BIBLIOTHEEK DER RIJKS- ' UNIVERSITEIT TE LEIDEN.
Uit de boekverzameling der voormalige Ned.-Ind. Bestuursacademie.
Bruikleen van het Departement van Koloniën.
Juli 1923.











INLEIDING TOT DE STUDIE □ DER ECONOMIE °
DICTAAT
VAN COLLEGES GEHOUDEN DOOR Mr. Dr. H. J. TASMAN AAN DE N.-I. BESTUURS ACADEMIE BEWERKT DOOR G. L. ULJÉE
AMBTENAAR B. B.
ONDER TOEZICHT VAN DEN DOCENT
DEEL II
— 1915 —
DRUKKERIJ KORTHUIS — 's-GRAVENHAGE















INHOUD.
HOOFDSTUK VIII.
Monopolies.
In beginsel is onze maatschappij en wetgeving op de concurrentie gevestigd. In den gildentijd had men monopolisatie; van 1830—1880 weêr concurrentie door dik en dun. — Zakelijke concurrentie kan voordeelig zijn, persoonlijke concurrentie is het niet. Concurrentie kan tot verkwisting leiden. — Drie soorten monopolies : de natuurlijke, de beperkte, feitelijke en de rechtsmonopolies. — Het drijven in monopolistische richting, waarvoor de tijden thans gunstig zijn, is van ouden datum. Trusts, kartel ls, corners. — Corners, tijdelijke combinaties. Verschillend succes deicorners; teekenend verschil tusschen producten- en effecten-corners. — Ontwikkeling der syndicaten (kartells); afspraak; doel; nationaal of internationaal. Typeerend: het blijven combinaties van zelfstandige ondernemers vaak met tegenstrijdige belangen. Toenemende vorming, maar ook veelvuldige oplossing van kartells. — Bij de aaneensluiting tot een trast verdwijnt de zelfstandige onderneming of wordt het hoofd daarvan Betriebsdirektor van de trust. Geen tegenstrijdige belangen meer. Specialisatie en besparing. — Vertrusting op elk gebied, vooral in Amerika. Omvang van de financiëele controle der bankiers. — De wetgeving op n. v. Holdingcompanies. Certificaten van aandeel. Wijze van oprichting van reuzeondernemingen. — Trust- en kartellvorming leidt tot economischer productie doch alleen ten voordeele van bankiers en trustvormers, niet van het algemeen. — Nadeelen van de trustvorming: Verstoring van de normale prijsverhouding d. m. v. de dumpingtaktiek. Bedroevende loonregeling en veelvuldige stakingen.
De trust een publiek gevaar. Koningen der industrie met onbeperkte macht. Oneerlijke praktijken.
Leidend beginsel der Angelsaksische wetgeving is verzet tegen monopolies. De Sherman- en railwaytrustacts in Amerika. Wetgeving in Canada, Australië, Engeland. — De vastelandswetgevingen zien in principe in het monopolie niets onbehoorlijks. Maatregelen tegen de trusts in O. Europa, Italië, Rusland. Duitschland, Duitsch Oost-Afrika. — Beteekenis van het trustvraagstuk; beperking tot handel en industrie.
Bladz
Afname van het aandeel der trusts in de totaalproductie. — Wat moet de overheid doen? Publiciteit omtrent de handelingen van de trust. Protectionistische politiek, maar geen tolrechten; coöperatie; overheidsbedrijf. De geest van het volk 1
HL 1)E VERDEELING.
HOOFDSTUK I.
De splitsing van het maatschappelijk inkomen uit de goederenproductie.
Principieel wordt in elke maatschappij, onverschillig haar organisatie, de maatschappelijke productie verdeeld onder 4 bevolkingsgroepen: ondernemers, ar- . beiders, kapitalisten en grondbezitters 21
HOOFDSTUK II.
De pacht.
Wanneer over het land beschikt moet worden, moet hiervoor worden betaald; de grond heeft waarde gekregen. De pachtleer van Ricardo. — Bestrijders van Ricardo's leer. — De absolute grondrente is gebaseerd op het eigendomsrecht van den grond, de relatieve op de verschillen in ligging, vruchtbaarheid enz. Alleen de relatieve grondrente wordt door Ricardo's leer verklaard. — Corn is not high because a rent is paid, but a rent is paid because corn is high. — Het premieinkomen voortgekomen uit de relatieve grondrente heeft geen invloed op de prijsvorming, wèl de absolute grondrente, prijsgeving van de eerste is niet, van de tweede wèl in het belang der maatschappij. — Grondbezit levert in den vorm van huur, pacht enz. geen oogenblikkelijk voordeel op, maar wel indirect in den vorm van waardestijging op langen termijn en van hoog aanzien in de maatschappij. De prijsstijging bij stedelijke en landelijke grondrente. — Typisch verschil tusschen stedelijke en landelijke grondrente: de woonbehoefte kan niet anders dan locaal bevredigd worden, de behoefte aan levensmiddelen behoeft dit niet. Geen landnationalisatie maar opkoop van den grond ten behoeve van de uitbreiding der gemeente. — De instelling van het grondbedrijf. — Voor- en nadeel van herverkoop en uitgifte in erfpacht van gemeente-



Bladz.
grond. Schadevergoeding bij teruggave na afloop van den erfpachtstermijn. Mededinging van niet-kapitaalkrachtigen bij uitgifte in erfpacht. — Verlenging voor publiekrechterlijke lichamen van den termijn voor wederinkoop. Wertzuwachssteuer. Onteigening per zone. — Beteekenis van de grondrente voor Indië, speciaal voor Java. Gebrek aan gegevens. Indruk van uitbuiting van den Inlandschen grondverhuurder. — Maatstaf voor een rationeele grondhuurprijs. Gemengde commissies tot vaststelling hiervan. — De bestrijding van het voorschoteuvel. Organisatie van het volkscredietwezen plicht. — De conversie van communaal tot individueel bezit. Gebrek aan gegevens. Communaal bezit van recenten datum. Toestand in Rusland. Stelsel van Zusammenlegung.
Communaal bezit en pauperisme 22
HOOFDSTUK III.
De kapitaalrente.
A. Kapitaal en vermogen.
Verschil tusschen de begrippen grond en kapitaal. Kapitaal, geproduceerd productiemiddel, een economisch begrip. — Verschil tusscheu de begrippen kapitaal en vermogen. Vermogen een historisch rechtsbegrip, de som van goederen en rechten waarover iemand beschikt. Ruimer begrip dan kapitaal, dat er in economischen zin een deel van is. Heffing van rente van niet-productief gemaakt vermogen is slechts een schattingsrecht. — Ook voor de verklaring van het ontstaan van het kapitaal is het noodig te onderscheiden tusschen kapitaal en vermogen. Alleen vermogen kan worden bespaard; van de wijze van belegging van het bespaarde is afhankelijk of er kapitaal of vermogen zal ontstaan. In een kapitalistische maatschappij is besparing noodzakelijk om tot kapitaalvorming te geraken. — Stijging van de waarde van den grond doet alleen het individueel vermogen, niet het reëele volksvermogen toenemen. Hetzelfde geldt t a.v. monopolies (patenten). Moeielijke berekening van het vermogen. — Typische verschijnselen bij de vermogensvorming. — Op een groot vermogen kan gemakkelijker worden bespaard dan op een klein, reden voor het goed recht van het groote vermogen. — Besparing zonder meer, niet onder alle omstandigheden gewenscht. De beste spaarzaamheid is ontwikkeling van de toekomstige productieve krachten. — Opvoering van de gemiddelde hoofdelijke productie is belangrijker dan de kwestie van de verdeeling van het geproduceerde. Alleen op die wijze is kapitaalvorming in Indië mogelijk. Belang voor Indië van een leening voor productieve doeleinden. — Er wordt meer verteerd maar ook meer (en anders dan vroeger) bespaard. Maatschappelijke nuttigheid van een vrek en van een verkwister. Men bevordere niet zonder meer de consumptie 43
Bladz.
B. De rente.
Ten aanzien van de rente staan kapitaal en vermogen op één lijn. De verstrekking van vermogen voor improductieve doeleinden, het consumptief crediet, is historisch het oudste; daarmee ging samen renteverbod behalve voor de Joden; rechtvaardiging van dit verbod. Ontduikingen. De rentebeperking. Vrijlating in het begin, weder beperking tegen het eind der 19e eeuw. — Rechtmatigheid van rentebebeperking afhankelijk van locale economische toestanden. Abnormaal hooge rente bij geringe bedragen. Pandhuisrente. — De vermogensrente is geen belooning. Theorie van Bastiat. — Theorie van Von Böhm Bawkrk. — Meerwaardetheorie van Marx. — De vergoeding van rente een gevolg van de behoefte aan, het ontbreken van voldoende kapitaal. Bij de primitieve productie had men geen kapitaal, dus geen kapitaalrente, alleen vermogensrente. — Vermogensvermeerdering een voordeel, kapitaalvernietiging een nadeel voor de maatschappij. De laatste is niet altijd zichtbaar in een lioogeren rentevoet. — Aan de zijde van het aanbod heeft men noch met een minimum noch met een maximum rente te maken; aan de zijde van de vraag is de rentevoet afhankelijk van de aan het geleende te geven bestemming. Invloed hiervan op den levensstandaard. — De staat wake dat het consumptieve crediet binnen enge grenzen teruggedrongen wordt 50
HOOFDSTUK IV.
Het arbeidsloon.
Bij vrije arbeid wordt loon gegeven als uitvloeisel van de gesloten overeenkomst. Slavenarbeid een vermogensvorm. — De bezoldiging van ambtenaren is ook arbeidsloon. — Onderscheidingen t. a. v. het loon: 1. betaling in geld in natura; 2. normaal en reëel loon; 3. tijd- en stukloon; ongunstige reputatie van het laatste. — Tusschen vormen; premiesysteem; winstdeeling; nadeelen van het laatste. — Loontheorieën; 1. de loonfondstheorie. — De ijzeren loonwet. Lassalle. Ricardo. — Het loon wordt bepaald door de waardeschatting der samenwerkende partijen, doch niet door zuiver economische overwegingen. Aaneensluiting der arbeiders en werkstaking. — Een afgedwongen loonsverhooging behoeft niet te leiden tot staking van het bedrijf. Daarvoor meer kans bij klein- dan bij grootbedrijf. Middelen tot compensatie van de winstderving. — Naast het productie- het verdeelingsprobleem. Verhouding tusschen kapitaalrente en loon. — Verzet der arbeiders tegen de invoering van machines, waarvan zij door de veroorzaakte werkeloosheid en loonsvermindering meestal de dupe zijn. Invoering van machines in het maatschappelijk belang niet te beletten, doch











Bladz.
de nadeelen dier invoering op te heffen. — Verhouding tusschen loon en grondrente. — Bevolkingstoename kan leiden tot vermindering van het aandeel der arbeidersklasse in de beschikking over de bestaansmiddelen. Die toename heeft plaats in een meetkundige, deze in een rekenkundige reeks. Het evenwicht wordt hersteld door de werking van allerlei economische verschijnselen (Malthds). — Bevolkingstoename doet de grondrente stijgen, het loon drukken. De loonregeling in Australië. — Groot belang van individueele beperking der procreatie, vooral in arbeiderskringen, om aldus te komen tot betere voeding en opvoeding en daardoor tot een hooger productiepeil. — De overheid als werkgeefster moet zorgen voor, zelfs een voorbeeld geven in het scheppen van goede arbeidsvoorwaarden voor haar personeel. In de loonsbepaling echter mag zij niet te zeer van de algemeen gebruikelijke afwijken. Invloed van de voorschriften voor bestekken. — De overheid als wetgeefster moet bij de regeling der arbeidsverhoudingen zorgen voor steun aan en bescherming van de zwakste partij d. i. niet altijd de werknemer. Maatregelen tot verzekering van een behoorlijk minimumloon. Loonraden en vakvereenigingen. — De Australische loonwet en loonraden. Geen stakingen voorkomen. — Minimumloon in de Engelsche mijnindustrie. De staking van 1913. De nadeelen uit een onvoordeelige productie als gevolg van toevallige omstandigheden mogen niet ten laste en voor risico
van de arbeiders gebracht worden 59
HOOFDSTUK Y.
De ondernemerswinst.
Eerst laat komt de ondernemerswinst als aparte categorie op den voorgrond. Overwegende positie van den ondernemer. Een slechte uitvoering bederft een goed opgezet werk, maar een slecht opgezet werk is niet door een goede uitvoering te redden. — Aan het hoofd van elk bedrijf moet iemand staan met leiderskwaliteiten. De ondernemer is niet de eenige die risico draagt; ook de kapitalist, grondeigenaar en arbeider dragen die, maar hij is de eenige die het bedrijf beïnvloedt. — Wenschelijkheid van een groote keus van ondernemers. Uit het kleinbedrijf komen de menschen met groote capaciteiten. Geen verscherping van de beweging naar het grootbedrijf. De socialistische organisatie nadeelig in dit opzicht. — Alleen t. a. v. bedrijven waar de techniek overheerscht, is het onverschillig of ze door de overheid of door particulieren uitgeoefend worden. Zij vormen de
Bladz.
minderheid; overheerschend commerciëel element in de meeste bedrijven. — De kansen op verwezenlijking van het socialistisch ideaal steeds geringer. — De ondernemer geen absoluut monarch. Goede leiding vereenigbaar met collectieve contracten. Middelen om, met behoud van een goede leiding de belangen der werklieden te bevorderen. — Hoogte van de ondernemerswinst. Sterke invloed op het kleinbedrijf van den stand van het arbeidsloon. Overgang van de positie van arbeider tot ondernemer en van ondernemer tot arbeider, bij klein- en bij grootbedrijf. — Uitwisseling tusschen de verschillende bedrijven minder vlot bij het grootbedrijf. Redenen. Kapitalisatie van buitengewone winsten, van het premieinkomen, ter voorkoming van concurrentie en ingrijpen door de overheid. Over-kapitalisatie der Amerikaansche trusts. — Speculeeren als bijkomstig element van een bedrijf. — Ongunstige reputatie der beroepsspeculanten; reden daarvan. — Gunstige werking der beroepsspeculatie, ongunstige van de actie van speculantenpartijen . ... 76
IV. HET MAATSCHAPPELIJK INKOMEN.
HOOFDSTUK I.
Definitie en onderscheidingen.
Verdeeling van het maatschappelijk inkomen uit de productie verkregen. Andere bronnen van inkomst. — Belang voor een land om door buitenlandsche producten te worden overstroomd; voordeel van grooter import dan export. Echter onafhankelijkheid van het buitenland t. a. v. de bestaansmiddelen. Toekomst aan de landbouwlanden; Indië moet geen nijverheidsstaat worden. — Invloed der Staatswerkzaamheid bij de bepaling van het inkomen. — Onjuiste verdeeling in originair en afgeleid inkomen. Van afgeleid inkomen alleen in enkele gevallen sprake. — Nut van het begrip inkomen. Definitie. Nut voor fiscale beslissingen van wetenschappelijke begrippen. — Verschillende onderscheidingen. — Beteekenis van het inkomen voor de prijsvorming. — Invloed van de overheidswerkzaamheid op de vorming van het inkomen. — Tegenstelling tusschen vermogens- en arbeidsinkomen. Het probleem der productie van meer belang dan dat der verdeeling . 86
HOOFDSTUK II.
Protectie.
Opvoering der productie d. m. v. protectionistische maatregelen; goed recht hiervan; beste vorm. Nadeel van invoerrecht. De graanrechten 95



NAMEN-, TEVENS BRONREGISTER.
Bladz. Bladz.
Abbott Gaskett. The black death of 1348 . 25 Economist (P.) 28, 37, 46, 66, 68
Adri ani. De zending in Midden-Celebes . . . 60 Ednard IV 96
Aengenent 20 Eeden, v. Mijn ervaringen op sociologisch gebied 77
Anderson 22 Eeuw, Onze. (P.) 60
Aristoteles 51 Ehrenberg. Grosze Vermogen und ihre Entste-
A s s e n, v 25 hung 77
d'A v e n i 1 (Le Comte) La fortune privée a travers Elisabeth 27
sept siècles 27
Fongers 78
Bastiat. Harmonies économiques 2, 54 Fugger 77
Bedford, Hertog van 27
Behr, Franz. Die Wirtlischaftliche Bedeutung der Gemeentebelangen (P) 36
technischen Entwicklnng in der Schuhindustrie 65 G o e s, Frank v. d 62, 78
Benjamins 38, 53
Boeke 50 Handelingen Staten-Generaal (P.) 36
Bökm Bawerk, v 54 Handel en Nijverheid, Verslagen van (P.) .... 99
Boissevain 46 Handelsberichten (P.) 6
Bos. Vrijzinnige hervormingspolitiek 67 Handwörterbuch der Staats wissenschaften ... 42
Brak el, v. De Hollandsche Handelscompag- Harte van Tecklenburg 11
nieën. (P.s.) 3 Hildebrand. Die Erschütterung der Industrie
B r a s s e y. On work and wages 65 herrschaft und des Industrieterrorismus ... 88
Bijbel 51 Holderman. Die Subventionen der auslandischen
Bijblad 74 Handelsflotten und ihre Bedeutung fiir die Ent-
wicklung der Schiffahrt 100
Carey 23v. Houten, van Mr. S. Over den invloed der wet-
C a r o. Der Wucher 52 geving op de verdeeling der rijkdommen . 20, 93
Caruso 3 Hubert. Des Sources de nos moyens d'existence 94
Centraal Bureau, Verslag. (P.) 33 Hüdig. Uitgifte van gemeentegronden in erfpacht 33
Chamberlain 97
Chiozza Money. La Richesse en Angleterre . 47 Indisch Genootschap 38, 42
Classieke Economie 76
C o b d e n, Richard 97 Javasche Bank, Verslagen. (P.) 5
C o 1 s o n. Cours d'Economie politique 94 Jelgersma 50
C o 1 ij n 95
Conrads Jahrbücher. (P.) 7 Kammerer 68
Cromwell. Navigation Act 96 Kolkman 44, 96
Koloniaal Verslag 37
Darwin(isme) 1 Koloniaal Weekblad 25
Deschène. L'avènement du régime syndical a Koophandel, Verslagen van de Kamers van (P.) . 99
Verviers 69 Krupp 77
D e v e n t e r, v 39
Labour Gazett. (P.) 65
P.s. = proefschrift; P. = periodiek. Landbouw, Mededeelingen Departement v. (P.) . 43



%



ir
.



Bladz. Bladz.
Lassalle 54, 63v. Smart, Distribution of income 94
LeroyBeaulieu 47, 58 Smit h, (Adam). * 76
L i p s 78 Sociale Adviezen (Rapport van het Centraal Bureau
voor) 73
Malthus, Essay on population . . . 22v, 64, 70v. Sociaal Weekblad (P.) 17, 31, 35
Marshall, Principles of Economics . 47, 60, 67 Socialisten(isme) 20v., 21 v., 43v.. 56, 63v., 76v., 80, 94
Marx 55, 76v. Solon 51
Menger 25 Staathuishoudkunde en Statistiek, (Vereeniging
Mildschuh, Miethen und Bodenrenten in Praag voor) 20, 73
in den Jahren 1869—1902 28 Staatscourant (P.) 11
De Monchy, Het grondbedrijf (Het moderne Steinmetz 1
gemeentebeheer) 31 Stinnes 68
Morgan..., 9
Müller, (Adam) 68 Taft 20
Tasman, Wertzuwachssteuer; Hervorming van
Napoleon . 44, 100 het Inl. Grondbezit; De Economische en Sociale
Nas se, Der Rhein als Wasserstrasze .... 12 beteekenis van het Collectief Arbeidscontract.
Nijverheid en Landbouw (Tijdschrift voor) . 38, 53 28, 35, 37, 38 42. 66
Technik und Wirthschaft (P.) 68
Ogden Armour, The packers, the private T r e u b, Moderne Grondpolitiek 31
carlines and the people 11
Ongevallenwet (Tien jaren practijk der) .... 77 Veegens 17 v.
O r t (P .s.) 89 YerrijnStuart 68
V o i g t, Grundrente und Bodenfrage in Berlin
Papin 68 und seine Marken 27
Pierson, Leerboek. Verspreide Economische Ge- Volk (P.) 57
schriften 17, 25v, 45, 50, 63, 66v. Vragen des Tijds (P.) .... 12, 31, 39, 50, 67, 93
Plate 17 Vrije Ruilverkeer (Vereeniging voor het). ... 61
Postspaarbank (Verslagen van de) (P.) 47
Werkgevers (Rapport der Commissie uit de Ver-
Revue d'Economie Internationale (P.) 47 eeniging van Ned.) 81
Ricardo 22v., 63v., 71. 76 West 22
Rotschild 77 Westminster (Hertog van) 27
Rotterdamsche (Nieuwe — Courant) (P.) .... 88 Wet van 1907 74
Wibaut 20, 57
S a 1 omon. Ueber die Ursache der ungleichen Wieth Knüdsen, Bauernfragen und Agrarre-
Entlohnung von Manner und Frauenarbeit . . 65 form in Russland 42
Schilthnis 12 Wilson 101
Schwab 17 Winkelnering (Gedwongen — in de venen) ... 60
Seeley 4
Simkhovitch, Die Eeldgemeinschaft in Russ- Xenophön 60
land 41
Sierman 13 Zola, LArgent 4















HOOFDSTUK VIII.
Monopolies.
Bij de prijsvorming werd het ontstaan besproken van de prijzen als er is concurrentie en als er is monopolie. Als regel worden er concurreerende prijzen gevormd; in beginsel is onze maatschappij op concurrentie gevestigd, en er is ook in de wetgeving een zekere tegenzin tegen de monopolistische positie. (Zie 1° deel p. 62 v.)
Dit was niet altijd zoo. In den Gildentijd heerschte juist een tegenovergesteld beginsel. De geheele prijsregeling berustte bij de politiek in de steden, op het leidend beginsel, op het streven, een ieder zooveel mogelijk het zijne te geven en te laten genieten; het streven van de „Auskommliche Nahrung" d. w. z. dat ieder inkomen genoeg heeft om van te bestaan. Daarom moest de concurrentie worden tegengegaan en mocht men tusschen de verschillende bedrijven geen groote verschillen doen opkomen. Toen werd de mogelijkheid van een juiste technische organisatie van het bedrijf belemmerd door bepalingen zooals, van zeker maximum aantal gezellen, en was in het algemeen als leidend beginsel aangenomen, arbeidsverdeeling van boven af, waardoor ieder het zijne kreeg. Die stedelijke bedrijven moet men zich nu niet voorstellen als de groote bedrijven van den tegenwoordigen tijd, maar hoogstens als de kleinere middelbedrijven. Het kleinbedrijf is het type van het industrieele leven der middeleeuwen, met dus eene nauwkeurige regeling van bovenaf.
In tegenstelling met dit, zij het op den duur verslapt systeem, werd na de 18° eeuw, in het bijzonder omstreeks 1850, algemeen het denkbeeld gehuldigd, dat concurrentie eigenlijk overal moest heerschen en beperking van de concurrentie uit den booze was. Deze leer beheerschte het economische leven van 1830 1875 a 1880. De overheid moest alles doen om monopolies te breken.
Deze opvatting werd door het Darwinisme sterk bevorderd. Die leer toch werd op maatschappelijk gebied overgebracht, zonder dat men zich rekenschap gaf van het verschil tusschen de natuurwetenschappen en de maatschappelijke wetenschappen. ') Voor de maatschappelijke vooruitgang zegt overigens de leer van de „survival of the fittest" niets; zij beteekent alléén, dat overblijven zij, die het geschiktst zijn dat wil dus niet zeggen, de voortreffelijkste. Bovendien, de strijd om het bestaan is een strijd van physiek geweld; en de beteekenis van het physiek geweld treedt bij toenemende beschaving juist op den achtergrond. Groote kindersterfte wordt wel eens voorgesteld als eene wenschelijke opruiming van zwakkere individuen, en daarom de zorg voor zieken en zwakken bijv. door professor Steinmetz uit den booze geacht; en toch zijn er herhaaldelijk
') Ziehier een bewijs te meer van den directen invloed op de economische politiek, niet van uitsluitend economische overwegingen, maar van wetenschappelijke denkbeelden. (Zie le deel p. 84.)
1
In beginsel is onze maatschappij en wetgeving op de concurrentie gevestigd; in den Gildentijd heerschte monopolisatie; van 1830 tot 1880 concurrentie door dik en dun.



Zakelijke concurrentie kan voordeelig zijn, persoonlijke concurrentie is het niet. Concurrentie kan leiden tot verkwisting.
Er zijn 3 soorten van monopolies: de natuurlijke, de beperkte feitelijke en de rechtsmonopolies.
individuen met een zwakke physieke aanleg geboren, wier groote geestelijke eigenschappen tot den vooruitgang der maatschappij niet weinig hebben bijgedragen, en die dus verloren zouden zijn gegaan bij geringe verzorging. Er is volstrekt geen waarborg, dat uit maatschappelijk oogpunt opruiming van de zwakkeren noodzakelijk is voor den vooruitgang, en in den maatschappelijken wedloop hebben oneerlijke, „rücksichtslose" menschen vaak betere kansen voor de overwinning dan de vele moreel hooger staande, die zelfs juist vaak ondei den voet worden getreden.
De schrijver Bastiat in zijn „Harmonies économiques", verheerlijkt de concurrentie. In diens beschouwingen is veel waars, maar men moet ook de schaduwzijde daarvan niet voorbij zien.
Allereerst moet men onderscheiden tusschen zakelijke en persoonlijke concurrentie. Ging het alleen over de zakelijk beste inrichting van het bedrijf en bijv. over de besparing van grondstoffen, door aanwending van betere machines enz. dan kan men aannemen dat de door Bastiat genoemde gunstige gevolgen uit de concurrentie inderdaad voortvloeien. Maar zoo gaat het niet altijd. Er ligt in de concurrentie een persoonlijk element nl. bij het gebruik van middelen die volstrekt niet bijdragen tot den maatschappelijken vooruitgang. Men kent het begrip van de „oneerlijke concurrentie". Hoe vaak wordt niet in een gros pennen geen 144 maar 135 stuks opgenomen, in de hoop dat gebruikers dit niet zullen nagaan; de fabrikant kan door het geringere aantal verkoopen tegen lagere prijzen. Een ander voorbeeld is het garen op een klosje enz. Het bedrog in deze richting is zeer verleidelijk en gemakkelijk, omdat het publiek vlug geholpen wil worden. Een voorbeeld van oneerlijke concurrentie is nog de vervalsching van levensmiddelen, welke vervalsching het groote publiek niet of moeilijk kan constateeren. Een ander voorbeeld, als bespaard wordt, beknibbeld wordt op het loon, als vrouwen- en kinderarbeid door den ondernemer in zijn bedrijf worden gebezigd om beter te kunnen concurreeren.
Ten 2e leidt concurrentie in verschillende gevallen tot verkwisting van kapitaal en arbeid. Als in een gemeente een tram is, dan is het veikwisting daarnaast in dezelfde straten een concurreerende tram toe te laten. Evenzoo is het gesteld met 2 electrische centrales, of gasfabrieken die hun kabels of buizen door dezelfde straten leggen. In Engeland zijn daarom vele oorspronkelijk kleinere spoorwegmaatschappijen tot één groote samengesmolten.
Doch in die gevallen moet men niet het aldus ontstane monopolie gaan verheerlijken, want bij dit monopolie is men nog minder zeker van de behartiging der maatschappelijke belangen. Om de concurrentie wordt de productie zoo ver voortgezet als mogelijk is, d. i. zoolang als nog met winst kan gepro duceerd worden, zullen er zich nog ondernemers opdoen, terwijl bij het monopolie een beperkte omzet met groote winst veel voordeeliger wordt geacht. Die monopolies moeten daarom onder zeer sterke controle van de gemeenschap staan.
Nu worden er verschillende monopolies onderscheiden. Zie le deel p. 64.
le. Natuurlijke monopolies. Hiervan zijn er slechts zeer weinig. Het zijn die, waarbij zij, die over een bepaalde vindplaats beschikken, ook zoogoed als geheel over het daar gevondene kunnen beschikken. Het radium wordt uit pechblende bereid, en dit wordt slechts op enkele plaatsen gevonden. Evenzoo











is het met bepaalde wijnsoorten. En een, zij het zeer zeldzaam persoonlijk monopolie is bijv. dat van den zanger Cabuso.
2e. Eene iets grooter categorie vormen de beperkte feitelijke monopolies, d. i. die waar geen feitelijk monopolie is gevestigd, maar waar, een bepaalde onderneming aanwezig zijnde, het niet raadzaam is daarnaast een andere te stellen, wegens de daardoor veroorzaakte verkwisting, zooals bij electrische centrales.
3®. Een derde categorie die steeds belangrijker wordt, is die der rechtsmonopolies, waarbij geen feitelijk monopolie aanwezig is, maar waarbij door noodzakelijke of verplichte overheidsbemoeiing, door middel eener concessie een onderneming een monopolie op een bepaald gebied krijgt. Het kan ook zijn, dat een bedrijf in eigen beheer genomen wordt door den staat of de gemeente, waardoor concurrentie wordt uitgesloten, zooals bij het brievenvervoer. Het electrisch bedrijf is in Amsterdam een monopolie van de gemeente, maar daarnaast is de aanleg van de installaties geen monopolie.
Een gelijke werking ziet men bij de patentwetgeving, het merkenrecht, de octrooiwet, waarbij een zekere voorkeur gegeven wordt. Soms geeft het patent een monopolie, soms kunnen derden tegen een zekere licence van het patent gebruik maken, in allen gevalle is de gunstige conditie van den houder van het patent een gevolg van de toekenning van een monopolie van overheidswege. Hierin ligt de rechtsgrond voor het stellen van waarborgen dat de exploitatie van het patent niet uitsluitend in het belang van den monopolist geschiedt, maar het publiek belang óók behartigd wordt. Vandaar dat bijv. de tarieven der spoorwegen aan controle zijn onderworpen. Ook, het zich verwerven van een octrooi is in den regel een beletten van de concurrentie van anderen; daarom is den houder de verplichting opgelegd de uitvinding ook in toepassing te brengen, anders vervalt het monopolie.
De zucht naar eene monopolistische positie, om de productie in een of anderen vorm te kunnen regelen, de concurrentie op te heffen of te beperken, en daardoor de prijsvorming te influenceeren, is bij de ondernemers wakker geworden. Vandaar de kartell- en trustvorming die een zuiver vrijwillige wering van de concurrentie zijn.
Dit streven is niet uitsluitend van dezen tijd alleen, al zijn de omstandigheden daarvoor thans het gunstigst. Het besef, dat uitsluiting van de concurrentie kan leiden tot hoogere bedrijfswinsten en daarentegen verregaande concurrentie nadeelig werkt, is reeds vroegtijdig levendig geweest. Het hoofdmotief van de oprichting der Vereenigde Oost-Indische Compagnie was, een eind te maken aan de concurrentie der Compagniën Van Verre en om de toenmalige belangen dier vennootschappen samen te brengen.
Zie van Brakel, de Hollandsche Handelscompagniën. P. 3.
Zijn de vorengenoemde combinaties van meer duurzamen aard, dit verschijnsel van monopolisatie, vertoont zich ook bij de tijdelijke d. i. meer speculatieve combinaties. Onder de laatsten vallen de „corners" in koper, die in effecten, de katoensyndicaten, enz., die zich herhaaldelijk formeeren en dan weer uiteenspatten. ')
Het drijven in monopolistische richting, waarvoor de tijden thans het gunstigst zijn, is van ouden datum; trusts; kartells;
') Corner = het in den hoek dringen der tegenpartij.



Corners, tijdelijke combinaties. Verschillend succes van de corners. Er is een teekenend verschil tusschen de productencorners en de effectencorners.
Deze combinaties hebben een verschillend succes naarmate zij met meer of minder gemak den beschikbaren voorraad onder haar macht kunnen brengen. Daarbij vindt men een typisch verschil tusschen de tarwe e. a. productencorners eenerzijds en de speculatie in effecten anderzijds.
Als men in tarwe speculeert, dat slechts eenmaal 's jaars, alleen als oogst op de markt komt, dan verkeert men in een betrekkelijk gunstige positie, want is de voorraad verkocht, dan is van vergrooting van den oogst geen sprake meer, en kan men den prijs naar willekeur vaststellen. Nu moet men zich niet voorstellen, dat het hierbij geldt zuiver reëele verkoopen; in den regel heeft men te doen met termijnverkoop en wordt lang voor den oogst verkocht en gekocht en ook sterk gespeculeerd. Onder de koopers van grondstoffen als tarwe, moet men toch scherp onderscheiden 2 groepen: a. de fabrikanten die de grondstof gebruiken moeten en daarnaast 6. een andere groep die niet denkt over verwerking van het product.
T. a. v. de speculatie nu kan men 2 stroomingen onderscheiden nl. a la hausse en a la baisse. ')
"Wie nu a la hausse speculeert, weet waarmee bij af is, maar als a la baisse wordt gespeculeerd, is het maximum verlies niet te bepalen, omdat dat afhankelijk is van den prijs waarvoor is ingekocht en van den voorraad. In den regel worden de hausse en baisse-maatregelen listig voorbereid. Men merkt bijv. dat de prijs omhoog gaat, maar weet niet hoe. De grosbonnets blijven zelf op den achtergrond; zij hebben hun agenten in zekere kantoren en het publiek dat die agenten ziet verkoopen, gaat ook verkoopen, totdat blijkt dat er te veel is verkocht en niet kan geleverd, wat de haussiers benutten om exorbitante voorwaarden voor afdoening te stellen.
Daarbij echter is het gevaar vóór onderschatting van den voorraad zeer groot. Regelmatig heeft men wel is waar schattingen van de zichtbare voorraden, die worden gepubliceerd; maar daarnaast is een onzichtbare voorraad en die is van groot belang; die vindt men bijv. t. a. v. katoen in handen der fabrikanten. Zoo gauw er prijsstijging is, komt die onzichtbare voorraad voor den dag. Toen indertijd de Amerikaan Seeley een katoencorner maakte, verzonden de fabrikanten de nog door hen onverwerkte katoen naar Amerika, omdat dit voordeeliger was, dan de grondstof te verwerken en bewerkt te verkoopen. Dit nu nekt vaak den speculant a la hausse, omdat hij in dat geval door moet gaan met aankoopen, aangezien hij anders moet verkoopen tegen eene prijs die niet winstgevend is. Het hangt er alsdan maar van af, of hij1 geld genoeg ter beschikking heeft voor die aankoopen.
In „1'Argent" van Zola is zulk eene speculatie heel goed beschreven.
Iets anders is het bij bijv. den metaalhandel. Metaalspeculatie is herhaaldelijk beproefd, maar steeds mislukt, omdat reeds een geringe prijsstijging tot sterker productie leidt.
Het meest vruchtbare en meest te overziene terrein is de effectenspeculatie,
') a la hausse = goedkoop inkoopen, duur verkoopen.
a la baisse — verkoopen op levering in de hoop op daling en later tegen dat er geleverd moet worden of eerder, goedkoop inkoopen.











waarbij men steeds met een beperkt aantal stukken te maken heeft. Hoe is daar toch de toestand? Het teekenende hierbij is, dat veel beleggers van de markt eenvoudig geen gebruik maken en dus is het vlottend materiaal gering. Als nu iemand in blanco zooveel stukken gekocht heeft, dat de beschikbare voorraad geconcentreerd is, dan is er niet meer te leveren. Dit levert voor de baissespeculatie een groot gevaar op. In de overzichten der New-Yorksche beurs wordt de stijging in den koers der effecten van een bepaalde maatschappij gemotiveerd, niet, met een voorval bij de maatschappij zelf, maar met het feit dat baissiers tot dekking overgaan; en dit is begrijpelijk; men weet, dat men daar, bij de baisse, geen limite voor zijn verlies heeft, en de marktpositie de heele koerswisseling bepaalt.
In sommige effecten is dan ook eenvoudig geen handel meer, omdat de schrik voor eene eventueele concentratie van die effecten in ééne hand zoo groot is, dat men geen speculatie er in waagt.
Als een voorbeeld kan men in het verslag van de Javasche Bank over 1913 lezen over den pepercorner 1911—1912, waarbij een prijsverschil van f 41.— en f 29.— werd geconstateerd, zoodat de speculeerende groep enorme winsten moet hebben gemaakt, al gaat daarvan ook veel af wegens de insolventie van vele medespeculeerende Chineesche handelaren.
Yan meer belang zijn de duurzame combinaties tot regeling der productie.
In de 19de eeuw hebben betrekkelijk vroeg de ondernemers aan den lijve ondervonden, dat concurrentie tot het uiterste wèl de consumenten hielp aan een goedkoop product, maar de ondernemers zei ven ten slotte het loodje moesten leggen.
De pogingen tot verandering in dezen toestand waren oorspronkelijk op lossen voet gebaseerd. Er werden afspraken gemaakt over verpakking, berekening van tarra, wijze van credietverleening, beperkingen in de productie aan te brengen enz. Aan deze afspraken was in het begin het bezwaar verbonden, dat ze te goeder trouw gemaakt waren, zonder dat er rechtskracht aan was toegekend. Dikwijls bleek dan ook, dat men zich niet aan de afspraak hield, maar integendeel van de op deze wijze verkregen inlichtingen profiteerde, hetgeen verleidelijk genoeg was. In stede dat een verbondene zijne productie reduceerde, breidde hij haar uit en had nu het dubbele voordeel, waar de concurrent wel zijne productie reduceerde, te profiteeren zoowel door meerdere afzet als van de hoogere prijzen.
Daarom werd nadere preciseering van de overeenkomst noodig en voor zekeren tijd een contract gesloten, waarbij boete gesteld werd op niet-nakoming. Hierbij deed zich een, overigens te omzeilen moeilijkheid voor. Toen in de politiek als leidend beginsel: de industrieele vrijheid werd aangenomen, werd dit zoover gedreven dat men verbood afspraken tusschen ondernemers om de prijzen te beïnvloeden, en daaraan niet alleen alle rechtskracht onthield, maar er zelfs straf op stelde. Dit was zoo tijdens de Fransche revolutie; thans vindt men daarvan nog sporen in Frankrijk en Duitschland. Civiele rechtskracht wordt aan dergelijke afspraken in Duitschland nóg onthouden. Daarom wordt daar gebruik gemaakt van het middel der wisseltrekking. Als men — en hiermee is dit geval te vergelijken — voor een speelschuld een wissel trekt, dan kan men zeggen, er is geen geoorloofde oorzaak, en de geldigheid der overeenkomst
Ontwikkeling der syndicaten (kartells) — de afspraak — het doel — nationaal of internationaal
— Typeerend dat het blijven combinaties van zelfstandige ondernemers met vaak tegenstrijdige belangen.
— Toenemende kartellvorming, maar ook veelvuldige oplossing.



ontkennen, maar het karakter van den wissel brengt mee, dat als er is geëndosseerd dan is er wèl verhaal, want „qui accepte paye".
Om te doen uitkomen hoe groote belangen bij dergelijke zaken betrokken zijn, moet men weten, dat bij het Rijwielkartell een boete gesteld is op overtreding der bepalingen van de overeenkomst van 20.000 mk. en bij het Kalisyndicaat een boete van 600.000 mk. betaald is geworden.
Wat het doel van de combinatie betreft, zijn de syndicaten gericht tegen de consumenten, om hooger prijzen te krijgen, of tegen vorige producenten om lager prijzen te bedingen; er zijn er zelfs die zoowel tegen producenten als consumenten gericht zijn. Zoo snijdt het mes bij het A ijgensyndicaat te bmyrna van twee kanten. (Handelsberichten 14 December 1911).
Ook de aard van de regelingen kan verschillend zijn. Er kan een regeling zijn van prijzen, hetzij dat men een vaste prijs of een minimum prijs bepaalt; een afzetgebied kan worden bepaald, als bij het syndicaat der flesschenfabrikanten, dat afsprak dat binnen Nederland geen buitenlandsch fabrikaat zou worden ingevoerd; de verkoopvoorwaarden kan men samen regelen; of de productie; zonder opheffing van de zelfstandigheid der ondernemers, kan een verkoopbureau ingesteld worden enz. Men heeft de meest uiteenloopende regelingen, maar het typische is, het blijven combinaties van zelfstandige ondernemers, die binnen de grenzen der regeling, de wijze van hun productie zelf kunnen inrichten.
Bovendien is het niet afhankelijk van de tak van nijverheid of landbouw waar deze combinaties worden gevormd, maar vaak eenvoudig van het toeval, van den aard dor menschen, hoe ver een gegeven combinatie gaat. Dikwijls is de oorzaak niet aan te geven.
Het Rijnlandsch-Westfaalsch kolensyndicaat regelt de productie; daarnaast heeft het een verkoopbureau dat de opdrachten verdeelt onder de aangeslotenen. Zie le deel pag. 92. Het levert kolen in Westfalen, Nederland en België en soms in Engeland. In Silezië is óók een kolensyndicaat, dat echter alleen minimum prijzen bepaalt, maar overigens de ondernemers geheel vrijlaat; het bedient het Oostelijk deel van Duitschland. Practisch is er tusschen deze twee geen concurrentie.
De syndicaten zijn nationaal of internationaal. Zoo sloten zich in Juni 1908 alle glasfabrieken in Europa, behalve Rusland, aaneen, terwijl men de niet-aangeslotene toch onder controle wist te krijgen. Zoo heeft men kartells voor petroleum, die practisch de geheele wereld omvatten; voor beenderenmeel, staal, enz.
De omvang dezer combinaties blijkt o.m. hieruit: het Rheinisch-Westfalisch kolensyndicaat bestaat sedert 1893, beheerscht nu 70 mijnen en had in 1911 een productie van ruim 87 millioen ton kolen, terwijl de totale productie van Duitschland iets meer dan 160 millioen ton was. In Nederland zijn bijna alle Duitsche kolen die ingevoerd worden, afkomstig van dit kolensyndicaat, door de bemiddeling van de Nederlandsche Steenkolenhandelsvereeniging te Utrecht, die feitelijk een filiaal is. De invloed dezer combinatie wordt duidelijk aangetoond door het volgende voorval. De vereeniging deed onlangs een poging de uitsluiting te bewerken van de concurreerende Limburgsche kolen. De spoorwegverbinding met dit steenkolenbekken is niet schitterend, maar toch had men in Noord-Brabant plaatsen die voor de afname gunstig gelegen waren; door nu











lage prijzen te vragen voor de Duitsche kolen heeft men de Limburgsche kolen trachten te verwijderen. Ook door den handelaren, afnemers der vereeniging, te verbieden mengsels van Duitsche en Limburgsche kolen te verkoopen. Voorts is in den laatsten tijd de stoomtechniek zeer ontwikkeld: men stookt niet meer alleen met vette kolen, maar gecombineerd vette en magere, soms gruis door middel van de machinale stookinrichting. Nu levert de Limburgsche Staatsmijn alleen magere kolen, dus moet de fabrikant van elders vette hebben. Als strijdmiddel paste de steenkolenhandelsvereeniging nu toe dit, dat zij weigerde den verkoop van vette kolen aan den fabrikant die gewoonlijk uit Limburg kolen betrok. Daarom is thans de Limburgsche mijn wel gedwongen een belangrijk deel van zijne productie in het buitenland af te zetten. Vandaar ook dat men er het bedrijf zoo sterk heeft uitgebreid, in het bijzonder wat de Maasvelden betreft, daar men weet aan de Maas een vette kolenmijn te vinden.
In 1905 waren in Duitschland 385 kartells met 12000 ondernemers.
Volkswirthschaftliche Chronik Conrads Jahrbücher.
Hun aantal neemt toe, doch er heeft ook telkens oplossing van kartellen plaats; zoo is het ijzersyndicaat bezweken enz.
Al moge nu het streven tot kartellvorming steeds toenemen, toch blijven het nog altijd afzonderlijke ondernemingen onder zelfstandige ondernemers. Daarom vindt men in het kartell nog tegenstrijdige belangen die vaak in een heftige strijd tot uiting komen, een strijd zoowel om motieven van niet-economischen als van economischen aard. Zoo is het Chilisalpeter kartell bezweken omdat de Duitschers ook aandeel in het bestuur wilden hebben, wat de Engelschen, die daarin den toon aangaven, niet wilden geven.
Een voorbeeld van moeilijkheden bij de hernieuwing van kartells vindt men verder in het volgende:
Bij het Rijnsch-Westfaalsche kolensyndicaat zijn twee soorten van mijnen aangesloten, de eigenlijke steenkoolmijnen, die alléén steenkool produceeren, zoogenaamde Rein-Zechen en de Hütten-Zechen (hütten = hoogovens, Zechen = mijnen) die er een hoogoven aan verbonden hebben en een deel van de steenkoolproductie dus zelf behoeven. Nu heeft men daar deze regeling; vanwege het centraalbureau worden de ingekomen bestellingen verdeeld en binnen de grenzen van het contract de productie van iedere aangesloten mijn vastgesteldDe Hütten-Zechen nu hebben soms meer dan de helft van hun productie in hun eigen bedrijf noodig, en nu is hun streven om de productie voor eigen gebruik buiten de productie voor den verkoop te houden. Als er 100 miljoen ton gevraagd wordt, zou de verdeeling zijn 50 miljoen voor de Rein- en 50 voor de Hütten-Zechen; als nu 25 miljoen voor de Hütten voor eigengebruik worden gereserveerd, dan is er dus niet meer dan 75 miljoen voor den verkoop geproduceerd, terwijl 100 noodig is. Doch de Hütten zeggen nu, er moet 100 miljoen geproduceerd en zien gedaan te krijgen dat zij het tekort van 25 miljoen krijgen te produceeren en dus 75 en geen 50 miljoen te produceeren krijgen; daardoor zijn hun algemeene onkosten kleiner en dus hebben zij meer voordeel. Daartegenover zeggen de Rein-Zechen, neen er moet zijn een gelijkelijke evenredige verdeeling van het te min, dat voor verkoop moet worden geproduceerd.
Het typeerende nu van de kartellen en syndicaten is, dat de vrijheid der



Bij de aaneensluiting tot een trust verdwijnt (sluit) de zelfstandige onderneming of wordt de ondernemer Betriebsdirektor van het trustbestuur — Geen tegenstrijdige belangen meer — Specialiseering en besparing.
Vertrusting op elk gebied, vooral sterk in Amerika. — Omvang van de financiëele controle der bankiers.
ondernemers door de overeenkomst wel aan banden is gelegd, maar dat die vrijheid niet is opgeheven en dus de ondernemers zelfstandig blijven. Dit nu leidt tot verdere aaneensluiting, tot de imsivorming, bij welke de ondernemer als zoodanig verdwijnt, d. w. z. de onderneming gaat weg of de ondernemer wordt „betriebsdirektor" in dienst van de leiders van de trust.
De trustvorming bedoelt, binnen den kring der aangesloten ondernemingen elk tegenstrijdig belang op te heffen. Elke onderneming verdwijnt als zoodanig en een centraal punt beslist over de productie. Voorzoover de ondernemers nog blijven bestaan, zijn zij niet zelfstandig, maar arbeiders in dienst van een ander lichaam waaraan zij hebben te gehoorzamen.
Het gevolg hiervan is dikwijls het sluiten van fabrieken, de inkrimping van bestaande ondernemingen. Dit is een vast voorkomend verschijnsel. Bij de vorming van de whiskytrust in Amerika werden 68 van de 80 fabrieken gesloten, en de productie geconcentreerd in 12. Bij ons werd bij de lucifersfabrikatie in 1880 de productie geconcentreerd in Eindhoven en Breda.
Die overgebleven fabrieken breiden zich uit, maar ontwikkelen zich in den regel tevens tot specialiteiten en vervaardigen, bijv. machinefabrieken, voortaan alleen stoomketels. Terwijl vroeger de zelfstandige ondernemer zorgde voor een niet te eenzijdige productie, want dat was niet in zijn belang, is thans specialiseering mogelijk en wordt de onderneming daardoor tevens productiever.
Door de trustvorming heeft men inkrimping, omdat niettegenstaande de nadeelen die er aan zijn verbonden, toch ook besparing met de trustvorming gepaard gaat. Toen de suikertrust in Amerika werd opgericht, werden (>0000 handelsreizigers ontslagen omdat het afzetgebied voortaan niet zoo intensief meer behoefde bewerkt te worden.
In Amerika vindt men de meeste trusts. Men vindt ze daar op elk gebied, niet alleen op het gebied der nijverheid, maar ook op dat van den handel, /ij beheerschen niet altijd de geheele productie, integendeel neemt hun aandeel in de totaalproductie af, maar een groot deel daarvan krijgen toch zulk een monopolistische positie dat de prijsvorming in hun handen is. Zoo heeft men de in 1875 opgerichte Standard Oil Company, die in 1882 de Standard Oil Trust werd en in 1890 de Standard Oil Corporation met 8 100 miljoen gewone en $ 10 miljoen preferente aandeelen. Dit is geen maatschappij die petroleum produceert, zij beheerscht betrekkelijk weinig bronnen, maar wier hoofdweik is do raffinage en het vervoer van ruwe olie, en in het laatste nu verkeert zij in een monopolistische positie. Waar zij '/ïo van de ruwe 0^e benoodigd voor Amerika produceert, raffineert zij 75 % en vervoert k/5. Dus !'/5 van de expeditie en verkoop van de olie in de Vereenigde Staten van Amerika is in haar hand. In de meeste landen van de wereld heeft zij aparte verkoopmaatschappijen opgericht zooals „de Automaat" bij ons, en zoo beheerscht zij weder den detailhandel over het grootste deel der wereld. Naast dit hoofdbedrijf werden alleilei bijbedrijven opgericht en produceert zij bijv. haar eigen lampekatoen. De enorme winsten die deze trust maakt kunnen hieruit blijken:
In 1889—1910 werd op de $ 110 miljoen kapitaal $ 710 miljoen gewonnen, waarvan 419 in de onderneming gestoken werd ; terwijl alleen in 1910 I 80 miljoen winst werd gemaakt.











Een ander voorbeeld is de Steeltrust Corporation met $ 1200 miljoen preferente en gewone aandeelen en obligaties. In 1910 waren daarbij 218.000 menschen in dienst (wat de bevolking van Den Haag eenige jaren vroeger was), bedroegen de loonen $ 174 miljoen, werd ontvangen $ 700 miljoen en een bruto winst gemaakt van $ 141 miljoen, terwijl $ 50 miljoen dividend werd uitgekeerd. Haar positie in de staal- en ijzer-industrie van Amerika is de volgende: van de ruwijzerindustrie beheerscht zij 48 %, van de staalproductie 76 %, van de Rails 56 %, van bet bouwstaal 49 °/0, van het draad 63 %, van het blik 60 %.
Een voorbeeld van vertrusting op het gebied van den handel is de in 1890 opgerichte Pobaccotrust met 25 miljoen kapitaal, die zich ontwikkelde tot een Holding Company van $ 40 miljoen kapitaal Ook het transport werd vertrust in de Marinetrust met & 49 miljoen gewone, $ 51 miljoen preferente aandeelen en $ 7<S miljoen obligaties. Deze laatste trust heeft nooit dividend uitgekeerd zelfs op de preferente aandeelen niet, terwijl zij onvoldoende afschrijft en haar kapitaal verwaterd is. Zij had in 1910 124 schepen van ruim 1 miljoen ton grootte, terwijl in 1910 de heele Nederlandsche handelsvloot 324 schepen telde met 1.382 miljoen ton. De trustvorming is meestal een bloot financiëele transactie opgezet door bankiers.
Nu is indertijd een onderzoek ingesteld door een commissie van het Huis van Afgevaardigden der Vereenigde Staten van Noord-Amerika betrekkelijk de financieele controle door groote financiers uitgeoefend en toen is gebleken o.a. dat het Bankkantoor Morgan & Co. controleert $ 450 millioen bankkapitaal, $ 460 millioen kapitaal van trusts, $ 600 millioen d.m. van de Life Insurance Company, 986 millioen d.m. van de Equitable, $ 1164 millioen van spoorwegen en $ 1840 millioen van diverse ondernemingen dus $ 5500 millioen samen.
Hoe gaat het met die controle toe? Men kan in het algemeen zeggen dat het karakter eener naamlooze vennootschap meebrengt dat de aandeelhouders worden beschouwd als „gens taillables et corvéables a merci", zonder invloed op den gang van zaken. Meestal zijn zij tevreden met hun dividend en hebben geen bemoeienis met, oefenen geen invloed uit op de directie en commissarissen enz. althans niet zoolang de zaak niet spaak loopt; en doen zij het dan, dan is het te laat. Dit geschiedt niet uit onwil, maar omdat directeur en commissarissen zooveel aandeelen op de algemeene vergadering beheerschen, dat de andere aandeelhouders niets hebben in te brengen. Daarvoor is niet eens noodig, dat geenen daartoe de meerderheid der aandeelen hebben, maar slechts 25 a 30 °/0; bij hooge uitzondering blijkt dit niet voldoende, meestal wel.
Als nu in Nederland een naamlooze vennootschap opgericht wordt, wordt in den naam het doel uitgedrukt en is uitoefening van dat bedrijf dan ook indeidaad bedoeld. In Amerika heeft men daarnaast de naamlooze vennootschap die zelf geen bedrijf uitoefent maar aandeelen in andere maatschappijen bezit. Eerstgenoemde Holding Company strijkt alleen dividenden op. Men kan haar veigelijken bij ons met de Sumatra-Palembang, die door de „Koninklijke", haar terreinen laat bewerken. ]) Door de Holding Company is het beheerschen van
De wetgeving op de naamlooze vennootschappen, speciaal de Amerik aan sche — Holding Companies — certificaten van aandeel. — Hoe reuzenondernemingen opgericht worden.
') H°e de obligaties en aandeelen in elkaar gewerkt zitten, blijkt, als er een spoorwegonderneming failliet is en de boedel in receivershanden is : aandeelen en obligatiën van de eene maatschappij zijn onderpand van de andere, enz.
2



een groot aantal naamlooze vennootschappen zeer gemakkelijk. Als nu 25 % voor controle voldoende is, kan een ieder maatschappijen met een aandeelenkapitaal van 100 millioen beheerschen met 25 millioen eigen kapitaal. En als men via de Holding Oompany beheerscht, wordt de toestand nog gunstiger en heeft men door bezit van aandeelen voor slechts 7 a 8 millioen in de Holding Company controle op 100 millioen van andere maatschappijen. Dit systeem heeft zich steeds verder ontwikkeld, om met steeds kleiner kapitaal meer geld te kunnen controleeren.
Het wordt nog door een tweede omstandigheid bevorderd. Om misbruik te voorkomen heeft de Amerikaansche wetgever bepaald, dat aandeelen in naamlooze vennootschappen zelfs als het kapitaal is volgestort, (bij ons W. v. K. 41) op naam moeten zijn. Kon daaraan de hand worden gehouden, dan zou onmogelijk de minderheid der aandeelhouders de meerderheid kunnen overstemmen. ') Maar tengevolge van die bepaling is de handel in die aandeelen zeer belemmerd. Men moet toch bepalen dat zekere tijd voor de algemeene vergadering, overschrijving van aandeelen niet meer mogelijk is. Deze maatregel moet echter algemeen gemaakt worden en zijn dan ook al dien tijd de aandeelen niet verkoopbaar. Tegen de bedoeling van den wetgever leidde dit nu juist tot versterking van de positie der kapitalisten, want nu heeft men gekregen de vorming van maatschappijen, die, om het den aandeelhouders gemakkelijk te maken, uitgeven „certificaten" van aandeelen. Men heeft dus een nominaal en een feitelijk aandeelhouder van elk aandeel. De laatste heeft feitelijk niets in te brengen. De aandeelen zijn gewoon geblokkeerd. Steeds dezelfde personen komen op de algemeene vergadering en zijn die vergaderingen dan ook een paskwil. Daardoor is het echter ook veel gemakkelijker voor kapitalisten om controle te krijgen.
Hoe is het mogelijk dat zulke reuzenondernemingen kunnen ontstaan? In Amerika kent men geen bepalingen als de onze dat geen aandeelen in een naamlooze vennootschap aan toonder mogen uitgegeven worden als niet 100 °/0 van het kapitaal is gestort. Vandaar heel veel aandeelen waarop niets gestort is en waar men niet aan denkt om op te storten. Hoe kan dit?
Bij de oprichting creëert men een obligatieschuld gelijk aan de normaal verdiende winst, waarvan de rente is verzekerd. Dan wordt gecreëerd werkkapitaal. Er wordt gehoopt dat .als gevolg van de trustvorming hiervan zeker dividend zal worden opgebracht. Daarvan geeft men preferente aandeelen. Eindelijk wordt zeker aantal miljoenen gewone aandeelen uitgegeven als provisie aan de bankiers. Deze aandeelen nu zijn feitelijk niets waard, maar men hoopt dat er in zal worden gespeculeerd door het publiek, en de bankiers loozen die aandeelen en krijgen zoo hunne provisie binnen.
De trust-en kar- Welke is de economische beteekenis van de trust- en kartellvorming? tellvorming leidt
tot economischer , .
productie doch ') Om de kans hierop te verhinderen bestaat bij ons wel de bepaling omtrent het maximum
alleen ten voor- aantal door één persoon uit te brengen stemmen (W. v. K. 54) maar deze bepaling wordt
deele van de jilusoir gemaakt door de tijdelijke verdeeling door een groot aandeelhouder van zijn aandeelen
tnTstvoriMrs over een aantal stroomannen. Dit kan bezwaar opleveren als ten laste van die strooman op
niet van het pu- die aandeelen bijv. een vordering van een derde verhaald wordt ten nadeele van den feitelijken
bliek. eigenaar, maar men kan dit voorkomen door geschikte menschen daarvoor te kiezen,











Het eerste gevolg is dat economischer productie mogelijk wordt en ook intreedt. ')
Het is mogelijk (niet noodzakelijk) dat dit ten bate komt van den consument tengevolge van prijsverlaging. Doch het is niet zeer waarschijnlijk en niet in overeenstemming met de werkelijkheid. Er is ongetwijfeld besparing, maar het groote motief tot de vorming van een kartell of trust is: soms om verlies te voorkomen of te doen ophouden, maar meestal om zelf de voordeelen te krijgen en reserveeren van die aaneensluiting.
Dit nu wordt door de taktiek van het verwaterd kapitaal sterk in de hand gewerkt. Als men het ontstaan van naamlooze vennootschappen in Amerika nagaat, dan ziet men, dat bij het uitkoopen van ondernemers om dezen een zelfstandige positie op te doen geven, aan die ondernemers meer aandeelen worden gegeven dan hun onderneming waard is. Maar bovendien wordt de te verwachten besparing gekapitaliseerd (deels daarbij steunend op de fantasie). Immers er moet nu een aandeelenkapitaal gecreëerd worden dat eenige honderden dollars grooter is dan de waarde der ingebrachte onderneming, maar tevens wil men het publiek een rad voor de oogen draaien om te voorkomen dat dit de vei watering van het kapitaal ziet. Dus blijft men een zelfde dividend uitkeeren als vóór de overname van de ingebrachte onderneming. Maar om zulk een dividend over een veel grooter aandeelenkapitaal te behouden, moet men minstens de bestaande prijzen voor het product behouden, die zelfs verhoogen; waarbij men dan gebruik maakt van de verworven monopolistische positie.
De voordeelen van de trust komen dan ook speciaal den bankiers en den houders van de trustvereeniging ten goede.
Zie J. Ogden Akmoüb — The Packers, the Private Carlines and the People. 2)
Do bedoeling van den schrijver is de vruchtbaarheid van het werk der packers in het algemeen belang aan te toonen en te laten zien hoe zij het publiek hebben bevoordeeld. Maar uit de verdere gegevens krijgt men een geheel anderen indruk.
In de praktijk is deze theorie van de verhooging der prijzen bevestigd.
Zooals men weet, was het systeem van de Brusselsche Suikerconventie om te geraken tot afschaffing van alle premiën; van de landen die nog premie hieven mocht een extra invoerrecht als compensatie geëischt worden. Niettemin was een surtaxe toegelaten aan de verbondenen en dit is toegepast door Duitschland en Oostenrijk. In Nederland hebben nu de beetwortelfabrikanten aangediongen op een dergelijke heffing en is door Minister Harte van Tecklenburg een Staatscommissie benoemd die een rapport uitbracht, opgenomen in de Staatscourant 1904 N°. 29. Daaraan is ontleend dat een Duitsch Suikerkartell, van zijne positie profiteerend, er in slaagde den prijs met 16—35 Mk. per 1000 K.G. te verhoogen, en aldus 90 miljoen Mk. extra voordeel maakte, doch ten slotte is bezweken, tengevolge van de Brusselsche conventie. Het Petroleumkartell in den Kaukasus verhoogde eveneens den prijs bij kartellvorming. In 1912 is de steenkoolprijs van de Steenkolen Handelsvereeniging met f 1.— per ton verhoogd.
) Sluiting van minder goed uitgeruste fabrieken, ontslag van reizigers.
2) = lÜnen waarop de „private cars" loopen, welke wagens aan diverse maatschappijen ter beschikking worden gesteld voor het vervoer; in den trant van de Heinekens bieren.



Nadeelen van de trustvorming. Verstoring van de normale prijsverhouding d.m.v. de dumping tactiek. Bedroevende loonregeling waardoor veel staking.
A. Een van de middelen nu door de kartells aangewend is de dumping tactiek om zóó concurrenten te deuken.
De prijsverhooging, die deze vereenigingen in het leven roepen, reageert op den afzet. De verkooper toch kan wel den afzet bepalen, maar moet zich laten welgevallen zekere prijs, of hij regelt omgekeerd zijn afzet naar den prijs, maar produceert dan veel minder. Alleen in enkele gevallen als er groote behoefte aan een artikel is, dan is het wel eens mogelijk beide, afzet en prijs, te beheerschen.
Aangezien op prijsverhooging vermindering van den afzet volgt en men niet kan blijven zitten met de tengevolge der kartelleering vaak verhoogde productie, is dus het streven der kartells gericht op den uitvoer, op de loozing van het surplus der productie naar het buitenland. En om dit in de hand te werken is de tactiek bijv. van het kolensyndicaat om een premie te geven als zekere hoeveelheid is uitgevoerd. Het Staalwerkverband gaf bijv. 15 mark premie per ton. Het gevolg is, dat in het buitenland voor de industrie, die hetzelfde artikel produceert, hierdoor een vuile concurrentie ontstaat, want er wordt in veel gevallen verkocht beneden de normale productieprijzen. Toch is het mogelijk dat tegen dergelijke prijzen ook binnenslands wordt geproduceerd, om de fabriek in gang te houden, omdat het beter lijkt zoogenaamd met verlies te verkoopen dan de productie te beperken.
Het middel van abnormaal lage prijzen is ook een van de strijdmiddelen van de trusts om concurrenten die zich niet willen voegen of later zijn opgekomen te weren. Zoo had men een tijdlang op de Amerikaansche vrachtmarkt zoogenaamde vechtschepen, naast de schepen die normaal passagiers en goederen vervoerden; die schepen werden in reserve gehouden om uit te varen als een concurrent een vracht wilde vervoeren; het vechtschip bood zulks dan aan tegen abnormaal lage prijzen. Later als de concurrent was verdrongen, werd het geleden nadeel er dubbel en dwars door prijsverhooging uitgeslagen.
De dumpingtactiek is niet alleen een nadeel voor de bedrijven in hetzelfde vak, maar in wezen is het gevolg daarvan een cadeau aan den consument in het buitenland. Zoo zijn van het Staalwerkverband de rijnaken in Nederland o-ebouwd, terwijl wij geen ijzer en staal en kolen in het land hadden.
Zie W. Nasse „Der Rhein als Wasserstrasze". Sedert 1870 zijn in Nederland 587 aken gebouwd, in Duitschland 266, voor een waarde van resp. 24 miljoen Mk. en 10 miljoen Mk.
Zie ook „Vragen des Tijds" 1909, artikel Schilthuis.
Het gevolg van de dumpingtactiek is dus een verstoring van de normale prijsverhouding.
B. Een ander nadeelig gevolg betreft de bepaling der loonen en werktijden door de trusts. Door de trustvorming is de mogelijkheid van betere belooning geboren, maar de werkelijkheid is anders.
Bij de steeltrust is de toestand bijv. werkelijk bedroevend. Bij verschillende industrieën wordt in Amerika weliswaar veel intensiever gewerkt, maar toch lijken de loonen daar van vastelandscli oogpunt zeer hoog. x)
') Daar staat tegenover dat de prijzen der verschillende artikelen veel hooger zijn m Amerika, tengevolge van de protectionistische politiek, zoodat het reëele loon niet noodzakelijk hooger is dan de normale Europeesche loonen.











Bij de steeltrust nu vindt men een werktijd van 72—84 uur in de week; ook Zondags wordt nog gewerkt, m.a.w. dus 12 a 14 uur per werkdag gearbeid; terwijl in Engeland 972 uur per dag in 6 dagen dus uur per
week gewerkt wordt. En gaat men nu de belooning eens na; in 1912 was 60 % der werklui niet hooger bezoldigd dan met § 0.12 72 Per uur. Vandaar de veelvuldige stakingen bij deze trust.
Het algemeen karakter van de trust is dan ook, dat het eigenbelang, dat tot vorming leidde, ook in ander opzicht ruim geëxploiteerd wordt, en dat de bedoeling der leiders niet is, om het algemeen belang te dienen, maar om een winstgevender exploitatie te bewerken door uitbuiting van degenen die tegenover hen komen te staan.
Daarbij — en daarom worden de trusts in Amerika wel door de openbare meening en de regeering een publiek gevaar geacht, — schromen zij niet, onrechtmatige maatregelen te nemen om tot hun doel te geraken. Reeds hun monopolistische positie geeft een ongewenschte machtstelling, doch hiertegen zou men zich nog kunnen wapenen. Maar de trusts in Amerika leiden tot de schepping van „railwaykings" enz., menschen, bekleed met koninklijke macht, welke niet constitutioneel is beperkt, absolute monarchen, die zich boven de wet stellen en niet schromen het publiek en de concurrenten te brandschatten.
Zooals wij zagen houdt de Standard Oil Company zich veel bezig met vervoer. Een van de gebruikelijke middelen is nu het uitspelen van verschillende concurreerende maatschappijen om te geraken tot lage vrachten; maar eenmaal een contract met een spoorwegmaatschappij verkregen, wordt van de afhankelijkheid der spoorwegmaatschappij (door speciale aanschaffing van wagens enz.) gebruik gemaakt om allerlei onbehoorlijks te doen. De Standard ging bijv. met de exploitatie van de spoorwegmaatschappijen zóó ver, dat zij eischte en verkreeg, dat deze van de concurrenten der Standard hooger vracht eischten. Dit was reeds in strijd met de wetgeving, maar zij ging nog verder en liet zich zelf het door die prijsverhooging verkregen overschot uitkeeren door de spoorwegmaatschappij.
Yan de Sugartrust te New-York is bekend, dat zij valsche weegschalen gebruikt, omkooping van fiscale ambtenaren op groote schaal pleegt en waterdiefstal. Teekenend is ook haar houding, tegenover de Pennsylvanian Sugar Company (plompe manier van bedotten). De Pennsylvanian Sugar Company had geld noodig en verschafte zich een hypotheek; in de hypotheekacte werd voorbehouden aan den hypotheekgever, het recht van benoeming van leden van het bestuur; toen werden er twee handlangers van de Sugartrust in het bestuur gewerkt en de fabriek stop gezet. Hiertegen werd oppositie gevoerd en de rechter stelde de Pennsylvanian Sugar Company in het gelijk; maar de strijdwijze van de Sugartrust is hiermede gekarakteriseerd.
Welke houding neemt nu de overheid aan? "Wat is er tegen dergelijke misbruiken te doen? Voor de Angelsaksische volken is als leidend beginsel aan te geven: verzet tegen monopolies.
In Amerika is dit beginsel in twee richtingen uitgewerkt:
a.) algemeen in de Shermanact 2 Juli 1890;
b.) speciaal tegen de spoorwegen gericht.
De trust een publiek gevaar — industriekoningen met onbeperkte macht — Oneerlijke praktijken.
Leidend beginsel der Angelsaksische wetgevingen is verzet tegen monopolies. — In Amerika Shermanact & railwaytrustact. — Wetgeving in Canada en Australië. — Engeland.



De Interstate Commerce Commission.
Bij de Shermanact is verboden de vorming van onwettige combinaties en monopolies; de uitlegging dezer termen geschiedt door den rechter. In 1911 is nu door het Hooggerechtshof der Unie beslist, dat niet het feit van het hebben van de monopolistische positie, aanleiding tot vervolging mag geven, maar de bedoeling van de ondernemers moet gezocht worden in het beperken van de vrije industrie. Als nu aangenomen wordt dat er overtreding is, dan wordt zij gestraft met $ 5000 of gevangenis van 1 jaar of beiden. Maar in de rechtspraak is boete regel. Vandaar dat de act zoo weinig effect heeft.
Als gebleken is van onwettige trustvorming kan weliswaar de rechter bovendien bevelen de ontbinding van de trust en verdeeling van de baten onder de aandeelhouders. Maar een behoorlijke verdeeling is bijna onuitvoerbaar wegens het in elkaar grijpen van verschillende ondernemingen. Zie p. 9 noot. Yerdeeling is zelfs een middel voor de groote aandeelhouders om zich ten koste van de andere te verrijken, want de individueele aandeelen zijn volkomen overhandelbaar. Ten slotte wordt er met de wet weinig bereikt; zoolang men niet verhindert dat meerdere met elkaar in verband staande ondernemingen dezelfde leiders hebben, wordt wel de vorming van nieuwe trusts iets lastiger, maar verhindert men haar niet.
Een speciale spoorwegregeling is getroffen bij een wet van 1887. Hierbij kreeg men de instelling van de Insterstate Commerce Commission voor de spoorwegtarieven,1) waarbij alle onrechtmatige persoonlijke en onredelijke onderscheiding tusschen verschillende plaatsen en verschillende wijzen van vervoer onwettig werd verklaard. Maar deze commissie kon alleen ageeren op klachte en alleen repressief optreden; zij mocht geen tarieven vaststellen.
Een uitbreiding harer bevoegdheid kreeg zij in 1906. Sedert kan zij nieuwe tarieven vaststellen, en opleggen 2) zonder andere beperking dan dat de betrokken maatschappij de tarieven der commissie onredelijk kan laten verklaren door den Rechter.
In 1910 kwam hierbij het verbod van elke tariefverhooging voordat aan de commissie zou zijn gebleken, dat zij redelijk was. Zelfs werd het verbod van 1887 aldus uitgebreid, dat eene onderscheiding van onrechtmatigen aard tusschen verschillende wijzen van vervoer ook werd genoemd het tariefverschil tusschen lange en korte afstanden3) en daarmede een economische onbillijkheid gedecreteerd.
In 1906 werden naast die wetgeving vele andere beperkende maatregelen getroffen; de maatschappijen zouden geen mijnen mogen hebben, geen concurreerende spoorwegen koopen, geen goederen vervoeren die de maatschappij zelf produceert (tegen mijnbezittende maatschappijen gericht) enz. Maar het Hoog Gerechtshof heeft de beteekenis van de bevoegdheid der Commissie sterk verzwakt, o. a. door de interpretatie dat de artikelen die de maatschappij zelf produceert, wel vervoerd mogen worden zoo zij vooraf zijn verkocht.
') Voor vervoer door meer dan één Staat van de Unie.
J) Bij ons kan de Minister van Waterstaat verlaging van een speciaal tarief bevelen, maar er wordt dan tevens een rentegarantie ten laste van den Staat gegeven, waardoor wordt voorkomen dat zulk een bevel zoo spoedig gegeven wordt.
• 3) Vervoer over lange afstanden is goedkooper dan over korte afstanden.











Men tracht dus in het kort met al deze maatregelen monopolievorming te voorkomen.
Een wetsvoorstel is thans aanhangig dat nog verder gaat. Het voorstel luidt:
1°. Yerbod van gelijktijdige waarneming van bestuursfunctiën in verschillende ondernemingen, d. w. z. het is niet verboden van meer dan één onderneming commissaris of directeur te zijn, maar wel dit te zijn van ondernemingen die met elkaar in verband staan. Echter zal dit verbod d. m. v. stroomannen licht te ontduiken zijn.
2°. Het stemrecht door denzelfden persoon uit te oefenen te beperken ingeval hij lid is van vereenigingen die bij elkaar betrokken zijn.
3°. Verbod van oprichting van Holding Companies; dit zal misschien wat geven.
4°. De geldleeningen der spoorwegen aan controle te onderwerpen.
5°. Als de Rechter overtreding van de acte constateert, worde schadevergoeding aan het publiek uitgekeerd.
Canada vaardigde in 1889 het verbod uit van de vorming van „combinations". Eigenaardige middelen van tegenweer zijn daarbij gebezigd. Tegenover buitenlandsche trusts ageert men door middel van het tarief van in- en uitvoerrechten. Voorzoover n.1. die trusts de taktiek toepassen van goedkooper verkoopen (zie p. 12), is de regeering bevoegd tot heffing van extra-invoerrechten, en omgekeerd als de binnenlandsche trusts abnormaal hooge prijzen vragen, kan zij t. a. v. ingevoerde gelijksoortige artikelen 25 % verlaging van de invoerrechten toepassen. *) Van die bevoegdheid is gebruik gemaakt in 1902. Ook is er bijv. een administratieve maatregel door den Minister van Financiën in 1904 tegen de tobaccotrust genomen; er werd toen n.1. geen licentie voor detailverkoop aan sigarenhandelaars gegeven die in combinatie met de trust stonden. 2)
In Australië is een wet van 1908 op eenzelfde beginsel gebaseerd. Dit is een zeer eigenaardige regeling. De wet zelf is algemeen en verbiedt „restraining the Commerce" en „unfair competition" tegen het publiek, maar speciaal als er geklaagd wordt over een trust, wordt door den rechter aangenomen, dat men heeft te doen met „unfair competition" en „restraining the trade" zoodat de bewijslast van het tegendeel op die trust gelegd wordt. De rechter moet daarbij intusschen o. m. uitmaken of de Australische nijverheid „up to date" is en hem wordt dus hierdoor iets ter beslissing opgedragen dat ver buiten zijn eigenlijke werkkring gelegen is. Ook is de rechter bevoegd tot verbod van invoer van artikelen als de prijzen daarvan abnormaal laag zijn. (Dumpingtactiek).
') Bescherming is niet de moeder van de trnsts maar de voedster, omdat de kring der concurrenten kleiner wordt en men slechts te maken heeft met binnenlandsche concurrenten. Mits nu die binnenlandsche trusts met hunne prijzen blijven beneden de prijzen der buitenlandsche concurrenten verhoogd met het invoerrecht, kunnen zij nog voordeelig verkoopen. Dit te voorkomen door een extra recht is de bedoeling dezer bepaling.
2) De trust voerde eerst tegen lage prijzen een bepaald merk sigaren in en als het debiet daarvan door grooten afzet verzekerd was, dwong zij de sigarenverkoopers tot een contract» waarbij niet beneden een zeker minimum mocht verkocht worden, een minimum hooger dan het aangegevene.



De vastelandswetgeving ziet in het monopolie niet principieel iets onbehoorlijks. — Wetgeving in O. Europa, Italië, Rusland, Duitschland en Duitsch Afrika.
Beteekenis van het trustvraagstuk. — Beperking tot handel en industrie. — Afname van het aandeel in de totale productie.
In Engeland heeft men geen afzonderlijke trust-wetgeving. Daar beroept men zich op de Common law, waarmede het monopolie in strijd is.
Eigenaardig genoeg is dit beginsel nooit in de vastelands-wetgeving opgenomen. Op het vasteland van Europa heeft de rechter zelfs bij verschillende vonnissen beslist, dat er niets onbehoorlijks in het bestaan van een monopolie gelegen is. Wel kennen wij een strafbedreiging tegen opdrijving van prijzen.
In Oost-Europa vindt men maatregelen, die van een ander beginsel uitgaan. In Roemenië wordt uitdrukkelijk erkend het petroleum kartell en heeft men daarmêe een intensieve bemoeienis van de Regeering blijkende o.m. uit de vaststelling der binnenlandsche tarieven.
In Italië is voor de zwavelindustrie een dergelijke regeling gemaakt.
In Rusland werd in 1895 een verbod van kartellvorming uitgevaardigd met betrekking tot levensmiddelen behalve suiker, met de fabricage van welke laatste de Regeering echter sterke bemoeienis heeft.
Ook in Duitschland heeft men, toen het kalisyndicaat ontbonden werd, een bijzondere regeling getroffen.
Eindelijk is in Duitsch Zuid-West-Afrika ten aanzien van de diamanten in 1909 aan alle producenten de verplichting opgelegd, de diamant af te dragen aan de Regeering. Het zoeken en bewerken van do diamantaarde is aan de producenten dus gelaten, doch de Regeering verkoopt die diamant waar en wanneer zij wil en draagt de opbrengst na aftrek van eenige kosten af aan de producenten.
Wat is nu de beteekenis van het trustvraagstuk ?
Men verbeelde zich niet, dat omdat er uitgebreide kartells en trusts in verschillende landen gevonden worden, ook de productie over de gansche aarde op den duur onder de controle van die vereenigingen zal geraken. In dat opzicht is in de trustvorming zelf aanleiding tot een remedie. Als door de combinatie stabieler prijzen verkregen worden, speciaal als die prijzen abnormaal hoog worden, lokken ze concurrenten uit, die daarvan profiteerend trachten beter bedrijfswinsten te krijgen. Alleen nu daar waar een groot vast kapitaal noodig is, zoodat alleen het grootbedrijf kan concurreeren, daar is in het algemeen trustvorming te verwachten. Maar op het gebied van den landbouw zijn er te veel goede kansen voor het kleinbedrijf. Er moeten bijv. betrekkelijk weinig ondernemers zijn om te kunnen geraken tot de trustcombinatie, en in den landbouw zijn er duizenden en duizenden landbouwers waarmee men bij voorgenomen trustvorming zou moeten overeenkomen. Het gebied van handel en industrie is dan ook het speciaalgebied van de kartelleering. Maar ook daar behoeft men niet bevreesd te zijn voor de overwegende stelling die de kartells zouden kunnen gaan innemen.
Het aandeel der trusts in de totaalproductie neemt in alle bedrijven eer af dan toe. Dit kan blijken bijv. uit het volgende:
De steeltrust beheerschte de markt in Amerika, voor stalen staven in 1901 voor 66 °/o in 1910 voor 54 % 5 voor bouwstaal in 1901 voor 52 % in 1910 voor 47 % j voor zwartblik voor 79 °/0 in 1901 en 52 °/0 in 1910.
Dit verschijnsel is zeer begrijpelijk. De voordeelen door de trust verkregen, in den vorm van vaak kunstmatig opgedreven prijzen worden ook gemakkelijk behaald door de concurrenten, die, evenzeer profiteerend van de hooge











winstmarge in staat zijn met minder bezwaren te produceeren. Dit leidt zoowel tot uitbreiding van de concurreerende bedrijven als tot het ontstaan van nieuwe ondernemingen. Zooals wij bereids opmerkten is de trustvorming meestal een bloot financiëele transactie op initiatief van eenige bankiers, dus van leeken in de techniek van het bedrijf. Hoe grooter het bedrijf, hoe meer behoefte de combinatie dus heeft aan uitstekende bedrijfschefs. Daarom heeft zij hiervoor veel over en kreeg Schwab van de Steel trust jaarlijks § 250.000 salaris. Dit is eene zwakke zijde. Schwab vroeg meer; hij kreeg het niet; toen zocht hij onaangenaamheden, ging de trust uit en richtte een eigen maatschappij op (Bethlehem Steel Company) waarmede hij, gewapend met de opgedane ervaring en toegerust met zijne bekwaamheden sedert de Steeltrust scherpe concurrentie aandoet.
Nu zou het niet aangaan om een verbod tot trustvorming zonder meer uit te vaardigen. Het concurreeren a outrance is niet in het belang van het algemeen. Welk een besparing werd niet verkregen door het ontslag der handelsreizigers van de suikertrust. (pag. 8). Het moge waar zijn, dat die voordeelen niet in de eerste plaats ten goede komen aan de consumenten, dat zij behaald werden valt niet te ontkennen. Maar wèl worde geëischt dat de handelingen van de trust openbaar worden; niet aldus, dat de fabrieksgeheimen worden gepubliceerd, maar in dezen zin dat er publieke controle op wordt uitgeoefend, dat de Overheid recht heeft op inzage van de boeken, om de faits et gestes der trust na te gaan. Evenals in alle beschaafde landen bijv. ten aanzien van spoorwegmaatschappijen nu reeds geschiedt om het gebruik van ongeoorloofde middelen tegen te gaan.
Afgescheiden van andere bezwaren, verdient ook uit het oogpunt van de trustvorming een protectionistische politiek afkeuring. De protectie is de voedster van de trusts, de ervaring bewijst het. Toen de suikerconventie in 1903 tot stand kwam, waardoor de protectie in beginsel ophield, of althans beperkt werd, is het Duitsche suikerkartell bezweken. Zie pag. 11. Een ander bewijs is, dat in Amerika de Republikeinsche partij, als voorstaande protectie, bij de verkiezingen steeds door de trusts gesteund wordt.
Intusschen kan een bepaalde vorm van protectie, als in Canada, het middel zijn om een bepaalde industrie te versterken tegen aanvallen van buiten. De Zuid-Amerikalijn (Hollandsche Lloyd) was een Hollandsche onderneming en niet opgenomen in de trust der Zuid-Amerikaansche lijnen; daarom werd zij door die trusts bestookt. Toen reorganiseerde de Nederlandsche Handelmaatschappij de onderneming en kreeg voor haar steun van de Regeering in den vorm van een afloopend subsidie. „Sociaal Weekblad" 1907. Bij de behandeling van het subsidie-ontwerp heeft Minister Veegens zich in de Tweede Kamer sterk verzet tegen eene opmerking van liberale zijde dat het ontwerp een protectionistisch karakter zou dragen. De leden Pierson & Plate hadden bezwaar want zeiden zij: als zulk eene onderneming zwak staat, is het beter dat zij bezwijkt, want dan is hulp niet in het algemeen belang; het kwam er volgens hen niet op aan of een vreemde scheepvaartonderneming op Rotterdam vaart of een eigen. Yan algemeen economisch oogpunt beschouwd is dit niet onjuist. Echter, vooralsnog bestaat er in de wereld een zekere scheiding in de nationale huishoudens, tusschen welke huishoudens een zekere strijd van belangen heerscht. Iedere Regeering heeft in de eerste plaats de belangen der nationale huishouding te behartigen; of dit
3
Wat moet de Overheid doen ? — Publiciteit der handelingen van de trust. — Protectionistische politiek maar niet d.m.v. tolrechten. — Coöperatie. — Overheidsbedrijf — De geest van het volk is van belang.



ten nadeele van de wereldhuishouding geschiedt, komt er vooralsnog niet op aan. In engeren zin had ook mr. Veegens gelijk, als men nl. protectionisme alleen noemt een verhooging der tarieven van in- en uitvoerrechten. Maar toch waren zijn beschouwingen niet volkomen juist; bescherming d.m.v. in- en uitvoerrechten is een speciale vorm, die het beginsel der protectie volstrekt niet typeert. Nu kan in het algemeen het groote belang van een Nederlandsche Scheepvaartmaatschappij op Zuid-Amerika dat zienderoogen zich ontwikkelt niet ontkend worden. Heel vaak moet in dergelijke omstandigheden eerst de transport onderneming gecreëerd worden voordat het vervoer derwaarts zich ontwikkelt ; evenals eerst wegenaanleg leidt tot verkeerstoename. Zie le deel p. 31. Een vreemde transportonderneming nu heeft geen belang bij de bevordering van den Nederlandschen handel; is die handel er eenmaal, dan wordt zij geaccepteerd, maar de onderneming zoekt dien handel niet te bevorderen. Bovendien al werd de handel niet bevorderd, dan wordt in de transportonderneming een nieuw emplooi voor het Nederlandsche kapitaal geschapen dat anders in het buitenland een uitweg zoekt. Was de Zuid-Amerikalijn doodgedrukt, dan had dit tot veel kapitaalverlies geleid. Thans heeft de trust de aanvallen op die lijn gestaakt, en hoewel de Zuid-Amerikalijn zelfstandig is gebleven, is er nu toch samenwerking tusschen haar en de trust gekomen tot wederzijdsch voordeel.
Er bestaat geen enkele reden voor eene Regeering om deze vorm van steun niet te verleenen. Er is geen principieel bezwaar tegen zulk eene bescherming. Dit sluit echter niet in dat men nu ook komen moet tot verhooging van de in- en uitvoerrechten.
Deze subsideering biedt toch buitengewone voordeelen: vergeleken met het gewone protectionisme.
1®. Het belastingstelsel wordt daardoor intact gelaten, terwijl door protectie een nieuwe belasting ingevoerd wordt, waarop men niet kan tenigkomen, omdat de schatkist later de daaruit voortvloeiende inkomsten niet meer kan missen.
2®. Is deze vorm van steun gemakkelijker a. omdat bij een subsidie a priori kan vastgesteld worden, dat het afloopend zal zijn en men den duur daarvan bepalen kan, zoodat de onderneming er zich op kan inrichten op den duur op eigen beenen te moeten staan, en 6. omdat men precies weet waarmee men af is, en niet behoeft te vreezen voor een terugslag van den maatregel op andere industrieën zooals bij protectie het geval is. ')
3®. Bovendien kan men bij het verleenen van subsidie den eisch stellen, dat de betrokken onderneming in redelijkheid aantoone, dat zij levensvatbaarheid heeft. Dit is ook een punt. Bij de protectionisten is altijd bevordering van den nationalen arbeid de leus, maar vraagt men welke industrie moet bevorderd worden, dan volgt er geen detailopgave.
Een ander verweermiddel tegen de trust is de coöperatie, waarbij de consumenten zich aaneensluiten om te kunnen opwerken tegen de trust. Voorbeelden daarvan vindt men in Denemarken, Zweden, en Zwitserland. De Zwitschersche schoenfabrikanten besloten indertijd de Zwitschersche verbruikscoöperaties te boy-
') Invoerrecht op leer bevoordeelt leerlooierijen, maar de schoenmakers enz. ondervinden ,er de nadeelen van.











cotten. Deze begonnen toen in het buitenland te bestellen en het slot was dat de fabrikanten begrepen, dat zij geen succes zouden hebben en aanboden weer te leveren, waarvoor echter door de coöperatieve vereenigingen bedankt werd. Zelfs besloten deze vereenigingen zelf een schoenfabriek op te richten, evenals reeds de groote verbruikscoöperaties in Engeland gedaan hadden, waardoor zij van tal van artikelen van de trusts onafhankelijk zijn.
De coöperatie is een mooi strijdmiddel, mits onder één conditie, dat de leden van de coöperatie deze trouw blijven, en niet, omdat hier of daar een artikel goedkooper te krijgen is dan in den coöperatieven winkel, naar die andere winkel loopen. De verbruikscoöperatie dwingt toch den zelfstandigen winkelier, zijne prijzen laag te houden; hij moet dit doen om klanten te trekken; dit voordeel gaat verloren als de coöperateur naar dien kleinhandelaar overloopt. Men vindt het zelfde verschijnsel v. z. v. de vereeniging zich zelve met produceeren bezighoudt ten aanzien van de producten die zij zelve produceert. Als dan de coöperatieve verbruiksvereenigingen voor de verleiding bezwijken, en in plaats van het eigen product te blijven vervaardigen dit gaan inslaan bij buitenstaanders, dan brengen ze hun eigen toekomst in gevaar.
Ook voor de overheid is in dat opzicht een taak weggelegd, door zelfstandig in concurrentie te treden met de trusts om de macht daarvan te breken.
Intusschen hierbij valt eene onderscheiding te maken n. 1. ten aanzien van de beteekenis van de trust voor de nationale industrie en voor het buitenland. Als men zich op het standpunt stelt dat de Regeering de belangen der natie te behartigen heeft, dan moet men bedenken dat als de trust alleen het buitenland exploiteert er geen reden is zulks tegen te gaan; men mag probeeren uit die exploitatie meer voordeelen ten bate van het binnenland te verwerven, maar er is geen reden van ingrijpen. Men zorge alleen dat het door de trust geproduceerde voorzoover dit in het binnenland moet worden geconsumeerd niet duurder wordt (bijv. chinine kartelleering in Indië). Als onze Regeering tinexploitant is en hooge prijzen voor haar product behaalt, maakt het geen verschil hoe zij de marktpositie bereikt, die haar daartoe in staat stelt, op welke wijze zij die prijzen beïnvloedt, bijv. door niet tot het uiterste te produceeren om de prijzen niet te drukken. Het is hier geen kwestie van algemeene moraal, maar van de behartiging van de economische belangen van de natie, binnen de grenzen van de algemeene moraal. Het zou wat anders zijn, als behartigd moesten worden de belangen van de wereldhuishouding in haar geheel. Eerst als de algemeene moraal dit individualistisch-nationaal standpunt verbiedt, moet men anders redeneeren. Noemt men dit immoreel, dan is ook de geheele kapitalistische productie der huidige maatschappij immoreel. ')
') Men kan ten dezen geen absoluut beginsel vooropstellen, dat door alle menschen wordt geaccepteerd. Zie 1® deel p. 11. In de geestelijke wetenschappen is de opbouw van een absolute wetenschap eenvoudig onmogelijk, en het is nog de vraag of dit ook bij de natuurwetenschappen mogelijk is. Men zal steeds bepaalde voorstellingen als waar moeten accepteeren en daarvan moeten uitgaan. Zoo gaven de heeren Van Houten, Wibadt en Aengenent over het loon in de Vereeniging voor Staathuishoudkunde en Statistiek praeadviezen ten beste, die alle op principieel onvereenigbare opvattingen zijn gebaseerd, waaruit men wel een eigen systeem kan opbouwen, maar waaraan de gemeenschappelijke ondergrond toch ontbreekt. Het is een illusie te denken dat de wetenschap een product is van de zuivere rede.



In den vorm van uitoefening van een bedrijf als overheidsbedrijf, als strijdmiddel tegen de trust, rust er dus een taak op de Regeering.
Daarvoor is niet noodig, dat het gansche bedrijf dat zich in handen van een trust bevindt, tot overheidsbedrijf wordt gemaakt. Het is afhankelijk van de omstandigheden hoever men daarbij moet gaan. Soms is het noodig het geheele bedrijf over te nemen, zooals bij de spoorwegen, wegens den verstrekkenden invloed daarvan op de gansche volksproductie. Meestal is het echter voldoende als een deel van de productie in concurrentie met de trust wordt gedreven. Men moet hierbij rekening houden met den invloed van een bepaald aanbod op de prijsvorming. Als nl. de Staat met een productie van 20 % voldoende invloed uitoefent op die prijsvorming, behoeft zij die productie niet verder uit te breiden en is een gedeeltelijke organisatie als overheidsbedrijf voldoende.
Zelfs eene bedreiging met de vorming tot overheidsbedrijf zal vaak aanleiding zijn tot beperking van de tyrannie van de trust. Als de geest van een volk zóó is, dat de trustexploitant weet, dat dat volk niet zal aarzelen eventueel de onderneming zelf in beheer te nemen, dan bedenkt hij zich wel eens alvorens de zaken op de spits te drijven.
Daarom was en is de trustontwikkeling zoo veel verder en teugelloozer in Amerika dan bij ons. Er is geen land, waar het socialisme minder kans heeft, het individualisme zooveel sterker staat, als in Amerika. Geen land dat kapitalistisch zoo ontwikkeld is. Geen land ter wereld levert er meer kans aan het individu om tot zekere positie te komen, iets wat in andere landen vrijwel uitgesloten is. Het lukt wel slechts enkelen, maar wat in Europa practisch is uitgesloten, (Zie le deel p. 31) is in Amerika niet gebonden aan beperkingen gesteld door afkomst, positie, enz. dus heeft men er meer en beter kansen om vooruit te komen. En ieder heeft er ook meer voorbeelden voor zich van menschen die zich opwerkten. Het gevolg is, dat men er de voorkeur aan geeft zichzelf een positie te scheppen, en niets voelt voor een actie van een meerderheid, voor gezamelijk optreden. Dit geeft aan het volkskarakter iets individualistisch. Bij de, in zake de trustbeperking voorgestelde maatregelen is dan ook door niemand en nooit bepleit een gaan in de richting van overheidsbedrijf. Men zegt er: De Staat moet zorgen voor het leger, de heffing van in- en uitvoerrechten enz. maar met het industrieele leven heeft hij zich niet te bemoeien.
Waren in Amerika de spoorwegen in handen van den Staat geweest, dan zou de ontwikkeling van de trusts niet of niet zoo' sterk geweest zijn. Het is toch een treffend verschijnsel, dat bij de grootere trusts de afhankelijkheid van de spoorwegen van die trusts, voor de laatsten juist de groote bron van winsten is geweest en de mogelijkheid voor hun groote ontwikkeling heeft geschapen. President Taft heeft dit goed ingezien en weten gedaan te krijgen dat de spoorwegen in het zich ontwikkelende Alaska in handen van de Unie zullen blijven.











DEEL III.
DE VERDEELING.
HOOFDSTUK I.
Splitsing van het maatschappelijk inkomen uit de goederenproductie.
De goederenproductie is een der belangrijkste deelen van de maatschappelijke productie, omdat ons bestaan er van afhankelijk is. Mettemin zij men er op bedacht, dat zij slechts een onderdeel daarvan is en dat het bewijzen van diensten even gewichtig is, ja zelfs toename hiervan het bewijs is van maatschappelijke ontwikkeling. (Zie pag. 105 le deel).
De verdeeling der productie geschiedt onder 4 groepen van de bevolking, n.1.:
1. de ondernemers, zelfstandig of met arbeiders.
2. de arbeiders.
3. kapitalisten.
4. grondbezitters.
Nu is de stelling wel eens geopperd, een stelling die op zichzelf juist is, maar verkeerd wordt geïnterpreteerd, dat de „arbeiders recht hebben op de opbrengst van hun arbeid", en wordt hieraan toegevoegd: in onze maatschappij waar de arbeiders niet de totale uitkomst der productie krijgen, krijgen zij dus niet wat hun toekomt.
Het deel van de arbeiders kan inderdaad grooter zijn dan wat hun nu gewordt, maar om daarom een uitkeering van ondernemerswinst, van pacht, van rente der kapitalen te veroordeelen, is verkeerd.
Bij de toekomstige socialistische gemeenschap zal bij de verdeeling van de uitkomsten der productie, ook met het kapitaal en den grond rekening gehouden moeten worden, bij die gemeenschap zal ook een deel van de totaalproductie afgescheiden moeten worden en ontvangen dus de arbeiders evenmin de totale uitkomst der productie. Wel zal de daarvoor apart te leggen reserve dan ten bate van het algemeen besteed worden, wat nu niet gebeurt, een belangrijk onderscheid dus met thans; maar het beginsel blijft, dat een deel gereserveerd moet worden waarop de arbeider geen recht kan doen gelden. Als de sociale gemeenschap in het bezit is van alle grond en de arbeiders in dienst zijn van de gemeenschap, dan kan men aannemen dat zij werkzaam zullen zijn als boerenarbeiders of als coöperaties van boerenarbeiders. Het loon wordt in het le geval niet eenvoudig bepaald door de opbrengst der akkers en in het 2® geval wordt zonder vergoeding geen vrije beschikking over den grond gegeven, want er moet rekening gehouden worden met het verschil in vruchtbaarheid
De maatschappelijke productie wordt verdeeld onder 4 bevolkingsgroepen : ondernemers, arbeiders, kapitalisten en grondbezitters. Deze verdeeling is principieel en wordt in elke maatschappelijke organisatie aangetroffen.



der naast elkaar gelegen landerijen. Zoo ook zal de socialistische gemeenschap niet dadelijk overal in het bezit van de beste machines zijn, maar de verouderde slechts bij opvolging in de verschillende fabrieken vervangen. Als men nu twee fabrieken naast elkaar heeft, waarvan de een met moderne, de andere met antieke machines, dan zal bij gelijke capaciteit der arbeiders de een meer produceeren dan de andere en dan zal de maatschappij die meerdere productie voor zichzelf opeischen dus de arbeiders ook niet het totaal van de productie krijgen, eenvoudig al uit een oogpunt van rechtvaardigheid.
Onder het régime der socialistische gemeenschap treedt de gemeenschap in de plaats van den privé-eigenaar en heft evenals deze pacht en rente; een andere voorstelling is onjuist. Dit is eene verdeeling, niet gebonden aan een bepaalde maatschappelijke organisatie, maar die principieel in iedere maatschappij gevonden wordt.
HOOFDSTUK II.
De pacht.
Wanneer over het land beschikt moet worden moet hiervoor worden betaald. De grond heeft waarde gekregen. De pachtleer van Ricardo.
Een van de factoren die op een deel van de productie aanspraak maken is het landbezit. Men onderscheidt daarbij:
1. Land als object van de productie, hetzij tijdelijk als bij den mijnbouw of duurzaam als rationeele landbouw, waar de uitputting hersteld wordt door bemesting enz.
2. Land als plaats van productie.
3. Land als woongelegenheid.
In al die gevallen moet voor de beschikking over dien grond betaald worden en heeft het land een waarde verschillend bij de verschillende volkeren, ja zelfs binnen den kring van ieder volk. In allen gevalle, men heeft geen gratis beschikking over den grond.
"Waardoor is nu de waarde van den grond ontstaan? Een "verklaring is daarvan gegeven die jaren lang onaangevochten gegolden heeft, n.1. door Ricardo, in zijn pachtleer. ')
De leer van Ricardo luidt: Er is verschil tusschen de gronden wat betreft de ligging en de vrachtbaarheid. Als de bevolking nu toeneemt wordt niet voortdurend dezelfde grond bewerkt en intensiever bewerkt, maar naast elkaar worden successievelijk gronden van verschillende vruchtbaarheid, en meer of minder verwijderd van de nederzetting, in bewerking genomen, en daaruit ontstaat de grondrente. 2)
Is er nu een boer voornemens grond in cultuur te brengen, dan kan hij
') Die leer is een dier voorbeelden dat men zonder de eigenlijke uitvinder daarvan te zijn, toch eene theorie op zijn naam kan krijgen. Vroeger hebben de Engelschen Anderson en West die theorie ook al in hun geschriften gegeven; dit komt meer voor. Maar de verdienste van Ricardo is dat eerst in den vorm door hem er aan gegeven de leer succes heeft gehad. Evenzoo is het geweest met de leer van Malthus.
2) Dit is iets anders dan de grondrente van het B. W. De uitdrukking is ontleend aan het Eng. rent = pacht.











dit doen met de slechtste of verst gelegen grond, die alleen een bestaan voor hem oplevert, meer niet, en van de opbrengst waarvan hij dus niets kan afstaan aan den landeigenaar, en hij kan ook beter grond in bewerking nemen. En het is dan voor hem van geen belang of hij de eerstgenoemde grond zonder, de laatste mèt betaling in bewerking krijgt. Hij is bereid het verschil door ligging of vruchtbaarheid in de opbrengst ontstaan, af te staan aan den landeigenaar.
Later als de prijzen der artikelen in de eerste plaats dus van de levensmiddelen door toename der bevolking zijn gestegen, wordt een derde groep gronden in bewerking genomen en het verschil in opbrengst komt weer aan den grondeigenaar. Zoo zal steeds in toenemende mate de grondeigenaar van de toename der bevolking profiteeren. Hetzelfde heeft plaats bij bouwgrond voor huizen. ')
Volgens de opvatting van Ricardo zou dus de toename der bevolking telkens tot een toenemend hoogere schatting door den grondeigenaar leiden, omdat telkens minder vruchtbare grond in cultuur moet worden gebracht. Deze stelling nu moet met zekere reserve worden aanvaard, zooals door Ricardo zelf reeds is aangegeven. Het menschdom, zegt hij, is niet veroordeeld in regelmatig slechter conditie te komen. De landbouwtechniek komt telkens op een hooger niveau door toepassing van uitvindingen (bijv. kunstmest) waardoor de gecultiveerde landen in opbrengst toenemen, zoodat men bij een in sterkte gelijkblijvende bevolking voldoende heeft aan een minder uitgestrektheid grond.
Maar daardoor is de leer van Ricardo niet veroordeeld.
Men heeft verschillende bedenkingen tegen die leer geopperd: RicABDo^rieer1
le. Carey in zijn Principles of Political Science ziet in deze leer een aanslag op de Goddelijke Voorzienigheid. Hij zegt: God kan niet bedoeld hebben dat de mensch in steeds slechter conditie zou komen. Die conclusie is heelemaal onjuist. Daartegen kan men zich op gelijke wijze opponeeren als Malthus deed tegen zijn bestrijders; hoewel Malthus Anglikaansch dominee was, formuleerde hij niettemin de leer die zijn naam draagt. Malthus nu zegt: Als men niet in conflict wil komen met de Christelijke leerstukken, moet men aannemen dat de mensch zijn eigen lot tot op zekere hoogte in handen heeft en dan is niet God maar de mensch zelf schuld aan zijn ellende. Zoo goed als men den mensch zal veroordeelen die zich vraatzuchtig betoont, zoo goed mag op het gebied van de voortplanting het toegeven aan bestialiteit worden bestreden.
Carey zegt nog dat het historisch verloop een ander is dan door Ricardo aangegeven en dat de vruchtbaarste gronden juist eerst veel later in cultuur zijn gekomen dan de minder vruchtbare. Zoo bijv. in Amerika waar de gronden aan de rivieren het vruchtbaarst zijn, maar eerst als men ze draineeren kan in cultuur worden gebracht. Hierin miskent hij echter de beteekenis van de leer van Ricardo. Als zich in een onbewoond land een kolonie vestigt, zal deze niet de objectief-vruchtbaarste gronden uitzoeken, maar de mogelijkheid in overweging nemen om de aanwezige gronden te cultiveeren. Als zij daartoe niet de middelen bezit, door gemis bijv. van werktuigen, dan neemt zij die gronden die voor haar het gemakkelijkst te bewerken zijn, de subjectief-vruchtbaarste gronden.
Daarmee valt de tegenwerping van Carey. Ook andere dan economische voor-
*) In Berlijn werd 2 jaar geleden een terrein voor meer dan f 5000 per M2, verkookt, en f 400 per M1. is in Amsterdam thans geen zeldzaamheid,



waarden kunnen hiertoe aanleiding zijn, bijv. als de kolonie is gelegen in een streek waar herhaaldelijk invallen plaats hebben. Men kiest dan niet de vruchtbaarste maar de veiligste streken.
Overigens v. z. v. Carey's verklaring juist is, kan zij toch niet als een bedenking tegen de leer van Ricardo worden aangevoerd. Als men heeft het vruchtbaarste land A en het minder vruchtbare B en de volgorde is, dat men met groep B begint en daarna met groep A voortgaat, dan zal, als beide groepen in cultuur zijn gebracht, toch ook voor de vruchtbaarste A wat meer betaald worden.
Die voorrang van gronden naar de vruchtbaarheid is bovendien aan sterke afwisseling onderhevig. In oude geografische handboeken worden Groningen, Friesland, Zuid- en Noord-Holland en Zeeland met hun zuivere kleigronden het vruchtbaarst, Gelderland enz., met zijne zandgronden onvruchtbaar, althans veel minder vruchtbaar genoemd. Maar deze tegenstelling is nu zoo goed als verdwenen ; zelfs is voor sommige cultures kleigrond minder geschikt omdat kunstmest beter indringt in de meer poreuse zandgronden.
Ten aanzien van het verband tusschen bevolking en pacht verkeert men in gunstige omstandigheden. Proefnemingen toch op economisch gebied zijn evenals bij alle andere geestelijke wetenschappen over het geheel niet goed mogelijk. Wil men bovendien uit de feiten geraken tot bepaalde conclusies, dan ondervindt men het groote bezwaar van een compromis te moeten sluiten tusschen eene menigte tegen elkaar indruischende oorzaken. Ook historische toestanden leveren zelden vergelijkend materiaal; soms echter is men komen te staan voor sprekende feiten. Zie pag. 13 le deel.
Door een toeval zijn voor het Engeland van 1348 bewaard gebleven zeer uitvoerige gegevens betreffende den toestand aldaar, nadat er de pest geheerscht had. De zwarte dood vorderde n.1. in sommige streken tot 1/3 der bevolking. AVat dit beteekent, kan men nagaan als men in aanmerking neemt, dat, terwijl in onzen tijd voor geheel Europa min of meer een regelmatige stijging der bevolking valt te constateeren, althans geen achteruitgang ') en in den loop van de 19e eeuw de bevolking van Europa meer dan verdubbeld is, een typisch verschijnsel van de middeleeuwen is, dat men daar niet heeft stijging van de bevolking, dat de bevolking practisch genomen stilstaat, zulks tengevolge van den normaal te noemen oorlogstoestand en den vernietigenden invloed van volksziekten als de pest 2).
In Engeland nu zijn de pachten in de jaren na 1348 sterk gedaald en als reden hiervan is opgegeven het bezwaar om alle gronden, die toen in cultuur waren, te blijven bebouwen, omdat zich geen pachters daarvoor opdeden. De minder vruchtbare gronden moest men onbebouwd laten, daar de sterk verminderde bevolking met de opbrengst van de vruchtbaarste kon volstaan en er geen handen genoeg waren. De productie van Engeland was te groot geworden voor de gedecimeerde bevolking. Omgekeerd had er eene enorme stijging der loonen plaats, wegens de schaarschte aan ambachtslieden, (tot 70 % in één jaar) zoodat de wetgever zich verplicht zag in te grijpen en in 1351 een wet op de
') Alleen in Ierland is door emigratie nog afname der bevolking.
!) Daardoor is de lijfeigenschap verdwenen; het gebrek aan handen noopte boerenarbeiders te lokken, hetgeen geschiedde door hen de vrijheid te geven.











maximumloonen werd uitgevaardigd, iets dat wij in onzen tijd van uitsluitend minimumloonen niet kennen.
Zie hierover „The black death of 1348" — Abbot Gaskett en Pierson, Verspreide Economische geschriften III 1348.
Verder bespreekt in het Koloniaal Weekblad van 1908 de heer Van Assen toestanden bij de Dajaks, en hoewel volstrekt niet bedoeld is een theoretische verklaring hiervan te geven, komt de schrijver tot een conclusie die volmaakt overeenstemt met Ricardo's leer.
Worden dus het ontstaan van de pachten en de verschillen in de pacht het best door die leer verklaard, afdoend is de verklaring niet.
2®. Nog anderen hebben zich tegen de leer geopponeerd; zoo de Duitsch0ostenrijker Menger, die beweert: als alle gronden nu eens even vruchtbaar waren (afgescheiden van de ligging) zou de theorie van Ricardo het ontstaan van de pachtwaarde niet kunnen verklaren. Pierson zegt daartegen: zoo'n geval is denkbaar, maar komt in de praktijk niet voor. Deze tegenwerping is onjuist; als men een verschijnsel wil verklaren, kan men zoo iets niet aanvoeren; is een verklaring theoretisch juist, dan is ze volledig. De opmerking van Menger is dus niet onjuist. Voorts had Menger nog de opmerking: de voorstelling van Ricardo alsof alleen de vruchtbaarder gronden pachtwaarde hebben, en de slechtste niet, is onjuist. Ook de slechtste gronden brengen pacht op. Deze opmerking tracht Pierson te weerleggen. Pierson zegt n.1. dat slechts schijnbaar voor het slechtste land betaald wordt, omdat de pacht omgeslagen wordt over een complex van slechte en goede gronden, zoodat de goede iets minder betalen zouden. Toch geeft Pierson op een andere plaats toe dat het onjuist is als zou geen pacht voor de slechtste grond betaald worden (pag. 127, Leerboek).
Welke is nu de verklaring voor dit onverklaarde deel der leer van Ricardo?
Men moet daarvoor teruggaan tot de eenvoudige voorstelling, dat grond alleen waarde heeft als er gebrek aan is. Zoo kan in sommige streken historisch aangegeven worden wanneer men met het betalen van pacht is begonnen. Dat is als er zoo weinig land overgebleven is, dat de vrije beschikking daarover is verdwenen en men voor het bezit van een stuk grond moet terechtkomen bij iemand die rechtens, d.i. volgens de bestaande rechtsorde daarover wèl beschikt. Dit kan nu zijn een bepaalde persoon of de Regeering. Dit is het gronddenkbeeld weer, dat de geheele waardeleer beheerscht, dat, als er niet voldoende goederen beschikbaar zijn, die goederen een in zekere geldsom uitgedrukte waarde krijgen.
In het eigendomsrecht ligt dus hierbij het motief voor de uitkeering tot het verkrijgen van de beschikking over dien grond. De verschillen in de uitkeering echter moeten teruggebracht worden tot verschillen in ligging, vruchtbaarheid enz.
Deze zaak nu is van meer dan theoretisch belang. Men kan toch onderscheiden relatieve en absolute grondrente. Onder relatieve grondrente verstaat men dan (zie boven) het verschil in waarde tusschen verschillende gronden (bouwterrein meer of minder in het centrum der stad); onder absolute grondrente de vergoeding voor het uitsluitend beschikkings recht aan A of B gegeven en tegenover andere leden van de samenleving uitgeoefend en dat gevraagd wordt ook voor de minst vruchtbare gronden. Niet, dat dit verschil daarom in alle pachtcontracten tot uitdrukking komt; soms geschiedt de afstand van grond aan een gebruiker
4
De absolute grondrente is gebaseerd op het eigendomsrecht van den grond, de relatieve op de verschillen in ligging, vruchtbaarheid enz.; alleen voor de relatieve grondrente is de leer van Ricardo eene verklaring.



Corn is not high because a rent is paid but a rent is paid because corn is high.
Het uit de relatieve grondrente voortgekomen premieinkomen heeft geen invloed op de prijsvorming ; de absolute grondrente wel. — Geen prijsgeving van de eerste, wèl van de laatste.
onder voorwaarde van teruggave na verbetering, zoodat dan in die verbetering de afkoop van het recht is gelegen.
Er zijn practische gevolgen aan die onderscheiding te verbinden.
Een spreuk die indertijd veel opgang heeft gemaakt en ook door Pierson wordt aangehaald, luidt: „Corn is not high because a rent is paid but a rent is paid because corn is high". Deze spreuk van Ricardo houdt verband met het volgende: Het boekje van Ricardo is uit het begin der 19° eeuw en gedeeltelijk ontstaan uit afzonderlijke studies naar aanleiding van de toenmalige graanprijzen. Die periode toch was gekenmerkt door de hooge graanprijzen en de agrarische kwestie, en de geliefkoosde stelling van volksmenners was toen dat de grondeigenaren het graan zoo duur maakten. Daartegenover betoogde Ricardo dat dit een misvatting is, dat de pacht door de grondeigenaren gevraagd ontstaat door, maar geen element is van de hooge prijzen. Als een pachter berekenen wil de prijzen die hij voor zijn graan moet vragen vormt de door hem te betalen pacht daarbij geen element.
Nemen wij aan dat het land van A 200 H.L., van B 240 H.L., van C 300 H.L. graan opbrengt, dan zou bij een prijs per H.L. van ƒ 5.— het eerste opbrengen ƒ 1000.—, het tweede ƒ 1200.— en het derde ƒ 1500 en zou voor de landen B en C een pacht moeten worden opgebracht die respectievelijk
ƒ 1200. ƒ 1000.— = ƒ 200.— en ƒ1500. ƒ1000.— =^500.— hooger is.
Als de grondeigenaar van A zijn pachter vrijstelt van pacht, maakt deze op de markt toch dezelfde prijs van ƒ5.— per H.L., dus is die vrijstelling een cadeau zonder invloed op den prijs.
Als nu werkelijk de pacht niets anders is dan een verschil in opbrengst der verschillende gronden dan is Ricardo's bewering juist, dat uit maatschappelijk oogpunt dat prijsgeven van pacht niet van invloed is op de prijsvorming. Zie le deel p. 41 v., p. 62 v. Wie het slechtste land bebouwt, wie onder de ongunstigste voorwaarden werkt, bepaalt de prijs; dat minimum van ƒ 5.— moet betaald worden.
Maar als zijn voorstelling niet juist is, en er tweëerlei pacht is, dan heeft eventueele vrijstelling van de pacht van A, wel beteekenis. A behoeft dan bijv. niet ƒ 1000.— maar ƒ 900.— te maken van zijn grond en kan uitkomen met ƒ 4.50 per H.L. voor zijn graan te vragen, en dan zal van B niet ƒ 200.—, maar ƒ180.—, van C niet ƒ500.—, maar ƒ450.— pacht worden gevraagd.
Wat betreft de relatieve grondrente heeft dit zoogenaamde premie-inkomen dus geen invloed op de prijzen, echter wèl de absolute grondrente.
Dit vindt men ook op een ander gebied bevestigd, n.1. dat van de stedelijke woningpolitiek, die er zelfs door beheerscht wordt.
Als een gemeente zooveel grond in bezit heeft, dat zij invloed op de prijsvorming kan uitoefenen, en dien grond verhuurt, in hoever is dat dan van invloed op de huur? — In verschillende gemeenten huldigt men de politiek om den grond goedkoop beschikbaar te stellen, teneinde aldus te geraken tot den bouw van goedkoope woningen. Hiertegen is wel eens aangevoerd in verband met de stelling van Ricardo — dat zulk een politiek een belooning voor de bouwondernemers zou worden, die misschien in den beginne de huren van op dergelijke perceelen gebouwde huizen laag zouden stellen, doch later de











prijzen zouden opzetten. "Wanneer de gemeente alleen prijsgeeft het waardeverschil veroorzaakt door de ligging, (relatieve grondrente) zal het inderdaad een cadeau zijn en niet in het algemeen maatschappelijk belang. Maar als het betreft een afstanddoen door de gemeente van het recht om vergoeding te vragen voor den afstand van grond, zooals ieder grondeigenaar dat heeft, waar het betreft de absolute grondrente, die inderdaad een deel der productiekosten vormt voor de ondernemers, is zulk een afstand werkelijk van invloed op de huren en dus uit een oogpunt van gemeentelijke politiek wèl aan te bevelen.
Dat de stedelijke grondrente van beteekenis is en in den loop der tijden daaruit voor de betrokken eigenaars reusachtige inkomsten voortvloeien, kan blijken uit het volgende:
Bij New-York heeft het Manhattan-eiland een oppervlakte van 22000 H.A. en werd in 1620 voor $ 24 gekocht, terwijl de waarde op $ 1100 miljoen is geschat in 1910. De Hertog van Westminster kreeg in den tijd van Koningin Elisabeth 600 acres in "Westminster en vroeg toen ij 21 per jaar pacht, terwijl in de 19° eeuw £ 300.000 pacht betaald wordt. De Hertog van Bedford maakte in 1880 uit de vernieuwing der zoogenaamde leases alleen £ 1.350.000. *)
Blijkens het werkje van Le comte d'Avenil, „La fortune privée a travers sept siècles" was te Parijs in 1896 de prijs per M2. grond, in de 15e eeuw 2 centimen; in de 16® eeuw, 56 centimen; in de 17® eeuw, 4.50 fr.; in de 18° eeuw 28 fr.; en in de 19° eeuw 130 francs. Als men daarbij de wijziging in de waarde van het geld in aanmerking neemt, dan wordt toch in de 19® eeuw 50 maal zooveel als in de 16® eeuw voor den grond betaald.
Evenzoo is het in Berlijn. Zie P. Voigt, „Grundrente und Bodenfrage in Berlin und seine Marken". Op de Kurfürstendamm was de waarde van den grond van 100.000 Mk. in 1860 gestegen tot 50 miljoen Mk. in 1898 en te Charlottenburg van 45 op 400 miljoen Mk. in 12 jaar. De stijging in huur, zelfs van huizen, zonder dat daaraan eenige verbouwing had plaats gehad, bedroeg in Berlijn van 36 tot 106 % sedert 1868.
Als er nu sprake is van grondbelasting, worden er steeds klachten geuit door de grondeigenaars over stijging der belasting, waar die eigenaars zelf zoo weinig rente van hun geld maken. Dit is ten onrechte. Als men de prijzen die worden betaald voor den grond afmeet naar het oogenblikkelijk voordeel in den vorm van pacht, levert grondbezit inderdaad niet zoo'n groot voordeel op, niet zoo groot als bijv. roerend goed 2) maar het element van waardestijging van den grond wordt dan buiten beschouwing gelaten. En juist in het feit van de lage rente ligt het bewijs opgesloten, dat de grondeigenaar op die waardestijging rekent. Voor een deel is er nog een ander element; grondeigendom toch geeft zeker aanzien. Wie een miljoen in effecten kan beleggen, maar tevreden is met het in grond te beleggen en dus toont met minder rente tevreden te zijn, heeft dan ook niet te klagen.
Teekenend is dat bij de stedelijke grondrente juist dat element van waarde-
Grondbezit levert in den vorm van huur, pacht, enz. niet onmiddellijk voordeel op; wel indirect in den vorm van waardestijging op langen termijn en van hoog aanzien in de maatschappij. De prijsstijging bij stedelijke en landelijke grondrente.
') De grond wordt n.1. niet in eigendom uitgegeven, maar in lease voor 99 jaar; zij komt later terug aan den eigenaar en is de gewoonte alsdan de lease te vernieuwen, waarvoor alsdan een vergoeding moet worden betaald.
2) De verhouding is van 3—31/2 contra 5—5'/j %.



vermeerdering een element is van het opjagen van den prijs. Het is geen toeval dat in Den Haag nu ƒ 20 & f35 per M2. grond wordt betaald, terwijl de gebouwen die op dien grond gezet worden, niet de normale vergoeding opleveren. Zij die hun grond verkoopen, weten zeer goed dat later diezelfde grond duurder zal zijn geworden, en hiervan willende meêprofiteeren, vragen zij bij den verkoop naar een hooger tarief, een prijs die de grond feitelijk momenteel niet waard is. Intusschen, later herstelt zich die wanverhouding.
Aanbevelenswaard is het werkje van Mildschuh „Miethen und Bodenrenten in Praag in den Jahren 1869—1902". ')
Er werd betaald:
in 1857 in de oude stad ƒ 35 per hoofd, in de nieuwe stad ƒ25 per hoofd, n 1880 n n n n f n n n n n n f n n
n 1906 „ „ „ n f ■n n n n n n f ^8 r n
Dus hebben de eigenaren al die jaren huur getrokken met een normale vergoeding en zijn nu zoo ver dat ze driemaal zooveel huur krijgen als 50 jaar vroeger. Voor de voorsteden was de stijging in 20 jaar van 1880 af van ƒ 29 op ƒ 41. Yan sommige huizen was over alle jaren een opgave. De huur schommelde bij een daarvan tusschen /" 2150, ƒ1180 en in 1901 ƒ2785.
Van Berlijn is bekend dat
in 1868 de grondwaarde bedroeg 1100 millioen Mark 1890 4700 millioen en in 1906 8460 millioen.
Hiermede loopen tot op zekere hoogte toevallig, parallel de volgende cijfers: In 1868—1878 was de bevolking gestegen met 145 °/0 1888 201 % 1898 247 °/0
1903 268 %
terwijl in 1868—1878 de stijging der rente bedroeg 164 % 1888 193 °/0
1898 231 %
1899 267 %
Zie hierover ook de „Economist" 1907, Mr. Tasman.
Intusschen niet alleen in de stedelijke grondrente, ook in de landelijke treft men zulk een stijging aan, en al geschiedt die stijging bij de landelijke grondrente ook met schokken, op den duur treft ons daarbij eveneens de prijsstijging. Voor de landelijke grondrente staan ons minder en minder betrouwbare gegevens ten dienste. Niettemin is bekend dat bijv. in Noord-Brabant in de jaren 1835—1839 ƒ 26.50 per H.A. bouwland werd betaald en ƒ 27.— per H.A. weiland 1855—1859 ƒ 67.— ƒ45.—
1865—1869 ƒ62.—2) ƒ 52.—
1875—1879 ƒ 80.— ƒ 62.—
1880—1884 ƒ74.— ƒ64.—
') In Oostenrijk bestaat een belasting op de buren, die wordt geïnd bij de eigenaren, zoodat de scbrijver in de belastingcobieren kon nagaan welke verandering in den loop der jaren in de huren is gekomen.
J) Een daling dus.











en ook thans een sterke stijging is waar te nemen. Een zeer wisselende, maar toch belangrijke stijging dns ook in de landelijke grondrente.
Toch is er verschil tnssehen de stedelijke en de landelijke grondrente, waarmee de overheid bij haar politiek rekening heeft te honden.
De behoefte aan levensmiddelen eener bevolking is lokaal: maar de bevrediging dier behoefte is niet gebonden aan een lokale voorziening, want zij kan ook plaats hebben door aanvoer van buiten. Voor de grondrente is dit van groot gewicht. Voor de stijging van de grondrente over de geheele wereld is beslissend eene toename der bevolking. Maar verandering in bevolkingssterkte behoeft niet overal een stijgende te zijn, zij kan in verschillende gebieden lokaal stijgend zijn, of hier een stijgende, daar een dalende lijn vertoonen. Een kras voorbeeld hiervan zag men toen in Amerika de graanexport tengevolge van den opbloei van het verkeerswezen, zoo toenam dat zij veroorzaakte een landbouwcrisis in Europa. Van 1S75—1895 is daardoor de grondrente over heel Europa, tengevolge van de geringere opbrengst van het land. gedaald. Onze landbouw heeft dit ook ondervonden al heeft zij als geheel zich er door geslagen en heeft de crisis zelfs bijgedragen tot de moderne uitoefening van het landbouwbedrijf.
Bij de stedelijke grondrente is het anders. Hierbij vindt men de behoefte van een lokale groep die ook lokaal moet worden bevredigd. Door de toename der verkeersmiddelen kan men den kring verruimen (forensen Amsterdam) maar vooralsnog is de bevolking als geheel verplicht te wonen waar de leden hun bedrijf uitoefenen. Als nu de bevolking stijgt, breidt de stad zich uit en er wordt bijgebouwd aan de grenzen en dan is er geen teruggang, maar een regelmatige stijging van de grondrente te verwachten. Ook is er geen stijging alweer op elke plaats, in elke straat, maar het geheel van de grondrente staat niet bloot aan een daling.
Wat is hiervan het practisch gevolg? Dat in de zoogenaamde landnationalisatie een ernstig gevaar moet gezien worden voor de gemeente- en rijksfinanciën, terwijl in den aankoop van grond in de omgeving door de gemeente ten behoeve harer uitbreiding juist groot voordeel is gelegen. ')
Heeft er nu landnationalisatie plaats, dan wordt daartegenover gecrëeerd een schuld voor den aankoop. Als de grondrente stijgt, zal de gemeenschap hiervan voordeel hebben en in hooger pacht ook genieten van het overschot. Maar als zij daalt, dan zal in de Staatsfinanciën een ernstig deficit ontstaan tengevolge van de mindere pacht die de grond opbrengt. Dit is op zichzelf reeds een nadeel afgescheiden van de sociale en economische nadeelen veroorzaakt door de onteigening der vele kleine landbouwers. Daarentegen is het gewenscht dat de door de gemeente aan te koopen gronden worden aangekocht als zij nog de cultuurwaarde hebben, niet als zij reeds duurder zijn geworden.
De gemeente Kampen heeft tientallen van jaren kunnen bestaan zonder belastingheffing en in Duitschland vindt men nog zoogenaamde dividendgemeenten. Zie 1® deel pag. 82. Waar zit hem dat in? Daarin dat de gronden die vroeger in handen der gemeenschap waren, daarin gebleven zijn. Intusschen de meeste gemeenten verkeeren thans niet in zulk een gunstigen toestand; ze
Typisch verschil tnsschen stedelijke en landelijke grondrente. De woonbehoefte móet locaal worden bevredigd, de behoefte aan levensmiddelen niet. — Geen landnationalisatie. maar alleen opkoop van grond tot nitbreiding van gemeenten.
') Onder Landnationalisatie moet hierbij verstaan worden het tegen taxatie van de waarde in handen der gemeenschap overbrengen van alle gecultiveerde gronden.



hebben destijds grond verkocht in verband met de toenmaals algemeen gehuldigde politiek. Yoor Indië is het geen vraag; wil de gemeente daar grond hebben dan moet zij die koopen of van het rijk krijgen.
De instelling van Nu doet zich een moeielijkheid voor. Als een gemeente grond koopt, zal
het grondbedrijf. ^ an(jers dan door middel van eene leening kunnen geschieden, waarvan dus rente en aflossing moeten worden betaald. En nu is het bezwaar, hoe zal men de uitgaven voor die rente en aflossing, dewelke gewone uitgaven zijn, kunnen dekken. Nu is grond een object van blijvende waarde d.w.z. terwijl men op een huis en alle producten van menschelijke werkzaamheid moet afschrijven is dit bij grond niet het geval. Men zou dus voorloopig van aflossing kunnen afzien, in allen gevalle er een heele lange termijn voor kunnen nemen. Dit is dan ook niet het moeielijkste van het probleem, maar wèl de betaling van de rente. De vraag is toch of uit de opbrengst van de aangekochte landen zoo lang zij niet zijn bebouwd, voldoende vergoeding wordt ontvangen om de rente te kunnen betalen.
Er is nog een bezwaar. Als men koopt gronden aan den omtrek eener stad, betaalt men meer dan de cultuurwaarde !), omdat de kooper wel weet, dat in een afzienbare toekomst de waarde van dien grond stijgen zal, doordat hij binnen de grens der gemeente komt te liggen. Als dus de gemeente begint grond te koopen aan de grens, betaalt zij meer dan de gekapitaliseerde rente of m.a.w. meer dan wat de grond bij verhuring zou opbrengen en moet dus het verschil jaarlijks bijgepast worden. Op den duur komt dit wel terecht, maar jarenlang heeft dan toch het huidige geslacht een last te dragen waarvan de voordeelen eerst door de nakomelingen genoten worden. En daarom ziet men dan vaak af van den aankoop.
Deze bezwaren heeft men weten te ondervangen door de instelling van het grondbedrijf. Men brengt de gekochte gronden in, in eene stichting, een zelfstandige tak van administratie, die gemakshalve kan beschouwd worden als een afzonderlijke rechtspersoon, die tegenover en in relatie met de gemeente staat. De gemeente nu staat aan het grondbedrijf figuurlijk 2) de gronden af, en het grondbedrijf neemt aan over de waarde dier gronden te betalen het bedrag van de aflossing en rente van de leening, die daarvoor moet worden gesloten. Intusschen, waar de ingebrachte gronden in den regel geen behoorlijke rente opbrengen, zal het „grondbedrijf" voor de gecontracteerde betaling, middelen te kort komen. Daarom heeft men een tusschenschakel ingevoegd; voorzoover n.1. het grondbedrijf niet uit eigen middelen die rente en aflossing kan betalen, leent de gemeente geld aan het grondbedrijf, waarover dit aan de gemeente rente betaalt. Nu is de veronderstelling waarvan men uitgaat bij de berekening van het bedrag van laatstbedoelde rente dat, als na jaren de gronden zullen worden verkocht, zij voldoende in waarde zijn gestegen, om alle geleende gelden terug te kunnen betalen.
Stellen wij ons voor dat in het grondbedrijf is ingebracht grond ter waarde van f 1.000.000, waarvoor een leeningschuld aan de gemeente is aangegaan
') D.i. waarde als bouwgrond voor den landbouw. ') Men zou kunnen zeggen voor de leus, formeel.











voor f 1.000.000. Aan de gemeente moet nn voor den grond worden betaald
f 40.000 rente „ 10.000 aflossing f 50.000
terwijl de opbrengst van het land f 20.000, dus een tekort van f 30.000 oplevert.
De gemeente leent dus nu aan het grondbedrijf geen f 1.000.000, maar f 1.000.000 plus na 1 jaar f 30.000. Neemt men nu aan dat na 10 jaar de waarde van den grond op f 1.300.000 is gekomen, dan kan na 10 jaar terugbetaling plaats hebben van het geleende geld. Hierbij wordt eenvoudigheidshalve afgezien van de vergoeding van rente op rente.
Op die wijze worden rente en aflossing van de voor den aankoop van den grond gesloten leening door de gemeente betaald uit de gewone middelen en voorzoover zijne inkomsten niet voldoende zijn, wordt het grondbedrijf uit buitengewone middelen (een nieuwe leening) geholpen.
Die veronderstelling van stijging van de grondwaarde na 10 jaar is slechts een veronderstelling. Mogelijk komt zij niet uit en dan moet de gemeente boeten voor haar waagstuk en het tekort bijpassen. Daarom is het gewenscht dat er periodieke taxatie van den grond plaats heeft, opdat het nadeel niet zoo hoog loopt en tijdig maatregelen genomen kunnen worden. andaar dat men in gemeenten met een grondbedrijf een veiligheidsklep maakt door de bepaling van de periodieke vijfjaarlijksehe taxatie van de gronden die in gebruik zijn, om als de waarde van den grond niet schijnt te stijgen, nog uit de gewone inkomsten een deel van het geraamde tekort te reserveeren, dat het deficit niet op het eind te groot worde. Intusschen tot nog toe is bijpassing als bovenbedoeld nog nergens noodig gebleken.
Aldus is de aankoop van gronden door een gemeente mogelijk gemaakt met een niet onbelangrijke besparing, zooals o. a. blijkt in Den Haag, waar op die wijze vier ton bespaard werd. Doet men het niet op deze wijze, (tenzij bij rijke gemeenten) dan wordt de last zóó groot, dat een gemeentebestuur, steeds bang voor belastingverhooging, terugschrikt voor tijdige aankoop van gronden.
Zie mr. De Monchy, Het grondbedrijf; opgenomen in „Het Moderne Gemeentebeheer"'.
Treub, „Tragen des Tijds'" 1910, Moderne grondpolitiek (volledig).
En voor de inrichting van het grondbedrijf in verschillende gemeenten, het Sociaal Weekblad 1907, 1908 (details).
Een tweede punt dat bij stedelijke grondeigendom bijzonder ter sprake komt is, „Wat moet gedaan worden met grond die een gemeente bezit of verwerft"?
Vaak wordt na enkele jaren het gekochte weer verkocht, doch dit is niet noodzakelijk en uitgifte in erfpacht is mogelijk. En als men voor een gemeente de waardevermeerdering van den grond, die na zekeren tijd intreedt, wil behouden, is verkoop niet aanbevelenswaard en een tijdelijk gebruiksrecht bijv. van 75—100 jaar of als in Amsterdam, doorloopend, wèl, aangezien hierdoor de eigendom aan de gemeente blijft. J)
l) Amsterdam is door de praktijk tot dit systeem van erfpacht gekomen. Het had nog wel gronden, maar toch reeds veel verkocht en nn werd geconstateerd dat verkoop van grond
Over herverkoop en uitgifte in erfpacht van gemeentegrond — schadevergoeding bij teruggaaf na afloop van den pachttermijn. — Mededinging van niet kapitaalkrachtigen bij uitgifte in erfpacht.



Een der bezwaren verbonden aan de uitgifte in erfpacht in Amsterdam was, dat er een groote fout in het begin gemaakt werd. Er werden nl. gronden uitgegeven tegen een jaarlijkschen canon groot zeker percentage van de grondwaarde, met de verplichting daarop een bepaald soort huizen te bouwen; en na zekere termijn zouden die gronden aan de gemeente terugvallen zonder schadevergoeding. Men meende nl.:
a. dat de gemeente niet de risico mocht loopen plotseling voor belangrijke bedragen bebouwde eigendommen te moeten overnemen;
b. dat de gebouwde huizen na zooveel jaar toch krotten zouden geworden zijn naar den dan aan te leggen modernen maatstaf; en
c. de bouwer maar moest amortiseeren, zoodat hij na 75 jaar zijn kapitaal terug heeft.
Deze argumenten zijn niet steekhoudend:
a. het kan geen bezwaar zijn, die verplichting huizen over te nemen; de gemeente zou daarvoor voorschot kunnen nemen; bovendien kan men de terugname zóó regelen, dat niet alle contracten op één tijdstip afloopen en eindelijk krijgt men toch tegenwaarde voor de uitgaaf en in een nieuwe uitgifte de noodige vergoeding;
b. als dit waar is dan vermindert toch ook de waarde die moet vergoed worden aan de eigenaars;
c. hierbij vergeet men le. dat van niet altijd kapitaalkrachtige erfpachters te veel economisch inzicht verlangd wordt, nl. het apart leggen van een deel van de brutohuur om daaruit rente op rente te reserveeren. Meestal redeneert de bouwondernemer: „après moi le déluge", maar zelfs 2®. als hij economisch denkt, dan kan de bedoeling niet bereikt worden met een behoorlijke rente van zijn geld. Stel dat hij krijgt f 100.000 aan huur en f 20.000 op zijde legt aan effecten. Dit gaat goed in het eerste jaar. Het volgende jaar moet hij beleggen de stel f 800 aan rente die hij van zijn effecten krijgt en reeds de volgende belegging in het derde jaar is niet meer voldoende. Volgens de
onvoordeelig voor de stad was. Door de stadsuitbreiding toch werd de oprichting van openbare gebouwen in de nieuwe stadsgedeelten waar grond verkocht was, noodzakelijk en als nu de eenmaal verkochte grond weer moest ingekocht worden, moest er veel te veel voor betaald worden. Vandaar dat men begreep de noodzakelijkheid van reserveering. Nu vroeg Amsterdam oorspronkelijk een vaste canon, die eerst veranderd werd na afloop van den termijn van 75 jaar. Dit was voortdurende of doorloopende erfpacht waarbij, tenzij de erfpachter er van afzag, of de termijn afgeloopen was, de canon herzien wordt. Hierbij komen de voordeelen van de waardevermeerdering van den grond aan den erfpachter staande het contract, doch op het eind van het contract aan de gemeente.
Zaandam nu wilde ook van de tusschentijdsche waardevermeerdering van den grond genieten en decreteerde daarom dat na 25 jaar telkens verhooging van den canon zou geschieden. Deze regeling is: a. onrechtvaardig, want er werd geen overleg met de erfpachters gepleegd maar een eenzijdige bevoegdheid aan den gemeenteraad voorbehouden tot verhooging van de verplichting, waartegen de andere partij geen bezwaren kon inbrengen en b. onpractisch, omdat deze instelling nog niet was ingeburgerd en daarom smakelijk gemaakt diende te worden, anders zouden de bouwondernemers liever eigendom boven erfpacht verkiezen, dus den grond koopen van andere grondeigenaren en niet van de gemeente. Het ware anders, als alle grond in handen der gemeente ware geweest, doch dit is nergens, in geen enkele gemeente het geval. De erfpachtuitgifte in Zaandam is dan ook niet, die in Amsterdam wèl geslaagd.











amortisatietheorie zou dus de reserve van een deel van de hoofdsom aanmerkelijk verlies opleveren.
Daarentegen zijn er wel afdoende argumenten tegen het niet geven van schadevergoeding aan te voeren.
Als bepaald wordt dat de gronden zonder vergoeding op het eind van den termijn aan de gemeente zullen terugvallen wordt de vernieuwing en het behoorlijk onderhoud daarvan tegen het eind van dien termijn in gevaar gebracht,
omdat de erfpachter in afzienbaren tijd merkt, dat dit voor hem toch niets geen voordeel geeft. Hij zal dus niet meer voor onderhoud doen dan noodig is om het perceel in bewoonbaren staat te houden; vooral geldt dit t. a. v. aan te brengen verbeteringen. Daarmee wordt dus bevorderd wat juist gevreesd werd,
dat de gemeente slechts minderwaardige huizen zal krijgen als de termijn om is. En wat het aanbrengen van omvangrijke verbeteringen betreft, die meer zijn dan gewoon onderhoud, die een ander aanzien geven aan het gebouw, zij kosten veel geld. Een eigenaar kan die zonder bezwaar aanbrengen, want hij zal hiervan de voordeelen zelf genieten in den verhuur- of verkoopprijs. Niet aldus de erfpachter. Aan deze pacht is hetzelfde bezwaar verbonden als aan elke pacht van onroerend goed, n.1. dat de pachter tegen het eind van den pachttermijn roofbouw pleegt en geen verbeteringen aanbrengt die toch een ander ten goede zullen komen. Ook in het woningtype echter zullen geen verbeteringen worden aangebracht die toch 30 a 35 jaar noodig hebben om geamortiseerd te worden.
Intusschen, het systeem werkt eerst sedert 1896, en is dus voorloopig nog geen nadeelige werking te vreezen. Niettemin is er alle aanleiding tot verandering van systeem. In Engeland zijn bij de „leases" de bovenbedoelde bezwaren aan den dag gekomen. Niet in de winkelstraten, waar ondernemers zich de uitgaven tot verbetering van hun perceel voor hun bedrijf moeten getroosten, maar in de woningbuurten.
Intusschen is die erfpacht in Engeland iets geldend alleen tusschen particulieren,
terwijl óns erf pachtstelsel, hier in Nederland ontstaan en door Duitschland nagevolgd, een staatsinstelling is, waarbij eene verhouding tusschen particulieren en overheid kan ontstaan.
Zie over uitgifte in erfpacht nog Dr. Hüdig, Uitgifte van gemeentegronden in erfpacht (Centraal Bureau).
Nu is er nog een moeielijkheid bij erfpacht. Afgescheiden van de bijzondere details omtrent canon enz. wordt daarbij de beschikking over den grond afgestaan,
terwijl de gemeente eigenaresse blijft, en nu worden die erfpachters zekere verplichtingen opgelegd, die aanleiding kunnen geven tot wanprestatie, waardoor de gemeente het recht krijgt die erfpacht te doen eindigen.
Er zijn toch erfpachters die den gekochten grond bebouwen met eigen De gemeentekapitaal, die dus alleen met de gemeente te maken hebben; en dit is de bank!^potheek bedoeling van het erfpachtsysteem oorspronkelijk geweest. Maar dat is thans een uitzondering. Een van de voordeelen van erfpachtsuitgifte is juist, dat de kring grooter wordt van wie er nu kunnen gaan bouwen, omdat daarin ook worden opgenomen personen, die niet in staat zijn zooveel kapitaal in die onder-
') Uitgifte in erfpacht in den regel voor 99 soms voor 999 jaar. Zie pag. 27.
5



neming te steken als noodig is, hetzij eigen kapitaal of kapitaal door middel van hypotheek verkregen. Als voor f 100.000 aan grond gekocht wordt zal, de ondervinding heeft het geleerd, gemiddeld daarop voor f 200.000 verbouwd worden en heeft dus de bouwheer noodig f 300.000 uit eigen middelen; of, aangezien hypotheekbanken volgens de statuten meestal niet voor een hooger bedrag geld mogen leenen dan hoogstens 70 % *) f 210.000 door middel van hypotheek, en uit eigen middelen f 90.000. Neemt hij nu den grond in erfpacht, en alleen voor het bouwen hypotheek, dan kan hij voor f 140.000 hypotheek nemen en heeft slechts voor f 60.000 uit eigen middelen te zorgen wat de gebouwen betreft. Hij zal voor het eerste jaar voor den grond aan erfpacht bijv. f 4.000 moeten betalen, doch de volgende—jaren neemt-deze retributie-af—als-hij kan-
worden personen, die den grond niet kunnen koopen van de gemeente, door den erfpacht tot bouwen in staat gesteld, zoodat bij het bestaan van een bouwaannemersstand deze categorie van bouwers grooter wordt, tengevolge waarvan de gemeente in beter conditie komt door voordeeliger grond te kunnen afstaan.
Deze toestand brengt echter mede dat er vele bouwaannemers zijn die met geleend geld bouwen en daardoor wordt de hypotheekgever in contact met de gemeente gebracht. Een gewoon hypotheekgever nu heeft alleen na te gaan of de hypotheeknemer zijne verplichtingen nakomt ter zake van assurantie, rente enz. Maar als de hypotheekgever te maken krijgt met debiteuren, die de gronden slechts in erfpacht hebben, heeft hij er ook belang bij dat de debiteur zijn verplichtingen tegenover de gemeente nakomt. Zonder dat de hypotheekgever er iets aan doen kan, kan de verhouding van den debiteur tot de gemeente zoodanig worden, dat het erfpachtsrecht komt te vervallen en daarmee de hypotheek; bijv. als de canon niet betaald wordt; doch hiervoor kan de hypotheekgever zorgen door opname van zekere bepalingen in zijn contract. Intusschen er zijn andere verplichtingen waaraan de hypotheekgever niets kan doen al krijgt hij er kennis van, bijv. die omtrent het onderhoud der perceelen, die moet geschieden naar genoegen van Burgemeester en Wethouders; deze verplichting kan de hypotheekgever niet overnemen. Ook kan de debiteur zich verzetten tegen de verplichting om te dulden dat bijv. rozetten voor telefoonverbindingen worden aangebracht. Als nu het hypotheekrecht vervalt, blijft den hypotheekgever alleen over een persoonlijke vordering tegenover den debiteur en het is de vraag of deze verhaalbaar is. Aan dezen toestand is niet veel te doen. Men kan bepalingen maken die zooveel mogelijk verhinderen dat de hypotheekgever schade lijdt, maar aan vele der bij den erfpacht gestelde vereischten kan alleen persoonlijk door den erfpachter worden voldaan, waarbij de hypotheekgever niet in diens plaats kan treden en die toch kunnen leiden tot het vervallen van de erfpacht. Soms zijn het onschuldige verzuimen, ten aanzien waarvan bij alle partijen kwade trouw is uitgesloten, bijv. als in der minne tusschentijds de erfpacht ophoudt omdat de grond gebruikt moet worden voor werken van openbaar nut. Als nu de schadevergoeding is betaald, is het goed van onroerend in roerend goed omgezet en kan dus geen onderpand voor hypotheek zijn. Is de debiteur
') Daargelaten dat men hieraan soms een mouw past door hoogere taxatie.











nu solvabel, dan loopt dit zonder moeielijkheden af, maar failleert hij en zijn er andere crediteuren, dan komt de hypotheekgever in het gedrang. Immers men kan wel zakelijke zekerheid geven, geen andere. ')
Een oplossing der genoemde bezwaren is te vinden volgens Mr. Tasman in de oprichting eener gemeentelijke hypotheekbank. 2) De moeielijkheid toch die ligt in het feit dat de hypotheekhouder als derde betrokken wordt in eene transactie van twee andere partijen, kan worden opgelost door het in eene hand brengen van de belangen van erfpachtgever en hypotheekhouder. Als dan door wanprestatie van den erfpachter het hypotheekrecht vervalt, komt het onderpand toch aan de gemeente, die dus op deze wijze wordt schadeloos gesteld. Voorbeelden hiervan vindt men in het buitenland. Zoo is in Düsseldorf een gemeentelijke hypotheekbank opgericht.
Zie Sociaal Weekblad 1908 en Gemeentebelangen 1906.
De organisatie eener gemeentelijke hypotheekbank is eenvoudig; zij geeft pandbrieven uit, en wordt verder beheerd als een gewone hypotheekbank; de rente is laag.
Düsseldorf is begonnen met hypotheek te geven oorspronkelijk buiten eenig verband met den afstand van grond in erfpacht, uitsluitend om bouwondernemers aan geld te helpen. Deze instelling heeft zich daar intusschen bevredigend ontwikkeld en zelfs een jaarlijksche bate voor de gemeentekas opgeleverd, waaruit parken zijn aangelegd, bibliotheken uitgebreid en andere instellingen gesteund, een en ander uitgaven die men niet uit de normale inkomsten zou hebben kunnen bestrijden. In ons land is dit voorbeeld nagevolgd speciaal in verband met de erfpachtsuitgifte in Den Haag, waar een gemeentelijke hypotheekbank is opgericht, die nog niet in werking is omdat er formeele bezwaren waren bij Gedeputeerde Staten.
Intusschen deze weg wordt in den regel slechts gedwongen betreden; het is mogelijk hiervan af te zien zonder tot grondverkoop over te gaan. Een der argumenten waarom tot erfpachtsuitgifte in plaats van verkoop in Amsterdam is overgegaan, is, dat de gemeente bereids-uitgegeven gronden die zij weêr noodig had voor instellingen van openbaar nut duur moest terugkoopen. Nu heeft men gezegd, waarom verkoopt de gemeente niet den grond met recht van weder-inkoop ? Maar dat kan slechts voor een periode van 5 jaar. Als men, evenals in Duitschland, ten behoeve van de publiekrechteMijke lichamen eene uitzondering wilde maken en de mogelijkheid wilde verleenen tot terugkoop tegen den oorspronkelijken prijs plus een zekere schadevergoeding onafhankelijk van den tijd die verloopen is sedert de eerste transactie, ware het iets anders. Ook zou men eene belasting op de waardevermeerdering van den grond kunnen hebben, waardoor de aanleiding voor grondeigenaars zou verzwakt zijn om de gronden onder zich te houden en niet te willen verkoopen, want de gemeente zou aldus van die waardevermeerdering toch profiteeren, zij het in geringer mate.
Verlenging voor publiekrechterlijke lichamen van den termijn van wederinkoop. — Wertzuwachssteuer. — Onteigening per zone.
') Partijen kunnen contractueel geen voorrecht geven dan in den vorm van pand of hypotheek, tenzij door het sluiten van assurantie, welke uitzondering op den regel echter ook uitdrukkelijk door den Staat is gesanctionneerd.
2) Men hoeft daarom niet speciaal een hypotheekbank op te richten, ook andere zakelijke rechten kunnen eventueel worden verleend.



Die belasting op de waardevermeerdering is niets nieuws, zij heeft vroeger bestaan maar is als afzonderlijke belasting sedert verdwenen.
[ntusschen voorloopig is uitgifte in erfpacht het eenige wat men kan toepassen.
Bij die uitgifte komt nog een ander belang kijken. Als men nl. meent dat de gemeente ook op het gebied der volkshuisvesting eene taak heeft te vervullen, is het gewenscht dat zij ook directen invloed op de woningprijzen uitoefent, d.w.z. de grondmarkt beheerscht. Zooals wij weten is de grondrente te splitsen in: relatieve grondrente (veroorzaakt door verschil in ligging) en absolute grondrente (gebaseerd op het eigendomsrecht). Ook de gemeente als grondeigenares moet met de relatieve grondrente rekening houden en behoeft die niet aan de individuen zonder tegenprestatie af te staan. Waarom zou zij niet meer huur vragen van een Yeenestraatperceel dan van een op Houtrust? In de Yeenestraat weet de winkelier door betere ligging meer winst te maken en kan dus zeer wel een hoogere grondrente betalen. Dit is geen opleggen van een last op den winkelier, maar een door de gemeente profiteeren van de baten verbonden aan de betere ligging van dien winkel. Als de gemeente echter in bezit heeft de noodige gronden voldoende om de prijzen te beinvloeden, is er volstrekt geen reden om tot het uiterste ook de absolute grondrente aan bouwondernemers in rekening te brengen. Niet dat zij hun behoeft te worden cadeau gedaan, rente en aflossing moet bij afstand van den grond althans door de bouwondernemers worden opgebracht, maar er is geen reden dat nog winst behaald moet worden ook uit het grondbedrijf, zooals dat bij het electrisch bedrijf bijv. het geval is. Als de gemeente de grondmarkt beheerscht, dan kan zij verhinderen dat het grondbezit wordt geëxploiteerd zooals het andere bezit: dat de absolute grondrente wordt opgedreven, dat de huren der huizen worden opgedreven bij eene toename deibevolking, alleen maar wegens toename van de grondrente en niet tengevolge van beter woningtoestanden.
Bij de waardevermeerdering van den grond moet men letten op twee dingen. Er is een waardevermeerdering door toename van de bevolking zonder meer, zonder medewerking van gemeente of staat, eenvoudig omdat er grond noodig is. Daarnaast echter vindt men een waardevermeerdering, die als gevolg van de werkzaamheid van rijk of gemeente moet worden beschouwd. Als Den Haag besluit van de Prinsegracht een rijweg te maken, als er in het algemeen een of ander werk gemaakt wordt waardoor in een stadswijk de bewoonbaarheid vergroot wordt of andere voordeelen behaald worden, is het gevolg een stijging van de grondwaarde in die buurt. Als er eene brug wordt geslagen naar eene wijk, die tot dusver niet verbonden was met het centrum van de stad, stijgt de waarde van de winkels en woningen in die buurt. Speciaal wegaanleg is een bron van groote waardevermeerdering. (Vele voorbeelden hiervan vindt men in de Handelingen der Staten-G-eneraal.)
Dit verschijnsel nu is van practisch belang als men het voorbeeld van Duitschland, Engeland en Amerika volgt en hen die door deze waardevermeerdering worden bevoordeeld, verplicht tot een bijdrage aan de schatkist. Terloops merkten wij op, dat dit geen nieuw idee is. De vroeger geheven belasting wegens waardevermeerdering liep soms tot 30 % op. Zij werd berekend bij iedere verkoop naar den vroeger bij inkoop van den grond besteden prijs, vermeerderd met rentevergoeding minus de kosten.











Zie „Economist" 1907. Mr. Tasman Wertzuwachssteuer.
De Wertzuwachssteuer is eene belasting op onverdiende waardevermeerdering, die gemotiveerd wordt juist door het toevallige van de verkrijging en, omdat zij niet door arbeid wordt verkregen, boog belast mag worden. ') Men slaat daarbij vrij boog aan, bijv. 50, 60%. Eiscbte men de gebeele vermeerdering, dan zou de handel in grond geheel te niet gaan en die handel is niet verwerpelijk; het bouwrijp maken van den grond is een nuttig werk. De heffing geschiedt bij iederen verkoop. 2)
In ons land mag alleen een bijdrage gevraagd worden van de huizen, die later aan een (nieuwe) straat zullen worden gezet. Dit is dus een onvolledige regeling, want bij het uitbreken van een bestaande straat wordt de waardevermeerdering van de overgebleven huizen niet belast. Intusschen dit begin van belastingheffing is voor uitbreiding vatbaar, waardoor veel onbillijks in de tegenwoordige maatschappelijke organisatie kan worden opgeheven. Nu kan onteigening per zone d. i. onteigening van meer dan strikt noodig is — niet alleen van de te verbouwen straten, maar ook van den grond daaromheen — voor een deel in deze onbillijkheid voorzien, maar dit kan toch nooit zoo ver worden doorgezet, dat het verband met het met de onteigening beoogde werk verloren gaat.
Welke beteekenis heeft nu de grondrente voor Indië, speciaal voor Java?
Nemen wij allereerst den grondverhuur door inlanders aan niet-inlanders. Het eerste wat daarbij treft is, dat er veel is geschreven en in uiteenloopenden zin over de vraag of de inlander voldoende compensatie krijgt, en eigenlijk weet men niet hoe het er mee staat. Het is dan ook een gerechtvaardigde grief dat de regeering nog niet de noodige gegevens daaromtrent verschafte. Er zijn weliswaar ter zake eenige opgaven in het Koloniaal Verslag, maar die zijn een typisch staaltje van de onbruikbaarheid der Indische statistieken. Zoo toonen in de K. V. van 1911 en 1913 de statistieken over 1910 en 1912 een treffende stabiliteit voor enkele gewesten; terwijl toch elders weer wijzigingen voorkomen, waaruit men mag aannemen dat die stabiliteit toch zoo groot niet is. Maar absoluut ontbreken de gegevens omtrent het verloop en de beteekenis van de grondhuurprijzen. Het normale, het gemiddelde ziet men in de statistiek niet uitgedrukt. Een minimum cijfer als daar aangegeven, kan van f 25.— op ƒ15.— gedaald zijn, terwijl zulks toch niet van belang is, omdat het wordt gecompenseerd door de stijging van f 40.— op f 50.— elders, en omgekeerd. Er ontbreekt in het kort een behoorlijke groepeering. Het ware daarom beter die cijfers weg te laten; het zou onnoodige arbeid voorkomen en doet thans slechts de animo voor het verzamelen van goede cijfers afnemen. Bovendien is door de suiker-
Beteekenis van de grondrente voor Indië, speciaal Java. — Gebrek aan gegevens. — Indruk van uitbuiting van den Inlandschen grond verhuurder. —
') Wat die waardevermeerdering betreft, de winsten der latere verkrijgers zijn betrekkelijk minimaal. Het meest profiteeren de gelukkige bezitters van de gronden aan den omtrek eener zich. uitbreidende stad, die van oudsher in het bezit geweest zijn van die terreinen. De bouwmaatschappijen verdienen wel maar niet veel, want de waardestijging is al ingetreden, als zij den grond koopen. Die waardestijging heeft soms van dag op dag en met groote sprongen plaats.
J) Bij de nieuwe Wehrbeitrag in Duitschland wordt elke waardevermeerdering van het vermogen aangeslagen zoowel de onverdiende als de verdiende. T.a.v. roerend goed zal dit vrij lastig zijn.



Maatstaf voor een rationeele grondhuurprijs — Gemengde commissies ter vaststelling hiervan.
fabrieken zelf een verzameling cijfers betreffende dit onderwerp aangelegd, die misschien niet volkomen betrouwbaar zijn, maar te gebruiken en, mits men ze nu en dan controleert, na eenigen tijd zeker juiste gegevens zouden kunnen opleveren. In allen gevalle zou een betere groepeering van de van gouvernementswege verstrekte cijfers, weliswaar misschien meer, maar in allen gevalle nuttiger werk geven.
De cijfers verzameld voor het Suikercongres vertoonen voor de grondhuurprijzen in de jaren 1901—1910 een onafgebroken stijging. Waaraan die stijging te danken is, kan niet nagegaan worden.
Evenmin is het mogelijk een van den heer Benjamins in 1908, pag. 117 „Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw" afkomstige bewering te controleeren. Daarin wordt opgemerkt dat er bij directe verhuur, d. i. t. a. v. een direct te aanvaarden areaal f 50.— a f 60.— grondhuur wordt betaald, doch bij verhuur twee jaar eerder met een voorschot, f 20.— a f 25.—, dus een reductie die veel belangrijker is dan het verlies aan rente dat zou kunnen voortspruiten uit het verleenen van dit voorschot door den fabrikant. Hieruit zou men kunnen besluiten, dat het verleenen van voorschot noodzakelijk is, niet alleen voor de zekerheid van het bedrijf, zooals de fabrikanten opgeven, maar omdat het leidt tot een voordeeliger transactie, want het drukt de prijs. Daarom zijn de fabrikanten vermoedelijk zoo gekant tegen afschaffing van het voorschottenstelsel. In allen gevalle is niet heel duidelijk, waarom zij juist die bijzondere positie verplicht zijn in te nemen. Inlanders onder elkaar berekenen in zulke gevallen nog lager prijzen, n.1. f 20.— a f 25.— bij directe en ƒ12.50 bij termijnhuur; en dus komt die reductie niet alleen bij de suikercultuur voor.
In allen gevalle krijgt men den indruk, dat de Inlander niet verwerft wat hij moet hebben, dat door de suikerfabrikanten geen rekening gehouden wordt met de opbrengst van den grond, maar dat zij eenzijdig vaststellen, wat zij aan grondhuur geven willen en dit hun vrijwel lukt. Dit kan wel eens met stijging van de prijzen gepaard gaan. Soms houden de Inlanders den grond vast, (Djombang) om de prijzen op te jagen, en dan ontbreekt het niet aan klachten van de andere partij, maar van een duurzame stijging is daarbij geen sprake; die abnormale stijgingen worden later gereduceerd. Als de fabrikanten voor de directe beschikking fbO.—, f 60.—, geven kunnen, dan is dat een bewijs dat zij bij zulke prijzen nog met winst kunnen produceeren en is een druk op den prijs tot ƒ20 — a ƒ 30.— te beschouwen als uitbuiting; zoodat het verleenen van voorschot niet uitsluitend mag worden beschouwd als een middel om bedrijfszekerheid te krijgen. Intusschen, cijfers zijn er niet, die aangeven kunnen of er inderdaad uitbuiting plaats heeft of niet, terwijl daarentegen van de zijde der fabrikanten steeds wordt geprotesteerd tegen een verbod van voorschot-geven, zelfs tegen bekorting van den termijn van het voorschot.
Deze kwestie is nog in anderen zin te bespreken. Is er een maatstaf tot beoordeeling van de hoegrootheid van den te vorderen grondhuur? Ja, die maatstaf is, dat de Inlander niet minder krijgt dan hij zelf uit den grond zou halen met zijn eigen cultuurwijze. Dit is behandeld door Mr. Tasman in het Indisch Genootschap, vergadering Januari 1911.
Als men meent, dat de Regeering in deze materie heeft in te grijpen, moet











men zich plaatsen op net standpunt, dat ons Koiomseeren geen naoeeugen invioeo mag hebben op den economischen toestand der Inlandsehe bevolking. Beginnen er dus Europeanen met cultures, dan mogen de belangen der Inlandsehe bevolking niet benadeeld worden: en voorzoover die Inlandsehe bevolking bij de Europeesche cultures betrokken is. mag zij daaruit niet geringer voordeelen verwerven, dan zijzelve uit den grond zou trekken. Daarentegen is er ook geen reden om te bedingen dat zij een grooter aandeel krijge dan de opbrengst van den normalen Inlandschen landbouw zou opleveren, want de Inlander die grond verhuurt, stelt die grond disponibel en is dus grondhuur niets anders dan grondrente. Met andere woorden een ethische politiek moet rekening houden met het feit. dat men hier te doen heeft met een vermogen door A bezeten en door B in cultuur gebracht.
Ter vaststelling nu van een rationeele huurprijs der gronden ware het meest wenschelijk. dat daarvoor werden ingesteld commissies waarin zoowel de suikerfabrikanten als het Inlandsch element zitting hadden, en die onder leiding van ambtenaren stonden. Dit zou niet goedkoop zijn, maar die kosten mogen geen reden zijn dien maatregel niet toe te passen, omdat de Regeering ten dezen haar taak reeds te lang verzuimd heeft niet alleen, maar ook omdat van die commissie niet alleen voor de oplossing van dit vraagstuk, maar van nog vele andere heel wat is te verwachten. Van het Inlandsch element in zulk eene commissie zegt men wel. dat niet veel te verwachten is. zooals zou blijken uit de gemeenteraadszittingen. waar de Inlandsehe leden niet veel meer zijn dan ja- en amenbroers.
Maar men mag nooit iets zoo aprioristisch beweren, want men komt vaak plotseling voor hiervan zeer afwekende verschijnselen.
Dit is gebleken op een ander gebied: Oorspronkelijk heeft men altijd gemeend, dat het onmogelijk was de werklieden te organiseeren. hen samen te brengen in een vakvereeniging en dat dientengevolge geen onderlinge samenwerking bijv. tot verkrijging van beter loonen mogelijk was. In meerdere geschriften is dan ook herhaaldelijk betoogd, dat de huisindustrie dan maar liever van overheidswege moest worden opgedoekt, aangezien verbetering langs anderen weg niet mogelijk was. Xu zijn in Engeland in 1909 van Staatswege looncommissies gevormd, bestaande uit de betrokken fabrikanten en verder uit leden die deels door de Regeering en deels door de arbeiders uit de huisarbeiders werden gekozen.
Men zei in het begin, dit zou niets geven: niettemin deed zich hier het merkwaardige verschijnsel van een sprongmutatie voor, n.1. een krachtige actie in de kettingsmederij toen er een vertegenwoordiger voor die commissie moest gekozen worden en om dit te bereiken, het onstaan van een vakvereeniging. Omdat dus door de instelling van die commissie aan de vakvereeniging een taak werd aangewezen, gelukte de organisatie tot vakvereeniging. Deze ervaring moet het nut van aprioristisehe beschouwingen dan ook in twijfel doen trekken, en daarom zou het gewenscht zijn. om ook ten aanzien van den grondhuur in de dessa.
een proef te nemen.
Indertijd heeft mr. V\x Deventer het denkbeeld geopperd in de -Vragen De bestrgding des Tijds" 1910 om het voorschot te behouden, maar geen verrekening daarvan «ehoteaveL — toe te staan. Het voorschot zou dan den vorm van den in het Xederlandsche Organisatie van dienstbodencontract gebruikelijken godspenning aannemen. In de praktijk zal wezen plicht dit niet veel geven; als voor het voorschot een som werd uitgetrokken van



De conversie van communaal tot individueel bezit. — Gebrek aan gegevens. — Communaal bezit van recenten datum. — Toestand in Rusland. — Het stelsel der Zuzammenlegung. — Communaal bezit en pauperisme. —
5 °/o van het loon meer als zekerheid, was het nog iets, maar niet als het percentage wordt opgevoerd, want dan zal er bij de huur toch rekening mede gehouden worden.
Nog een ander denkbeeld is, om aan de grondverhuurders aandeel in de winst der suikerondernemingen te geven. Dit denkbeeld is theoretisch niet gelukkig. Een aandeel in de winst toch, moet gebaseerd zijn op het denkbeeld, dat tot die winst is bijgedragen in den vorm van arbeid door hen die er een recht op pretendeeren. Maar, om hen die eenvoudig middelen disponibel stellen waarmee gewerkt wordt, in de winst te doen deelen, daarvoor is ethisch geen reden. De Javaansche boer is in dit opzicht niet te vergelijken met, maar er is toch eenige overeenkomst tusschen zijne stelling en die van den Europeeschen grootgrondeigenaar, verpachter van gronden, n.1. dat hij een arbeidsloos inkomen geniet. Maar om hem nu nog deel in de winst te geven, heeft geen zin. J)
Is het nu verstandig om het euvel van het voorschot zelf aan te tasten door beperking der termijnen? Neen, men kan betreuren de gevolgen, die voortspruiten uit het nemen van voorschot, maar zoolang de oorzaak tot voorschotnemen niet is weggenomen, bereikt men hiermee niets. Als die oorzaak ligt in de dringende behoefte aan geld, zooals normaal het geval is, bijv. tot aflossing van schulden, dan zal de beperking van het voorschotnemen den Inlander er toe brengen langs een anderen weg, desnoods door een woekercontract aan te gaan, aan geld te komen. Wel kan men streven naar inkorting van den termijn, maar moet men eerst zorgen dat het volkscrediet zoodanig georganiseerd is, dat de Inlander de zekerheid heeft ten allen tijde crediet te kunnen krijgen.
Hoe staat het nu met het Inlandsch grondbezit zelf en de exploitatie daarvan? Daarbij stuiten wij op de vraag, of men het communaal in individueel bezit moet converteeren of niet. In de 70er jaren was het streven bevordering der conversie, doch sedert dien tijd heeft men de conversie gestaakt en zelfs waar nu de bevolking er zelf mee bezig is, wordt er van overheidswege tegen gereageerd.
Ook ten dezen treft der Regeering het verwijt, dat zij niet tijdig de gegevens verzameld heeft om na te gaan of, wat theoretisch betoogd wordt, ook in de praktijk opgaat. Nu zijn weliswaar de karaktereigenschappen der bewoners bijv. op Midden- en Oost-Java verschillend en daardoor is vergelijking moeilijk, maar er zijn niettemin streken waar beide soorten van bezit bij hetzelfde ras worden aangetroffen en proefondervindelijk had kunnen zijn nagegaan, of daar de bezwaren die men zegt dat verbonden zijn aan het communaal bezit zich werkelijk voordoen; en daartegenover, of daar de voordeelen van het individueel bezit inderdaad zijn aan te toonen. Theoretisch is zoo iets niet uit te maken.
Bij de periodieke verdeeling vooral, maar zelfs bij die met vaste aandeelen van het communaal bezit, kan genoemd worden als grootste bezwaar dat de landbouwer de absolute zekerheid mist, die hij bij volledig
>) De positie van den aandeelhouder in eene naamlooze vennootschap is principieel anders; hij werkt zelf niet, maar loopt risico evenals de ondernemer — niet dat alle winsten van aandeelhouders daarmee goedgepraat worden, maar de aandeelhouders zijn toch ook ondernemers, en dat is de grond verhuurder niet.











eigendomsrecht zou hebben, n.1. dat hij de vruchten van zijn arbeid zal plukken. Yoor het oogenblik mag dit niet zoo duidelijk naar voren komen, wegens de geringe verschillen in cultuurwijze die men in de dessa aantreft tengevolge van de primitieve bebouwing, als de cultuurwijze op een hooger peil gebracht is als resultaat van de thans aangewende pogingen der regeering, zal dit wèl duidelijk worden en komt verschil in vruchtbaarheid van den grond wel degelijk in aanmerking. Dan zal bij meer individualisatie het bezwaar, dat de vruchten van het werk van A niet hem maar een ander ten goede komen, meer in het oog springen en zal men de conversie tot individueel bezit moeten bevorderen.
Het communaal bezit is wel een historisch geworden instelling, maar toch een van vrij recenten datum waarvan men het ontstaan op Java heeft te zoeken in het heerendienst- en het cultuur- en landrente-stelsel, welke stelsels werden aangewend als middelen om de bestuursuitoefening den overheerschers gemakkelijk te maken.
Groote overeenkomst met de toestanden op Java treft men in Rusland aan, waar in de mir een overeenkomstige organisatie van het grondbezit wordt gevonden, die in oorsprong analoog is aan het communaal bezit op Java, omdat zij te danken is aan de belastingtechniek der Russische Czaren; tengevolge van de solidaire aansprakelijkheid der gemeenten voor de belasting, ontstond daar toen het communaal bezit.
Zie Simkhovitch „Die Feldgemeinschaft in Russland".
In Rusland nu is men sedert 1906 officieel begonnen met de opheffing van het communaal bezit. Toen werd uitgegeven eene ukase, die zich principieel voor de opheffing van het communaal bezit uitsprak en 3 maatregelen opdroeg: de zorg le dat het grondbezit behoorende tot verschillende dorpsgemeenschappen gezamenlijk, opgeheven werd, opdat iedere gemeente haar eigen communaal bezit zou krijgen '); 2e als de gemeentenaren niet allen tezamen de opheffing wilden, om dan aan de individueele leden de verwerving te verzekeren van individueel bezit als zij dit wenschten en daarvoor een deel van het gemeenschappelijk bezeten land af te staan; 3® als de opheffing unaniem gewenscht werd, dit gemakkelijk te maken. Het gevolg van die ukase is geweest, dat in de jaren 1907—1912 de werkzaamheden der verschillende commissiën zich over 11 miljoen desjatinen (ruim 11 miljoen H.A.) hebben uitgestrekt en dat 4 miljoen desjatinen verdeeld zijn van de le rubriek, l2/3 miljoen van de26 rubriek en 3»/2 miljoen van de 3® rubriek. Hieruit blijkt dat de beweging tot algeheele opheffing van het communaal bezit veel grooter was dan die tot behoud.
De genoemde conversie gaat gepaard met een andere maatregel. Een van de groote bezwaren verbonden aan grondbezit in streken waar communaal bezit heerscht, is, dat men er complexen van verschillende vruchtbaarheid aantreft, dat men er onder dezelfde deelgerechtigden eerst de eerste klasse gronden, dan de tweede klasse gronden en eventueel daarna het complex gronden van de minste vruchtbaarheid verdeelt, zoodat elk individu te kleine perceelen toegewezen krijgt in gebieden van verschillende vruchtbaarheid die bovendien,
') De vervorming tot communaal bezit was reeds zoo ver gegaan, dat meerdere gemeenten tezamen in het bezit van één complex gronden waren.
6



omdat zij niet altijd bij elkaar gelegen zijn, Diet als een aaneengesloten boerderij kunnen worden bewerkt. Behalve dat dit tot minder behoorlijke bebouwing leidt, is er bijv. veel verlies van grond voor wegen enz. Dit verschijnsel vindt men in Rusland, in Duitschland, en vermoedelijk ook op Java. In Rusland zijn nu maatregelen genomen om de nadeelige gevolgen hiervan te voorkomen. Men heeft in Rusland en Duitschland het systeem van de „zusammenlegung" ingevoerd.
Zie „Handwörterbuch der Staatswissenschaften", voorts Dr. Wieth Knüdsen „Bauernfragen und Agrarreform in Russland". „Hervorming van het Inlandsch Grondbezit", Tasman Ind. Genootschap 18 Maart 1913.
Daarbij worden gronden van verschillende bezitters gelegen in een bepaalde omgeving, bijeengevoegd, nadat ieders aandeel vooraf was bepaald en met behulp van landmeters en schattingscommissies de totale waarde van den grond was vastgesteld. Na aftrek van wegen enz. krijgt dan ieder in dat complex een aandeel overeenstemmend met zijn oorspronkelijk in verschillende gebieden gelegen bezit. De kosten van deze nieuwe regeling worden daarbij meestal bestreden uit de overschotten die zijn ontstaan tengevolge van de rationeeler verdeeling. Ook de bebouwing kan nu rationeeler geschieden, omdat ieder bijeenliggend krijgt, wat vroeger over verschillende gebieden verspreid was.
Misschien is dit stelsel voor Java toe te passen, al valt niet te ontkennen dat de kans voor vexatie daarbij niet gering is.
Het is mogelijk dat communaal, dat familiebezit als op Sumatra, pauperisme voorkomt, zooals heel vaak beweerd wordt; echter alleen onder de voorwaarde, dat er geen te veel aan bevolking is. Op Java is de hoeveelheid grond die disponibel is, niet voldoende, in dezen zin, dat slechts een deel der bevolking een stuk kan krijgen waarvan hij met zijn gezin kan bestaan. Het communaal bezit op Java beweegt zich, omdat de bevolking instinctief begrepen heeft dat verdeeling in te kleine kavelingen geen zin heeft, in de richting, dat het aantal personen dat geen aandeel in grondbezit heeft toeneemt, dus meer menschen hun bestaan zoeken moeten in handel en nijverheid. Een waarborg tegen pauperisme ligt dus niet in het communaal bezit als zoodanig, maar in de mogelijkheid aan een ieder een geschikt stuk grond te geven, en die neemt af met de toename der bevolking. *)
Is er dus bevolkingstoename dan is communaal bezit geen paacee tegen verarming. Wel wordt daardoor de sterke tegenstelling tusschen verschillende klassen der bevolking voorkomen, maar niet dat niet ieder zijn grond krijgt. Dit ziet men dan ook op Java. Maar niet alleen daar. In Dalmatië bijv. bestaat
l) De afname der bevolking heeft speciaal bij de groote mogendheden sterk de aandacht getrokken, omdat deze vreezen, dat zij zullen afdalen tot den rang van kleine mogendheid. Die angst is echter ongemotiveerd. Herhaaldelijk is in de geschiedenis gebleken dat de rijkste, de kapitaalkrachtigste, niet de talrijkste bevolking het sterkst staat. Indertijd is van den grootsten invloed geweest bij de Marokkogeschiedenis (Agadir) dat de Fransche kapitalisten die tijdelijk groote kapitalen in Duitschland hadden vastgelegd in den vorm van prolongatie, die leeningen gingen opzeggen toen er oorlogsgevaar dreigde; daardoor ontstond zulk een spanning op de beurs, dat de Duitsche industrie sterk tegen den oorlog ging betoogen, want zij kon geen goedkoop geld krijgen. Niet altijd is zulk een optreden afdoende, maar het bewijst alleen dat andere middelen dan de macht van het aantal in zulke gevallen den doorslag geven.











een vrij groote gelijkheid, d.w.z. de menschen leven er in vrij gelijken staat van armoede bij de Zadruga's. Sedert 1841 gaat zooals wij in het le deel op pag. 94 zagen Ierland achteruit in bevolking, tengevolge van de sterke emigratie. Ierland toch kan zijne bevolking niet meer voeden, en het is niet bloot zucht tot emigreeren die de menschen hiertoe brengt. Op de wijze, waarop men daar den grond cultiveert, is deze niet in staat om die bevolking te voeden. De Britsche Regeering is dan ook verplicht geweest tot het nemen van een reeks van maatregelen, die ten slotte hebben geleid tot de instelling van de „Congested districts Board".
Zie Mededeelingen Departement van Landbouw 1909, n°. 3.
In die „Congested districts" met een teveel aan bevolking, laat men de bevolking emigreeren en voegt de daardoor vrijgekomen grond samen tot levenskrachtige boerderijen waarvan een gezin bestaan kan.
HOOFDSTUK III.
Kapitaalrente.
A. Kapitaal en vermogen.
Een tweede belangrijk onderdeel der productie is de kapitaalsfunctie, speciaal wat er aan vergoeding uit de opbrengst der productie in den vorm van kapitaalrente verkregen wordt.
Kapitaal is te definieeren als geproduceerd productiemiddel. De grond is ook een productiemiddel, doch het verschil met het kapitaal zit juist daarin dat grond niet wordt geproduceerd.
De begrippen van kapitaal en grond moeten apart behandeld worden, want daartusschen bestaan groote verschillen. Zoo is grond niet vermeerderbaar, kapitaal wel; is grond duurzaam, kapitaal niet; is grond niet verplaatsbaar, kapitaal wel; doch het grootste verschil is gelegen in de vorming der grondrente die op geheel andere wijze geschiedt dan die der kapitaalrente.
Een ander onderscheid dat moet gemaakt worden is tusschen kapitaal en vermogen. In het dagelijksch leven wordt daartusschen geen onderscheid gemaakt, al heeft men meestal, van kapitaal sprekend, daarbij het oog alleen op het vermogen. Toch moet wel onderscheiden worden tusschen het kapitaal d. i. geproduceerd productiemiddel en het vermogen, dat is de som van goederen en rechten waarover iemand de beschikking heeft. Dit beschikkingsrecht geeft in onze maatschappij ook rente; in den regel in den vorm van geld, maar noodzakelijk is dit niet. In Indië evenzeer als bij ons in afgelegen streken vindt men de schatvorming, de kous, waarbij in den vorm van juweelen, wapens enz. de onverteerde inkomsten worden opgelegd.
Kapitaal is een economisch begrip; vermogen een historisch rechtsbegrip.
Met economische begrippen nu moet rekening worden gehouden bij iedere organisatie der maatschappij, ook bij de socialistische gemeenschap. Als in de socialistische gemeenschap rente niet meer zal bestaan, naar men meent, zal die meening alleen juist zijn ten aanzien van het vermogen als rentegevend object van onze huidige maatschappij, ten aanzien van de zuivere vermogensverhouding
Verschil tusschen de begrippen grond en kapitaal — Kapitaal geproduceerd productiemiddel, een economisch product
Verschil tusschen de begrippen kapitaal en vermogen — Vermogen is een historisch rechtsbegrip: de som van goederen en rechten waarover iemand kan beschikken.— Ruimer begrip van kapitaal. Heffen van rente van niet productief gemaakt vermogen is niet meer dan een schattingsrecht.



die ontstaat als de een leent van den ander. Maar met de kapitaalsfunctie moet dan ook wel degelijk rekening worden gehouden. Immers als in de socialistische gemeenschap er twee groepen van arbeiders zijn, waarvan de eene met verouderde en de andere met de nieuwste machines werkt, en als bij gelijke bekwaamheid de uitkomsten der productie verschillend zijn, dan is er ook reden van de uitkomsten der productie van de laatste groep een deel te reserveeren ten bate van de gemeenschap en deze niet ten volle uit te keeren aan die arbeiders, want juist op rekening van het gebruik van kapitaal in den vorm der nieuwste machines moet die meerdere productie gesteld worden.
Het is gebruikelijk dit onderscheid tusschen kapitaal en vermogen niet te maken, alhoewel het voor veel zaken toch van groot gewicht is. Minister Kolkman wilde invoeren een kapitaalbelasting waar hij vermogensbelasting bedoelde. De successiebelasting wordt steeds voorgesteld als het kapitaal te verminderen. Deze redeneering is duidelijk, zij vindt ingang bij het publiek. Het volk heeft kapitaal noodig voor zijn productie, en bij uitbreiding dier productie ook meer kapitaal; een belasting die het kapitaal aantast, vermindert de productie, dus mag niet geheven worden. Is de voorgestelde belasting nu alleen een op het vermogen, dan wordt het volkskapitaal niet aangetast en is er uit dien hoofde geen bezwaar tegen verhooging van de bijdrage aan de volkshuishouding.
Wij hebben ruim f 1100.000.000 N. W. S. Als nu morgen aan den dag een successiebelasting unöluitend van houders van N. W. S. werd geheven, bijv. 10 °/0 van de houders N. W. S. als successie bij overlijden, dan zouden veel menschen individueel minder rijk zijn, doch meer millioenen in de schatkist komen, terwijl de kapitaalvoorraad in den vorm van machines, fabrieken enz. die noodig zijn voor de productie, onveranderd zou blijven.
"Wat in economischen zin kapitaal is, is ook bestanddeel van het vermogen; maar het vermogensbegrip is ruimer, die individueele rijkdommen vertegenwoordigen het volks vermogen, maar zijn geen volksrijkdom. Als een Staat een mijn in exploitatie neemt, zal hij in den regel daarvoor een leening sluiten en dan vindt het daarbij gewonnen product aanwending tot delging van rente en aflossing der aangegane schuld. Als echter een Staat oorlog voert en voor aanschaffing van kanonnen, munitie enz. een geldleening sluit, dan zal na zekeren tijd niets van het geld over zijn, want de aangeschafte kanonnen worden uitgeschoten, de munitie wordt verschoten. In beide gevallen wordt een renteplicht van verschillende beteekenis het volk opgelegd. In het eerste geval is deze gemakkelijk te voldoen, maar in het tweede geval moet zij gevonden worden uit de algemeene Staatsinkomsten zonder dat daartegenover activa staan. Voor den kapitalist in den gewonen zin van het woord bestaat dit onderscheid niet. Voor hem is zelfs de tweede manier van leening-sluiten voordeeliger, want daarvoor kan hij een hooger rente bedingen dan voor leeningen voor productieve doeleinden.
Even duidelijk komt dit een en ander uit in onze eigen geschiedenis. Wij merkten dit reeds in een ander verband op. Zie pag. 24 le deel. Napoleon tiërceerde de nationale schuld omdat wij de rente daarvan niet konden betalen (1809, 1810) hij waarborgde echter de betaling van dat T/3. Het geschreeuw over dien maatregel was niet oprecht, want de plicht om rente te betalen bestond tevoren wel, maai' men hield er zich niet aan, terwijl Napoleon dit voor het 1/i wel deed.











De tiërceering is een voorbeeld van vermogensvernietiging op groote schaal, maar het kapitaal in het land aanwezig bleef daardoor onaangetast.
Yermogensrente waarachter geen productief kapitaal staat is slechts een schattingsrecht, een recht om krachtens de bestaande rechtsorde een deel der productie tot zich te nemen. Een kapitalist die geld leent en zeker is van de betaling zijner rente en aflossing is het volkomen onverschillig of hij leent voor productieve of improductieve werken; zijn schattingsrecht op het inkomen van den betrokken leener is hem voldoende.
Hoe ontstaat het kapitaal? Om dit te verklaren is ook de onderscheiding tusschen kapitaal en vermogen van beteekenis. De meeste leerboeken zeggen dat kapitaal ontstaat door besparing. Dus dan is spaarplicht en spaargelegenheid aanbevelenswaardig, want dat zou de eenige wijze van kapitaalvorming zijn.
In Pierson 1908 deel II wordt de vrees geuit dat er in de socialistische gemeenschap slechts kapitaalvorming zou zijn, omdat er geen vergoeding van rente is. Dit is een vergissing, die een uitvloeisel is van het niet maken van genoemde onderscheiding.
Als het kapitaal is geproduceerd productiemiddel, dan is het eene noodige, dat er geproduceerd wordt; een machine kan niet worden bespaard maar moet worden geproduceerd, alleen vermogen kan bespaard worden.
Nu hangt het van de wijze van belegging van het bespaarde af, of dit zal worden kapitaal of vermogen. Leent iemand het geld dat hij bespaarde uit aan een verkwister, die tegenover het geleende niets reëels bezit, dan wordt het niets anders dan vermogen, een rentegevend bezit; dan zal de leener van zijn inkomen zeker jaarlijksch bedrag moeten afstaan, maar er is geen kapitaalvorming, geen kapitaalvergrooting. Ook een geproduceerde machine is niet zonder meer kapitaal; eerst als zij als machine wordt aangewend is er de kapitaalvorm aan gegeven; hij die de machine aanwendt moet voor dit gebruik van zijn inkomen een zeker bedrag afzonderen of dit daartoe van een ander krijgen.
Als nu alle menschen in de maatschappij hun inkomen verteerden, d. w. z. het omzetten in consumptie-goederen zonder iets apart te leggen, dan zou er geen kapitaalvorming zijn; dan krijgt men slechts aanvulling van het verbruikte, maar geen vergrooting van den kapitaal voorraad. Alleen als iemand van het bespaarde bijv. machines koopt, vergroot hij zijn kapitaal voorraad en tevens die van het volk.
Kapitaal ontstaat door productie, en besparing in den vorm van vermogensbesparing is in onze maatschappij een middel om aan het vermogen den vorm van kapitaal te geven.
Alleen echter in onze maatschappij. In de socialistische gemeenschap is zulks onnoodig; want daar zal men in het productieplan ook opnemen de productie van een zeker aantal machines en is het dus niet noodig, dat iemand daartoe op zijn inkomsten bespaart. In onze maatschappij is echter eerst vermogen noodig voor er kapitaalvorming kan zijn. Kapitaal ontstaat dus niet door besparing, maar besparing is noodig om te komen tot kapitaalvorming.
Daarom is intusschen niet elke vermogensvermindering kapitaalvermindering, noch elke vermogensvermeerdering kapitaalvermeerdering.
Ook voor de verklaring van het ontstaan van kapitaal is onderscheiding noodig tusschen kapitaal en vermogen — alleen vermogen kan worden bespaard; van de wijze van belegging van het bespaarde is afhankelijk of kapitaal of vermogen ontstaat —• Besparing noodzakelijk in een kapitalistische maatschappij om tot kapitaalvorming te kunnen geraken.



Stijging van de grondwaarde vermeerdert liet individueel vermogen niet het reëel e volks vermogen. — Evenzoo monopolies (patenten). — Moeilijke berekening van liet vermogen.
Een ander voorbeeld vormt de grondwaarde. Men zegt dat de boeren slapende rijk worden als hun grond bouwgrond wordt. Die verandering geeft inderdaad vermogensvermeerdering bij dien boer, maar het volksvermogen wordt er niet grooter door. Wat is de beteekenis van de waarde en van den rijkdom? Zie pag. 32 v. le deel. Die twee begrippen sluiten elkaar uit: waarde ontstaat omdat er armoede is — dus is de grondwaarde een bewijs van het onvoldoende der beschikbare gronden en de concentratie daarvan in handen van enkele personen, welke personen in den vorm van huur, volgens de bestaande rechtsorde, schatting kunnen heffen van het volksvermogen. — Iets anders is die waardevermeerdering niet.
Nu zijn er verschillende tijdschriftartikelen geschreven over de vermogensbelasting, waarbij uit den toenemenden hoogeren aanslag besloten werd dat het volksvermogen in Nederland regelmatig stijgt, dus dat wij rijker worden. Als er grooter voorraden worden opgelegd van een of ander artikel, als er meer fabrieken zijn gekomen enz., dus in het algemeen als er reëele zaken zijn toegenomen, dan is deze opvatting juist, maar in die hoogere aanslagen zit een element van onreëele vermogensvermeerdering, waarbij een last gelegd wordt op het jaarlijksch inkomen van het volk, zonder werkelijke vermeerdering daarvan.
Yan belang is dit vooral voor de beoordeeling van sommige statistieken. In de „Economist" 1909 schrijft Boissevain over kapitaalbezit en kapitaalvernietiging !) en berekent dat in Frankrijk 225 miljard francs, in Engeland 265 miljard francs, in Duitschland 200 miljard mark, in Nederland f 96 miljard vermogen zou zijn of per hoofd der bevolking: in Frankrijk f 2770, in Engeland f 2995, in Duitschland f 1905 en in Nederland f 1590. Hieruit echter kan men niet besluiten, dat Engeland het rijkst en wij het armst zouden zijn. In Duitschland is het reëele vermogen den laatsten tijd sterk gestegen, maar hoeveel van het in dat opstel berekende vermogen is niet ontstaan tengevolge van de enorme toeneming in grondwaarde in de steden! "Wij kennen in ons land niet in zoo sterke mate die wijze van vermogensvermeerdering die uitsluitend berust op een jaarlijks terugkeerend schattingsrecht op het volks vermogen. Niet alleen echter de grond, maar alles wat aan de ondernemers een monopolistische positie verleent, zet zich in onze kapitalistische maatschappij om in zulk een waardevermeerdering. Bij syndiceering van ondernemingen stijgen de koersen der aandeelen van de aangesloten maatschappijen, omdat hooger prijzen voor de door het syndicaat geleverde producten kunnen worden bedongen. Zie pag. 11. Deze syndiceering nu heeft tegenover het buitenland den invloed van juist de positie van het volksvermogen te verzwakken. Een strijdmiddel van de trusts is immers om in het buitenland goedkooper te verkoopen dan binnenslands. Dat meerdere dat in het binnenland wordt betaald is eene schatting op het volksvermogen. Een ander voorbeeld vormen de patenten, die soms verkoopbaar zijn voor miljoenen, zonder dat door prijsverlaging het volk in zijn geheel van het gepatenteerde product profiteert. Ging men hierop letten dan zou men van de gegeven cijfers veel individueel vermogen moeten aftrekken om te komen tot het werkelijke vermogen van ieder volk. Dit is geprobeerd maar in de praktijk
l) Onjuist is hier de term „kapitaal", dit moet „vermogen" zijn.











onmogelijk gebleken. Aan die cijfers heeft men dan ook niet zoo veel, ze zijn alleen nuttig tot berekening van het actief vermogen van de individuen die behooren tot ieder volk, want voor den individueelen kapitalist vormt het geen punt van overweging, hoe men het door hem verstrekte geld aanwendt, als hij er maar rente van trekt. Daarom ook moet men zich niet laten imponeeren door cijfers als Leboy-Beaulieu geeft die eene jaarlijksche besparing berekent van voor Frankrijk 2000 miljoen francs, voor Engeland £ 2 a 300 miljoen (niet erg betrouwbaar dus). Veel van het bespaarde gaat weg aan beleggingen, die den kapitaalvoorraad van de natie niet vermeerderen, bijv. in den vorm van een leening aan de Balkanstaten tot herstel van de in den oorlog geleden schade. Betreuren kan men het alleen dat de mogelijkheid van zulke reusachtige besparing niet ten goede komt aan het volksvermogen.
Nu treft men typische verschijnselen aan ten aanzien van die vermogensvorming, en wel:
le. de publieke eigendom (de eigendom van de gemeenschap) tegenover den eigendom van particulieren is in den modernen staat op den achtergrond geraakt. Oudtijds was de eigendom van den stam overwegend.
In Chiozza Money La Richesse en Angleterre Revue d'Economie Internationale 1908 wordt de publieke eigendom in Engeland berekend op £ 450 miljoen tegenover £ 11.250 miljoen particulier eigendom.
Een tweede verschijnsel is a. de enorme toeneming van het vermogen per hoofd en 6. de verschuiving van het vermogen van het onroerend naar het roerend goed (van effecten, staatsleeningen en aandeelen in naamlooze vennootschappen, deze laatste eerst in de 19de eeuw).
Zie het statistiekje in „Marshall Principles of Economics" pag. 238.
Het is onjuist om in vermogingsvorming zonder meer kapitaalvorming te zien. Maar in onze maatschappij is vermogensvorming de noodzakelijke voorwaarde (niet de oorzakelijke) om te komen tot kapitaalvorming. Daarmee is gemotiveerd (niet gerechtvaardigd) het belang van groote vermogens en inkomens. Zoolang we hebben onze tegenwoordige maatschappelijke organisatie zonder directe publieke zorg voor de kapitaalvorming, is het van belang dat zich onder een volk menschen bevinden met groote vermogens en inkomens, omdat daarop gemakkelijker bespaard wordt. Op kleine inkomens kan wel wat bespaard worden, maar daar heeft de besparing een gansch ander karakter dan bij de groote inkomens. Nemen wij hiervoor de verslagen van de Postspaarbank dan blijkt dat er in de dertig jaar van haar bestaan f 170 miljoen bespaard is; maar wat beteekent die som? Bij een grove berekening, aannemende dat ons volk 16 miljoen zielen telt en dat deze er in 1880 ook waren, dat per hoofd f 1.— is bespaard in die 30 jaar; dus geen belangrijke vermeerdering van het vermogen. Wel is de oprichting van de postspaarbank toe te juichen, maar voor de vermeerdering van het volksvermogen is zij niet van belang geweest. Het karakter van deze wijze van besparing is meer een van besparing voor tijdelijke behoeften in zekere periode, maar geen duurzame besparing. Als men toch nagaat wat in een gegeven jaar met het bespaarde gebeurt, dan blijkt, dat veel van het bespaarde wordt teruggenomen. En als er door bijschrijving van rente geen vermeerdering ware aan te wijzen, dan zou de besparing nog geringer zijn.
Typische verschijnselen bij de vermogensvorming.
Door vermogen komt men nu tot kapitaalvorming — Op een groot vermogen kan gemakkelijker worden bespaard, reden van het goed recht van groote vermogens.



Besparing zonder meer is niet onder alle omstandigheden gewenscht. Ontwikkeling van de toekomstige productieve krachten is het betrachten van de beste spaarzaamheid.
Opvoering van de gemiddelde productie per hoofd gaat voor de kwestie van de verdeeling van het product^
— Alleen op die wijze in Indië kapitaalvorming mogelijk.
— Belang van een leening voor Indië voor productieve doeleinden.
Elk jaar en in elk jaar in dezelfde maanden wordt meer ingelegd dan terugbetaald en omgekeerd. De postspaarbank dient dan ook meer tot het verzamelen van geld om in staat te zijn op een bepaald oogenblik te kunnen beschikken over een groote som ineens. Personen met kleine vermogens hebben zooveel onvervulde behoeften dat zij niet veel kunnen overleggen. Ze kunnen geen kleinkapitalist worden, dat is een illusie. Bovendien wordt door hen in den laatsten tijd meer en meer verteerd, er wordt minder bespaard.
Hebben wij dus uit het voorgaande gezien hoe noodzakelijk het is om d. m. v. geregeld sparen te kunnen voorzien in de behoeften, om de productie bij te houden ter bevordering van kapitaalvorming, in verband met de toename der bevolking en ook om deze bevolking op peil te houden, moet er alle jaren meer bespaard worden en is het niet voldoende als men zich bepaalt tot vervanging van het verbruikte; afgescheiden nog van de vraag van vooruitgang. Daarom is het ook nog een voordeel als er in onze kapitalistische maatschappij groote vermogens zijn, waarop gemakkelijker kan worden bespaard.
Al erkent men nu echter de groote beteekenis der groote inkomens ook voor het volksvermogen en al erkent men dat daarbij het algemeen en individueel belang samengaan, dit behoeft geen reden te zijn om de rente die zulk een vermogend heer trekt, te beschouwen als een belooning.
Nu is er een grens aan het verteren van een vermogen; de regelmatige voldoening aan verteringsbehoeften is begrensd; een grens die wel bij de verschillende individuen verschillend is, maar die bestaat. Is zij bereikt, dan treedt er besparing in.
Toch moet ook het nut van die besparing niet overdreven worden. Voor individuen zoowel als voor volkeren geldt, dat besparing zonder meer niet onder alle omstandigheden gewenscht is. Beschouwt men de houding van twee vermogenden; de een acht het bijv. gewenscht zijn vermogen in stand te houden ten bate van zijne erfgenamen, de ander echter stelt de opvoeding zijner kinderen hooger en zal daarvoor desnoods het vermogen aanspreken. De laatste doet verstandiger, want ontwikkeling van de productieve krachten van het komend geslacht, het in staat stellen voor zich zelf te zorgen, is economisch het beste. Ook bij het publiek vermogen is een grens voor de besparing. Een Staat in het begin van zijn economische ontwikkeling mag niet angstvallig spaarzaam zijn; ontwikkeling van de toekomstige productieve krachten is ook hier veel meer noodig, leidt toch op den duur tot de mogelijkheid van groote besparing.
Men spreekt wel eens over de wenschelijkheid van kapitaalvorming in Indië en den tegengang der „drainage" ') van de rente die in Indië gewonnen wordt. Als men echter niet opvoert het peil der Inlandsche productie zijn alle andere middelen nutteloos, zooals spaarbank, credietbank enz. Het groote gebrek is toch, dat de opbrengst van de Inlandsche landbouw en de Inlandsche bedrijven zoo bedroevend klein is, dat van besparing geen sprake kan zijn.
Dit is geen zuiver Inlandsch verschijnsel. Wel komt het in acuten vorm op Java voor, want daar is de uitkomst der productie buitengewoon laag. Doch
') Dit woord is hier oneigenlijk gebruikt, want drainage is een middel tot verbetering.











over de geheele wereld vindt men nog een laag peil der productie. Als men alleen de laatste technische uitvindingen beschouwt, dan openen zich voor ons oog onbegrensde mogelijkheden. En toch, wat is in de praktijk de invloed dier uitvindingen niet gering geweest. Dit blijkt uit de nieuwste statistieken. Engeland heeft sedert 1907 een „census of production" aangelegd betreffende alle voorname takken van bedrijf, waarbij gegeven wordt een overzicht van de totaalproductie in elk bedrijf. Yan die totaal opbrengst, die van de bruto-opbrengst in de verschillende bedrijven, worden afgenomen de kosten van grondstoffen, slijtage en kapitaalverbruik en in geld uitgedrukt het netto provenu. Bij £ 1,765 miljard bruto-opbrengst kreeg men £ 0.712 miljard netto. Daartegenover stelt men het totaal aantal werklieden in de verschillende bedrijven geëmployeerd op totaal bijna 7 miljoen. Dus ondernemerswinst, kapitaalrente en kapitaalsuitbreiding worden uitgeschakeld. Welke uitkomsten heeft dit gegeven? Deze telling leidde tot onbevredigende resultaten, nl. dat door de arbeidersbevolking, gemiddeld voor slechts enkele 100 guldens per hoofd wordt geproduceerd en dat in verreweg de meeste bedrijven de productie per hoofd blijft beneden de feitelijke behoeften. Hieruit ziet men dus dat het niet uitsluitend aan de tegenwoordige organisatie der maatschappij te wijten is, dat er niet genoeg wordt verdiend. Verhooging in voorgaand geval met de kapitaalrente zooals in eene socialistische maatschappij zou plaats hebben, zou eenige maar geen noemenswaardige verhooging van het inkomen der werklieden geven
Er moet meer disponibel komen om te verteeren. Dat is van veel meer beteekenis dan de kwestie hoe de verdeeling onder de groepen der bevolking plaats heeft.. Zie p. 48.
Voor Indië is er een argument waarom men niet schromen moet door middel van een leening meer voor de toekomst te werken dan uitsluitend voor het heden te zorgen. Als een Staat als Nederland of Engeland een leening besluit aan te gaan, dan wordt het bedrag dier leening gevonden in hoofdzaak in het land zelf en wordt dit onttrokken aan wat voor kapitaalbelegging voor de ontwikkeling van de eigen nijverheid in het land disponibel is. In Indië is het anders, daar wordt kapitaal van buiten aangevoerd. Er moet over dat kapitaal rente betaald worden weliswaar, maar als de leening gebruikt wordt voor productieve doeleinden, kan die rente gemakkelijk betaald worden en wordt er geen kapitaal onttrokken aan andere noodzakelijke werken.
Laten wij thans de besparing zelf beschouwen. Thans heeft die besparing een anderen vorm aangenomen dan zij in vroeger tijden vertoonde. Het bezit van eigen huizen is nu geen uitzondering, maar toch huren velen nu een huis, die vroeger er op zouden staan een eigen huis te hebben. Thans heeft men geen grooten voorraad van meubelen, van kleeren enz. De steeds sneller wisselende mode eischt veelvuldiger vernieuwing. Voor de vervulling van die behoeften schijnt meer geld disponibel te zijn en wordt ook meer verteerd. Anderzijds wordt er echter meer bespaard en heeft er op een andere wijze kapitaalvorming plaats, bijv. door middel van levensverzekering. De vormen van besparing hebben zich gewijzigd en de vraag is thans of, alles bijeengenomen, tegenover die klacht van meerdere vertering niet staat dat er ook meer bespaard wordt.
In verband met het voorgaande kan men nog vragen: wat is beter, besparing
7
Er wordt meer verteerd maar ook meer en anders dan vroeger bespaard. — Maatschappelijke nuttigheid van een vrek en van een verkwister. — Geen consumptie bevorderen zonder meer.



van rijken of vertering van rijken? Wie is maatschappelijk nuttiger, een vrek of een verkwister? Op dit punt is er tegenspraak tusschen de economen en de volksopvatting. Het volk spreekt immers vergoelijkend van een verkwister. De oudere economen veroordeelen bijna zonder onderscheid den verkwister, prijzen den vrek. Dit vindt men ook nog in de Staathuishoudkunde van Pierson 1° druk. De voorstelling is deze: wie een partij geeft, laat voor eens de menschen wat verdienen (de kok, kapper, kleermaker, kelners enz.); wie echter een fabriek sticht voor hetzelfde geld, geeft duurzaam werk. Dit is een eenzijdige dus onjuiste beschouwing. In twee opzichten.
Ten eerste moet men rekening houden met het feit, dat de productie nu eenmaal in eene bepaalde richting is georganiseerd en niet zonder schokken in eene andere richting kan worden geleid. Als de rookers, bekeerd door Pierson, het rooken laten, dan zouden zij voor het bespaarde geld nieuwe voorwerpen kunnen doen produceeren ') maar die nieuwe producten moeten ook geconsumeerd worden. Want, als achter de productie geen consumptie staat, heeft die productie geen zin. Consumptie zonder meer als een nadeel van de gemeenschap te beschouwen is onjuist, want er is een onverbrekelijk verband tusschen productie en consumptie. Individueel kan er verschil zijn over de vraag welke productie het verkieselijkst is, maar er wordt niet geproduceeerd, dan alleen omdat er ook consumptie is; anders wordt er niet geproduceerd. Een onvoorwaardelijke voorkeur voor besparing uitsluitend voor productieve doeleinden is daarom dwaas.
In de tweede plaats is van belang wat er gebeurt met het bespaarde; dient het tot uitbreiding van het vermogen der individuen of tot kapitaalvorming ?
Deze vraag wordt behandeld door Dr. Jelgersma in de „Vragen des Tijds van 1888 in een artikel getiteld „Spaarzaamheid".
Zeker verband met deze beschouwingen en opvattingen is in de geschriften van Dr. Boeke niet te ontkennen. Diens opvatting is echter niet juist. Sparen zonder meer is geen voordeel zagen wij, maar consumeeren zonder meer moet men evenmin op den voorgrond stellen zooals Dr. Boeke doet. Men redeneere niet: begin met meer te consumeeren dan zal (wellicht) meer productie volgen. Er moet scherp onderscheiden worden tusschen de bestrijding van de leer dat op de consumptie zooveel mogelijk moet worden bespaard en de aanbeveling tot opvoering der consumptie met gelijktijdig achterwege laten der besparing. Want dit kan vooral in Indië, gegeven de spreekwoordelijke zorgeloosheid van den Inlander, tot bezwaren leiden. Het gevolg zou kunnen zijn, niet dat men den Inlander opvoedt tot een zelfstandiger bestaan, maar dat hij nog meer laat overwegen zijne tegenwoordige behoeften en dus het schuldenmaken er nog meer door bevorderd wordt.
B. De Rente.
Wat is de belooning voor besparing? Bij de beantwoording dier vraag stuiten wij op het renteverschijnsel. Ten aanzien van de rente moeten kapitaal en vermogen op één lijn worden gesteld, want voor de beschikkingsmogelijkheid van beiden moet worden betaald.
>) Over den aard der te produceeren artikelen zou nog verschil van meening kunnen bestaan.



J







Historisch is de vermogensverstrekking, d. i. het beschikkingsrecht voor improductieve doeleinden het oudst. Bij alle volken heeft het consumptief crediet steeds een groot ere rol gespeeld dan het productief crediet.
Heel vroeg nu bestond er een begrijpelijk verzet tegen het uitleenen van geld tegen rente. Rente noemt men thans een burgerlijke vrucht. In den Bijbel en bij Aristoteles wordt zulk een voorstelling als onnatuurlijk beschouwd, want geld kan geen vruchten voortbrengen, dus is de renteheffing tegennatuurlijk. Daarom vindt men in het Oude en het Nieuwe Testament, maar ook bij andere godsdiensten als de Islam, het verbod van renteheffing en eeuwenlang heeft die uitspraak gegolden als een uitdrukkelijk verbod tegen het vragen van rente. Zelfs onder de R. K. moralisten van den tegenwoordigen tijd vindt zij nog weerklank.
Nu is het gebruikelijk dat renteverbod als onredelijk voor te stellen. Maar de uitvaardiging van zulk eene bepaling was begrijpelijk en van groote beteekenis in een tijd dat het consumptief crediet overwegend was; toen er geleend werd voor consumptieve doeleinden en geen aanwending van het geleende plaats had tot vergrooting van het inkomen van den leener, zoodat deze kon geraken in een afhankelijke positie. De rente is in die tijden hoog, zoodat de schuld daardoor snel stijgt. In den aard van het consumptief crediet trouwens, ligt opgesloten, dat de aangegane schuld niet dan moeilijk kan worden afgelost; het toekomstig vermogen van den leener werd in beslag genomen en na eenigen tijd was hij niet meer in staat tot aflossing en zoo ontstond het pandelingschap.
Het rentegenot in zulk een maatschappij was een economisch bezwaar, want het gevolg was de economische ondergang van den debiteur. In verschillende Staten nu is zulk een toestand nadeelig gebleken, ook voor den Staat, zoodat een ingrijpen van overheidswege noodig was, dat gelijk stond met afschaffing van het rentegenot. In Athene werd door Solon bepaald dat de schuldenaren de betaalde rente in mindering van de hoofdsom mochten brengen. Ook in Rome nam men zulke maatregelen.
De ontwikkeling van de maatschappij ging intusschen verder; men kreeg een min of meer gedulde, min of meer uitdrukkelijke ontduiking, een opzijzetten van het verbod; concessies werden er verleend, middelen tot ontduiking verzonnen. Daarnaast figureeren dan strenge bepalingen om het renteverbod, dat men in de praktijk tracht te ontduiken, te keeren. Nog vindt men in onze wetgeving voorschriften, die herinneren aan dien vroegeren toestand. Zoo komt in ons Wisselrecht de bepaling voor omtrent de „waarde genoten of in rekening" die op den wissel moet worden gesteld. Thans is dit een formeel voorschrift, doch de beteekenis daarvan was oorspronkelijk niet anders, dan om te verhinderen, dat de wissel gebruikt werd als een middel om het renteverbod te ontduiken. In ons wetboek is voorts in beperkte mate toegelaten, rente op rente te rekenen; is bepaald, dat rente bedongen moet worden, anders mag men geen rente in rekening brengen, enz.
Gegeven nu den theologischen grond van het renteverbod werd voor de Joden dat renteverbod niet geldig geacht; en in de middeleeuwen werd dan ook het renteverbod juist voor de belangrijke transacties opgeheven, toen de Vorsten leenden van de Joden, de gewone geldschieters.
Ten aanzien van de rente staan kapitaal en vermogen op één lijn. De vermogensverstrekking voor improductieve doeleinden, het consumptief crediet is historisch het oudste. Daarmêe ging samen renteverbod, behalve voor de J oden.
— Rechtvaardiging van het verbod. — Ontduikingen. — Rentebeperking.
— Vrijlating in de 19e eeuw. — Reactie in het eind dier eeuw.



Rechtmatigheid van rentebeperking afhankelijk van de locale economische toestanden. — Abnormaal hooge rente bij geringe bedragen. — Pandhuisrente.
Wij zeiden dat er aan het renteverbod in de praktijk geknabbeld werd en dat er omstandigheden geconstrueerd werden die het rentegenot toelieten. Zoo leidde daartoe de ontwikkeling van het handelspapier de wisseltrekking. Ook wel verkocht men en kocht tegelijkertijd terug; de koopprijs te betalen over eenigen tijd. Maar volgens de moraaltheologie waren dit ongewettigde handelingen waartegen streng opgetreden werd, want reeds de geldschieters, niet eens alleen de woekeraars, werden eventueel geëxcommuniceerd.
Langzamerhand werden er rentemaxima bepaald, waardoor dus de billijkheid der renteheffing werd aanvaard en in de 19° eeuw volgde de vrijlating van de rente.
Die rentemaxima waren naar onze begrippen zeer hoog. Voor Duitschland werd in 1^55 bepaald, in Mainz, dat geen Jood (voor Christenen bleef renteheffing uitgesloten) meer dan 43 % voor één jaar en voor langeren tijd niet meer dan 33'/2 % rente mocht vragen; in Oostenrijk in 1275 niet meer danj73 %.
Intusschen is er op het eind der 19e eeuw reactie gekomen tegen het verdwijnen der rentebeperking. In Duitschland en Oostenrijk is een neiging tot terugkeer tot de oude woekerbepalingen. In 1881 en 1887 werden toch strafbepalingen uitgevaardigd tegen het bedingen van rente tot zoodanig bedrag, dat daarvan de economische ondergang van den debiteur is te verwachten. Men houdt zich bij genoemde beperking dus aan objectieve kenmerken, nl. den eventueel te verwachten economischen ondergang van den debiteur. Die bepaling had echter het ongewenschte resultaat dat zij bijv. een geldleening trof, die inderdaad den economischen ondergang tengevolge had, hoewel in de transactie zelve niets onbehoorlijks lag, terwijl daarentegen een onereus contract niet getroffen werd, omdat de debiteur toevallig rijk genoeg was om er aan te voldoen. Daarom werd in 1893 als criterium aangenomen de oude middeleeuwsche opvatting (trouwens ook die van het Romeinsche recht); als beginsel werd n.1. aangenomen het niet ver uiteenloopen van prestatie en contraprestatie, opdat er geen disharmonie ontsta, geen afwijking van de normale verhoudingen. Toelaatbaar was bijv. een normale rente van 5 a 6 °/0i maar eischte men 60 °/0 dan was er disharmonie.
Hier ziet men dus een terugkeer tot de heerschende opvatting van het middeleeuwsche rechtsleven die de interne waarheid van het ruilverkeer miskent, dat wat gegeven wordt bij een ruilhandeling niet gelijkstaan moet met wat men krijgt. Zie pag. 39, 1® deel.
Wanneer men nu wil oordeelen over de rechtmatigheid en de wenschelijkheid van zulk een rentebeperking, moet men er op letten, dat men hierbij te doen heeft met een groot verschil in toestanden. Voor West-Europa is die beperking niet noodig, maar in het Oosten wel.
Zie N. Cako. — „Der Wucher".
In de Oostelijke provincies van Oostenrijk en in de Russische provincies wordt op groote schaal woeker gedreven. De toestand is er zóó, dat de debiteur geheel is overgeleverd aan de genade van den crediteur. Hierin kan men, zooal niet een rechtvaardiging toch een verklaring vinden, waarom in Oost-Europa het antisemitisme zoo'n omvang heeft aangenomen. De Joden hebben ei een onbehoorlijk misbruik van hun positie gemaakt.











Ook op Java wordt bij het te leen geven tegen rentebeding, naar onze begrippen een abnormaal liooge rente geëischt. Zoo wordt in het Tijdschrift voor „Nijverheid en Landbouw" 1908 door den heer Benjamins gesproken van een rente van 1 cent per gulden per dag. Intusschen, zooiets is niet uitsluitend op Java het geval. In de Jodenbuurt in Amsterdam vindt men vele personen, die geld leenen ten behoeve van den vischhandel en den fruithandel door straatventers, en waarbij 's ochtends f 1.— ter leen gegeven wordt onder beding van teruggave van f 1.10 's avonds.
Intusschen moet wel in aanmerking genomen worden bij die leeningen van kleine bedragen, dat men ze niet kan uitdrukken in percenten per jaar. Zulk een rekening lijkt eenvoudig, maar is het inderdaad niet. In zulk een rentebeding ligt toch tweeërlei element waardoor de rente zelf tot een veel lager bedrag wordt gereduceerd en wel:
le. de risicopremie (in zulk een geval zeer hoog). De uitleener moet op zulk een man die 's morgens leent en 's avonds terugbetaalt, volkomen kunnen vertrouwen. Hij kan hem bij wanprestatie niet vervolgen, dat zou te duur zijn. Hoogstens kan hij de collega's waarschuwen opdat de man bij wanprestatie nergens geld kan krijgen; alhoewel moet worden toegegeven dat die wanprestatie niet altijd een gevolg van kwade trouw bij den leener behoeft te zijn.
2°. administratieloon. Die kosten lijken niet zeer hoog en zijn toch inderdaad niet zeer gering.
De pandhuisdienst op Java vraagt thans 12 en 18 % rente en algemeen dringt men aan op verlaging dier rente, omdat zou blijken, dat het Gouvernement zelf woekert. De ervaring in ons land nu, bij de Nederlandsche banken van leening opgedaan, toont eene merkwaardige overeenkomst met de toestanden bij den pandhuisdienst op Java. Als men de verslagen van de groote banken van leening naleest, is het eerste wat opvalt, juist die volkomen overeenstemming: er is bijv. geen sprake van, dat er op Java meer staanpanden zouden zijn dan bij ons, zelfs is op Java de toestand in dat opzicht gunstiger dan in Amsterdam; voorts overweegt juist het aantal kleine panden bij beide administratiën en nu zijn juist die kleine panden een nadeel voor de bank. Dit nadeel heeft aanleiding er toe gegeven dat in Amsterdam een scheiding in de berekening is ingevoerd en naast de gewone rente, voor die panden een administratieloon ingevoerd is van minstens f 0.01 per pand.
In Amsterdam wordt dooreengenomen geen winst van de gemeentelijke bank van leening gemaakt. Graat men nu na welk rentebedrag plus administratieloon moet betaald worden voor panden — bijv. Zondagsche kleeren — die elke week ingebracht en dan weer gelost worden, dan komt men licht tot 75 °/0 per jaar al is de eigenlijke rente slechts 6 °/0. Bij de particuliere banken van leening vroeger, kreeg de pandgever wel meer uitbetaald, maar verloor spoediger zijn pand. Intusschen ook die banken moesten minstens 75 °/o berekenen, omdat het eventueel tekort niet verhaald mocht worden op den persoon; een bijzondere vorm van zakelijk crediet dus.
In die hooge rentebedragen zit dus meer dan het zuiver bedrag van de rente. Dit wil niet zeggen, dat, als blijkt dat men met 18 °/0 op Java bij den pandhuisdienst kan uitkomen en men dan toch overschotten maakt, er niet



De vermogens rente is geen belooning.
Theorie van Bastiat.
Theorie van Vom Böhm Bawerk.
alleszins reden is tot verlaging van den rentevoet. Maar die verlaging zonder meer te eischen, omdat de rente thans 18 °/0 bedraagt, kan niet worden toegelaten.
Waar komt nu de rente vandaan? Wat is rente? Hierover vindt men verschillende theoriën. In geschriften van 40 jaar geleden toch vindt men de gewone voorstelling, dat, omdat de kapitalist zich iets ontzegde, hij daarvoor in den vorm van rente moest schadeloos gesteld worden. Dit wordt aardig gepersifleerd in Lassalle's geschriften. Wij komen hierop terug.
I. De naïeve productiviteitstheorie (Bastiat). Deze kan het best gekend worden uit een voorbeeld. W. leent een schaaf aan J. en omdat nu, terwijl J. de schaaf gebruikt, W. haar niet kan gebruiken, geeft J. daarvoor een billijke vergoeding. De naïeviteit ligt er hier dik op, omdat
le. het eigendomsrecht van de schaaf al verondersteld wordt, zonder nadere motiveering; omdat verondersteld wordt, dat bezit rechtmatig te zijn;
2e. dit geval zich zoo nooit in de werkelijkheid voordoet; het normale geval is juist dat geen rentebeding wordt gemaakt; ook, dat ieder zich zelf in het bezit van zulk een werktuig stelt; en al mocht dit niet zoo zijn, over dit vast kapitaal toch geen rente in rekening gebracht wordt. De werkman zal daarentegen wel materialen in rekening brengen. Dus juist bij dergelijke eenvoudige verhoudingen wordt zelfs te weinig met rente rekening gehouden en de slijtage niet verhaald op hem, die het werktuig gebruikt;
3°. de uitleener meestal als zoodanig niet zelf produceert zooals Bastiat vooropstelt; immers hij berekent vergoeding voor het gemis van verdienste. Als een vermogend man van 50 mille rente 20 mille gebruikt en de rest uitleent, dan leent hij uit omdat hij zelf voor die 30 mille geen emplooi heeft, en niet, omdat hij zich daarvoor in iets te kort doet.
II. De productiviteitstheorie van Von Böhm Bawerk, die zich beroept op de productiviteit van het kapitaal zelf. Hierin schuilt een deel waarheid. Als een arbeider werkt en daarvoor kapitaal gebruikt in den vorm van werktuigen, krijgt hij meer, dan als hij zonder werktuigen arbeidt, (zie pag. 22) en wij zagen reeds dat er geen reden is om die meerdere productiviteit van den arbeid geheel aan den arbeider als zoodanig ten goede te doen komen, juist, omdat hier het kapitaal bijdraagt tot de productie. Dat meerdere nu zal in een socialistische maatschappij komen aan de gemeenschap en komt in de individueele maatschappij aan het particulier vermogen ten goede. Economisch is dit billijk, omdat de productie door het kapitaal juist wordt verhoogd.
In een Amerikaansch Rapport van 1899 vindt men wat die productie betreft, voor de textielnijverheid eene verhouding tusschen de handweverij en de machineweverij van 1 : 245, d. w. z. niet ten aanzien van de netto-productie, maar ten aanzien van de kwantiteit; terwijl voor sommige onderdeelen die verhouding nog sterker is en bijv. voor het kaarden 1 : 3440 bedraagt, daarentegen voor het drogen slechts 1 : 25. Een ander voorbeeld van sterke vermeerdering van productiviteit bij gebruikmaking van machines, vormt de machinale flesschenindustrie, waarbij de machine zooveel produceert, dat om overproductie te voorkomen (ook dus uit eigenbelang) de aankoop dier machine voor gezamenlijke rekening van de gecombineerde fabrikanten geschiedt en zij eerst langzamerhand











in bedrijf wordt gebracht. De productiviteit van het kapitaal speelt dus een rol van beteekenis, waarmede rekening gehouden moet worden.
En toch wordt door deze theorie het renteverschijnsel niet geheel verklaard.
Want de productiviteit van het kapitaal dekt niet de kapitaalrente in haar geheel, noch ook de vermogensrente. Niet de kapitaalrente, omdat van verhooging van den productieven arbeid alleen sprake kan zijn voor die deelen van het kapitaal, die inderdaad een actieve rol spelen, zooals de machines, die dienen tot verhooging der productie. Het kapitaal vraagt rente niet alleen over dat rendeerende, produceerende deel, maar over het volle kapitaal; ook over de grondstoffen die bewerkt worden en die toch tot de productie niet bijdragen. De hoeveelheid katoen in een machinale weverij gebruikt is wat dit betreft dezelfde als die bij de handweverij. Over den winkelvoorraad van een winkelier,
indien die niet van eigen geld gekocht is, moet rente betaald worden.
Men verklaart met de theorie van von Böhm-Bawerk ook geenszins, waardoor de rente ontstaat van vermogen dat niet den kapitaalvorm krijgt. En dat is toch historisch de oudste en eeuwenlang de eenige rentevorm van beteekenis geweest. Bovendien, zulk een verschil in productiviteit tengevolge van het gebruik van machines gaat alleen op, komt alleen uit, als men vergelijkt de weefmachine met het handweefgetouw. Maar die vergelijking is niet genoeg voor de verklaring van de kapitaalrente. Dat blijkt hieruit dat als men aanneemt gelijke productiviteit, uniformiteit in de productie bij de bedrijven, toch met de kapitaalrente rekening moet worden gehouden. Hier vindt men dus een verschijnsel analoog met de absolute grondrente. Er zijn verschillen in de kapitaalrente die samenhangen met de productiviteit van het kapitaal, maar een ander deel moet worden teruggebracht tot de beschikking over het kapitaal als zoodanig onafhankelijk van de productie.
III Iets dienen wij in dit verband te zeggen over de meerwaardetheorie Meerwaarde-
# , . i , theorie van
van Marx. Deze is onvolledig en onjuist. Marx voorstelling komt in het kort Marx.
hierop neer: de waarde wordt bepaald door arbeid, door arbeidstijd. Een zekere
hoeveelheid goed die kost 12 uur arbeid, staat gelijk met het product van anderen
arbeid van gelijken duur en is tweemaal zooveel waard als het resultaat van
het halve aantal werkuren. Welnu de waarde van den arbeid wordt bepaald
door de waarde aan levensmiddelen, benoodigd voor het onderhoud van den
arbeider; moet men aan de verkrijging daarvan 6 uur arbeid ten koste leggen,
dan is dus de waarde van den door den individueelen arbeider gepresteerden
arbeid 6 uur. De ondernemer, die den door hem gehuurden arbeider een waarde
van 6 uur arbeid aan loon betaalt, en hem langer laat werken, bijv. 10 uur,
en terecht, omdat dit gecontracteerd is, heeft profijt van die 4 uur overwerk.
Dat overwerk is de meerwaarde en die komt ten bate van het kapitaal.
Deze theorie is onjuist. le. Er wordt alleen arbeid aan de goederen besteed omdat die goederen waarde hebben voor verschillende menschen. 2e. Als de stelling van Marx juist ware, zou het belang van den ondernemer medebrengen zooveel mogelijk arbeiders in dienst te nemen, want het vaste kapitaal en het kapitaal in de productie aangewend gaat, volgens deze theorie, eenvoudig over in de waarde der producten. Dat vermeerdert de ontvangsten van den ondernemer niet; hij krijgt alleen terug wat hij had gegeven. Zijn voordeel echter



De vergoeding van rente is een gevolg van de behoefte aan, het ontbreken van voldoende kapitaal. Bij de primitieve productie was geen kapitaal dus geen kapitaalrente. Toen had men alleen vermogensrente.
zit juist in de meerwaarde, in de slechtere betaling van den arbeider; dat de ondernemer dezen 12 uur laat werken en voor 6 uur werkloon betaalt. ^ olstrekt niet ten onrechte zegt Marx: die arbeid is niet meer waard dan 6 uur arbeid, daarom heeft de arbeider niet te klagen over dat overwerk, want het is nu eenmaal de aard, het karakter van den arbeid zelf, die de schepping van die meerwaarde medebrengt. Als dus inderdaad de arbeider alleen meerwaarde schept door zijn arbeid, zou het voor den ondernemer het voordeeligst zijn veel arbeiders en weinig vast kapitaal aan te wenden. We zien in werkelijkheid het tegendeel. De kleine bedrijven met weinig kapitaal hebben veel arbeiders en de grootbedrijven trachten door machines den handenarbeid te vervangen dus doodkapitaal juist toe te voegen, omdat dat voordeeliger is voor den ondernemer. Zelfs bestaat er een streven om alle handenarbeid die de meerwaarde zou kunnen geven zooveel mogelijk uit te sluiten (automatische stookinrichtingen). Als de arbeid meerwaardescheppend ware, zou dus vermeerdering van het aantal machines een fout zijn.
IV. Het improductieve crediet, de vergoeding van rente gegeven als iemand over zeker vermogen beschikt, is de oudste en eeuwenlang de meest overwegende vorm van rentegenot geweest.
De beteekenis van het waardeverschijnsel is de volgende: er zijn goederen waaraan wij waarde hechten, omdat wij aan die goederen behoefte hebben die niet kan worden bevredigd, aangezien wij daarvan geen overvloed hebben. Zie pag. 32, le deel. Daarnaast zijn er enkele voorwerpen, die wij op hoogen prijs stellen, als wij ons rekenschap geven van de hooge noodzakelijkheid van hun bezit, maar die wij niet zoo waardeeren, omdat ze in zoo groote hoeveelheid voorkomen (lucht).
Daarin zoeke men ook de verklaring van de rente. Als iedereen genoeg goederen voor zijn consumptie heeft, dan zal geen sterveling er aan denken te leenen van anderen en daarvoor vergoeding te betalen. Evenzoo is het met de kapitaalgoederen. Als er genoeg kapitaal ware, en iedereen de beschikking had over gronden en werktuigen, zou er geen kapitaalrente zijn. Er is behoefte aan die gronden en werktuigen, die niet door iedereen kan bevredigd worden en men moet aankloppen bij hem, die bij toeval wel in het bezit daarvan is.
Hierin zoeke men tevens de reden dat er vroeger geen sprake is geweest van kapitaalrente. Toen geschiedde de productie op primitieve wijze en werden de benoodigde goederen gemakkelijk verkregen. De prijs van het eindgoed moet alleen voldoende zijn om de kosten van de productie te dekken, zooals vergoeding voor den arbeid en voor de verstrekking van kapitaal.
Daarmee komen wij terug op de meerwaarde-theorie. In die theorie ligt deze waarheid opgesloten, dat uit het feit, dat het kapitaal zich bevindt in handen van privébezitters, die voor den afstand van hun beschikkingsrecht) krachtens het hun daarop door de maatschappij verleende recht, rente mogen eischen, de arbeider in onze kapitalistische maatschappij minder krijgt dan bij gelijke inspanning bij eene andere organisatie der maatschappij. Zie pag. 68, le deel. De eenige steekhoudende tegenwerping tegen eene socialistische organisatie der maatschappij ligt daarin, dat in de socialistische gemeenschap het gevaar bestaat, dat de totaalproductie minder zal zijn dan zij thans is, wegens de opheffing van den prikkel van het eigenbelang en wegens de menschelijke gemakzucht.







I



Want het valt niet te ontkennen, dat indien dit gevaar als niet bestaande wordt aangenomen, uit ethisch oogpunt veel voor het socialisme is te zeggen. Het arbeidsloos inkomen uit het kapitaal zou bij die organisatie verdwijnen; dat inkomen, waarvan thans het voordeel onttrokken is aan de arbeiders zou kunnen worden gebezigd voor ouderdoms- en invaliditeitspensioenen en dergelijke.
Onder voorwaarde evenwel, dat de positie der arbeiders daardoor beter zou worden; en juist daarover gaat men nu sceptisch denken, als men ziet, hoe juist in achterlijke bedrijven blijkt, dat de positie van de arbeiders veel slechter is dan in de kapitalistisch ontwikkelde bedrijven.
Uit het feit van het ontstaan van rente als er een welvaartstekort is, vloeit voort, dat vermogensvermeerdering in het belang der maatschappij en kapitaalvernietiging daarentegen in het nadeel is. Deze opvatting is in strijd met de populaire, speciaal ook zooals de laatste in socialistische geschriften tot uitdrukking komt. Als door brand vernietiging van goederen heeft plaats gehad, wordt dit betreurd, doch de leek redeneert, dat heeft toch zijn goede zijde want daardoor is er weer werk aan den winkel gekomen. AVibaut in Het Volk houdt hierover een kortzichtige beschouwing. Immers ook in een socialistische gemeenschap kan na een aardbeving en brand als in San-Francisco een buitengewone opleving in het bouwvak plaats hebben; die opleving is niet gebonden aan de kapitalistische vorming van de maatschappij. Over het geheel echter slaat men geen acht op „ce qu'on ne voit pas", dat men soms eerst bij nader onderzoek te weten komt. Die geweldige opleving in het bouwvak bijv. is zichtbaar; maar men ziet niet, dat tegelijkertijd over de gansche wereld een vermindering plaats grijpt van de mogelijkheid van beschikking over kapitalen en materialen. Door de groote vraag, stijgen de prijzen daarvan niet alleen in het verwoeste gebied, maar over de geheele wereld en daarmee ook de vergoeding voor het afstaan van kapitaal door de gelukkige bezitters hiervan. Dit is gebleken na den Balkanoorlog, toen als gevolg van dien oorlog een groote rentestijging op alle geldmarkten werd geconstateerd. De groote vraag naar geld om de nadeelige gevolgen van dien oorlog te compenseeren, had een sterke rentestijging ten gevolge. ')
Wat is in een gegeven tijd de normale rente? Dat moet worden nagegaan aan zoodanige effecten, die vormen een duurzame belegging: in de eerste plaats de eerste klasse Staatsfondsen, daarna particuliere fondsen. De rentevoet blijkt
!) De vraag naar kapitaal is altijd een vraag naar nieuwgevormd kapitaal. Al naar er opnieuw behoefte is aan kapitaal en min of meer gemakkelijk in die behoefte wordt voorzien, klimt of stijgt de rente. De rente van het in belegging vastgelegde kapitaal, wordt door kapitalisatie van de rente in overeenstemming gebracht met de rentevoet van het nieuwe kapitaal. Als de rentestandaard daarvan omhoog gaat, dalen de effecten in koers omdat tegenover die nieuwe renten de oude papieren een te lage belegging toonen. Zoo converteerde de Nederlandsche Staat zijne leening in 1896 tot een 3% normale rente. Die effecten zijn nu van 100 op 70 °/o teruggeloopen, niet, omdat het Staatscrediet is aangetast, maar omdat men veel meer van zijn geld kan maken door het te beleggen in een nieuwe leening, waarvoor men grif 47i °/o maken kan. Het vlottende kapitaal bepaalt dus de rente. Indien dit zoo is, dan kan men zich de volgende vraag stellen: Als nu een solide Staat leent, leent die dan naar gelijke maatstaf vóór en na den Balkanoorlog? En dan blijkt dat de rentevoet na den oorlog veel hooger is geworden.
V ermogens vermeerdering is een voordeel, kapitaalvernietiging een nadeel voor de maatschappij. — De vernietiging niet altijd zichtbaar in een hoogere rentevoet.



Aan de zijde van het aanbod heeft men noch met een rente minimum noch met een rente maximum te maken. — Invloed van den levensstandaard op den rentevoet.— Aan de zijde van de vraag is de rentevoet afhankelijk van de aan het opgenomen geld te geven bestemming.
dan normaal bij Staatsfondsen gemiddeld 3'/j a 4°/0 te zijn, bij particuliere fondsen iets meer wegens risico en administratiekosten.
Wat hier op groote schaal tot uiting komt, doet zich in mindere mate altijd bij kapitaalvernietiging voor, doch is niet altijd zichtbaar; vaak is de rentestijging minimaal; als de noodzakelijke verhooging '/,000 7o bedraagt dan kan zij niet in rekening komen want de kleinste rentestijging die tot uitdrukking komt is '/, %. Het eenige gevolg is dan dat naar bepaalde effecten minder vraag bestaat dus de koers daarvan daalt.
Doch het is niet noodzakelijk dat die kapitaalvernietiging tot uiting komt in een positieve stijging van den rentestandaard. Als de besparing van nieuw gevormd vermogen zóó groot is, dat, indien deze besparing op de markt komt, de rentestandaard zou moeten dalen en er komt onverwachts zulk een verwoestende ramp, die zoodanige besparing opslokt, dan blijft de rentestandaard wat zij is. Toch had zij dan de werking dat de voorziene daling niet is ingetreden.
Wij zagen hoe de rentestandaard wordt bepaald door de kwestie van vraag en aanbod. (Zie pag. 56). Wij zagen ook, hoe het aan de zijde van het aanbod volmaakt onverschillig is of het geleende geld voor kapitalistische doeleinden is bestemd of niet.
Aan de zijde van het aanbod heeft men niet te doen met een minimum rente evenmin als met een maximum. Niet met een minimum rente: Zoo is bij tijdelijke beleggingen de prolongatierente tot 17, % gedaald, omdat wie bespaart, de zuivere rentenier, geen keus heeft, er geen andere belegging voor hem mogelijk is, dan door uitleening van het bespaarde; terwijl bijv. een fabrikant het bespaarde kan vastleggen in zijn fabriek. Daarom is het van weinig beteekenis te achten, dat tegenwoordig (d.i. vóór den oorlog) het kapitaal als zoodanig tracht meer rente van zijn geld te maken. Terwijl men nu rentestijging aantreft was vroeger de rente sterk gedaald; zóó zelfs dat dat verschijnsel aanleiding gaf tot het opwerpen van de stelling, dat de rente altijd moest dalen (Leroy Baulieu), een stelling die gebleken is onjuist te zijn.
Tot verklaring van den tegenwoordigen stijgenden rentevoet wordt aangevoerd de stijgende levensstandaard. Deze is er inderdaad in zekere mate de oorzaak van: er is zulk een streven; de kapitalist wil niet achterblijven bij den ambtenaar en den arbeider die streven naar verbetering van positie. Toch moet men er rekening mede houden dat het kapitaal in dit opzicht niet in gunstige conditie verkeert. De arbeider die loonsverhooging wenscht, kan het werk staken en zich tot op zekere hoogte door de gelegenheid die hij heeft om zich als klein-ondernemer te vestigen, onafhankelijk maken. De kapitalist echter kan niet anders dan hooger rente vragen, en is er nu geen behoefte aan kapitaal, dan krijgt hij die hoogere rente eenvoudig niet.
Door den hoogeren levensstandaard is eene verplaatsing in de beleggingen ingetreden; werd het kapitaal 20 a 25 jaar geleden veel in duurzame beleggingen geplaatst, in 1® klasse Staatsfondsen, thans, en dit is vooral van belang voor de overheidsbedrijven, is er geen voorkeur voor Staats- en Gemeenteleeningen met voldoende waarborg. Er is geen verlangen naar zekerheid in absoluten zin; men wil daarentegen zooveel mogelijk rente maken en is meer geneigd een deel van zijn vermogen aan de plaatselijke nijverheid te geven.











Een voortdurende stijging van de rente is niet te verwachten; deze is afhankelijk van het aanbod. De terughoudendheid van een der partijen kan er toe leiden dat de rente stijgt, maar ook dat zij daalt. Onder vraag en aanbod moet men hierbij begrijpen niet alleen hoevelen er kapitaal vragen, maar ook wat zij vragen en evenzoo hoevelen er kapitaal aanbieden en wat zij aanbieden.
Wat beslist nu ten aanzien van den rentestandaard aan de zijde van de vraag? Daarbij heeft men te constateeren een belangrijk verschil tusschen de bestemming tot productief of tot consumptief crediet.
Bij het productief crediet is een maximum aanwezig. Een fabrikant die geld leent, zal berekenen wat hij er mee doen kan en in verband daarmee zeker percentage aanbieden. Zou hij boven dat maximum moeten geraken dan is voor hem het voordeel van de transactie af. Niet absoluut, hij zou ten slotte, onder den invloed van de behoefte aan geld, hooger rente kunnen aanvaarden, het loon, de markt kunnen drukken, zoodat men niet te veel aan zulk een eerste renteberekening moet vasthouden, maar een maximum is er toch.
Bij het consumptief crediet, waar men aan het geleende geen productieve bestemming wil geven, ontbreekt die rem. Bij een leening voor consumptieve doeleinden ziet men dan ook gebeuren, (de woekeraar is er een voorbeeld van) dat de rente de onbegrijpelijke hoogte van 50 % en meer kan bereiken, omdat men de tegenwoordig dringend gebleken behoefte laat gelden en de verplichting in de toekomst onderschat. Die onderschatte verplichting nu wordt in dat hooge percentage verdisconteerd.
Daarom is het zoo wenschelijk voor een staat om dat consumptieve crediet binnen enge grenzen terug te dringen; in de eerste plaats door zelf het voorbeeld te geven van niet meer voor zijn behoefte op te nemen, dan noodig is en voorts, door zelf zoodanig crediet te organiseeren, dat de ingezetenen, die aan crediet behoefte hebben, kunnen worden geholpen zonder naar den woekeraar te gaan; dus door organisatie van een pandhuisdienst, landbouw- en ander crediet enz.
Elke spanning toch op de geldmarkt, tengevolge van de toename van het consumptief crediet, veroorzaakt eene belemmering van de belegging in productief crediet. Groote Staatsleeningen voor dekking van oorlogsuitgaven hebben tweeërlei schadelijke uitwerking, 1®. zij vergrooten het arbeidslooze inkomen door de hooge rente den kapitalist aangeboden, en 2®. onmiddellijk, zij houden eene belegging voor productieve doeleinden tegen, dus beletten de ontwikkeling der nijverheid. Bovendien alles wat de Staat leent concurreert op de credietmarkt met wat de nijverheid behoeft.
De Staat wake dat het consumptieve crediet binnen enge grenzen terug gedrongen worde.
HOOFDSTUK IV.
Het arbeidsloon.
Wij hebben gezien dat voor zoogenaamde vrije arbeid loon gegeven wordt. Dit is een gevolg van het sluiten van een overeenkomst tusschen feitelijk ongelijkwaardige, maar rechtens gelijkwaardige partijen.
Bij den slavenarbeid wordt alleen gegeven onderhoud. Deze is dan ook niet
Bij vrije arbeid wordt loon gegeven als uitvloeisel van de gesloten overeenkomst. — Slavenarbeid een vermogensvorm.



De bezoldiging van ambtenaren is ook arbeidsloon.
Onderscheidingen t .a. v. het loon. — I. Betaling in geld
in natura; de eerste is primeerend. — II. Normaal en reëel loon. III. Tijden stukloon; ongunstige reputatie van dit laatste.
een vorm van zelfstandig inkomen, maar de opbrengst van slavenarbeid is opbrengst van vermogen. Die slavenarbeid oefent een min of meer drukkenden invloed uit blijkende uit een minder gunstige opbrengst.
Adriani „De Zending in Midden-Celebes", „Onze Eeuw" 1908.
Merkwaardig is ook de opvatting bij slavenvolken, dat eigen arbeid uit den booze is en deze den vrije niet past. De opvatting der Grieken wordt teekenend weergegeven door ^Xenophon aldus „de handwerken bederven het lichaam enz. Toch was de hooggeroemde Grieksche beschaving alléén mogelijk, omdat zij was gegrondvest voor het grootste deel op slavenarbeid.
Behooren ambtenaren tot eene andere categorie van loontrekkenden dan de gewone loonarbeiders? Neen. De bezoldiging van ambtenaren is óók loon. Wel zegt men, dat die bezoldiging door de overheid eenzijdig en niet bij overeenkomst vastgesteld wordt en daarom geen loon kan heeten. Die vaststelling door de overheid is echter alleen een gevolg van den publiek-rechterlijken aard van den gepresteerden arbeid, maar de kwestie van de belooning zelve is een van privaatrecht. Bovendien vindt men zulk een eenzijdige vaststelling ook feitelijk bij de arbeiders in de grootindustrie. Zie pag. 113, le deel. Ook is het onnoodig, dat in overheidsdienst die vaststelling eenzijdig geschiedt; er is geen reden, waarom de overheid niet met de ambtenaarsorganisaties over het loon afspraak zou kunnen maken. Zoo heeft in Kopenhagen de Gemeenteraad eene overeenkomst met de vakvereeniging der Gemeentearbeiders gesloten. Dit is dus een collectief contract. Nu is bij die collectieve contracten wel de willekeur van den patroon opgeheven; in zoover dat bepaald wordt bijv. de samenstelling van het personeel, het aantal arbeidsuren, een minimumloon en overwerk, maar is de arbeid van den individueelen arbeider niet omschreven.
Het is nu bij een staat als bij monoplisten; men geeft aan loon, wat men missen wil, maar de aanbieding van den arbeid heeft men niet in de hand. Is de belooning niet groot genoeg, dan volgt terstond vermindering van aanbod.
Ten aanzien van het loon zelf kan men verschillende onderscheidingen
maken:
I. In geld en in natura. Dit loon kan gescheiden optreden, of er wordt betaald gedeeltelijk in geld, gedeeltelijk in natura. Dit is het geval bijv. bij dienstboden.
De vaststelling van het loon in natura is primeerend, is de oertoestand. Later wordt het loon meer in geld vastgesteld en nu heeft men hier een voorbeeld, hoe een vorm, die oorspronkelijk goed voldoet onder andere omstandigheden nadeelig werken kan. Thans heet betaling in natura: „Gedwongen winkelnering". Toch is dit slechts één van de vormen van betaling in natura. Van andere vormen geeft Marshall op pag. 553 een sterk voorbeeld. Er kan worden betaald in kleeren, in aanwijzingen op bepaalde winkeliers enz. Bij dit laatste heeft men het groote bezwaar dat de winkeliers misbruik van hunne positie maken door hooge prijzen te berekenen, en slechte waar te leveren.
Zie „Gedwongen winkelneringen in de Venen".
Onze wetgeving verbiedt de gedwongen winkelnering. Dit verbod is blijkbaar niet overal doorgedrongen. In de meeste landen van Europa vindt men zulk een verbod, versterkt door strafbepalingen.











II. Dan kan men onderscheiden nominaal en reëel loon. In eene maatschappij als de onze, die eene geldhuishouding is, wordt het loon in geld vastgesteld d.w.z. het nominale loon. Het reëele loon wordt daaruit niet gekend.
Als men de loonen der typografen vergelijkt met de loonen van lieden uit het bouwvak, dan blijken die der eerste overal lager te zijn dan de andere. Dit komt vooral door den seizoenarbeid der laatsten; de bouwvakarbeiders kennen een meer of minder langdurige periode van werkeloosheid, terwijl de werkeloosheid bij typografen slechts minimaal is. Vandaar dat de verzekering tegen werkeloosheid bij dezen, enkele centen bedraagt; bij arbeiders in het bouwvak echter 10 en 12 centen. Men moet dus voor deze categoriën van arbeiders vergelijken het jaarloon, niet het weekloon.
De bovengemaakte tegenstelling is van groote beteekenis voor de kwestie van de aanwending van het loon, (huisvesting, kleeding, voeding). Het loon van de Engelsche arbeiders is hooger dan dat van de Duitsche. Ook de Amerikaansche en Australische arbeiders genieten meer loon dan de Europeesche. In Australië is een dagloon van f 4.— a f 5.— gewoon.
Dit verschil in loonen is een gevolg van het verschil in levensstandaard. In het reëele loon is zooveel verschil niet. Dit wordt zoo vaak vergeten.
Zoo krijgen onze spoorwegconducteurs voor hun periodiek verblijf in Emmerik een toelage, omdat door de hooge invoerrechten de kosten van de levensbehoeften in Duitscliland kunstmatig zijn opgedreven, en die conducteurs met hun salaris niet zouden toekomen.
Zie — No. 45. — „Geschriften van de vereeniging voor het vrije ruilverkeer".
Zoo ziet men de Nederlandsche arbeiders uit Twente naar Gronau gaan, om er te werken in de fabrieken, maar zij verteren het daar in Duitschland ontvangen hoogere loon niet daar, maar in Nederland, waar zij goedkooper leven kunnen; zelfs zóó goedkoop, dat dit voordeel meer dan opweegt tegen het tijdverlies en de spoorkosten.
Men moet ook bij de vergelijking van loonen in verschillende tijden met dit reëele loon rekening houden.
Om dit nader te illustreeren het volgende: In Amerika is eens voor 106 artikelen opgenomen welke de prijs daarvan was, in verschillende jaren. Zij bedroeg in 1892 ruim $ 8.—; in 1896 $ 5.70; in 1908 I 7.72; in 1909 Jan. $ 8.20 en in Augustus $ 8.50. Zoodat er in 1909 reeds meer voor werd betaald dan in 1892.
Uit de jaarcijfers van de gemeente Amsterdam blijkt, dat de loonen van 1850 tot het einde van de 19e eeuw nominaal gestegen zijn met 50—70 % terwijl die stijging vooral sedert 1875 nog sterker is, wat betreft de reëele loonen.
Thans heeft vooral sedert 1909 de stijging in de nominale loonen vrijwel opgehouden, terwijl daarmee gepaard ging een stijging van de prijzen der levensbehoeften, zoodat de reëele loonen veeleer zijn gedaald. Dit dalend niveau van den levensstandaard is een gevolg van de grootere productiekosten en de toename der bevolking. Men schrijft die daling ten onrechte toe uitsluitend aan de kapitalistische ontwikkeling van de wereld. De trusts hebben er ongetwijfeld invloed op uitgeoefend, maar groot was die invloed niet. Immers, bij het landbouwbedrijf vindt men geen trusts, en dat heeft van genoemde verschijnselen niet minder den terugslag ondervonden.



Tusschenvormen. —Premiesysteem. Winstdeeling. — Nadeelen van het laatste.
III. Een andere verdeeling is die in tijd- en stukloon.
Tijd-loon is het loon per uur, per week, enz., onafhankelijk van of niet direct in verband staande met den gepresteerden arbeid, terwijl bij stukloon het loon afhankelijk is van den gepresteerden arbeid en als het ware per afgeleverd stuk wordt berekend.
Dit stukloon nu verheugt zich niet in een gunstige reputatie; in den volksmond heet het een loon waarbij je je stuk werkt. Doch dit resultaat vloeit niet noodzakelijkerwijs uit den aard der belooning voort. Het stukloon is in principe de meest juiste vaststelling van het loon. De ijverigen worden er door beloond, de minder ijverigen niet. Uit maatschappelijk oogpunt heeft het nog het voordeel, dat daarbij veel minder toezicht noodig is. Waarom dan die tegenzin in breede kringen tegen het stukloon? Omdat er een niet heel behoorlijk gebruik van gemaakt wordt. Een rationeele toepassing van het stukloon zou zijn, dat de hoegrootheid daarvan wordt bepaald naar de normale prestatie van een normale arbeider, waardoor men dus den normalen arbeider in de gelegenheid kan stellen, om, als hij met zijn werk vlugger kan klaar zijn ook meer te verdienen, terwijl de luie toch wordt gedwongen tot een normale arbeidsprestatie. In den regel echter wordt als maatstaf voor stukloontarieven niet de normale prestatie genomen maar die van een bijzonder bekwame arbeider. Dientengevolge moet de minder bekwame arbeider zich meer dan normaal inspannen om te komen tot een normaal dagloon. En daarbij blijft het niet; want vaak, als blijkt, dat er toch op die wijze nog extra verdiensten van eenigen omvang verkregen worden, dan worden de loonen verlaagd, zoodat de arbeider nog harder werken moet ter verwerving van een normaal loon. Het eenige middel tegen dit euvel is, om het loon niet eenzijdig vast te stellen. — Er zijn ondernemers, die een collectief arbeidscontract met hun arbeiders hebben gesloten, waarbij bepaald is, dat de stukloonen niet zullen worden gewijzigd dan met toestemming der arbeiders of van hun vakvereeniging, tenzij het gaat om kleine reparaties. Op die wijze is dit gebrek belangrijk verdwenen, en is toch in stukloon een betere vorm van belooning gevonden.
Er bestaan tusschenvormen tusschen tijd- en stukloon, n.1.
a. het premiesysteem, waarbij een premie wordt uitgekeerd in verband met bepaalde prestaties ') of besparing 2) (kolenpremie, oliepremie).
b. In diezelfde richting gaat het denkbeeld van winstdeeling; van aandeel in de winst naast het bestaande loon. Hiertegen is wel eens aangevoerd, dat die wijze van belooning onjuist is, want de arbeider deelt dan alleen in de winst en niet in het verlies der onderneming. Dit zou in strijd zijn met de positie van den ondernemer. (Fb. v. d. Goes drijft dit op de spits.) Nu is het waar, dat de arbeider wel alleen zijn arbeidskracht verkoopt aan den ondernemer, maar niets verzet er zich tegen, in de overeenkomst den arbeider bovendien zekere belooning toe te kennen. Ook is het niet altijd noodzakelijk, dat met
i) yan de wijze waarop het beslag in de Delftsche gistfabriek wordt aangemaakt, is afhankelijk, hoeveel gist er zal worden geproduceerd. — Voor verbeteringen in de organisatie en dergelijke wordt vooral in Engelsche fabrieken een premie uitgekeerd.
l) Een deel van de besparing wordt uitgekeerd aan den betrokken arbeider.











aandeel in de winst gepaard moet gaan, aandeel in het verlies. Zelfs bij de vennootschap is het mogelijk, dat een van de vennooten de verliezen niet draagt. ') Bijv. hij die alleen zijn arbeid inbrengt.
Maar er zijn andere bezwaren. Winstdeeling is goed, v. z. v. zij bedoelt de arbeidsprestatie op te voeren en daarvan arbeider èn ondernemer te laten profiteeren. Maar in veel gevallen ontbreekt het verband tusschen den gepresteerden arbeid en de gemaakte winst als uitkomst van het bedrijf. Zoo kunnen er winsten gemaakt worden, die met arbeid niets te maken hebben; getuige de stijging der suikerprijzen gedurende dezen oorlog. Het kan zelfs zijn dat in zekere perioden slechter of minder arbeid is gepresteerd en toch winsten zijn gemaakt; dan is er geen reden tot zoodanige uitkeering. En omgekeerd zou er winstdeeling moeten zijn, terwijl er verlies is geleden.
Als men daarom winstdeeling wil geven is het premie-systeem veel beter. Blijkbaar maakt eerstgenoemd systeem dan ook geen vorderingen. Nu en dan blijkt het nog wel toegepast te worden, waar zulks nog niet bekend was, maar van 1829—1909 is in Engeland bij 198 ondernemingen dit systeem toegepast, waarvan 146 het sedert weer opgegeven hebben.
Er zijn twee zoogenaamde loon-theoriën:
I. De oude theorie, die thuis hoort in den gedachtegang van de oude klassieke economie, de loonfonds-theorie. Deze gaat uit van het denkbeeld, dat er is een loonfonds waaruit de arbeiders betaald worden. Dat fonds is een constante factor. Stijging van het loon is daardoor niet uitgesloten; als hier wat meer aan de arbeiders betaald wordt, moet echter het loon der arbeiders elders dalen.
Deel II Pierson verspreide Geschriften.
Deze theorie gaat uit van eene juiste opvatting, maar trekt eene onjuiste conclusie. Het is noodig een beschikbaar fonds (een levensfonds) te bezitten om daaruit niet alleen de arbeiders maar ook andere leden der maatschappij in zekere periode in het leven te houden. Afhankelijk nl. van de omstandigheden der productie, moet van de verschillende levensmiddelen een min of meer groote voorraad aanwezig zijn. Men vergeet echter, dat het loon slechts een deel vormt van de producten, die uit de huishoudelijke productie te voorschijn komen en dat die productie geregeld nieuwe fondsen doet ontstaan, terwijl door het crediet aanvulling daarvan kan geschieden bij verschillende ondernemers.
De tweede theorie is die van de ijzeren loonwet door Lassalle geformuleerd en overgenomen in 1875 in het eerste programma der Duitsche sociaal-democraten. 2)
Deze wet is de uitwerking eener gedachte, die reeds bij Ricardo wordt gevonden; Hicakdo toch neemt aan, dat er is een minimumloon afwisselend naar tijd en plaats, dat vormt een bestaansminimum, en dat de arbeidersklasse als zoodanig aanneemt. Dit minimum vormt een levensstandaard, waarvan die klasse geen afstand wil doen en dat dus is afgescheiden van het physieke minimum, dat is het minimum waarvan het bestaan van den arbeider als mensch
Loontheoriën. De loonfondstheorie.
De ijzeren loonwet. —Lassalle. — Ricardo.
') Wel mag niet worden bepaald dat een der vennooten alleen alle winst krijgt.
J) Die theorie wordt thans in socialistische kringen opgegeven; men tracht zelfs weg te moffelen dat vroegere socialisten haar hebben aanvaard.



afhankelijk is. Die levensstandaard nu is het juist waarom volgens Ricardo het loon schommelt, Door de concurrentie kan wel het loon gedrukt worden zooals het ook kan stijgen als meer behoeften in dien kring opgenomen worden. Maar al schommelt het loon ook om dit minimum, niettemin kan dat minimum verhoogd worden als de verhoudingen in de arbeidende klassen zijn veranderd. En die verhooging is zelfs wenschelijk, opdat in tijd van nood zonder direct in physieken nood te vervallen, verandering in den levensstandaard kan plaats hebben. De arbeidende klassen moeten in welvaart toenemen, volgens Ricardo en Malthus. Men moet niet in normale tijden de menschen aan noodvoedsel wennen (Rumfordsoep) J), maar juist dan ze krachtig voedsel voorzetten om hen krachtig te maken in tijd van nood. Tot noodvoedsel kan men altijd wel geraken. Bovendien men moet de wenschen der arbeiders niet te laag houden, want daarin juist zit voor hen een krachtige prikkel om er niet maar op los te leven en de maatschappij met armlastigen op te schepen. Hoogbeloonde arbeiders
hebben zekeren stand op te houden.
Zoowel Lassalle als Ricardo nemen aan, dat het bestaansminimum het bedrag is waarom het loonminimum schommelt. Bij Lassalle echter is het een bedrag, waarbij alleen de arbeider in leven kan blijven en dat niet naar boven noch naar beneden kan overschreden worden. Hij, Lassalle zegt, als dit minimum niet bereikt wordt, dan gaan de menschen dood, waardoor gebrek aan aanbod van arbeid ontstaat, zoodat het loon stijgt; komt het loon erboven echter, dan trouwen de menschen en krijgen kinderen en dan zal door aanbod
Ivan arbeid het loon dalen.
Dit is echter eene te eenvoudige redeneering, die niet bevestigd wordt dooide practijk. Het bestaansminimum, zelfs naar beneden, blijkt zeer rekbaar te zijn, zonder dat de gevreesde sterfgevolgen intreden. In de „Zweet-industrie" bijv. (kleedingnijverheid) worden loonen betaald, waarvan men niet kan leven; toch is er geen vermindering van aanbod in die branche; m. a. w. in die branche heeft het physieke minimum dus blijkbaar geen invloed. Ook van een uniform loon is geen sprake; vele loonen gaan ver boven het minimum en worden niet
aangetast door eene toename van huwelijken.
Overigens is er geen direct verband tusschen deze loonstandaard en de vermeerdering der huwelijken. Na eene periode van welvaart worden er weliswaar meer huwelijken gesloten en omgekeerd; maar eerst na vele jaren merkt men de aanwezigheid van meer kinderen, van meer arbeidskrachten op de arbeidsmarkt en als men dan verkeert in een periode van meerdere welvaart, zal door dit meerdere aanbod, die meerdere welvaart worden geneutraliseerd, bepaald'door^de Daarom moet men niet teveel gewicht aan de ijzeren loonwet hechten.
waardeschatting der samen- "Waardoor wordt het loon dan bepaald?
ttjenke maarrdit Door vraag en aanbod; door de waardeschatting der samenwerkende partijen
geschiedt niet de waardeschatting van den arbeider en die van den patroon.
zeuïfeerVïono-Van Gehuwde arbeiders zullen eischen een loon, waarbij zij rekening houden
mische overwe- met het bestaansminimum van zich en hun gezin. Maar als er veel onge uw e
gingen. — Aan- 
arbeidden ^ >) Rümford was een Engelschman vindingrijk in soepen van geringe voedingswaarde en
werkstaking. groote maagvulling.











arbeiders met weinig eischen concurreeren, dan moet ook de gehuwde arbeider wel met wat minder tevreden zijn. "Waarom wordt vrouwenarbeid minder beloond dan de arbeid van mannen? Omdat de vrouw heeft geringer behoeften door haar aard en bovendien minder gezinsbehoeften. Hoe is bijv. het bestaan van de „Zweet-industrie" mogelijk? Omdat vele arbeiders lage eischen stellen en voor hun levensonderhoud niet meer noodig hebben, daar zij niet uitsluitend behoeven te bestaan van dat lage loon. Eene bekende Haagsche firma verkoopt handwerken, vervaardigd door dames uit den min of meer gegoeden stand, die er wat speldegeld ^'verdienen willen en dus lage eischen stellen; doch aan de beroepsarbeidsters beletten behoorlijk loon te vragen.
Is dit niet tegen te gaan? Ja, in Engeland werkt met succes de Trade Board Act., waarbij door eene bepaalde commissie minimum loonen worden vastgesteld; daardoor heeft men weten te bewerken de uitbetaling van veel hooger loonen zonder invloed op de „Concurrenzfahigkeit" der ondernemers.
Dit is de waardeschatting van den arbeider.
Daartegenover staat die van den ondernemer, waarbij het theoretische maximum loon iets beneden het bedrag blijft, dat de arbeid den ondernemer waard is. Ook dit loon verschilt naar tijd en plaats,
zie Lord Brassey „On Work and Wages"
en het verschil in nominale loonen is niet altijd oen gevolg van uitbuiting, maar van plaatselijke toestanden; ook van de prestatie van den arbeider.
Fe. Behr, zie pag. 88, le deel, „Die Wirtschaftliche Bedeutung der technischen Entwicklung in der Schuhindustrie" toont aan, dat de Amerikaansche arbeider 180 dozijn schoenen per week, de Engelsche 100—110, de Duitsche slechts 80 a 90 aflevert. Dus kan de Amerikaansche arbeider hooger loon bedingen en krijgen dan de Duitsche arbeider.
Zoo is het ook gesteld met de vraag van mannen- en vrouwenarbeid. Er is niets te zeggen tegen het beginsel van gelijke belooning van beide geslachten; neen er is veel vóór te zeggen. Maar daarom behoeven gelijke posities niet gelijk te worden bezoldigd. Men mag den tusschenschakel niet overspringen. Is beider arbeid gelijkwaardig? Zoo ja, dan moet zij gelijkelijk worden beloond; doch uit verschillende onderzoekingen is gebleken, dat er geen gelijkwaardigheid is.
Dr. Alice Salomon, een vrouwelijk econoom in „Ueber die Ursache der ungleichen Entlohnung von Manner- und Frauenarbeit" doet uitkomen, dat in den textielarbeid de vrouwen ondanks een gelijk stukloon minder verdienen, omdat ze minder afleveren, meer behoefte aan hulp hebben.
Zoo ook „The Labour Gazett" 1909, pag. 291.
Als men vergelijkt de arbeidsprestatie van mannen en vrouwen bij de Posterijen, dan blijkt het aantal ziektedagen (afgescheiden van zwangerschap) overwegend veel grooter bij de vrouwelijke dan bij de mannelijke arbeiders.
Intusschen werken er bij de loonsbepaling ook factoren, die niet direct in verband staan met de productie, bijv. bij het dienstbodenloon. De bepaling van het loon is niet uitsluitend een rekensommetje. De productiviteit van bepaalde arbeid is niet dadelijk aan te wijzen. Veel bij de loonsbepaling is een gevolg van conservatisme en adat. Zoo kan een zeker loon lang op gelijke hoogte zijn gebleven, al zijn de toestanden reeds lang veranderd.
9



Een afgedwongen loonsverhooging behoeft niet te leiden tot staking van het bedrijf. Daarvoor is meer kans bij klein- dan bij grootbedrijf. Middelen om winstderving te compenseeren.
Langzamerhand is men vooral in de grootindustrie gekomen tot een wetenschappelijke economische berekening van de loonen. Meer en meer komt men daar tot stukloon-tarieven, terwijl dan door afzonderlijke bureaux de productiviteit voor elk stuk wordt berekend. Toch bestaat in dit opzicht veel onzekerheid en op de loonhoogte zijn niet zuiver economische overwegingen van invloed.
Er valt daarom niet te spreken van een absolute en onveranderlijke maximum loonhoogte. Waarom? De loonen zijn een deel van de productiekosten vooi den ondernemer: wat hij aan loon betaalt vermindert zijn winst; terwijl ze dat
maatschappelijk niet zijn.
De vraag rijst nu of op de onderlinge verdeeling van de winsten tusschen arbeider en ondernemer invloed kan uitgeoefend 'worden. Dit kan in tweeërlei opzicht.
Uit de wetten ons bekend bij de prijsvorming, zie pag. 37, l3 deel, weten we dat de resultante gevormd wordt door de waardeschatting van de laagste grenswaarde op de markt. Voor de loonbepaling nu geldt hetzelfde. Als een van de concurrenten wordt verwijderd, dan stijgt het minimum niveau. Als hij die met ƒ 9.— tevreden is, verdwijnt en er zijn slechts arbeiders van f 10. , terwijl de ondernemer f 10— kan betalen, dan stijgt het loon. Dus is er geen equatiepunt van f 9.—, maar een equatielijn van f 9.— tot f 10.—. De vraag is slechts of de andere arbeiders er in slagen den man van f 9.— uit de markt te houden. Dit nu is mogelijk onder bepaalde omstandigheden. Door combinatie van de arbeiders van f 10—, die aan den man van f 9.— beloven die f 9.— te betalen als hij zich onthoudt, m. a. w. door middel van terughouding van een deel van den arbeid. Uit de aldus bereikte loonsverhooging kan een deel van het profijt door de combinatie verkregen, worden uitgekeerd aan hem, die zich anders niet zou onthouden van mededinging naar het werk. Dit denkbeeld is door de Engelsche Yakvereenigingen met succes toegepast: geen der leden mag beneden zeker loon werken en wordt hij daardoor werkeloos, dan krijgt hij ondersteuning
uit de kas.
Aldus wordt een directe wijziging van vraag en aanbod veikregen.
Mr. Tasman, „Economist" 1908. „De economische en sociale beteekenis van
het collectief arbeidscontract."
Ook zonder uitdrukkelijk terugtrekken van arbeidskrachten, m. a.w. bij een ^-blijven van het aantal arbeiders kan loonsverhooging verkregen worden.
Dit doel wordt bereikt d. m. v. werkstaking.
In de eerste druk van Pierson vindt men de voorstelling dat de werkstaking niet leiden kan tot succes, omdat de ondernemer gedwongen zou worden te
sluiten. Dit is een eenzijdige voorstelling.
Door de aldus afgedwongen loonsverhooging behoeven de ondernemers niet te bezwijken. Dit kan zich wel voordoen. Meestal vermindert hun winst, maar daarom behoeven zij niet het bedrijf te staken; zij kunnen zich tevreden stellen evenals de arbeiders met een belooning waarvan zij niet behoorlijk kunnen bestaan. En dit zal het geval zijn als zij voor de keus komen te staan om, o heelemaal niets te verdienen door het bedrijf te staken óf tevreden te zijn met een minimum aan winst. Alleen als de ondernemers met verlies, inplaats van kleinere winst werken en die ondernemers, zooals bij de klem-industrie hee











vaak het geval is, een uitweg kunnen vinden in andere richting, zal zich het geval Pierson voordoen, dat de ondernemers staken. Bij de grootondernemers is bovendien een factor van beteekenis, dat als in de onderneming veel vast kapitaal vastgelegd is, het vaak noodzakelijk zal blijken te zijn om door te gaan met de productie, ook al wordt geen ondernemerswinst gemaakt, liever dan het
bedrijf te staken.
Hoe wordt dan in dit tekort voorzien?
Heel vaak zal het tekort aan ondernemerswinst dan ten koste van de kapitaalrente gezocht worden. Een andere oplossing is, dat de loonsverhooging wordt verhaald op de prijzen, als wanneer arbeider en patroon vaak profiteeren. Het kan ook zijn dat door staking van een der ondernemingen de vraag naar arbeid vermindert en andere concurreerende en beter gesitueerde ondernemingen hun productie uitbreiden kunnen; daarbij dus voor de vrijgekomen arbeiders plaats aanbiedend.
Alles is hierbij afhankelijk van de toevallige verhoudingen. Over de vraag of loonsverhooging mogelijk is, is a priori niet te beslissen. In zijn tweede
druk erkent Pierson dit.
Intusschen, ook al is men overtuigd van de mogelijkheid van loonsverhooging, zonder dat de productiviteit der onderneming is gestegen, die verhooging kan toch gemakkelijker worden verkregen als de productiviteit der onderneming is gestegen.
Bos. Vragen des Tijds 1909. „Vrijzinnige Hervormings Politiek".
Juist voor Indië met zijn lage 1) loonen komt het er op aan de productiviteit van den arbeid op te voeren om verhooging van het aandeel aan de arbeiders daarin toegekend, gemakkelijker te maken.
Een typisch voorbeeld is de stijging van de koelieloonen, dank zij de rage van oprichting van concurreerende rubberondernemingen. Als er veel vraag naar arbeid is, in eene bepaalde branche zooals hier werd veroorzaakt, ondervinden ook andere ondernemingen hiervan den terugslag.
Er zijn dus 2 problemen op te lossen: het productie- en het verdeelingsprobleem. Als de productie op een hooger peil komt, is de verdeeling gemakkelijker, omdat de wrijving minder wordt tusschen werkgever en werknemer.
In dit verband is van groote beteekenis het onderwijs, zoowel algemeen als technisch en ook lichamelijk onderwijs. Dit is de weg tot verhooging der productie. Zoo wijst Marshall op pag. 193 op het verband tusschen openluchtspelen en de oefening van oog en hand, die zoo gunstige gevolgen hebben voor de productie.
Bepalen wij ons tot het verdeelingsprobleem.
Hoe is de verhouding tusschen kapitaal, rente en loon?
De klassieke economie geeft hiervan een eenvoudige voorstelling. Zij zegt dat de arbeiders er belang bij hebben, dat hun aantal niet groot wordt, doch wel dat het kapitaal toeneemt, want meer aanbod van kapitaal geeft meer kapitaal-rente, dus kans op meer loon om te verdeelen.
Naast het productie- staat het verdeelingsprobleem. — Verhouding tusschen kapitaal, rente en loon.
') „Laag" een betrekkelijke uitdrukking. Men houde in het oog de hoogte van het reëele loon e. a. factoren.



Verzet der arbeiders tegen de invoering van machines waarvan zij, door de veroorzaakte werkeloosheid en loonsvermindering, meestal de dupe zijn. — Invoering in het maatschappelijk belang niet beletten; maar de nadeelen dier invoering opheffen.
Zoo bi] Pierson 1° druk en Verrijn Stuart, „Economist" 1914. Laatstgenoemde zegt, dat met den oorlog de kapitaalrente daalt en dus de werklieden op loonsverlaging in de toekomst kunnen rekenen. De algemeene voorstelling is, dat vermeerdering van kapitaal zonder meer is een voordeel voor de arbeiders. Dit is een eenzijdige beschouwing; zij houdt geen rekening met het feit, dat toeneming van kapitaal naast verlaging der rente ook voor een deel de strekking heeft den arbeid overbodig te maken. Alleen als er niet te rekenen viel met vast kapitaal '), zou de voorstelling juist kunnen zijn.
Er heeft steeds verzet geheerscht bij de arbeiders tegen de invoering van machines. Zoo werd Papin's stoomboot in 1707 vernield door schippers, die concurrentie vreesden en toen Stinnes in 1845 een sleepboot op de Rijn liet varen, werd deze bestookt met geweren en geschut. In het begin der 19° eeuw brak in Engeland een groote opstand uit onder de textielarbeiders, welke gepaard ging met vernieling van de ingevoerde machines. In 1529 had Adam Müller te Danzig een machine uitgevonden; hij is verdronken. In 1629 werd te Leiden een lint-machine verboden.
Tot voor korten tijd was er steeds verzet van de zijde der arbeiders en het was eene hooge uitzondering, toen in 1911 op het congres der textielarbeiders te Roubaix de uitspraak klonk: „verzet tegen de invoering der machine is dom en tegen het belang der arbeidersklasse". Immers, juist door de machine is de productie thans zooveel hooger, dat eerst de consument, maar later ook de produceerende arbeider hiervan voordeel heeft. Het eerste voordeel voortvloeiend uit de invoering van machines is vergrooting van de ondernemerswinst. Wordt die invoering een algemeen verschijnsel, dan profiteert, tengevolge van de concurrentie der ondernemers de consument, die nu voor hetzelfde geld beter
of meer product krijgt.
Toch is dit verzet begrijpelijk. Een stoomschop bij de Panama-kanaalwerken maakte 95% van de anders vereischte arbeiders overbodig, daar thans slechts noodig waren 298 man inplaats van 5260 man. Een automatische stookinrichting op de N. A. S. M.-lijn en de Nord-Deutsche Lloyd, eischte voortaan 20 stokers, 2 opperstokers en 2 machinisten, inplaats van het vroegere personeel van
54 stokers en 2 opperstokers.
Voor verdere voorbeelden zie „Technik und Wirthschaft" 1910. — Prof.
Kammerer.
Het onmiddellijk gevolg van de invoering van machines is, dat het werk beter, goedkooper verricht wordt; er is dus besparing in algemeen maatschappelijk opzicht, maar het aandeel van den arbeid wordt belangrijk verminderd, dus het brengt mee loonsvermindering. Dat moet, anders zouden bij de invoering de bedrijfskosten verhoogd worden. Door de automatische stookiniichting weid 41% op de bedrijfskosten bespaard; d.w.z. 62% werd op het loon bespaaid, waartegen 21 % meerdere kosten van rente en afschrijving der machine. Dus
de arbeiders leden 62 % nadeel.
Voor de arbeiders is dus het allereerste gevolg van de invoering werkeloosheid. Wel komt er ten slotte toch weer een toenemende vraag van de ondernemers
•) In den vorm van machines.











naar arbeid, tengevolge van de verhooging der productie, maar het tijdperk van overgang kan van langen duur zijn. De textielindustrie is hiervan een voorbeeld.
Zoo zegt Deschène in „L'avènement du régime syndical a Verviers" dat in het begin der 19° eeuw 25.000 handwevers in Verviers werkzaam waren; na de invoering der machines bleven slechts 10.000 arbeiders werkzaam en het duurde tot 1868 eer weer 25.000 wevers in die industrie werk vonden; dus meer dan een menschenleeftijd.
Is die periode van overgang voorbij, dan is uitbreiding van het aantal arbeiders zeer waarschijnlijk. Dit blijkt uit de geschiedenis der textielnijverheid in Lancashire. In 1835 waren daar in die nijverheid 235.000 arbeiders ') werkzaam;
in 1900 500.000, en, terwijl het loon in 1819—1820 £ 26 per hoofd was, bedroeg het in 1880 1882 .4 44. Ook het reëele loon is in dien tijd sterk gestegen.
De arbeiders zijn dus de eerste slachtoffers van dezen maatschappelijken vooruitgang.
O O
Niet altijd zijn zij echter de dupe. Niet alle machines maken handenarbeid oveibodig. Het is de vraag of het Panama-kanaal zou zijn gegraven als niet aanwezig was geweest die stoomschop, die 95 °/0 van den handenarbeid overbodig maakte; als de techniek zulke besparing niet had mogelijk gemaakt. De werkzaamheden waren wellicht gestaakt, evenals de beide vorige malen, toen de financieele kracht der daarbij betrokken maatschappijen onvoldoende bleek.
Het maatschappelijke belang eischt dus dat de invoering van machines niet woidt belet; maar door overeenkomst of van overheidswege zorge men dat de nadeelen dier invoering worden opgeheven.
Het sluiten van een overeenkomst is daarbij in de practijk niet onmogelijk gebleken. Enkele ondernemers hebben d. m. v. overeenkomsten met de arbeiders de nadeelen aan die invoering verbonden trachten op te heffen. Zoo sloot de vereeniging van ververs 2) in de textielfabrieken te Bradford in 1907 een collectief contract met de textielarbeiders, waarbij zij vrijheid van invoer van nieuwe machines bedong, maar daarvoor ondersteuning beloofde aan de daardoor werkeloos geworden arbeiders gedurende één jaar. Een dergelijke poging had plaats in ons eigen land toen te Rotterdam graanelevators werden ingevoerd.
Bij de invoering van den lsten elevator was er groot verzet van de zijde van de bootwerkers. De maatschappij bood aan gedurende twee jaar het uit de exploitatie te trekken voordeel te besteden tot ondersteuning van de werkeloos geworden dokwerkers. Dit aanbod is door de arbeiders toen niet aanvaard. Lateiwas de maatschappij hiertoe niet meer genegen.
Intusschen wat men hier en daar als vrijwillige toezegging aantreft, dient van overheidswege geregeld te worden. Krachtige bestrijding van de werkeloosheid is noodig. En omdat de ondernemers door hunne werkzaamheid de werkeloosheid scheppen is het billijk, dat zij worden verplicht tot een bijdrage aan de verzekering tegen dit maatschappelijk euvel.
Bij de bespreking van de verhouding tusschen loon en grondrente komen Verhouding tuswij in aanraking met het belangrijke verschijnsel van de toename der bevolking, grondrente **
') Mannen, vrouwen en kinderen.
') Ververs van gedrukte katoentjes, geen huisschilders.



die oorzaak is van de stijging van de landelijke en stedelijke grondrente en die verband houdt met de wet van de „diminishing returns", dat is van de verminderde opbrengst van het land.
Die bevolkingstoename kan er toe leiden, dat bij overigens gelijk gebleven verhouding het aandeel der arbeidersklasse in de beschikking over de noodige bestaansmiddelen afneemt en dat der bezittende klasse toeneemt. Dit behoeft niet noodzakelijkerwijs tot achteruitgang te leiden.
De bevolkings- Er is een leer van Malthus, die in zijn „Essay on Population" betoogt, dat
toename kan lei- ^ |3ev0]jtjng fje neiging heeft zich te vermeerderen buiten verhouding tot de
derd^andeelder toename der bestaansmiddelen. Hij zegt, de toename van de bevolking gaat in arbeidersklasse eenQ meetkundige reeks 1:2:4:8 enz. en die van de bestaansmiddelen slechts kingdoverSbc-' als 1 : 2 : 8, dus in een rekenkundige reeks. In de eerste periode houdt de toestaansmiddelen. name der bestaansmiddelen gelijken tred met de toename der bevolking, in de heeft° plaats in tweede niet meer. Omdat dit natuurlijk zoo niet doorgaan kan, herstelt zich het °i"e1 reeks" die evenwicht door wat hij noemt „vice" (ondeugden) en „misery' (ellende), waardèrVestaans-16 onder verschillende verschijnselen worden samengevat.
middelen in een yan (|ie voorstelling is de gebruikelijke weerlegging: zulk een resultaat is
ïSs.He?even- niet het gevolg van overbevolking; omdat bij toename der bevolking vooral Wicht wordt 0nder de arbeidende klasse juist toeneming van de welvaart te constateeren vr'alteTtó ecT- valt. Inderdaad zijn sedert het begin der 20* eeuw, vooral sedert 1850, de nomische ver- nominale loonen sterk gestegen, terwijl tengevolge van de prijsdaling der levenssteld^MALTncï) middelen sedert 1880 ook stijging van de reëele loonen plaats had. Maar dit geldt alleen tot 1908 of 1909. Daargelaten het abnormale jaar 1907 zijn sedert 1907 de prijzen der levensmiddelen (in ruimen zin genomen; niet alleen de eerste levensbehoeften) weer zeer gestegen, zonder dat de loonsstijging hiermede gelijken tred hield; dus is de toestand van de arbeidende klasse sedert eer achter- dan vooruit gegaan. Niettemin is het zeer wel mogelijk, dat een periode van grooter welvaart hiermede gepaard gaat. Wel is het waarschijnlijk dat de stijging van de prijzen der levensmiddelen eene duurzame is, want er komt over de geheele wereld een tekort aan grondstoffen. Maar daarom behoeft de welvaart der
arbeidende klasse niet te verminderen.
De laatste jaren echter terzijde gelaten, is het onjuist, uit het feit, dat vast staat, dat er van 1850—1907 een lotsverbetering der arbeiders plaats had, de conclusie te trekken dat de leer van Malthus onjuist zou zijn en stijging der bevolking geen neerdrukkenden invloed op (de stijging van) het inkomen zou hebben. Nemen wij aan, dat door de stijging der bevolking het inkomen van de arbeidende klasse achteruitgaat van 10 tot 9, dan is het mogelijk, dat die invloed zich heeft doen gevoelen, ook al is er feitelijk vooruitgang in inkomen tot 12. Als toch bij een gelijk gebleven bevolking tengevolge van den vooruitgang der techniek e. a. de welvaart bevorderende oorzaken, de inkomens van 10 op 13 zouden zijn gestegen, dan is het mogelijk, dat door de toename der bevolking tevens afname van het inkomen van 13 op 12 plaats heeft, welk inkomen, als die oorzaak niet aanwezig ware, zou zijn teruggegaan van 10 op 9. Dus is bestaanbaar dat een stijging van het bevolkingscijfer haar invloed doet gevoelen en toch daainaast stijging van welvaart te constateeren valt; dat, zooals herhaaldelijk voorkomt, er een compensatie van de drukkende werking plaats heeft, door den











vooruitgang op technisch gebied. Daarmee blijft de oorzaak echter met onverminderde kracht werken.
Nu is het ongeluk, dat men, als in alle geestelijke wetenschappen, geen proefnemingen bij de economie kan doen. W ij wezen hierop op pag. 24. Nu en dan doet zich echter een gelukkige omstandigheid voor, die de juistheid van een of andere conclusie aantoont, zooals het feit van de „Black Death" in 1348. Wij wezen bij de behandeling van dit onderwerp op het directe verband tusschen de bevolkingsafname en de grondrente, waardoor Ricakdo s voorstelling dus bevestigd wordt. En voorts op het verband tusschen die afname en de
stijging der loonen.
Toeneming der bevolking heeft dus de strekking van toeneming der grondrente en, andere factoren terzijde gelaten, van het loon te drukken, ten gunste van de grondrente.
In bepaalde kringen vindt men thans zeer sterk het gevoel, dat toeneming van het aantal werkenden leidt tot daling van den loonstandaard. Zelfs zijn ei belangrijke toepassingen van dit bewustzijn in de wetgeving te vinden, daar, waar de arbeiders door hun politieke organisatie de machi. hebben de beperking van het aanbod door te voeren door middel van wettelijke maatregelen.
Australië is het land, waar in dit opzicht veel proefnemingen zijn verricht. Met de eenvoudige verhoudingen, die men daar aantreft, zijn de bij wijze van proef getroffen maatregelen gemakkelijk uittevoeren, terwijl ze in Europa op groote bezwaren zouden stuiten. De wet van 21 December 1905 is de laatste regeling omtrent de beperking der immigratie A oor Britten zijn geen bepalingen gemaakt, maar niet-Britten moeten: 1°. een contract hebben. ) (dus zekei zijn werk te vinden; niet, om werk te krijgen, tegen geringe belooning, eene belooning waarmede samenhangt een abnormaal lage levensstandaard in dienst treden), 2°. mogen er in dat contract geen slechtere arbeidsvoorwaarden zijn opgenomen, dan men in Australië aantreft; 3°. skilied labourers mogen alleen worden ingevoerd, als er niet voldoende van in Australië aanwezig zijn. De aibeideis streven er dus naar zoodanige beperking der immigratie, dat daardoor de concurrentie niet vergroot wordt en het behoud der verkregen arbeidsvoorwaarden verzekerd is. Deze wetgeving wordt intusschen allerwillekeurigst gehandhaafd. De immigranten moeten bijv. een Europeesche taal kennen en nu vindt men bij de uitvoering van dit voorschrift de grofste misbruiken. Zoo moesten eenige Chineezen die immigreerden, bewijzen Grieksch te kennen. Nu is de loonstandaard in Australië belangrijk hooger dan bij ons. Zelfs f 5.— per dag loon is niet ongewoon in de industrie, ook voor losse werklui. Maar de reëele loonen zijn zeer laag wegens de hooge prijzen van levensmiddelen, gevolg van de zeer hoog opgevoerde protectie.
Nog een enkele opmerking. Zelfs als men de opvatting van Malthus omtrent het regelmatig streven der bevolking naar vermeerdering over de
') Typisch.: In Amerika, óók onder den invloed der arbeidersklasse, is juist het tegenovergestelde standpunt ingenomen. Verboden is daar immigratie als men reeds een contract heeft. In de praktijk wordt dit voorschrift wel niet gehandhaafd, maar het officieel verbod bestaat toch. De Australische opvatting is juister. Als men weet onder welke voorwaarden gewerkt zal worden is de controle op de arbeidsvoorwaarden veel beter.
Bevolkingstoename doet de grondrente stijgen, het loon drukken. — De loonregeling in Australië.
Groot belang van individueele beperking der procreatie om te geraken tot beter voeding en opvoeding en aldus tot een hooger productie peil; vooral in arbeiderskringen.



grenzen der bestaansmogelijkheid niet deelt, noch de meening dat, als de bevolking niet door onthouding van procreatie en van gezinsvorming den toevoer regelt') de natuur zichzelf helpt door „Vice and misery"; zelfs al neemt men die pessimistische opvatting niet aan, toch kan niet worden ontkend (ook al acht men het niet noodzakelijk uit algemeen maatschappelijk oogpunt) dat een individueele beperking van de procreatie zeer gunstige resultaten moet hebben, want dan kunnen voeding en opvoeding beter tot hun recht komen. Is toch in arbeidersgezinnen de behoefte, om uit kinderloonen een inkomen te trekken, teneinde het gezin in leven te kunnen houden, minder dringend geworden, dan is er gelegenheid die kinderen technische ontwikkeling bij te brengen en daardoor de produceerende krachten op hooger peil te brengen, waarvan het gezin natuurlijk in de eerste plaats profiteert.
Het 2 kinderstelsel, dat men in Frankrijk huldigt, is niet wat Malthus zich voorstelde. Hij heeft geen schema gegeven. Iedereen, zegt hij, moet als hij een gezin sticht voor zich de verantwoordelijkheid voelen, dat hij verplicht is dat gezin te onderhouden Is hij nu physiek 2) en materieel in staat 10 kinderen op te voeden, dan moet hij zich volgens Malthus daarin niet beperken.
Hieruit moet men nu niet gaan besluiten, dat dus de rijken zich veel, de armen zich niet veel kinderen mogen permitteeren. Waarom vindt men in beter kringen relatief meer kinderbeperking? Omdat daar het besef, dat Malthus wil bijgebracht hebben veel beter is doorgedrongen. De arbeidersklasse echter procreëert zonder ophouden, uit gebrek aan voorzorg, uit onnadenkendheid. Zou men (daar gelaten het immoreele van die houding) niet uit maatschappelijk oogpunt mogen eischen dat dit wordt tegengegaan? Zou men die beperking aan die klasse niet mogen opleggen, alleen omdat andere beter gesitueerde personen zich die beperking niet behoeven op te leggen?
Dit vraagstuk echter hangt samen met de organisatie der geheele maatschappij, en kan men niet afzonderlijk behandelen. Men moet de zaak beschouwen van algemeen standpunt en daarbij wel weten, of eene nieuwe organisatie zooals men zich die wenscht wel zooveel voordeelen boven de bestaande hebben zou.
Intusschen stuit men bij de behandeling van algemeen maatschappelijke
vraagstukken meestal op Glaubenssatze die overeenstemming uitsluiten 3). Het is
daarbij niet een zaak van redelijke overtuiging maar van gevoel.
De overheid als Komen wij tot het geval dat de overheid zelve als werkgeefster optreedt.
werkgeefster jn dat geval moet zij deze positie in acht nemen, dat zij zorgt voor goede
^°feeernevoOT-r' loonsvoorwaarden voor de personen in haar dienst. Zij moet hierbij zelf een
beeld geven in voorbeeld geven en niet louter dat van andere particuliere werkgevers volgen.
van g?ee|epeanr- In een praeadvies over deze aangelegenheid zeggen Burgemeester en Wet-
beidsvoorwaar- houders van Rotterdam, dat de overheid zich niet heeft te bemoeien met het den voor baar personeel. In .de
loonsbepaling t) Malthüs heeft hierbij het oog op wat elk redelijk wezen doen moet, n.1. voor zoover
echter mag zij d- m0 eli;k is een matige bevrediging van en zelfbeheersching bij de bevrediging van de TllGfc tö z66f af"
wijken van de lusten, die met de procreatie gepaard gaan.
algemeen ge- ») Wel zegt men dat het procreatie-vermogen afneemt bij hooger beschaving, bij geestelijke
bruikelijke. — ontwikkeling, maar hiervan zijn geen bewijzen.
driftenen hun 3) Daarom zijn bijv. discussies met socialisten zoo onvruchtbaar; men overtuigt elkaar
invloed, toch niet. Zie pag. 11, 1® deel,











zelf stellen van arbeidsvoorwaarden, maar de redelijke voorwaarden van de arbeidsmarkt heeft te accepteeren. Zij stellen zich op het standpunt der klassieke economie. Met één beperking nochthans, die het beginsel geheel opzij zet, n.1. dat moeten worden nagevolgd de goede arbeidsvoorwaarden der particuliere werkgevers. Zij erkennen daarmee, dat er zijn goede en slechte voorwaarden, waartusschen moet worden gekozen; zoo geeft men het beginsel prijs. Immers Burgemeester en Wethouders worden hierdoor gedwongen tot de opstelling van volkomen zelstandige arbeidsvoorwaarden, voornamelijk als die voorwaarden bij de particuliere werkgevers in die gemeente slecht blijken te zijn. Het eenige juiste in die voorstelling is de erkenning dat er zijn grenzen voor de actie van de overheid; men mag niet geraken tot al te groote afwijkingen van het algemeen gebruikelijke. Er mag geen bevoordeeling van slechts enkelen zijn, noch mag het evenwicht in de bedrijven worden verstoord. Dit alles geldt ook voor de coöperatie. Ook het bestaan der coöperatie wordt in gevaar gebracht als al te gunstige arbeidsvoorwaarden worden gemaakt.
Nu kan de overheid in de richting van goede loonsvoorwaarden werkzaam zijn, niet alleen direct door middel van loonsbepaling, maar ook indirect door voorschriften voor bestekken. In dit opzicht is er in de laatste jaren eene sterke wijziging in de opvattingen merkbaar. Zoo werd in 1895 in de ereeniging voor Staathuishoudkunde en Statistiek de vraag van minimum loon en maximum arbeidsduur in de bestekken besproken, en toen was de overheerschende meening, dat de bepaling van een maximum arbeidsduur gewettigd was, maar dat van een minimum loon was uit den booze. Toch zijn in dit opzicht sedert dien in tal van gemeenten bepalingen gemaakt op het minimum loon, die gebleken zijn heilzame maatregelen te zijn, zonder dat daaraan ongewenschte gevolgen verbonden waren. Zelfs hadden ze gunstige gevolgen voor de loonsverhouding bij de particuliere nijverheid, zonder dat deze over die maatregelen ooit een klacht uitte. Zoo werd in Amsterdam de arbeidsduur teruggebracht op 11 uur, terwijl loonen werden voorgeschreven die iets hooger waren om de verkorting in den arbeidsduur te compenseeren. En de proef, welk resultaat dit op de aanbestedingsprijzen zou hebben, werd genomen, door met en zonder die voorwaarden inschrijving toe te laten; uit het rapport van het Centraal Bureau voor sociale adviezen, aldaar t. z. uitgebracht, blijkt, dat de maatregel van vaststelling van minimum loonen zoo'n gunstig gevolg had, dat de particuliere nijverheid die loonen heeft overgenomen, daarmee bewijzende dus, dat er geen druk op die industrie werd uitgeoefend.
Gegeven deze gunstige ervaring, kan men ook verder gaan en andere dan de genoemde voorwaarden regelen: zoo kan men bepalen het aantal leerlingen, het aantal niet volwassen arbeiders dat mag worden toegelaten, enz. In het buitenland is bepaald voor de aannemers van Gemeentewerken met betrekking tot hunne andere werklui, dat voor dezen dezelfde arbeidsvoorwaarden als voor de bestekswerklieden moeten gelden. Terwijl eenige pressie wordt uitgeoefend in deze richting door Amsterdam, dat een witte lijst heeft gemaakt van de aannemers die wegens hun gunstige arbeidsvoorwaarden in aanmerking komen voor de uitvoering van Gemeentewerken en een zwarte van hen die nooit in aanmerking zullen komen.
10



De overheid als wetgeefster moet bij de regeling der arbeidsverhoudingen zorgen voor steun aan en be scherming van de zwakste partij. De zwakste partij is niet altijd de werknemer. — Maatregelen tot verzekering van een behoorlijk minimumloon. — Loonraden en vakvereenigin-
De overheid moet voorts bepalingen treffen omtrent winkelnering enz., zie daarover de wet van 1907 die een belangrijken invloed op de positie van de zwakkere partij heeft gehad. In die wet vindt men ook het bewijs, dat in algemeenen zin de stelling niet altijd juist is, als zou de werkgever de sterkste partij zijn; het kan voorkomen, dat de ondernemer juist de zwakste partij is. Bij de behandeling van deze wet is veel gesproken over het staangeld. De arbeider kan n.1. verplicht worden cautie te stellen, opdat bijv. bij het verlaten van den dienst zonder rekening te houden met den opzeggingstermijn, daarop de ondernemer verhaal heeft. Dit is uitgekreten als een aanslag op de vrijheid van den arbeid. Het is echter eene juiste beslissing in een dier gevallen van ongelijkheid van partijen, waarbij juist de ondernemer de zwakkere is. Evengoed als men vrijwel machteloos staat tegenover huisbedienden, van wie een genoten voorschot lastig terug te krijgen is. Als de patroon opzegt, kan de arbeider meestal wel schadevergoeding krijgen, maar omgekeerd worden vaak meer kosten gemaakt, dan het bedrag beloopt waarover het proces gaat. Dit wordt
door die waarborg voorkomen. !)
Wij hebben er op gewezen, dat aan de zijde van den arbeider, bij de loonsbepaling het streven bestaat, om zoodanig loon te verkrijgen, dat hij minstens in zijn levensonderhoud en dat van zijn gezin kan voorzien. Dit nu is verre
van gewaarborgd.
In die richting zijn door de overheid verschillende maatregelen genomen. In Indië heeft men in dit opzicht het eigenaardig verschijnsel, dat de loonsbepaling is geschied niet voor den eigen arbeid der Inlanders, maar in het belang van de emigreerende arbeiders. Zoo is bij Bijblad 6781 het loon van emigranten voor Suriname bepaald. Ook voor de Straits is dit gebeurd. Maar
r»^-ir> lrloi-no mf'znnrlpTlTlfftTl VOOr kleine eroepen van personen.
Uil iülju Q - w
t„ TT^n-cianrl m Australië vindt men verder strekkende maatregelen.
O.X1 -
Engeland heeft men de wet van 1909 op de loonraden, die vooral bedoelt i„„„+^o+onrian in rlo huisindustrie te treffen, maar niet uitsluitend.
SLtJUIlLÜ lUUllLUOOiauuv/i» xx* ' , . ..
die wet vindt men in het kort deze regeling, dat voor verschillende industrieën (uitbreiding van de lijst kan door het parlement plaats hebben) worden ingesteld loonraden, uit vertegenwoordigers der regeering, van patroons en van werklieden Wij wezen op pag. 39 op het merkwaardig verschijnsel daarbij van een sprongmutatie en hoe daarbij de wet zelf de stimulans is geworden voor de oprichting en instandhouding der vak-vereenigingen, tengevolge van de noodzakelijkheid vertegenwoordigers van de werklieden in de loonraden te verkiezen.
Die loonraden zijn niet specifiek Engelsch; Australië heeft er het voorbeeld toe o-egeven. Hier is de theorie van het minimumloon veel uitgebreider opgevat. Voor alle daarvoor in aanmerking komende industrieën zijn daar minimumloonen vastgesteld. Iedere vereeniging van werkgevers en van werklieden heelt er tweeërlei rechten:
~«) Het zijn niet zoozeer de proceskosten, maar de executiekosten, die drukken door hun groot bedrag, terwijl de executiemogelijkheid zoo gering is. Aan dit executierecht veranderen. De kosten van deurwaarders en bewaarders zijn niet te vermmderenenk^men ook niet voor rekening van den staat nemen, zoowel, omdat dit zou leiden g gaven voor den staat als wegens het gemis van een rem voor proceslustigen.
In
de In











a. kan zij verlangen, dat de door haarzelf in gemeenschappelijk overleg vastgestelde loonen bij wijze van collectief contract verbindend worden verklaard voor eene geheele industrie. Naast die bekrachtiging van door beide partijen vastgestelde loonen, kent de wetgever ook,
b. de eenzijdige vaststelling van loonen van wege een vereeniging, hetzij ter beslissing van een aanhangig geschil, of buiten geschil; voor een bepaalde tak van industrie, voor een bepaalde streek of voor het gansche land. Als de rechter daarop beslist heeft, worden die loonen verbindend.
Met die wet is niet het doel bereikt, dat men zich voor oogen had gesteld. Men wilde toch niet alleen minimum-loonen vaststellen, maar ook trachten staking te voorkomen. Men verbond aan de wet de bepaling, dat in een bedrijf geen werkstaking geoorloofd zou zijn, zoolang een loonregeling, al of niet op collectief contract berustend, zou gelden, en er werd op staking of uitsluiting (lock-out) een boete of gevangenisstraf gesteld. Maar in dit opzicht was de wet een mislukking; er kwamen toch stakingen voor (o. a. van de schapenscheerders) en de regeering had toen niet de kracht de straf toe te passen.
Het minimum-loon is echter toch gehandhaafd zonder veel moeilijkheid, en dit heeft zeker het gunstig gevolg gehad, dat het geleid heeft tot minder staking, zonder dat de industrie er blijkbaar veel nadeel van heeft ondervonden. Zoo is de export in verschillende industrieën belangrijk toegenomen, dus is de „Concurrenzfahigkeit" niet verminderd. Nu moet men daarbij rekening houden met den abnormalen toestand, waarin de Australische industrie verkeert tengevolge van de sterke protectie, die den import van bepaalde artikelen nagenoeg onmogelijk maakt. De lasten van deze maatregelen zijn op deze wijze op de consumenten overgebracht; ook de arbeiders zelf lijden als consument hieronder, maar dit nadeel weegt niet op tegen het voordeel dat zij er mede hebben behaald.
In Engeland heeft men die regeling ten aanzien van het minimum-loon gevolgd, in dezen zin dat de loonraden kunnen werken op de volgende wijze: zij kunnen vaststellen minimum-loonen bij wijze van proef, deze publiceeren en de invoering daarvan ter overweging geven aan de betrokken industrieelen, die bij de raden hun bezwaren kunnen indienen. Daarna worden na behoorlijke overweging der bezwaren de cijfers definitief verklaard. En dan moeten de ondernemers er zich aan houden, anders worden ze gestraft. Tot dusver is het resultaat van dien maatregel gunstig geweest. Er was geen afname van het aantal ondernemingen te constateeren niettegenstaande een sterke loonsstijging (50—100 °/0). Dus bleken eenerzijds de winsten der ondernemers in de industrie, anderzijds de verbetering van de industrie in technisch opzicht zóó groot, dat die loonsstijging mogelijk was.
De belooning van mijnarbeid is anders geregeld. Er was een groote staking, veroorzaakt door den inhoud van het toenmalige contract. De groote grief was, dat de loonen in die contracten niet hoog genoeg waren en dat geen rekening gehouden werd met de moeielijkheid in enkele mijnen tengevolge van de ligging van de kolen, zoodat voor normale arbeiders geen voldoende loon viel te verdienen. Toen werd een minimum-loon van 5 shilling per dag onafhankelijk van de uitkomsten van den arbeid geëischt. In November 1911 werd besloten hierover te staken, doch tot Maart 1912 duurde het voor de
De Australische loonwet en loonraden. — Green werkstakingen voorkomen.
Minimum loon in de Engelsche mijnindustrie — de staking van 1913. — De nadeelen uit een onvoordeelige productie als gevolg van toevallige omstandigheden mogen niet ten laste en op risico van de arbeiders komen.



staking uitbrak. Een merkwaardig verschijnsel, doch een gevolg hiervan: men weet wel, dat het eenvoudig in verlegenheid brengen van den ondernemer gemakkelijk genoeg is, maar zonder de zekerheid dat men het gewonnene zal behouden, niet veel geeft, want als de gelegenheid zich voordoet, zal de ondernemer zich op de een of andere wijze schadeloos stellen. Vandaar de algemeene tendenz van de werkliedenvereenigingen, om alleen langs den weg van langduiige onderhandelingen te trachten, het doel te bereiken; om eerst te staken als parlementeeren mislukt. Nadat men van November tot Maart gepoogd had tot overeenstemming te komen, wereL vooraf den stakers voorgeschreven dat opzegging van de contracten tegen 31 Maart moest plaats hebben. En zoo geschiedde unaniem, behoudens in een enkele mijn, waar men het werk eerder neerlegde. Toen is de regeering tusschenbeide gekomen. Er werd een wet aangenomen, waarbij ook voor de mijn-industrie loonraden zouden gevormd worden en, terwijl 5 shilling per dag als minimum-loon zou worden aangenomen, verder de uitwerking van de loonsbepaling door de loonraden in de verschillende districten zou geschieden. Nu is men in veel districten tot overeenstemming gekomen; in de helft van de gevallen werd géén overeenstemming bereikt en is het minimum-loon, overeenkomstig de regeling, vastgesteld door den voorzitter van den mijnloonraad d.i. de vertegenwoordiger der regeering. Voor de steenkoolindustrie werd althans algemeen het minimum van 5 shilling, behoudens dat natuurlijk met den gepresteerden arbeid moet rekening gehouden worden.
Door deze regeling is dus opgeheven de misstand, dat de nadeelen uit toevallige omstandigheden voortspruitende, ten laste en op risico van de werklieden kwamen. ')
HOOFDSTUK V.
De ondernemerswinst.
Eerst laat komt de ondernemerswinst als aparte categorie op den voorgrond. — Overwegende positie van den ondernemer. — Een slechte uitvoering bederft een goed opgezet werk, maar een slecht opgezet werk is niet door goede uitvoering te redden.
Thans rest ons nog de behandeling van de laatste categorie, die van de
ondernemers, die ondernemers-winst genieten.
De ondernemers-winst is eerst laat als afzonderlijke categorie op den voorgrond o-etreden. bij de classieke economie en bij Smith en Ricardo is de ondernemerswinst samengesmolten met de „profit" dat is de kapitaal-rente. Van een afzonderlijke winst die den ondernemer óók zou toekomen als hij met geleend kapitaal werkt is daar geen sprake. Eerst de Duitsche wetenschap heeft van die winst een aparte studie gemaakt. Marx, onder den invloed van de classieke economie, spreekt van den kapitalist, die de meerwaarde geniet en heeft zoo goed als geen oog voor de functie van den ondernemer als zoodanig. Niettemin zijn er enkele plaatsen in zijn werk, waaruit blijkt, dat hij er wel aan gedacht heeft, en de socialisten laten niet na hierop te wijzen. In wetenschappelijken zin is dit echter een handigheidje, dat niet opgaat. De bespreking van dit verschijnsel door Marx is toch zeer incidenteel en in strijd met de opvatting, die hij doorgaans
i) In de textielindustrie verneemt men vaak de klacht, dat slechte garens ter verwerking gegeven worden, die telkens afbreken, en toch wordt met die omstandigheid bij de loonsbepaling geen rekening gehouden.











huldigt. Dit bewijst, dat Marx zijn systeem niet behoorlijk heeft doordacht, maar hier en daar tot uitingen is geraakt, die in strijd zijn met zijn stelling. Doorgaans wordt door hem de ondernemer met den kapitalist vereenzelvigd.
Na, deels naar aanleiding van het verschijnen van het eerste deel van het werk van Marx, heeft de Duitsche wetenschap gewezen op de zelfstandige positie van den ondernemer. Zij legt den nadruk op het feit, dat het van den ondernemer eigenlijk afhangt wat de uitkomst van de productie zijn zal. Dit is een waarheid, die tevoorschijn treedt op elk gebied. Niet dat het er daarom niet op zou aankomen, wie het ontworpen plan uitvoert, maar de uitkomsten der productie worden in de l8te instantie bepaald door een goeden opzet. Niet de kwaliteit der soldaten, maar het talent van den veldheer zijn in den veldslag beslissend. Slechte arbeiders kunnen een goeden opzet bederven meer niet, maar als er fouten in den opzet zijn gemaakt, is het product niet duurzaam en dit kan niet door een goede uitvoering worden verholpen.
Zoo is het ook met de maatschappelijke productie. Hoezeer het daarbij aankomt op de aanwezigheid van goede ondernemers blijkt op een gebied, waar men dit niet zou hebben gezocht. De Rijks verzekering-Bank nl. die is belast met de uitvoering der Ongevallen-Wet, heeft bij de bepaling van de ongevallenpremie een verschil aangenomen, naargelang de leiding van een bedrijf in goede of in minder goede handen is, omdat zelfs bij technisch volmaakt ingerichte bedrijven bij minder goede leiding nog steeds veel ongelukken voorkomen. Het komt er daarbij op aan of de leider gang in zijne productie heeft, of er tucht is, dan wel of er slofheid heerscht. Als de leider minderwaardig blijkt te zijn, eischt de bank een hooger premie ondanks de technisch volmaakte inrichting van het bedrijf.
Zie „Tien jaren practijk der Ongevallenwet".
Hoezeer het aankomt op een goede opzet, zoowel technisch als commercieel, op inzicht in de konjunctuur enz.; hoezeer de leiders-kwaliteiten noodig zijn in elk bedrijf, blijkt uit:
R. Ehrenberg Grosze Vermogen und ihre Entstehung, waarin de schrijver behandelt Fugger, Rotschild en Krupp. Dit geschrift is eenzijdig, maar over het geheel niet onjuist. Een ander voorbeeld is:
Fr. van Eeden. Mijn ervaringen op Sociologisch Gebied. Zie pag. 135, le deel, waarin deze uiting geeft aan de gedachte, dat aan het hoofd van elke productie een leider met leiderskwaliteiten behoort te staan, die de arbeiders in de goede richting weet te drijven.
Alle pogingen trouwens om de ondernemersfunctie als overbodig te beschouwen zijn tot dusver gefaald. Zoo was bij de productieve coöperatie de miskenning der ondernemersfunctie de oorzaak harer mislukking.
In het voorgaande nu ligt de voornaamste omschrijving der ondernemersfunctie. Gewoonlijk huldigt men de voorstelling, als zou alleen de ondernemer de risico van de productie loopen, en niet de kapitalist, de grondbezitter en de arbeider, die voor vaste bedragen daarbij zijn betrokken. Dit is in zóóver waar, dat in een gegeven jaar de uitkomsten der productie gunstig of ongunstig voor den ondernemer zullen uitvallen, terwijl daarnaast vaste bedragen zullen blijven betaald aan loon, rente en pacht, die dus niet worden beïnvloed. Maar dit gaat
Aan het hoofd van elk bedrijf moet iemand staan met leiders-kwaliteiten ; de ondernemer is niet de eenige die risico draagt, de kapitalist, grond-eigenaar en arbeiders dragen die ook, maar de ondernemer is de eenige, die invloed op het bedrijf uitoefent.



Wenschelijkheid van een groote keus in de ondernemers. — Uit het kleinbedrijf komen de menschen met groote bekwaamheden. — Geen verscherping der beweging naar het grootbedrijf. — De socialistische organisatie nadeelig in dit opzicht.
Alleen t.a.v. bedrijven waar de techniek overheerscht is het onverschillig of ze worden uitgeoefend door de overheid of door particulieren. Zij vormen de minderheid. — Overheerschend commercieel element in de meeste bedrijven.
niet op voor langere periodes. Voor de arbeiders zeer zeker niet. Die krijgen geen loongarantie voor onbepaalden tijd, maar slechts binnen de grenzen der arbeidsovereenkomst. En als de resultaten der onderneming ongunstig blijven, worden de arbeiders ontslagen of krijgen althans loonsverlaging. Terwijl ook grondeigenaar en kapitalist lijden onder een minder goede productie. Juist het feit nu, dat de ondernemer niet alleen risico lijdt, en dat er anderen bij de onderneming zijn betrokken, die zelf geen invloed uitoefenen op de uitkomsten en inrichting van het bedrijf, dringt het belang van de goede leiding nog meer op den voorgrond.
Als nu het bezit van goede ondernemers niet alleen een individueel, maar ook een maatschappelijk belang is, dan is het noodzakelijk, dat de maatschappij een groote keus van ondernemers hebbe. Dit nu is alleen mogelijk als er is een groot aantal bedrijven, klein-, groot- en middelbedrijven, en het is daarom niet wenschelijk de kleine en middelbedrijven zonder meer in enkele weinige grootbedrijven te willen forceeren. Gaan wij toch het ontstaan na van de verschillende grootbedrijven, dan treft het ons dikwijls, hoe soms uit een zeei klein begin een groot bedrijf geboren wordt. Voorbeelden zijn: Lips' Brandkastenfabriek, ontstaan uit een gewone smederij; Fongers' Rijwielenfabriek, een uitgegroeide reparatiewerkplaats. Juist uit het kleinbedrijf toch komen de mannen met groote kwaliteiten naar voren. Daarom moet het kleinbedrijf behouden blijven, want voor arbeiders opgenomen in een grootbedrijf, is het nagenoeg onmogelijk hun leiderskwaliteiten tot hun recht te doen komen. Is het al moeilijk om kapitalisten te interesseeren voor eene gewenschte bedrijfsuitbreiding, voor den zelfstandigen patroon is de kans geld te krijgen toch nog grooter dan voor den arbeider in het grootbedrijf.
Daarom moet de staat alles doen, zoo door voorziening in behoorlijk, ook technisch onderwijs als door verbetering van het credietwezen, om de nadeelen van het kleinbedrijf, die daaraan niet inherent zijn, weg te nemen.
Door de overheid moet daarom de beweging naar het grootbedrijf niet
worden verscherpt.
In dit opzicht moet het niet gewenscht geacht worden dat wij eene socialistische organisatie krijgen, vooral als men van de plannen der Socialisten hoort. Zoo wil Frank van der Goes een concentratie van de Nederlandsche broodproductie in centrale fabrieken, omdat dit tot groote besparing zou leiden. Inderdaad zou er eenige besparing bijv. kunnen worden verkregen op het rondbrengen van het brood, maar ditzelfde zou door middel van onderlinge combinatie der producenten óók verkregen worden. Daartegenover staan bij centralisatie andere gevaren, zoo bijv. dat er minder goed brood zal worden geproduceerd enz.
Intusschen de kans op verwezenlijking van de socialistische gemeenschap wordt eer geringer dan beter. Nu beroept men zich van socialistische zijde wel op de in alle bedrijven toenemende techniek, die den overgang tot overheidsbedrijf gemakkelijker maakt; en inderdaad komt het er technisch niet op aan of een bedrijf door particulieren of door de overheid wordt uitgeoefend ; misschien zou het overheidsbedrijf zich zelfs gemakkelijker aanpassen. Maar dit is alleen het geval waar de techniek de hoofdrol speelt en alles overheerschend is.
Maar de bedrijven van dien aard vormen slechts een ondergeschikt deel











der bedrijven. De meerderheid wordt uitgeoefend onder den invloed van den concurrentiestrijd van verschillende ondernemers. Daarbij treedt het commercieel element, de bevordering van den afzet, op den voorgrond. En het gebied van dien afzet wordt hoe langer hoe grooter. De locale productie toch treedt bij de wereldproductie op den achtergrond; zelfs voor het kleinbedrijf. Xeemt men bijv. een kruidenierswinkel, dan staat men versteld over de groote lijst van artikelen, die niet binnenslands worden voortgebracht, dus van buiten moeten worden betrokken. Vandaar bijv. dat bij een gebrek aan pruimen een prijsstijging t. a. v. dat artikel intreedt, omdat het niet door een inlandsch product is te vervangen.
Men moet dus om goedkoop te kunnen inkoopen zorgen de relaties ook met het buitenland te onderhouden en op de hoogte blijven van de prijsbeweging in het buitenland. En dit is ook voor de productie noodig, waarvoor steeds afzet moet worden gevonden. Men zou zeggen, wanneer, als in Nederland de bevolking toeneemt en er dus meer behoeften komen, men vanzelf meer afzet vindt; maar het eigenaardige van de tegenwoordige economische organisatie is, dat men algemeen vindt concentratie; concentratie in dezen zin, dat bepaalde industrieën zich in een bepaald land concentreeren, met andere woorden in de richting van specialisatie. Zie pag. 93,1® deel. Men bepaalt zich tot wat met minder moeite kan worden geproduceerd, d. w. z. niet met minder moeite in absoluten zin, maar men beperkt zich tot die bepaalde bedrijven, die in dat land tengevolge van de ligging e. a. factoren meer dan normaal voordeel afwerpen. Zoo beperkt Engeland zich tot de textielnijverheid en mijnarbeid enz.
Stel dat het land A voor de productie van een hoeveelheid van artikel a noodig heeft 100 dagen, voor 6 150 dagen ') en land B voor a 200, voor 6 175, dan zou men kunnen meenen dat A verstandig doet c en J zelf te produceeren, want dit kost het 250 werkdagen samen, terwijl het produceert a met de helft van het aantal dagen en 6 met 25 dagen minder dan het land B. Toch kan het voor A voordeeliger zijn alleen 2a te produceeren. Als A met 200 dagen 2a produceert en la afstaat in ruil voor 16 van B, dan heeft het 200 dagen gegeven en krijgt terug een productie groot 250 dagen m. a. w. heeft 50 dagen winst. En als B omgekeerd 26 produceert, die 350 dagen kosten en de helft van 26 in ruil afstaat voor het product a, dan is het resultaat, dat B 350 arbeidsdagen moet geven en terugkrijgt 375 dagen m. a. w. 25 dagen arbeid vrij krijgt waarin in andere behoeften kan worden voorzien. In beide landen zal aldus voordeel behaald zijn. En het blijkt dus mogelijk voordeelig te ruilen tusschen die twee landen met ongelijke productiemoeite.
Dit bepaalt zich niet tot één artikel. Ieder land produceert een overvloed van artikelen waarvoor het gunstiger gelegen is dan andere landen en krijgt in rnil artikelen waarvoor het minder gunstig gelegen is. Nederland voert producten van veeteelt en tuinbouw uit, maar artikelen van landbouw in. Waarom? Omdat de boeren er meer voordeel in zien zich op veeteelt toe te leggen die beter uitkomsten geeft.
Dit verschijnsel heeft zich over de geheele wereld geopenbaard. Daardoor
') Men zou nog meer artikelen kunnen noemen.



wordt het afzetgebied telkens grooter. Dus wordt het steeds bezwaarlijker afzet te vinden en telkens wordt het commercieel element in de bedrijven dus grooter. De boer komt nu niet meer op de locale markt met kaas en boter, maar is aangesloten bij de coöperatieve zuivelfabriek, die zorgt voor afzet.
Dit nu heeft ten aanzien van de eischen aan het bedrijf te stellen ingrijpende gevolgen van anderen aard. Vroeger moest de boer of boerin een goede keezer zijn, dan was hij (zij) van afzet verzekerd, maar nu komt het er op aan, op welke plaatsen van de wereld de beste voorwaarden voor den afzet van de kaas te vinden, in Indië of in Spanje enz. Nu heeft men daarvoor in Brabant bijv. aparte opkoopers van de bij de zuivelfabrieken voortgebrachte producten, maar de F. Z. B. (Friesche Zuivel Bond) heeft ook de geheele organisatie van den
verkoop in handen.
Op den export zijn langzamerhand alle industrieën ingericht en dus komt naast de techniek, die men aan bedrijfschefs zou kunnen overlaten steeds meer het commerciëel element op den voorgrond. De uitoefening van het bedrijf zelf nu zou wel in de handen van de overheid kunnen worden overgebracht; zooiets ligt in den normalen gedachtengang van den ambtenaar. Wij zagen op pag. 133, le deel, dat commerciëele kwaliteiten en ambtenaarsbekwaamheid niet samengaan en dat dus de ondernemersfunctie in handen van den ambtenaar der socialistische gemeenschap misplaatst is.
De kansen op Als dit zoo is, dan wordt de kans op verwezenlijking van het socialistisch
varThet^ocia-^ ideaal hoe langer hoe geringer. Hoe langer hoe meer ontwikkelen zich kleinlistisch ideaal bedrijven tot middel- en deze tot groot-bedrijven, terwijl uit den aard dei steeds geringer. groot_bedrijven zelf volgt dat deze een afzet op steeds grooter gebied moeten zoeken. En zelfs nu reeds is de vraag of de bestaande groote maatschappijen niet te weinig overzichtelijk zijn om te worden beheerscht door een enkel man of een directie van enkele personen. Hoe moet het dan met de socialistische productie gaan. Wij zijn dus niet op den weg naar het socialisme, maar w ij verwijderen er ons hoe langer hoe meer van.
Al hebben wij echter tot dusver bij de bespreking van de positie van den ondernemer den nadruk gelegd op de goede leiding als van belangrijken invloed op de uitkomsten der productie, toch wachte men zich voor de eenzijdige De ondernemer opvatting dat uit het groote belang van een goede leiding zou mogen worden monarch0—te afgeleid, dat nu ook de ondernemer in zijn onderneming de absolute monarch Goede leiding zou moeten zijn, dat hij als „der Herr im Hause", over alles met souveieine met^coUectieve macht zou moeten beslissen en zich daarin niet de wet moet laten voorschrijven, contracten. — Dan zou er gebrek aan aanpassing blijken te zijn van de goede leiding als rnlfbÏTonTvan men daarnaast de mogelijkheid van overleg met de arbeiders over een goede de eerste de be- organisatie van het bedrijf ontkende. W^el zou men niet zonder meer de ver HendennteerCor- bintenissen in acht kunnen nemen als zij de belangen eener goede leiding deren. 6 6 aantasten, maar als er is overeengekomen een bepaalde werktijd, een bepaald
minimumloon en dergelijke is dit wel degelijk bestaanbaar met eene goede leiding. Het afsluiten van collectieve contracten bijv. leidt niet tot aantasting of miskenning van de positie van den ondernemer.
Maar wel is het in het belang van de goede leiding, dat in de contracten niet zonder meer elke bepaling worde toegelaten. Er zijn enkele grenzen ook











voor de afsluiting van collectieve contracten. Zoo moet de ondernemer vrij blijven om met bepaalde personen al of niet samen te werken. Men kan wel eischen dat de ondernemer zich bij zijn keus dan niet door wraakgevoel zal laten beheerschen; maar hij moet vrij zijn in zijne beslissing, wie hij in zijn dienst wil houden, wie ontslaan, als hij dit voor verdere samenwerking noodig acht.
En hoe begrijpelijk het zijn moge dat werkliedenvereenigingen zich getroffen voelen als hunnen voorlieden het ontslag treft, men mag den ondernemer dat ontslagrecht niet onder alle omstandigheden benemen.
In tweeërlei opzicht kan men voor dit vraagstuk een oplossing vinden: 1°. door weliswaar de vrijheid van den ondernemer om te ontslaan onaangetast te laten, maar als daartoe goede redenen zijn eene schadevergoeding voor te schrijven, waarvan de grootte eventueel door een scheidsgerecht moet worden bepaald; en
2°. door de leiders der vereeniging te maken tot „vrijgestelden", d.w.z. personen niet tevens in dienst van een ondernemer maar uitsluitend van de vereeniging. Hiervan zijn vele voorbeelden in Engeland en Duitschland en ook hoe langer hoe meer ten onzent. Men beseft daar dat het leiden van vakvereenigingen zoo moeielijk is, dat men dit niet den eersten den besten spreker onder de werklieden kan opdragen, maar dat het den geheelen persoon eischt. \ andaar in Engeland het afnemen van zware examens aan hen die bestuurder van de vakvereeniging willen worden; zoo krijgt men in het bestuur personen aan wie men zelfs de leiding van een onderneming zou durven toevertrouwen. Het gevolg is, dat bij de onderhandelingen tusschen werkgevers en werknemers men te doen heeft met „ebenbürtige" partijen; dat ook aan de zijde der werklieden inzicht bestaat in de bestaansvoorwaarden en de toekomst van het bedrijf.
Zie in het Rapport der Commissie uit de Vereeniging van Nederlandsche Werkgevers „De organisatie van werkgevers", deel I—V. J)
Over de hoogte van de ondernemerswinst valt weinig te zeggen. Bij het kleinbedrijf wordt zij sterk beïnvloed door den stand van het arbeidsloon, want de overgang van arbeider tot ondernemer is er gemakkelijker. Hij die van arbeider ondernemer wil worden, kan met voldoende kennis van zaken oordeelen over de behoeften der onderneming, terwijl ook het geringe benoodigde kapitaal den overgang vergemakkelijkt. De bouwvakarbeider die wat heeft opgespaard, gaat zelf bouwen, en al verdient hij gedurende den bouw weinig meer dan zijn gewone weekloon, hij hoopt op voordeel bij verkoop van zijn perceel. Grelukt dit, dan werkt hij zich langzamerhand op tot groot-ondernemer, en anders wordt hij weer gewoon arbeider. Zoo is het ook bij de slagers, die dank zij de abattoirs en de huidige wijze van vleeschleverantie geen groot bedrijfskapitaal noodig hebben om een zaak op te zetten.
Stijging van arbeidsloon prikkelt tot het verlaten van een bedrijf, verlaging tot het opzetten van zaakjes, en zoo hebben wij in den stand van het arbeidsloon een maatstaf voor de ondernemerswinst.
Tusschen arbeider en ondernemer is ook in sociaal oogpunt geen groote afstand.
Hoogte van de ondernemerswinst. — Kleinbedrijf sterk beinvloed door den stand van het arbeidsloon. — Overgang van de positie van arbeider naar die van ondernemer en omgekeerd bij klein- en grootbedrijf.
') Hierin vindt men ook iets over het verschil in inzicht bij Duitschers en Engelschen omtrent de verhouding van den werkgever tot den arbeider.
11



Uitwisseling tusschen de verschillende bedrijven bij het grootbedrijf minder vlot. — Redenen. — Kapitalisatie van buitengewone winsten, van het premieinkomen ter voorkoming van concurrentie en ingrijpen door de overheid. — Overkapitalisatie der Amerikaansche trusts.
Hoe meer verwijderd echter van het kleinbedrijf, hoe bezwaarlijker de overgang wordt. Het eerste bezwaar is, dat met den overgang in de eene of in de andex-e richting een belangrijk kapitaal gemoeid is. Zelfs het verlaten van de positie van ondernemer heeft tengevolge, dat het in de onderneming vastgelegd kapitaal, juist omdat het is vastgelegd, alleen met belangrijk verlies valt los te maken. En, dat daarom vaak een bedrijf kan en moet worden voortgezet al is de winstgevendheid daarvan verdwenen, omdat voortzetting toch nog voordeeliger is dan staking. Zie pag. 57, le deel. Een dergelijke toestand bevordert den snellen overgang van den eenen in den anderen stand niet.
Een tweede factor, belemmerend voor den overgang is, dat de winsten in het grootbedrijf niet algemeen bekend zijn. Een bouwvakarbeider, bij den revolutiebouw medewerkend, kan vrij nauwkeurig de verdiensten van zijn sociaal niet veel beter gesitueerden patroon nagaan; maar wat er wordt verdiend in groothandel en grootindustrie v. z. v. deze niet georganiseerd zijn in den vorm eener naamlooze vennootschap die balansen publiceert, is onbekend. Men ziet bij bepaalde personen wel uiterlijke teekenen van welvaart, maar weet niet welk deel van hun inkomen daarbij betrokken is.
Ook de uitwisseling tusschen de verschillende bedrijven in dien zin, dat de minder voordeelige verlaten worden, de voordeelige worden opgezocht, geschiedt met minder zekerheid dan in het kleinbedrijf. In het grootbedrijf bestaat wel een tendenz tot egalisatie van het tekort, ontstaan door te lage winsten van het eene bedrijf, uit de ondernemingen met te groote winsten, maar die egalisatie gaat lang niet gemakkelijk. Bij het kleinbedrijf is in dit opzicht meer bewegelijkheid: bij de arbeiders is gauw genoeg bekend of een bedrijf al of niet voordeelig is en is de overgang gemakkelijk; het aanbod van arbeidskrachten volgt vrij geregeld de kansen die zich aanbieden.
In het grootbedrijf gaat de egalisatie minder vlot; vooral niet in deze richting dat bijzonder gunstige bedrijven worden gezocht, meer dan andere, en verliesgevende bedrijven op den duur worden gestaakt. Een voortdurende ongelijkheid blijft desniettemin bestaan en de voorstelling die men regelmatig in alle handboeken over economie aantreft, dat als een bedrijf onder ongunstige voorwaarden werkt, een deel der ondernemers het opgeeft, is slechts gedeeltelijk juist. Op den duur gaat het inderdaad zoo, maar het gaat niet zoo algemeen en zoo vlot als daar voorgesteld. Zooals gezegd, worden veel bedrijven voortgezet, omdat staking onvoordeelig is; er is volstrekt geen zekerheid, dat een ongunstig bedrijf zich op die wijze verbetert en omgekeerd naar een gunstig bedrijf toevloeiing plaats heeft.
Daarbij komt nog iets dat de egalisatie tegenhoudt, nl. dat de buitengewone winsten die worden gemaakt, in een of anderen vorm worden gekapitaliseerd; daardoor wordt de ongelijkheid weggewerkt, en op de toevloeiing geïnfluenceerd op een wijze, die met den tendenz tot egalisatie in strijd is.
Ook bij de ondernemers toch heeft men een zoogenaamd premieinkomen: bepaalde ondernemingen werken onder gunstiger omstandigheden en vei werven dientengevolge bij gelijken arbeid en hetzelfde kapitaal gunstiger uitkomsten dan andere. Dit kan een gevolg zijn van zakelijke dus reëele, zoowel als van persoonlijke voorwaarden: een gunstige afscheep gelegenheid, een goede directeur







\



enz. zie pag. 67, le deel. Als dit resultaat zonder meer eenige jaren bereikt wordt, is een van de gewone gevolgen, dat zulk eene onderneming haar bedrijf uitbieidt om door prijsverlaging tot grooter omzet te geraken. Maar daarvan is het gevolg dat er concurrentie optreedt. Toch gebeurt dit niet altijd. En waarom ?
De gunstige uitkomst van een bedrijf openbaart zich in de beursnoteering der aandeelen : een aandeel dat regelmatig 10 % dividend geeft, wordt ter beurze tot zulke koersen verhandeld, dat het dividend daardoor tot de normale belooning van 5 °/0 wordt gereduceerd. Als dit nu gebeurt onder stijgende inkomsten dan blijft het premieinkomen ook uiterlijk als zoodanig bestaan. Maar men kan dit voordeel ook kapitaliseer en bijv. door ten behoeve van een geschikten directeur, bij omzetting van het bedrijf in eene naamlooze vennootschap, waarvan hij zich verbindt directeur te blijven, instede van 1 miljoen, 1.2 miljoen aandeelenkapitaal te creëeren en het meerdere den directeur uit te keeren.
Dit kan ook algemeener, winstgevender geschieden. Daar er geen reden is om hen die in het kapitaal deelnemen, meer dan 5 a 6 °/0 dividend uit te keeren, creëert men, als een bedrijf regelmatig 1 ton opbrengt een naamlooze vennootschap met niet 1 miljoen maar l'/2 a 2 miljoen aandeelen. Naast de 1 miljoen reëel bezit komt dus >/2 a 1 miljoen niet reëel bezit, dat vaak onder de aandeelhouders wordt verdeeld. Als dit nu gebeurt, wordt het premieinkomen gekapitaliseerd ; het wordt uitgekeerd aan wie er aanspraak op hebben (directeur, promotor, bank) en verdwijnt dus uit de oogen van het publiek, terwijl de aandeelhouders niet meer dan een normaal dividend maken. Op die wijze is er geen aanleiding tot ingrijpen van de overheid, wordt de afgunst van het publiek niet opgewekt noch concurrentie uitgelokt. Yoor insiders is de winstgevendheid van het bedrijf wèl duidelijk maar voor outsiders, voor het groote publiek wordt de prikkel tot concurrentie weggenomen en daardoor tot opslokken van het premieinkomen en egalisatie van het bedrijf. Immers: een eventueele concurrent zal nu niet kunnen wijzen op de buitengewone inkomsten der onderneming om het opnemen van kapitaal tot uitbreiding van zijn eigen bedrijf ten koste van de concurreerende onderneming, smakelijk te maken.
In zulk eene handelwijze is op zichzelf niets onbehoorlijks: het is evenmin noodig dat aandeelhouders meer dan een normaal dividend krijgen, als dat de concurrentie wordt bevorderd. En als het een solied gedreven maatschappij betreft zal daarbij gestreefd worden naar het op den duur doen verdwijnen van dergelijke fictieve posten. 1)
In Amerika begrijpt men dit zóó goed, dat alle trusts er overgekapitaliseerd zijn, ter vermijding dat de uit de consolidatie ontstane voordeelen aan buitenstaanders ten goede zouden komen. Zoo had het ontslag der commissionnairs bij de vorming der suikertrust, den consumenten door prijsverlaging ten goede kunnen komen, maar men vermeed dit door het aandeelenkapitaal zoó
1) Vaak geeft liet publiek zelf aanleiding tot irreëele handelingen. Een jonge hypotheekbank of levensverzekeringmaatschappij die geen dividend uitkeert, ziet haar pandbrieven niet geplaatst, geen verzekering sluiten, en zijn die ondernemingen dus wel genoodzaakt fictieve posten, posten waar niets reëels tegenoverstaat te creëeren. Men vindt die dan op de balans vermeld als oprichtings- of uitbreidingskosten.



groot te nemen, dat daarop niet zichtbaar abnormaal werd verdiend. Zie pag. 8.
Vaak is verklaard geworden dat het veiliger was aldus te handelen, ter vermijding van staatsinmenging die het gevolg zou kunnen zijn als de jalouzie van het publiek werd geprikkeld. De Delispoor vergrootte bijv. uit de reserve haar bedrijfskapitaal (niet het aandeelenkapitaal) onder mededeeling dat het niet gewenscht was te hooge dividenden uit te keeren.
Speculeeren bijkomstig element van een bedrijf.
Ongunstige reputatie der betoepsspeculanren — reden daarvan.
Gunstige uitwerking der beroepsspeculatie ; ongunstige van de actie van speculantenpartijen.
Naast de reëele zakenmenschen, personen die een reëel bedrijf uitoefenen, heeft men een andere categorie, die in niet al te beste reuk staat en die geen reëele zaken doet. Dit zijn de speculanten; zij die het speculeeren als bedrijf en niet als bijkomstig element van het bedrijf uitoefenen.
Het speculeeren toch in dezen zin, dat overwogen wordt of er reden is een gunstige konjunktuur te verwachten, is inherent aan het ondernemersbedrijf. Daarbij komt toch het commerciëel element steeds meer op den voorgrond en dit heeft een zeer speculatief karakter. Wel is dientengevolge het bedrijf van den ondernemer riskant, maar dit is onvermijdelijk en daarvan is ook zijn succes afhankelijk.
Ook is een zoodanige combinatie mogelijk, dat bijv. een katoenfabrikant, die katoen opkoopt voor zijn bedrijf in dat katoen gaat speculeeren. Zie pag. 4.
Doch deze combinaties zijn hier niet bedoeld. "Wel echter de handel in goederen of effecten met de bedoeling, er zoo spoedig mogelijk weer af te komen. Op zichzelf is het begrijpelijk, dat het oordeel van het publiek over menschen die zich met zulke transacties bezig houden niet gunstig is. Immers, er zit iets onreëels achter hun werken. Hun doel is in korten tijd veel te verdienen zonder daartoe maatschappelijken arbeid van belang te verrichten. Lr wordt niets nieuws door hen geproduceerd en geen maatschappelijke behoefte aan diensten vervuld. Tegenover de winsten van den eenen fondsenbezitter staan toch verliezen van den ander, en wel tot een hooger bedrag want zulke transacties zijn niet mogelijk zonder den tusschenhandel, en voor den verliezer is de commissie steeds een zuiver verlies. Zoo wordt dus eene groote klasse van personen in het leven gehouden, die geen maatschappelijken arbeid verricht, en kan een sterke uitbreiding van het speculantengilde geen gunstig verschijnsel worden geacht.
En toch heeft ook dit ongelukkig verschijnsel zijn nuttige zijde; toch bewijzen deze parasieten ook diensten. Al moge op zichzelf de speculatieve arbeid nul zijn en reductie van het aantal commissionnairs in effecten tot een derde van de sterkte geen ongeluk zijn, die arbeid is maatschappelijk nuttig op dezelfde wijze als de verzekering. Tengevolge van de verzekering zoowel als tengevolge van den speculantenarbeid wordt nl. het risico over een groot aantal personen verdeeld. Waren er toch geen speculanten d. i. menschen die in de verwachting leven dat een of ander fonds neiging tot fluctuatie heeft, maar alleen personen tusschen wie een reëele handel werd gedreven, dan zou de afstand tusschen de wederzijdsche waardeschattingen veel grooter zijn. Als er ongunstige factoren bekend worden, dan heeft er groot aanbod van het betrokken fonds plaats, en anders groote vraag; waren er nu geen speculanten, waardoor zooveel meer menschen bij dien handel worden betrokken, de markt van het fonds zooveel grooter is, dan zou











een groote prijsdaling (stijging) plaats grijpen. Doch daar er speculanten zijn, bereid zulke fondsen tegen hooger (lager) koersen op te nemen, blijft het totale verlies (winst) wel even groot maar het wordt over een groot aantal personen verdeeld en daardoor gereduceerd, zoodat de prijsdaling (stijging) slechts geleidelijk intreedt.
Naast deze gunstige werking moet men intusschen wèl onderscheiden de ongunstige werking, die het bestaan van speculanten-partijen, van groepen speculanten hebben kan. Als zulk een groep zich ten doel stelt a la hausse of a la baisse te opereeren, dan kan dit tot sterke schommelingen in den prijs leiden, scherper schommelingen dan als die omstandigheid zich niet voordeed. Doch dit is uitzondering.
Als regel zijn er op elk gegeven moment, zonder onderlinge afspraak, een aantal personen wier streven, van koersschommelingen te profiteeren, de bovengenoemde gelijkmakende werking tengevolge heeft.
De meeste fondsen toch bevinden zich in handen van personen, die als outsiders over de intrinsieke waarde van hun bezit niet kunnen oordeelen, maar die daarnaast zeer voor indrukken vatbaar zijn. Nu gebeurt het wel, dat die fondsenbezitters ageeren onder den indruk van minder gunstige geruchten die verspreid worden, maar regel is dit niet. Des te erger als de courant werkelijk gegronde feiten van algemeenen of bijzonderen aard ter kennis van het publiek brengt. Waren er dan tusschen de handelende personen niet andere geschoven, wie het niet te doen is om reëele zaken af te doen maar die verwachtingen trachten uit te buiten, dan zou men veel scherper fluctuaties zien.



DEEL IY.
HET MAATSCHAPPELIJK INKOMEN.
HOOFDSTUK I.
Definitie en Onderscheidingen.
Verdeeling van het maatschappelijk inkomen uit de productie verkregen. — Andere bronnen van inkomst.
Belang voor een land door buiten landsche producten te worden overstroomd. — Voordeel van grootere import dan export. — Echter onafhankelijkheid van het buitenlaud t. a. van de bestaansmiddelen. — Toekomst aan de landbouwlanden. — Indië moet geen nij verlieidsstaat worden.
Wij hebben successievelijk behandeld de grondrente, de kapitaalrente, (de vermogensrente), het arbeidsloon x), en de ondernemerswinst. Met deze vier groepen is aangegeven de verdeeling van het maatschappelijk inkomen uit de productie verkregen.
De grond-, kapitaal- en vermogensrente komen toch allereerst voort uit de jaarlijksche goederenproductie; zij zijn het resultaat van de netto jaarlijksche productie na aftrek van het arbeidsloon en de ondernemerswinst.
Daarnaast komt het genot van duurzame verbruiksgoederen (eigendom van huizen) en als derde post voor het maatschappelijk inkomen heeft men de uitkomsten van de vermogensbelegging in het buitenland. Zoo zijn Nederland, Engeland en Frankrijk crediteuren van het buitenland. Deze post naast de beide andere, vermeerdert het totaalinkomen, dat staat ter beschikking van het volk, en dit openbaart zich in een regelmatig grooter in- dan uitvoer.
Het feit toch, dat de invoer van een land regelmatig grooter is dan de uitvoer, is geen gevolg van verarming, zooals het vaak wordt voorgesteld. Als regel is zulk een import juist een teeken van bloei en hoe grooter het verschil tusschen im- en export, hoe regelmatig meer vorderingen er op het buitenland zijn ontstaan, die in goederen door het buitenland worden betaald -) Die import is een bewijs van daling van de buitenlandsche schuld van een land. Rusland met zijn reusachtige buitenlandsche schuld, heeft dientengevolge regelmatig grooter uitvoer.
Een land heeft er belang bij dat zijn import zoo groot mogelijk zij, want wat is ingevoerd, blijft in het land, terwijl het land de beschikking verliest over wat het uitvoert. Zie pag.. 49, 1° deel. Nog altijd worden wij vervolgd door de oude mercantilistische voorstelling ter zake van het vergaren van geld; wij verteeren, wij eten immers geen geld!
Nu kan een sterke import wel eens het bewijs van tijdelijke armoede zijn. Als in Frankrijk dat regelmatig zijne behoefte aan graan kan dekken, de import daarvan toeneemt, is dat een bewijs van een tekort dat men van buiten moet
') Wat dit loon betreft, zoowel dat uit de goederenproductie als de belooning van diensten. 2) De beweging van goederen volgt een anderen loop dan die van het metaal.











zien aan te vullen. Maar dan betreft dit ook steeds goederen van dien aard en is het slechts een symptoom van tijdelijk gebrek. In dat geval kan het bezit van een groot nationaal vermogen een redmiddel zijn om over zulk een ongelukkigen tijd gemakkelijker heen te komen. Frankrijk, Engeland en Nederland zijn daartoe in staat. Wij behoeven onder zulke omstandigheden niet dadelijk over te gaan tot den uitvoer van goederen die wij liefst zelf hielden. En de dekking van het tekort gaat niet gepaard met een sterken gouduitvoer, maaide effecten en de wisselkoersen dalen en zoo komt het herstel.
Het is van belang als regel aan te nemen dat de welvaart van een land beter gekend wordt uit import dan export, dat de invoercijfers een zuiverder kenmerk van welvaart zijn dan de uitvoercijfers. Wat gebeurt er toch? Nemen wij aan dat Argentinië bijv. bij ons komt leenen; dan zenden wij het geen geld toe maar spoorwegmateriaal en dgl Maar over het ter betaling daarvan opgenomen geld moet rente, stel 10 %, worden betaald. En zoo wordt onze vordering op dat land steeds grooter; na 10 jaar is zij zelfs 100% geworden, zoodat het tweemaal de leening aan ons moet voldoen. Dit nu geschiedt d. m. v. exportgoederen. Vandaar dat het van meer belang is dat een land met buitenlandsche
goederen wordt overstroomd, dan omgekeerd.
Dit beginsel dient in acht genomen te worden zoowel in de buitenlandsche als de koloniale politiek. Voor de bevordering der internationale betrekkingen is het van groote beteekenis, dat men niet in den import eene bedreiging ziet van de inheemsche nijverheid, van de eigen bestaansmogelijkheid van het volk, door den vreemdeling, die men keeren moet d. m. v. protectionistische tarieven en dergelijke. Die import wordt ons toch niet cadeau gedaan alleen maar om de inheemsche nijverheid dood te drukken, doch zij moet worden betaald en het is juist voor de schulden van het buitenland dat die import een aequi-
valent vormt. _
En koloniën zijn niet in de eerste plaats noodig voor den afzet van de
moederlandsche nijverheidsproducten; vooral zijn zij van belang voor de vrije beschikking door de moederlandsche nijverheid over hare grondstoffen.
Nu leide men hieruit niet af, dat het niet gewenscht zou zijn, dat een land in zooverre onafhankelijk van het buitenland tracht te worden, dat het zelf voorziet in zijne behoefte aan levensmiddelen en grondstoffen door o. m. de uitbreiding der cultures z. v. m. te bevorderen. Het beste voorbeeld hiervan is Engeland onder de tegenwoordige oorlogsomstandigheden, dat, in tegenstelling met Duitschland, veel meer nadeel lijdt van den oorlog, omdat slechts 10 ;0 der bevolking zich met den landbouw bezighoudt. Daarom juist is het van belang z. v. m. uitbreiding te geven aan het kleinbedrijf in den landbouw.
Daarom ook is het onzinnig op Java te streven naar de vestiging eener grootindustrie. Het is natuurlijk gewenscht, bestaande takken van nijverheid verder tot ontwikkeling te brengen, maar men trachte geen nieuwe takken van nijverheid in te voeren, die onder veel gunstiger omstandigheden elders, in Europa gedreven kunnen worden. Terwijl eertijds de landbouwlanden (Agiaistaaten) achterstonden bij de nijverheidslanden, is het thans juist omgekeerd, en is de toekomst aan de landbouwlanden. Allereerst ondervinden de nijverheidsartikelen steeds moeielijker afzet, en voorts vertoonen bij de voortdurende toename



Invloed der Staatswerkzaamheid bij de bepaling van het inkomen.
Onjuiste verdeeling in originair en afgeleid inkomen. V an afgeleid inkomen alleen in enkele gevallen sprake.
der bevolking de nijverheidsartikelen eene neiging tot daling ') in prijs, terwijl de prijs der landbouwartikelen en grondstoffen juist de tendenz van prijsstijging vertoonen. 2) Terecht zegt de socialist
Hildebrands in „Die Erchütterung der Industrieherrschaft und des Industrieterro rismus"
dat het niet in het belang van den arbeider is om de nijverheid op de spits te drijven, en aldus te streven naar een toenemenden uitvoer van nijverheidsartikelen, maar het allereerst noodig is aan de basis voor het boerenbedrijf (Bauern Grundlage) meer uitbreiding te geven. Zie pag. 138, le deel. Thans exporteeren de Yereenigde Staten van Noord-Amerika bijna geen tarwe meer, terwijl de Amerikaansche tarwe-export in de 80er jaren in Europa een landbouwcrisis veroorzaakte. Men wil Indië thans industriëel tot ontwikkeling brengen: allereerst gaat de maatschappij dien weg thans niet op; en zelfs al zou dit gelukken, dan zou Indië in ongunstiger positie tegenover het buitenland geraken. Als regeeringsprincipe moet men in Indië dus nemen bevordering van den landbouw, niet van de nijverheid.
Intusschen is hiermede aan het hoofdbetoog omtrent het belang van bevordering van den import van een land niet te kort gedaan.
Naast de jaarlijksche goederenproductie, naast het genot van duurzame verbruiksgoederen en dat van vermogensbelegging in het buitenland moet bij do schatting van het volksinkomen ook rekening worden gehouden met de diensten die bewezen worden door en ter beschikking staan van het volk. En men zal dan zien dat niet het geld, noch de waardeering van het geld daarbij beslissend is, maar het reëele (d.w.z. niet-nominale) inkomen. Dit geldt voor het volksinkomen zoowel als voor het individueele inkomen.
Men heeft daarbij ook rekening te houden met den omvang der Staatswerkzaamheid. Als men het reëel inkomen van een persoon wil berekenen, moet men met die Staatswerkzaamheid rekening houden. Immers, als in het eene land kosteloos onderwijs wordt verstrekt, in het andere niet, dan is het arbeidersinkomen in het eerste land grooter dan dat in het andere. Staatspensioen leidt tot verhooging van het inkomen. Omgekeerd als in een land de belastingen hoog zijn opgevoerd, is het reëel inkomen geringer. Met zulke bijkomstige elementen moet wel degelijk rekening worden gehouden; men heeft daarbij niet te doen met een eenvoudig rekensommetje.
In de economische litteratuur is steeds sprake van de onderscheiding in originair en afgeleid inkomen, waarbij originair inkomen genoemd wordt dat, hetwelk direct uit de goederenproductie verkregen wordt, terwijl het afgeleide dat zou zijn, hetwelk de personen uit de eerste groep aan anderen die ten hunnen dienste werkzaamheden verrichten, wel zoo goed willen zijn te betalen. Zoo zou de fabrikant een originair inkomen genieten, en zijne dienstbode een afgeleid inkomen ; de arbeider een originair, de ambtenaar, officier enz. een afgeleid inkomen.
') Geen algemeene daling; enkele artikelen vertoonen die niet, tengevolge van de stijging in prijs van de grondstoffen, waaruit zij moeten worden vervaardigd, doch het meerendeel heeft tengevolge van de verbetering in de techniek een dalende tendenz.
l) Dit blijkt duidelijk uit de indexcijfers die regelmatig o.a. in de Nieuwe Rotterdamsche Courant worden gepubliceerd.











Deze voorstelling is onjuist: 1°. omdat er geen verschil bestaat tusschen een goed produceeren dat originair en dienstenbewijzen dat niet originair zijn zou. Immers niet de hoeveelheid geproduceerde goederen is beslissend.
En 2°. omdat het inkomen van den fabrikant niet iets originairs is, dat voorafgaat aan andere inkomsten. Ieders inkomsten zijn toch ten slotte afgeleid; men zou evengoed kunnen zeggen, dat de ambtenaar en officier den fabrikant een inkomen verschaffen, want die fabrikant krijgt zijn inkomen, omdat de ambtenaar, de officier e. a. cosumenten hun inkomen besteden om van den fabrikant diverse artikelen te betrekken. Er is geen directe betrekking tusschen het inkomen van A en dat van B. Die dienstbode, die haar loon krijgt van den fabrikant, geeft op haar beurt weer inkomen aan den fabrikant. Zoo vormt ieders inkomen op zijn beurt eens anders inkomen en het eene deel der bevolking houdt niet het andere in leven, maar men doet het over en weer. "Waar het op aankomt, zijn de diénsten die door de goederen worden bewezen.
Nu is het waar, dat men van een afgeleid inkomen spreken kan, maar dan in een anderen zin dan in het dagelijksch leven gebruikelijk is. Er zijn toch personen, die beschikken over een inkomen, zonder eenige tegenprestatie; zoo minderjarigen die leven van hunne ouders, armen onderhouden door armenzorg, enz.
Ook moet de aandacht gevestigd worden op een ander punt, nl. of men al of niet als kenmerk voor het inkomen moet aannemen de regelmatige opbrengst uit blijvende bronnen. Is het, zooals Mr. Ort in zijn proefschrift het voorstelt, dat alleen hij inkomen geniet, die het krijgt uit een bron die verzekerd is?
Wat is het nut van het begrip „inkomen"? Dat het kan weergeven eene samenvatting van de gezamelijke opbrengst, verkregen uit verschillende inkomsten, dat men, na de verschillende bronnen van inkomsten te hebben nagegaan, het begrip inkomen kan bezigen tot samenvatting, zoowel wat betreft maatschappelijke als individueele inkomens, van wat er genoten wordt. Immers voor hem die vermogen heeft, zoowel als voor hem die werkzaamheden verricht, is het begrip „inkomen" iets anders dan het genot uit ieder der bronnen van inkomsten gemaakt. Inkomen geeft toch aan, wat iemand kan verteeren en de beste definitie is:
„Inkomen is de som van de goederen en diensten, die ter beschikking van het individu of het volk staan en die door deze kunnen worden verteerd zonder verarming". Daaraan moet niet worden toegevoegd: „wier regelmatige terugkeer verzekerd is", zooals bij de gebruikelijke opvatting.
In dat „verzekerd" ligt iets dat verwarring geeft. De vraag is allereerst, kan men wel spreken van regelmatige, verzekerde bronnen van inkomst ? Zoolang de ambtenaar zijn plicht doet, de arbeider goed werkt is hij zeker van zijn loon, maar niet voor altijd. Zoo is het ook met het vermogen; onder de huidige tijdsomstandigheden zijn veel vermogensinkomsten opgedroogd. Aan den anderen kant is de beperking van het inkomen tot die inkomsten welker regelmatige terugkeer verzekerd is, vrij willekeurig. Zoo zegt bijv. Mr. Okt, dat het begrip inkomen wegvalt bij hem die van ondersteuning leeft, zooals de armen van armenzorg. En toch zijn er wel eens armen overleden
12
Nut van het begrip inkomen. — Definitie van inkomen. — Nnt van wetenschappelijke begrippen voor fiscale beslissingen.



die een groot vermogen nalieten, en men kan toch zeker niet zeggen dat een bedelaar inkomsten heeft wier terugkeer regelmatig verzekerd is. En wat de regelmatige terugkeer betreft, heeft dan hij, die tijdelijke werkzaamheden
verricht, geen inkomen ?
Men haalt hierbij tweeërlei begrippen dooreen. Het begrip inkomen beperkt
men door het inbrengen van Sleze overweging, dat het niet geoorloofd of verstandig moet geacht worden, dat iemand zijn volle inkomen verteert, dat men zich in zijne uitgaven dient te beperken. Hij die tijdelijke inkomsten geniet, is niet verstandig, in verband met dien tijdelijken overvloed zijne vertering uit te zetten, want als die tijdelijke inkomsten wegvallen, moet hij bezuinigen en dat is moeielijker dan uitzetting der uitgaven. Wie uit de loterij een prijs trekt, is verstandig als hij niet het volle bedrag daarvan verteert, maar een deel er van oplegt en daarmede zijn vermogen vergroot. Maar daarom moet men dien prijs niet uitsluitend beschouwen als vermogen en nog minder als inkomen. Want elke vermogensvermeerdering geschiedt uit inkomen. Toen indertijd aan twee Hollandsche professoren, één te Leiden en één te Amsterdam, de Nobelprijs werd toegekend, werden beiden in de inkomstenbelasting aangeslagen, waartegen beiden in verzet kwamen. De Raad van Beroep voor Leiden nu, besliste dat de Nobelprijs niet, die te Amsterdam, dat hij wel als inkomen te beschouwen was Op zichzelf is de laatste beslissing juister. Onze inkomstenbelasting beva geen omschrijving van het begrip „inkomen" zooals men dit in de Duitsche en Engelsche regelingen aantreft. Het was den belastingambtenaren dus geoorloofd zich daarvan een eigen begrip te vormen, zooals trouwens iedereen en altijd daartoe bevoegd is, mits daarbij zorg dragende voor een met te groote afwijking der algemeen geldende begrippen. De fiscus is natuurlijk niet gehouden zich te storen aan wetenschappelijke begrippen, maar toch is het wel van belang a zij zich bij die begrippen kan aansluiten o. m. vanwege het gevaar, dat als in het geval van den Nobelprijs, dergelijke inkomsten die niet regelmatig worden verkregen, vrij van belasting zijn zouden. Dit is van groot belang, want inkomsten uit waardevermeerdering van effecten, loterijwinsten en dergelijke ) worden in bijna alle Nederlandsche gemeenten buiten de inkomstenbelasting gelaten. In Duitschland zijn de Lotteriescheine, de vermeerdering door grondverkoop enz. wel in verschillende staten belast o.a. in Hamburg, soms ook met een aparte belasting. Doet men dit laatste om dergelijke inkomsten zwaarder te kunnen treffen, dan kan men ze buiten de inkomstenbelasting laten, maar anders bestaat hiertoe geen reden. Trouwens in den regel brengt eerst de grootte van het gewonnen bedrag de menschen er toe te overwegen of het als inkomen beschouwd moet worden of niet: een prijs van f 70 wordt niet, een van ƒ50.000 wèl zoo beschouwd.
i) Een legaat is inkomstenvermeerdering; een erfenis niet, want de er^ena^ ^ ^ r-, . irl _ j„n erflater voort en er ontstaat niets nienws. Als eene erfenis
beschouwen de vTzektin ^toral de gemengde levensverzekering,
genomen wordt. Daarbij wordt een deel uit het inkomen bestemd voor ™
De levensverzekering-maatschappij doet niet andersdan helpe*^sparen,een slechts als makelaar. Het aandeelenkapitaal » gering vergeleken , kapitaal,
de winsten der aandeelhouders zijn gering als men ze berekent over het verzekerd kapl











Men kan ten aanzien van het inkomen de volgende onderscheidingen of tegenstellingen maken:
1°. in privaat en publiek inkomen. Het privaat inkomen is dat der private personen, het publiek inkomen dat van publieke lichamen tegenover het inkomen der staatsburgers. Daarbij denke men aan de tegenstelling tusschen onze maatschappij en de socialistische gemeenschap. Terwijl bij deze direct afzondering plaats heeft van wat voor de algemeene productie noodig is, vloeit bij gene een deel van het privaat inkomen via de individuen en d.m.v. belasting in de staatskas.
Een 2°. onderscheiding is die tusschen bezits- en arbeidsinkomen. Zie pag. 43 en 58.
Een 3°. die tusschen inkomen in geld en dat in natura. Zie pag 60.
Een 4°. tusschen bruto- en netto-inkomen. Het bruto-inkomen vormen de inkomsten, waarvan men moet afzonderen eene vergoeding voor de in de productie gebruikte goederen van anderen aard, waarna overblijft het inkomen dat verbruikt wordt zonder achteruitgang. Dit laatste wordt wel eens vergeten en men betaalt vaak zoolang men nog maar ontvangsten heeft, zonder voor de noodige reserve zorg te dragen.
Deze tegenstellingen en onderscheidingen zijn duidelijk. In Duitsche leerboeken wordt vaak gesproken (5°.) van gebonden en vrij inkomen. Men betoogt, dat het inkomen hetwelk strekken moet tot bevrediging onzer behoeften, voor een deel wordt aangewend voor de noodzakelijke, de „existenz"-behoeften, en eerst als deze zijn vervuld, de andere behoeften aan de beurt komen; uit dat „existenz"-minimum nu, zou de staat niet zijne inkomsten mogen betrekken, en daarom noemt men het gebonden. Dit is echter een eisch van vrij verre strekking, want de voorwaarde van een laag „existenz"-minimum wordt nergens bevredigd. Toch heeft men de stelling van vrijlating van dit minimum opgevolgd bij de regeling der directe belastingen, waarbij een zeker minimum, daargelaten of dit al of niet te laag is, onbelast is gelaten. Intusschen houdt men dien eisch van vrijlating in de praktijk niet vol, omdat men dan ook de indirecte belastingen zou moeten opheffen: immers bij eene zoutbelasting is het gebonden inkomen toch ook belast. Vandaar de eisch tot opheffing van belastingen op eerste levensbehoeften.
Eene 6°. onderscheiding is die in nominaal en reëel inkomen, waarbij men vasthoudt aan het denkbeeld dat geld alleen de vorm is die het inkomen heeft aangenomen, maar onder reëel inkomen wordt verstaan alleen wat ter consumptie aanwezig is. Zie pag. 60. En dan is het van groote beteekenis dat reëele verhoogingen van meer belang zijn dan nominale verhoogingen. In een bepaald land kan men reëel hooge, maar nominaal lage salarissen hebben. Nog beter is het er gesteld, als de nominale zoowel als de reëele loonen hoog zijn. In dat opzicht is merkwaardig het resultaat van een onderzoek naar arbeidstoestanden in Engeland, Frankrijk en Duitschland ingesteld. Daar dit onderzoek niet volledig geweest is, hechte men er geen al te groote beteekenis aan en beschouwe het resultaat slechts als aanknoopingspunt. Neemt men voor Engeland den standaard 100, dan zijn de uui'loonen in Frankrijk 75, in Duitschland 64. De arbeidsduur is echter in Engeland korter en daarom verhouden zich de looncijfers, dit in aanmerking genomen, feitelijk als 140 : 111: 117, terwijl de weekloonen zich verhouden als 100 : 83 : 75. Let men daarnaast op het bedrag noodig
Verschillende onderscheidingen.



Beteekenis van het inkomen voor de prijsvorming.
Invloed van de werkzaamheid der overheid op de vorming van het inkomen.
voor levensmiddelen en huren van een arbeidersgezin, dan komt men tot de verhouding 100:119: 114 omdat in Frankrijk en Duitschland de levensmiddelen tengevolge van de protectionistische politiek zooveel duurder zijn.
°Eindelijk als laatste, 7°. onderscheiding heeft men die van norm-aal tegenover ■premie-inkomen; van het laatste is de grondrente een typisch voorbeeld. Zie pag. 67, 1® deel.
Dat inkomen nu, dat zich voor de verschillende groepen van het maatschappelijk inkomen opdoet, is van beteekenis voor de prijsvorming. Want, komt het inkomen ook al voort uit de prijzen, het influënceert omgekeerd ook op de prijzen. Het vormt nl. het bedrag waarnaar de waardeschattingen worden berekend, want hoe hooger het inkomen, hoe geringer de waardeering van de verschillende deelen van het inkomen. Zie pag. 69, 1° deel. Wie een dubbeltje moet omkeeren voor hij het uitgeeft, hecht er groote beteekenis aan, terwijl hij die zijn geld het raam kan uitgooien, zelfs een gulden niet hoog schat.
De hoogere nominale inkomens zijn mede een der oorzaken van de huidige prijsstijging. Reeds, sedert de groote export naar de overzeesche gewesten heeft opgehouden, constateert men een stijging in de prijzen der levensmiddelen. Dit is voor een belangrijk deel een gevolg van het feit, dat de productie van grondstoffen en levensmiddelen wegens de toename der bevolking bezwaarlijker is geworden, en dus te wijten aan een natuurlijke oorzaak ; maar ook in de vermeerdering van de welvaart ligt de oorzaak dier prijsstijging. Het algemeen peil van de volkswelvaart is toch verhoogd en in het bijzonder wordt in arbeiderskringen thans meer verdiend dan vroeger. Die beschikking over meer geld, die op zichzelf geen aanleiding geeft tot eene reëele prijsvermeerdenng, had tengevolge dat de gelegenheid werd geopend tot deelname aan de vraag naar tal van artikelen, die vroeger het privilege der rijkeren waren. Dit leidde tot een prijsverhooging dier artikelen die voor een deel de stijging in inkomsten illusoir maakt. Daarbij komt, dat de zucht naar pronk en praal ) die vooral m de lagere klassen thans zeer sterk is, naast de bereidheid om meer geld uit te geven omdat men minder waarde aan het geld hecht, een vraag doet ontstaan naar dure artikelen, van een tevoren ongeleenden omvang. Een kleinere waarde aan het geld gehecht, wordt uitgedrukt in hooge goederen-prijzen en dit leidt
weer tot daling van den levensstanüaara.
Dit een en ander nu, is een gevolg, zoowel van de individueele werkzaamheid, als, hoewel men zich daarvan minder bewust is, van de medewerking der overheid. Laatstgenoemde medewerking uit zich: 1°. in het scheppen van de voorwaarden voor eene belangrijke productie. Het is toch niet alleen een gevolg van rasverschil dat in Europa meer geproduceerd wordt dan in de tropen: en een van de gronden ter rechtvaardiging van het koloniaal beheer is juist gelegen in het scheppen van de mogelijkheid van meerdere productie o m. door in de koloniën de rechtszekerheid te bevorderen.
2°. In de meer onmiddellijk op de vorming van het inkomen gerichte
VDit is een verschijnsel, dat men bij iedere maatschappelijke klasse op haar beurt^ aantreft De hoogere klassen vinden dat streven naar gelijkheid van de lagere klassen onbehoor j ( dat de meid zich kleedt als mevrouw"), doch vergeten dat zij zeiven evenzoo handelen.











overheidspogingen en wel direct, of indirect, d. m. v. wettelijke maatregelen. Vele dier maatregelen hebben toch op de vorming van het inkomen invloed, zonder dat men er zich rekenschap van geeft. De stelling, dat de Staat zich eerst in onzen tijd met de vorming van het inkomen inlaat en hij dit vroeger niet deed, is niet vol te houden. Vroeger zorgde de Staat meer voor het inkomen der hoogere, thans meer voor dat der lagere klassen, doch altijd is eene dergelijke werkzaamheid aanwezig geweest. Voorbeelden vindt men in de wettelijke beperking van het aantal notarissen en procureurs, welke voor ieder hunner tengevolge heeft, dat zij zich een inkomen overeenkomstig hun stand kunnen verwerven, hetgeen ten goede komt aan hunne bediening. Een ander voorbeeld is het privilege van biljetten-uitgifte van de Nederlandsche Bank, een privilege dat miljoenen waard is, doch waarvan de schatkist eerst sedert 1889 bij de herziening van het contract met die bankinstelling d. m. v. een bijdrage direct voordeel geniet (n.b. in een tijd dat staatsonthouding gepreekt werd).
Zie Mr. S. v. Houten. „Over den invloed der wetgeving op de verdeeling der rijkdommen" in „Vragen des Tijds" 1877.
Van niet gering belang is ook de politieke invloed door de wet toegekend aan de hooge inkomens, door voor een deel hiervan het lidmaatschap der Eerste Kamer afhankelijk te stellen. Andere voorbeelden van overheidsbemoeienis zijn de regeling van het arbeidscontract; het verleenen van concessies en octrooien; de heerendiensten op particuliere landerijen: waterregelingen enz.; en zoo kan men tot in het oneindige voorbeelden geven van den invloed door den Staat uitgeoefend. Men kan dan ook gerust de stelling opwerpen, dat in onze maatschappij het inkomen verworven wordt met behulp van de overheid.
Dit geschiedt 1°. d. m. v. allerlei rechtsregelingen;
2°. door het scheppen door de overheid, van nieuwe en het verbeteren van bestaande productievoorwaarden (verstrekking van onderwijs);
3°. door verstrekking van overheidswege, hetzij gratis of tegen lager prijs dan met de waarde overeenkomt, van goederen of diensten die anders niet ter beschikking van de ingezetenen zouden staan. Want als men voor de bepaling van het inkomen niet aan het geldelijk bedrag daarvan hecht, maar aan de mogelijkheid van beschikking over zulke goederen en diensten, is zulk eene beschikking ook als inkomen te beschouwen (wegaanleg zonder tollen, enz.).
Hiertegenover staat natuurlijk de belastingheffing, waardoor in de vrije beschikking over het particulier inkomen wordt ingegrepen.
Wij dienen thans nog te behandelen de tegenstelling tusschen vermogensinkomen en arbeidsinkomen.
In onze maatschappij wordt het ethisch postulaat niet bevredigd, dat alleen arbeid een inkomen moet verschaffen. Zie pag. 45v. ') Als men die stelling aanneemt, dan moet men erkennen dat het vermogensinkomen in onze maatschappij wèl voor een deel het resultaat is van eigen inspanning, maar voor een ander deel niet uit eigen verworven inkomen voortspruit. Het inkomen verworven door spaarzaamheid draagt toch een ander karakter dan het arbeidslooze inkomen.
') Bij de behandeling van dit onderwerp stuit men op de Glaubenssatze (pag. 11, le deel) waarvoor men trachten moet sympathie op te wekken, maar waarbij men den tegenstander niet langs verstandelijken weg moet trachten te overtuigen.
Tegenstelling tusschen vermogens- en arbeidsinkomen. — Verhooging der productie, dit probleem van meer belang dan het verdeelingsvraagstuk.



Nu is het gebruikelijk, om het vermogensinkomen als iets bijzonders te beschouwen, als „de" oorzaak van de ellende der groote massa. Toch moet men de beteekenis van dat inkomen niet overschatten. Het is moeielijk aan te geven hoe groot het bedrag is van dit vermogensinkomen. Men bezit omtrent het reëele volksvermogen geen andere dan belastinggegevens, waaraan bezwaren zijn verbonden. (Zie pag. 46.) Toch kan men aan de hand hiervan wel een aiobaai cijfer geven; en kan vóór den oorlog het volksvermogen worden aangenomen op ƒ9 miljard. Stel nu, dat hierover 4% rente werd gemaakt, dus ƒ 360 miljoen per jaar, dan zou dat per hoofd der bevolking ƒ 60.— en pei crezin ƒ300 bedragen of nog geen ƒ 5.- per week. Werd dit bedrag dus verdeeld dan zou dit voor de kleinere inkomens ongetwijfeld een belangrijke vooruitgang zijn. Toch zouden wij met het ophouden van alle vermogensinkomen niet tot
een idealen staat van welvaart geraken.
Het is een onjuiste voorstelling, dat met de opheffing van het particulier vermogensbezit, het gansche bedrag daarvan voor de consumptie beschikbaar zou komen Als in de socialistische gemeenschap het vermogen als rentetrekken object niet meer aanvaard wordt, zou dit vermogen wel gedeeltelijk verdwijnen en althans gedeeltelijk voor de consumptie beschikbaar komen, maar ook dan zou aan een deel ervan de functie van kapitaalvormer moeten worden gegeven, evenals dit thans plaats heeft. Zie pag. 47. En zulks om te kunnen bijblijven en niet in welvaart achteruit te gaan. Wil eene bevolking die alle jaren 1 /2 /„ in sterkte per jaar toeneemt, op peil blijven, d. i. op hetzelfde welvaartspeil, afgescheiden van vooruitgang, dan is ook een jaarlijksche toeneming met minstens l1/,0/» van het maatschappelijk kapitaal noodzakelijk, m. a. w moet he aantal schepen, machines enz. met even zooveel toenemen om eenzelfde eindproduct te krijgen. Van het tengevolge van de socialistische reorganisatie
beschikbaar komende inkomen moet dan ook even zooveel gereservee^ worden; al maakt het verschil, dat alsdan het daarvoor benoodigde terstond wordt afgehouden en niet d. m. v. belastingheffing, zooals thans, beschikbaa
m0etUiTde d.e m0n voQr enke]e landen bezit omtrent de verhouding
tusschen het arbeids- en het vermogensinkomen, kan men concludeeren, dat e verdwijnen van het vermogensinkomen wèl het arbeidsinkomen zou doen toenemen, maar niet in gelijke mate. „ Zoo berekent Hubert, „Des Sources de nos moyens d existence ,
in 1901 voor België 750 miljoen francs inkomen uit vermogen tegenover 4250 miljoen francs arbeidsinkomen, dus eene verhouding van 1 6, terwij
Colson, „Cours d'Economie politique",
voor Frankrijk aanneemt 7 miljard francs vermogens- en 18 miljard franc
arbeidsinkomen, dus eene verhouding van 1 -r niiiioen
In Engeland zijn die cijfers respectievelijk £ 619 miljoen en k 896 m j
ati toonen zij dus een grootere verhouding.
La^stgenoemde offers zijn ontleend aan W. Smakx, „Distnbution of Income". In 1907 is in Engeland een „Census of production °PSen°™el^ die opname is gebleken, dat het netto product per hoofd niet meer dan k -











was. ') Dit bedrag is intusschen niet geheel disponibel, omdat er van afgetrokken moet worden wat voor uitbreiding van het bedrijf noodig is, en voorts de uitgaven van algemeenen aard, zooals onderwijs, waarvoor de overheid diensten bewijst met gebruikmaking van de belastingpenningen. Al is nu dat bedrag belangrijk hooger dan thans aan dagloon wordt genoten, men zou zelfs bij eene billijke verdeeling voor de ingezetenen niet de „aisance" krijgen, die men zou verwachten. In hun algemeenheid bevestigen die cijfers dus de stelling, dat het niet een gevolg is van de verdeeling, maar van de geringe hoogte van het maatschappelijk inkomen, dat de voorziening in de behoeften zoo onbevredigend is. Wel beweert men dat voor Europa het verdeelingsprobleem van meer belang zou zijn en voor Indië daarentegen het productieprobleem, maar feitelijk is voor beide gebieden het productieprobleem belangrijker dan het verdeelingsprobleem, want bij beide is het groote bezwaar, dat er te weinig geproduceerd wordt. Al zou de verdeeling billijk geschieden, dan zou hetgeen daardoor disponibel zou komen, nog betrekkelijk gering zijn, al zou tengevolge hiervan een deel der bevolking meer „aisance" genieten.
Alles dus, wat de productie bedreigt, moet worden opgeheven, en alles wat kan leiden tot uitbreiding der productie moet aangemoedigd worden om die „aisance" te vermeerderen m. a. w. het totaal inkomen moet worden vergroot. Zie pag. 49. Dit is ook daarom van belang, omdat het gemakkelijker valt tot eene billijke verdeeling te geraken als deze gepaard gaat met eene vergrooting van het inkomen, terwijl zulks in het tegenovergestelde geval veel bezwaarlijker is.
Als wij zien hoe gering het inkomen van den Inlander is, springt het in het oog hoe verhooging óok van dat inkomen gewenscht geacht moet worden. Ook om de dekking der kosten van de Staatshuishouding te vergemakkelijken. De heer Colijn berekent de kosten voor het Inlandsch onderwijs op f 125 miljoen 's jaars; dit enorme bedrag zal misschien mettertijd bestreden kunnen worden. Als men aanneemt dat het maatschappelijk inkomen per hoofd f 10.— hooger zou worden, zou er f 300 miljoen meer gewonnen worden, waaruit een zeer behoorlijke bijdrage voor den Staat kan worden afgezonderd, zonder benadeeling der ingezetenen. Ook uit fiscaal oogpunt is verhooging van het maatschappelijk inkomen, door verbetering der productie dus gewenscht.
HOOFDSTUK II.
Protectie.
Een der middelen nu die wordt gebruikt om tot opvoering der productie te komen, is het verleenen van protectie 2) aan de nationale industrie. Dit kan
') Dit netto product was voor de verschillende bedrijven zeer uiteenloopend; het schommelde tusschen £19 in de vlasindustrie (een seizoen-industrie) en £ 354 in de industrie van whisky enz. Voor de textielnijverheid wordt £ 73 per hoofd opgegeven, hetgeen van beteekenis is, omdat in die industrie veel vrouwen en kinderen werkzaam zijn, en het gezinsinkomen dus hooger is dan £ 120.
®) Protectie in ruime beteekenis.
Opvoering der productie d.m.v. protectionistische maatregelen. — G-oed recht hiervan. — Beste vorm. — Nadeelen aan invoerrechten verbonden. — De graanrechten.



geschieden in allerlei vormen, en ten koste van het buitenland in de verwachting daardoor de binnenlandsclie welvaart te verhoogen. Zoo heeft men uitvoerpremies; bijzondere bescherming van de scheepvaart; verminderde belasting voor goederen in eigen schepen aangevoerd; vrijstelling van recht van goed onder eigen vlag aangebracht; bepalingen als in Cromwell's navigation act enz., maar vooral het middel van invoerrechten.
De invoerrechten zijn het voornaamste restant van de oude mercantilistische
politiek; zij waren toen hèt middel.
Een van de bezwaren tegen protectionistische maatregelen in den vorm van invoerrechten aangevoerd, is, dat zij leiden tot prijsverhooging en tot het nemen van represaillemaatregelen door het buitenland. Anderen zeggen, dit is onjuist: de invoerrechten helpen den vreemdeling belasten, want de importeerende buitenlander betaalt ze; en typisch is de poging van Eduard IV die, op dien grond eigenmachtig, zonder het parlement er in te kennen, de invoerrechten wilde verhoogen. Het parlement accepteerde die leer echter niet, en terecht. Die leer kan niet juist zijn en v. z. v. juist ware, dat het invoerrecht voor rekening van den importeur zou blijven, dat dan de vreemdeling het recht zou betalen. De importeur kan immers een ingezetene zijn. Het is ook een onbegrijpelijk argument in den mond van protectionisten. Wat is toch de bedoeling van protectionistische zijde met de heffing van dit recht? Men zegt, als buitenlandsche concurrenten zoo goedkoop kunnen importeeren, dat de binnenlandsche ondernemers het afleggen moeten, koopen de ingezetenen natuurlijk het buitenlandsch product en dit wil men voorkomen, door gelijkmaking der kansen, d. m. v. heffing van een invoerrecht. Deze reden is op zichzelf van het standpunt van den binnenlandschen fabrikant zeer rationeel; maar als de maatregel op den invoer toch geen invloed heeft, als de prijs van het ingevoerde hetzelfde blijft en de invoer door den buitenlander niet vermindert, mist de protectie volkómen haar doel. Ook de stelling der protectionisten, dat invoerrecht met tot prijsverhooging zou leiden, is onjuist. Nu is het mogelijk, dat als later tengevolge van den hoogeren prijs, de inheemsche nijverheid opbloeit, zij later den prijs verlaagt, maar protectionistische maatregelen zullen zeker althans in den beginne prijsverhooging tengevolge hebben. Men argumenteert meestal op verwarrende wijze. Protectionistische maatregelen zegt men, moeten genomen worden om de door het buitenland in den vorm van uitvoerpremies enz. getroffen maatregelen teniet te doen, want die maatregelen hebben tengevolge dat levenskrachtige inheemsche industrieën worden doodgedrukt voor zij tot ontwikkeling zijn gekomen. En zij worden uitgegeven voor tijdelijke maatregelen van verweer, die later den vrijhandel zullen helpen bevorderen. Eene dergelijke redeneering vindt men in het Verslag over de Tarief wet Kolkman. Als dan de tegenstanders vragen, welke industrieën in zoodanige positie verkeeren dat zij die hulp behoeven, dan kan men die niet aanwijzen en maakt men er zich af met de frase dat in het algemeen de nationale industrie moe
worden beschermd. . , .
Zoolang wij nationale organisaties hebben, bepaalde staten met eigen gebied,
een eigen bevolking en eigen belangen, is het rationeel de belangen dier gemeenschap op den voorgrond te stellen. En het protectionisme is van dit beginse











eene toepassing. ') Maar daarom is het niet noodzakelijk, dat er protectionistische maatregelen worden genomen, evenmin als een uitgebreide arbeidswetgeving over de geheele wereld, zonder meer, noodzakelijk moet worden geacht. Nu is ook waar, dat alleen als men aanneemt dat de Staat zich nergens mee mag bemoeien, er ook op het gebied van den handel noodzakelijk vrijheid zijn moet. Wordt de leer der Staatsonthouding echter verworpen, dan is er geen principieel argument aan te voeren tegen protectionistische maatregelen. In zoover staan dus de oud-liberalen tegenover de protectionisten het sterkst.
Nu vloeit uit de principiëele erkenning van het recht tot protectionistische maatregelen niet voort, dat ze daarom ook genomen moeten worden. Bij de beoordeeling hiervan is van groot gewicht de overweging, dat door die maatregelen de internationale verhoudingen er niet beter op worden. Richakd Cobden, eerst tegenstander der graanrechten, later aanvoerder der vrijhandelaars schoof terecht op den voorgrond, dat vrijhandel tot „peace and good will between the nations" leidt. Een van de oorzaken voor de tegenwoordige ontstemming onder de menschen is het protectionisme. Het streven tot hermetische afsluiting van de landen, met de uitdrukkelijk uitgesproken bedoeling van bevoordeeling ten koste van het buitenland werkt verderfelijk, vooral op de bewoners van een land als Engeland, dat steeds de kampioen voor den vrijhandel geweest is. En hiertoe moet men de pogingen terugbrengen van een Chamberlain, om moederland en koloniën tot één tol gebied te organiseeren. Het protectionisme is een van de oorzaken tot verbittering tusschen Engeland en Duitschland. Men moet dus rekening houden met de kans op verslechtering der internationale verhoudingen en overwegen of dit nadeel opweegt tegen het voordeel van bevordering der eigen nijverheid.
Intusschen, het is een illusie te meenen dat d. m. v. invoerrechten voordeelen zouden zijn te behalen. Tegen protectionistische maatregelen in anderen vorm bestaan niet zulke bezwaren, zelfs is het plicht der overheid hiertoe over te gaan bij aanwezigheid van de noodige gegevens. Daartoe is een tijdelijk subsidie uit de algemeene kas de meest aangewezen vorm, een vorm zoowel in Nederland als in Engeland toegepast; wij deden dit bij de J.C.J.-lijn, de K.P.M. en vooral bij de Hollandsche Lloyd. Zulk een vorm biedt verschillende voordeelen aan en mist nadeelen. (Zie pag. 17).
Bij de heffing van invoerrechten groeien daarmee langzamerhand andere, hoogere belangen in zoodanige mate samen, dat men die door opheffing dier rechten niet kan kwetsen. Immers de werking daarvan kan men niet beperken tot een bepaalde industrie. Invoerrechten werken in op allerlei bedrijven; men wil er bestaande bedrijven door voorthelpen of nieuwe door scheppen, maar,
het eerste gevolg is, dat allerlei binnenlandsche artikelen er duurder door worden en van de hoogere prijzen wordt geprofiteerd juist door de ondernemers, die dit het minst noodig hebben, in het algemeen de ondernemerswinst nog meer stijgt, en
het tweede bezwaar is, dat in verband met de prijsverhooging, de niet geprotegeerde industrieën geschaad worden in hun „Concurrenzfahigkeit". Als
') Al is de vorm van invoerrecht een ongelukkige.
13



Protectie d.m.v.
invoerrecht leidt
tot een andere verdeeling, een verplaatsing, niet tot verhooging der productie.
er invoerrecht gelegd wordt op artikelen die door de exportindustrie worden gebruikt, krijgt deze hooger lasten te dragen in den vorm van grondstoffen en loonen, zonder dat zij die lasten op de buitenlandsche consumenten kan verhalen. En de buitenlander is niet bereid meer te betalen vanwege het invoerrecht, in het binnenland geheven. In tegenstelling met de subsidieering heeft heffing van invoerrecht dus als gevolg een veel algemeener prijsverhooging en een
nadeelige werking op andere industrieën.
Het bezwaar, dat door den consument meer betaald wordt dan in de schatkist vloeit en daardoor het premie-inkomen wordt vergroot, doet zich vooral voor bij een speciale soort van invoerrecht n.1. de graanrechten. Deze verhoogen den prijs van het graan onafhankelijk van de plaats waar het wordt gewonnen, met het gevolg dat het premie-inkomen, dat niet door den verbouwer, maar door den grondeigenaar als zoodanig genoten wordt (zie grondrente, pag. -2 v.) wordt verhoogd en dus niet in de eerste plaats aan eerstgenoemde ten goede komt. Teekenend was, dat toen in 1897 in den verkiezingsstrijd de kans ontstond opheffing van graanrechten, in verschillende pachtcontracten de bepaling wer opgenomen dat de pacht zou worden verhoogd als er inderdaad rechten werden geheven. Dit bezwaar geldt natuurlijk niet als verbouwer en eigenaar dezelfde
P Nu moet hierbij worden gewezen op een bestaand misverstand. Het is gebruikelijk, tot aanbeveling van graanrechten een beroep te doen op e spreuk „Hat der Bauer Geld, so hat es die ganze Welt . (Zie pag. 107 1 deel).
Een dusdanig gebruik is misleidend:
Allereerst dateert de spreuk uit een tijd, dat de volkswelvaart werkelijk bijna geheel afhankelijk was van den uitkomst van den oogst, een tijd dat ons land nog landbouwstaat was. In zulk een tijd is zulk een .spreukbegr,gpdgken juist. Maar als de basis voor die spreuk is verdwenen, als er slechts /„ de bevolking van den landbouw leeft, als in Engeland, meer niet, dan is de landbouw niet langer voorwaarde voor de volkswelvaart.
Maar bovendien wijst de spreuk zelf op het verschil in toestand tengevolge van natuurlijke oorzaken. Als een groep boeren in het eene jaar kan besc i ken over een oogst van 100.000 H.L., in volgende jaren over een veel gering hoeveelheid product, spreekt het vanzelf dat er in het eerste ulaats heeft van de met dien landbouw samenhangende industrieen. D treffend gedemonstreerd door Amerika, waar, als er in het eene jaar een goe e oogst is gemaakt, het volgend jaar, als de oogst is gereahseerd, economische
rCU ~ protectionistisch» maatrad»
over hooger inkomsten, die inkomsten worden verkregen ter. koste van inkomen van de rest der bevolking en verlevendiging van de industrie is dus Xt van te verwachten. Wat de boeren meer kunnen uitgeven moeten de
andere b°™lkl"gSvan ZOodanige protectie een andere verdeeling, maar geen verheuging van de productie. De productie door enkele industneen^gaat gemakkelijker, maar men loopt gevaar dat die productie gedwongen fZn van bedrijf, die daartoe op grond van natuurlijke oorzaken niet zijn











aangewezen, terwijl daarentegen die welke daartoe wèl zijn aangewezen achterop raken. En, waar hierbij een verschil zelfs van enkele onderdeelen van centen van invloed zijn kan, is zulk eene verplaatsing gevaarlijk.
Men dient zich ter dege rekenschap te geven van de voorwaarden en beteekenis van de te verleenen protectie. Omdat wij op verschillende artikelen accijnzen hebben, is het wenschelijk van diezelfde artikelen bij invoer van buiten een recht te heffen dat minstens even hoog is als de accijns, teneinde de binnenlandsche producenten tegenover het buitenland niet in ongunstiger conditie te brengen. Het is verkeerd dat naast onze geslacht-accijns geen invoerrecht op geslacht vleesch wordt geheven. Intusschen, dit is eene uitzondering, in de meeste gevallen is in dergelijke gevallen ruim voorzien d. m. v. een hooger invoerrecht van het geïmporteerde artikel. Hoe vreemd dit kan werken, blijkt uit de belasting op het zout. Per KG. zout wordt 3 cent accijns en 4 cent ') invoerrecht geheven. Dit verschil in prijs bezorgde de binnenlandsche zoutziederijen een extra voordeel van 4 ton. Wat beteekent dit nu? Dat de binnenlandsche zoutconsument 4 ton meer betaalt dan noodzakelyk is, en dat er 46 ziederijen met 357 arbeiders in het leven worden gehouden die misschien toch wel levensvatbaar zouden geweest zijn. Zoo iets zou bij het verleenen van een subsidie niet zijn gebeurd.
Het is niet zoo heel gemakkelijk, langs den weg van protectionistische maatregelen het maatschappelijk inkomen te vergrooten. En daarbij is niet de vraag of men door die maatregelen in staat zal zijn nieuwe industrieën te vestigen, dat is een bijzaak, maar of men kan geraken tot toenemende maatschappelijke productie. Wanneer de regeering eene onderneming een subsidie verleent en haar daardoor levensvatbaar maakt, krijgt een aantal menschen arbeid, dus voordeel. Wanneer echter invoerrechten worden geheven, is het hierdoor verkregen voordeel duidelijk doch de daarmede verbonden nadeelen voor anderen lang niet zoo zichtbaar, juist omdat zij over een groot aantal personen worden verdeeld en dus voor ieder hunner slechts klein zijn.
"V erleening van subsidie eischt nagaan van de levensvatbaarheid van een industrie. En bij de beoordeeling van die levensvatbaarheid moeten wij dan terugkomen op de vier vereischten voor de vestiging van elke nieuwe industrie d. z. grond, kapitaal, ondernemers en arbeiders.
I. Grond. De behoefte aan grond als vestigingsplaats is betrekkelijk zóó gering, dat deze geen bezwaren behoeft op te leveren.
H. Kapitaal. Hiervoor geldt hetzelfde als voor den grond. Kapitaal is internationaal genoeg, om daarheen te vloeien waar het gevraagd wordt.
III. Ondernemers. Hieraan is gebrek; er loopen maar niet zooveel geschikte leiders rond, die maar op emplooi zouden wachten.
Arbeiders. Dit is de grootste moeielijkheid. Er zijn geen geschoolde arbeiders genoeg. Alle verslagen van Handel en Nijverheid en van de Kamers van Koophandel klagen over dit gebrek. 2) Daarom zijn pogingen tot verbetering
') Ten rechte 3>7 cent, omdat 8 % tarra wordt afgetrokken; eene verouderde berekening die op zichzelf al veel te hoog is.
2) Daarbij heeft men niet zoozeer het oog op de arbeiders in het bouwvak als wel op
die m bedrijven welke de mededinging van het buitenland te vreezen hebben.
Het subsidie eenige middel om de levensvatbaarheid van een industrie te beproeven. — Wanneer de overheid moet subsidieeren. — Verkeerde subsidieering.



van industriëele toestanden vooral in deze richting gedaan. Onze mijnen moeten zich thans behelpen met hoogbeloond Duitsch werkvolk, alhoewel het in ons land niet aan handen ontbreekt.
Op dit bezwaar, het gebrek aan geschoolde arbeiders zal elke nieuw te vestigen industrie moeten stuiten.
Toch zeiden wij, kan het soms een plicht voor de overheid zijn om in te
grijpen.
I. Als eene industrie levensvatbaar blijkt te zijn, om haar dan over de eerste moeielijke jaren heen te helpen. En er is al zooveel protectie geweest, dat daarbij geen sprake kan zijn van een zich bepalen tot zoodanige bedrijven, die daartoe wegens natuurlijke oorzaken als aangewezen zijn. Men zegt wel, dat de wetgever zich in verband met de internationale arbeidsverdeeling ("zie pag. 93 le deel) maar moet onthouden van protectie der niet door natuurlijke oorzaken aangewezen bedrijven; maar daarin vergist men zich, want een overgroot deel der productie is kunstmatig, in dezen zin dat invloed op hare ontwikkeling van overheidswege kan worden aangetoond. Een enkel voorbeeld: de geweldige invloed van het continentaal stelsel van Napoleon schiep de beetwortelsuikerindustrie.
II. Indien de productievoorwaarden der nationale industrie kunstmatig ongunstig worden gemaakt: als ons land wordt gebezigd als afzetgebied voor de°overproductie van het buitenland. (Zie pag. 15) en daardoor de opkomst van volkomen natuurlijke industrieën in ons land wordt belet; of als een buitenlandsche trust de nationale industrie in den grond wil boren. Dit is eene zeer redelijke protectie; van dit standpunt moet men ook de subsidieenng van de Hollandsche Lloyd beschouwen, (zie pag. 17) waardoor de plannen van de Amerikaansche trust werden verstoord. Als een trust-tegenstander, weet dat achter de onderneming de overheid staat, wier middelen wel niet onuitputtelijk zijn maar heel wat grooter dan die van de trust, en dat die overheid niet ongenegen is de onderneming desnoods d.m.v. verhooging van het subsidie te blijven steunen, dan is de mogelijkheid groot, dat zij zich als in het onderhavige
geval, terugtrekt. _
Nu trekken protectionisten hieruit de conclusie, dat vrijhandel dus ongeschikt zou zijn voor Nederland. — Ten onrechte. — De overheid kan nu eenmaal niet sterk ingrijpen in alle binnenlandsche aangelegenheden, maar wel kan er van overheidswege een bepaalde plooi aan gegeven worden. Op het gebied van den internationalen handel moet echter de eisch van vrijheid gesteld worden. Maar geen absolute vrijheid. En wie een voorstander van arbeidswetgeving is, kan principieel niet gekant zijn tegen een ingrijpen der overheid ten bate van het eigen land. Als eenmaal de oud-liberalen op het gebied van de arbeidswetgeving de onthouding van den Staat zullen hebben afgezworen, kunnen zij het principe van absolute vrijhandel niet meer handhaven.
Een gebied nu waarop subsidieering zeer gebruikelijk is, is het scheepvaartva,k.
In het werk van Holderman, „Die Subventionen der auslandischen Handelsflotten und ihre Bedeutung für die Entwicklung der Schiffahrt" wordt de wijze van subsidieering in de geheele wereld beschreven. Hieruit blijkt nu dat der-
. i . •• t 1 X * nmri nr\ r7A|}o TYlT
gelijke scheepvaart™««oran mat, altnd eoea semouv^iu ™ — —











öngewenschte gevolgen kunnen leiden. Zoo heeft men daarvoor in Frankrijk naast de premie voor den aanbouw van nieuwe schepen, de mijlenpremie gekozen met het resultaat, dat Fransche maatschappijen schepen in ballast tusschen Engeland en Australië laten varen om de mijlenpremie machtig te worden.
Nog een enkele opmerking. Men is gewoon te zeggen, dat naast de vrij- Amerika is geen handelslanden Engeland en Nederland, zich nu ook Amerika komt scharen, vrijhandelslandsedert President Wilson zich, blijkens de tariefwijziging, vrijhandelaar heeft betoond. Nu is het waar dat Amerika zich gaat bewegen in de richting van vrijhandel, maar daarom is het geen vrijhandelsland. Terwijl Nederland een tarief heeft van in het algemeen 5 °/o voor fabrikaten, 3 % v00r halffabrikaten en vrijdom voor grondstoffen, en Duitschland gemiddeld 18 °/0 vraagt, was het tarief van Amerika vóór de wijziging in 1910, 41 il2 °/0 en sedert gemiddeld 26 °/0, 1) zoodat niettegenstaande de sterke reductie, Amerika nog sterker protectie heeft dan Duitschland. President Wilson is ook geen vrijhandelaar: hij acht vrijlating voor tal van bedrijven gewenscht, maar is principieel slechts voorstander van een zoodanig tarief, als aan Amerika het meest mogelijke voordeel zal bezorgen. Hij vindt alleen de tegenwoordige inrichting van het tarief verkeerd en hooge bescherming te nadeelig.
') Berekend door de waarde van den totaalinvoer te deelen door den opbrengst der rechten.