 O Oems 16 Oosthoven 96, 97, 99, 121, 154 Oud-Turnhout 17, 26, 80, 90, 96, 97, 99, 103, 137-146, 150 Oyen ... 78, 80, 82, 88 P Papenbrugge ... 97, 138 Paradanus (Mar.). . 127,130 Pauli (J.) . 77, 78, 83, 84, 87 Pauly (M.) 47 — (J.) ... 95, 156 Petrus (bisschop v. Kam.) 83 Poederlé 103 Poppel 7, 43 Proost (N.). . 32,127,149 R Ravels 7, 43 Rethy .... 45, 96,99 Robert .... 107, 108 Robson, (A. J.) . . . . 110 Rode 18 Roermond 34 Roy 100 Royscheloop .... 151 S Sanen (G. J.). . . . 69,71 Scholen . .81, 89, 92, 148 Schoonbroek 34,39,45,99, 100 Schorvort 97 Schuermans (F.). . . . 121 Schuermans (H.) . . . 156 Schuurhoven 97 Schuylenburch (W.) . . 46 Senautsen (H.) . . . . 156 Sepulcrienen . 96, 124-137 Sevenbergen 34 's Hertogenbosch . . . 126 Sichem 31 Silva Tarouca .... 58 Sjongen (M.) 16 Slaets 121, 157 Smalvoorlslraat. . 132, 134 Snijders (F.) 110 Snijders (P. G.). . . 15, 157 Soeflers(J.) 95 Sondereygen 152 Spijker (van Antwerpen) . 44 Stappers (J. G.). ... 15 Stockman 16 Swaan (J. P.) . . • ■ HO T 't Eyghen 90 Timmermans (J.) . • 54, 65 Tomballe 161 't Stockt 17, 97 V Vaart 72 Valkhof 42 Van Amersoyen (J.) . . 16 Van Berausel .... 16 Van Berchem .... 18 Van Boussu (P.) ... 28 Van Broeckhoven (A.). . )56 Van Cantelbeeck (H. J.) . 156 Van Dael (F.) .... 14 Van Dael (S ) . . . 51, 65 Van der Aa 21 Van den Broeck. ... 50 Van den Broecke (W.) . 16 Van den Plas .... 121 Van der Borch (H.) . . 16 Van der Sloten (P. J.). . 102 Van der Venne (C.) . . 16 Van Dynter (A.). ... 17 Van Gastel (J.) . ' . 15, 64 Van Halen (V.).... 19 Van Hulsen (J. F.). 54, 65, 66 Van Hulshout .... 121 Van Kuyck 18 Van Kynschot (J.)... 17 Van Loen (S.) .... 16 Van Mattenburch (V.) 136, 137 Van Meer (P.) .... 92 Van Noort, J. (F.) ... 15 Van Pelt (F.) . . 54, 65, 66 VanPulle(L.) .... 15 Van Ranst 17 Van Ryswyck (J.) . . . 156 Van Schelstraeten (E.) . 156 Van Soustde Borckent'eld 52 Van Stiphout (W.). . . 148 Van Thielen (A.) . . . 127 Van Tier (J.) 156 Van Uden (G.) .... 15 Van Welle 16 Veedyck 97, 155,156, 159, 161 Verhoeven J. . . .92, 156 Veroordeelden (16e eeuw). 25 Verschueren. . 83,119,149 Verstylen (J. F.; . . . 15 Vianen 27 Vlimmeren 43 Vloers (H.) . . . . 54, 65 Vlymele 7 Voetbooggilde .... 8 Voets (C. A.) 93 Vorst 36 Vosselaer 43 Vueghs F 54, 66 W Wampe 151 Wanbacq (F.) .... 156 Wapenschild (v. Turnh.). 71 Warneton 36 Wechelen .... 7, 43 Weelde 7, 17 Weeshuis 121 Willem Hendrik (van Oranje 41 Willem III (koning van Engeland) . . . . 46, 49 Wilmaers. . . .16, 17, 18 Windmolens (van Turnhout) 45 Winkel, 97, 155, 156, 159, 161 Woensele 138 Woestenberg .... 121 Z Zevendonk . . . 92, 97, 99, 153-162 INHOUDSTAFEL DER BEWIJSSTUKKEN WERELDLIJK DEEL Datum Nr BI. 1262 29 Januari. Verbond tussehen Leuven en Turnhout I 3 1338 24 Juli. Octrooi van Jan III voor het oprichten eener zaterdagsche markt . . II 5 1363 18 April. Keur van oprichting der zaterdagsche markt door Maria van Brabant III 6 1387 4 Juni. Kaarte voor het Gilde van den Voetboog, te Turnhout IV 8 X Fde eeuw. Leenen te Turnhout. . . V 15 1468 14 Februari. Commissiebrief voor den schout Van Halen VI 19 1509 Aanstelling van Willem van der Aa, als rentmeester VII 21 1546 1 Maart. Karei V geeft Turnhout aan zijne zuster Maria van Hongarië . . VIII 23 1568 19 Oclober. Veroordeelingen door den hertog van Alva IX 25 1580 9 Mei. Leenverheffing voor Peeter, graaf van Boussu X 28 Datum Nr BI. 1624 29 Januari. Octrooi voor de Lijnwaadwerkers XI 30 1649 26 October. Overdrachlsbrieven van het afstaan der Heerlijkheid van Turnhout door den Koning van Spanje aan Ama- lia van Solms XII 32 1648 21 Mei. Volmacht van Amalia van Solms aan Jan de Knuyt, om bezit te nemen van Turnhout XIII 39 1676 1 Februari. Turnhout wordt afgestaan aan Maria van Zimineren XIV 40 1682 19 November. Inventaris der Archieven van Turnhout XV 41 1684 29 Januari. Goederen en opbrengsten binnen de Vrijheid XVI 43 1688 7 Juli. Willem III draagt zijnen griffier op in zijnen naam bezit te nemen van Turnhout XVII 46 1692 26 November. Over den vrijdom van inkwartiering van soldaten ..... XVIII 47 1706 11 September. Kennisgeving der inbezittreding van Turnhout door den koning van Pruisen . . XIX 49 1713 29 April. Volmacht aan H. Van den Broeck ter leenverheffing van Turnhout door den koning van Pruisen XX 50 1740 27 Juli. Volmacht aan Soust de Borcken- feld ter leenverheffing van Turnhout . XXI 52 1745 25 Maart. Verslag der inbezitneming van Turnhout, ten voordeele van Maria- Theresia XXII 53 1768 6 Juni. Verkoop der Heerlijkheid van Turnhout aan J. G. de Pestre . . . XXIII 58 1768 16 October. Brief van J. de Pestre aan het Magistraat van Turnhout, over de heidenontginning XXIV 61 Bestuur van Turnhout, ten tijde van den koning van Pruisen ...... XXV 62 1796 17 Juli. Brief aan Karei d'Or, over het bestuur van Turnhout XXVI 67 Datum nr gj 1808 7 November. Oprichting der Burgerwacht XXVII 69 1838 22 Maart. Bevestigingsbrief van het wapenschild der stad Turnhout. . . . XXVIII 71 1846 September. Opening der vaart. Redevoering van den Heer Burgemeester . XXIX 72 GEESTELIJK DEEL KAPITTEL EN SINT-PIETERSKERK Datum Nr BI. 1398 Juli. Stichtingsakte van het Kapittel, door Maria van Brabant I 77 1399 26 December. Bevestiging van het Kapittel, door den Bisschop en het Kapittel van Kamerijk, en den Aartsdiaken van Antwerpen II 83 1400 25 Januari. Bevestiging van het Kapittel door den Paus Bonifacius IX. ... III 87 1400 30 November. Vrijheidvoorrecht aan het Kapittel geschonken door de hertogin Joanna IV 89 1596 10 Juni. Overeenkomst tusschen het Kapittel en de Vrijheid aangaande de scholen V 89 1700 28 Juli. Kerkbezoek door den Bisschop van Antwerpen, R. Cools VI 92 1759 2 Mei. Herstelling van St-Pieterskerk . VII 93 1784 24 November. Aankoop van het gestoelte van Corsendonk VIII 94 1786 10 Juni. Ontvangstbewijs voor liet aankoo- pen van het gestoelte van Corsendonk. VIII 95 1786 12 Augustus. Voorstel eener verdeeling der Parochie Turnhout IX 96 1796 Toestand van het Kapittel X 102 BEGIJNHOF 1372 15 Oclober. Maria van Brabant geeft vrijheid van beden aan het Begijnhof . . I 102 1399 26 Mei. Hertogin Joanna bevestigt de vrijheid van beden door hare zuster aan het Begijnhof geschonken II 104 1422 13 Augustus. Toelating van den bisschop van Kamerijk, aan de meesteressen van het Begijnhof om eenen provisor te kiezen III 105 1603 21 Januari. Veihgheidsbrief van Prins Maurits voor het Begijnhof .... IV 106 1796 4 Oclober. Verslag van het Begijnhof ten tijde der Fransche Republiek ... V 107 GASTHUIS 1796 4 Oclober. Verslag over het Gasthuis ten tijde der Fransche Republiek ... 1 108 1800 15 Juni. Lijst van het personeel des Gasthuis II 110 MINDERBROEDERS (Zonder datum). De Minderbroeders van Herenthals vragen aan bet Kapittel van Turnhout om zich aldaar te mogen vestigen I 111 1651 20 December. De Bisschop van Antwerpen stemt toe in de stichting van een Minderbroedersklooster II 112 Datüm nr b1 1655 8 April. Amortiezatiebrief van koning Filip IV aan de Minderbroeders. . . III 114 1656 25 September. De Paters noodigen den Deken en liet Kapittel uit tot het huldigen van het leggen van den eersten steen van hun klooster jy ns 1656 27 September. Verbod van het Kapittel aan de Paters om kerk en klooster te bouwen y ng 1787 10 April. Verslag over den toestand van het Minderbroedersklooster, ten tijde van Joseph II yj 120 SEPULCRIENEN 1662 12 Maart. Aanvraag der Sepulcrienen aan Amalia van Solms om zich te Turnhout te vestigen { 224 1662 24 Maart. Het Bestuur van Turnhout laat aan de religieuzen van Hasselt toe zich ter stede te vestigen n 125 1684 18 A uyuslus. Verdrag tusschen het Kapittel en het Klooster van het H. Graf . III 127 1787 9 April. Verslag nopens den toestand van het Sepulcrienen klooster ten tijde van Joseph II iy 130 1796 4 October. Verslag aangaande de Sepulcrienen ten tijde der Fransche Republiek y 136 OUD-TURNHOUT 1333 October. Oprichting der kapelanij van O -L.-V. te Oud-Turnhout .... I 137 1455 23 Mei. Oprichting der kapelanij van het H. Kruis te Oud-Turnhout H 139 1614 26 April. J. Malderus, Bisschop van Antwerpen, stelt eenen kapelaan aan te Oud-Turnhout' . , ju 140 XVIIe eeuw. Tegenbetoog over de benoeming der parochie van Oud-Turnhout. ... IV 141 PRIORIJ VAN CORSENDONK 1442 28 Januari. Verdrag tusschen het Kapittel en de Priorij van Corsendonk, over de tienden, gifien, begrafenis, enz. . I 146 1645 28 April. Aanneming der kanunniken van Corsendonk tot het Bestuur der Latijnsche School van Turnhout .... II 148 1672 17 Februari. Goederen der Priorij van Corsendonk III 149 XVIlIe eeuw. Geamortizeerde fundatiegoederen . IV 151 ZEVENDONK 1694 22 Juli. Voorwaarden op dewelke er mag dienst gedaan worden in de kapel te Zevendonk, en over derzelve bestuur . I 153 1706 16 Augustus. Brief van den Bisschop van Antwerpen aan den Koning van Pruisen over het bestuur der parochie van Zevendonk II 157 1757 4 A*pril. Brief van Maria Theresia aan het Bestuur van Turnhout om afgevaardigden van Zevendonk te dagen voor haren Raad te verschijnen .... III 159