TOESTANDEN 1 GEBED
RUSSIN.
EENVOUDIGE LESSEN OVER DE
VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS
VOOR HET VIJFDE EN ZESDE LEERJAAR,
DOOR
B. LAARMAN,
HOOFD EENER SCHOOL TE GRONINGEN.
TWEEDE DEELTJE.
ELFDE GEÏLLUSTREERDE DRUK.
P. NOORDHOFF. — 1917. — GRONINGEN.







VOORBERICHT VOOR DEN ZEVENDEN DRUK.
Het streven, bedoeld in het voorbericht van het lste stukje, n.l. om de beschavingsgeschiedenis eenigszins te beperken, en de voor leerlingen interessante gebeurtenissen wat uitvoeriger te beschrijven, — heeft met betrekking tot dit deeltje geleid tot een samentrekking der beide lesjes over de 18e eeuw. Dit is echter de eenige beperking, die de cultuurhistorie zich heeft moeten laten welgevallen. Daarentegen schonk een kleine uitbreiding van het boekje me gelegenheid, een paar lesjes te splitsen, waardoor ik de gebeurtenissen van 1789, 1795, 1815 en 1831 wat uitvoeriger kon bespreken. Genoemde splitsing maakte wijziging van een paar versjes en opneming van enkele nieuwe noodig en heeft bovendien nog geleid tot een nieuwe illustratie. Overigens heeft het werkje geen veranderingen ondergaan.
Nog een enkel woord over het geschiedenis-onderwijs in 't algemeen. Ik stel me een behandeling van onze vaderlandsche historie voor, te beginnen in het vierde leerjaar en te geven in twee leerkringen, verdeeld over drie jaren. Een concentrische behandeling dus, maar in dien zin, dat in den eersten kring de eenvoudigste toestanden en gebeurtenissen uitvoerig worden besproken, terwijl in den tweeden de moeilijker onderwerpen, zooveel mogelijk met die van den eersten in verband gebracht, aan de orde worden gestéld.
Voor den eersten leefkring nu zijn mijn beide eerste deeltjes bestemd, die lees- en leerstof bevatten voor het vierde en vijfde schooljaar. Een verdeeling over twee leerjaren leek mij noodig, om een betrekkelijk uitvoerige behandeling mogelijk te maken, die een ver-



eischte is voor het vormen van heldere voorstellingen en voor het wekken van belangstelling. Deze uitvoerigheid mag niet leiden tot het behandelen van een groot aantal onderwerpen, maar tot een gedetailleerde bespreking van niet te veel, met zorg gekozen leerstof. Al heb ik er zooveel mogelijk naar gestreefd, alleen eenvoudige onderwerpen op te nemen, toch geloof ik, wel voldoende leerstof te hebben gegeven voor die scholen, waar men alleen in de beide laatste leerjaren geschiedenis-onderwijs geeft.
Met het oog op het beklijven van het geleerde acht ik het echter hoogst gewenscht, ja noodig, de geschiedenis nog eens in een tweeden leerkring te behandelen. Daarvoor is mijn derde deeltje bestemd, dat eenige jaren na de beide eerste is verschenen. Het geeft een doorloopende beschrijving van de hoofdpunten onzer historie van de vroegste tijden tot op heden en herinnert zooveel mogelijk aan het in den eersten kring geleerde.
Groningen, Mei 1910. B. Laarman.
De achtste, negende, tiende en elfde druk zijn zoo goed als onveranderd gebleven. Op verzoek van gebruikers is de redactie van de
jaartallen in overeenstemming gebracht met die van de afzondei lijk verkrijgbare tijdtafel.
Groningen, Jan. '12. B. Laarman.
Oct. '13.
Juli '15.



1. Van alles wat.
Van alles wat, heb ik boven dit lesje gezet, omdat we van verschillende dingen zullen lezen. Vooraf wil ik je even zeggen, dat je moet denken aan de eerste twintig jaar na 1600.
Heb je wel eens bij je zelf gedacht; wie regeerde toch ons land, nadat men den Spaanschen koning had afgezet? Deed Maurits het? Neen, die stond wel aan 't hoofd van het leger, maar vorst was hij niet. Wie was het dan? Men had in die dagen geen vorst. Hoe werd het land dan geregeerd? Daarvan zal ik je een weinig vertellen.
Ons land bestond toen uit Zeven deelen, die men gewesten of provinciën noemde. Die gewesten heetten: Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijsel, Friesland en Groningen. In iedere provincie nu had men een aantal voorname burgers uit de steden en eenige edelen, die te zamen de Staten heetten. Die Staten bestuurden hun gewest.
Uit elke provincie gingen een paar heeren naar Den Haag en dezen regeerden het geheele land. Men noemde ze de Stat en-Gen er aal. Ze hadden echter alleen te zorgen voor die zaken, waar alle gewesten mee te maken hadden, zooals b.v. het leger.
In de verschillende gewesten hadden ze niets te zeggen; daar regeerden de Staten. Deze werden in het bestuur bijgestaan door een man, die den titel van stadhouder droeg. In vijf van de zeven provinciën, in Holland, Zee-



land, Utrecht, Gelderland en Overijsel was M au rits stadhouder, in Friesland en Groningen was het zijn neef Willem Lodewijk.
Nu we weten, hoe ons land geregeerd werd, moeten we eens zien, hoe het met den oorlog stond. De Nederlanders hadden redenen, om tevreden te zijn; ze waren gelukkig in den strijd. Doordat Maurits zooveel steden had veroverd, waren de zeven provinciën zoo goed als geheel van de Spanjaarden bevrijd, 't Was nu dus een andere tijd, dan in de dagen van Alva.
Gaarne wilden de vijanden vrede maken met ons land. Geen wonder ook: de oorlog kostte schatten geld. Ook de Nederlanders verlangden naar den vrede, want de strijd viel hun zwaar. Toch kon men het niet eens worden; de oorlog nam nog niet voorgoed een einde. Er werd echter besloten, gedurende twaalf jaren niet te vechten. Dien tijd, welke duurde van 1609 tot 1621, noemt men het Twaalfjarig Bestand.
Nu had ons volk gelegenheid, uit de rusten van den strijd; nu kon het zorgen, sterk en krachtig te zijn, als de oorlog weer begon. Ja, zoo denk je misschien. Toch gebeurde dat niet. De Nederlanders gingen onderling twisten over godsdienst- en regeeringszaken. Omdat men daarover niet gelijk dacht, haatte de een den ander. Zelfs de voornaamste mannen in ons land namen aan den twist deel; Maurits en Oldenbarnevelt werden erge vijanden.
Wie was Oldenbarnevelt? De Raadsman der Staten van Holland. Hij was een zeer bekwaam man, die vooral na den dood van Prins Willem I veel voor ons land had gedaan. Wat hij aanraadde, deden de Staten van Holland.
Oldenbarnevelt nu werd in 1618 met een paar van zijn



vrienden, o.a. Hugo de Groot en Hoogerbeets, gevangen genomen. De twisten waren dus wel hevig, dat deze mannen er hun vrijheid door moesten verliezen. Voor Oldenbarnevelt echter zou het nog erger worden. Het volgende jaar werd hij ter dood veroordeeld. De twee-enzeventigjarige grijsaard stierf op het schavot. De Groot en Hoogerbeets moesten hun leven lang gevangen blijven.
Van de Groot zal ik je in een volgende les meer vertellen. .
Vragen en Opgaven. 1. Toen men den Spaanschen koning niet meer gehoorzaamde, was er in ons land geen .... 2. Uit hoeveel provinciën bestond Nederland toen? 3. Hoe heetten die provinciën? 4. Ieder gewest werd bestuurd door de ... . 5. Door wien werden de Staten bijgestaan? 6. In welke provinciën was Maurits stadhouder? 7. Wie was stadhouder in Groningen en Friesland? 8. Wie regeerden over het geheele land?
9. Het Twaalfjarig Bestand duurde van .... tot ... .
10. Gedurende dien tijd werd er niet gevochten tegen de ... .
11. Maar waarover ontstonden in ons land twisten? 12. Maurits en ... . werden vijanden. 13. Wie was Oldenbarnevelt? 14. Welke heeren werden gevangen genomen? 15. Wie werd ter dood veroordeeld? 16. Wie moesten hun leven lang gevangen blijven ?
Om van buiten te leeren.
Het Twaalfjarig Bestand.
Twaalf jaren van vrede,
Die bracht het Bestand;
Maar nu kwam er tweedracht En twist in het land.
Een grijsaard gevangen En weldra onthoofd, —
Een paar van zijn vrienden De vrijheid ontroofd.



Dat waren de vruchten Van tweedracht en strijd; De tijd van 't Bestand was Een treurige tijd.
2. Ontvluchting van Hugo de Groot.
In de vorige les heb ik je beloofd, nog iets te vertellen van den man, wiens naam hierboven staat.
De Groot is waard, door ieder gekend te worden, want hij was een der knapste mannen, die ooit in ons land geleefd hebben. Zelfs in vreemde landen was hij om zijn geleerdheid beroemd. Nog in onzen tijd worden boeken, die hij geschreven heeft, door velen gelezen, om er uit te leeren.
De twisten, die tijdens het Bestand in ons land woedden, brachten De Groot in de gevangenis. Je weet immers nog wel, dat hij een der mannen was, die met Oldenbarnevelt gevangen werden genomen. Op het kasteel Loevestein moest hij zijn geheele leven doorbrengen; nooit zou hij dat slot mogen verlaten. Dat was de straf, waartoe men hem veroordeeld had.
De Groot wist echter in 1621 uit zijn gevangenis te ontvluchten. Ik zal je eens vertellen, hoe hem dat gelukt is.
Gemakkelijk ging het niet. Loevestein ligt tusschen twee rivieren, de Maas en de Waal, juist daar, waar deze vroeger samenvloeiden. Bovendien werd het kasteel door soldaten bewaakt. Je begrijpt dus wel, dat een ontvluchting alleen door list kon geschieden. En zoo gebeurde het ook.
Men had De Groot toegestaan, dat zijn vrouw en zijn



dienstmeisje met hem op Loevestein verblijf mochten houden. Die dienstbode was een slim en bijdehand persoontje. Ze heette Elsje van Houweningen.
Het was voor den gevangene een heele troost, dat hij zijn dagen niet in eenzaamheid behoefde door te brengen. Veel genot verschaften hem ook zijn boeken, want daar
Slot Loevestein in 1620.
hield hij van. Bijna den heelen dag las hij er in. „Dan had hij ze zeker gauw doorgelezen," zul je wel denken. Ja, dat had hij ook. Maar als dat het geval was, zond hij ze naar een vriend en deze stuurde hem dan nieuwe terug.
Die boeken werden geregeld verzonden in een groote kist, welke door een schipper naar Loevestein gebracht en later weer door hem meegenomen werd. In het eerst werd de kist telkens door den bevelhebber van het kasteel



geopend en nagezien. Daar hij er echter nooit anders dan boeken in vond, liet hij het onderzoek spoedig na.
Raad eens welke gedachte nu bij mevrouw De Groot opkwam. „Mijn man moest eens in de kist gaan liggen," dacht ze, „dan konden de soldaten hem uit het kasteel dragen, zonder dat iemand het bemerkte." Ze sprak hierover met De Groot en deze beproefde nu, hoe lang hij het in de kist kon uithouden. Spoedig kon hij dit een paar uren doen. Nu werd besloten, Mevrouws plan uit te voeren.
Op een dag, dat de bevelhebber van het kasteel afwezig was, vroeg Mevrouw verlof, een kist te mogen verzenden. Dit werd toegestaan. Soldaten droegen de kist uit het kasteel naar het schip. Elsje ging mee, om een oog in 't zeil te houden. „Wat is dat ding zwaar," zei een der soldaten onder het dragen, „zou De Groot er ook in zitten?" „Dan zal hij het erg benauwd hebben," antwoordde Elsje gekscherend, hoewel zij inwendig beefde van angst. Zonder ongelukken kwam de kist op het schip. Toen het vaartuig wegvoer, wuifde Elsje met haar zakdoek. Daaraan kon Mevrouw zien, dat alles goed ging.
Na eenigen tijd kwam het schip in de stad Gorkum aan. Daar zou de kist bezorgd worden aan het huis van den koopman Daatselaar, een kennis van De Groot. De schipper en zijn zoon droegen den koffer van boord. „Daar leeft iets in de kist," zei de een. „Natuurlijk!" antwoordde de kordate Elsje, „boeken hebben geest en leven."
Je kunt begrijpen, hoe vreemd men ten huize van den heer Daatselaar opkeek, toen de kist geopend werd en De Groot daaruit voor den dag kwam. Deze was haast bewusteloos door zijn verblijf in de nauwe ruimte, maar spoedig was hij hersteld.



Hoe moest nu gehandeld worden? In Gorkum kon de vluchteling natuurlijk niet blijven. Men bezorgde hem een metselaarspakje, en daarin verkleed en met kalk besmeerd, kwam De Groot uit de stad. Zonder ongelukken geraakte hij over de grenzen en toen was hij een vrij man.
Eenigen tijd later kreeg zijn vrouw verlof, haar man te volgen. Beiden begaven zich naar Frankrijk. Aan het Fransche hof verkreeg De Groot een aanzienlijke betrekking.
Vragen en Opgaven. 1. Waardoor was Hugo de Groot beroemd? 2. Door de twisten tijdens het Bestand kwam hij in . . . . 3. Op welk kasteel werd hij gevangen gezet? 4. Wie mochten met hem op Loevestein verblijf houden? 5. Hoe heette dat dienstmeisje?
6. Waarmee hield De Groot zich in zijn gevangenschap veel bezig? 7. Van wien ontving hij de boeken daarvoor? 8. Waarin werden deze heen en weer gezonden? 9. Wie kwam op de gedachte, dat De Groot in de kist zou gaan liggen?
10. Mevrouws plan werd uitgevoerd, toen.... afwezig was. 11. Wie vergezelde de kist? 12. Naar welke stad werd deze vervoerd? 13. Daar werd zij bezorgd aan het huis van . . . . .... 14. De Groot verliet het huis van Daatselaar, verkleed als ... . 15. Naar welk land begaf hij zich? 16. Waar verkreeg hij een aanzienlijke betrekking?
Om van buiten te leeren.
Ontvluchting van Hugo de Groot.
Op het sterke Loevestein Zat eens Huig de Groot.
Blijven moest hij op dat slot,
Blijven tot zijn dood.



Vrouw en dienstmeid deelden trouw In zijn droevig lot;
Reeds twee jaren waren ze Samen op het slot.
Boeken kwamen menigmaal In een groote kist.
Als Mevrouw dien koffer zag, Peinsde zij op list.
Daarin moest mijn man eens gaan; Niemand, die het ziet.
Als de kist het slot verlaat,
Opent men ze niet."
Die gedachte deelde ze Mede aan haar man,
En na lang en breed beraad Waagde men het plan.
En dat plan gelukte ook:
Door de boekenkist
Kreeg De Groot zijn vrijheid weer,
Dank de schrand're list.
3. Stadhouder Frederik Hendrik. — Inneming van 's Hertogenbosch.
Herinner je eens, in welk jaar het Twaalfjarig Bestand eindigde. Juist, in 1621. In dat jaar begon de oorlog weer. Vier jaar later, dus in 1625, stierf prins Maurits. Zijn broer, Frederik Hendrik, werd in zijn plaats stadhouder en hoofd van het leger.
Maurits was een bekwaam veldheer geweest, maar



Frederik Hendrik was dat niet minder. Evenals zijn broer heeft hij vele steden aan de Spanjaarden ontnomen. Ik zal je eens vertellen, hoe hij één van die steden in zijn bezit kreeg.
Het was de stad 's-Hertogenbosch. Reeds tweemaal had Maurits beproefd, deze vesting in te nemen,
Frederik Hendrik.
maar beide keeren was het hem mislukt. Het was dan ook geen kleinigheid, 's Hertogenbosch te veroveren. De stad had sterke muren en breede grachten en werd door vele Spaansche soldaten verdedigd. Het land in den



omtrek was week en moerassig en moeilijk te begaan.
Toen Frederik Hendrik met zijn leger voor de vesting kwam, was dan ook zijn eerste werk, dien grond droog te maken. Hij liet door zijn soldaten slooten graven, dammen en dijken leggen en het water wegmalen. Op den drooggemaakten bodem vestigde hij zijn legerplaats, d.w.z. hij maakte er zijn tenten en verschansingen. Rondom die legerplaats liet hij een breede gracht graven. Zoo waren zijn soldaten veilig. Ze konden de stad insluiten en behoefden niet te vreezen, dat een vijand hen zou kunnen verdrijven.
De vijanden beproefden dit wel. Met een leger van 30000 man kwamen de Spanjaarden aanrukken, om Frederik Hendrik en zijn troepen te verjagen. Ze vielen de legerplaats van onzen stadhouder aan, maar achter hun breede gracht en de wallen van hun verschansingen konden zijn soldaten zich gemakkelijk verdedigen. Wat de vijanden ook beproefden, om Frederik Hendrik voor 's-Hertogenbosch weg te krijgen, hij bleef waar hij was.
Nadat het beleg geruimen tijd geduurd had, zagen de Spanjaarden in Den Bosch geen kans meer, de vesting te behouden. De Spaansche bevelhebber gaf de stad over en Frederik Hendrik trok er met zijn leger binnen. Dat was in 1629.
's-Hertogenbosch is niet de eenige stad, die door onzen stadhouder aan de Spanjaarden ontnomen werd. Vele andere steden kreeg hij eveneens in zijn macht. Zoo knap toonde hij zich in het vermeesteren van vestingen, dat men hem den naam Stedendwinger gaf.
Van 1625 tot 1647, dus twee en twintig jaar lang, is Frederik Hendrik stadhouder en hoofd van het leger geweest. In 1647 was de Tachtigjarige Oorlog bijna



geëindigd. Een jaar later werd het vrede, 't Was in die dagen een andere tijd, dan in het begin van den oorlog. Zoogoed als alle Spanjaarden waren nu uit ons land verdreven. De Nederlanders hadden zich vrij gevochten.
Dat hun dit gelukt was, hadden ze voor een groot deel te danken aan de prinsen van Oranje. Prins Willem had voor ons land tegen de Spanjaarden gestreden; Maurits en Frederik Hendrik deden dat eveneens. Uit de eene stad na de andere waren de Spaansche soldaten door deze twee bekwame veldheeren verdreven. Zoo was langzamerhand ons land vrij geworden.
Jammer, dat Frederik Hendrik den vrede niet mocht beleven. Een jaar te voren, in 1647, stierf hij.
Van den vrede hoor je later wel meer. Eerst moeten we nog een paar gebeurtenissen uit den oorlog bespreken. Hierover lezen we in de volgende lessen.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar stierf Prins Maurits? 2. Wie werd toen stadhouder en hoofd van het leger? 3. Wat heeft deze veel ingenomen? 4. Welke stad vermeesterde hij in 1629 ? 5. 's-Hertogenbosch was een sterke vesting, want de stad had sterke .... en breede .... 6. Zij werd verdedigd door 7. Hoe was het land rondom de stad?
8. Toen Frederik Hendrik voor Den Bosch kwam, liet hij het land daar .... 9. Wat liet hij om zijn legerplaats graven? 10. Wie kwamen om hem te verdrijven? 11. Gelukte dezen dat ook? 12. Waar bleef Frederik Hendrik? 13. Na eenigen tijd gaf de Spaansche bevelhebber 
14. Hoe lang is Frederik Hendrik stadhouder geweest? 15. In welk jaar stierf hij? 16. Hoelang had de Tachtigjarige Oorlog toen al geduurd? 17. Hoeveel jaren is dat nu geleden?



Om van buiten te leeren.
Frederik Hendrik en zijn voorgangers.
Prins Willem streed voor Neêrland, Prins Maurits deed als hij;
Na hen kwam Frederik Hendrik En diende 't land als zij.
Die kloeke, dapp're veldheer Verwon zoo menig stad,
Dat hij weldra den eernaam Van Stedendwinger had.
De prinsen van Oranje,
Zij hebben 'tland bevrijd Van Spanjes overheersching, In tachtigjaar'gen strijd.
4. De verovering van de Zilvervloot.
In de vorige les zei ik, dat we nog een paar gebeurtenissen uit den oorlog moesten bespreken. Beide voorvallen hadden plaats ter zee. Over het eerste er van zullen we in deze les lezen.
Ik denk, dat je allen wel eens van Amerika hebt gehoord. Dat uitgestrekte werelddeel ligt heel ver van hier. Men kan er niet anders komen dan over de groote zee. Vóór 1492 wist men niet, dat Amerika bestond. In dat jaar heeft een Spaansch zeevaarder, Columbus, die met drie schepen uitzeilde, om een weg naar Indië te
zoeken, het ontdekt.
Van dat werelddeel nu hadden de Spanjaarden een groot gedeelte veroverd. Uit de veroverde gewesten haalden ze goud, zilver en edelgesteenten, benevens kostbare waren, want dat alles werd er in rijken overvloed gevonden. Jaar op jaar zeilden uit Amerika verscheiden schepen, met



schatten geladen, naar Spanje. Zulk een verzameling van schepen noemde men zilvervloot.
Op deze zilvervloten loerden de Nederlandsche zeelieden. Ons land was immers met Spanje in oorlog en in zulke tijden doen de vijanden elkaar zooveel mogelijk schade. Niet alleen echter om op de Spaansche schepen jacht te maken, gingen de Nederlanders naar Amerika. Ze wilden er ook handel drijven en land in bezit nemen. Enkele streken behoorden reeds aan hen. '
Er was in ons land een vereeniging van kooplieden opgericht* evenals in de eerste jaren na het vinden van den zeeweg naar Indië. Deze vereeniging liet vele schepen bouwen en zond ze naar Amerika, om koopwaren te halen en landstreken te veroveren. Aan 't hoofd van een deel dezer schepen stond de admiraal Piet Hein.
Piet Hein is de man, wien het gelukt is, een der Spaansche zilvervloten te vermeesteren, 't Was in het jaar 1628. Onze admiraal bevond zich met zijn schepen in de nabijheid van Amerika. Hij wist, dat er spoedig een vloot met kostbare lading naar Spanje zou vertrekken. En op die vloot had hij het gemunt.
Lang kruiste hij op zee rond, zonder een Spaansch schip te zien. Steeds zeilde hij heen en weer, scherp uitziende, of er nog niets kwam opdagen. Eindelijk, daar kreeg men schepen in 't zicht; 't waren Spanjaarden. Zoodra dezen onraad bemerkten, wilden ze terugkeeren, maar 't was al te laat. Het scheepsvolk van Piet Hein achtervolgde hen in de booten, haalde hen weldra in en na een kort gevecht waren de Spaansche schepen veroverd. Deze waren de eigenlijke Zilvervloot nog niet. Den volgenden dag kwam ook die opdagen. Wat waren Piet Hein en de zijnen er vlug bij, om ze aan te vallen! Men
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen, II, 11e dr. 2



rekende op een hevigen strijd, maar dat viel heel anders uit. De Spanjaarden verdedigden zich haast niet. Bijna zonder tegenstand werd onze admiraal meester van de Zilvervloot.
Met zijn rijken buit zeilde hij naar het vaderland. Daar was de blijdschap groot, toen hij aankwam. Het volk schreeuwde van vreugde; het juichte den man toe, die zulk een kostbare vloot veroverd had. Daar werd Piet Hein boos om. „Nu juichen de lieden",, zei hij, „omdat ik goud en zilver meebreng. Vroeger, als ik veel moeilijker taak had gehad, keek men niet naar mij om!
De naam van Piet Hein is door het veroveren van de Zilvervloot bekend gebleven. Misschien heb je wel eens een liedje hooren zingen, waarin die naam voorkwam. Later zul je dat versje nog wel eens leeren. Vooreerst moet je er deze regels maar van onthouden:
„Piet Hein! Piet Hein! Zijn naam is klein;
Zijn daden waren groot;
Hij heeft gewonnen de Zilvervloot!
Vragen en Opgaven. 1. Hoe heet het werelddeel, dat door Columbus werd ontdekt? 2. Wie hebben een groot gedeelte daarvan veroverd? 3. Wat haalden dezen uit de veroverde gewesten? 4 De vloten, waarmee deze kostbaarheden naar Spanje werden gebracht, noemde men 5. Wie loerden op deze vloten?
6. De Nederlanders hadden enkele gedeelten van Amerika veroverd. 7. Ook dreven ze ... . met deze streken. 8. In ons land was een vereeniging van .... opgericht. 9. Deze vereeniging zond vele .... naar Amerika. 10. Wie stond aan 't hoofd van
een deel dezer schepen?
11. Wat werd door Piet Hein veroverd? 12. In welk jaar gebeurde dat? 13. Was dat voor of na de verovering van 's Hertogenbosch? 14. Hoeveel jaren was het na de ontdekking van Amerika? 15. Hoe lang is het nu al geleden?



Om van buiten te leeren.
De Zilvervloot.
Met kostbare schatten geladen,
Met goud en met zilver aan boord, — Zoo zeilde uit Amerika's havens Naar Spanje de Zilvervloot voort.
Toen kruiste Piet Hein met zijn schepen Reeds dagen en weken in 't roncf — En tuurde onophoud'lijk zijn scheepsvolk, Of 't ergens de Zilvervloot vond.
En eind'lijk, daar zag men die schepen, Waarop al zoolang was gewacht. Met spoed er op af — en dra had men De kostbare vloot in zijn macht.
5. De Zeeslag bij Duins.
In deze les zullen we nogmaals van èen gebeurtenis ter zee lezen. Er komt nu echter geen Spaansche Zilvervloot, maar een Spaansche oorlogsvloot bij te pas.
De koning van Spanje wilde nog eens alle krachten inspannen, om den strijd tegen de Nederlanders te winnen. Daarom liet hij eene groote vloot van 67 kolossale oorlogsschepen gereed maken. Deze schepen waren bemand met 8000 zeelieden en bewapend met wel 1700 kanonnen. Met die reusachtige vloot wilde men een leger naar ZuidNederland overbrengen, om van daar uit ons land te kunnen bestrijden.
Zoover is het evenwel niet gekomen. Geen der schepen heeft ons land noch Zuid-Nederland bereikt. Luister maar eens, hoe het met de groote vloot afliep.
Frederik Hendrik en de regeering van ons land wisten, dat ze komen zou. Daarom had men admiraal Tromp



met oorlogsschepen in zee gezonden, om de Spanjaarden op te wachten. Ook een paar andere bevelhebbers, Banekert en De With, kruisten met schepen op zee rond.
Een oorlogsschip van Tromp.
Op de vloot van Tromp bemerkte men de Spanjaarden het eerst. Dadelijk zond de admiraal een schip af, om de andere bevelhebbers te zeggen, zich bij hem aan te sluiten. De With voegde zich spoedig bij hem, maar Banekert was te ver weg, om dadelijk te komen. Met hun beiden hadden Tromp en De With slechts 18 schepen en dit waren maar notedopjes, bij de groote vaartuigen der Spanjaarden vergeleken. Toch besloten onze bevelhebbers, den vijand aan te vallen.



Nu volgde een hevige strijd. Al waren de Nederlandsche schepen klein, ze konden vlug zeilen en onze zeelieden waren dapper en bekwaam. Van alle kanten beschoten ze den vijand met hun kanonnen. Toen het gevecht eenigen tijd geduurd had, gingen de Spanjaarden op de vlucht. Waarheen vluchtten ze?
De strijd had plaats niet ver van de Engelsche kust, dicht bij de reede van Duins. Die reede is een veilige ligplaats voor schepen, welke daar hun anker kunnen laten vallen. Er voor ligt een zandbank, zoodat alleen aan twee zijden de schepen er kunnen komen. Naar die rede nu vluchtten de Spanjaarden, toen ze den strijd niet konden volhouden. Geholpen door Banekert, die ondertusschen ook gekomen was, sloot Tromp de beide toegangen af, zoodat de Spaansche vloot was opgesloten.
Dadelijk zond Tromp een schip naar het vaderland, om daar bericht te geven van hetgeen er gebeurd was. Toen kwam er drukte in Nederland. De regeering gal bevel, onmiddellijk schepen te bouwen en Tromp te hulp te komen. Met alle macht ging men aan het werk en toen er vier weken verloopen waren, had onze admiraal ongeveer 100 schepen onder zijn bevel.
Met zijn kleine vloot had hij de Spanjaarden op de vlucht gejaagd; nu was hij tenminste wel tegen de vijanden bestand. Het liefst wilde hij strijden in open zee. Daarom vroeg hij den Spaanschen admiraal, de reede te verlaten. Toen nu deze zei, dat hij geen kruit meer bezat, zond Tromp hem van zijn eigen voorraad. Nog bleven de Spaansche schepen, waar ze waren.
Nu besloot Tromp, ze op de reede aan te vallen. Een tweede strijd begon en in dat gevecht werd de Spaansche vloot bijna geheel vernield. Een deel der schepen zonk;



een ander deel verbrandde en nog geen twintig kwamen in Spanje terug. Dit zeegevecht had plaats in 1639.
Uit deze gebeurtenis is ons gebleken, dat in dien tijd de Nederlanders niet alleen handelsvaartuigen op zee hadden, maar ook oorlogsschepen. Ook hebben we gezien, dat onze zeelieden geduchte vijanden voor de Spanjaarden waren. — Van de Nederlandsche oorlogsvloot hoor je later nog wel eens meer.
Vragen en Opgaven. 1. Wie zond in 1639 een groote vloot naar ons land? 2. Uit hoeveel schepen bestond die vloot? 3. Met hoeveel koppen was ze bemand? 4. Wat zouden die schepen naar Zuid-Nederland overbrengen?
5. Wie kruisten toen op zee rond, om de Spanjaarden op te wachten? 6. Toen ze de Spaansche vloot zagen, besloten onze
bevelhebbers, den vijand 7. Na een hevigen strijd
gingen de Spanjaarden 
8. Waarheen vluchtten ze? 9. Wat deden Tromp en Banekert nu? 10. Tromp zond een schip naar het vaderland, om 11. Spoedig bouwde men toen in ons land veel .... 12. Uit hoeveel schepen bestond Tromps vloot weldra?
13. Wat deed Tromp, toen de Spanjaarden niet van de reede wilden komen? 14. In dat gevecht werd de Spaansche vloot bijna geheel .... 15. Vele schepen . . . ., andere .... 16. Hoevele slechts kwamen in Spanje terug? 17. In welk jaar bad de slag bij Duins plaats? 18. Hoeveel jaren was dat na de verovering van 's-Hertogenbosch? 19. Hoeveel jaren is het nu al geleden?
Om van buiten te leeren.
De slag bij Duins.
Een machtige vloot met een leger Zond Spanje naar Nederland heen.
Van al die reusachtige schepen —
In Nederland kwam er geen een.



Daarvoor zorgden Tromp en zijn dappren, 't Gelukte hun, den vijand te slaan. Een tweede gevecht — en toen was 't met De zeemacht van Spanje gedaan.
6. De Vrede van Munster. Bloei van ons land.
Toen we over stadhouder Frederik Hendrik spraken, zei ik al, dat na diens dood de oorlog met Spanje niet lang meer duurde. Reeds in de laatste jaren van zijn leven was er weinig meer gevochten. De Nederlanders waren zoo goed als vrij. Uit de zeven provinciën van ons land waren alle vijanden verdreven. Bovendien hadden we twee gewesten veroverd, nl. Noord-Brabant en Limburg.
De Spanjaarden hadden den strijd dus voorgoed verloren en ze zagen dan ook geen kans meer, dien nog te winnen. Sterk verlangden ze naar den vrede. Zooveel geld had de oorlog gekost, dat het eens zoo rijke Spanje
arm was geworden.
In de Duitsche stad Munster kwamen voorname mannen uit ons land en uit Spanje samen, om over den vrede te beraadslagen. Er waren zooveel zaken te bespreken, dat het een paar jaren duurde, voordat de heeren het eens waren. Maar eindelijk, in 1648, werd de vrede gesloten. Toen was de oorlog geëindigd; er zou niet meer gestreden worden. De koning van Spanje verklaarde, dat Nederland een vrij land was en niet meer aan hem behoorde.
Welk een blijdschap heerschte nu in ons land! De klokken luidden, de vlaggen wapperden, het volk juichte. En onze voorouders hadden redenen, zoo verheugd te zyn. Tachtig jaar lang hadden ze dapper gestreden en al was in het begin de strijd soms zwaar gevallen, ze hadden



moedig volgehouden. Nu was hun doel bereikt; ze waren vrij.
Vrij was ons volk en ook rijk en machtig. „Al leed ook ons land door den oorlog, Toch gingen de burgers vooruit",



heb je reeds in een ander boekje geleerd. Die vooruitgang was steeds grooter geworden, vooral toen de Spanjaarden langzamerhand uit het land verdreven waren en de ellende van den oorlog niet meer zoo gevoeld werd. Op het platteland en in de steden, overal heerschte welvaart.
Vooral in de steden van de zeeprovinciën. Daar woonden schatrijke kooplieden, die tal van schepen op zee hadden en die in hun woonplaatsen groote pakhuizen bezaten, waar hun koopwaren opgestapeld werden. Meer dan elf duizend Nederlandsche schepen bevoeren in dezen tijd de zee. Niet alleen vervoerden ze de waren van onze kooplieden; ook voor vreemde handelaren brachten ze goederen van het eene land naar het andere. Veel geld werd daarmee verdiend.
De haringvisscherij verschafte nog altijd aan duizenden
een ruim bestaan. Wel vijftienhonderd schepen zeilden in sommige jaren uit, om dezen zeevisch te vangen. Welk een drukte er door het bouwen en uitrusten van al die handels- en visschersvaartuigen in de steden kwam, behoef ik je niet meer te vertellen.
Ook andere werkzaamheden brachten bedrijvigheid en welvaart. Men vervaar-



digde allerlei stoffen en voorwerpen en wat men maakte, was uitstekende waar. Het laken van Leiden, het linnen van Haarlem en het aardewerk van Delft waren zelfs in
vreemde landen beroemd.
De bewoners van het platteland waren niet zoo lijk als de stedelingen. Toch was hun toestand beter, dan die ooit geweest was. In het eerste tijdperk van den oorlog hadden de dorpelingen veel van de Spaansche soldaten te lijden gehad. Maar sedert de Spanjaarden uit ons land verdreven waren, gingen ze vooruit. Nu kwamen er geen vijanden meer, om hun korenvelden te vertrappen, hun vee te rooven en hun woningen te verwoesten. Het was ook een groot voordeel voor de boeren, dat de bewoners der steden zoo welvarend waren. Daardoor kregen ze hoogere prijzen voor hun koren, hun boter en kaas.
In de laatste helft van den Tachtigjarigen Oorlog waren in Holland groote waterplassen drooggemalen en tot bouwen weiland gemaakt. Ook daardoor werd in die streken de welvaart grooter. Het droogmalen van zoo n plas kostte veel moeite en geld. Eerst moest men een kanaal met hooge dijken rondom het water graven en dit kanaal door een andere vaart met de zee of een rivier in verbinding brengen. Daarna moesten op de dijken windmolens gebouwd worden, die het water uit den plas in het kanaal konden malen. Al die moeite werd echter ruim beloond door den vruchtbaren grond, dien men zoodoende verkreeg.
Uit alles, wat we gelezen hebben, blijkt ons, dat de tijd waarover we nu spreken, de bloeitijd van ons land was. Beter jaren dan vo'ór en na den Vrede van Munster heeft ons volk nooit gekend. Daarom noemt men de eeuw tusschen de jaren 1600 en 1700 wel de Gouden Eeuw voor ons land.



In de volgende lessen zullen we eens zien, hoe het er in den bloeitijd in de steden en op het platteland uitzag.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar is de Tachtigjarige Oorlog begonnen? 2. In welk jaar eipdigde hij met den Vrede van Munster? 3. Wie hadden toen den strijd gewonnen? 4. De Spaansche koning verklaarde, dat 
5. Gedurende den oorlog waren de Nederlanders en
.... geworden. 6. Waar vooral heerschte groote welvaart? 7. Wat hadden de kooplieden op zee? 8. Wat bezaten ze in hun woonplaatsen? 9. Hoeveel schepen bezaten de Nederlanders wel? 10. Voor wie vervoerden hun vaartuigen ook koopwaren?
11. Waardoor hadden velen ook een ruim bestaan? 12. Hoeveel schepen gingen soms wel ter haringvangst? 13. Ook andere werkzaamheden brachten welvaart. 14. Beroemd waren het laken van . . . ., het linnen van .... en het aardewerk van ....
15. De dorpelingen waren niet zoo rijk als de . . . 16. Toch heerschte op het platteland welvaart. 17. Sedert wanneer waren de boeren vooruitgegaan? 18. Waarvan hadden ze toen niet meer te lijden?
19. Wat had men in Holland in de jaren vóór 1648 drooggemalen? 20. Wat had men daartoe moeten graven? 21. Door middel waarvan had men de plassen drooggemalen ?
22. Hoe noemt men de eeuw van 1600—1700?
Om van buiten te leeren.
De Vrede van Munster.
Na een strijd van tachtig jaar Kwam de vreê tot stand.
Dankbaar vierde men toen feest In geheel het land.
In den oorlog had men steeds Moedig pal gestaan;
Nu het vreê was, hief men blij Dank- en feestlied aan.



Daarvoor waren reed'nen ook; Nederland was vrij.
Voortaan was 't een machtig rijk In der staten rij.
7. De steden in de Gouden Eeuw.
In dit lesje zullen we bespreken, hoe het er in den bloeitijd van ons land in een stad uitzag. A erbeelden
Een stadspoort..
we ons maar, fdat we samen een bezoek aan zoo'n stad brengen.
Om er binnen te komen, moeten we een der poorten doorgaan. Dat kan op den laten avond niet, want dan



zijn ze gesloten. Bij avond zou het ons in de stad ook niet meevallen. We zouden weinig te zien krijgen, want de straten worden zeer slecht verlicht. Hier en daar hangt dan aan de huizen een lantaarn met een vetkaars er in. 't Is dus beter, dat we ons bezoek over dag brengen. Dan kunnen we naar hartelust rondzien.
Voor den modder behoeven we niet erg bang meer te zijn, ook niet al had het pas geregend, want de straten zijn met steenen en keien bevloerd. Let eens op de gebouwen ter weerszijden van de straat. Houten huizen zien we haast niet meer; de meeste zijn van steen. Welk een menigte groote en fraaie woningen treffen we aan! Geen wonder, als we bedenken, hoeveel schatrijke kooplieden er in de stad wonen. Zie eens naar boven; de gevels van vele huizen loopen trapsgewijze spits toe. Vele gebouwen zijn winkels, maar de groote, fraaie winkelramen van tegenwoordig ontbreken er nog in. Hier en daar zien we voor een huis op straat goederen uitgestald. Om ze voor den regen te beschermen, heeft men aan het huis een uitsteeksel, een soort afdak aangebracht, dat men luifel noemt. Onder zulke luifels zien we ook vele handwerkslieden, zooals schoenmakers, kuipers en anderen, hun werk uitoefenen.
Het is druk op de straat. Kooplieden, die naar hun kantoor gaan, knechts, die zich naar pakhuis of werkplaats begeven, dames en heeren, jongens en meisjes, allen loopen her- en derwaarts. Boeren rijden er met hun wagens en karren, om kaas, boter of veldvruchten naar de markt te brengen. Een enkele maal ontmoeten we de fraaie koets van den een of anderen rijken burger, met vurige paarden bespannen.
Let eens op de kleeding van de menschen, die we







voorbijgaan. De heeren en dames dragen kleedingstukken van kostbare, levendig gekleurde stoffen vervaardigd. De heer, die daar voor ons uit loopt, is getooid met een kort, geel wambuis, een wijde, bruine broek, die tot aan de knieën reikt, lange, roode kousen, met blauwe linten versierd, en lage schoenen van geel leer. Op zijn hoofd draagt hij een hoed met lagen bol en breeden rand, versierd met lange, wapperende veeren, en om zijn hals prijkt een breede, geplooide kraag van fijn linnen. Over zijn schouders hangt een sierlijke mantel van zwart fluweel. — De dame, die daar nadert, is ook prachtig uitgedost. Ze draagt een wijden hoepelrok van kostbare, groene stof. Een nauwsluitend jakje van blauw fluweel omkleedt haar bovenlijf en over alles hangt een lange mantel. Breede, geplooide kragen van fijn linnen versieren hals en polsen. — Bij de mindere burgers is de kleeding van eenvoudiger, donker gekleurde stof vervaardigd.
Als we de straat, waar we ons bevinden, ten einde loopen, komen we op het marktplein. Daar kunnen we van alles te koop krijgen, vooral als we eetwaren begeeren. Onder houten kraampjes zien we boter en eieren; op een over den grond uitgespreid zeil liggen stapels kaas; elders staan manden vol visch en lage banken met vleesch en gevogelte. En daartusschen bewegen zich boeren, boerinnen, visch vrouwen en slagers, die hun waren aanprijzen. Ook zien we er vele burgervrouwen, alleen of van een dienstbode vergezeld, om inkoopen te doen voor het middagmaal. Overal dus beweging en drukte.
Laten we nu de markt vaarwel zeggen en een andere straat inslaan. Daar staan we voor een groot, deftig gebouw.



Kamer van een r\ik koopman uit de 17e eeuw (naar: Onze Besch.-gesch. in Beeld. Uitg. Beydenr. Van Boekh. Utr.)



Reeds van verre kunnen we zien, dat de eigenaar een rijk man moet zijn. Willen we er eens binnentreden? Als we de hooge zerken stoep beklommen en de breede, zware deur geopend hebben, staan we in een ruim voorhuis, waarvan de wand met schilderijenis behangen. We zien vele deuren, die toegang tot verschillende vertrekken geven, en een breede trap, die naar de bovenverdieping leidt, waar zich ook verscheiden kamers bevinden.
In een der vertrekken willen we een kijkje nemen. De vloer is bedekt met matten en tapijten. Er staat een zware tafel van eikenhout, met fraai snijwerk versierd, en stoelen van dezelfde houtsoort, die evenzoo bewerkt zijn. Boven de tafel hangt een groote lichtkroon van kristal, waarop tal van kaarsen zijn geplaatst. Bij avond moeten deze het vertrek verlichten. Wat ons dadelijk in 't oog valt, is de groote schoorsteenmantel, versierd met fraai beeldhouwwerk. Daaronder brandt een groot vuur van hout en turven. Een kachel vinden we er niet. Aan de wanden hangen kostbare schilderijen met breede lijsten, en hier en daar een prachtige spiegel. Let ook nog even op die mooie eikenhouten kast, mede van snijwerk voorzien, waarin zich kostbare voorwerpen van porcelein en zilver bevinden.
Het spreekt vanzelf, dat de huizen der eenvoudige burgers minder prachtig zijn. Deze bestaan meestal slechts uit een voorhuis, een woonkamer daarnaast, en een schuur met werkplaats achter beide. De steenen vloer der beide eerste vertrekken is met wit zand bestrooid. In de woonkamer vindt men zulke hooge bedsteden, dat zij slechts met een trapje te bereiken zijn.
't Wordt nu langzamerhand tijd, dat we de door ons bezochte woning verlaten en ons weer buiten de stad
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen. II, 11e dr. 3



begeven. Onderweg zal ik je nog iets van de leefwijze der burgers vertellen. We gaan nu door een straat, waar slechts een enkel flink gebouw staat, doch waar we vele armoedige, houten woningen aantreffen. Dan zien we meteen, dat niet alle burgers der stad rijk of gegoed zijn.
In den tijd, waarin we de stad bezoeken, is de leefwijze
Houten woningen.
der burgers weer anders dan vroeger. Toen waren b.v. bier en wijn bijna de eenige dranken; nu begint men ook koffie en thee, jenever en brandewijn te gebruiken. Toen kende men ook nog niet de tabak; nu zijn er reeds vele mannen, die we een pijp zien rooken. Het middagmaal der gegoede lieden is eenvoudig, maar degelijk; ze



eten vleesch, visch, groenten, meelkost en grutten. Bij de rijken komen ook wild, gevogelte en dure vischsoorten op tafel. Ter gelegenheid van geboorte- of huwelijksfeesten, ja ook bij begrafenissen, wordt vaak onmatig gegeten en gedronken.
In de volgende les zullen we samen een kijkje op het platteland nemen.
Vragen en Opgaven. 1. We hebben in gedachte een bezoek gebracht aan een .... in de Gouden Eeuw. 2. Waarmee waren de straten bevloerd? 3. Waarvan waren de meeste huizen gebouwd? 4. Hoe liepen de gevels daarvan toe? 5. Wat waren er nog niet in de winkels? 6. Waar zagen we goederen uitgestald? 7. Hoe heette het uitsteeksel, waaronder die goederen lagen? 8. Wie zagen we daaronder ook aan het werk?
9. Op de straat was het zeer .... 10. Wie zagen we er loopen? 11. Wie reden er met wagens en karren? 12. Hoe was de heer gekleed, die voor ons uitliep? (De heer, die voor ons uitliep, droeg . . . .) 13. Welke kleeding droeg de dame, die ons tegenkwam? (De dame, die ons tegenkwam, droeg . . . .) 14. Wat was op de markt te koop?
15. We zijn geweest in het huis van een 16. In
welk vertrek kwamen we eerst? 17. Wat hingen daar aan den wand? 18. In de kamer, waar we een kijkje namen, zagen we
een tafel en stoelen van versierd met .... 19. Wat hing
er boven de tafel? 20. Hoe was de schoorsteenmantel? 21. Wat brandde daaronder? 22. Waarmee waren de wanden versierd? 23. In een kast zagen we kostbare voorwerpen van .... en ... .
24. Op onzen terugweg spraken we over de leefwijze der burgers. 25. Wat aten de gewone burgers? 26. Wat kwam er ook
bij de rijken op tafel? 27. Men gebruikte als drank 
. . . . . . ., .... en .... 28. Vele mannen rookten toen reeds een ....



Om van buiten te ieeren.
In de Gouden Eeuw.
(in een stad).
Men leefde in dagen van voorspoed; De handel bracht schatten in 't land, En vischvangst en nijverheid schonken Veel welvaart aan iederen stand.
Rijk waren toen velen der burgers En prachtig hun kleeding en huis. De straat was vol leven en drukte; Het marktplein weerklonk van gedruisch.
8. Het platteland in de Gouden Eeuw.
Bij ons bezoek aan een stad zagen we, dat vele burgers schatrijk waren. Prachtig waren hun woningen, kostbaar hun kleeding. We vonden weelde in de stad, groote weelde soms.
Die treffen we op het platteland niet aan. Rijkdom heerscht er bij de boeren niet, al zijn ze ook welvarend. Mooie huizen en sierlijke kleeren hebben ze niet. Alles is bij hen nog heel eenvoudig. Laten we eens weer in gedachte een tochtje doen, om te zien, wat er te zien is.
Als het een regenachtige tijd is, zal het loopen ons niet meevallen, want de wegen zijn dan ware modderpoelen. Straat- of grintwegen zijn nog nergens te vinden, 't Is daarom wel goed, dat we een eind met een trek-



schuit gaan varen; dan zijn we niet moe, als we in het dorp komen, waar we willen wezen. De trekschuit is het voornaamste middel van vervoer in dezen tijd. Je reist er ook vrij wat prettiger mee, dan met een hobbelenden
wagen op de oneffen wegen.
Wanneer we op een bank plaats nemen, hebben we uitstekende gelegenheid rond te zien. Aan weerskanten
Een trekschuit uit de 17de eeuw.
van de vaart is een lage dijk en daarachter liggen uitgestrekte groenlanden, met slooten doorsneden. Hier loopt het vee in de weide te grazen; daar is het landvolk bezig, het lange gras te maaien, of het reeds gemaaide gras te keeren en uiteen te werpen. Slechts op enkele plaatsen bemerken we een akker bouwland, waar koren



of vlas groeit. Nu eens zien we in het land een alleenstaande boerenwoning, dan weer varen we voorbij een watermolen, die het water uit de slooten in de vaart moet malen. In de verte verheft zich een oud kasteel, door hoog geboomte omringd. Zijn hooge toren steekt nog boven de boomen uit. 't Is de woning van een landedelman.
Eindelijk nadert de trekschuit het dorp, waar we een kijkje willen nemen. We stappen aan wal en volgen den weg, die er heen leidt. Daar komt ons een boer tegen, die een koe voortdrijft. Zie eens naar de kleeding van dien man. Hij draagt een wambuis en broek van grove, wollen stof, blauw gekleurd, witte wollen kousen en een paar groote klompen. Al zijn kleeren zijn vervaardigd van de wol zijner eigen schapen, die door zijn vrouw zelf gesponnen is.
Nu hebben we de eerste huizen van het dorp bereikt. Dat valt niet mee, hé? als we deze woningen vergelijken met die, welke we in de stad gezien hebben. De wanden zijn van hout, het dak is van stroo. In den voorgevel zien we twee kleine vensters en een deur. Zie, daar staat een boerderij, die wat grooter is. De voorwand bestaat ter hoogte van de vensters uit steen; het dak is van riet. Alles is dus heel eenvoudig.
Laten we deze woning eens binnentreden. Als we de lage deur geopend hebben, staan we in een groot vertrek. De vloer is van leem en een zoldering ontbreekt. In plaats daarvan vinden we een rij palen los naast elkaar liggen,



waarop stroo rust. Tegen den voorwand zien we een grooten schoorsteenmantel van ruw hout, waaronder een turfvuur brandt. Aan den schoorsteenmantel is een draaibare ijzeren staaf bevestigd, met een ringvormig uiteinde. Daarin wordt 's avonds een brandende houtspaander ge¬
stoken, om net vertreK te verlichten. Een tafel van ongeverfd hout, eenige ruwe stoelen en banken en een paar houten kisten vormen de meubels. Ter zie van het vuur zit ten vrouw te spinnen. Haar jak en rok zijn van zelfgesponnen garen vervaardigd. Aan de voeten draagt ze een paar groote klompen.
Een houten schot scheidt het vertrek, waarin we ons bevinden, van het achterste gedeelte van het huis.
Daar zijn de hokken en stallen voor het vee, benevens de bergplaatsen voor hooi en koren. In sommige woningen ontbreekt die afschei¬
ding; daar zijn schuur en woonvertrek c<jn.
Als we het huis verlaten en het dorp verder doorloo-
Boerin uit de 17e eenw.



pen, zien we verscheiden mesthoopen, soms vlak aan den weg, waarin kippen en varkens krabben en wroeten. Hier en daar bemerken we ook een hooiberg of een korenmijt. Enkele appel- en pereboomen staan naast en voor de huizen.
Mooi is het in het dorp niet en veel is er niet te zien. We zullen daarom maar weer den terugweg aannemen. Het is ons gebleken, dat de leefwijze der boeren heel eenvoudig is. Met hun voedsel is dit ook het geval. Ze eten meest meelspijzen, wortelen, knollen, erwten, boonen, vleesch en spek. Aardappelen zijn nog onbekend. Koffie en thee, die in de stad al gedronken worden, gebruiken de boeren ook nog niet. Hun dagelijksche drank is water, hun feestdrank bier.
Het dorp, dat we bezocht hebben, ligt in een der lage gedeelten van ons land. Vandaar dat we zooveel groenland aantroffen. In de hooge, zandige streken ziet het er iets anders uit. Daar zijn meer bebouwde akkers en minder weiden. Ook treffen we er nog groote, uitgestrekte bosschen aan. Het bouwland ligt rondom de dorpen.
Aan den eenen kant ervan vinden we vaak het bosch, aan de andere zijde de eenzame heide. Bosch- en heideveld worden door de dorpelingen gemeenschappelijk gebruikt; het eerste, om er hout te kappen, het laatste, om er de schapen op te weiden en zoden te steken voor brandstof. De huizen in deze dorpen zijn nog eenvoudiger dan in de lage streken van ons land. De lage zijwanden bestaan uit gevlochten takken, vaak met leem dichtgesmeerd. De voor- en achtergevel zijn van hout of ook wel van zoden. De meeste woningen bestaan maar uit één vertrek.
De bewoners zijn hier ook minder welvarend dan in de



zeeprovinciën. Soms behoort een geheel dorp aan den eenen of anderen landedelman. Dan moeten de boeren hem een gedeelte van hun koren en vee opbrengen, of ook wel op bepaalde dagen voor hem werken.
Als we alles nog eens overdenken, wat we van de steden en het platteland gezien en gehoord hebben, dan blijkt ons, dat de stedelingen er verreweg het best aan toe waren. Dat is nog lange jaren zoo gebleven. Eerst in den laatsten tijd is het platteland veel vooruitgegaan.
Vragen en Opgaven. 1. We hebben in gedachte een bezoek gebracht aan .... 2. Met welk voertuig gingen we? 3. Welk soort van land zagen we aan weerszijden van de vaart? 4. Waarmee was het landvolk bezig? 5. Wat voeren we soms voorbij? 6. Welk gebouw zagen we in de verte? 7. Van wien was dat de woning?
8. Hoe was de boer gekleed, die ons tegenkwam? (De boer, die ons tegenkwam, droeg . . . .) 9. Stonden er ook prachtige woningen in het dorp? 10. Waarvan waren de wanden gemaakt? 11. Waaruit bestonden de daken?
12. Hoeveel vertrekken had het huis, dat we binnengingen?
13. In het woonvertrek zagen we een .... vloer en geen . . . .
14. Boven het vuur was een groote .... 15. Waaruit bestonden de meubels? 16. Hoe was de vrouw gekleed, die aan het spinnewiel zat? (De vrouw, die aan het spinnewiel zat, droeg )
17. Wat zagen we in het dorp, soms vlak aan den weg? 18. Welke boomen stonden voor en naast de huizen? 19. De boeren, die in het dorp woonden, waren niet rijk, maar toch ook volstrekt niet ....
20. Was het in de hooge streken van ons land ook anders dan in het dorp, dat we bezochten? 21. Wat vond men daar meer en wat minder? 22. Wat trof men er ook aan? 23. Rondom de dorpen lag daar het . . . .; aan den eenen kant daarvan zag
men soms , aan de andere zijde ....
24. Bosch en heideveld werden door de dorpelingen 



gebruikt. 25. Wat haalden ze uit het bosch? 26. Waartoediende de heide?
27. In deze dorpen waren de woningen ook zeer eenvoudig. 28. De zijwanden waren gemaakt van . . . ., de voor- en achtergevel bestonden uit .... of ... . 29. Uit hoeveel vertrekken bestonden de meeste huizen? 30. Aan wien behoorde soms een geheel dorp? 31. Wat moesten de boeren dan opbrengen?
Om van buiten te leeren.
In de Gouden Eeuw.
(op het land).
Geen weelde vond men bij de boeren;
Toch heerschte er welvaart op 't land.
Geen vijand vertrapte de velden,
Of stak er de huizen in brand.
Eenvoudig in woning en kleeding —
Gemaakt nog met eigene hand,
Eenvoudig in drank en in spijze, —
Zoo leefde de boer op het land.
9. Twee beroemde mannen uit den bloeitijd.
Herinner je eens, wat we in de woning van den rijken stedeling aan de wanden zagen. Kostbare schilderijen, niet waar? Ieder van jullie heeft zeker wel eens een schilderij gezien. Waarschijnlijk hangen er bij je thuis wel één of meer aan den wand. Misschien zijn dat zwarte platen met glas er voor en een lijst er om. De schilderijen, welke we in die mooie kamer opmerkten, zagen er evenwel anders uit. Ze waren met verven in kleuren geschilderd en hadden geen glas, maar wel een breede lijst. Zulke schilderstukken hangen tegenwoordig nog veel



in de woningen der rijken. In een stad kun je er soms voor een winkelraam bewonderen. Anders kun je ze aantreffen in een museum; dat is een gebouw, waar kostbare en merkwaardige voorwerpen bewaard worden.
Wie maken die schilderijen? Knappe mannen, kunstenaars, die men schilders noemt. Zulk een kunstenaar was Rembrandt van Rijn, gewoonlijk alleen Rembrandt genaamd.
Hij werd in 1606 te Leiden geboren. Reeds op school deed hij niets liever dan teekenen. Toen hij een groote knaap was geworden en op een andere school meer zou leeren, toonde hij daarin weinig lust te hebben. Veel liever wilde hij schilder worden. Eindelijk voldeden zijn ouders aan zijn wensch; hij kwam in de leer bij den kunstschilder Swanenburg te Leiden. Een paar jaar later ging hij naar Amsterdam, om daar door een ander kunstenaar onderricht te worden.
Het meest heeft Rembrandt echter aan zich zelf te danken. Voortdurend streefde hij er naar, zijn schilderstukken mooier en beter te maken. Gansche dagen kon hij buiten zitten, om een boom, een molen of andere voorwerpen te schetsen. En dan lette hij scherp op, welke kleuren en tinten die dingen vertoonden, waar de zon ze met helder licht bescheen en waar schaduw viel. Die kleuren, dat licht en die schaduw wist hij zoo prachtig af te beelden, dat ieder zijn schilderijen bewonderde.
Rembrandt bleef te Amsterdam wonen. Daar stierf hij in 1669. Nog in onzen tijd is zijn naam door de geheele wereld beroemd. Hij was de grootste kunstenaar, die ooit in ons land geleefd heeft. „Vorst onzer schilders" wordt hij genoemd.
Toen in September 1898 onze jonge Koningin gekroond



De Staalmeesters. (Schilderij van Rembrandt).



werd, heeft men te Amsterdam een tentoonstelling van Rembrandts schilderijen gehouden. Een paar prachtige stukken worden bewaard in het Rijksmuseum te Amsterdam, andere te 's Gravenhage. Die alle en nog veel meer, ook uit het buitenland, werden te zamen gebracht in een der gebouwen van onze hoofdstad. Duizenden menschen, waaronder vele vreemdelingen, kwamen, om al die kostbare schilderijen te bewonderen.
In 1852 heeft men te Amsterdam een standbeeld opgericht ter eere van den grooten kunstenaar. Zijn naam
zal nooit vergeten worden.
Een ander beroemd man uit den bloeitijd van ons land was Joost van den Vondel. Vondel woonde ook te Amsterdam en had daar een kousenwinkel. „Maar een kousenkoopman is toch geen kunstenaar," zul je zeggen. Neen, dat is waar, en als Vondel niets anders had gedaan dan kousen verkoopen, zouden we zeker nooit zijn naam gehoord hebben. Hij heeft echter wel iets anders gedaan.
Het meeste werk in den kousenwinkel verrichtte zijn vrouw en daardoor had Vondel tijd om te lezen, te studeeren en gedichten te maken. In je leesboek heb je meer dan eens een gedicht of vers gelezen. Hier volgen een paar versregels van den dichter, van wien ik je vertel.
Laat het kostelijkst van al U niet roekeloos ontglippen:
Dat's de Tijd, die heen gaat glippen,
Zonder dat hij keeren zal.
Ook deze nog:
Wat zong het vroolijk vogelkijn,
Dat in den boomgaard zat?
„Hoe heerlijk blinkt de zonneschijn Van rijkdom en van schat!



Wij vogels vliegen, warm gedost,
Gerust van tak op tak.
De Hemel schaft ons drank en kost,
De Hemel is ons dak.
Wij zaaien en wij maaien niet,
Wij teren op den boer;
Als 't koren in zijn aren schiet,
Bestelt al 't land ons voer."
Dit zijn evenwel slechts twee korte versjes. Vondel heeft ook groote gedichten geschreven, verscheiden boeken vol. Misschien zul je daar later nog wel eens enkele van lezen. Nu zou dat nog niet gaan, want die verzen zijn moeilijk te begrijpen. Volwassen menschen echter, die ze wel verstaan, vinden ze zoo mooi, dat zij Vondel onzen grootsten dichter, den „Vorst onzer Dichters" noemen. — Ook voor dezen beroemden kunstenaar heeft men te Amsterdam een standbeeld opgericht.
In de Gouden Eeuw leefden nog meer groote mannen in ons land. Jan Steen, Gerard Dou, Paulus Potter en Van der Helst waren schilders, wier prachtige stukken nog heden bewonderd worden. Hooft, Huygens, Cats en Brederode waren beroemde dichters.
Ook als we aan onze kunstenaars denken, moeten we dus zeggen: de zeventiende eeuw mag met recht de Gouden Eeuw genoemd worden.
Vragen en Opgaven. 1. Wie wordt de „Vorst onzer Schilders" genoemd? 2. Waar en in welk jaar werd hij geboren? 3. In welke stad woonde hij later? 4. Rembrandt heeft vele kostbare .... vervaardigd. 5. Die schilderstukken zijn nog in onzen tijd .... 6. Wanneer is een tentoonstelling van Rembrandts schilderijen gehouden? 7. Waar worden een paar van











zijn stukken bewaard? 8. In welk jaar stierf Rembrandt? 9. Wat heeft men te Amsterdam voor hem opgericht?
10. Wien noemt men den „Vorst onzer Dichters?" 11. In welke stad woonde Vondel? 12. Hij leefde van 1587 tot 1678 en werd dus .... oud. 18. Vondel heeft vele mooie .... geschreven. 14. Daardoor is de dichter .... geworden. 15. Wat heeft men te Amsterdam voor hem opgericht?
16. Welke schilders leefden ook in de Gouden Eeuw?
17. Welke dichters leefden in dien tijd?
Om van buiten te leeren.
Twee beroemde mannen.
Rembrandt.
Hij schilderde kostbare stukken.
Nog steeds zijn ze wereldberoemd;
En onder de Hollandsche kunst'naars Wordt Rembrandt de grootste genoemd.
Vondel.
De heerlijke verzen van Vondel,
Ze maakten den dichter beroemd.
Zelfs heden ten dage nog wordt hij De „Vorst onzer Dichters" genoemd.
10. 't Bestuur van Jan de Witt. — Neerlands macht en strijd ter zee.
In dit lesje zullen we spreken over het tijdvak van ongeveer 25 jaren, dat volgde op den vrede van Munster.
Je weet nog wel, dat een jaar vóór den vrede, dus in 1647, stadhouder Frederik Hendrik gestorven was.



Zijn zoon, Willem II, volgde hem op, maar stierf reeds in 1650. Toen besloten de Staten van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en Overijsel, geen stadhouder weer aan te stellen.
Jan de Witt.
In de jaren, die nu volgden, was Jan de Witt de voornaamste persoon in ons land. Hij was raadpen-



sionaris van Holland, d. w. z. raadsman der Staten, zooals ook Oldenbarnevelt was geweest. Daar hij zoo buitengewoon bekwaam was, deden de Staten altijd, wat hij voorstelde. We kunnen daarom gerust zeggen, dat De Witt aan hun hoofd stond, ofschoon hij slechts hun raadgever was. En daar nu Holland de voornaamste, rijkste en machtigste provincie van ons land was, had de raadpensionaris ook in andere gewesten veel invloed, zoodat hij eigenlijk het geheele land bestuurde.
In de dagen van Jan de Witt was Nederland machtig, vooral ter zee. Toen ik je van den slag bij Duins vertelde, zagen we al, dat ons land vele oorlogsschepen bezat en dat die met wakker volk waren bemand. Onder De Witts bestuur werd die zeemacht nog grooter. Soms bestond onze vloot uit meer dan honderd groote schepen, met zware kanonnen bewapend. De raadpensionaris besteedde er al zijn zorgen aan, dat die vloot in uitstekenden toestand verkeerde. Maar wat het voornaamste was, aan het hoofd van onze oorlogsschepen stonden bekwame en moedige mannen. Tot het jaar 1653 was Tromp admiraal of opperbevelhebber der vloot. Dit was dezelfde Tromp, die in 1639 de Spanjaarden bij Duins versloeg. Toen hij in een zeegevecht gesneuveld was, kwam na eenigen tijd De Ruyter in zijn plaats. Van dezen vertel ik je in een volgende les meer.
Had ons land in den tijd van De Witt ook zulk een machtige vloot noodig? Zeker, en het was een geluk, dat de admiraals zoo bekwaam en de matrozen zoo flink waren. Want het Nederlandsche volk had machtige vijanden, nl. de Engelschen. Hoe dat kwam?
We hebben vroeger al gezien, dat onze voorouders voor een groot deel hun rijkdom en macht te danken hadden
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen, II, 11e druk. 4



aan handel en zeevaart. Hun schepen waren meer in getal, dan die van alle andere volken te zamen. Maai ook de Engelschen begonnen meer en meer handel te drijven en zich met de zeevaart bezig te houden. Ze konden het niet aanzien, dat het kleine Nederland hun de baas was; ze waren naijverig op onze voorouders. En nu deden ze alle mogelijke moeite, om hun eigen handel uit te breiden en die van ons land minder te maken. Zoo verboden ze aan de Nederlandsche schippers, nog langer waren uit vreemde landen naar Engeland te brengen. Dat was schadelijk voor onze zeelieden, en het bestuur van ons land verzocht herhaaldelijk aan de Engelsche regeering, het verbod in te trekken, maar het hielp mets.
Uit den naijver tusschen de beide volken zijn twee geweldige oorlogen ontstaan. De eerste duurde van 1652 tot 1654, de tweede van 1665 tot 1667. In deze oorlogen werd alleen gevochten ter zee. Maar het waren vreeselijke gevechten, die geleverd werden. Denk maar eens: de oorlogsvloten van beide landen bestonden uit wel honderd schepen. In den strijd zeilden die schepen op elkaar in, beschoten elkaar met hun kanonnen en trachtten elkaar te vernielen. Dan sprongen soms de matrozen op het schip van een vijand over, om de bemanning te dooden en het vaartuig te nemen. Vreeselijk toch, zoo'n gevecht ter zee! Niet alleen werden honderden doodgeschoten of doodgeslagen, maar zoo vaak ook werd een schip lek geschoten en zonk met al het scheepsvolk in de diepte. Ook werden menigmaal schepen in brand gestoken, waarbij dan een groot deel der bemanning ellendig omkwam. Dit deed men, door oude vaartuigen, met brandstollen gevuld, in vlam te zetten en dan op den vijand af te sturen. Zulke vaartuigen noemde men branders.







In al die zeeslagen werd door beide partijen moedig gestreden. Soms wonnen de Nederlanders, soms de Engel-
schen den strijd.
Ik heb je al verteld, dat Tromp in dezen oorlog gesneuveld is. Dat gebeurde in een der eerste gevechten, in 1653. De meest bekende strijd is de Vierdaagsche Zeeslag van het jaar 1666. Vier dagen achtereen donderden de kanonnen; 't bloed van duizenden kleurde de zee. Eindelijk vluchtten de Engelschen. De Ruyter was overwinnaar.
Maar hoe dapper onze zeelieden ook streden, toch leed ons land door die oorlogen onnoemelijk veel schade. Honderden handelsvaartuigen werden door de Engelschen geroofd. Nu pakten de Nederlandsche oorlogsschepen ook wel Engelsche koopvaarders, maar dat vergoedde de door onze kooplieden geleden schade niet. Bovendien kostte het oorlogvoeren schatten geld.
Zou je het niet gelukkig vinden, als er nooit meer oorlog tusschen de volken gevoerd werd? Ik geloof het wel.
Vragen en Opgaven. 1. Wie werd na Frederik Hendrik stadhouder? 2. In welk jaar stierf deze jonge prins? 3. Hoe lang was hij dus stadhouder geweest? 4. Werd er na hem ook weer een stadhouder aangesteld?
5. Wie was toen de voornaamste persoon in ons land. 6. Jan de Witt was .... van .... 7. Hij was een zeer .... man. 8. Waar had hij ook veel invloed?
9. In den tijd van De Witt had Nederland een sterke . . . . 10. Wie was eerst admiraal onzer vloot en wie daarna? 11. Wie waren in dien tijd onze vijanden? 12. De Engelschen waren naijverig op onzen handel. 13. Hoeveel oorlogen ontstonden daardoor? 14. Waren dat land- of zeeoorlogen.
15. De eerste strijd werd gevoerd van .... tot ... ., de tweede van .... tot ... . 16. In welk jaar sneuvelde Tromp? 17. Was dat in den eersten of tweeden Engelschen oorlog. 18. in



welk jaar had de Vierdaagsche Zeeslag plaats? 19. In welken oorlog was dat? 20. Hoeveel jaren waren er toen na den Vrede van Munster verloopen? 21. Hoelang is het nu al geleden?
Om van buiten te leeren.
Neerlands macht en strijd ter zee.
Bekwame admiraals en een machtige vloot, Met kloeke matrozen bemand,
Die waren er tijdens 't bestuur van De Witt De trots en de steun van ons land.
vVant machtige vijanden had men ter zee,
En menig gevecht had er plaats;
Maar wakker steeds streden in iederen slag De kloeke en dapp're „Janmaats."
11. Michiel Adriaanszoon de Ruyter,
In de vorige les hebben we gelezen van Neerlands zeemacht en van een paar der beroemdste bevelhebbers. Toen heb ik je beloofd, van één dier admiraals iets meer te zullen vertellen. Welnu, luister dan.
Michiel Adriaansz. de Ruyter werd in het jaar 1607 te Vlissingen geboren. Rijk waren zijn ouders niet. Zijn vader, een bierbrouwersknecht, moest hard werken, om voor zijn gezin het noodige te verdienen. Evenals andere jongens van zijn leeftijd bezocht Michiel de school. Daar beviel het hem echter in 't geheel niet. De scholen van dien tijd waren nare vertrekken, met steenen vloeren, lage zolderingen en kleine raampjes. De meesters waren personen, die zelf maar weinig geleerd hadden. Michiel leerde op school zoo goed als niets. Dat was echter voor



het grootste deel zijn eigen schuld, want hij was een rechte ondeugd. Zoo slecht paste hij op, dat de meester hem voorgoed van school wegzond.
Michiel Adriaansz. de Ruyter.
Het was zijn liefste werk, langs de haven te loopen en naar de komende en vertrekkende schepen te zien.



O zoo graag wilde hij zelf met zoo'n schip mee, om de groote zee te kunnen bevaren! Daarvan wilden zijn vader en moeder evenwel niets hooren.
Toen Michiel van school af was, kwam hij in de lijnbaan van de heeren Lampsens, om daar het groote wiel te draaien. Ook hier paste de jongen zeer slecht op. Hij kon het in de nauwe werkplaats niet uithouden. Al door drong hij bij zijn ouders aan, om naar zee te mogen gaan.
Eindelijk gaven dezen toe. Michiel werd scheepsjongen op een der vaartuigen van de heeren Lampsens. Nu was hij geen ondeugd meer; hij had werk gevonden, waarin hij plezier had. Zoo onwillig als hij vroeger was, zoo gehoorzaam en vlijtig werd hij nu. Hij deed zijn best, om alles te leeren, wat een goed zeeman behoort te weten.
Maar nu ook begreep hij, dat hij verkeerd gedaan had, met op school zoo slecht op te passen. Want om iets meer te worden dan eenvoudig matroos, moest hij flink kunnen lezen, rekenen en schrijven. En dat kon Michiel niet. Gelukkig was het nog niet heelemaal te laat.
Als hij des winters niet op zee was, ging hij naar zijn ouden meester en leerde van hem, wat hij vroeger verzuimd had. En nu werkte hij met dubbele vlijt. Was hij des zomers weer op het schip, dan deed hij zijn uiterste best. Ieder hield van den vluggen en vlijtigen jongen. Spoedig werd hij matroos, bootsman, stuurman en, nadat hij verscheiden jaren gevaren had, „schipper. ' Dat zou vroeger niemand van dien kwajongen gedacht hebben.
Als gezagvoerder van een koopvaardijschip deed De Ruyter vele reizen naar verre landen en bij menige gelegenheid bleek het, welk flink, schipper hij was. Altijd werkzaam, eerlijk als goud en steeds vol moed, al was er ook groot gevaar.



Nadat hij menig jaar op een koopvaardijschip gevaren had, werd De Ruyter kapitein van een oorlogsschip.
Toen de eerste zeeoorlog met Engeland begon, kwam hij aan 't hoofd van een deel onzer vloot. En ook hier toonde hij, hoe bekwaam en moedig hij was. Een gevecht tegen de Engelschen, die meer schepen hadden dan hij, werd door hem gewonnen. Iedereen roemde den dapperen bevelhebber. Toen dan ook Tromp in een gevecht tegen de Engelschen gesneuveld was, werd De Ruyter, in den tweeden oorlog met Engeland, admiraal of opperbevelhebber van de geheele vloot.
Dat was er dus van den Ylissinger kwajongen geworden: aanvoerder van Nederlands zeemacht. Hij was echter niet zoover gekomen, doordat hij zulk een ondeugende knaap was geweest, maar doordat hij later zoo uitstekend had opgepast.
Ruim tien jaar, van 1666 tot 1676, heeft de Ruyter aan 't hoofd van onze vloot gestaan. In menig gevecht heeft hij den vijand overwonnen. Hij is de beroemdste admiraal geweest, die ooit in ons land heeft geleefd. Iedereen eerde den bekwamen en dapperen vlootvoogd. En werd hij ook trotsch, nu hij zulk een voornaam man was geworden? In 't geheel niet. Steeds bleef hij nederig en minzaam jegens iedereen. Voor zijn matrozen zorgde hij als een vader. „Bestevaêr", d.i. grootvader, werd hij dan ook door zijn scheepsvolk genoemd.
In het jaar 1676 leverde hij een gevecht tegen de Fransche vloot. Ons land was toen met trankrijk in oorlog en De Ruyter bestreed den vijand ter zee. In dat gevecht werd hij door een kogel gewond en zeven dagen later stierf hij.



Geheel Nederland treurde om den man, aan wien het zooveel had te danken.
Praalgraf van de Ruyter.
In de Nieuwe Kerk te Amsterdam ligt de Ruyter be-



graven en boven zijn graf heeft men een prachtige graftombe opgericht. Te Vlissingen, zijn geboorteplaats, staat een standbeeld ter eere van den grooten admiraal.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar en waar werd De Ruyter geboren? 2. Wat was zijn vader? 3. Hoe paste de jonge Michiel op, toen hij naar school ging? 4. Wat wilde hij graag? 5. Eerst waren zijn ouders daar tegen, maar eindelijk ....
6. Hoe paste Michiel op als scheepsjongen? 7. Toen leerde hij flink en deed in alles zijn .... 8. Spoedig werd hij ......... ,
... en eindelijk .... op een koopvaardijschip. 9. Als koopvaarder toonde hij, dat hij zeer was. 10. Wat werd hij
na vele jaren? n _ „r ,
11. Wat was hij in den eersten Engelschen oorlog.-' 12. Wat werd hij na den dood van Tromp? 13. Hoe lang heeft hij aan 't hoofd van onze vloot gestaan? 14. De Ruyter was Neerlands beroemdste admiraal. 15. Werd hij daardoor ook trotsch.-' 16. Hoe noemde zijn scheepsvolk hem ?
17. In welk jaar is De Ruyter gesneuveld? 18. Hoe oud was hij toen? 19. Hoe lang is dat nu geleden? 20. Waar ligt De Ruyter begraven? 21. Wat heeft men te Vlissingen voor hem opgericht?
Om van buiten te leeren.
Michiel Adriaansz. De Ruyter.
Michiel was als schoolknaap ondeugend, Als scheepsjongen vlijtig en goed,
Als koopvaarder eerlijk en werkzaam Een man van bekwaamheid en moed.
Michiel werd de dappere vlootvoogd,
Door ieder geëerd en geroemd, —
Zóó goed, dat hij door zijn matrozen Hun „Bestev&er" steeds werd genoemd,



12. De oorlog van 1672. — Willem III.
Dat de Engelschen voor onze voorouders geduchte vijanden ter zee waren, hebben we vroeger al gezien. Yan een anderen vijand van ons land zal ik je in deze les iets vertellen.
Het was de koning van Frankrijk, Lo de wijk XIV. Deze vorst was heerschzuchtig; hij wilde zijn rijk steeds grooter maken. Landstreken veroveren was daarom zijn hoofddoel.
Zoo deed hij alle mogelijke moeite om Zuid-Nederland in zijn bezit te krijgen. Onze voorouders hadden het daarop volstrekt niet begrepen, want ze vreesden, dat hij ook ons land niet met rust zou laten, als hij eerst Zuid-Nederland bezat. Nu was Lodewijk in 1667 met een leger dat land binnengedrongen, om het te veroveren. Toen echter had De Witt, geholpen door een paar andere landen, hem gedwongen, zijn plan op te geven.
Dat had de Fransche vorst erg kwalijk genomen. Het kleine Nederland zou er voor boeten, dat het hem had tegengewerkt. In 1672 begon hij den oorlog met ons land. Den koning van Engeland, den bisschop van Munster cn den keurvorst van Keulen had hij overgehaald, hem te helpen. Zoo had Nederland dus vier vijanden tegelijk.
Met een groot leger van ongeveer 120.000 man kwam Lodewijk aanrukken. De Nederlandsche troepen, ruim 20.000 man sterk, waren onbekwaam en slecht gewapend. In de laatste jaren had de regeering van ons land alleen voor de vloot gezorgd en het leger verwaarloosd. Nu was dit niet in staat, de Franschen tegen te houden. De eene stad na de andere viel den vijand in handen. Binnen eenige weken was een groot deel van Gelderland



en Utrecht veroverd. In Holland konden de Franschen niet binnendringen, daar men al het lage land tusschen Amsterdam en Gorkum onder water gezet had. Maar
Willem III.
ondertusschen hadden de soldaten van de Duitsche vorsten een groot deel van oostelijk Gelderland, Overijsel, Drente en Groningen veroverd.



Het zag er dus treurig voor Nederland uit. Ieder vreesde, dat de vijanden het geheel in hun macht zouden krijgen. Het volk was wanhopig, nu de vreemde soldaten weer brand en moord in steden en dorpen brachten. De meeste winkels waren gesloten; op de scholen werd geen les meer gegeven; aan zijn werk dacht niemand; ieder was radeloos van angst.
In dezen nood gaf het volk De Witt de schuld van al het onheil. Zoo groot was de woede van sommigen, dat ze den Raadpensionaris en zijn broer op een afschuwelijke wijze in den Haag vermoordden.
Reeds eenigen tijd voor deze droevige gebeurtenis hadden velen er op aangedrongen, dat men den Prins van Oranje tot stadhouder zou benoemen. Van hem verwachtte men redding in den nood. De Staten der provinciën gaven aan dien wensch gehoor, en de jonge Willem III werd stadhouder van Holland en Zeeland en wat later van Utrecht, Gelderland en Overijsel. Wie was deze jonge prins? Hij was de zoon van Willem II, die in 1650 overleden was. Je herinnert je nog wel, dat na den dood van dezen vorst de Staten van genoemde vijf provinciën geen stadhouder hadden aangesteld.
Willem III heeft de redding gebracht, die het volk van hem verwachtte. Het totaal onbekwame leger werd door hem geoefend. Hij huurde meer soldaten en leerde de boeren het hanteeren der wapens. Het gelukte hem, vreemde vorsten over te halen, ons krachtig hulp te verleenen. In November van het jaar 1673 wist hij de Franschen te dwingen, het land te verlaten. Nu was het ergste voorbij. Het volgende jaar, dus in 1674, sloten Engeland, Munster en Keulen vrede met ons land.



Ter zee hadden de zaken niet zoo slecht gestaan als te land. Daar had de dappere De Ruyter aan het hoofd van een flinke vloot tegen de Engelschen en Franschen gestreden en driemaal een overwinning op de vijanden behaald.
De oorlog met Frankrijk duurde nog tot 1678. Te land werd er gevochten in Zuid-Nederland. Daar streed Willem III tegen de Fransche legers. Een gevecht ter zee in 1676 kostte aan De Ruyter het leven, zooals ik je reeds in de vorige les verteld heb.
In 1678 kwam er ook vrede met Frankrijk. Nederland was behouden gebleven. Dat het zoo goed was afgeloopen, had men voor een groot deel te danken aan Willem III.
De jonge Prins was een zeer bekwaam man. Zijn geheele leven heeft hij er voor gewaakt, dat Lodewijk XI \ zijn doel niet bereikte, om in Europa den baas te spelen.
Tot 1702 is hij stadhouder geweest. Toen had hij het ongeluk van het paard te vallen, wat zijn dood veroorzaakte.
Vragen en Opgaven. 1. Over welk land regeerde Lodewijk XIV? 2. Wat was zijn hoofddoel? 3. Welk land wilde hij gaarne in zijn bezit hebben? 4. Wie zouden dat niet gaarne zien?
5. In welk jaar drong Lodewijk met een leger Zuid-Nederland binnen? 6. Wie dwong hem toen, zich terug te trekken?^ 7. Hoe nam de Fransche koning dit op? 8. Waarvoor zou Nederland boeten? 9. In welk jaar begon hij den oorlog met ons land.' 10. Welke vorsten hielpen hem?
11. Welke provinciën werden door de Franschen veroverd.
12. Waarom drong het Fransche leger niet in Holland door?
13. Welke provinciën werden door de Duitsche vorsten ver-
14. Hoe was dus de toestand van ons land? 15. Het volk was .... van angst. 16. Wien gaf men de schuld van het onheil? 17. Jan de Witt en zijn broer werden door het volk in Den Haag ....



18. Wie was eenigen tijd vroeger tot stadhouder benoemd? 19. Van wien was deze prins een zoon? 20. Willem III heeft Nederland gered. 21. In welk jaar dwong hij de Franschen, ons land te verlaten? 22. In welk jaar kwam er vrede met Engeland, Munster en Keulen?
23. Wie had op zee tegen de Engelschen en iranschen gestreden? 24. Hoeveel overwinningen had hij behaald? 25. In welk jaar sneuvelde Be Ruyter?
26. In welk jaar kwam er vrede met Frankrijk? 27. Hoeveel jaren was dat na den Vrede van Munster? 28. Hoe lang is het nu al geleden? — 29. Tot welk jaar is Willem III stadhouder geweest? 30. Waardoor kwam hij om het leven?
Om van buiten te leeren.
De Oorlog van 1672.
Weer stond de vijand in het land En bracht er brand en moord,
En overal, in dorp en stad,
Werd klacht op klacht gehoord.
Toen werd het broederpaar De Witt Door 't woedend volk gedood,
Want velen gaven hun de schuld,
Dat Neerland was in nood.
Toen bracht Oranje redding aan;
Hij voerde 't volk ten strijd,
En door zijn krijgskunde en zijn moed Werd Nederland, bevrijd.
13. Het Beleg van Groningen,
In de vorige les heb je gelezen, hoe treurig de toestand van ons land was in het ongeluksjaar 1672. Toen de



soldaten van den vijand de eene stad na de andere veroverden, verloren de meesten den moed. In dit lesje zal ik je echter nog een gebeurtenis uit dien tijd vertellen, waaruit blijkt, dat men niet overal den moed liet zakken, en dat er ook nog plaatsen waren, die den vijand buiten de muren wisten te houden.
Één van die steden was Groningen. Nadat de bisschop van Munster een aantal vestingen in Gelderland en Overijsel had veroverd, trok hij naar het Noorden. Koevorden gaf zich over en in dichte drommen rukten nu zijn soldaten door Drente op Groningen aan. Ongelukkig de dorpen, waar ze doortrokken. Ze eischten levensmiddelen van de boeren, roofden het vee en plunderden de huizen. Waar ze niet genoeg vonden naar hun zin, werd het huis in brand gestoken.
Den 9den Juli (1672) kwam het vijandelijk leger voor Groningen. De Bisschop zond een boodschapper naar de stad en eischte, dat men de vesting over zou geven. Maar daar wilde men in Groningen niets van weten. De dappere bevelhebber van de bezetting, Rabenhaupt, en het stadsbestuur hadden besloten, zich te verdedigen, zoolang men kon. Men had de poorten gesloten, de muren en wallen versterkt, waar die zwak waren, en ten N. van de stad het land onder water gezet. Daar kon de vijand dus niet komen. Hij legerde zich dan ook aan den zuidkant van de vesting, op den hoogen, zandigen Hondsrug. Daar bouwde hij zijn tenten en wierp er schansen op, om er de kanonnen te plaatsen.
Zoodra die gereed waren, werd de stad hevig beschoten. Groote, ronde kogels en dikke keisteenen vlogen over de muren en wallen en veroorzaakten groote schade aan verschillende huizen. Zware bommen, die uit elkaar



sprongen bij het neerkomen, vielen in de straten en op de daken der huizen en richtten groote verwoestingen aan. Gloeiende kogels suisden door de lucht en deden dikwijls een huis in brand vliegen. Het zuidelijk deel van de stad werd haast onbewoonbaar; velen moesten hun huizen verlaten en zochten een onderkomen in het noordelijk gedeelte, waar men minder van het beleg te lijden had.
De Groningers verloren evenwel den moed niet en verdedigden hun stad dapper. De moedige bezetting werd bijgestaan door studenten en burgers. Met hun kanonnen beschoten ze den vijand; ze herstelden de schade, die aan de wallen en muren werd toegebracht en bluschten zoo gauw mogelijk de branden, die door de gloeiende kogels werden veroorzaakt. Eens zelfs verlieten een aantal soldaten en burgers de stad, vielen den vijand aan, brachten hem groote schade toe en keerden daarna ijlings binnen de poorten terug. Ze deden een uitval, zooals men dat noemt.
Eén ding was voor de Groningers gelukkig; ze behoefden geen gebrek te lijden, zooals bijna honderd jaar vroeger de bewoners van Haarlem en Leiden. Aan den noordkant bleef de stad geheel vrij; daar kon men met schepen komen en zooveel voedsel in de stad brengen als men wou.
Eindelijk zag de Bisschop in, dat hij de begeerde vesting niet zou krijgen. Zijn leger had reeds vreeselijk geleden. Door ziekte en door kogels uit de stad waren duizenden soldaten omgekomen. Den 28sten Augustus eindigde het beleg; de vijand trok af.
Groningen was gered en de blijdschap van de burgerij was groot. Nog ieder jaar viert men in de stad op den
Laarman, Toestanden en Gebeurtenissen. II. 11e dr. 5



28sten Augustus feest, ter herinnering aan het al zoo lang
geleden ontzet.
Wat de Groningers in het Noorden deden, had een handvol dappere soldaten en burgers gedaan te Aardenburg, in Zeeuwscli-Vlaanderen. Een aanval van de Pranschen op deze plaats was door den moed der verdedigers
totaal mislukt.
Groningen en Aardenburg beurden de beangste Nederlanders weer wat op. En daar nu ook nog de Prins van Oranje aan 't hoofd van het leger was gekomen, was weldra de moedeloosheid geheel geweken. Hoe de oorlog is afgeloopen, weet je al uit de vorige les.
"Vragen en Opgaven. 1. Welke stad hield in 1672 den vijand buiten zijn muren? 2. Door welk leger werd de stad belegerd? 3 Welke vesting had zich aan den Bisschop overgegeven.
4. Door welke provincie trok toen zijn leger naar Groningen?
5. Wie hadden veel van de doortrekkende soldaten te lijden? 6 Wanneer kwamen de Munsterschen voor Groningen? 7. Wat
hadden generaal Rabenhaupt en het stadsbestuur besloten ? 8. Aan welken kant van de stad legerde de vijand zich? 9. Wat deed hij weldra met zijn kanonnen? 10. Welk deel van de stad werd
daardoor erg beschadigd?
11 Hoe hielden de Groningers zich? 12. Wie hielpen de soldaten bij de verdediging? 13. Waardoor bracht men eens den
vijand groote schade toe?
14 Is er tijdens het beleg te Groningen ook gebrek geleaen? 15. Aan welken kant bleef de stad geheel vrij? 16. Wat kon men daar dus gemakkelijk invoeren?
17 Wanneer eindigde het beleg? 18. De Bisschop trok ai
omdat zijn leger 19. Wat heerschte toen in de stad?
20. Wat wordt nog ieder jaar op den 28»*» Augustus te Gro-
2? Welke vesting in het Zuiden van ons land hield de Franschen buiten de poorten? 22. Door de dappere verdediging yan kregen de Nederlanders weer moed.



23. De moedeloosheid week ook, doordat er weer een . . . . aan 't hoofd van 't leger was gekomen.
Om van buiten te leeren.
Het Beleg van Groningen.
De vijand rukte in drommen Op Gruno's veste aan.
Daar had men vast besloten,
Zijn krijgsmacht te weerstaan.
En hoe de kogels suisden En brachten dood en brand, Men gaf geen moed verloren En Groningen hield stand.
De vijand kon 't niet winnen; Dus trok hij af voor goed —
En in 't beangste Neerland Herleefde weer de moed.
14. De Eeuw van Verval.
De zeventiende eeuw was de bloeitijd van ons land. Konden we dit van de achttiende eenw ook maar zeggen! Maar dat gaat niet; de naam, die boven dit lesje staat, past voor dien tijd beter.
Wat was er dan in verval, wat was dan minder geworden? In de eerste plaats de handel en scheepvaart. De tijd was voorbij, dat ons volk meer schepen op zee had dan alle andere volken samen. Hoe dat kwam? Wel, doordat men in andere landen, vooral in Engeland en Frankrijk, ook meer en meer begon handel te drijven en aan zeevaart te doen. Nu hadden die menschen de



Nederlandsche schippers niet meer zoo noodig; ze haalden en vervoerden hun waren zelf.
Dit was echter niet de eenige reden van den achteruitgang. Er was bij onze voorouders ook heel wat eigen schuld bij. In de zeventiende eeuw reisden de kooplieden zelf met hun schepen naar andere landen, om te zien, waar ze het best konden koopen en verkoopen. Maar nu niet meer. Nu vond men het gemakkelijker, om maar rustig thuis te blijven en anderen uit te zenden, om handel te drijven. Zelfs, waren er velen, die in 't geheel geen handel meer dreven, maar een lui leventje gingen leiden van het geld, dat hun vaders en grootvaders hadden verdiend.
Ook met de haringvangst was het niet meer als vroeger. Toen wilde men in alle landen Hollandsche haring hebben, omdat die zoo voortreffelijk was. In de achttiende eeuw echter had men de Engelsche haring liever. Eigen schuld alweer! Men was hier slordig geworden bij het inzouten en verzond de visch in vaten van slecht hout, waar ze ook al niet beter van werd.
Nu er minder schepen op zee gingen voor den handel en de vischvangst, behoefden er natuurlijk ook minder gebouwd te worden. Verdwenen was nu de groote drukte op scheepstimmerwerven, in zeilmakerijen en kuiperijen. Ook daar dus achteruitgang.
Maar nog erger was dit bij de andere nijverheid. Er was een tijd, dat het Hollandsche laken en linnen in vreemde landen beroemd waren. In de achttiende eeuw echter niet meer. Toen maakte men in het buitenland die stoffen al beter dan bij ons. Daar ging de nijverheid vooruit; hier werd ze hard minder.
Nu moet je echter niet meenen, dat onze kooplieden en fabrikanten erg leden onder den achteruitgang. Ze



hadden wel zooveel geërfd, dat ze schatrijk bleven, ook toen ze minder verdienden.
Ga maar eens mee, dan willen we weer eens een kijkje nemen in de woning van zoo'n rijkaard. Let op het groot aantal vertrekken, het eene nog mooier dan het andere. En zie dan eens in die kamer rond. Op den grond liggen kostbare tapijten, voor de ramen hangen zware, dure gordijnen. Groote spiegels met vergulde lijsten en prachtige schilderijen sieren de wanden. De
Uit de achttiende eeuw.
meubels zijn van glanzend mahoniehout; de ruggen en zittingen der stoelen zijn met zachte kussens bedekt. Alles is even kostbaar, alles getuigt van rijkdom.
Kostbaar is ook de kleeding van de bewoners. Kijk maar eens naar die dame; wat een schitterende verschijning! Het haar is sierlijk gekruld en hoog opgezet en met een wit poeder bestrooid. Om den hals draagt zij een snoer van kostbare paarlen. Let vooral op dien wijd-



uitstaanden rok, van een prachtige, kleurige stof vervaardigd en geheel met kant behangen.
Daar verschijnt ook de heer des huizes, eveneens in pronkgewaad. Hij draagt een nauwsluitende jas en vest, rijk met gouddraad bestikt. Zijn lichte broek sluit nauw om de beenen en eindigt bij de knie. De kousen zijn van witte zijde en de voeten steken in lage, sierlijke schoenen. Eigen hoofdhaar draagt onze heer niet. Zijn kruin is kaal geschoren en voorzien van een gekrulde pruik, ook met poeder bestrooid.
Een sierlijke statiekoets komt voor. Ons paar stapt er in en laat zich buiten de stad rijden. Daar hebben ze een ruim buitenverblijf, waar ze den zomer doorbrengen. Het mooie huis is door een grooten tuin omringd. Tal van rechte paden doorsnijden dien tuin; geschoren heggen bevinden zich aan weerszijden van de paden. Kunstig gesnoeide boomen en heesters moeten tot sieraad strekken. Daarin zitten nagemaakte vogels, ook al ter opluistering. Alles is even sierlijk en netjes, maar verbazend stijf.
Terwijl zoo de rijken een weelderig leven leidden, hadden de geringe lieden moeite om rond te komen. Velen leden zelfs gebrek, daar ze door den achteruitgang van de nijverheid geen werk hadden. In heele scharen trokken ze naar het platteland, om bij de boeren te bedelen. Maar in de zeeprovinciën hadden de boeren zelf het ook veel minder dan in de Gouden Eeuw. Dat kwam, doordat ze nu voor hun producten, zooals boter en kaas,
veel minder ontvingen dan toen. _
In de landprovinciën echter hadden de landlieden het nu beter dan in de zeventiende eeuw. Het bedrijf van deze menschen ging vooruit. Ze begonnen heidevelden







met bosch te beplanten. Ze hakten de bovenste laag van het hoogveen los en staken het in brand. In de asch zaaiden ze dan veenboekweit. Ook begonnen ze meer en meer aardappelen te verbouwen. Dit gewas had men al in de zeventiende eeuw uit Amerika in ons land ingevoerd, maar nu pas begon men de knollen als voedsel te gebruiken.
Vragen en Opgaven. 1. Welke eeuw heet de Gouden Eeuw? 2. Hoe wordt de achttiende eeuw wel genoemd?
3. In deze eeuw gingen handel en zeevaart .... 4. Ook de haringvangst werd .... 5. Werden er nu ook nog zooveel schepen gebouwd? 6. Hoe ging het met de andere nijverheid?
7, Wie leden niet onder den achteruitgang? 8. Hoe hadden dezen hun schatten gekregen? 9. Hoe was het huis, dat zij bewoonden? 10. Waarmee was de vloer van de kamers bedekt? 11. Waarmee waren de wanden versierd? 12. Waarvan waren de meubels vervaardigd? 13. Hoe was de kleeding van deze rijken? 14. Hoe zulke rokken droegen de dames? 15. Hoe hadden dezen het haar opgemaakt? 16. Waarmee tooiden de heeren hun hoofd?
17. Waar brachten de rijken den zomer door? 18. Waardoor was hun buitenverblijf omringd? 19. In zoo'n tuin vond men .... paden, .... heggen en kunstig .... boomen.
20. Wie hadden in dien tijd moeite om rond te komen? 21. Waardoor leden velen gebrek? 22. Wat gingen dezen vaak doen? 23. In welke provinciën hadden de boeren het minder dan in de zeventiende eeuw? 24. In welke hadden de landlieden het beter dan vroeger? 25. Waarmee beplantten dezen de heidevelden? 26. Wat verbouwden ze op het hoogveen? 27. Welk nieuw gewas begonnen ze ook te verbouwen?
Om van buiten te leeren.
De Eeuw van Verval.
De achttiende eeuw was een tijd van verval:
De nijverheid bloeide niet meer —
En handel en scheepvaart — ook zij brachten niet De rijkdommen aan van weleer.



De rijken bezaten hun schatten nog wel,
Maar 't volk kon met moeite bestaan. Verdiend werd er weinig in dorp en in stad — De welvaart was henengegaan.
15 Willem IV en Willem V.
ONTEVREDENHEID IN HET LAND.
Herinner je eens, in welk jaar Willem III stierf. Juist, in 1702. In deze les zullen we lezen van de beide stadhouders, die na hem kwamen.
In de eerste jaren na Willems dood, van 1702 tot 1747, had men in de meeste provinciën geen stadhouder. Willem III had geen kinderen nagelaten en een ander was door de Staten niet benoemd. Nu was echter in het jaar 1747 ons land weer met Frankrijk in oorlog. Fransche legers drongen er binnen en veroverden enkele steden. Het volk zag gevaar; het dacht aan de treurige dagen van 1672. Weer verwachtte het hulp van een prins van Oranje; het wilde, dat deze stadhouder zou worden.
Was er dan een prins van Oranje, nu Willem III geen kinderen had nagelaten? Ja, in Friesland. Daar had men altijd een stadhouder gehad, ook als Holland en andere provinciën er geen hadden. De Friesche stadhouders waren familie van de Hollandsche. Toen nu Willem 111 stierf, erfde de stadhouder van Friesland, Jan Willem Friso, den titel Prins van Oranje. Een zoon van dezen Jan Willem Friso was het, van wien in 1747 het volk hulp verwachtte tegen de Franschen. De Staten voldeden aan den wensch van het volk; de Friesche prins werd stadhouder van alle provinciën. Hij heette nu Willem IV.



Tegen de Franschen behoefde Willem IV niet meer te strijden; spoedig kwam er vrede. Men verwachtte echter ook nog iets anders van den Prins; hij zou verbeteringen brengen in het bestuur. Want het volk was
Willem IV.
erg ontevreden over de regeering en daarvoor waren ook redenen.
Je weet nog wel, dat elke provincie bestuurd werd



door de Staten. De leden der Staten werden meest benoemd door de bestuurders der steden, die men regenten noemde. Deze regenten deden veel verkeerds. Iets daarvan zal ik je noemen. In dien tijd moest voor het vervoeren van een brief veel geld worden betaald. Nu hadden de regenten der meeste steden postmeesters aangesteld, om voor het brievenvervoer te zorgen. Ze benoemden daartoe echter alleen hun eigen familieleden, want met dit ambt werd zeer veel geld verdiend.
Er was nog iets. Evenals thans moest ook toen door het volk belasting worden betaald. Tegenwoordig brengt men dit geld bij menschen, die het aan de regeering overmaken en die ontvangers heeten. Deze heeren hebben een vast, jaarlijksch inkomen. Toen had men geen ontvangers, maar pachters.
Deze pachters betaalden jaarlijks een zekere som aan de regeering en konden dan alles, wat zij van het volk ontvingen, voor zich houden. Nu ontvingen de pachters veel meer, dan zij aan de regeering betaalden; wel ongeveer het vierde gedeelte behielden zij voor zich zelf. Geen wonder, dat zij spoedig schatrijk werden, maar geen wonder ook, dat het volk daarover klaagde en morde.
Door Willem IV is in deze beide zaken verbetering gebracht. Voortaan werd het geld, dat met het brievenvervoer werd verdiend, niet meer door de rijke postmeesters in eigen zak gestoken. Het werd in de kas van het gewest gestort en dus ten voordeele van het algemeen gebruikt. Ook kwamen in de meeste gewesten voor de pachters ontvangers in de plaats.
Lang heeft Willem IV niet geregeerd. Reeds in 1751 stierf hij. Na hem werd zijn zoon Willem V stadhouder, doch daar deze prins nog heel jong was, regeerde



eerst zijn moeder, Anna, voor hem en later een Duitsche hertog. Eerst in 1766 was hij oud genoeg, om zelf aan het bestuur te komen.
Willem V.
De Prinses had moeilijke dagen tijdens haar regeering en later de jonge stadhouder zelf ook. Want nog altijd was het volk erg ontevreden. Wel was door Willem IV



iets verbeterd, maar er waren nog vele verkeerdheden. De regenten zorgden alleen voor zich zelf; of het de burgers goed ging, daarom bekommerden ze zich niet. Willem V was niet de man, om hierin verbetering te brengen. Hij was veel te zwak en te toegevend. Zoodoende werd de ontevredenheid steeds grooter.
Velen meenden, dat alles beter zou gaan, als er maar geen stadhouder was. Ze gaven den Prins de schuld van al het verkeerde en wilden hem zijn macht ontnemen. Anderen echter, en vooral de bewoners van het platteland, wilden den stadhouder meer macht geven. Zoo waren er twee partijen in ons land, vijanden en vrienden van den Prins. De eersten noemde men Patriotten, de laatsten Prinsgezinden. Lange jaren hebben deze partijen met elkaar getwist; hevig schold de een den ander uit. Vooral de Patriotten waren fel in hun aanvallen; den stadhouder werd van alles verweten.
In 1795 kregen de Patriotten hun zin. Toen werd Willem V uit ons land verdreven. Hoe en waardoor dat gebeurde, zullen we in een volgende les bespreken.
De Prins ging naar Engeland en zag ons land nooit weer.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar stierf stadhouder Willem III? 2. Werd toen in de meeste gewesten ook weer een stadhouder aangesteld? 3. In welke provincie had men steeds een stadhouder? 4. Van wien waren de Friesche stadhouders familie?
5. Wie drongen in 1747 ons land binnen? 6. Van wien verwachtte het volk toen hulp? 7. Willem IV werd nu stadhouder
van 8. Hoe lang had de stadhouderlooze tijd toen
geduurd?
9. Hoe lang heeft Willem IV geregeerd? 10. In welk jaar stierf hij? 11. Wie werd na hem stadhouder? 12. Wie regeerden eerst voor Willem V? 13. In welk jaar kwam hij zelf aan 't bestuur?



14. Hoe noemde men de vrienden van den Prins in die dagen? 15. Welken naam gaf men aan zijn vijanden? 16. Wie wenschten, dat er geen stadhouder zou zijn? 17. Wie wilden daarentegen, dat de stadhouder meer macht kreeg?
18. In welk jaar vertrok Willem V uit ons land? 19. Hoeveel jaren was hij toen stadhouder geweest? 20. Hoe lang is dat nu geleden?
Om van buiten te leeren.
Partijen in ons land.
In d'achttiende eeuw was er woeling en strijd; Men had twee partijen in 't land.
„De stadhouder weg!" riep de eene partij,
„Dan komt eerst verbeet'ring tot stand".
„Neen, geef hern meer macht nog", zei d' andere weer, [,Eerst dan wordt het goed in ons land;
„De Prins brengt, als hij maar de macht er toe heeft, „Zeer zeker verbeet'ring tot stand .
De strijd duurde voort tot het einde der eeuw,
Toen was er geen stadhouder meer.
Hij was met de zijnen naar Eng'land gegaan:
Nooit zag hij zijn vaderland weer.
16. De Fransche Omwenteling.
In de vorige les hebben we gelezen, hoe ontevreden het volk in de achttiende eeuw met het bestuur was. Niet alleen in ons land echter, ook in andere landen
was dat het geval.
Het ergst was het wel in F r a n k r ij k. Geen wonder ook. Daar was de toestand allertreurigst. Een groot gedeelte



van het Fransche volk had het ellendig: hard werken en toch armoe lijden. Hoe dat kwam? Slechts weinig boeren in Frankrijk bezaten eigen grond. Het grootste deel van den bodem behoorde aan de edelen en de geestelijken. De lieden, die de akkers en weiden van hen gehuurd hadden, moesten hun heeren jaarlijks veel opbrengen. Zoodoende konden de edelen en de geestelijken in weelde en overdaad leven, terwijl de arme boeren gebrek leden. Want er kwam nog bij, dat deze stumpers ook veel belasting aan de regeering moesten betalen. En de regeering had nooit geld genoeg; steeds was er meer noodig. De vele oorlogen, die Frankrijk onder vroegere koningen als Lodewijk XIY en Lodewijk XV gevoerd had, waren kostbaar geweest. Bovendien hadden deze vorsten door hun weelderige levenswijze schatten geld verteerd. Ook aan het hof van koning L o d e w ij k XVI werden millioenen in overdaad verkwist, 't Was dus allertreurigst in Frankrijk: de vorst met zijn hovelingen, benevens edelen en geestelijken, leidden een leven van weelde en genot, terwijl een groot deel van het volk gebrek leed.
Zoo kon de toestand niet blijven; er moest verandering komen. En er kwam verandering op een gewelddadige manier. In 1789 kwam het Fransche volk in opstand,
Het oproer begon te Parijs, de hoofdstad van Frankrijk. Een talrijke, woeste bende deed een aanval op de Bastil le, een kasteel in de stad, dat als gevangenis dienst deed. Het woedende volk overwon de verdedigers, vermoordde ze bijna allen en verwoestte het geheele gebouw.
Op het platteland ging het niet minder wild toe. Daar moesten de kasteelen der edelen en de kloosters der geestelijken het ontgelden. De boeren kwamen in groote



benden samen. Gewapend met geweren, zeisen en hooivorken trokken ze van de eene plaats naar de andere. Waar ze kwamen, brachten ze dood en vernieling. Edelen en geestelijken werden vermoord, hun woningen geplunderd en in brand gestoken. Wie maar kon, vluchtte; honderden edelen gingen buitenslands.
De toestand was dus al vreeselijk genoeg, maar het zou nog erger worden. Ook de koning zag gevaar en daarom trachtte hij met zijn gezin in stilte te vluchten. Dicht bij de grens werden ze echter herkend. Het rijtuig werd tegengehouden en de vorst naar zijn paleis in de hoofdstad teruggevoerd.
Nog altijd echter was hij de koning, maar ook dat zou anders worden. Een nieuwe opstand brak in Parijs uit. Het koninklijk paleis werd aangevallen, de bewakers vermoord en een woeste menigte drong er binnen. Lodewijk XVI werd met zijn gezin in een oud kasteel gevangen gezet.
Niet lang evenwel is hij daar gebleven. Hij werd afgezet als koning en ter dood veroordeeld. Den 21sten Januari 1793 stierf hij op het schavot.
Nu had in Frankrijk het volk de macht in handen. Er was dus wel een groote verandering in de regeering gekomen. Zulk een groote verandering noemt men een omwenteling.
Treurige dagen braken er nu voor Frankrijk aan. Want eenige der mannen, die het volk tot zijn bestuurders gekozen had, regeerden op een vreeselijke wijze. Ieder, die men tot de vrienden van den koning rekende, werd ter dood gebracht. Meer dan honderd personen werden soms op één dag onthoofd. Onder die ongelukkigen was ook de Koningin.



Waarom we in deze les de Fransche Omwenteling hebben besproken? Omdat die ook in ons land een groote verandering heeft gebracht. Daarover zullen we het hebben in de volgende les.
Vragen en Opgaven. 1. In welke eeuw was in vele landen het volk ontevreden met de regeering? 2. In welk land was dat het ergst? 3. Hoe was een groot deel van het Fransche volk? 4. Aan wie behoorde in Frankrijk de meeste grond? 5. Wat moesten de pachters van dezen grond hun heeren opbrengen? 6. Wat moest het volk bovendien betalen? 7. Door dit alles leden velen .... 8. De edelen en geestelijken leefden in ... . 9. Aan het hof van den Koning werden schatten ....
10. In welk jaar kwam het Fransche volk in opstand? 11. Waar begon het oproer? 12. Wat werd door het volk verwoest? 13. Wat verwoestten de boeren op het platteland? 14. Wie vluchtten naar het buitenland?
15. Wie trachtte ook te vluchten? 16. Waarheen werd de vorst echter teruggevoerd? 17. Wat brak opnieuw in Parijs uit? 18. Wat gebeurde er toen met den Koning? 19. Wat werd hij na eenigen tijd? 20. Wie werd later ook onthoofd?
21. Wie had toen in Frankrijk de macht in handen? 22. Hoe noemt men zulk een groote verandering?
Om van buiten te leeren.
De Fransche Omwenteling.
't Bestuur was slecht en arm het volk In 't groote Fransche rijk.
En weeldrig leefde men aan 't hof Van koning Lodewijk.
De opstand kwam; met vuur en zwaard Ging 't woedend volk te keer,
En in zijn blinde razernij Ontzag het vorst noch heer.
Weldra bezat het alle macht;
De koning werd onthoofd,
En met hem werden duizenden Van lijf en goed beroofd.
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen. II. 11e druk. 6



17. De Bataafsche Republiek.
Terwijl in Frankrijk nog vreeselijk gemoord werd, trokken de Fransche legers uit, om tegen buitenlandsche vijanden te strijden. Eerst moesten zij hun eigen land verdedigen, maar toen zij den vijand daaruit verdreven hadden, rukten zij zelf de grenzen over. Niet andere volken wilden zij bevechten, maar alleen de vreemde vorsten, want „alle vorsten zijn vijanden van het volk
zeiden de Franschen.
Zoo zonden zij ook een leger naar ons land, om stadhouder Willem V te verdrijven. En wat je vreemd zult vinden is, dat vele Nederlanders hen daartoe hadden aangespoord. Wie hadden dat dan gedaan? A ele I atriotten, vijanden van den Prins, die even vo'ór de Fransche Omwenteling naar Frankrijk en Zuid-Nederland waren gegaan.
In den winter van 1794 op '95 trokken de Franschen over de bevroren rivieren ons land binnen. Met hen kwamen de Patriotten terug, die vroeger ons land hadden verlaten. Prins Willem V begreep, dat hij hier nu te veel was. Op visschersschepen liet hij zich met zijn gezin naar Engeland brengen.
Een groot deel van het volk, de Patriotten n.1., juichte om dit alles. Nu was immers de gehate stadhouder weg, nu zouden ook de regenten niet langer de steden regeeren. Het volk zelf zou nieuwe bestuurders kiezen, die beter zouden regeeren, dan de oude gedaan hadden. 'Men schreeuwde en danste van blijdschap; men drukte de Franschen de hand; men noemde ze broeders en bevrijders, want zij hadden de vrijheid gebracht. Vooral in de steden ging het vroolijk toe. Op de markten of



pleinen richtte men vrij heids b oomen op, d. z. hooge palen met driekleurige linten versierd en van een hoed voorzien. Daar danste men als uitgelaten kinderen
om heen, hand aan hand met de Fransche broeders.
De Franschen echter waren met handdrukken en hoerageroep niet tevreden; ze wilden betaald worden voor de



diensten, die zij ons hadden bewezen. Ze eischten en verkregen f 100.000.000 met nog een paar steden, Maastricht en Yenloo, benevens Zeeuwsch-Vlaanderen. Bovendien bedongen ze, dat we '25.000 man Fransche troepen zouden kleeden, voeden en wapenen. Dat heeft geld gekost! Barrevoets en met gescheurde kleeren kwamen de soldaten hier aan, en als ze goed in de spullen zaten, gingen ze weg en kwamen er anderen voor hen m de plaats. Dan konden de kinderen weer zingen: „Ramplanplan, daar komen ze an; — ze hebben geen kousen of schoenen meer an". Maar aan onze regeering kostte het handen vol geld, om deze nieuwe gasten weer uit te rusten. Ons volk heeft de gebrachte vrijheid dus duur
moeten betalen.
Groot was de verandering, door de komst der franschen veroorzaakt. De stadhouder weg, de ïegenten der steden afgezet, de leden der Staten en der Staten-Generaal naar huis gestuurd. Een geheel nieuw bestuur werd door het volk gekozen. Zelfs de naam van ons lan werd vernieuwd: het heette nu Bataafsche Republiek.
Veel was er in die nieuwe republiek anders dan vroeger, maar door die verandering was er ook veel verbeterd. Een groote verbetering b.v. was, dat de stedelijke regenten, die zooveel verkeerds hadden gedaan, hun macht niet meer bezaten. Ook, dat nu alle burgers voor de wet gelijk waren, d. w. z. dat de een geen voorrechten meer bezat boven een ander, wat vroeger wel het geval was.
Ongelukkig, dat de vriendschap met Frankrijk ons zoo duur te staan kwam. Niet alleen hadden we veel moeten betalen, maar we leden ook groote verhezen. Nu we vrienden waren van de Franschen, beschouwden de Engelschen ons als vijanden, want zij waren met frankrijk



in oorlog. Ze veroverden bijna al de landstreken, die onze voorouders in Oost- en West-Indië bezaten en namen een groot aantal koopvaarders.
Hoe lang de Bataafsche Republiek heeft bestaan, vertel ik je in de volgende les.
Vragen en Opgaven. 1. De Fransche legers trokken buitenslands, om vreemde .... te bestrijden. 2. Hoe noemden de Franschen alle vorsten?
3. Waarheen zonden zij ook een leger? 4. Wie hadden hen daartoe aangespoord? 5. Wanneer trok het Fransche leger ons land binnen? 6. Wat deed Prins Willem V toen?
7. Wat deden de Patriotten om dit alles? 8. Wat richtte men in vele steden op? Hoe noemde men de Franschen?
10. Hoeveel geld moesten de Nederlanders aan de Franschen betalen? 11. Welke steden en welke landstreek moest men bovendien aan Frankrijk afstaan? 12. Hoeveel soldaten moést men ook nog onderhouden?
13. Wie werden na de komst der Franschen afgezet? 14. Door wie werd het nieuwe bestuur gekozen? 15. Welken naam kreeg toen ons land?
16. Wie werden onze vijanden, nu wij vrienden van Frankrijk waren? 17. Wat veroverden dezen? 18. Wat ontnamen zij ons ook?
19. Hoe lang is het nu geleden, dat de Franschen in ons land kwamen? 20. Hoeveel jaren waren toen verloopen, sedert den dood van stadhouder Willem III?
Om van buiten te leeren.
De Franschen in ons land.
De Franschen verschenen als redders in 'tland;
Ze werden met blijdschap begroet.
Men danste te zaam om den vrijheidsboom,
Versierd met den vrijheidshoed.
De Prins van Oranje vertrok bij hun komst,
En d' omwent'ling kwam hier tot stand.
Het volk verwierf recjiten; 't koos zelf zijn bestuur;
Een anderen naam kreeg ons land.



18. Het Koninkrijk Holland.
De Bataafsche Republiek heeft niet lang bestaan, maar elf jaar. Je moet me goed begrijpen: ons land bleef wel bestaan, maar het kreeg weer een nieuwen naam en een nieuwe regeering.
Hoe dat kwam? Alweer door den invloed van Frankrijk. In dat land had een tweede groote verandering plaats gehad. Vijftien jaar na de Omwenteling, dus in 1804, had het Fransche volk opnieuw een vorst gekregen.
Die vorst was Napoleon Bonaparte. Als officier was Napoleon in 't leger gekomen en spoedig in rang opgeklommen. Weldra werd hij generaal. Napoleon was zulk een bekwaam veldheer, dat al de vijanden van frankrijk door hem overwonnen werden. Het Fransche volk vereerde hem. De macht van den generaal nam voortdurend toe en in 1804 werd hij keizer van Frankrijk. Als keizer had hij ook tegen vele vijanden te strijden, maar den een na den ander overwon hij ze. Zoo kreeg hij ook buiten Frankrijk veel macht; de overwonnen vijanden moesten hem groote landstreken afstaan. Over die veroverde gewesten stelde hij dan zijn broers als vorsten aan.
De machtige keizer bracht ook in ons land verandering. Hij wilde, dat zijn broer Lo de wijk koning van ons land zou worden. Daar de Nederlanders zich niet tegen hem durfden verzetten, gebeurde dat ook en in 1806 werd de Bataafsche Republiek veranderd in het Koninkrijk Holland.
Ons land had dus zijn eersten koning gekregen en die koning was een vreemdeling, een t ranschman. Je kunt wel begrijpen, dat de nieuwe vorst bij zijn komst in ons land niet met veel liefde werd ontvangen. Maar toen



Napoleon Bonaparte.



hij eenigen tijd hier was geweest, hield men wel van hem. Want koning Lodewijk toonde, dat hij een goed hart bezat en veel voor het volk wilde doen. Dat bleek, toen in 1807 te Leiden een kruitschip in de lucht sprong, waarbij een deel der stad verwoest en zeer veel menschen gedood werden. Dat bleek ook, toen een poos later m Zeeland en Gelderland groote overstroomingen plaats hadden. Bij al deze onheilen kwam de Koning zelf, om hulp te verleenen en de ongelukkigen te troosten. Geen wonder dus, dat men van hem begon te houden.
Zijn broer, keizer Napoleon, was echter volstrekt niet over koning Lodewijk tevreden. De Keizer had n.1. bevolen, dat geen land van Europa langer handel mocht drijven met de Engelschen. Waarom had hij dat gedaan?
De Engelschen waren het eenige volk, dat zich nog tegen Napoleon durfde verzetten. En de keizer wist wel, dat Engeland al zijn macht en rijkdom aan den handel te danken had. Kon hij dus de Engelschen dat middel van bestaan ontnemen, dan zouden ze hun macht verhezen.
En dat wilde Napoleon.
Ook de Nederlanders mochten dus niet meer met de Engelschen handel drijven. Maar konmg Lodewijk begreep wel, dat een groot deel van ons volk daar met buiten kon. Daarom liet hij het handelen met Engeland in stilte toe. Vooral onze visschers deden aan dit verboden bedrijf mee. Met hun schuiten zeilden ze de Engelsche schepen te gemoet, verborgen de koopwaren in hun ruim en brachten ze in stilte aan land. A aak werden de goederen dan in het duin verstopt, waar ze bij nacht vandaan werden gehaald. De Keizer werd dit gewaar en nam het zijn broer erg kwalijk.
° Nog om een andere reden was hij boos. Napoleon had



voor zijn talrijke oorlogen veel soldaten noodig. Nu wilde hij, dat in alle landen, waar hij iets te zeggen had, de jonge mannen zouden loten. Wie dan de laagste nummers trokken, zouden soldaat moeten worden en Napoleon moeten dienen. Vroeger was dit nooit zoo geweest. Toen huurden de vorsten hun soldaten. Koning Lodewijk nu weigerde, de loting in ons land in te voeren en Napoleon was daarover zeer ontevreden.
De Keizer besloot nu, zijn broer niet langer koning van ons land te laten blijven. Hij maakte het Lodewijk zoo lastig, dat deze afstand deed van de regeering en vertrok.
Nu verklaarde Napoleon: „Voortaan is Nederland geen afzonderlijk rijk-meer; het zal een deel van Frankrijk zijn. Dat was in het jaar 1810.
Hoe het met ons land ging, toen het een deel van Frankrijk was, zal ik je de volgende maal vertellen.
Vragen en Opgaven. 1. Hoe lang heeft de Bataafsche Republiek bestaan? 2. Ons land kreeg toen een anderen .... en een andere .... 3. Dat kwam door den invloed van ....
4. Wie werd in 1804 keizer van Frankrijk? 5. Wat was Napoleon eerst geweest? 6. Napoleon was een bekwaam .... 7. Wie werden door hem overwonnen? 8. Wie werden vorsten van de veroverde landen?
9. Wie werd in 1806 koning van ons land? 10. Welken naam kreeg het nieuwe koninkrijk? 11. Werd koning Lodewijk ook door het volk met blijdschap ontvangen? 12. Hoe was hij toch voor zijn volk' 13. Wat gebeurde in 1807 te Leiden? 14. Daar verleende Lodewijk hulp, evenals later bij de overstromingen in de provinciën .... en ... . 15. Was keizer Napoleon wel over zijn broer tevreden? . ...
16. Wat had de keizer bevolen? 17. Wie wilde hij daardoor hun macht ontnemen? 18. Koning Lodewijk wist wel, dat vele Nederlanders van den .... moesten leven. 19. Daarom liet hij .... 20. Wie nam hem dat erg kwalijk?



21. Napoleon had ook bevolen, dat alle jonge mannen moesten
22. Wie zich niet vrijlootten, moesten worden.
28. Maar wat weigerde koning Lodewijk?
24. In welk jaar moest Lodewijk afstand doen van de regeering? 25. Hoe lang was hij toen koning geweest? 26. Wat werd ons land toen? 27. Hoeveel jaren was dat na de Fransche Omwenteling? 28. Hoe lang was Napoleon toen keizer van Frankrijk geweest? 29. Hoe lang is het nu reeds geleden?
Om van buiten te leeren.
1806—1810.
Napoleon was keizer
Van 't groote Fransche rijk;
Toen kreeg ons land tot koning
Zijn broeder Lodewijk. \
De nieuwe Koning wilde,
Wat goed was voor zijn land,
Maar wat de Keizer wenschte,
Dat bracht hij niet tot stand.
En vier jaar later was hij Dan ook geen koning meer;
Toen kreeg ons arme landje Den Keizer zelf tot heer.
19. Ons land een deel van Frankrijk.
Napoleon had ons land bij zijn rijk ingelijfd, d. w. z. hij had Nederland tot een deel van Frankrijk gemaakt. Je weet dit uit de vorige les.
Nu kwamen Fransche ambtenaren, om het land te besturen, en Fransche troepen in de steden, om het volk £ot gehoorzaamheid te dwingen. Nergens zag men meer



de Nederlandsche vlag; de Fransche wapperde in haar plaats. In de scholen mochten alleen meesters benoemd worden, die Fransch geleerd hadden. De nieuwsbladen werden gedrukt in het Nederlandsch en in het Fransch, opdat het volk ook die taal zou leeren. Alle Nederlanders moesten Franschen worden; dat was het doel van Napoleon. Met de vrijheid was het gedaan.
Het waren treurige tijden, die men toen beleefde. Ik heb je al verteld, dat Napoleon den handel met Engeland had verboden, maar je weet ook, dat koning Lodewijk dien in stilte had toegestaan. Nu echter was het daarmee uit. In al onze kustplaatsen kwamen Fransche ambtenaren, douanen, om scherp toe te zien, of er ook nog verboden handel gedreven werd.
Als de douanen dit ontdekten of als ze in de pakhuizen der kooplieden Engelsche waren vonden, dan werden alle goederen, die ze in handen kregen, verbrand. Voor honderdduizenden guldens werden soms door de vlammen verteerd. Je begrijpt nu wel, dat het voor onze kooplieden niet meer mogelijk was, iets te verdienen, en dat ze dus armer werden. Doordat de handel stilstond, werden sommige waren, zooals koffie, thee, suiker en tabak, zoo duur, dat maar weinigen ze meer konden koopen. Toen rookte men gedroogde kerseblaren; toen dronk men een aftreksel van cichorei en gebrande rogge of paardeboonen in plaats van koffie.
Het verbieden van den handel maakte menigeen armer, maar ook nog door een ander besluit van Napoleon kwam er veel ellende. Je moet eens goed opletten, om dit te begrijpen.
Het spreekt van zelf, dat de regeering van een land veel geld noodig heeft. Als er nu meer geld gebruikt



moet worden, dan de belastingen opbrengen, moet de regeering geld leenen. Zij leent het dan van menschen, die het bezitten. Dat gebeurt tegenwoordig, dat gebeurde vroeger ook reeds. Van het geleende geld werd jaarlijks rente betaald, b.v. van elke f 100 vier en een halve gulden. Iemand, die dus ƒ20.000 aan de regeering geleend had, ontving ieder jaar 200 X ƒ41/,, = ƒ900 aan rente. Nu bepaalde Napoleon, dat van de rente voortaan maar het derde gedeelte zou worden uitbetaald. Duizenden menschen, die geheel of gedeeltelijk van hun renten moesten leven, geraakten door Napoleons besluit in armoede.
Overal in het land, in steden en dorpen, was achteruitgang en verarming merkbaar. In de groote plaatsen stonden honderden huizen leeg of werden gesloopt. De rijken schaften hun paarden en rijtuigen af en verkochten hun fraaie buitenplaatsen. Daar ze zuiniger moesten leven, kochten ze alleen maar, wat ze volstrekt noodig hadden. Minder gegoede burgers konden zelfs dat noodige maar nauwelijks bekomen. De winkeliers hadden daardoor geen nering, de handwerkslieden geen werk. De boeren konden geen geld besteden, om hun land goed te laten bewerken. De dijken langs de rivieren werden slecht onderhouden. Het was een treurige tijd voor ons land.
Bij de algemeene armoede kwam nog groote droefheid in de huizen van hen, wier zoons soldaat moesten worden. Je weet nog wel, dat koning Lodewijk geweigerd had, de loting in te voeren. Maar nu Nederland onder Napoleons bestuur stond, moesten alle jonge mannen loten en slechts een enkele trok zich vrij. Want de Keizer had voor zijn aanhoudende oorlogen telkens meer soldaten noodig. Duizenden jongelingen moesten uittrekken, om in de Fransche legers te dienen. Hoe jammerden de arme



ouders, als ze hun zoons zagen vertrekken. Want ze wisten, dat er weinig kans bestond, hen ooit weer te zien. Napoleons oorlogen toch kostten stroomen bloed. Wie uit het leger terugkeerde, was dikwijls zwaar verminkt.
Je kunt begrijpen, hoe ons volk de Franschen en hun keizer haatte. Niemand echter durfde dit laten blijken. Overal loerden personen rond, die scherp toeluisterden, of er ook iets kwaads van Napoleon en zijn bestuur gezegd werd. Hoorden ze zoo iets, dan werden de ontevredenen
streng gestraft.
Hoe smachtten de Nederlanders naar verlossing; wat dacht men vaak terug aan de vroegere vrijheid! Gelukkig duurde het Fransche bestuur maar kort. In 1813 werd
ons land weer vrij.
Hoe dat gebeurde, zal ik je in de volgende les vertellen.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar werd ons land een deel van Frankrijk? 2. Wie kwamen toen, om het te besturen? 3. Met welk volk mochten onze kooplieden geen handel drijven? 4. Hoe heetten de ambtenaren, die daarvoor moesten waken? 5. Wat deden de douanen met de Engelsche waren, die ze in handen kregen? 6. Welke waren werden zeer duur, nu de handel stilstond?
7 Welk deel van de rente betaalde Napoleon slechts aan hen, die de regeering geld hadden geleend? 8. Door dezen maatregel en door het verbod van handel werden zeer velen 
9. Waar werden vele huizen gesloopt? 10. Wat deden de rijken met hun buitenplaatsen, hun paarden en hun rijtuigen? 11. Wie hadden in dien tijd weinig nering; wie hadden weinig werk? 12. De boeren konden geen geld uitgeven, om hun 13. De dijken werden niet ....
14. Wat werd onder Napoleons bestuur ingevoerd? 15. Wat moesten de jonge mannen, die zich niet vrijlootten, worden? 16. In welke legers moesten die soldaten dienen? 17. Slechts weinigen keerden in hun land terug, en dezen waren dikwijls ....



18. Hoelang is ons land een deel van Frankrijk geweest? 19. In welk jaar werd het weer vrij? 20. Hoelang was het toen geleden, dat de Franscherr in ons land kwamen? 21. Hoelang is het thans geleden, dat Nederland weer vrij werd?
Om van buiten te leeren.
1810—1813.
In die jaren was ons land Deel van 't Fransche rijk;
Vrijheid, welvaart, volksgeluk Namen toen de wijk.
Groote ellende heerschte alom;
Elk verloor den moed,
Want 't bestuur van Frankrijks vorst Kostte goed en bloed.
Eind'lijk werd het volk verlost Van de dwing'landij;
Vreugdgejuich klonk overal:
Neerland was weer vrij.
20. Neerlands Verlossing. — Koning Willem I.
In deze les zullen we bespreken, hoe ons land van de Franschen werd verlost.
Ik heb je al verteld, dat keizer Napoleon herhaaldelijk oorlog voerde. Engeland, Oostenrijk, Pruisen en Rusland waren zijn voornaamste vijanden. Behalve Engeland had Napoleon al zijn vijanden overwonnen. Zoo groot was dakrdoor zijn macht geworden, dat de meeste vorsten van Europa zich naar zijn bevelen moesten schikken. Je herinnert je zeker nog wel, dat de Keizer verboden had, handel met Engeland te drijven. Niet alleen in Frankrijk



en in ons land, maar ook in andere landen gehoorzaamde men aan dat bevel. Alleen de keizer van Rusland waagde het, zieh te verzetten. Eerst had hij zijn volk dien handel verboden, maar spoedig trok hij het verbod weer in.
Om nu ook dezen vorst aan zijn macht te onderwerpen, trok Napoleon in 1812 met een groot leger van meer dan 500.000 man naar Rusland. Weer was hij overwinnaar; het Russische leger werd tweemaal door hem verslagen. Eindelijk trok hij met zijn troepen de groote stad Moskou binnen, om daar den winter door te brengen.
Nu begon echter Napoleons ongeluk. Om hun vijand van zijn winterkwartieren te berooven, staken de Russen Moskou in brand. Het Fransche leger moest terugtrekken. Wat een ellende heeft het op dien terugtocht geleden! De winter viel in en bracht vreeselijke kou en hevige sneeuwjachten. De streek, waardoor de soldaten trokken, was kaal en doodsch en leverde geen voedsel. Honger en koude en gedurige aanvallen der Russen deden duizenden bij duizenden omkomen. Van het groote leger keerden slechts 25.000 soldaten uit Rusland terug.
Napoleons macht was gebroken. De Pruisen en Oostenrijkers vereenigden zich met de Russen en trokken te zamen op Frankrijk aan. Wel verzamelde de Keizer weer een nieuw leger en trok daarmede zijn vijanden te gemoet, maar den 16den, 18den en 19den October 1813 werd hij bij de Duitsche stad Leipzig verslagen. Eenigen tijd later moest hij afstand doen van den troon en zich naar het eiland Elba begeven.
Wat was er ondertusschen in ons land gebeurd? Toen men den treurigen afloop van den tocht naar Rusland vernam, heerschten hier droefheid en vreugde. Droefheid,



omdat ook duizenden Nederlanders in Rusland waren omgekomen, vreugde, omdat men op verlossing begon te hopen. Kloeke mannen, als Gijsbert Karei van Hogendorp, Van der Duyn van Maasdam en de graaf van Limburg Stirum, overlegden al in stilte, wat men moest doen, om Nederland weer vrij te maken. Hun doel was, Prins Willem van Oranje, den zoon van stadhouder Willem V, tot vorst te verheffen.
Maar nog altijd waren hier de Fransche soldaten en men kon dus niets beginnen. Na den slag bij Leipzig echter, den 14den November 1813, verlieten de Fransche troepen Amsterdam en gingen naar Utrecht. Toen kwam in de hoofdstad het volk in beweging. Zingende en schreeuwende trok het door de straten; weldra beging het baldadigheden en verbrandde de huisjes der douanen. Spoedig echter werd het weer rustig in de stad.
Iets anders gebeurde in Den Haag. Op den morgen van den 17den November verschenen de graaf Van Limburg Stirum en de zoons van Van Hogendorp met de oranjekokarde op straat. Weldra droeg al het volk oranjelinten en klonk het „Oranje boven!" door de stad. Nu verklaarden V^an der Duyn en \ an Hogendorp, dat zij voorloopig het land zouden besturen, totdat de 1 rins van Oranje kwam, en dat men niet langer de Franschen behoefde te gehoorzamen.
Ook in Amsterdam waren eenige heeren, die na het vertrek der Fransche troepen de stad bestuurden, maar dezen durfden nog niet in verzet komen tegen de Franschen. Zij waren bang voor de soldaten, die nog altijd in Utrecht waren en dus gemakkelijk konden terugkomen. Toen echter Russische en Pruisische troepen in het land kwamen, om de Franschen te verdrijven, werd ook te



Amsterdam de Nederlandsche vlag uitgestoken. Dat was een teeken, dat men ook daar den Prins van Oranje tot vorst wenschte.
Nu duurde het niet lang meer, of ons land was van de Franschen bevrijd. De Russen en de Pruisen hielpen mee, om ze te verdrijven.
Aankomst van den Prins te Scheveningen. (30 Nov. 1813).
Ondertusschen waren een paar heeren naar Engeland gegaan, om den Prins van Oranje, die daar verblijf hield, uit te noodigen, naar ons land over te komen. De Prins gaf aan die uitnoodiging gehoor en stapte den 30sten November te Scheveningen aan wal. Duizenden stonden hem op te wachten. Er heerschte onbeschrijfelijke vreugde.
Laarman, Toestanden en Gebeurtenissen. II. 11e druk. 7
f



Het juichende volk begeleidde den Prins naai Den Haag en verdrong zich om zijn rijtuig, ten einde hem te zien. Velen schreiden van blijdschap, nu de geliefde Oranje-
vorst weer in hun midden was.
Een paar dagen later begaf de Prins zich naar Amsteidam en werd daar tot Souver einen Vorst uitgeroepen. Nederland was dus weer een vrij land, met een zelfgekozen vorst aan 't hoofd.
Het verwondert je zeker niet, dat men blij was, van
het Fransche bestuur verlost te zijn.
Vkagen en Opgaven. 1. Welke vorst verzette zich tegen Napoleons bevelen? 2. Wat deed Napoleon daarom? (Daarom
;rok ) 3 De Russen werden door hem 4. Welke
stad 'trok 'hij met zijn leger binnen? 5. Wat deden de Russen toen? 6. Waardoor kwam een groot deel van het Iransche leger om' 7 Hoevelen slechts kwamen uit Rusland terug.
8 Wie vereenigden zich toen met de Rassen? 9 In welken slag werd Napoleon door zijn vijanden overwonnen? 10. Wan-
neer had dis slag plaats ?
11 Waarop hoopte men in ons land, toen men Napoleons
nederlaag vernam? 12. Welke mannen overlegden reeds wat
men doen moest, om het land weer vrij te maken? 13. Wien wilde men dan tot vorst hebben?
14 Wanneer verlieten deFransche troepen Amsterdam? 15. Wat
gebeurde toen in de stad? 16. Wie vertoonden zich den lTden November in Den Haag met de oranjekokarde op straat . 17. Wie zouden ons land besturen, totdat de Prins van Oranje kwam^ 18 Waarom durfde het bestuur van Amsterdam nog niet tegen de Franschen in verzet komen? 19. Wanneer werd te Amsterdam de Nederlandsche vlag uitgestoken? (Toen de . . . .)
20 Waar vertoefde de Prins van Oranje toen nog. 21. Wa neer' kwam hij te Scheveningen? 22. Waarheen begeleidde het volk hem? 23. Naar welke stad ging de Prins een paar dagen later? 24. Daar werd hij uitgeroepen tot . ... . ig
25. In welk jaar werd Nederland weer vrij? 26. Hoelang is
dat nu geleden?



Om van buiten te leeren.
Neerlands Verlossing.
Geteisterd door honger en koude, Voorttrekkend in bitteren nood,
Zoo vond van het keizerlijk leger Een groot deel in Rusland den dood.
Napoleons macht was gebroken;
't Was uit met zijn dwingelandij.
Nu durfde het volk zich verzetten; Ook Nederland maakte zich vrij.
Nu droeg men 't«geliefkoosd oranje En sierde zich daarmee de borst.
Door 't juub'lende volk werd Prins Willem Gehuldigd als Nederlands vorst.
21. De vrijheid in gevaar. — Slag bij Waterloo.
Nederland was weer een vrij land en werd door een eigen vorst bestuurd. Hoe groot was de blijdschap daarover! Wel was het land in den Franschen tijd verarmd, wel heerschte er rouw om de velen, die in Napoleons oorlogen gesneuveld waren, — maar men hoopte, dat nu een gelukkige tijd zou aanbreken. Nu stond immers weer een geliefd Oranjevorst aan't hoofd van 't land, — en onder zijn bestuur zou men de geleden ellende vergeten.
Ruim een jaar nadat het zijn vrijheid herkregen had, in het voorjaar van 1815, werd ons vaderland belangrijk grooter, doordat het met Zuid-Nederland tot één rijk vereenigd werd. Evenals ons land was Zuid-Nederland een deel van Frankrijk geweest. Het was weer vrij ge-



worden, nadat Napoleon zijn macht had verloren. De vorsten, die den Franschen keizer overwonnen hadden, besloten het vrijgemaakte land bij Noord-Nederland te voegen. Over het vereenigde rijk zou onze Souvereine Vorst, Willem I, als koning regeeren.
Nog maar pas bestond het nieuwe koninkrijk, of er dreigde gevaar, dat het zijn vrijheid zou verliezen. Dat gevaar ontstond door Napoleon. Ik vertelde je al, dat deze in den slag bij Leipzig door zijn vijanden overwonnen was. De overwinnaars waren toen frankrijk binnengetrokken en hadden den Keizer gedwongen, afstand te doen van de regeering. Hij moest zich naar het eiland Elba begeven en mocht voortaan alleen dat kleine gebied besturen. En nu, in Maart 1815, weerklonk plotseling de tijding: Napoleon is terug! En zoo was het. In stilte had hij Elba verlaten en was met een schip naar frankrijk gezeild. Het Fransche volk erkende hem spoedig weer als keizer. Maar dat konden de vorsten, die vroeger tegen Napoleon hadden gestreden, niet dulden. De Keizer moest verdreven worden, of de vrijheid van vele landen
kwam weer in gevaar.
Opnieuw brak de oorlog uit. Dadelijk zonden de Engelschen en de Pruisen hun troepen naar Zuid-Nederland. Onze soldaten, onder bevel van den Prins van Oranje, den oudsten zoon van koning Willem I, sloten zich bij de Engelschen aan. Het Pruisische leger, aangevoerd door den ouden generaal Blücher, bevond zich bij Ligny, het Engelsch-Nederlandsche, waarover de hertog van Wellington het bevel voerde, bij Waterloo, twee dorpen ten Z. van Brussel.
Met groote snelheid rukte Napoleon tegen zijn vijanden op. Zijn plan was, de beide legers één voor één aan te



vallen en te beletten, dat ze zich met elkaar vereenigden. Den 16den Juni begon hij den strijd met Blücher bij Ligny. Den ganschen namiddag werd met groote dapperheid gevochten, maar tegen den avond moesten de Pruisen wijken. Napoleon had weer een overwinning behaald.
Den volgenden dag gebeurde er weinig, maar den 18den Juni werd een groote slag geleverd bij Waterloo. Tegen den middag vielen de Franschen het leger van Wellington aan. Geweldig was de strijd; duizenden vielen door de kogels der geweren en kanonnen. Om zeven uur in den avond had nog geen van beide legers iets gewonnen. Toen liet Napoleon groote ruiterbenden aanrukken, om daarmee zijn vijanden uit elkaar te jagen. Maar de Engelsch-Nederlandsche troepen hielden stand. De Prins van Oranje en andere aanvoerders vlogen te paard van de eene afdeeling naar de andere, om hun soldaten tot volhouden aan te sporen. Elfmaal deden de geweldige Fransche ruiterbenden een aanval, maar telkens werden ze teruggedreven.
Nu begon Napoleon gevaar te zien; in de verte hoorde hij al de kanonnen van de Pruisen, die hun bondgenooten te hulp kwamen. Nog éénmaal wilde hij een geweldigen aanval laten doen. Daartoe liet hij zijn oudste en dapperste soldaten, zijn garde, aanrukken. Verschrikkelijk werd nu de strijd. De Prins van Oranje, die aan het hoofd van zijn soldaten den vijand afwachtte, werd gewond; zijn troepen trokken terug. Een poosje later begonnen ook de Engelschen te wijken. Maar gelukkig waren nu de Pruisen op het slagveld gekomen en vielen de Franschen aan. Wellington liet nieuwe afdeelingen aanrukken, die zich ook op den vijand wierpen. Toen



konden de Franschen het niet houden; in wilde naast
gingen ze op de vlucht.
Napoleon was overwonnen. Hij vluchtte naar Frankiijk en geraakte eenigen tijd later in handen der Engelschen.
Dezen voerden hem naar het kleine eiland St. Helena en hielden hem daar gevangen. Zes jaar later, in 1821, stierf hij.
Welk een blijdschap heerschte er in ons land, toen de nederlaag van Napoleon bij Waterloo bekend werd! Men had gesidderd bij de gedachte, dat de vrijheid weer in gevaar was. Nu echter kon men gerust zijn. Dat gevaar was voorgoed geweken.
Vragen en Opgaven. 1. Wie regeerde over het vrijgeworden Nederland? 2. Waarmee werd ons land in 1815 vergroot.'' 3. Welken titel kreeg onze vorst toen? 4. Waardoor kwam het nieuwe koninkrijk spoedig in gevaar?
5. Naar welk eiland was Napoleon gevoerd? 6. Wanneer kwam hij in Frankrijk terug? 7. Wat werd hij spoedig weer.
8. Opnieuw kwam er nu ... . u
9. Wie zonden hun troepen naar Zuid-Nederland? 10. Brj welk leger sloten onze soldaten zich aan? 11. Wie stond aan t hooid van ons leger? ..
12. Wanneer en waar viel Napoleon de Pruisen aan. 13. Wi
behaalde de overwinning? 14. Bij welk dorp had den 18den Juni een groote slag plaats? 15. Welk leger werd toen door Napoleon aangevallen? 16. Hoe streden de Engelsch-Nederlandsche troepen? 17. Wie kwamen hen tegen den avond te hulp. 18. Wat moesten de Franschen toen? 19. Wie was dus overwonnen? T , 20 Waarheen vluchtte Napoleon? 21. In wiens handen viel
hij eenigen tijd later? 22. Waarheen voerden dezen hem? 23.
Wanneer is hij daar gestorven?
24. In welk jaar had de slag bij Waterloo plaats. 25. Hoe
lang is dat nu al geleden?



Om van buiten te leeren.
De slag bij Waterloo.
In donkere aarde Op Waterloo's veld,
Daar ligt er begraven Zoo menige held.
Eens werd daar gestreden Met moed en met kracht,
En er is vernietigd Napoleons macht.
22. Nederland en België.
Het gevaar voor de vrijheid was geweken. Napoleon zat op St. Helena gevangen en zou nooit heerschappij weer voeren. Het jonge Koninkrijk der Nederlanden had van hem niets meer te vreezen.
In deze les zullen we bespreken, hoe het verder met dit koninkrijk ging. Je weet immers nog, dat het ontstaan was uit de vereeniging van Noord- en Zuid-Nederland.'
In het begin was er groote vreugde over de vereeniging van beide rijken, vooral in ons land. Men verwachtte, dat het nieuwe koninkrijk machtig en bloeiend zou worden.
En er waren ook wel redenen, om dat te denken. In beide landen had men veel vruchtbaren grond, die ruime oogsten kon voortbrengen. In Noord-Nederland hoopte men op de herleving van handel en zeevaart en in ZuidNederland waren talrijke fabrieken. Welvaart zou er dus kunnen komen in het geheele land.
En toch — hoe mooi dat alles leek, in werkelijkheid is het heel anders geworden. Noord- en Zuid-Nederland zijn niet één land gebleven; zestien jaar na hun vereeniging zijn ze weer gescheiden. Ik zal je vertellen, hoe en waardoor dat kwam.



Nog niet lang waren de beide landen vereenigd, of een groot deel der Zuid-Nederlanders was ontevreden met het bestuur van koning Willem I. Dat kwam niet, doordat de Koning geen goed vorst voor ben was. Hij deed, zooveel hij kon, om ook het Zuiden van het rijk vooruit te helpen. Dat ondervonden b.v. de bewoners van de stad Seraing, waar door des Konings bemoeiing een fabriek voor machines tot stand kwam. De Zuid-Nederlanders meenden evenwel, dat het Noorden boven hen bevoorrecht werd. Zoo vonden ze het onbillijk, dat bij het leger de meeste officieren Noord-Nederlanders waren. Ze namen het erg kwalijk, dat alle gedrukte stukken, die van de Regeering kwamen, in de Hollandsche taal gesteld waren, daar in een groot deel van Zuid-Nederland Fransch gespróken werd. Ze waren ontevreden over het betalen van belasting voor het malen van graan en het slachten van vee. Er waren nog veel meer dingen, die hun niet naar den zin waren, maar daarvan hoor je later wel eens.
De ontevredenheid werd voortdurend grooter. Eindelijk brak in Brussel, de hoofdstad van Zuid-Nederland, de opstand uit. Het was de 25ste Augustus 1830. Schreeuwende trok het volk door de straten, bedreef allerlei baldadigheden en stak het huis van een van 's Konings raadslieden in brand. Binnen korten tijd ging het in andere steden evenals in Brussel. Ook daar kwam het volk in verzet tegen de Regeering. In het begin wilde de Koning geen geweld gebruiken; hij hoopte met zachtheid den opstand tot bedaren te krijgen.
Spoedig echter zag hij in, dat dit niet meer mogelijk was. In het najaar van 1830 riep hij het volk van NoordNederland te wapen. Bij duizenden kwamen toen vrijwillig de jonge mannen op, om in het leger te gaan



dienen en hun koning bij te staan. Deze troepen trokken naar Noord-Brabant, waar ze eerst bleven en waar de vrijwilligers geoefend werden. Om dienzelfden tijd lagen een aantal van onze oorlogsschepen op de Schelde bij Antwerpen, om dienst te kunnen doen, als men ze noodig had.
In Februari 1831 dreef één van die schepen door den wind te dicht naar den wal en raakte aan den grond vast. Een bende opstandelingen uit Antwerpen beklom toen het vaartuig en eischte van den bevelhebber, luitenant Van Speyk, dat hij het zou overgeven. Maar daaraan dacht deze krijgsman niet. Toen hij zag, dat verdediging niet mogelijk was, ging hij naar de kruitkamer van zijn schip en stak het kruit in brand. Met allen, die er op waren, vrienden en vijanden, vloog het vaartuig in de lucht.
Nog altijd had de koning zijn leger geen bevel gegeven, om België — zoo noemden de opstandelingen hun land nu — binnen te trekken. Maar toen de Belgen in den zomer van 1831 zich een anderen koning kozen, was zijn geduld uit. Toen klonk het bevel: voorwaarts! De Prins van Oranje, de held van Waterloo, stond aan het hoofd van onze troepen.
In twee veldslagen, bij Hasselt en Leuven, werden de Belgen verslagen. In het eerste gevecht sloeg hun leger spoedig op de vlucht, maar bij Leuven werd heviger gevochten. Ook hier echter won de Prins van Oranje glansrijk den slag. Nu kwam evenwel een Fransch leger de Belgen te hulp. Daar de Koning geen oorlog met Frankrijk wilde, moesten onze troepen terugtrekken. Tien dagen, van den '2den tot den 12den Augustus 1831, had de krijgstocht geduurd. Men noemt dien daarom den



Tiendaagschen Veldtocht. Voor kort leefden er nog enkele oude menschen in ons land, welke dien tocht hadden meegemaakt.
Onderwijl hadden de vorsten, die Noord- en ZuidNederland vereenigd hadden, besloten, de beide landen weer te scheiden. De overwinning van ons leger had dus niet gebaat. Na lang wachten moest koning Willem eindelijk toegeven. Nederland en België bleven voortaan afzonderlijke rijken.
Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar werden Noord- en ZuidNederland vereenigd? 2. Wie werd koning over het vereenigde rijk? 3. Na hoeveel jaren zijn de beide landen weer gescheiden?
4. Wie waren ontevreden met het bestuur van koning Willem? 5. In welke stad begon de opstand? 6. Wanneer gebeurde dat?
7. Hoe trachtte de Koning eerst den opstand te doen bedaren?
8. Gelukte dat ook?
9. Wie riep de Koning toen te wapen? 10. Waar werden onze troepen gelegerd? 11. Waar lagen toen onze oorlogsschepen?
12. Wanneer raakte één van die schepen aan den grond? 13. Wie beklommen toen het vaartuig? 14. Wat eischten dezen? 15. Maar wat deed de bevelhebber Van Speyk?
16. In den zomer van 1831 kozen de Belgen een anderen .... 17. Wat deed ons leger toen? 18. Wie stond aan het hoofd van onze troepen? 19. In welke veldslagen werden de Belgen verslagen? 20. Wie kwamen hen toen te hulp? 21. De krijgstocht in België duurde van .... tot .... 22. Hoe noemt men
daarom dien tocht?
23. Van .... tot . . . ., dus .... jaar, zijn Nederland en België vereenigd geweest? 24. Hoe lang zijn beide landen nu al afzonderlijke rijken geweest?
Om van buiten te leeren.
Nederland en België.
(1815—1831).
Beide landen waren één,
Met Oranje aan 't hoofd;



En een blijde toekomst scheen Aan het land beloofd.
Maar de eendracht in het rijk Was van korten duur,
Want in 't Zuiden morde 't volk Tegen 't landsbestuur.
Eind'lijk kwam het in verzet, 't Gordde zich ten strijd;
D'opstand bracht voor Noord en Zuid Scheiding voor altijd.
23. Onze Vorsten.
Nederland is tegenwoordig een koninkrijk. We weten, dat dit niet altijd zoo geweest is. Nadat onze voorouders den Spaanschen koning hadden afgezworen, werden de verschillende provinciën door de Staten bestuurd, terwijl voor de algemeene zaken de Staten-Generaal zorgden. Toen was ons land een republiek, d. w. z. een land, waar geen vorst aan 't hoofd staat. Maar sedert den ïranschen tijd wordt Nederland door een koning en thans door een koningin bestuurd. Het is nu dus een koninkrijk.
In deze les zullen we iets lezen van de verschillende koningen, die over ons land geregeerd hebben. Napoleons broer Lodewijk zullen we er maar niet bij rekenen, daar deze slechts enkele jaren heeft geregeerd. We noemen dus eerst koning Willem I, die in 1813 souvereine vorst en in 1815 koning van ons land werd. Zooals je reeds weet, was deze vorst een zoon van stadhouder Willem V, die in 1795 naar Engeland vertrok. De vader had dus ons land moeten verlaten; de zoon kwam er als koning aan 't hoofc^



Onder het bestuur van Willem I ging ons vaderland vooruit. De Koning deed dan ook alles, wat hij kon,
om zijn onderdanen bij te staan. Hij spoorde aan tot



het aanleggen van flinke straat- en grintwegen en steunde daarbij vaak met zijn eigen geld. Onder zijn regeering
Koning Willem II.
en met zijn hulp werden groote kanalen gegraven, zooals het Noordhollandsch kanaal, het Zederik-kanaal, het



kanaal van1 Voorne en het Apeldoornsche kanaal. De Zuid-Willemsvaart is naar onzen eersten koning genoemd. In Noord- en Zuid-Holland werden plassen drooggemalen en in de provincie Groningen kweldergronden door een dijk omringd. Zij, die met zulk een werk wilden beginnen, konden zeker zijn, dat de Koning hen steunde. — De landbouwers en veehouders kregen het nu beter dan in den Franschen tijd, en ook de handelaars en handwerkslieden verdienden ruim hun brood.
Tot 1840 heeft Willem I ons vaderland bestuurd. Toen deed hij afstand van de regeering. Zijn zoon Willem II, volgde hem op. Deze vorst was een bekwaam veldheer. Reeds bij Waterloo had hij aan 't hoofd der Nederlandsche troepen dapper tegen de Franschen gestreden en in den Tiendaagschen Veldtocht voerde hij ons leger tegen de Belgen aan. Gelukkig werd onder zijn regeering geen oorlog gevoerd; het volk kon in vrede leven. Het bestuur van Willem II duurde maar kort, slechts negen jaar. Toen de Koning zich in Maart van het jaar 1849 te Tilburg bevond, overleed hij aldaar.
Bijna twee maanden later werd zijn zoon Willem III als koning ingehuldigd. Ook onder de regeering van dezen vorst behoefden de Nederlanders in Europa geen oorlog te voeren. Wel was er nu en dan oorlog in Oost-Indië, waarvan je in de volgende les iets zult lezen.
In de jaren, dat Willem III regeerde, is ons land hard vooruitgegaan en veel is in dien tijd veranderd. Amsterdam en Rotterdam verkregen ieder een flink, breed kanaal naar de Noordzee. Nu konden groote zeeschepen die beide handelssteden naderen. Tal van straat- en grintwegen werden overal aangelegd. Dat maakte het reizen al heel wat gemakkelijker. Maar nog veel ge-



makkelijker werd dit, toen door het geheele land spoorwegen werden aangelegd. — Talrijke groote fabrieken
Koning Willem III.
verrezen in verschillende plaatsen, waardoor duizenden arbeiders werk verkregen.







Een groot werk kwam al klaar in de eerste jaren der regeering van Willem III. De Haarlemmermeer, een heel groote waterplas, werd drooggemalen, waardoor men duizenden HA's vruchtbaar land verkreeg. Van al deze dingen zal ik je in de volgende lessen meer vertellen.
Een en veertig jaar heeft Willem III ons land bestuurd. In 1890 stierf hij, drie en zeventig jaar oud. Hij had geen zoon, die na hem koning kon worden. Twee volwassen prinsen waren al vóór den Koning gestorven. Zijn eenigst dochtertje, de jonge Prinses Wilhelmina, werd toen koningin. Daar deze echter nog maar tien jaar was, kon zij zelf het land niet besturen. Haar moeder, koningin Emma, regeerde daarom in haar plaats, onder den titel van Regentes.
Acht jaar heeft dat regentschap geduurd. Toen was de jonge Koningin meerderjarig en mocht zij zelf regeeren. Den 6den September 1898 werd zij te Amsterdam ingehuldigd. Overal in het land was het toen feest, en met groote blijdschap werden die feesten gevierd. In alle scholen werd het portret van de vorstin opgehangen.
Thans leven wij dus onder de regeering van koningin Wilhelm ina. Geheel Nederland heeft haar lief. Waar zij komt, juicht het volk haar toe. .In Februari 1901 huwde de Koningin met hertog Hendrik van MecklenburgSchwerin, die nu Prins der Nederlanden genoemd wordt. Overal in het land werd weer feestgevierd, toen den B0sten- April 1909 prinses J u 1 i a n a geboren werd.
Laten wij deze les eindigen met den wensch, dat onder de regeering van koningin Wilhelmina ons volk gelukkig moge zijn.
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen, II, 11e dr. 8



Vragen en Opgaven. 1. In welk jaar kreeg Nederland een zelf-gekozen vorst? 2. Wie was die vorst? 3. Welken titel had hij eerst? 4. In welk jaar kreeg hij den titel van koning? 5. Over welke twee landen regeerde hij toen? 6. Welke kanalen werden onder het bestuur van koning Willem I gegraven? 7. Wat werden toen ook veel aangelegd? 8. In welk jaar deed de Koning afstand van de regeering? 9. Hoe lang was België toen van ons land gescheiden geweest? 10. Hoeveel jaren heeft Willem 1 ons
land geregeerd?
11. Wie werd na hem koning? 12. Deze vorst was een bekwaam .... 13. Hij had tegen de "Franschen gevochten bij ... .
14. In welken veldtocht stond hij aan 't hoofd van ons leger?
15. Werd er onder zijn regeering ook oorlog gevoerd? 16. In welk jaar en in welke plaats stierf Willem II? 17. Hoe lang was hij toen koning geweest?
13. Door wien werd hij opgevolgd? 19. Welk groot water werd onder de regeering van Willem III drooggemalen? 20. Welke wegen werden er aangelegd? 21. Welke steden verkregen een breed kanaal naar zee? 22. In welk jaar is Willem IZTgestorven? 23. Hoe oud was hij toen? 24. Hoeveel jaren was hij koning geweest?
25. Na den dood van Willem III werd prinses .... koningin. 26. Hoe oud was deze toen? 27. Wie regeerde voor haar? 28. In welk jaar werd koningin Wilhelmina meerderjarig? 29. Op welken datum werd zij als koningin ingehuldigd? 30. Wat werd er toen overal gevierd? 31. Met welken vorst is de Koningin gehuwd? 32. Wanneer werd prinses Juliana geboren?
24. Iets over Oost-lndië.
In deze les zal ik je vertellen van verre gewesten, die aan ons land toebehooren, en die ons suiker, rijst, koffie, peper, kruidnagelen, tabak en nog meer kostbare waren leveren. In bedoel Oost-lndië.
't Is al lang geleden, dat we over dit land gesproken hebben. Nu moet ik je eerst nog even zeggen, dat Oost-



Indië niet één land is, maar dat het bestaat uit vier groote en verscheiden kleinere eilanden, die te zamen wel vijftig maal zoo groot zijn als ons land. Je weet zeker nog wel, dat in 1595 Houtman en De Keizer de eerste reis naar die verre gewesten deden. Heb je dan ook onthouden, dat eenige jaren later een vereeniging van kooplieden werd opgericht, om handel op Indië te drijven? Die vereeniging heette de Oostindische Compagnie.
Langzamerhand kreeg de Compagnie vele van de eilanden, waaruit Oost-lndië bestaat, in haar bezit. Druk was de handel, die met de veroverde gewesten werd gedreven. Tal van schepen voerden jaarlijks de Indische waren naar ons vaderland en van hier uit werden ze weer naar andere landen verzonden. Schatten geld werden met dien handel verdiend.
In 1798 droeg de Compagnie haar bezittingen en haar schulden over aan de Regeering van ons land. De vereeniging bleef toen niet langer bestaan. Eenige jaren later werden de meeste eilanden door de Engelschen veroverd, en toen ons land een deel van Frankrijk was, vielen al onze bezittingen in handen der vijanden. In 1814 echter, toen Nederland weer vrij was, kreeg het ook zijn koloniën terug.
Van dien tijd af wordt Oost-lndië door de Nederlandsche regeering bestuurd. De man, die er de plaatsvervanger is van onze Koningin, draagt den titel van GouverneurGeneraal.
In de eerste jaren der regeering van koning Willem I was de handel met Indië niet druk. Daarom werd in 1824 een vereeniging opgericht, die de Handelmaatschappij heette. Deze maatschappij nam schepen in dienst, om daarmee de Indische waren naar ons land te vervoe-



ren. Spoedig werd nu weer een drukke handel gedieven, waarmee millioenen werden verdiend. Jammer is het. dat men de bevolking van Indië vaak zeer onbillijk behandelde. Men dwong namelijk de inlanders, op een deel van hun grond bepaalde gewassen, zooals suiker, koffie en specerijen te verbouwen voor een heel gering loon,
Paleis van den Gouverneur-Generaal.
en de opbrengst aan onze Regeering af te staan. Tegenwoordig bestaat die dwang gelukkig niet meer. De inlanders mogen nu verbouwen, wat zij willen, en verkoopen,
aan wie zij willen.
Ik heb je al in de vorige les verteld, dat onze Kegeering nog al eens oorlog moest voeren in Indië. Soms



kwamen enkele volksstammen in opstand en weigerden gehoorzaamheid. Dan werden soldaten gezonden, om ze tot onderwerping te dwingen. Na korten of langen tijd gelukte dit ook. Van twee der in Indië gevoerde oorlogen wil ik je nog iets vertellen.
In 1873 geraakte onze Regeering in strijd met de bewoners van At j eh, een landstreek op het eiland Sumatra. Deze lieden maakten zich schuldig aan zeeroof. Herhaaldelijk werden troepen gezonden, om de Atjehers te onderwerpen. Thans is een groot deel van het land in onze macht, en het verzet tegen ons bestuur is zoo goed als uit. De oorlog heeft dus bijna veertig jaar geduurd en kostte veel bloed en veel geld.
Een andere strijd werd voor eenige jaren gevoerd op Lombok. De vorst van dat eiland, die onder ons bestuur stond, onderdrukte en mishandelde een deel van zijn onderdanen. Er werd een leger heengezonden, om daaraan een einde te maken. Dat leger werd in Augustus 1894 door den vijand overvallen. Bijna 200 soldaten en vele officieren werden gedood. Een paar maanden later echter werden' de voornaamste plaatsen op het eiland door onze soldaten veroverd, en de vorst gevangen genomen. Sedert dien tijd is het weer rustig op Lombok.
Toen Houtman en De Keizer naar Indië trokken, waren zij 446 dagen onderweg. Ook later, toen men den weg kende, duurde een tocht vele maanden. Thans doet men de reis naar de Oost in 5 a 6 weken. Dat komt, doordat een stoomschip, waarmee men tegenwoordig reist, zooveel sneller gaat dan een zeilschip, waarmee men vroeger den tocht moest maken. Maar ook komt het, doordat de weg zooveel korter is geworden. Op de kaart kun je zien, welken weg men vroeger volgde en waarlangs men nu gaat.



Gaan er velen uit ons land naar Indië? Zeker: kooplieden, ambtenaren en nog vele anderen trekken er heen, om in het rijke en schoone land een bestaan te zoeken.
Ook gaan er nu en dan soldaten heen, om in het Indische leger te dienen.
Oost-Indië is voor ons land van veel belang. Kostbare waren worden van daar naar deze streken vervoerd. Maar ook vele goederen, die in onze fabrieken, vooral in die van Twente, vervaardigd zijn, worden in Indië verkocht.
Ieder Nederlander moet daarom dit land kennen.
Vbagèn en Opgaven. 1. Hoe heet het land, waar veel rijst, suiker, koffie, peper en kruidnagelen vandaan komen? 2. Waaruit bestaat Oost-Indië? 3. In welk jaar deden Houtman en De Keizer de eerste reis naar die gewesten? 4. Hoe heette de vereeniging, die eenige jaren later werd opgericht?
5. Wat kreeg de Compagnie langzamerhand in haar bezit?
6. Met de veroverde gewesten dreef men 7. In
welk jaar droeg de Compagnie haar bezittingen en haar schulden over aan onze regeering? 8. Door wie werd Oost-Indië kort daarop veroverd? 9. In welk jaar kreeg Nederland zijn koloniën terug?
10. Door wie wordt Oost-Indië sedert dien tijd bestuurd? 11. Welken titel heeft de plaatsvervanger van onze Koningin in Indië? 12. In welk jaar werd de Handelmaatschappij opgericht? 13. Waarvoor gebruikte deze vereeniging vele schepen? 14. Hoe werd de bevolking van Oost-Indië soms behandeld? 15. Waartoe dwong men de inlanders? 16. Bestaat die dwang tegenwoordig nog?
17. In Indië werd vaak .... gevoerd. 18. In welk jaar begon de Atjeh-oorlog? 19. Waaraan maakten de Atjehers zich schuldig? 20. Hoe lang heeft die oorlog geduurd?
21. Op welk eiland werd ook strijd gevoerd? 22. In welk jaar trok daar een leger heen? 23. Wat had er met dat leger plaats? 24. Wat gebeurde een paar maanden later op Lombok?
25. Waarmee reist men tegenwoordig naar Indië? 26. Waar-



mee ging men vroeger? 27. Hoe lang deed men toen over die reis? 28. Welke personen gaan wel naar Indië?
29. Oost-Indië is voor ons land van veel belang, omdat
25. Hoe ons land geregeerd wordt.
Als je 'teen of ander spel speelt, doe je dat naar vaste regelen. Ieder, die mee doet, moet die regelen kennen; anders weet hij niet, wat hij doen of laten moet. Ook moet ieder zich aan die regelen houden. Doet hij dit niet, dan brengt hij het spel in de war.
Waar menschen te zamen wonen of te zamen iets doen, zijn ook zulke regelen noodig. Men heeft ze in elke huishouding, in elk dorp, in iedere stad, in ieder land. Voor een stad of dorp noemt men ze gewoonlijk verordeningen, voor een land wetten. Het maken van die wetten en het uitvoeren ervan noemt men regeeren. In dit lesje zullen we bespreken, door wie ons land geregeerd wordt.
Wel, zul je zeggen, door onze Koningin natuurlijk. Ja, dat is ook waar, maar de Koningin regeert toch niet alleen. Ons land bestaat tegenwoordig uit elf deelen, die provinciën heeten. Nu heeft de Koningin in elke provincie een plaatsvervanger, die den titel van Commissaris der Koningin draagt. De Commissaris staat aan het hoofd van zijn gewest.
Iedere provincie is verdeeld in een aantal gemeenten. Een gemeente bestaat uit een stad, uit een groot dorp met de landerijen, die er om heen liggen, of uit eenige dorpen te zamen. Aan 't hoofd van elke gemeente staat een Burgemeester, die door de Koningin wordt benoemd.
Maakt nu de Koningin de wetten voor het heele land



de Commissarissen voor de provinciën en de Burgemeesters voor de gemeenten? Ja, maar ze doen het niet alleen. Wie het dan mede doen, zal ik je vertellen.
In elke gemeente is een Gemeenteraad. Deze bestaat uit mannen, die door de ingezetenen der gemeente worden gekozen. Dit laatste gebeurt op een dag, die vooraf bekend wordt gemaakt; dan moet er gestemd worden. Daarvan heb je zeker wel eens gehoord. Meestal gebeurt het in het raadhuis of in een school. De leden van den Raad nu maken met den Burgemeester de gemeentewetten, de verordeningen. Zijn deze verordeningen niet naar den zin der gemeentenaren, dan kunnen dezen bij een volgende verkiezing andere mannen tot leden van den Raad benoemen. De nieuwe leden kunnen dan andere, en naar den zin van het volk betere, wetten maken. Zoo zien we dus, dat het volk zelf wat mee te zeggen heeft in de regeering.
Wat in een gemeente de Gemeenteraad is, zijn in een provincie de Provinciale Staten. Deze maken met den Commissaris der Koningin de wetten, waaraan de bewoners der provincie zich te houden hebben. In de eerste les van dit boekje heb ik je verteld, dat in vroeger tijd de provinciën ook door de Staten werden bestuurd. Die Staten waren echter heel anders dan de tegenwoordige Provinciale Staten. Zij hadden veel meer te zeggen. Zij konden de wetten voor de provinciën maken, zooals zij wilden. Dat kunnen de Provinciale Staten van tegenwoordig niet. De wetten, die zij maken, moeten door de Koningin worden goedgekeurd. De leden van deze Staten worden gekozen door het volk, dat in de provincie woont.
Ook hier zien we dus, dat het volk invloed heeft op de regeering, daar het zelf zijn bestuurders mag kiezen.
Ons geheele land wordt bestuurd door de Koningin.



Ze heeft negen raadslieden, die men Ministers noemt. Deze Ministers maken de landswetten. Maar ook zij doen dit niet alleen. Ook hier heeft het volk wat mee te zeggen. Het kiest n.1. de mannen, die met de Ministers de landswetten maken. Deze mannen vormen te zamen de Staten-Generaal. De wetten, door de Ministers en de Staten-Generaal gemaakt, gelden voor het geheele land. Ieder Nederlander moet ze gehoorzamen.
We hebben gezien, dat het volk invloed heeft op het bestuur van het land, van de provincie en van de gemeente. Het mag immers de mannen kiezen, die mede de wetten maken. Dat is een groot voorrecht voor het volk. Vroeger bezat het dat recht niet. Toen ons land nog een republiek was, werden de Staten der provinciën gekozen door de regenten der voornaamste steden en door de edelen. De Staten-Generaal, die voor de algemeene zaken moesten zorgen, bestonden uit afgevaardigden der gewestelijke Staten.
Het is voor het volk van groot belang, dat dit nu anders is. Het recht, om zijn bestuurders te kiezen, is een gewichtig recht. Maar ieder, die het bezit, is nu ook verplicht er voor te zorgen, dat hij zijn gemeente, zijn provincie, zijn land goed kent. Anders kan hij er onmogelijk over oordeelen, welke wetten de beste zijn. En als hij dat niet kan, is hij ook niet in staat, de leden der
regeering te kiezen.
Je moet dus steeds je best doen, op school en ook later, om je land goed te leeren kennen.
Vkagen en Opgaven. 1. Hoe heeten de vaste regelen, waaraan de bewoners van een gemeente zich hebben te houden? 2. Hoe heeten die, welke voor het geheele land gelden? 3. Het maken der wetten en het uitvoeren er van noemt men ....
4. Wie staat aan 't hoofd van ons land? 5. Uit hoeveel provin-



ciën bestaat ons land? 6. Wie staat aan 't hoofd van een provincie? 7. Elke provincie is samengesteld uit .... 8. Wie staat aan 't hoofd van een gemeente?
9. Wie maakt met den Burgemeester de gemeenteverordeningen? 10. Door wie worden de leden van den Gemeenteraad gekozen?
11. Wie maken met den Commissaris der Koningin de wetten en verordeningen voor een provincie? 12. Door wie worden de leden der Provinciale Staten gekozen? 13. Hoeveel Provinciale Staten zijn er in ons land?
14. Hoe heeten de raadslieden der Koningin? 15. Hoeveel Ministers zijn er? 16. Wie maken met de Ministers de landswetten? 17. Door wie worden de leden der Staten-Generaal gekozen?
18. Het recht, om de leden der regeering te kiezen, heet het .... 19. Had het volk vroeger ook het kiesrecht?
20. Wat moet ieder kennen, die het kiesrecht bezit? (Ieder, die het kiesrecht bezit, moet )
26. Ons land in het begin der negentiende eeuw.
I
Met het begin der negentiende eeuw bedoel ik hier niet de allereerste jaren na 1800, maar wel die, welke volgen op den Franschen tijd. In deze les zullen we iets lezen over de steden in die dagen.
't Was een geluk, dat Keizer Napoleon ons land niet meer bestuurde. In zijn tijd was het doodsch en stil in de steden. Er werd haast geen handel gedreven; in fabrieken en werkplaatsen was weinig te doen. Veel huizen stonden leeg.
Onder de regeering van koning Willem I werd dit beter. Weer zeilden zeeschepen naar Indië en naar andere landen, om goederen te halen en weg te brengen. Weer brachten de boeren hun vee, boter en kaas en de opbrengst van hun landerijen ter markt. Er kwam weer drukte in werk-



plaatsen en fabrieken. — Je moet niet denken, dat dit fabrieken waren, zooals er tegenwoordig zoovele zijn. De machines werden nog niet door stoom in beweging gebracht. Een fabriek was toen niets anders dan een groote werkplaats, waar veel menschen bezig waren.
Laten we eens weer in gedachten een bezoek brengen
Een stadspoort.
aan een stad uit die dagen. Om er binnen te komen, moeten we een brug over en een poort doorgaan. Want evenals in vroegeren tijd zijn de steden nog vestingen: ze zijn door grachten, wallen en muren omringd.
Wandelen we een straat door, dan zien we aan weerszijden tal van groote huizen. Daar staat het groote, del-



tige woonhuis van een rijken burger; er naast vinden we de eenvoudige woning van iemand, die minder gegoed is. Let eens op de vele winkels, die we aantreffen. Merk je wel, dat de groote spiegelruiten van tegenwoordig daarin nog ontbreken? De luifels, die we bij een vroeger bezoek aan vele huizen zagen, zijn nu verdwenen.
Daar komt ons een groote koets tegen met drie sterke paarden er voor. Ze hobbelt over de platte keien, waarmee de straat is bevloerd. Er zitten veel menschen in en er boven op liggen zware pakken en kisten, 't Is
Postwagen.
een diligence, het gewone vervoermiddel in dezen tijd. Trams rijden er nog niet.
Een ander rijtuig komt aanrollen; 't is de postwagen, die van een andere stad komt. De postiljon blaast op zijn horen; daarna houdt de wagen stil voor het kantoor van den postmeester. Er zitten ook menschen in het rijtuig, die mee naar de stad zijn gereden en nu uitstappen. Een paar pakken met brieven worden uit den wagen genomen en in het kantoor gebracht. De postmeester zal verder zorgen, dat ze komen, waar ze wezen moesten.



Konden we die brieven zien, dan zou het ons blijken, dat er geen postzegels op zitten. Wie zulk een brief ontvangt, moet eerst de vracht er voor betalen. Het geld, dat de postmeester inbeurt, moet hij overdragen aan het bestuur van het rijk; hij zelf heeft een vaste bezoldiging.
Treden we een huis binnen en nemen we een kijkje in een der kamers, dan zien we daar misschien iets, wat we vroeger niet opmerkten. In plaats van een haardvuur valt ons een steenen of ijzeren kachel in 't oog. Misschien zien we iets bijzonders, zei ik, want slechts in enkele huizen treft men kachels aan. Ze zijn nog maar pas in gebruik, In het eerst had men steenen kachels; spoedig kwamen er ook ijzeren. — Blijven we tot den avond in dit huis, dan kunnen we ook zien, hoe de vertrekken verlicht worden. In het midden der groote kamer hangt een kroon van kristal. Daarop zijn verscheiden waskaarsen geplaatst. Als het donker wordt, steekt men die aan en dan is de kamer helder verlicht. Minder goed is de verlichting in de keuken. Daar staat op de tafel een kandelaar met een brandende vetkaars er op. Ze brandt op verre na zoo helder niet als onze petroleumlampen. Maar petroleum kent men in dezen tijd nog niet. Evenmin is de patent-olie, di. gezuiverde raapolie, bekend, die men nog vóór de petroleum in de lampen gebruikte. Begeven we ons naar het achterhuis, dan zien we daar nog een ander verlichtingsmiddel. Aan den muur hangt een blikken lantaarn met glazen ruiten; daarin brandt een walmend tuitlampje, gevuld met raapolie. Zulk een tuitlampje gebruikt men ook in de woningen der geringe burgers; daar staat het op een voetstuk op tafel, 't Geeft zeer slecht licht, maar vergeleken met het bakje met raapolie van vroeger, waarin een russchepit



over den rand hing te branden, is het al een heele verbetering.
Wanneer we ons weer op straat begeven, is het daar tamelijk donker. Hier en daar hangt aan een dwars over de straat gespannen touw een lantaarn, waarin een lamp met raapolie brandt. Omdat het al avond is, zullen we maar geen kijkje meer nemen in een der achterbuurten van de stad. Daar is het geheel en al duister en we zouden de kleine, armoedige huisjes, aan weerszijden van de smalle straat, toch niet kunnen zien. Laten we ons daarom maar weer buiten de poort begeven, 't Is goed, dat het nog geen acht uur is; anders zouden we de poort gesloten vinden.
In de volgende les zullen we een kijkje nemen op het platteland.
Vragen en Opgaven. 1. In welken tijd was het stil en doodsch in de steden van ons land? 2. Onder de regeering van welken vorst werd dat anders? 3. Toen werd er weer gedreven; toen kwam er weer drukte in .... en ... .
4. Wat waren de steden van ons land nog in het begin der negentiende eeuw? 5. Waardoor waren ze omringd? 6. Aan
weerszijden van de straat stonden veel . . 7. Vele
van die huizen waren .... 8. Wat zag men in die winkels nog niet? 9. Wat bemerkte men aan de huizen niet meer? 10. Waarmee was de straat bevloerd?
11. Waarmee werden in dien tijd de menschen naar de stad vervoerd? 12. Wat laadde men loven op zoo'n diligence? 13. Waarmee werden de brieven in de stad gebracht? 14. Wie reisden ook wel met den postwagen? 15. Wat plakte men nog niet op de brieven? 16. Wie moest het port voor een brief betalen?
17. Waardoor werden in sommige huizen de kamers verwarmd? 18. Waardoor werd zoo'n kamer verlicht? 19. Wat brandde er in de keuken? 20. Waardoor kreeg men licht in het achter-



huis? 21. In de woningen der geringe burgers werd de kamer verlicht door een .... op een voetstuk.
22. Waardoor werden de straten der stad verlicht? 23. Maar welke buurten der stad waren des avonds geheel duister? 24. Hoe waren de huizen, die daar stonden?
25. In den tijd, waarin wij de stad hebben bekeken, schreef men 1820. 26. Hoelang is dat nu geleden?
27. Ons land in 't begin der negentiende eeuw.
II.
In deze les zal ik je vertellen, hoe in 't begin der negentiende eeuw de toestand was op het platteland.
Daar waren landbouw en veeteelt nog altijd de voornaamste middelen van bestaan. De bevolking der dorpen bestond voor een groot deel uit landbouwers en veehouders, maar natuurlijk vond men er ook handwerkslieden en enkele winkeliers. Nu de Fransche tijd voorbij was, was het ook op het platteland weer beter geworden. Nu behoefden de jonge mannen niet meer bijna allen ten oorlog te trekken; alleen een deel van hen moest voor een jaar of iets langer soldaat worden. Daardoor bleven er nu meer handen, om het land te bewerken. Ook behoefde men niet meer zoo vreeselijk veel belasting te betalen als in den Fransehen tijd. Daar de bewoners der steden vooruitgingen, konden de boeren hun producten weer beter verkoopen en meer geld daarvoor krijgen. Door dit alles begonnen landbouw en veeteelt te bloeien.
De dorpen uit dien tijd waren niet zoo groot, als ze tegenwoordig zijn. Er stonden minder huizen en ook nog



niet zulke groote en mooie als thans. Toch zagen ze er al veel beter en flinker uit dan in vroeger eeuwen. In de klei- en laagveenstreken waren de woningen bijna alle geheel van steen; maar in de zandstreken vond men er nog, die met leem dichtgestreken wanden en een gedeeltelijk houten voorgevel hadden. In vele dorpen, vooral
in ae vrucntDare Kleistreken, stonden reeds groote en flinke boerenwoningen.
Kachels trof men in de woningen der boeren en der andere dorpelingen nog niet aan. Overal brandde het haardvuur onder den wijden schoorsteenmantel. 's Avonds werd het woonvertrek der gegoeden verlicht door een vetkaars op een kandelaar en brandde in de huizen
Ouderwetsche haard. der geringere lieden
het walmende tuitlampje met raapolie. In bijna ieder huis vond men een spinnewiel, waarmee in den wintertijd de vrouwen de wol der schapen of de draden van het door de landlieden zelf verbouwde vlas tot garen verwerkten.
Eenvoudig was de kleeding der dorpelingen. Het Zondagspak der rijke boeren was van degelijk duffel of laken vervaardigd, het werkpak natuurlijk van goedkooper stof. In vele streken droeg men nog kleeren van eigengeweven



wollen of linnen stoffen. Hoeden of petten maakten het hoofddeksel der mannen, mutsen dat der vrouwen uit.
Spinnewiel.
Des Zondags of bij feestelijke gelegenheden droegen de laatsten evenwel het blinkend gouden of zilveren oorijzer. Klompen waren nog het meest gebruikte schoeisel. In een vorige les heb ik je al verteld, dat onder de
laahman, Toestanden en Gebeurtenissen, II, 11e druk. 9



regeering van Willem I vele straat- en grintwegen werden aangelegd. Je moet echter volstrekt niet denken, dat alle dorpen toen reeds zoo'n weg kregen. De nieuwe wegen dienden vooral, om de steden en groote dorpen
met elkaar te ver¬
binden. In de kleinere plaatsen moest men het nog met een klei-, zandof veenweg doen, die bij regenachtig weer erg modderig was.
Straat- en grintwegen waren voor de streken, waar zij werden aangelegd, van groot belang. Hoeveel
gemakkelijker werd daardoor het verkeer met paard en wagen! Op zulk een harden weg kon men er bijna zeker van zijn, een paar keer
per week een dili-
Trekschuit.
gence aan te treffen, die reizigers van de eene plaats naar de andere bracht. Ook ontmoette men menigmaal een postwagen, die brieven vervoerde, maar ook wel personen en goederen meenam.



Snel ging het reizen in die dagen niet; de spoorwegen en stoombooten ontbraken nog.
Daar ons land veel kanalen heeft, maakte men bijna overal gebruik van de trekschuit. Door een paard getrokken, ging zulk een schuit geregeld van de eene plaats naar de andere en vervoerde personen en goederen. Men reisde gemakkelijk in zulk een vaartuig, maar vlug ging het natuurlijk niet.
In de meeste dorpen werden in dien tijd scholen gevonden. Mooie gebouwen waren dat nog niet. Meestal bestond zulk een school uit één groot vertrek, waar een zeer groot aantal kinderen van een of twee meesters lezen, schrijven en rekenen leerden. De vloer was van steen en een groot turfvuur moest in den winter de koude verdrijven. Al waren deze scholen echter niet mooi, ze waren toch oneindig beter dan die van vroegeren tijd. Toen waren de scholen in vele dorpen aan hokken gelijk.
Bij ons bezoek aan de stad hebben we geen school opgemerkt. Dat kwam natuurlijk niet, doordat ze er niet waren, maar daar ze tusschen andere groote gebouwen stonden, vielen ze niet zoo in het oog als in een dorp. De stadsscholen waren natuurlijk grooter dan die van een dorp, maar ze waren ook nog heel eenvoudig ingericht. Vaak zaten er meer dan '200 leerlingen in één vertrek. *)
Als we nog eens nagaan, wat we in deze en de vorige les gelezen hebben en daarbij bedenken, hoe tegenwoordig alles is, dan zeggen we: wat is er toch veel anders en beter geworden.
Over die veranderingen zullen we in de volgende lessen nog iets lezen.
!) In Amsterdam wel 1000.



Vragen en Opgaven. 1. In welken tijd was de toestand van het platteland slecht? 2. Onder de regeering van welken vorst werd het beter? 3. Toen begonnen . . . en . . . weer te bloeien.
4. Waaruit bestond voor een groot deel de bevolking der dorpen? 5. Waren de dorpen ook reeds zoo groot als tegenwoordig? 6. Ze zagen er beter en flinker uit dan in .... 7. In welke streken waren bijna alle woningen van steen? 8. Waar vond men nog eenvoudiger huizen?
9. Wat zag men nog niet in de woningen der dorpelingen? 10. Waardoor werd het woonvertrek verwarmd? 11. Waardoor werd het bij de gegoeden verlicht? 12. Wat vond men in bijna iedere woning? 13. Wat werd daarwiee gesponnen?
14. Waarvan was het Zondagspak der rijke boeren gemaakt? 15. Hoedanige kleeren droeg men in sommige streken? 16. Wat was het hoofddeksel der mannen, wat dat der vrouwen? 17. Wat droegen de laatsten des Zondags? 18. Wat was het meest
gebruikte schoeisel?
19. Onder de regeering van Koning Willem I werden veel.... en .... aangelegd. 20. Had men die wegen ook al in de kleine dorpen? 21. Welk vervoermiddel ontmoette men vaak op een straatweg? 22. Waarmee werden de brieven vervoerd? 23. Welke reisgelegenheden ontbraken nog in die dagen? 24. Van welk vervoermiddel maakte men heel veel gebruik? 25. Waardoor werd zulk een schuit getrokken?
26. Welke inrichtingen vond men in de meeste dorpen van dien tijd?' 27. Uit hoeveel vertrekken bestond zoo'n school? 28. Waarvan was de vloer gemaakt? 29. Waardoor werd het schoollokaal verwarmd? 30. In vroeger eeuwen waren de meeste dorpsscholen gelijk aan .... 31. De stadsscholen waren .... dan de dorpsscholen. 32. Hoeveel leerlingen zaten soms wel in één vertrek?
33. Hoe lang is de tijd, waarvan wij gelezen hebben, nu al ongeveer voorbij?
28. Vooruitgang in de negentiende eeuw.
De negentiende eeuw heeft veel veranderingen gebracht. Oude menschen weten ons daarvan te verhalen. Zij kunnen







ons vertellen, dat thans bijna alles anders is, dan in hun jeugd. Over enkele van die veranderingen zal ik je in deze les iets vertellen.
Waar veel handel gedreven wordt, moeten natuurlijk veel goederen worden vervoerd. Vroeger geschiedde dat vervoer hoofdzakelijk te water; alleen daar, waar men geen kanalen had, deed men dat met kar, paard en wagen.
Een der eerste spoortreinen.
Nog in het begin der negentiende eeuw waren de schepen, die men voor het vervoer te water gebruikte, alle zeilschepen. De wind bewoog ze voort; op de binnenwateren werden ze soms getrokken. Thans worden zeer veel schepen door stoom voortbewogen. Groote stoombooten, die honderden menschen en massa's goederen kunnen vervoeren, doorsnijden de zee en gaan van het eene land



naar het andere. Van ons land varen er vele naar Indië, naar Amerika en naar vele andere landen. Reizen, waarvoor men vroeger maanden noodig had, doet men nu in eenige weken. Ook onze kanalen en rivieren worden tegenwoordig door talrijke stoombooten bevaren. Op de meeste plaatsen hebben ze de trekschuiten vervangen.
Vroeger werden te land weinig goederen vervoerd. Tegenwoordig gebeurt dat wel, want men heeft een uitstekend vervoermiddel gekregen. Talrijke spoorlijnen
J 1 • ... _ . 1 J • "11 _ i. *_• J J 
uoorKruisen nu ons janu; in sneue vaart njuen uaarup
de spoortreinen voort, door een locomotief getrokken. Nu kan men in één dag gemakkelijk van het noorden van ons land naar het zuiden reizen; vroeger had men daarvoor minstens een week noodig. Duizenden menschen en stapels goederen worden thans door de treinen vervoerd. De eerste spoorlijn in ons land werd in 1839 gelegd tusschen Amsterdam en Haarlem. Eerst na 1860 echter zijn de meeste lijnen gekomen.
Door de spoortreinen geschiedt thans het brievenvervoer veel sneller dan vroeger. Een brief, dien men 's morgens in de bus doet, wordt denzelfden dag nog of den volgenden morgen bezorgd, onverschillig naar welke plaats in ons land hij verzonden is. Het betalen der vracht geschiedt niet meer als vroeger. Wie nu een brief wil verzenden, voorziet dien van een duidelijk adres, plakt er een stuivers- of een dubbeltjes-postzegel op en doet hem daarna in de bus. De postbeambten zorgen dan wel, dat hij terecht komt. De ontvanger van den brief behoeft nu niets meer te betalen. Voor drie cent verzendt men thans een briefkaart, voor een cent of een halven cent een courant het geheele land door.
Nog sneller dan door brieven, gaat het overbrengen



van berichten door middel van de telegraaf. Je kent toch wel die hooge palen met de dunne metalen draden? Door kunstige machines kan men met behulp van die draden in eenige minuten een bericht van het eene eind van het land naar het andere overseinen. Alle steden en groote dorpen van ons land zijn thans door telegraaflijnen verbonden.
Gedurende de negentiende eeuw is de nijverheid veel vooruitgegaan. Tal van kunstige machines zijn uitgevon-
Groote fabriek.
den, waardoor men veel sneller en vaak ook veel netter kan werken, dan vroeger. Met machines worden onze kleeren genaaid en onze schoenen gestikt, worden zware palen in den grond geheid en gaten in ijzer geboord, alsof het in hout was. Kortom, zeer veel werk, dat vroeger door menschenhanden werd verricht, en heel veel, dat men toen niet kon doen, wordt thans door middel \ an machines uitgevoerd. Maar wat een zeer groote verandering bracht in de nijverheid, dat is het gebruik van den



stoom. In" de meeste fabrieken worden tegenwoordig de werktuigen door een stoommachine in beweging gebracht. Stoom dus in de fabrieken, stoom bij het voortbewegen
Een. der stoomgemalen, die de Haarlemmermeer leegpompten.
van treinen en schepen; geen wonder, dat men de negentiende eeuw wel de stoom-eeuw noemt.
Evenals bij de nijverheid kan men ook bij den landbouw van vooruitgang spreken. Het aantal bebouwde akkers



en groene weiden is zeer toegenomen. Plassen zijn drooggemalen — en daaronder de groote Haarlemmermeer —, zeepolders zijn ingedijkt, dorre heidevelden in bouwland herschapen. In het bedrijf van den boer is veel verandering gekomen. Tal van machines, die men vroeger niet kende, helpen hem nu bij zijn arbeid. Met een zaaimachine brengen de meesten het zaad op hun akkers; een dorschmachine, door stoom gedreven, maakt in enkele dagen al het koren van een boer uit de aren. Op heel veel plaatsen brengen nu de landbouwers en veehouders hun melk naar de zuivelfabriek, waar men ook al weer door middel van machines de boter en de kaas uit de melk haalt.
Een nieuwe mestsoort maakt het thans den boer mogelijk, zijn land goed vruchtbaar te maken. Vroeger werden bijna alleen stalmest en straatvuil voor bemesting gebezigd ; tegenwoordig worden duizenden balen kunstmest aangekocht en over het land gestrooid.
Je ziet dus, dat ik niet te veel zei, toen ik je vertelde, dat in de negentiende eeuw veel veranderingen tot stand zijn gekomen.
Vragen en Opgaven. 1. Welke eeuw heeft in ons land veel veranderingen gebracht? 2. Hoedanige schepen had men vroeger alleen? 3. Waardoor worden thans de meeste vaartuigen voortbewogen? 4. Waarheen gaan de groote stoombooten? 5. Met die booten reist men zeer .... 6. Door welke vaartuigen worden ook onze rivieren en kanalen bevaren?
7. Welke ijzeren wegen zijn er vele in ons land aangelegd? 8. Waardoor worden die bereden? 9. Wat wordt door de spoortreinen vervoerd? 10. ^Vanneer en waar werd de eerste spoorweg in ons land aangelegd? 11. Sedert welk jaar zijn de meeste lijnen gekomen?
12. Waardoor is het brievenvervoer sneller geworden? 13. Wie



betaalt tegenwoordig de vracht voor een brief, de afzender of de ontvanger? 14. Wat moet deze op een brief plakken? 15. Waarmee kan men korte berichtjes verzenden?
16. Door middel waarvan kan men heel snel berichten overseinen? 17. Waardoor zijn nu de steden en groote dorpen in ons land verbonden?
18. Met welke werktuigen worden tegenwoordig veel dingen vervaardigd en veel werk verricht? 19. Waardoor worden vele machines in beweging gebracht? 20. In welke werkplaatsen vooral wordt stoom gebruikt? 21. Hoe noemt men wel de negentiende eeuw?
22. Eveiïals de nijverheid is ook de .... vooruitgegaan. 23. Wat zijn er in ons land drooggemalen? 24. Welke is de grootste drooggemalen waterplas? 25. Wat heeft men ingedijkt? 26. Waarvan heeft men bouwland gemaakt? 27. Wat gebruiken thans vele landbouwers bij hun werk? 28. Waarmee bezaaien zij hun land? 29. Waarmee dorschen zij hun koren? 30. In welke gebouwen wordt op vele plaatsen boter en kaas bereid? 31. Welke nieuwe inestsoort gebruiken tegenwoordig de boeren?
29. Ons land in 't begin der twintigste eeuw.
I.
Wanneer menschen, die voor tachtig, negentig jaar in een stad woonden en die nu gestorven zijn, hun woonplaats nog eens konden terugzien dan zouden zij die niet meer herkennen. Zooveel is er sedert hun tijd veranderd.
In de jaren, toen zij leefden, waren de steden nog vestingen; wallen, muren en grachten sloten ze van alle zijden in. Thans zijn die wallen geslecht, de grachten gedempt en de muren afgebroken. Op de plaats, waar
f



ze vroeger waren, en op het omringende land zijn tal van nieuwe huizen gebouwd. Rechte en breede straten zijn er aangelegd, vaak met geboomte aan één of beide zijden der straat. Een geheel nieuw gedeelte is dus bij een stad aangebouwd. Daar men bij het aanleggen hiervan genoeg
Straat in een nieuw stadsgedeelte.
ruimte had, kon men de straten ruimer en breeder maken dan in de oude stad.
Sedert de stoom in gebruik gekomen is, zijn in vele steden fabrieken gebouwd. Er is haast geen stad meer in ons land, of er steken minstens een paar hooge schoorsteenpijpen boven de huizen uit. In sommige streken, b.v. in Twente en in een deel van Noord-Brabant zijn
0
1



vele plaatsen, die talrijke fabrieken bezitten. Men noemt ze fabriekssteden. Daar in die fabrieken veel volk
Straat in een oud stadsgedeelte.
werkt en al die menschen natuurlijk woningen moeten hebben, zijn in tal van steden geheele rijen arbeidershuizen gebouwd.



Niet alleen door het bouwen der nieuwe straten zijn de steden veranderd. Ook in de oude gedeelten is veel verandering gekomen. In plaats van de zware omnibussen rijden sierlijke trams onophoudelijk over de ijzeren rails door de voornaamste straten. Vele van die trams voeren hun passagiers buiten de stad, naar het groote stationsgebouw, waar de menschen kaartjes kunnen bekomen,
Straat met tram.
om met den trein te reizen. Op hun terugrit voeren de trams weer tal van reizigers mee, die met den trein zijn aangekomen en in de stad moeten zijn.
Een wandeling door de straten van een stad geeft ons veel te zien. Wat al groote winkels staan er aan weerszijden en welke sierlijke en soms kostbare uitstallingen zien we achter de hooge en breede spiegelruiten. Men zou lust



krijgen er binnen te gaan, om van al dat moois iets te koopen. Hier verkoopt men in een winkel sigaren, daar ziet men voor het raam tal van boeken en sierlijke platen; hier treft een prachtige uitstalling van goud- en zilverwerken ons oog, daar van galanteriën en allerlei weeldevoorwerpen; ginds zien we een magazijn van dames- en heerenkleedingstukken en elders weer lacht een uitstalling van koek en banket ons aan.
Zie eens naar boven; tal van dunne draden loopen over de huizen en de straat. Dat zijn de telefoondraden, die vele huizen der stad verbinden. Daardoor is het mogelijk, dat menschen, die wel een half uur van elkaar wonen, in hun woningen met elkaar kunnen spreken.
Wandelen we bij avond door een straat, dan is het er niet donker, zooals in vroegeren tijd. Tal van gaslantaarns verspreiden een helder licht en voor de ramen der winkels branden ook de gaslampen, om al de uitgestalde goederen goed te doen uitkomen. Het gas wordt in een fabriek uit steenkool gestookt en door buizen onder den grond naar de huizen en de lantaarns der straat gevoerd. Vele steden en dorpen worden al electrisch verlicht.
Niet alle deelen van een stad zijn zoo fraai als die, waarvan we nu spreken. In de achterbuurten vindt men nauwe, morsige straten en armoedige huizen, sommige zoo slecht, dat ze nauwelijks woningen kunnen heeten.
In de huizen der stedelingen is het niet meer als vroeger. Een haardvuur is nergens meer te vinden. Kachels, waarin men steenkolen, cokes en turf stookt, zijn er voor in de plaats gekomen. De vertrekken worden nu bij avond helder verlicht. De kaarsen en olielampen zijn verdwenen; in sommige huizen branden petroleumlampen, maar de meeste woningen worden verlicht door gas.



Watertoren met machinegébouwen.
halen. De buizen der waterleiding loopen door de meeste



huizen; men behoeft slechts een kraan open te draaien, om het helderste water te kunnen opvangen. Dat water wordt van buiten de stad door buizen onder den grond aangevoerd. Daar buiten staat een groote, ronde toren, de watertoren, waarin men door middel van machines het water oppompt, nadat men het eerst goed gezuiverd heeft. Yan daar wordt het door groote en tal van kleine buizen naar de huizen der stad gevoerd.
In een stad treffen we nu vele groote schoolgebouwen aan. Die scholen hebben meestal ruime, goed verlichte lokalen, met flinke en doelmatige schoolmeubelen. Verscheiden onderwijzers geven er les aan de talrijke leerlingen.
Wat al veranderingen en verbeteringen zijn dus in die steden tot stand gekomen! Wie weet, hoe alles zal zijn, wanneer jullie volwassen en bejaarde menschen geworden zijt.
Vragen en Opgaven. 1. Zijn de steden in ons land tegenwoordig nog vestingen? 2. De wallen zijn nu . . . ., de grachten . ... en de muren .... 3. Wat heeft men gebouwd op de plaats, waar ze vroeger waren? 4. Hoedanige straten treft men in het nieuwe deel der stad aan? 5. Wat heeft men in vele steden gebouwd, sedert de stoom in gebruik is? 6. In welke streken van ons land zijn fabriekssteden? 7. Welke huizen heeft men in die steden gebouwd?
8. Welk vervoermiddel gebruikt men tegenwoordig in een stad? 9. Naar welke plaats worden vele passagiers vervoerd?
10. Welke gebouwen staan er veel aan weerszijden van een straat? 11. Hoe zijn de ramen in zulke winkels? 12. Welke winkels heeft men al?
13. Hoe heeten de metalen draden, die over de straat en de huizen loopen? 14. Wat kan men met behulp van deze?
15. Waardoor wordt des avonds de straat verlicht? 16. Wat brandt er dan voor de winkelramen? 17. Waardoor verlicht men de meeste woonvertrekken? 18. Wat brandt men nog in
laarman, Toestanden en Gebeurtenissen. II, 11e dr. 10



sommige huizen? 19. Wat zijn er in plaats van de haardvuren gekomen? 20. Waardoor verkrijgt men water in de meeste huizen? 21. Dat water wordt opgepompt in een .... 22. Van daar leidt men het door .... naar de huizen der stad.
23. Hoe zijn de schoolgebouwen, die men nu in een stad aantreft? 24. Hoe zijn de lokalen daarvan? 25. Wat vindt men in die lokalen?
26. In de negentiende eeuw is in een stad dus veel veranderd.
30. Ons land in 't begin der twintigste eeuw.
II.
Niet alleen in de steden is in de negentiende eeuw veel veranderd, ook op het platteland is dit het geval.
Bijna alle dorpen zijn grooter en fraaier geworden. In enkele gedeelten van ons land, zooals b.v. in de veenstreken van Drente, zijn geheel nieuwe dorpen ontstaan. Oude en ouderwetsche huizen vindt men daar natuurlijk niet. In de andere plaatsen, die reeds langer bestonden, treft men deze wel aan. Zeer veel oude woningen echter zijn daar afgebroken en door nieuwe vervangen. Talrijke nieuwe gebouwen hebben de dorpen vergroot. In de landbouwdorpen op de vruchtbare klei van Friesland, Groningen en andere provinciën ziet men thans groote en fraaie boerderijen. De meeste andere plaatsen hebben sierlijke heeren- en burgerhuizen. — Niet overal is de verandering even groot. In de afgelegen streken van onze oostelijke provinciën hebben de dorpen nog veel van hun oud voorkomen behouden. Maar ook daar komt langzamerhand verandering, vooral nu de spoorlijnen die streken met andere deelen van ons land in verbinding brengen.
Een groot aantal plaatsen heeft een geheel ander voor-



komen gekregen door het oprichten van fabrieken. Zoo zijn in de Groninger Veenkoloniën en in vele dorpen van Twente en Noord-Brabant tal van fabrieken gebouwd. Daardoor is er leven en drukte in die streken gekomen. De eigenlijke landbouw- en veeteeltstreken missen die levendigheid, maar toch vindt men ook daar reeds in de meeste plaatsen een zuivelfabriek.
Dorpsgezicht in Westerwolde.
Al staat het platteland nog in menig opzicht bij de steden ten achter, toch is de toestand er veel beter, dan in 't begin der negentiende eeuw. Bijna alle dorpen hebben straat- of grintwegen, waardoor zij met elkaar en met de steden verbonden zijn. Op sommige van die straatwegen rijdt nog de omnibus heen en weer, om reizigers en goederen te vervoeren. Maar langs vele wegen zijn ook reeds de ijzeren rails gelegd, waarover sierlijke trams rijden,



sommige door een paard getrokken, andere door stoom voortbewogen. Een groot aantal dorpen ligt aan of dicht bij een spoorlijn, zoodat ook daar het reizen veel gemakkelijker is geworden. Andere plaatsen zijn weer door kanalen verbonden en hier maakt de stoomboot het mogelijk, spoedig van de eene plaats naar de andere te
Dorp met kanaal, tramweg en telegraaflijnen.
komen. Een nieuw vervoermiddel, waarmee men in korten tijd groote afstanden kan afleggen, is in de laatste twintig jaren in gebruik gekomen. Ik bedoel het rijwiel of de fiets. Er zullen wel weinig wegen meer in ons land zijn, waarover niet dagelijks tal van fietsen rijden. Voor menschen, die geen gebruik van tram, trein of boot kunnen of willen maken, is dit nieuwe voertuig van groot belang.



Nog nieuwer dan het gewone rijwiel zijn de motorfiets en de auto of tuf-tuf. Wijk uit, als er zoo n voertuig nadert, want door hun groote snelheid zijn ze gevaarlijk!
In de groote dorpen vindt men tegenwoordig een telegraafkantoor. Van daar worden de berichten overgeseind, die men spoedig op een andere plaats wil hebben. Telegraaflijnen verbinden ook deze dorpen met de steden. Het kantoor voor de telegrafie is meestal in hetzelfde gebouw als het postkantoor. Daar komen dus ook de brieven aan, die in het dorp besteld moeten worden, en van daar worden de brieven uit het dorp naar andere
plaatsen verzonden.
In de stad hebben we telefoondraden gezien; ook tusschen en in vele plaatsen op het platteland treffen we die aan. Zoo kunnen de bewoners van twee verschillende dorpen elkaar dus mededeelingen doen, zonder hun woonplaats te verlaten. Ze behoeven dan alleen maar naar het
telefoonkantoor te gaan.
In de huizen der dorpsbewoners is ook heel wat veranderd. De kamers der gegoeden gelijken in alles op die der stedelingen. Wel branden er nog geen gasvlammen, maar des avonds worden de woonvertrekken door petroleumlampen helder verlicht. Er zijn echter al plaatsen, waar een gasfabriek is en waar men dus gas in de huizen brandt. Uit de meeste woningen zijn de haardvuren verdwenen. Kachels zijn er voor in de plaats gekomen. In afgelegen dorpen echter vindt men in de woningen der boeren en der andere dorpelingen nog de ouderwetsche vuren. Petroleumlampen branden evenwel reeds overal. In den stal en de schuur alleen gebruikt men nog lantaarns met het eenvoudige tuitlampje.



Denken we nu nog eens terug aan den toestand van ons land van voor 2000 jaren. Welk een verandering! Toen groote bosschen, uitgestrekte moerassen, eindelooze heidevelden en slechts weinig bouw- en weiland; nu overal vruchtbare akkers en groene weiden. Toen slechts weinige, verspreid staande woningen; nu talrijke steden en dorpen. Toen nergens een weg en geen enkel kanaal; nu tal van straat- en grintwegen, spoor- en tramlijnen en vele kanalen. Toen eenvoudige hutten, waarin bijna alles ontbrak; nu groote en sierlijke woningen, van allerlei geriefelijkheden voorzien. Nog eens: welk een verandering!
Laten we dankbaar zijn, dat we in dezen tijd leven, en laten we ons best doen, brave en nuttige menschen te worden in de maatschappij, waarin wij verkeeren.
Vbagen en Opgaven. 1. In de negentiende eeuw is ook veel verandering gekomen op het .... 2. Hoe zijn bijna alle dorpen geworden? 3. Waar zijn geheel nieuwe dorpen ontstaan? 4. Waardoor zijn de bestaande plaatsen vergroot? 5. Waar vindt men groote en fraaie boerderijen?' 6. Waar hebben de dorpen nog hun oud voorkomen behouden? 7. Waardoor komt ook daar verandering?
8. Waardoor hebben vele plaatsen een geheel ander voorkomen gekregen? 9. In welke streken zijn veel fabrieken gebouwd? 10. Welke fabrieken vindt men in tal van dorpen?
11. Welke wegen vindt men tegenwoordig bijna overal? 12. Welk vervoermiddel rijdt nog op sommige plaatsen? 13. Wat vindt men reeds langs zeer vele wegen? 14. Waarmee reizen vaak de menschen, die aan een kanaal wonen? 15. Welk nieuw vervoermiddel is in de laatste jaren in gebruik gekomen? 16. Welke voertuigen zijn door hun snelheid gevaarlijk?
17. Hoe heet het gebouw, waar men berichten overseint? 18. In hetzelfde gebouw is ook het .... 19. Daar komen de .... aan en worden ook van daar verzonden. 20. Door middel waarvan kunnen de bewoners van verschillende dorpen elkaar mede-



deelingen doen? 21. Naar welk kantoor moeten ze zich daartoe begeven?
22. Waarop gelijken tegenwoordig de woonkamers der gegoede dorpsbewoners? 23. Waardoor worden de meeste van die kamers 's avonds verlicht? 24. Wat brandt men reeds in de huizen van enkele dorpen? 25. Wat is er in plaats van de haardvuren gekomen? 26. In welke dorpen branden nog wel vuren aan den haard?



OVERZICHT.
1600—1700. Deze eeuw is de bloeitijd van ons land. Men noemt ze de „Gouden Eeuw."
1602. De Oostindische Compagnie wordt opgericht.
1609. Het Twaalfjarig Bestand wordt gesloten.
1619. Oldenbarnevelt wordt onthoofd.
1621. De oorlog begint weer.
1625. Maurits sterft. Frederik Hendrik wordt stadhouder.
1628. Piet Hein verovert de Spaansche Zilvervloot.
1629. Frederik Hendrik neemt 's-Hertogenbosch in. (Later verovert hij nog meer steden).
1639. Tromp overwint de Spanjaarden in den zeeslag bij Duins.
1647. Frederik Hendrik sterft. Willem II wordt stadhouder.
1648. De Vrede van Munster wordt gesloten. Nederland wordt vrij verklaard.
1652 1654. De eerste oorlog met Engeland wordt gevoerd.
1653. Jan de Witt wordt raadpensionaris van Holland. Tromp sneuvelt.
1665 1667. De tweede oorlog met Engeland wordt gevoerd.
1672. De oorlog met Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen begint. — Willem III wordt stadhouder. Jan de Witt en zijn broer worden vermoord.
1674. De vrede met Engeland, Munster en Keulen wordt gesloten.
1676. De Ruyter sneuvelt in een gevecht tegen de Franschen.
1678. De vrede met Frankrijk kómt tot stand.
1700 1800. In deze eeuw gaat ons land achteruit. Men
noemt ze de „Eeuw van Verval."
1702. Willem III sterft.
1747. Willem IV wordt stadhouder van alle gewesten.
1751* Willem IV sterft. Willem V volgt hem op, eerst onder regentschap van zijn moeder.
1766. Willem V wordt zelf stadhouder.



1789. De Fransche Omwenteling begint.
1795. De Franschen komen hier. Ons land wordt de Bataafsche Republiek.
1798. De Oostindische Compagnie staat haar bezittingen af aan den Staat. Eenige jaren later worden ze door de Engelschen veroverd.
1806. Lodewijk Napoleon wordt koning van ons land, dat den naam krijgt van het Koninkrijk Holland.
1810. Ons land wordt bij Frankrijk ingelijfd.
1813. Napoleon wordt bij Leipzig verslagen. Nederland wordt weer vrij. Willem I wordt Souvereine Vorst.
1814. Ons land krijgt zijn koloniën van Engeland terug.
1815. Noord- en Zuid-Nederland worden vereenigd. Willem I wordt koning. Napoleon wordt verslagen bij Waterloo.
1830. De Zuid-Nederlanders komen in opstand. Ze noemen hun land België.
1831. De Prins van Oranje verslaat de Belgen in den in den Tiendaagschen Veldtocht. Nederland en Belgie worden gescheiden.
1839. Tusschen Amsterdam en Haarlem wordt de eerste spoorweg in ons land aangelegd.
1840. Willem I doet afstand van de regeering. Willem II wordt koning.
1848—1853. De Haarlemmermeer wordt drooggemalen.
1849. Willem II sterft. Willem III wordt koning.
Na 1860 worden vele spoorwegen in ons land aangelegd.
1873. De Atjeh-oorlog begint.
Na 1874 worden de vestingwerken der meeste steden geslecht.
1890. Willem III sterft. Koningin Emma wordt regentes.
1894. Er wordt strijd gevoerd op het eiland Lombok.
1898. Koningin Wilhelmina wordt gekroond.
1901. Koningin Wilhelmina huwt met hertog Hendrik van Mecklenburg—Schwerin.
1909. Prinses Juliana wordt geboren.



INHOUD.
6.
7.
8.
9.
10
Bladz,
1. Van alles wat. (Bestuur, Bestand, Twisten) ... 5
2. Ontvluchting van Hugo de Groot
B. Stadhouder Frederik Hendrik. Inneming van s-Her- ^
togenbosch R
4. De verovering van de Zilvervloot 
5. De zeeslag bij Duins . . . . • • • • • • • • ^
6. De Vrede van Munster. Bioei van ons • • • ""
7 De steden in de Gouden Eeuw 
8. Het platteland in de Gouden Eeuw . • • • • •
9 Twee beroemde mannen uit den bloeitijd. (Rembrandt
•\T J 1\ 
^Bestuur van ' Jan 'de Witt. Neerlands macht en
11. Michiel Adriaanszoon de Ruyter. (Uit het leven van ^ een groot man) . . . • • ,q
12. De oorlog van 1672. Willem III 
13. Het beleg van Groningen ^
14 De Eeuw van Verval •. • ■ • • •
15. Willem IV en Willem V. Ontevredenheid in het land 73
16. De Fransche Omwenteling 
17. De Bataafsche Republiek 
18. Het Koninkrijk Holland . . 
19. Ons land een deel van Frankrijk . 
20. Neerlands verlossing. Koning Willem I »*
21. De vrijheid in gevaar. Slag bij Waterloo . . • • ^
22. Nederland en België 1Q7
23. Onze vorsten . 114
24. Iets over Oost-Indië •••••* 119
25 Hoe ons land geregeerd wordt . . . • • • • •
26. Ons land in 't begin der negentiende eeuw. I. (In een ^
27. Onfland in "'t begin' der negentiende eeuw. II. (Op ^
28. Vooruitgang in de negentiende eeuw. (Handei, ver- ^
29 Ons^ iand^n^ b^giiTde^twintigsteeeuw. I. (Indesteden)
30. Ons land in 't begin der twintigste eeuw. II. (Op ^
het platteland) 152
Overzicht 



B. LAARMAN.
Verschijnselen en Toepassingen.
Eenvoudige Lessen over de Levenlooze Natuur.
Ie deeltje, voor het 4e leerjaar. Met 16 plaatjes, 2e druk .... ƒ 0.25 2e deeltje, voor het 5e leerjaar. Met 36 plaatjes, 2e druk .... - 0.25 3e deeltje, voor het 6e leerjaar. Met 45 plaatjes - 0.25
..Een van de mooiste boekjes, die het einde van 1909 ons gebracht heeft.
't Is zoo prettig geschreven, het boekje, dat, al is men reeds o zoo lang de kinderschoenen ontwassen, men het toch nog met plezier leest en dat.... al moet men er nog ingroeien, het toch reeds verduwen kan. Het is een van die schoolboekjes, waarvan bij huiselijk gebruik ook de ouders plezier kunnen hebben en de grootere broers en zusjes ook."
(W. van Nes in „Altijd Raak").
„Een prettig geschreven werkje, waarin op eenvoudige wijze enkele onder deelen der natuurkunde worden behandeld in verband met verschijnselen en toepassingen in 't dageliks leven. Vooral de lessen over de warmte vormen een mooi geheel; waarin tevens gesproken wordt over hoogovens, kalkovens,
steenfabrieken, glasblazerijen, enz. ('t Onderwijs.)
|
„Even gunstig als het oordeel luidde over het le deeltje, even gunstig luidt het over het nu verschenen 2e deeltje. De man, die het geschreven heeft, kent zijn zaken en hg kan ze goed aan den man brengen, desnoods opgehelderd met een eenvoudige, goed sprekende teekening. Daardoor is zijn leesboekje zoo aan te raden voor scholen, waar men graag ook van zijn onderwijs in de kennis der levenlooze natuur eenige vrucht wil zien. De vragen en opgaven aan het eind van elke les geven gereede aanleiding tot grondige herhaling en diepere indenking." (Vacature.)
„Wat het werkje vooral aantrekkelijk maakt is, dat de schrijver bjjzonder aangenaam en boeiend weet te vertellen. Wat hij vertelt, is best door leerlingen van 9 tot 10 jaar te verduwen. Aan het eind van elke les vinden wij eene reeks vragen, waarvan de opgaven zoo zijn, dat zij zeer gemakkelijk schriftelijk kunnen behandeld worden." (Ons Woord.)
„Deze lessen dienen ter herhaling van het geleerde in een mondelinge les, met proeven geïllustreerd. Als zoodanig kunnen deze boekjes en ook dit derde deeltje zeer goed en met vrucht gebruikt worden." (Nederland.)
Uitgave van P. N00RDH0FF te Groningen.



METHODENLEER.
Een studieboek voor Candidaat-Hoofdonderwijzers en een leiddraad bij de Schoolpractijk.
DOOR
B. LAARMAN.
Deel I. DE VAARDIGHEIDSVAKKEN. 2e druk. - Prijs f 1.80. Geb. f 2.25, Deel II. DE KENNISVAKKEN. 2e druk. Met Aanhangsel Punt B van 't Program.
Prijs f 1.20. Geb. f 1.65.
Summa summarum achten wij dit werk een aanwinst voor de studie der opvoedinc. 't Geeft veel en laat ons niet onwetend, omtrent 't geen op dit gebied bestaat. De inleiding is zoo, dat er systeem komt in de kennis, die men er uit opdoet en het doorwerken en verwerken van den inhoud zal, wanneer 't niet is een aannemen op gezag, maar een onderzoeken om t goede te behouden, veel bijdragen tot ontwikkeling en kennis op t gebied der methodiek. *ath■ Schoolblad.
Zelden heb ik een boek gelezen dat met evenveel duidelijkheid zulke ingewikkelde en tot nu toe weinig geklasseerde zaken aan den lezer schonk Dietsche Warande.
Door een .en ander mag de arbeid van den Schr. gerekend worden tot het beste wat wij op paedagogisch gebied voor de studie van de methodiek der leervakken bezitten. 9 spiege .
Gaarne bevelen wij dit boek aan. School m. d. Bijbel.
Met genoegen heb ik dit dan ook doorgelezen en mijn gunstig oordeel naar aanleiding van het eerste deel uitgesproken, heeft zich nader bevestigd Werkelijk wij kunnen ieder studeerende voor de hoofdakte dit leerboek aanbevelen en de litteratuur over methodenleer is hiermede een degelijk handboek rijker geworden. Centrum.
'k Beveel het werk van den heer Laarman ernstig aan in de aandacht van de(n) candidaat-hoofdonderwijzer(es). Bet Schoolblad.
Candidaten voor de hoofdakte vinden hier dus rijke, zeer zeker voldoende stof om te kunnen voldoen aan de eischen, die hen gesteld worden, terwijl ook bii voortgezette studie of bij de samenstelling van een eerplan dit werk grooten steun zal verleenen, omdat men er in vinden zal een nauwgezette appreciatie der verschillende leervakken, naast een objectieve beoordeeling der verschillende methodes, die in den laatsten tijd om den voorrang hebben gedongen. De bestudeering zal de studie, de toepassing de praktijk in de school ten goede komen, zoodat een ruim debiet om dubbele reden
. vi De Vacature.
hoogst wenschehjk is.
Uitgave Tan P. NOORDHOFF te Groningen.