CB 11216







HET VOORTBESTAAN
DER SB
CHRISTELIJKE GEREFORMEERDE KERK
— DOOTl —
P. J. M. DE BRUIN,
Donaat aan- de Vheol. Sefiool der Chr^Gcref. Kerk te Rijswijk.
KEMINK & ZOON,
ÖVEU DEN DOM TE UTRECHT







HET VOORTBESTAAN
— DER
CHRISTELIJKE GEREFORMEERDE KEI
— DOOR —
P. J. M. DE BRUIN,
Docent aan de Theol. School der Chr. Geref. Kerk te Rijswijk.
KEMINK & ZOON,
OVER DEN DOM TE UTRECHT.







EEN WOORD VOORAF.
Van verschillende zijden kwamen in den laatsten tijd verzoeken tot ons, het een en ander te schrijven over „Het voortbestaan der Christelijke Gereformeerde Kerk." De brochures, geschreven in het jaar 1892, na het tot stand komen der vereeniging van het grootste deel der Ghrist. Geref. Kerk met de Nederd. Geref. Kerken (doleerende), handelende over de vraag .Waarom wij Christelijk Gereformeerd blijven", zijn niet meer te verkrijgen, en alzoo bij velen, die later tot de Christelijke Gereformeerde Kerk terugkeerden, onbekend. Vandaar het verlangen om de geschiedenis onzer kerk van af 1892 nader beschreven te zien.
De geschiedenis der Christelijke Gereformeerde Kerk van af 1834 tot 1892 is breedvoerig beschreven in onderscheidene werken, o. a. in die van J. Verhagen en van wijlen prof. H. de Cock getiteld «Hendrik de Cock" en in de gedenkschriften van prof. S. van Velzen zoodat wij het niet noodig achten, deze breedvoerig te verhalen.' Wat echter na dien tijd is geschied, inzonderheid wat aanleiding gaf tot het voortbestaan der Christ. Geref. Kerk en het vasthouden aan bet beginsel der Afscheiding, wenschen wij een weinig toe te lichten.
Toch kunnen wij niet geheel zwijgen van hetgeen in het begin der 19e eeuw, in 1834 en daarna, en vooral in 1886 is geschied aangezien wij wenschen aan te toonen, dat het beginsel der Afscheiding in 1892 door een „overblijfsel" uit de Christ. Geref Kerk



vastgehouden, geen nieuw beginsel is, maar hetzelfde als dat, 'twelk door de „Vaderen der Scheiding" werd omhelsd en beleden.
Zegene de Heere deze poging tot opwekking der liefde tot de Christ. Geref. Kerk en tot opening der oogen van hen, die, met de kerkelijke vereeniging van 1892 medegevoerd, nog niet duidelijk zien, dat het beginsel der Scheiding door de vereeniging met de doleerende kerken verloochend is geworden.
D. B.



HOOFDSTUK I.
Het beginsel der Christelijke Gereformeerde Kerk.
Om het beginsel der Christelijke Gereformeerde Kerk recht te verstaan, zal het allereerst noodig zijn een blik te slaan op de historie en te letten op het ontstaan der kerk in 1834.
Het begin der negentiende eeuw kenmerkt zich door een toestand van jammerlijk verval op godsdienstig en kerkelijk gebied. Op staatkundig gebied kwam er verlossing door de verdrijving der Franschen in 1813, maar Neerlands verlossing ging niet gepaard met een verwerping der verderfelijke revolutionaire beginselen, in de laatste jaren der achttiende eeuw uit Frankrijk in ons vaderland ingedrongen. De Gereformeerde Kerk in ons vaderland was in diep verval. Sedert 1810 waren geen provinciale Synoden meer gehouden. Er werd bijna geen tucht meer geoefend, het meerendeel der predikanten was onrechtzinnig, ja er waren zelfs rationalisten onder, zooals de Franeker Hoogleeraar Regenbogen.
Toch was de organisatie der kerk nog goed, al stond zij feitelijk stil. De kerk leefde nog onder de aloude Kerkorde van Dordrecht in de jaren 1618 en '19 opgesteld.
Ware nu eene algemeene synode saamgekomen, saamgesteld uit afgevaardigden door de verschillende provinciale synoden gekozen, de Gereformeerde Kerk ware, hoeveel verval ook in haar gevonden werd, op haar ouden grondslag blijven staan.
Doch er geschiedde iets anders. Koning Willem I bereidde een geheel nieuwen toestand voor. 12 November 1814 besloot de koning tot een benoeming van eene consulteerende commissie, waarvan de



leden 28 Mei 1815 bij geheim besluit werden benoemd. Deze commissie ontving een door het Ministerie van Eeredienst ontworpen .Algemeen reglement voor het bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden" ter beoordeeling. Vervolgens werd over dit ontwerp door het Ministerie en eene Commissie uit den Staatsraad beraadslaagd, terwijl het daarna als Reglement bij koninklijk besluit van 7 Januari 1816 bekrachtigd en aan de kerk opgelegd werd.
Dit reglement was geheel in strijd met de beginselen der Gereformeerde Kerkregeering. Naar Gereformeerd Kerkrecht kent de Kerkorde van 1618—'19 geen andere heerschende macht over de kerk dan die van den Heere Jezus Christus, die aan Zijne kerk ambtsdragers gaf met eene bedienende macht, omschreven in en gebonden aan Gods onfeilbaar Woord.
Door deze ambtsdragers, die saam den kerkeraad vormen, regeert Christus zelf Zijne kerk in iedere plaats. Wijl echter eene plaatselijke gemeente, krachtens de mystieke eenheid van het lichaam van Christus, niet op zichzelve mag blijven staan, maar ook met de naburige plaatselijke gemeenten gemeenschap der heiligen moet oefenen, komen de plaatselijke gemeenten in classes, de classes in provinciale synoden en deze laatste weer in nationale synoden saam en wel tot onderlinge opbouwing en bewaring. Deze „meerdere" vergaderingen zijn geen hoogere besturen of hoogere vergaderingen, zooals het Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in 1816 instelde, maar „meerdere" vergaderingen omdat zij meerdere plaatselijke gemeenten vertegenwoordigen.
Het zeggenschap van de meerdere vergaderingen over de mindere is slechts vrucht van het gemeenschappelijk overleg en altijd gebonden en begrensd door Gods Woord. Alle gebondenheid aan de besluiten der meerdere vergaderingen is alleen onder beding van overeenstemming met de Heilige Schrift, zooals blijkt uit Artikel 31 onzer Dordtsche Kerkorde.
Geheel anders nu werd de toestand in 1816. Het hoogste kerkelijk bestuur werd in het Algemeen Reglement opgedragen aan eene commissie van personen, welke commissie den naam „synode" ontving. De koning zelf benoemde de leden der eerste Haagsche Synode, zoodat deze een zuiver regeeringscollege was. In plaats



dat de leden dezer synode door de kerk afgevaardigd werden, geschiedde de benoeming dus door den Koning. Zelfs C. Hooyer, een specialiteit in het Nederlandsch kerkrecht en daarbij geen Calvinist, zegt: „het Reglement van 1816 heeft de gansche kerk onder zulke regeeringsveogdij gebracht, dat hare onafhankelijkheid, voor welke onze vaderen zoo ijverig gestreden hebben, bijna geheel is weggevaagd."
Zoo was de kerk in 1816 op geheel anderen grondslag gebracht. Feitelijk was zij niet meer de Gereformeerde Kerk in Nederland, maar een nieuw genootschap met plaatselijke afdeelingen onder een hiërarchisch bestuur dat zich synode noemde. „Naar de praktijk te oordeelen," zegt Groen van Prinsterer in zijn „Recht der Hervormde gezindheid", bladzijde 68, „is er geen kerk meer."
Dit hervormd genootschap, in de plaats getreden van de aloude Gereformeerde Kerk, handhaafde ook niet meer de Gereformeerde leer. Door verandering van de te onderteekenen proponentsformule werd de leervrijheid gewettigd. Immers de aankomende predikanten hadden slechts te verklaren, dat zij de leer, welke overeenkomstig Gods heilig Woord in de aangenomen formulieren van eenigheid der Ned. Herv. Kerk is vervat, ter goeder trouw aannamen en hartelijk geloofden. In hoever de leer, uitgedrukt in de formulieren van eenigheid, met de Schrift overeenkomt, kan ieder naar eigen goedvinden uitmaken. Terecht zegt prof. Doedes van deze formule, dat hij die ze onderteekent, daarmede zegt: „Ik verklaar dat ik Gods Woord, waar ik meen dat jhet gevonden wordt in de formulieren van eenigheid of waar ik het later zal vinden en dan nog zoo opgevat als ik meen of meenen zal het te moeten uitleggen, ook zal prediken."
Bilderdijk noemde dan ook in 1810 de diep vervallen kerk reeds ^een kerk, die geen kerk meer is, maar eene ongeordende samenvloeiing van Godonteerende dwalingen." Waar dan nu de Gereformeerde kerk omgezet was in een genootschap waarin ieder leeren kon, wat hem goeddacht, werd het plicht der geloovigen zich af te scheiden van de valsche kerk om daardoor te blijven bij de ware kerk. W. a Brakel zegt in zijn Redelijke godsdienst, deel 1 blz. 571:
„Als in eene vergadering overstroomende fondamenteele dwalingen komen, en aldaar maar eenige waarheden, die niet zaligmakende zijn, blijven, gelijk in alle kettersche vergaderingen nog wel eenige



waarheid is, zoo houdt die particuliere kerk op een kerk te zijn, en alle ware geloovigen zijn dan gehouden en verplicht zich van die vergaderingen af te scheiden, en God trekt de Zijnen alsdan ook uit"
Zoo was het thans in de Ned. Herv. Kerk. Zij droeg de merkteekenen der ware kerk, in Artikel 29 onzer Geloofsbelijdenis genoemd, niet meer. Daarom werd scheiding van haar plicht. Zulks verklaarde ook Ds. H. de Cock in 1834 in zgne acte van Afscheiding, waarin hg de Herv. Kerk eene liberale kerk noemt, waarvan hij zich scheidde, om te blijven bij de ware Gereformeerde Kerk.
Het beginsel der Christ. Geref. Kerk staat dus in nauw verband met de beschouwing van de Ned. Herv. Kerk. Haar beginsel vindt zij uitgedrukt in Art. 27—29 onzer belijdenis. Dit beginsel der scheiding heeft zij tot op de Synode van 1888 zufver vastgehouden. Later helaas, gaf zij haar beginsel prijs, zooals wij in het vervolg zullen zien.
Dit beginsel der Scheiding spreekt zich reeds zeer duidelijk uit in de acte van Afscheiding of wederkeering, door den kerkeraad van Ulrum's gemeente den 13<ien October 1834' onderteekénd. Daarin toch wordt uitgesproken door de broederen te Ulrum,
„dat zij overeenkomstig het ambt aller geloovigen, art. 28, zich af„scheideh van degenen, die niet van de kerk zijn, en dus geen gemeen„schap meer willen hebben met de Nederlandsche Hervormde Kerk, tot „dat deze terugkeert tot den waarachtigen dienst des Heeren."
In de dagen der doleantie heeft men menigmaal beweerd dat Ds. H. de Cock in de acte van afscheiding geen afscheiding van de Hervormde Kerk, maar opzegging van gehoorzaamheid aan de Hervormde kerkbesturen bedoelde. Het doel dat men hiermede beoogde, js duidelijk. Het beginsel der afscheiding moest geloochend en dat der doleantie er voor in de plaats gesteld worden. De zoon van Ds. de Cock, die de afscheiding mee doorleefde, de latere prof. H. de Cock, komt tegen deze bewering dan ook met kracht op. In zijne rectorale rede den 18den December 1890 uitgesproken, getuigt hij op bladzijde 83:
„Te Ulrum toch werd niet reformatie door doleantie, maar refor„matie door separatie in praktijk gebracht. „Wat toch is er geschied? Op Maandag den i3<ien October roept



„de leeraar den kerkeraad bijeen, om hun mede te deelen, dat hg „zich heeft afgescheiden, en de kerkeraad vereenigt zich er mee en „verklaart, dat hij den onrechtmatig geschorsten predikant als zijn „wettig geroepen en geordenden leeraar blijft erkennen. Ware dit „een doleerende daad geweest, dan had de kerkeraad moeten verklaren, dat hij het juk had afgeworpen of de stolp had weggenomen „voor de geheele gemeente.
„Maar dit deed hij niet. Integendeel zelfs. Hg roept den volgenden „dag de geheele gemeente bijeen en zegt aan die gemeente niet: uw „kerkeraad heeft u bevrijd van het synodale juk, maar hij legt aan „de leden de vraag voor: wilt ook gij doen, wat wij gedaan hebben?"
Prof. de Cock zegt dan ook dat hij zich haast niet kan voorstellen, dat mannen, dié de geschiedenis kennen, ooit hebben durven beweren dat in 1834 het beginsel der doleantie in plaats van dat der afscheiding zich geopenbaard heeft.
Neen, duidelijk sprak het beginsel: zich afscheiden van de valsche of liberale kerk, om te blijven bij de Gereformeerde kerk van alle eeuwen.
De vaderen der afscheiding hielden aan dit beginsel vast en alleen de groep van Ds. Brummelkamp, die een tijd lang buiten de Christ. Afgescheidene Geref. Kerk leefde, helde over naar het doleantie-begrip.
In 1851 heeft daarom de kerk haar beginsel tegenover die groep duidelijk omschreven. Ds. Brummelkamp toch verklaarde „zich nooit van het Hervormd Genootschap, maar wel van het onwettige Kerkbestuur te hebben afgescheiden en dat hij daarom zich verplicht achtte met degenen, die zich nog in dat kerkgenootschap bevonden, samen te moeten werken, ware het mogelijk, om het onwettige kerkbestuur, hetwelk Ds. Brummelkamp zeide een dieven-bestuur te zijn, dat was ingedrongen, krachteloos te maken, en alleen de Hervormde Kerk, ware het mogelijk, te herstellen, zooals dezelve was vóór 1816."
Tegenover dit van de broederen der scheiding afwijkend beginsel sprak de synode der Christ. Afgesch. Geref. Kerk in hare acta van 1851 bladzijde 15 het volgende uit, dat wel waardig is, in onze dagen nog eens herlezen te worden:
„Ten aanzien van het kerkelijk standpunt tegenover dat van Ds. Brummelkamp c. s. verklaart de Synode:



1°. Dat zij zich, overeenkomstig Art. 28 onzer Geloofsbelijdenis, heeft afgescheiden van de Hervormde Kerk, omdat deze de kenmerken van de ware kerk van Christus heeft verloren.
Uit het bovenstaande is het onderscheiden standpunt duidelijk.
Wij gelooven, door Gods vrije en ontfermende genade, overeenkomstig des Heeren Woord 2 Korinthe 6:17 in verband met Openbaring 18: 4 „daarom gaat uit het midden van hen, en scheidt u af, zegt de Heere, en raakt niet aan hetgene onrein is, en ik zal u aannemen," verwaardigd te zijn geworden om een kerkgenootschap te verlaten, hetwelk het kenmerkende van de ware kerk geheel heeft verloren; ofschoon er ook sommige predikanten in zijn, die betuigen, de Gereformeerde leer in alle hare stukken en deelen aan te nemen, en die trachten de kerk in de kerk te herstellen, welk herstel onzes erachtens even onmogelijk is als in de tijden der Reformatie, omdat de fondamenten van onze Gereformeerde kerk daar zijn weggenomen.
Indien wij dit in gemoede voor den Heere niet geloofd hadden, dan hadden wij ons, overeenkomstig onze formulieren van eenigheid, niet mogen afscheiden, en zouden derhalve ons tegenwoordig standpunt moeten verloochenen, hetwelk voor ons bij dezen niet mogelijk is, omdat wij van harte gelooven, dat de Heere Jezus, als Koning der kerk, Zijn volk uit eene valsche Kerk gelieft uit te leiden.
2°. Dus beschouwt de Vergadering hen en allen, die het met hen eens zijn, om zich der gemeenschap van de Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Kerk in Nederland te onttrekken, als zich buiten onze kerkelijke gemeenschap te bevinden, en
3°. Volgt hieruit, dat wij van nu af met hen, op hun standpunt, als zoodanig, geene kerkelijke gemeenschap kunnen oefenen, zoolang zij daarop blijven staan, en hen dus onder ons voorts ook niet kunnen opnemen, noch laten dienen als Gereformeerde dienaren, omdat zij zeiven geweigerd hebben de vereeniging op die gronden te aanvaarden."
Uit dit besluit van i851 spreekt klaar het beginsel onzer kerk. Omtrent dit beginsel openbaarde zich dan ook een volkomen overeenstemming bij de afgevaardigden ter Synode. Men wilde niet weten van de sofistische voorstelling dat men wèl van het kerkbestuur, maar niet van de Hervormde Kerk zich had afgescheidên,



zooals Ds. Brummelkamp zeide. Neen, klaar en fier getuigde men: De Hervormde Kerk heeft de kenmerken der ware kerk volgens Art. 28 onzer belijdenis verloren en daarom moet zij verlaten worden.
Had de Synode der Christ. Geref. Kerk in 1892 te Amsterdam gehouden, nog op het standpunt der Synode van 1851 gestaan, de vereeniging ware niet gesloten. In 1851 toch verklaarde de kerk bij monde van hare Synode, geene kerkelijke gemeenschap te kunnen oefenen met hen, die verklaarden uèl van het Hervormd bestuur, maar niet van het kerkgenootschap zich te hebben afgescheiden, in 1892 daarentegen gaf men aan laatstgenoemd standpunt evenveel recht als aan dat der scheiding, ja meer: men verloochende het geheel en al en ging op de lijn der doléantie over, zooals wij later hopen te zien.
Toch is door 's Heeren ontferming het beginsel der scheiding niet gelieel vernietigd. De Christ. Geref. Kerk en haar beginsel leeft nog.
Doch voor wij bij haar voortbestaan stilstaan, moeten wij haar beginsel nog toetsen aan Gods Woord, de Belijdenis onzer kerk en de geschiedenis van de kerk des Heeren buiten ons Vaderland.



TWEEDE HOOFDSTUK.
Het beginsel der Afscheiding getoetst.
In het eerste hoofdstuk stonden wij stil bij het beginsel der Christelijke Gereformeerde Kerk, thans moeten wij dat beginsel toetsen. Allereerst moet ons kerkelijk standpunt den toets van Gods Woord kunnen doorstaan. Wat nu eischt Gods Woord van de geloovigen die behooren tot eene kerk, waar Christus en Belial te saam worden gediend? Het Hervormd genootschap dat in 1816 gesteld werd in de plaats van de Gereformeerde Kerk, eischt leervrijheid, eischt vrijheid voor den leeraar om zoowel volgens de belijdenisschriften der Gereformeerde Kerk te prediken, als den Christus te loochenen en het werk des Heiligen Geestes als onmisbaar noodig tot zaligheid te miskennen. Zelfs een Boeddhist als Dr. Bahler kan ongestoord predikant zijn in die kerk. Maar is men vrij om te prediken naar eigen.inzicht, men is niet vrij om te handelen overeenkomstig Gods Woord, en een kerkeraad die Gereformeerd wil handelen en de tucht naar den Woorde Gods uitoefenen, wordt daarin gedwarsboomd door de wetten van het genootschap. Overeenkomstig hetgeen Art. 29 onzer belijdenis van de valsche kerk zegt „dat deze zich en harer ordinantiën meer macht en autoriteit toeschrijft, dan den Woorde Gods" gedraagt zich de Hervormde Kerk. Wat nu moeten de geloovigen in zulk een kerk doen?
Paulus geeft ons in Handelingen 19:9 een voorbeeld, als wij aldaar lezen: „Als sommigen verhard werden en ongehoorzaam waren, kwaad sprekende van den weg des Heeren voor de menigte, week hij van hen en scheidde de discipelen af, dagelijks handelende in de school van zekeren Tyrannus." Ook aan de gemeente te



Rome geeft hij de vermaning: „Ik bid u, broeders, neemt acht op degenen, die tweedracht en ergernissen aanrichten tegen de leer, die gij van ons geleerd hebt, en wijkt af van deielven (Rom. 16:17). Ook aan de' geloovigen te Thessalonica schrijft hij (2 Tbess. 3:6): „Wij bevelen u, broeders! in den naam van onzen Heere Jezus Christus, dat gij u onttrekt van een iegelijk broeder die ongeregeld wandelt en niet naar de inzetting, die hij van ons ontvangen heeft." Daarom luidt ook in 2 Cor. 6 zijne vermaning aan het volk des Heeren: „Trekt niet een ander juk aan met de ongeloovigen. Want wat deel heeft de geloovige met den ongeloovige? Daarom gaat uit het midden van hen en scheidt u af, zegt de Heere. Of wat tesamenvoeging heeft de tempel Gods met de afgoden?"
Cbristus zelf heeft eveneens Zijnen discipelen geboden zich los te mak,en van eene gemeenschap van blinde leidslieden en verlaters der waarheid Gods, toen Hij tot Zijne jongeren zeide: „Alle plant, die Mijn hemelsche Vader niet geplant heeft, zal uitgeroeid worden. Laat hen varen, zij zijn blinde leidslieden der blinden. Indien nu de blinde den blinde leidt, zoo zullen zij beiden in de gracht vallen." (Matth. 15:13 en 14.)
Evenzoo voorspelt ook Johannes op Patmos den geloovigen wat hun te doen staat in zoodanige gevallen, waar wij in Openbaring 18 : 4 lezen: „Ik hoorde eene andere stem uit den hemel, zeggende: Gaat uit van haar, Mijn volk! opdat gij aan hare zonden geen gemeenschap hebt, en opdat gij van hare plagen niet ontvangt." Gods Woord eischt dus een zich onttrekken van de goddeloozen en van de dwaalleer, allereerst door den geloovigen te bevelen tucht te oefenen in de kerk, doch waar dit hun onmogelijk gemaakt wordt, door alsdan de zoodanigen die dwalen te verlaten en geen kerkelijke gemeenschap met hen te houden.
Op deze wijze heeft ook Ds. H. de Cock gehandeld. Hij zocht geen afscheiding, maar handhaving der waarheid en verdedigde dezelve met mond en pen. Uit vijandschap tegen die Gereformeerde waarheid werd hij uitgeworpen en eerst na die uitwerping, toen het bleek dat de Hervormde Kerk vervolgde die godzalig willen leven in Christus Jezus, scheidden vele geloovigen zich van haar af, over eenkomstig de bovengenoemde uitspraken van Gods Woord.



Een onpartijdig kerkhistoricus, Dr. S. D. van Veen, hoogleeraar in de kerkgeschiedenis aan de Utrechtsche Universiteit en zelf lid der Hervormde Kerk, getuigt in zijn werk „Eene eeuw van worsteling" bladz. 535, dat uit de gevoelens en woorden van de mannen die de Cock kerkelijk vervolgd hebben „duidelijk blijkt, dat men de afzetting van de Cock wilde en het betreurd zou hebben, indien men zich niet van hem had kunnen ontdoen." Ja Dr. van Veen spreekt zelfs als zijn gevoelen uit, dat „de behandeling, die de voorstanders der leervrijheid'hem (nam. de Cock) aandeden, in één woord schandelijk is."
Door die behandeling werden de oogen van vele geloovigen er voor geopend dat afscheiding volgens bovengenoemde'uitspraken van Gods Woord voor hen plicht was.
In de tweede plaats hebben wij na te gaan, of het beginsel der Afscheiding met onze belijdenis, dus met de leer der Gereformeerde Kerk overeenstemt.
Ook hier geeft de bazuin geen onzeker geluid. Art. 28 der Nederlandsche Geloofsbelijdenis zegt: „Wij gelooven aangezien deze heilige vergadering is eene verzameling dergenen, die zalig worden, en dat buiten de zelve geen zaligheid is, dat niemand, van wat staat of kwaliteit hij zei, zich behoort op zichzelven te houden, om op zijn eigen persoon te staan; maar dat ze allen schuldig zijn zich zeiven daar bij te voegen en daarmede te vereenigen; onderhoudende de eenigheid der kerk, zich onderwerpende de onderwijzing en tucht derzeive, den bals buigende onder het juk van Jezus Christus, en dienende de opbouwing der broederen, naar de gaven die hun God verleend heeft, als onderlinge lidmaten eens zelfden lichaams. En opdat dit te beter mocht onderhouden worden, zoo is het ambt aller geloovigen, volgens het Woord Gods, zich af te scheiden van degenen die niet van de kerk zijn, en zich te voegen tot deze vergadering, hetzij op wat plaats dat ze God gesteld heeft; al ware het schoon zoo, dat de Magistraten en plakkaten der Prinsen er tegen waren, en dat de dood of eenige lichamelijke straf daar aan hing. Daarom, al degenen die zich van dezelve afscheiden, of niet daar bij voegen, die doen tegen de ordinantie Gods."
Guido de Brés en onze Gereformeerde vaderen, die zijne belijdenis als het gevoelen der Gereformeerde Kerk omhelsden, waren dus van



oordeel, dat het de roeping der geloovigen is zich af te scheiden, wanneer zij zich in eene kerkelijke gemeenschap met de openbare bestrijders der waarheid bevinden. Hij die in kerkelijke gemeenschap blijft leven met de vijanden der waarheid, met de loochenaars der Godheid van den Heere Jezus, en niet volgens der geloovigen ambt zich afscheidt van degenen die van de kerk niet zijn (en de bestrijders der waarheid zijn niet van de kerk), handelt in strijd met Gods Woord en de Geloofsbelijdenis der Gereformeerde Kerk.
In de derde plaats wenschen wij het beginsel der Christelijke Gereformeerde Kerk te toetsen aan de historie der Kerk.
De kerkgeschiedenis van de hervormingseeuw doet ons al weer hetzelfde zien als in 1834. Luther tracht in de zestiende eeuw de diep gezonken en ver van de waarheid afgeweken Roomsche Kerk tot reformatie te brengen. Evenmin als Ds. de Cock dacht Luther aan afscheiding van Rome's Kerk toen hij 31 October 1517 zijne stellingen aan de slotkerk te Wittenberg aanplakte. Doch Rome's Kerk werpt hem uit en met het verbranden van de pauselijke bul scheidt Luther zich finaal van Rome af. Hij breekt geheel met eene Kerk, dié de geloovigen vervolgt en de zuivere prediking des Evangelies haat, en al roept Rome luide dat men zich niet van de Kerk mag afscheiden, Luther scheidt zich af van de Kerk, welke hem gebleken is de ware Kerk niet meer te zijn. Wie zal durven beweren dat dit werk niet uit God is? Ieder erkent dat als een werk Gods, waar zoovelen de dwalende Roomsche Kerk verlieten en haar vaarwel zegden. De vaderen der reformatie deden niet anders dan wat artikel 28 van onze geloofsbelijdenis eischt, namelijk zich afscheiden van de valsche Kerk, al waren de plakkaten er ook tegen.
Ook in de zeventiende eeuw doet de Kerkgeschiedenis ons eene afscheiding aanschouwen, waarbij weer hetzelfde beginsel als van 1834 zich openbaart. In Engeland was in 1660 Karei II aan de regeering gekomen, en deze trachtte het bestuur der Kerk in handen van de wereldlijke overheid te brengen, zoodat het Koningschap van den Heere Christus over Zijne Kerk werd aangetast. Niet Christus zou Zijne Kerk regeeren, maar Karei wilde over haar heerschen. Niet Gods Woord zou het richtsnoer der Kerkregeering zijn, maar koninklijke willekeur en^ dwingelandij. — Karei II voerde, om dit



oogmerk te bereiken, op 18 Mei 1662 de uniformiteitsacte in. Deze acte bepaalde o. a. dat ieder leeraar moest onderteekenen dat hij volkomen instemde met alles wat in het common-prayerboek (algemeene gebedenboek der Engelsche Kerk) gezegd wordt, ja niemand mocht in het vervolg een geestelijk ambt bekleeden die niet de priesterwijding ontvangen had. Tot op dien tijd was de Gereformeerde ordening tot het leeraarsambt geldig geacht, nu moesten voortaan de leeraars als priesters gewijd worden. Ook bepaalde Karei dat bij de openbare godsdienstoefeningen uit de apocriefe boeken mocht gelezen worden.
Deze acte bepaalde ten slotte nog dat zij 24 Augustus 1662, dus op den Bartholomeusdag, in werking zou treden. Deze datum was blijkbaar bepaald omdat 1 September zeer vele leeraren hun jaarlijksch tractement ontvingen. Bij weigering van onderwerping moesten zij een jaar tractèment missen en hun ambt in de Kerk van Engeland verliezen.
Doch zie, op 24 Augustus legden bijna twee duizend leeraren tegelijk hun ambt neder in de Engelsche Kerk en verlieten haar, om in huizen en schuren en soms in de open lucht het Evangelie te verkondigen, liever dan hunne consciëntie te bezwaren door tegen Gods Woord strijdende ceremoniën aan te nemen. Den Zondag vóór 24 Augustus, toen zoovele getrouwe leeraren, zooals Baxter, Greenhil, Owen, Goodwin en anderen hun afscheid in de Engelsche Kerk predikten, was er in vele gemeenten een groot geween. Die Zondag staat bekend als de zwarte Zondag. Na hunne afscheiding werden deze puriteinsche predikanten vervolgd en zelfs hunne godsdienstige samenkomsten verboden, ja in 1664 verscheen een wet, waarin verboden werden alle bijzondere godsdienstige samenkomsten van meer dan vijf personen, behalve de familieleden.
Deden deze godzalige presbyteriaansche predikanten anders dan Ds. de Cock in 1834? Immers neen, zij scheidden zich af van eene staatskerk, die de conscientiën bond en heimelijk tot Rome wilde terugvoeren.
Een eeuw later, de achttiende eeuw, wordt de eeuw der Schotsche afscheiding. In Schotland was aan de Kerk het patronaatstelsel opgedrongen. Volgens dit stelsel moest de gemeente tevreden zijn met



den predikant, die haar door den patroon werd opgedrongen. Het recht om zelf een predikant te kiezen, was der gemeente ontnomen. Deze patronaatswet van 7 April 4742 had ten doel de Kerk te vullen met predikanten die Arminiaansch gezind waren. Vele adellijke heeren gaven de voorkeur aan zulke Arminiaansche predikanten, die toegeefelijker waren ten opzichte van de zedelijke wet, en drongen hen aan de gemeenten op. Er kwam dus verslapping in de leer, gepaard met aanranding van het recht der gemeente om een leeraar te kiezen die den vollen raad Gods lot zaligheid verkondigde.
Doch de Heere gordde ook nu mannen aan om voor het recht der Kerk, om voor het Koningschap van Christus in Zijne Kerk op te komen.
Ebenezer Erskine, predikant te Stirling, was een der eerste getuigen Gods, die tegen den afval en de gebreken der Kerk zijne stem ver*hief. Hij predikte dat de leeraarskeus een goddelijk recht der gemeente is. Als president der provinciale synode te Perth moest bij eene openingspredikatie houden. In die preek trok hij zeer te velde tegen het besluit der algemeene vergadering dat de gemeente geen recht had tot kiezen. Hij verklaarde rondweg dat de algemeene vergadering geen recht had zulk een besluit te nemen en dat zij de Koninklijke heerschappij, van Christus over Zijne gemeente had aangerand. Erskine werd fliierover voor de algemeene vergadering geroepen en over zijne vrijmoedigheid onderhouden. Hij en drie zijner ambtgenooten, die het m dezen met hem eens waren, werden genoodzaakt te herroepen en het patronaatsrecht goed te keuren. Toen zij dit niet konden of mochten doen, werden zij door de Synode buiten de Kerk geworpen en van hun dienst afgezet. Na hunne afzetting gingen de beide Erskines met de twee andere afgezette leeraren voort het Evangelie te prediken, terwijl vele gemeenten hunne zijde kozen en zich van de Schotsche staatskerk afscheidden. Dit was de eerste Schotsche Afscheiding, waardoor de Afgescheidene Presbyteriaansche Kerk ontstond , welke weldra bij de vier honderd gemeenten telde en in 1742 eene Theologische School kon oprichten.
In 4752 ontstond eene nieuwe afscheiding van de Schotsche staatskerk. Een zekere Richardson werd door den collator of patroon aan de gemeente te Dumpherline opgedrongen. De gemeente weigerde hem te ontvangen, omdat Richardson arminiaansch gezind was. De



algemeene Synode bepaalde nu, dat hij bevestigd zou worden in weerwil van de bezwaren der gemeente, maar Thomas Gillespie, de leeraar, die Richardson moest bevestigen, weigerde hieraan te voldoen. Als gevolg dier weigering werd Gillespie afgezet. „Ik verheug er mij in," zeide Gillespie, „dat het mij gegeven is, niet slechts in Christus te gelooven, maar ook voor Zijne zaak te lijden." Hieruit ontstond de tweede afscheiding in Schotland.
Gillespie's gemeente volgde haren leeraar in de afscheiding en spoedig scheidden vele leeraars en gemeenten zich van de onderdrukkende staatskerk af, zoodat de tweede afgescheidene Kerk, Reliëf kerk genaamd, weldra honderd gemeenten telde. De eerste en tweede afscheiding bleven naast elkaar voortleven tot 4847, toen de twee afgescheidene Kerken zich vereenigden tot ééne vereenigde Presbyteriaansche Kerk.
Uit bovenstaande blijkt dat de daad van Ds. H. de Cock, zich af te scheiden van het liberale of Hervormde Kerkgenootschap, om alzoo te blijven bij de Gereformeerde leer en Kerk, niet een eenige daad in de Kerkgeschiedenis is. De mannen der Hervorming, zoowel als vele getrouwe en godzalige manpen in Engeland en Schotland, deden reeds vóór hem hetzelfde.
Ons beginsel kan dus den toets der Kerkgeschiedenis wel doorstaan.
Ook de negentiende eeuw laat ons op het gebied der kerkgeschiedenis in verschillende landen eene afscheiding van de Staatskerk aanschouwen, en het beginsel van 1834 in ons land openbaart zich ook in Schotland en Zwitserland.
Ons bestek laat niet toe de afscheidingen in de negentiende eeuw alle breedvoerig na te gaan, doch op eene enkele willen wij nog wijzen.
Gelijktijdig met de Afscheiding in ons land kwam er nogmaals beweging in de Schotsche Staatskerk. Velen begonnen zich evenals in de achttiende eeuw tegen het patronaatsrecht te verzetten, omdat dit recht aan vele gemeenten voorgangers bezorgde, die afweken van de leer der kerk. In 4834 kregen de rechtzinnigen de overhand in de Synode, welke de „Veto-act" aannam, waarbij aan de gemeenten het recht werd gegeven een door den patroon opgedrongen predikant te weigeren. De patroons verzetten zich tegen de Veto-



act en hieruit ontstond een heftige strijd, welke tot 1843 duurde. Toen het bleek dat de patroons zegevierden, greep een derde afscheiding van de staatskerk plaats op den achttienden Mei 1843 tijdens de Algemeene Synode te Edinburg. Onder leiding van Dr. Chelmers verlieten meer dan twee honderd predikanten de Synode, na voorlezing van een protest, waarin zij verklaarden „gebracht te zijn tot afscheiding door dwang aan het geweten opgelegd, door oneer der kroon van Christus aangedaan en door verwerping van Zijn uitsluitend en oppermachtig gezag als Koning Zijner Kerk." In Tanfieldhall vergaderden nu deze afgescheiden predikanten om aldaar eene acte van afscheiding op te stellen. Na opstelling der acte stonden de predikanten en ouderlingen op, gingen naar het platform en onderteekenden daar de acte. Velen offerden met die onderteekening hun gansche bestaan op. Met deze onderteekening der acte verliepen vijf voile uren en niet minder dan vier honderd vier en zeventig leeraars deden nu of kort daarna afstand van de staatskerk en niet minder dan twee duizend ouderlingen scheidden zich mede af. Zoo ontstond de vrije kerk van Schotland.
Uit al deze voorbeelden, welke wij nog zouden kunnen vermeerderen door de geschiedenis van het ontstaan der Église libre (Vrije Kerk) in Zwitserland, de uitgang van de Hersteld Lutherschen uit de Evangelisch Luthersche Kerk in ons land, en het ontstaan van eene van den staat onafhankelijke kerk in Frankrijk, blijkt dat de afscheiding van 1834 niet op zich zelf staat in de kerkgeschiedenis, ja meer zelfs door haar gerechtvaardigd wordt. Zij kan èn den toets van Gods Woord, èn den toets der Gereformeerde belijdenis, énden toets van de geschiedenis van Christus' Kerk doorstaan, gelijk wij thans hebben nagegaan.



HOOFDSTUK. III.
Het beginsel der Afscheiding bestreden.
Al wat uit God is, wordt bestreden. Dit woord is ook van toepassing op het beginsel der Afscheiding. Niet alleen de afgescheidenen zijn vervolgd geworden, ook hun beginsel is tegengestaan. Velen hebben getracht in strijdschrift en prediking het beginsel der Afscheiding te weerleggen. Zij die als bestrijders optraden, waren echter geen loochenaars van de waarheid in Gods Woord geleerd, integendeel, juist onder de liefhebbers, de vrienden der waarheid, moeten de bestrijders gezocht worden.
Dit nu is pijnlijk. Aanhangers der Gereformeerde leer in de Hervormde Kerk traden op tegen hun afgescheiden broederen om hun standpunt te betwisten. Wél gaf' men toe dat er veel in de Hervormde Kerk was dat streed met Gods Woord; wel erkende men dat vele leeraars van de waarheid waren afgeweken, maar.... toch was in hunne oogen de.Hervormde Kerk nog altijd de Gereformeerde Kerk, en afscheiding daarvan veroordeeld. Neen, de kerk in de kerk herstellen, zoo luidde veler leuze. Gij moogt de kerk der vaderen niet verlaten, zoo riep men ons toe. En al wees men nu die „vrienden der waarheid" er op, dat Ds. de Cock de Hervormde Kerk niet heeft verlaten, maar dat bij is uitgeworpen, toch hield men vol dat het beginsel der Afscheiding verkeerd was.
Reeds in 1835 werd in de „Nederlandsche Stemmen" tegen de Afscheiding geschreven en gezegd dat de Hervormde Kerk niet mocht verlaten worden zonder „eene voor het Christelijk verstand klare roepstem Gods." Ds. de Cock wees er op dat zijne uitwerping uit die kerk juist eene klare roepstem Gods was, om eene kerk te verlaten



die de waarheid bestreed en de verdedigers derzelve uitbande. Gedurende een vijftig jaar lang werd nu in de Hervormde Kerk gestreden om haar te reformeeren. De afscheiding werd door de vrienden der waarheid als „labadistisch en donatistisch" veroordeeld.
Vooral het „Kerkelijk Maandblad", uitgegeven door eenige waarheidsvrienden in Friesland, veroordeelde de Afscheiding fel. Volgens de confessioneele partij in de Hervormde Kerk was die kerk, ondanks haar diep verval, nog altijd de oude Gereformeerde Kerk, welke slechts gereorganiseerd behoefde te worden. Daarom moest de strijd tegen de besturen worden aangebonden en alzoo tot hare reformatie worden meegewerkt. Na vele vergeefsche pogingen tot kerkherstel stond een man op, die zich aan het hoofd stelde van deze beweging. Die man was Dr. A. Kuyper, geboren in 1837 te Maassluis. In 1863 aanvaardde hij het leeraarsambt te Beesd. In dit Geldersch dorp werd Dr. Kuyper, die een voorstander was van de moderne richting, een strijder voor het Calvinisme, hetwelk hij, hoewel op sommige punten gewijzigd en vervormd, weer ingang bij velen wist te doen vinden. Van nu af aan werd hij ook strijder Voor kerkherstel in de Hervormde Kerk, doch betoonde zich helaas ook tevens een groot tegenstander te zijn van het werk Gods in 1834.
Van Beesd vertrok Dr. Kuyper naar Utrecht en in 1873 naar Amsterdam, alwaar hij in datzelfde jaar reeds eene poging tot kerkherstel deed, door een voorstel bij den kerkeraad in te dienen tot kerspelvorming. Dr. Kuyper ging namelijk ook van het beginsel uit dat de Hervormde Kerk nog altijd de Gereformeerde Kerk is, slechts gekneld in eene onbijbelsche organisatie. Wijziging van die organisatie zou tevens de kerk tot reformatie brengen.
Vooral door het weekblad „de Heraut" arbeidde Dr. Kuyper tot kerkherstel. De Afscheiding werd door hem ten strengste veroordeeld. „Onze gescheiden broeders hadden ook moeten blijven", zoo luidde het oordeel van Dr. Kuyper en daarmede sprak hij het doodvonnis uil over ons recht van bestaan. Prof. D. K. Wielenga verdedigde op heldere wijze ons beginsel van afscheiding tegenover Dr. Kuyper. Ook Dr. A. Littooy van Middelburg openbaarde zich toen als een fiere strijder voor het recht der afscheiding. In eene brochure, getiteld: „Onze gescheiden broeders hadden ook moeten



blijven. Is dat waar?" roept hij uit: „Indien het waar is, dat wij óok hadden moeten blijven, dan is, zooals Gamaliël eenmaal in betrekking tot onze eerste „afgescheiden" en uitgeworpen broeders terecht uitkomen deed, dit ons werk niet uil God. Honderden en duizenden, waaronder ook ik mij rekenen mag en waarvan velen reeds juichen in den hemel, hebben zich dan voor Gods heilig aangezicht vergist."
Een allerongunstigst oordeel sprak Dr. Kuyper dan ook uit over de leden der Christelijke Gereformeerde Kerk, een oordeel, dat juist om den zalvenden toon te meer onze afkeuring wekt.
Dat oordeel toch luidt, volgens hetgeen door Dr. Kuyper in 1884 in „de Heraut" werd geschreven, aldus:
„En als men nu in oprechtheid voor het aangezicht des Heeren „vraagt, wie er uit onzen levenskring alzoo naar de kerk der geschei„denen zijn overgegaan, en wie terugbleven, metterdaad, dan zouden „wij tegen beter weten in moeten spreken, indien wij zeiden, dat „wie uittraden juist de teederste en best onderleide kinderen Gods „waren. Integendeel, juist die vromer en die dieper leefden bleven „terug, en bij hen die gingen viel niet zelden iets uitwendigs, iets „oppervlakkigs, iets min teeders op te merken, waardoor hun uitatreden nooit een sprake tot anderer consciëntie wiérd."
Met zulke wapens bestreed Dr. Kuyper de afscheiding. Zegt Mozes in Deuteronomium 29:29: „De verborgene dingen zijn voor den HEERE onzen God; maar de geopenbaarde zijn voor ons en voor onze kinderen", Dr. Kuyper keerde dit woord om en achtte het geoorloofd over de verborgene dingen, de zielsgesteldheid der wel en niet-afgescheidenen te mogen oordeelen. De afgescheidenen waren oppervlakkige, min teedere Christenen, de vrienden der waarheid die in de Hervormde Kerk bleven onder de leiding van Dr. Kuyper, waren de dieper ingeleiden. Zelfs getuigde Dr. Kuyper in 1884: „De bidders, de vaders in Christus zagen wij in de laatste tien jaren niet uitgaan." Die dus tot de Christelijke Gereformeerde Kerk overgingen uit overtuiging dat zij eene kerk moesten verlaten waar geloovigen en ongeloovigen gelijk recht tot den Avondmaalsdisch hebben en gemeenschap met loochenaars van de Godheid van Christus en van de dierbaarste waarheden moet geoefend worden, waren volgens



Dr. Kuyper geen vaders in Christus, geen bidders', maar oppervlakkiger!.
Immers, wat handelden zij oppervlakkig, die zich afscheidden van de Kerk der Vaderen en zich voegden bij de Christelijke Gereformeerde Kerk, die nu ja wel de kenmerken droeg van de ware
kerk, maar „krank in den levenswortel" was.
Neen, dan zagen zij die dieper leefden, beter: Zij beschouwden de plaatselijke gemeenten der Hervormde Kerk als de aloude Gereformeerde Kerken, slechts gebonden onder een valsche organisatie, welke op Gods tijd wel verbroken zou worden. Zoo lang dit niet geschiedde, moest in dien zondigen weg worden geleefd, de gemeenschap met de ongeloovigen onderhouden en de tucht verwaarloosd worden. Is dat niet veel dieper leven? Zijn zij die zoo handelen in plaats van zich af te scheiden, niet de best onderleide kinderen Gods ?
Tegen die bestlijding van bet beginsel der Afscheiding trad de Christelijke Gereformeerde Kerk moedig op. Noemde Dr. Kuyper de vrienden der waarheid in de Hervormde Kerk de teederste Christenen, Ds. Littooy vroeg daarop zoo juist: Och Dr. Kuyper, bezoek Middelburg of zoo menige andere plaats eens en vraag dan aan dezen of genen onbekenden, maar goedgezinden hervormden broeder: „Wilt gij mij eens brengen bij menschen, die mij veel kunnen vertellen van hunne bekeering, hunne overgave aan en hun leven mèt en voor God?" deze broeder zal al spoedig verlegen staan en vragen: Mag ik u ook bij de afgescheidenen brengen?
Ja, die gescheiden broeders „wier uittreden nooit een sprake tot anderer consciëntie wierd," konden getuigen hoe God hen uit de Hervormde Kerk had uitgeleid. Zij spraken van geloofswerkzaamheden tusschen den Heere en hun ziel, zij konden meedeelen hoe Gods Geest hen tot afscheiding geleid had, door hen in te leiden in de Heilige Schrift en de Belijdenis der kerk. Zulk een getuigenis gaf Ds. Littooy op de beschuldiging van Dr. Kuyper dat de gescheiden broeders hadden moeten blijven. Ds. Littooy vertelt dan hoe hij werkzaam werd met de vraag of hij in de Hervormde Kerk moest blijven of zich voegen tot de Christelijke Gereformeerde Kerk. Die vraag dreef hem tot de bede: „Heere! dit zeggen deze en dat die Uwer kinderen; maar wat zegt Gij, en wat wilt Gij?" En toen het



gebed ook tot onderzoek dreef, verloor hij hoe langer hoe meer zijne vastigheid in betrekking tot het moeten blijven.
Doch hooren wij wat Ds. Littooy van zichzelven getuigt: „Na dagen nu, naar ik meen, van ootmoedig gebed en kalm onderzoek gaat voor Gods heilig aangezicht het licht op eenmaal op. Het door den Heiligen Geest verklaarde, toegepaste en aan het hart geheiligde antwoord van God was, in verband met hetgeen onderzocht en herhaaldelijk gevraagd was, even duidelijk en afdoende als voor hem de vrijspraak van de zonde door het geloof in Christus geweest was. Dat antwoord luidde: „Zijt zeer begeerig naar de redelijke en onvervalschte melk." En: „Trekt niet een ander juk aan met .de ongeloovigenj want wat mededeel heeft de gerechtigheid met de ongerechtigheid? en wat gemeenschap heeft het licht met de duisternis? en wat samenstemming heeft Christus met Belial? of wat deel heeft de geloovige met den ongeloovige? of wat samenvoeging heeft de tempel Gods met de afgoden? Want gg zijt de tempel des levenden Gods, gelgkerwijs God gezegd heeft: Ik zal in hen wonen en Ik zal onder hen wandelen, en Ik zal hun God zijn, en zij zullen Mij een volk zijn. Daarom, gaat uit het midden van hen en scheidt u af.
De Heilige Geest paste dit zóó op het onderhavige geval, op de zaak in qnaestie toe, dat langer en meer te vragen, wat God ten deze wilde, hem onmogelijk, hem tot zonde voor God werd."
Vervolgens verhaalt Ds. Littooy hoe hij, na de overtuiging van den Heere ontvangen te hebben dat hij zich af moest scheiden van de Hervormde Kerk, nog een tijd tegenstreefde. Doch hooren wij hem zelf spreken. Ds. Littooy schrijft vervolgens: „Deed hij (hiermede zichzelf bedoelende) zoo spoedig mogelijk wat hij voor God geloofde te moeten doen? Ach neen. Hij viel zichzelven ontzettend uit de hand. Hij had beloofd en gemeend den Heere in gehoorzaamheid te zullen volgen, zoodra de Heere God antwoord en licht gegeven zou hebben. De daad bij het woord te voegen, ging evenwel zoo gemakkelijk niet. Als hij tot de daad wilde overgaan, kwamen alle bezwaren op eens. Wat zouden zijne geliefde ouders, die elders woonachtig waren, zeggen; wat zijne familie, waaronder zooveel vromen waren, maar die bijna allen behoorden tot de Hervormde



Kerk; wat zou zijne toekomst wezen; aan hoeveel smaad, verachting en miskenning zou hij zijn blootgesteld?
In der waarheid, het werd hem bange, toen hij in zijne consciëntie voor God gebonden was en toch over zooveel niet heen kon. De Heere wilde.hem van achteren bezien, leeren, dat men ook genade behoeft, om het licht door Hem ontstoken te volgen. De bede dat de Heere over dat alles mocht henen zetten, werd dan ook opgezonden en genadiglijk verhoord. Het door God gesproken: „Wie vader en moeder liefheeft boven Mij, is Mijns niet waardig", bracht hem op een zekeren dag over het eerste en voornaamste bezwaar heen.
Maar toch deed eerst een tweede aan de ziel geheiligd woord: „Mijne is het zilver en Mijne is het goud, spreekt de Heere der beirscharen" loslaten en tot de daad der scheiding overgaan."
Ds. Littooy beschrijft dan nog verder hoe de Heere die afscheiding bevestigde door de lieflijke blijken van Zijne gunst, ja door ook zijn broeder uit de Hervormde Kerk uit te leiden. Deze broeder bad hem vroeger geraden in de Hervormde Kerk te blijven en wilde van de afscheiding niets weten, doch de regelen „Wil toch niet stug gelQk een paard weerstreven" enz. hadden hem met heilige schaamte tot gehoorzaamheid voor den Heere doen komen.
Wij hebben één voorbeeld uit vele genoemd. Hoevele kinderen Gods kunnen getuigen van hunne uitleiding uit de Hervormde Kerk door den Heere! Hoevele worstelingen werden gestreden eer de-stap werd gedaan! En zulke menschen waren nu volgens Dr. Kuyper de oppervlakkigen. De teederste zielen bleven volgens hem in de Hervormde Kerk. Zoo bestreed Dr. Kuyper de afscheiding, en geen wonder, deze leider van de Gereformeerde partij wilde wat anders dan afscheiding. Zijn plan was reeds gereed, straks zou hij door daden toonen wat hij wilde.
En die daden waren niet anders dan eene veroordeeling van de Afscheiding. In het volgende hoofdstuk zien wij dan ook hoe Dr. Kuyper inderdaad de afscheiding veroordeeld heeft door tegenover haar de doleantie te stellen. „Geen separatie (scheiding), maar doleantie", met die leus werd door hem het werk Gods van 1834 veroordeeld.



HOOFDSTUK IV.
Het beginsel der Afscheiding veroordeeld.
Het bleef niet bij bestrijding van de Afscheiding, zij zou ook metterdaad veroordeeld worden. Geen separatie, maar doleantie, zoo luidde de leus van de mannen van 1886. Die doleantie was inderdaad eene veroordeeling van de Scheiding. Zij riep de Christelijke Gereformeerde Kerk toe: Wat in 1834 geschiedde, kunnen wij niet aanvaarden, wij zullen een beteren weg inslaan, en dan hebt gij uw verkeerden weg te verlaten door vereeniging met ons, die de aloude Gereformeerde Kerken in Nederland zijn, van welke Kerken gij u hebt afgescheiden.
Dat de doleantie eene veroordeeling der Afscheiding was, zal ons nader blijken, als wij in 't kort haar ontstaan nagaan. De doleantie was de vrucht van een lang te voren bereid plan. Toen in 4876 de nieuwe wet op het Hooger Onderwijs werd ingevoerd, werd de faculteit der godgeleerdheid veranderd in een faculteit voor godsdienstwetenschap. De Nederlandsche Hervormde Kerk mocht echter kerkelijke hoogleeraren aanstellen voor de dogmatiek en praktische vakken. De Synode der Hervormde Kerk benoemde daarop kerkelijke hoogleeraren die óf modern óf de richting der Groninger School waren toegedaan. Dit gaf aanleiding tot de oprichting der Vrije Universiteit in 1880. Door middel van die Universiteit zouden Gereformeerde leeraars in de Hervormde Kerk worden gebracht. De Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk belette dit echter door haar besluit om candidaten in de theologie, van de Vrije Universiteit komende, niet toe te laten tot het proponentsexamen. Zoo was dan



de weg gesloten om candidaten der Vrije Universiteit als predikanten in de Hervormde Kerk te doen optreden. Het verzoek van vele orthodoxen, zoowel in 1882 als in 1885 aan de Synode gedaan om dit besluit op te heffen, werd afgewezen. Er moest nu een uitweg gezocht voor de candidaten der Vrije Universiteit. Welke die uitweg zou zijn, werd reeds in 1883 duidelijk.
In dat jaar werd op 11 April onder leiding van Dr. Kuyper eene samenkomst gehouden in Frascati in Amsterdam, om te protesteeren tegen de door de Synode gewijzigde proponentsformule. Verschillende kerkeraden der Hervormde Kerk hadden afgevaardigden ge-r zonden. Alleen zij die de drie formulieren van Eenigheid onderteekenden, werden toegelaten. De aldaar vertegenwoordigde kerkeraden verbonden zich niemand in hunne gemeenten tot den Dienst des Woords toe te laten, dan die vooraf instemming betuigden met genoemde formulieren van Eenigheid. Ook besloot men aldaar reeds „dat het kerkverband van 1816 mocht en moest worden verbroken ,, indien de Gereformeerde Kerken belet zouden worden Koning Jezus als Souverein in Zijne kerk te eeren". Verder bijaldien het daartoe kwam en de Gereformeerde belijders in deze door hun kerkeraad werden tegengestaan, dal zulke belijders alsdan de gemeenschap met dien kerkeraad zouden opzeggen, eigen ouderlingen en diakenen benoemen en voorloopig, gelijk de Gereformeerden in de zeventiende eeuw hadden gedaan, als doleerende Kerk zouden optreden. Ook werd de gemeente Amsterdam aangewezen, om, indien een kerk in moeilijkheid kwam met de Synodale hiërarchie, de kerken weder tot een conferentie saam te roepen. Alzoo werd in 1883 reeds in beginsel tot doleantie besloten. Men had dus een vastgesteld plan , volgens hetwelk men zou handelen.
In 1885 slaagde de eerste candidaat der Vrije Universiteit, de heer Houtzagers. Daar deze niet beroepbaar was in de Hervormde Kerk, trad prof. Rutgers in verbinding met den kerkeraad der Hervormde gemeente te Kootwijk, en deze beriep candidaat Houtzagers, welk beroep door hem 8 Januari 1886 werd aangenomen. Daar de kerkeraad van Kootwijk de bepaling der Synode overtrad inzake de beroeping van een candidaat der Vrije Universiteit, werd hij 1 Februari 1886 door het Classicaal Bestuur van Harderwijk geschorst.



Twee dagen later zeide Kootwijk's geschorste kerkeraad de gehoorzaamheid aan de Synode op, en 7 Februari werd candidaat Houtzagers door Ds. F. P. L. C. van Lingen te Kootwijk bevestigd als leeraar. Zoo is dus Kootwijk's kerkeraad geschorst omdat hij eene synodale bepaling overtrad, namelijk het beroepen van een candidaat die in de Hervormde Kerk niet beroepbaar was. Niet om getrouwheid in de Gereformeerde leer, maar om ontrouw aan zijn plicht werd die kerkeraad geschorst. Uit die ontrouw is de Doleantie geboren of liever uit de noodzakelijkheid om een uitweg te vinden voor de candidaten der Vrije Universiteit.
Daar echter Kootwijk in zijn breken met de besturen der Hervormde Kerk niet alleen kon staan, moest tegelijk te Amsterdam de doleantie ontstaan, wat dan ook in het begin van 1886 plaats vond. Wij wenden dus nu den blik naar Amsterdam.
Gelijk reeds vroeger door ons gezegd is, werd 11 April 1883 in Frascati besloten, dat de gemeente Amsterdam, indien een kerk in moeilijkheid kwam met de Synodale hiërarchie, de kerken wederom tot eene conferentie zou saamroepen. Amsterdam's gemeente moest dus ook daadwerkelijk optreden, nu Kootwijk zich tegen de Synodale hiërarchie verzette. Daar reeds Kootwijk's kerkeraad in Maart 1885 op aansporing van Dr. Rutgers besloten had tot het beroepen van den candidaat Houtzagers, wisten de mannen der Vrije Universiteit reeds in het begin des jaars 1885 dat Kootwijk in moeilijkheid zou komen met de Synode. Gelijktijdig dus met de beweging te Kootwijk werd te Amsterdam de doleantie op touw gezet. Middel hiertoe was de weigering tot afgifte van attesten voor moderne aannemelingen. Daar Ds. Kuypers volgelingen de meerderheid hadden in den Amsterdamschen kerkeraad, konden zij dit weigeren. De weigerachtige kerkeraadsleden wisten dat zij daardoor in conflict kwamen 'met de Synode. Doch zoo zou dan ook de doleantie ontstaan, die van Amsterdam uitgaande, eene groote beweging moest te weeg brengen in den lande. Wat verwacht werd, geschiedde. De Synodale commissie der Hervormde Kerk vernietigde 24 November 1885 het kerkeraadsbesluit, daarbij gelastende aan den kerkeraad vóór 8 Januari 1886 de attesten af te geven. De volgelingen van Dr. Kuyper wisten, dat, indien zij nu bleven weigeren, zij geschorst zouden worden in hunne ambten.



Dit voorziende, besloot de kerkeraad om alsdan het bezit der kerkelijke goederen aan de geschorsten te waarborgen. De kerkeraad nam daarom in zijne vergadering van 14 December 1885 het besluit, aan het reglement voor de commissie van beheer der kerkelijke goederen een artikel toe te voegen. Dit-artikel hield in, dat, indien de kerkeraad geschorst of afgezet mocht worden en een ander bestuur zich in de zaken van de Amsterdamsche gemeente mengde, om te willen doen, wat des kerkeraads is, of ook een tegenkerkeraad geformeerd werd, de commissie van beheer alleen den oorspronkelijken kerkeraad, die de gemeente bij Gods Woord zocht te houden, als den eenig wettigen zou erkennen. Van de 110 kerkeraadsleden stemden 80 voor dit nieuwe artikel. De kerkvoogdij kreeg hier dus de instructie om, indien op 8 Januari 1886 de kerkeraad geschorst werd wegens weigering tot afgifte der attesten, de kerkgebouwen voor de geschorsten te openen en voor de aanhangers der Synode te sluiten.
Doch wat geschieddde? Het Classicaal bestuur schorste reeds op 4 Januari 1886 de tachtig kerkeraadsleden, die voor het nieuwe ■artikel gestemd hadden. Daar de kerkeraad nu onvoltallig was, deed het Classicaal bestuur wat des kerkeraads is en gaf het op 7 Januari de bedoelde attesten af en vernietigde het nieuwe op 14 December bijgevoegde artikel op het beheer der goederen. Opdat de geschorsten zich niet in het bezit dier goederen zouden stellen, werd op 5 Januari de deur der consistoriekamer der Nieuwe kerk, waarin het kerkelijk archief bewaard werd, van een nieuw slot voorzien en met ijzeren platen bepanserd, terwgl twee bewakers werden .aangesteld. Op 6 Januari echter lieten Dr. Kuyper en Dr. Rutgers, beide geschorste ouderlingen, vergezeld van Jhr. Mr. de Savornin Lohman, de bewakers verwijderen en het slot wegnemen met behulp van werklieden, die met de noodige gereedschappen gewapend, door hen waren medegebracht. Door deze daad was de Nieuwe kerk met het archief en alle papieren van waarde weder in handen van de geschorsten. De deur werd goed verzekerd, terwijl Dr. Kuyper zelfs den daarop volgenden nacht in de consistorie doorbracht. Niemand van de tegenpartij werd binnengelaten.
Zoo begon de doleantie te Amsterdam. Tachtig kerkeraadsleden waren nu geschorst omdat zij een artikel goedgekeurd hadden, dat



de strekking had de kerkelijke goederen in de macht der doleerenden te brengen. Niet om de attesten-quaestie, maar om de invoering van het nieuwe artikel over het kerkegoed waren zij geschorst. Wat een verschil met het ontstaan der Afscheiding!
Is het wonder dat de Hervormde predikant Dr. Vos van dit ontstaan der doleantie in onderscheiding van dat der Afscheiding zegt: „Zoo„veel natuur verschilt van kunst, oprechtheid van valschheid, dwaling „van opzet, gemoedelijke vroomheid van schijnheiligheid, Christus van „Barnabas, zooveel verschil heerscht er ook tusschen de eerste en „tweede afscheiding." Deze uitspraak over de afscheiding van 4834 en de zoogenaamde van 1886 moge sterk zijn, te betwisten is het niet dat er veel waars in ligt.
Ons bestek laat niet toe het geheele beloop der doleantie te schetsen. Alleen vermelden wij nog dat de geschorste kerkeraadsleden, waaronder vijf predikanten, den eersten December 1886 door de Synode werden afgezet. Eerst daarna werd de doleerende gemeente te Amsterdam gesticht, en noemde de geschorste kerkeraad zich voortaan kerkeraad der Nederduitsch Gereformeerde Kerk (doleerende) te Amsterdam.
Gelijk in Frascati reeds in 1883 bepaald was, werden nu te Amsterdam de kerken ter conferentie opgeroepen. Deze conferentie kreeg den naam van kerkelijk congres. Dit congres stelde de lijnen vast, volgens welke de doleantie zou bevorderd worden, o. a. werd daar eene instructie opgesteld voor agenten, die in de verschillende plaatsen naamteekeningen moesten verzamelen van Hervormden die tot doleantie waren genegen. Op die lijsten konden teekenen mannen en vrouwen boven de twintig jaar, onverschillig of zij belijdende of doopleden waren; ieder die teekende, al was hij ook nog zoo vreemd van de zuivere Gereformeerde leer, of al was hij ook een afgesneden lid der Christ. Geref. Kerk, werd daardoor in de doleerende kerk opgenomen. Zoo verzamelde men inteekenaren en werden velen lid der doleerende kerk, zonder te weten wat dit beteekende, althans velen waren in de meening dat zij nog lid der Hervormde kerk bleven. In één trek werden duizenden tot doleantie gebracht onder de misleidende leuze dat men zich niet afscheidde van de Hervormde kerk, doch slechts het synodale juk verbrak. In zoover had men gelijk, dat het standpunt der doleantie dan ook een geheel ander is dan dat der



afscheiding. Het standpunt der laatsten werd door de doleantie duidelijk veroordeeld.
Uit de kortelijk meegedeelde geschiedenis van de doleantie blijkt ook haar standpunt. De doleerenden beweerden dat zij zich niet afscheidden van de Nederlandsche Hervormde Kerk, doch dat zij slechts de organisatie op zij zetten, welke in 1816 wederrechtelijk aan de kerk was opgelegd. Dat zij echter door de verwerping der Synodale Hiërarchie ook zich losmaakten van de Nederlandsche Hervormde Kerk, welke sedert 1816 van eene Gereformeerde in eene Synodale genootschapskerk was veranderd, ontkenden zij ten stelligste. Neen, zij waren de Ned. Herv. of Gereformeerde Kerk en hielden op dien grond hun recht op de kerkelijke goederen staande. De burgerlijke rechter dacht er anders over en veroordeelde hen tot teruggave der goederen aan de Hervormde Kerk.
Het standpunt der doleantie verschilt dus zeer van dat der Afscheiding. De eerste afgescheidenen spraken het uit, inzonderheid Ds. H. de Cock in de acte van afscheiding, dat zij de Ned. Herv. Kerk beschouwden als een liberale kerk met leervrijheid, welke men moet verlaten, volgens artikel 28 der Nederlandsche geloofsbelijdenis, om te blijven bij de ware Gereformeerde Kerk. De doleerenden daarentegen beschouwden de Hervormde Kerk als een bond van Gereformeerde gemeenten, die wel onder het juk der Synodale hiërarchie waren gebracht, doch slechts dat juk hadden af te werpen om weer de aloude Gereformeerde Kerk te zijn. Volgens dit doleerend standpunt is de Afscheiding een verlaten van de Gereformeerde Kerk, een plaatsen van eene kerk naast de kerk, een te vroeg gerijpte vrucht, ja volgens Dr. Kuyper was zij krank in den levenswortel: Daarom was het volgens de doleerenden de plicht der Afgescheidenen om te hereenigen met de Ned. Geref. Kerk (doleerende), door terug te keeren tot de thans van het juk verloste kerk. Let wel, men sprak in die dagen van hereenigen, niet van vereenigen. De afgescheidenen hadden, volgens het doleerend standpunt, de kerk verlaten, en moesten nu zich hereenigen met de kerk, door tot haar weder te keeren. Ligt hierin niet eene veroordeeling van de scheiding? Openlijk spraken de doleerenden het uit, dat de kerk in zeventigjarige ballingschap was geweest van 1816 tot 1886, doch nu was zij verlost,



daarom moesten de gescheiden broeders, die zoolang buiten de kerk hadden gedoold, tot haar wederkeeren. Is dit niet eene miskenning van het werk des Heeren in 4834 en volgende jaren?
Intusschen deed de misleidende leuze der doleantie, dat men niet de Hervormde Kerk verliet, doch slechts de hiërarchie verwierp, bij velen opgeld. Vooral in Amsterdam, waar de geschorste kerkeraadsleden handelden alsof zij den kerkeraad der Hervormde Kerk aldaar vormden. Om die valsche beschouwing te meer ingang te doen vinden, werd inde lokalen, waar de geschorste predikanten optraden, in Juli 4886 het volgende biljet uitgedeeld aan de aldaar vergaderden:
Dringend verzoek:
In October moet er weer gestemd voor 't kiescollege. Niemand blijve dan thuis, want de classicalen trachten de meerderheid op hun hand te krijgen. Maar denk nu niet dat gij tijd hebt tot October. Reeds 31 Juli houdt de mogelijkheid om biljetten in te leveren op. Nu kunnen de invulpapieren nog tot 26 Juli afgehaald worden aan de kosterij der Nieuwe kerk. Zijn die dagen voorbij, dan is het uit. Dan vischt gij achter 't net. Haal dus een formulier, zoo gij nog als stemgerechtigde moet worden ingeschreven, enz.
Welk een misleiding! Zij die dus de geschorste kerkeraadsleden volgden, moesten zich nog als Hervormden beschouwen en trachten mee te stemmen voor 't kiescollege der Hervormde gemeente. Vooral mocht de gedachte geen post vatten, dat men door meegaan met de doleantie zich losmaakte van de Hervormde Kerk. Dit blijkt ook uit het stuk dat men hen liet teekenen, die met de doleantie te Amsterdam meegingen. In dat stuk verklaarde men eenvoudig aan de geschorste predikanten: „Wie u ook mocht afzetten, voor ons blijft gij tot op uwen en onzen dood toe onze herders en geliefde leeraars, door wier herderstaf wij willen geweid worden." Duizenden onderteekenden deze verklaring, zonder daarin le lezen dat zij zich feitelijk losmaakten van de Hervormde Kerk. In den vorm van eene liefdesbetuiging aan de geschorsten, verklaarde men zich onder hun herderstaf te stellen, m. a. w. tot aan zijn dood toe met de doleantie mee te gaan en de Hervormde Kerk te verlaten. Zoo trok de doleantie in één trek tienduizenden, die nooit van afscheiding hadden willen weten en nu onbewust buiten de Hervormde Kerk kwamen te staan.



Het standpunt der doleantie is dan ook dubbelzinnig: in theorie veroordeeling van de afscheiding, in practijk: afscheiding op groote schaal. Het standpunt van 1886 sluit dan ook dat van 1834 uit. Die het beginsel van 1886 omhelst, moet de afscheiding verwerpen en omgekeerd. Terecht beschreef Prof. W. Geesink in zijn „Overzicht der Ned. Geref. kerken in de negentiende eeuw" het beginsel der doleantie aldus: „Geen prijsgeven van het recht op de kerkelijke goederen werd bedoeld, maar evenmin separatie, want niet de kerken dezer landen waren valsche kerken geworden, maar slechts de over deze kerken gekomen hiërarchie was anti-christelijk. Op vrijmaking van de oude historische kerken werd dan ook gedoeld."
Dit standpunt staat dus onverzoenlijk tegenover dat der afscheiding of separatie. Vereeniging met de Christelijke Gereformeerde Kerk, door de doleerenden gewild, kon dus niet anders beteekenen dan vernietiging van het beginsel der scheiding, tenzij de doleerenden hun beginsel loslieten, en dit hebben zg nimmer gedaan. Hoe de mannen van 1886 hun beginsel hebben vastgehouden en dat van 1834 hebben vernietigd, zal een volgend hoofdstuk ons leeren.
3



HOOFDSTUK V.
Het beginsel der Afscheiding vernietigd.
De vernietiging van het standpunt der scheiding werd eerst na zesjarige worsteling verkregen. Reeds in 1887 riep de „Heraut" tot hereeniging op. De Christelijke Gereformeerden wilden echter van geen hereeniging weten. Zij gevoelden te diep dat in het woord hereeniging een prijsgeven van het beginsel der scheiding lag opgesloten. Kerkelijke hereeniging toch beduidt terugkeer tot eene Kerk die men verlaten heeft. Daarop ging men van doleerende zijde van vereeniging spreken: In 1888 werd van 25 tot 29 Juni te Utrecht de eerste voorloopige Synode der doleerende kerken gehouden. Op deze Synode werd een rapport opgesteld aan de Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk welke te Assen weldra zou gehouden worden. In dat rapport werd aan de Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk het volgende voorstel gedaan:
«. Beide Synodale vergaderingen benoemen elk v^f Deputaten, met recht van assumptie van adviseerende medeleden.
b. Deze tien Deputaten aanvaarden als grondslag van hunne samenspreking de drie punten, die als resultaat van de samensprekingen van de Deputaten van het Synodaal Convent te Rotterdam met de heeren der Theologische School te Kampen gevonden werden.
c. Zij ontwerpen op dien grondslag een ontwerp-acte tot hereeniging.
d. Dit concept zenden zij in aan de Kerken van Utrecht en Assen, die beiderzijds den leden der beiderzijds ter Synode gecommitteerden hiervan kennis geven, opdat beide Synoden in den loop van het jaar nogmaals saamkomen..



e. De Synoden spreken over dit Concept in deze hervatte zittingen' haar oordeel uit.
f. Mocht beiderzijds het alsdan tot standgekomen Concept voorloopig goedgekeurd worden, dan ga het beiderzijds naar de Classen, opdat elke Kerk zich kunne uitspreken.
g. Daarna komen de Synoden ten derden male saam, om met Gods hulpe deze gewichtige aangelegenheid tot het gewenschte einde te brengen en broeders te deputeeren voor de uitvoering."
De vijf Deputaten door de Synoden der Doleerenden benoemd, waren: Dr. A Kuyper, Dr. F. L. Rutgers, Mr. W. van den Bergh, J. C. Sikkel en Dr. G. van Goor.
In Augustus 1888 kwam de Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk saam. Overeenkomstig den wensch van bovengenoemd rapport benoemde zij Deputaten om een Concept van vereeniging te ontwerpen. De acht benoemde Deputaten waren: J. van Andel, H. Beuker, H. de Cock, W. H. Gispen, J. van der Linden, A. Littooy en D. K. Wielenga. De Synode doorzag echter het gevaar van vernietiging van het Christelijke Gereformeerde beginsel en nam daarom drie besluiten, waarin zij haar standpunt duidelijk te kennen gaf. Deputaten zouden bij opstelling van eene Concept-acte tot vereeniging natuurlijk met deze besluiten rekening moeten houden.
Deze drie besluiten luidden aldus:
Besluit I: De Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk, ofschoon niet willende verdedigen het Reglement van 1869, tegen welks inhoud ook binnen onzen kring ernstige bedenkingen bestaan; overwegende, dat er verschillende bezwaren zijn, waarom zij niet voetstoots de erkenning der Christ. Geref. Kerk als één geheel van Kerken door de Regeering kan prijsgeven; draagt aan de eventueel te benoemen Deputaten onzerzijds op, om die bezwaren met de Deputaten der Voorloopige Synode te Utrecht te bespreken en te pogen om tot overeenstemming te komen, ten einde eene volgende Synode daarover dan nader oordeele.
Besluit II is van meer gewicht en luidde aldus:
Overwegende, dat de Ned. Geref. Kerken in Belijdenis, Kerkenordening en Liturgie volkomen met ons overeenstemmen, zijn we tot vereeniging met deze Kerken ten volle bereid, wanneer zij wat



dit eerste punt van behandeling betreft, slechts het navolgende verklaren:
1°. Dat zij (de Doleerenden) in gehoorzaamheid aan 's Heeren Woord en in overeenstemming met art. 27—29 onzer Belijdenis, met het Ned. Herv. Kerkgenootschap, zooals het sedert 1816 met zijne organisatie, besturen en reglementen bestaat, volkomen gebroken hebben.
2°. Dat zij de afscheiding van gemeld genootschap, zooals ze in 1834 plaats had, erkennen als geschied te zijn in gehoorzaamheid aan en in overeenstemming met Gods Woord, en daarmede ook de plaatselijke gemeenten der Chr. Ger. Kerk als wettige openbaring van het lichaam Christi.
3°. Dat zij niemand in hun lidmatenboeken inschrijven, dan alleen de zoodanigen die instemming met de Gereformeerde leer betuigd en onderwerping aan de kerkelijke tucht beloofd hebben.
4°. Dat zij geen attesten afgeven en aannemen dan van erkende Kerken, die met de Synodale hiërarchie hebben gebroken.
5°. Dat zij geen Gemeenten meer zullen organiseeren, daar, waar reeds eene Christ. Geref. Gemeente bestaat, tenzij de plaatselijke Kerkeraad en Gemeente van het Synodale tot het Gereformeerde terrein overgaan.
Besluit III hield in:
De Synode oordeelt, dat in geen geval het beginsel worde prijsgegeven, dat de Kerk hare eigene inrichting tot opleiding harer leeraren hebbe.
In deze drie besluiten werd duidelijk het beginsel der Christ. Geref. kerk omschreven en gehandhaafd. Uit de op die Synode van de provinciale vergaderingen ingekomen instructiën blijkt, dat de meerderheid der provinciën het beginsel der Afscheiding niet wilde loslaten. Noord-Holland eischte zelfs „dat de Nederd. Geref. Kerken (dol.) aanvaarden de Acte van Afscheiding der Gemeente te Ulrum d.d. 14 October 1834."
Het beginsel der Afscheiding liet zich dus niet zoo gemakkelijk vernietigen.
Toch zou het helaas vernietigd worden. Wel hadden de deputaten der Asser Synode in de drie besluiten van Assen een vasten grond,



waarop zij bouwen konden bij het ontwerpen van eene acte van vereeniging, doch hun tegenpartij was slimmer dan zij dachten. Toen de deputaten namelijk te Utrecht saamkwamen op 22 November 4888, zeide Dr. A. Kuyper Sr. dat tengevolge van de drie Asser besluiten eene gemeenschappelijke basis van onderhandeling ontbrak, zoodat eene acte van vereeniging niet kon worden ontworpen. Op den grondslag van Assens synode wilden de Doleerenden niet vereenigen. Nu, dit is niet te verwonderen.
Toch had Dr. Kuyper er iets op gevonden. In plaats dat de deputaten eene acte van vereeniging ontwierpen met inachtneming van de besluiten van Assen, had Dr. Kuyper reeds eene gedrukte conceptacte van ineensmelting bij zich. Nadat ieder der leden een exemplaar had ontvangen, las Dr. Kuyper haar voor, en vroeg daarna het oordeel der Christ. Geref. deputaten. De laatsten waren door de concept-acte, welke alreê gedrukt voor hen gelegd werd, wat verrast en onaangenaam aangedaan, maar zij besloten toch dezelve aan de voortgezette Synode, welke in Januari 4889 te Kampen zou saamkomen, te overhandigen. Deze concept-acte ging uit van het beginsel, dat ieders standpunt, zoowel dat der Christelijke Gereformeerden als dat der Doleerenden, gehandhaafd zou worden, waardoor zij feitelijk meer combinatie dan vereeniging bedoelde. Daar echter beider standpunt geëerbiedigd werd, was in de concept-acte ook de bepaling opgenomen, dat na de combinatie de formeering van een kerkeraad tegenover eene reeds bestaande gemeente mocht plaats hebben. Op plaatsen waar eene Christ. Geref. Gemeente was, kan dus ook na de combinatie eene doleerende gemeente gesticht worden. De deputaten Beuker en Littooy hadden tegen deze bepaling groot bezwaar als strijdende tegen artikel 27 der Dordsche kerkorde. Ook zagen zij in het blijven voortgaan met de formatie van doleerende kerken in plaatsen waar reeds eene Christ Geref. gemeente was, eene stilzwijgende veroordeeling van het bestaan onzer Kerk.
Van 45 Januari tot 18 Januari 4889 werd de Asser Synode te Kampen voortgezet. Tegelijkertijd vergaderde de Ned. Geref. Synode te Utrecht. Op beide Synoden werd de Concept-acte behandeld. Te Kampen was reeds eene kentering merkbaar naar de zijde der Doleerenden. Toch gevoelden velen nog het beginsel der Afscheiding in



zich leven. De laatsten verzetten zich dan ook tegen de artikelen 12 tot 14 van de Concept-acte, welke goed beschouwd de vernietiging der Christ. Geref. Kerk inhielden. Een spreker getuigde van wakkerheid, toen hij zeide van de Concept-acte: „Zij schijnt mij een procesverbaal van de plechtige ter aarde bestelling der Christ. Geref. Kerk. Het beginsel der Doleerende broeders „De vaderlandsche Kerk redden" loopt er als een draad van het begin tot het einde door; van afscheiding willen zij niet hooren. Ik ben waarlijk bevreesd, dat wij van de Assensche lijn zijn, de Concept-acte wijkt geheel af van besluit II. Wij zijn bezig Assen te corrigeeren, om de Doleerende broeders te winnen. Neemt men tot een utiliteits-beginsel de toevlucht, wij mogen daarin niet medêgaan."
Een andere broeder merkte op: „Wat zijn die besluiten van Assen keurig weggemoffeld. Ik zou niet durven terugkomen in mijne provincie, indien ik het concept, zooals het daar ligt, aannam; dan liever geene vereeniging. Misschien wordt dan ons isolement ons martelaarschap, maar dan ook onze kracht voor de toekomst." Dezen laatsten zin hebben wij cursief geschreven. Vergete de tegenwoordige Christ. Geref. Kerk haar niet.
Tegenover zulke stemmen werden te Kampen echter ook al andere vernomen, die over alle bezwaren wilden heenstappen om maar vereeniging te verkrijgen. Gelukkig dat daartegenover nog waakzame broeders waren, die opmerkten dat de concept-acte geheel doleerend in beginsel was, o. a. waar gezegd wordt dat de Geref. kerken in ons land allengs van haar glans beroofd en verbasterd waren. De Afscheiding noemde de Herv. Kerk eene valsche en niet eene verbasterde kerk. De Concept-acte ging dan ook uit van de voorstelling: de doleerenden zijn de historische voortzetting der Geref. kerken en de afgescheidenen zijn te vroeg uitgetreden. Gelukkig werden de artikelen 12 tot 14 van de Concept-acte verworpen, zoodat de combinatie niet doorging, al kwamen ook Dr. Kuyper en Dr. W. van den Bergh nog naar Kampen om de aanneming van die artikelen te bepleiten. De Synode te Kampen bleef eischen dat na de combinatie het stichten van tegen-kerken in dezelfde plaats moest ophouden. Wel besloot die Synode ten slotte nog de zaak der vereeniging aanhangig te houden. Wat in 1889 niet gelukte, zou



1891 voorbereiden en 1892 voltooien, namelijk de vernietiging van het Christ. Geref. beginsel.
In 1891 toch kwam de Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk weder saam en wel te Leeuwarden. Deze Synode was het tegendeel van die te Assen. In de drie jaren na 1888 was er eene groote kentering gekomen. Te Assen trachtte men het beginsel der Afscheiding duidelijk te omschrijven, te Leeuwarden was de leus: niet spreken over het beginsel, maar vereeniging op grond van eenheid in belijdenis, zonder vooropstelling van ons beginsel. Leeuwarden stond in het teeken van „verflauwing der grenzen." Reeds de openingsrede door Ds. W. H. Gispen over Filipp. 4:5: „Uwe bescheidenheid zij allen menschen bekend" wees aan dat men een anderen koers zou varen als vóór drie jaren. Wees te Assen Ds. van Andel op Openb. 3:11: „Houd dat gij hebt, opdat niemand uwe kroon neme", te Leeuwarden was de hoofdgedachte van Ds. Gispen: „De Christelijke bescheidenheid een eisch ook voor het kerkelijk leven." Ook in het verdedigen van eigen kerkelijk standpunt wekte Ds. Gispen tot bescheidenheid op. Nu, Leeuwarden's Synode was zóó bescheiden, dat zij ter wille van de vereeniging haar standpunt liet varen.
De concept-acte werd nu losgelaten en de navolgende besluiten werden aangenomen:
I. De Synode, ter zijde gesteld hebbende de Concept-acte, verklaart, dat zij op den grondslag van eenheid in Gereformeerde Belijdenis en in Gereformeerde Kerkregeering tot kerkelijke vereeniging met de Ned. Geref. kerken wil zoeken te komen.
II. Ten einde op dien grondslag tot zoodanige Vereeniging te geraken, oordeelt de Synode der Christ. Ger. Kerk dat alleen zulk een poging zal kunnen slagen,
1° als over en weer, oprecht en zonder zinsbehoud, de te vereenigen kerken erkend worden als ware en zuivere Geref.. kerken naar Belijdenis en Kerkorde;
2° als, wat de verhouding tot de Ned. Herv. Kerk betreft, dit wederzijds wordt uitgesproken, dat verbreking van de kerkelijke gemeenschap met de besturen van de Ned. Herv. Kerk niet alleen, maar ook met de leden in corporatieven en plaatselijken zin, door Gods Woord en de Geref. Belijdenis geboden en dus noodzakelijk is;



3° en als geen personen als leden der Vereenigde kerken mogen worden erkend, dan die instemming betuigen met de Geref. Beijdenis en Kerkenorde en dienovereenkomstig wenschen te leven.
HL Het reglement van 1869 alzoo te wgzigen, dat de Dordtsche Kerkenorde de plaats daarvan inneme en den dienst daarvan vervuile; eene commissie te benoemen die de toestemming der gemeenten verzoekt; en die commissie te machtigen om na verkregene toestemming bij de Regeering de daarvoor noodige stappen te doen.
Besluit II (het voorstel van Dr. Bavinck) vermgdt de principieel* quaestie en kent aan de doleerende gemeenten betzelfde bestaansrecht als aan de Christ. Geref. gemeenten toe. Feitelijk wordt in besluit II het Christ. Geref. beginsel vernietigd. Immers het erkent ook het beginsel der doleantie, dat in lgnrechten strijd is met het beginsel der scheiding, gelijk wij vroeger zagen. De Synode van Leeuwarden plaatste zich op het standpunt dat beide methoden van reformatie, separatie en doleantie erkend moeten worden, m. a. w. zoowel het beginsel dat volgens art. 28 van onze belijdenis eischt zich af te scheiden van de valsche kerk, als het beginsel dat zegt: de Ned. Herv. Kerk is slechts verbasterd, zoodat wij ons niet van haar moeten afscheiden, maar haar moeten reformeeren. Twee elkaar uitsluitende beginselen trachtte men hier te erkennen. Ware Leeuwarden dien weg niet uitgegaan, er had geen vereeniging plaats gevonden. Zeer juist merkte Dr. Bavinck op, dat, indien de Synode alleen het Christ. Geref. beginsel als waar erkende, zij dan tot de doleerenden moest zeggen: „Kom tot ons over."
Prof. Lindeboom gevoelde echter dat men te Leeuwarden het beginsel der Scheiding ging begraven. Hij wees er op dat het beginsel der doleantie door ons nooit kon erkend worden en herinnerde aan het Verslag der Synode van 1851, dat toen reeds 't tegenwoordig standpunt der doleerenden kende en verwierp. Ware Leeuwarden op de lijn van 1851 voortgegaan, de kerken der doleantie zouden als tegenkerken tegen de door God geopenbaarde kerken des Heeren beschouwd zijn geworden en niet erkend geworden zijn als „ware en zuivere Geref. kerken naar Belijdenis en Kerkorde."
Wij kunnen daarom niet nalaten onze lezers bekend te maken met de uitspraak van 1851.



Het ging toen over de vereeniging met Ds. Brummelkamp, die in 1851 verklaarde zich nooit van het Hervormd Genootschap, maar wel van het Kerkbestuur te hebben afgescheiden. Ten aanzien van het kerkelijk standpunt verklaarde toen de Synode van 1851 dat zij zich, overeenkomstig art. 28 onzer Geloofsbeüjdenis, had afgescheiden van de Herv. Kerk. Zij omschreef haar standpunt toen aldus:
,Wg gelooven, door Gods vrije en ontfermende genade, overeenkomstig des Heeren Woord 2 Cor. 6:17 in verband met Openb. 18:4: .daarom gaat uit het midden van hen en scheidt u af," enz. verwaardigd te zijn geworden om een kerkgenootschap te verlaten, hetwelk het kenmerkende van de ware kerk geheel heeft verloren, ofechoon er ook sommige predikanten in zqn, die betuigen, de Geref. leer in al hare stukken en deelen aan te nemen, en die trachten de Kerk in de Kerk te herstellen, welk herstel onzes erachtens even onmogehjk is als in de tijden der Reformatie, omdat de fondamenten van onze Gereformeerde Kerk daér zijn weggenomen.
Indien wij dit in gemoede voor den Heere niet geloofd hadden, dan hadden wij ons, overeenkomstig onze formulieren van eenigheid, niet mogen afscheiden, en zouden derhalve ons tegenwoordig standpunt moeten verloochenen, hetwelk door ons bij dezen niet mogehjk is, oihdat wij van harte gelooven, dat de Heere Jezus, als Koning der Kerk, Zijn volk uit eene valsche Kerk gelieft uit te leiden.
Dus beschouwt de vergadering hen, en allen, die het met hen eens zijn, om zich der gemeenschap van de Christelijke Gereformeerde Kerk te onttrekken, als zich buiten onze kerkelijke gemeenschap te bevinden.
En volgt hieruit, dat wij van nu af met hen, op hun standpunt, als zoodanig, geene kerkelijke gemeenschap kunnen oefenen, zoolang zij daarop blijven staan."
Welk een verschil tusschen de Synode van 1851 en 1891. Toen het beginsel der scheiding gehandhaafd tegenover de verklaring van Ds. Brummelkamp „zich nooit ran het Hervormd genootschap, maar wel van het onwettig Kerkbestuur te hebben afgescheiden", nu dat zelfde beginsel vernietigd door het beginsel der doleantie te erkennen.
Zoo was de weg voor de vereeniging van 1892 gebaand.



De Synode van 1892 te Amsterdam voltooide dan ook slechts wat te Leeuwarden begonnen was. De commissie in zake de opheffing van het reglement van 1869, benoemd te Leeuwarden, had in den loop van 1891 al de plaatselijke gemeenten der Christelijke Gereformeerde Kerk verzocht toestemming te geven tot opheffing van dat reglement. Alle gemeenten, sommigen met bezwaar, gaven die toestemming, behalve de gemeente van Waddinxveen. Aan de regeering werd kennis gegeven van de opheffing van het reglement, waarvoor in plaats de Kerkorde van Dordrecht bij de regeering werd ingezonden.
Op den grondslag in 1891 te Leeuwarden gelegd, werd nu in 1892 te Amsterdam de vereeniging voltrokken. Niets stond den doleerenden meer in den weg. Het door hen gewraakte reglement van 1869 was opgeruimd en daardoor de Christelijke Gereformeerde Kerk opgelost in een groep van gemeenten. De deputaten, die de besluiten van Leéuwarden's Synode aan de Synode der doleerenden te 's Gravenhage hadden bekend gemaakt, gaven te Amsterdam verslag van hetgeen zij verricht hadden, en de pogingen door hen tot vereeniging aangewend. Men zou nu de vereeniging sluiten, doch enkelen opperden bezwaren. Uit het verslag der deputaten bleek, dat zij de vereeniging reeds zoo goed als beklonken hadden. Dat was toch al te haastig. Maar neen, hier te Amsterdam mochten geen bezwaren tegen de vereeniging meer geopperd worden. Immers in dezelfde stad, op enkele minuten afstands vergaderde de Synode der doleerenden. Straks zou men saam vergaderen in eene vereenigde Synode. Sommigen jubelden reeds bij die gedachte. En dan nu nog bezwaren! Deze moesten uit de Synode gebannen. Een professor hield eene gloedvolle rede om de nuttigheid der vereeniging te betoogen om ten slotte te eindigen met de alles afdoende woorden:
„Wij zijn nu gekomen om te vereenigen. En als gijlieden nu alle bezwaren gaat opsommen, dan kunnen wij wel naar huis gaan; wij zouden dan den Voorzitter maar willen verzoeken om deze Synode te sluiten. Waartoe dan zooveel kosten en moeite, en waartoe langer hier gebleven!"
Na deze woorden verstomden de bezwaren. Het werk der deputaten, die de Christ. Geref. Kerk en haar beginsel overleverden, werd goedgekeurd en tot vereeniging besloten. Dit besluit werd aan de



Synode der doleerenden medegedeeld. Thans echter kwam nog de vraag ter sprake, hoe de vereenigde kerken zouden heeten. De Synode der Christ. Geref. Kerk kon echter haar naam maar niet voetstoots prijsgeven. Immers reeds zooveel was opgeofferd. Haar beginsel was losgelaten, men zou althans den naam behouden. Alleen het woord kerk zou in kerken veranderd worden, en alzoo besloot de Synode met meerderheid van stemmen dat de naam der vereenigde kerken zou luiden: Christelijke Gereformeerde kerken. Door opheffing van het reglement van 1869 was de kerk toch reeds tot een kerkengroep geworden. Van de aanneming van dezen naam werd bericht gezonden aan de Synode der Doleerenden.
Een groote teleurstelling wachtte nu der Synode der Christ. Geref. Kerk in hare volgende zitting. Daar kwam het bericht in van de andere Synode, dat de naam der te vereenigen kerken moest zijn: „De Gereformeerde kerken in Nederland." Zoo de Christ. Geref. Synode niet besloot tot aanneming van dien naam, dan zou de vereeniging daarop afspringen.
Deze eisch der Doleerenden is op hun standpunt best te verstaan. De naam „Gereformeerde kerken" is de aloude naam der Geref. kerk vóór 1816. En nu waren de Doleerenden, volgens hun beweren, de voortzetting der aloude Geref. Kerk. De Christelijke Gereformeerde Kerk had zich afgescheiden van die kerk der vaderen, die vanaf 1816 lot 1886 wel verbasterd was, doch niet had opgehouden de Geref. Kerk te zijn, volgens hunne meening. De naam Christelijk Gereformeerd pastte wel bij het beginsel der Scheiding, maar niet bij de Doleantie, die beweerde de echte Ned. Geref. of Hervormde Kerk te zijn van vóór 1816. En waar nu de Christ. Geref. Kerk haar beginsel had verloochend, zou ze dan na de vereeniging nog eens naam mogen dragen, die aan dat beginsel herinnerde? Neen, met haar beginsel moest ook haar naam vernietigd woraen. Helaas, de Synode offerde dan ook haar naam op, na voorafgegaan gebed van den Voorzitter. Onder aanroeping van 's Heeren naam was besloten, den naam Christelijk Gereformeeerd niet los te laten. Nu werd ten tweeden male gebeden en het eerste besluit bij stemming vernietigd. Men had gespeeld met het beginsel der Scheiding, met de gemeenten des Heeren, waarom dan niet met het genomen besluit



van den vorigen dagP Het woord van één der Kamper professoren „Wij zijn nu gekomen om te vereenigen", het moest, het kostte wat het kostte, thans in vervulling komen. Zoo werd dan de vereeniging 17 Juni 1892 gesloten. De Christelijke Gereformeerde Kerk scheen vernietigd. Het beginsel der doleantie had volkomen getriomfeerd. Toch leefde in de harten van vele Christelijke Gereformeerden het beginsel der Scheiding voort. Een beginsel dat uit God is en in de Schrift en de Gereformeerde Belijdenis wordt uitgesproken, kan zelfs door geen Synode begraven worden.



HOOFDSTUK VI.
Het beginsel der Scheiding herleefd.
Op den dag waarop de Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk besloot, haar beginsel los te laten, kwam op diezelfde Synode een bezwaarschrift ter tafel, onderteekend door ongeveer zeven honderd leden der Christelijke Gereformeerde Kerk. Dat bezwaarschrift gaf de duidelijkste bewijzen, hoezeer in de kerk nog het losgelaten beginsel leefde. Dit bezwaarschrift luidde aldus:
Aan de Eerwaarde Synode der Christ. Geref. Kerk in Nederland, vergaderd te Amsterdam, den l^a juni en volgende dagen.
Eerwaarde Vaders en Broeders in onzen Heere Jezus Christus!
De ondergeteekenden, predikanten, kerkeraadsleden en lidmaten van verschillende gemeenten der Christ. Geref. Kerk in Nederland, nemen bij dezen de vrijheid tot Uwe Eerwaarde Vergadering te komen met een ernstig bezwaar.
Met belangstelling is door ons kennis genomen van de veelvuldige onderhandelingen die op achtereenvolgende Synodale Vergaderingen gevoerd zijn met de kerken in Doleantie; en wij vergissen ons immers niet, als wij het hoofddoel van Uw tegenwoordig samenzijn achten te wezen de bevestiging van de voorloopig geslotene Vereeniging op de voorwaarden, die te Leeuwarden vastgesteld en te 's Gravenhage door Uwe Deputaten nader verklaard zijn.
Tegen die Verfeeniging, op dit tijdstip en deze voorwaarden, richt zich juist met allen aandrang onze bede. Het heil der gemeenten, het ongeschonden bewaren van het beginsel der Afscheiding, het recht der afzonderlijke gemeenten om over hare vereeniging met



andere te beslissen, de vreeze voor scheuring in eigen boezem, dringt ons Uwe Vergadering met alle bescheidenheid, maar daarom met niet minder klem, te verzoeken: Broeders! sluit thans nog niet definitief de door zoovelen gevreesde Vereeniging. Vergunt ons enkele onzer bezwaren in Uw midden neer te leggen:
a. Nooit is den kerkeraden verzocht of opgedragen, de vergadering van manslidmaten in elke gemeente op te roepen, ten einde al of niet toe te stemmen in de voorwaarden van Leeuwarden en de verklaring, daarvan gegeven, hetgeen toch het onvervreemdbaar recht der gemeente mag gerekend worden, omdat de Vereeniging alle gemeenten met de kerken in Doleantie samenbindt. Wij achten daardoor de rechten der gemeente verkort.
b. In den strijd der laatste jaren bleken de beginselen der Afscheiding en Doleantie met elkander in strijd, vooral in de beschouwing der Hervormde Kerk. Indien dan niet één der twee beginselen in de Vereenigde kerken aan het ander zal opgeofferd worden, waarvan kan hunne samenvoeging dan anders oorzaak zijn dan van twist en eindelooze verwarring?
c. Bezwaarlijk valt het ons, broeders! om voetstoots alle kerken in Doleantie, hoe ook ontstaan, zonder eenig onderscheid voor „zuivere Geref. kerken naar belijdenis en kerkorde" te erkennen, ja zelfs te erkennen al hare lidmaten, die zonder eenig kerkelijk onderzoek zich in het Duplicaatboek laten inschrijven.
d. Een ander bezwaar is niet ons geringste. Het is onze vaste overtuiging, dat de wederkeerige liefde, die toch bij elk huwelijk, ook bij dat van deze kerkengroepen, een allereerste vereischte is, maar al te veel wordt gemist en zoodanig „huwelijk" noodwendig bron van betreurenswaardige verwarring en tweedracht zal worden,
e. En eindelijk is het ons een overwegend bezwaar voor gereformeerd te erkennen, wat door voorgangeren der doleerende kerken in den laatsten tijd in het publiek is uitgesproken en geleerd omtrent de Wedergeboorte en den Heiligen Doop.
Wij achten het overbodig dit nader te ontwikkelen. Om zelfs den schijn te vermijden, dat het ons. om personen te treffen te doen zou zijn, noemen wij geene namen. Er is in 't publiek overgeschreven, dat U niet onbekend kan zijn.



Wij bidden U, broeders! neemt onze bezwaren in ernstige overweging, voor dat het te laat is, en geeft aan onze bede gehoor. Sluit thans nog niet de door zoovelen gevreesde vereeniging; geeft althans vooraf allen gemeenten de gelegenheid zich openbaar uit te spreken.
Gods Geest besture Uwe Vergadering in al hare handelingen, tot heil en eenheid der Gemeente Gods en tot eere van Zijnen Naam!
De opstellers van het bezwaarschrift. Namens hen:
Zetten \ M. ,RQ0 „F. P. L. C. VAN LINGEN.
's Gravenhage j Mei iöy^' Js. WISSE, Gzn.
Omtrent dit bezwaarschrift bracht eene commissie van rapport haar verslag uit ter Synode. Na voorlezing door den rapporteur en bespreking van de in het bezwaarschrift genoemde gronden, besloot echter de Synode met op één na algemeene stemmen de vereeniging niet uit te stellen en dus het bezwaarschrift ter zijde te leggen.
Volgens het oordeel der Synode was het bezwaarschrift ongegrond.
De verschillende bezwaren in het bezwaarschrift genoemd trachtte de synode te weerleggen. Zij deed dit op de volgende wijze:
Wat bezwaar a. betreft, „dat de rechten der gemeente zijn verkort, omdat den kerkeraden niet is verzocht of opgedragen, om eene vergadering van manslidmaten in elke gemeente op te roepen", oordeelde de synode dat de gemeenteleden in hunne rechten niet zijn verkort, aangezien het geldt de vereeniging van kerkengroepen van eenzelfde belijdenis. Zelfs werd de opmerking gemaakt, dat volgens de Geref. kerkregeering de kerkeraad en niet de kerkeraad met de gemeente regeert. Dit laatste is independentisch. Hoewel dit nu, in het afgetrokkene beschouwd, waar is, had in zulk een gewichtig geval als de vereeniging van twee kerkengroepen wel degelijk het oordeel der gemeente gehoord moeten worden, welk oordeel, wanneer het buitengewone stoffelijke belangen geldt, in de Christ. Geref. keric altijd gevraagd was. De gemeenten waren echter als onmondige kinderen beschouwd.
Wat bezwaar b. betreft, „het bezwaar in het verschil tusschen het beginsel der Afscheiding en Doleantie", oordeelde de synode dat dit



verschil niet groot was en geen gevaar van twist en eindelooze verwarring zou zijn, daar beide overeenkwamen in verbreking der kerkelijke gemeenschap met het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap. De synode stapte dus eenvoudig over het bezwaar heen. Dat het verschil tusschen Afscheiding en Doleantie nog altijd nawerkt in de vereenigde kerken en daar tol heden toe nog altijd oorzaak is van velerlei twist en verwarring, heeft de ervaring der laatste iaren geleerd. Ook in de vereenigde kerken wortelt het beginsel der Afscheiding nog altijd tegen het veldwinnend beginsel der Doleantie.
Hield het derde bezwaar in: de erkenning van alle kerken in Doleantie als Gereformeerde kerken, de synode antwoordde hierop dat deze kerken nu eenmaal erkend moesten worden, naar hunne geboorteacte mocht niet gevraagd worden. Wat het gebrek aan liefde betrof tot de doleerende kerken, wier beginsel tegen dat der Afscheiding indruischte, ach die liefde zou mettertijd wel komen, oordeelde de synode. Wat het bezwaar betrof aangaande het door sommige voorgangeren der doleerende kerken uitgesproken gevoelen omtrent de wedergeboorte en den H. Doop, oordeelde de synode dat, wijl de vereeniging geschiedt op grond van eenheid in Belgdenis en kerkregeering, persoonlijke gevoelens aangaande eenig punt der leer steeds op Glassicale vergaderingen kunnen worden gebracht en beoordeeld. Het oordeel der synode omtrent dit laatste bezwaar is bgzonder luchthartig. Ook der synode was niet onbekend, welke afwijkende gevoelens door Dr. Kuyper en sommigen zijner leerlingen in de doleerende kerken geleerd werden. Toch moest men volgens de synode eerst de oogen sluiten voor dat gevaar en met aanhangers van afwijkende leerstellingen vereenigen, om daarna ter classicale vergadering die afwijkende gevoelens te laten beoordeelen. Die classicale vergaderingen, waar men bezwaar kon inbrengen tegen de gevoelens- van de Neo-Gereformeerd en, zouden dan bestaan uit Christelijke Gereformeerde en doleerende gemeenten, zoodat de aanhangers der afwijkende leerstellingen dan zelf als* rechters konden optreden. Waar dit op uitloopen moest, heeft de strijd over de leer verschillen in de Gereformeerde kerken bewezen. Toen Ds. Bos, destijds te Bedum, zijn bezwaar tegen de afwijkende leerstellingen



langs den kerkelijken weg ter synode bracht, werd door eene synode der Vereenigde kerken volkomen vertrouwen in de leer van Dr. Kuyper uitgesproken. Nog nimmer is in de Vereenigde kerken een leeraar, die „de leer der onderstelde wedergeboorte bij den Doop" predikt in woord en schrift, daarover kerkelijk behandeld.
Alleen dit laatste bezwaar, het bestaan van afwijkende gevoelens bij sommige doleerenden in zake de leer der wedergeboorte, des Doops, der rechtvaardigmaking, enz. had de synode reeds moeten weerhouden van vereeniging, al verklaarden de doleerenden dan ook dat zij de formulieren van Eenigheid der Geref. kerk onderteekenden.
De teerling was echter geworpen. De vereeniging was 17 Juni 1892 feit geworden. Wat nu te doen? Mochten zij, wier oogen niet gesloten waren voor het gevaar der afwijkende leerstellingen en het vernietigen van het beginsel der Afscheiding, daarin berusten? Die vraag leefde in het hart van vele bezwaarde broederen.
Ds. F. P. L. C. van Lingen plaatste daarop de volgende advertentie in „het Wekkertje": „Leden der Christeüjke Gereformeerde „kerk, die overtuigd zijn, zich niet te mogen nederleggen bij het „besluit der synode, worden verzocht daarvan kennis te geven aan „den ondergeteekende.
„Van onderscheidene zijden daartoe gedrongen, wenscht hij, zoo „mogelijk, eene samenkomst te houden met afgevaardigden uit de. „verschillende gemeenten, ten einde te beraadslagen, welke weg „moet worden bewandeld."
Ten gevolge van dezen oproep kwamen den 20 Juli 1892 te Utrecht bezwaarde broederen uit alle oorden des lands met elkander saam. De vergadering werd geopend met een getal van opgekomenen, dat de verwachting verre overtrof. Uit Delft, Kralingen, Dordrecht, Rotterdam, Schiedam, Boskoop, Waddinxveen, den Haag, Zaandam, Noordeloos, Leeuwarden, Teuge, den Helder en andere plaatsen waren afgevaardigden of belangstellenden opgekomen. Uit Zierikzee werd mededeeling gedaan, dat Ds. Wessels aldaar met bijna geheel zijne gemeente zich niet liet inlijven in bet nieuwe kerkverband, maar Christelijk Gereformeerd bleef. Uit Noordeloos was Ds. Jonkman aanwezig, die met zijne gemeente insgelijks Christ. Geref. bleef. Ook Ds. J. Wisse Czn. uit den Haag deelde mede: „Om te kunnen
4



blijven Christelijk Gereformeerd predikant, hebben wij ons gedrongen gezien onze gemeenschap met de gecombineerde kerken op te zeggen." Den 19<fen Juli was Z.Eerw. tot beslissing gekomen. Met Ds. van Lingen waren er dus reeds vier predikanten die niet medegingen met de nieuwe kerkformatie. Te Utrecht werd besloten om onder opzien tot den Heere te blijven wat men tot vóór 17 Juni 1892 was: de wettige voortzetting der aloude Gereformeerde kerk in deze landen, onder den naam van de Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland.
Wat de Heere plantte in 1834 en volgende jaren, kon door geen menschenhand, ook door geen Synode uitgeroeid worden. Uit de oude boom sproot een jonge loot.
De jonge loot had levensvatbaarheid. Het beginsel der scheiding bloeide opnieuw weder op. Evenals in 1834 ging het door strijd en druk, door smaad en hoon. Doch toen was het de vijandschap der liberalen, nu die van voormalige broeders. Wat al smaad en laster werd den Christelijken Gereformeerden naar het hoofd geworpen 1 De kerkelijke bladen der Gereformeerden scholden hen, die hun beginsel getrouw waren gebleven, voor scheurmakers, enz.
Toch waren het gezegende tijden voor de verdrukte broederen. Zondag 24 Juli 1892 trad Ds. Wisse te 's Gravenhage voor het eerst voor de trouw geblevenen op. In eene daartoe afgehuurde zaal vergaderd, n.1. in de groote zaal van „Diligentia", waren ongeveer 800 menschen bijeen. Zelfs uit Amsterdam en Rotterdam waren er naar den Haag gekomen. Een broeder had in den morgen een voetreis van ongeveer vier uren afgelegd om deelgenoot te mogen zijn van het geen de Heere te 's Gravenhage genadiglijk verleende.
Ook in andere plaatsen ontstond beweging. Velen gevoelden zich niet thuis in het nieuwe kerkverband, waarin het beginsel der scheiding verloochend werd.
De gemeente van Teuge met den kerkeraad bleef Christelijk Gereformeerd, en ging niet over in het nieuwe kerkverband. De ouderling dezer vacante gemeente, de thans in den Heere ontslapen broeder J. Schouten, had de Synode van Leeuwarden, waar feitelijk het beginsel der Christ. Geref. Kerk begraven en de lijn van de Asser Synode verlaten werd, bijgewoond als afgevaardigde. Van af



dien tijd had hij geen vrede met zulk eene combinatie. Gedurig was het zijne bede: „Heere, geef dat althans één leeraar staande blijft, opdat de ambten wettig voortgezet kunnen worden." En zie, vertelde hij mij meer dan eens, de Heere verhoorde ruimschoots, want vier predikanten bleven bij de voortgezette Christ. Geref. kerk.
Te Utrecht, waar een deel der gemeente Christ. Gereformeerd wilde blijven, werd onder leiding van Ds. Jonkman een nieuwé Kerkeraad gekozen op 20 Juli 1892. Op denzelfden Zondag 24 Juli, toen de Haagsche Gemeente in Diligentia voor het eerst samenkwam, vergaderde de Utrechtsche gemeente in een der zalen van het Militaire Tehuis en trad Ds. van Lingen' aldaar op om den gekozen Kerkeraad in de ambten te bevestigen.
Spoedig volgde Rotterdam, waar ook een deel der broederen staande bleef en weldra weder een Christ. Geref. kerkeraad gekozen werd. 14 Augustus 1892 hielden de Christ. Gereformeerden aldaar en 31 Aug. die van Dordrecht hun eerste openbare samenkomst in de zaal, die voorheen door het leger des Heils voor vergaderplaats was gebruikt. Zoo moest men allerwege in zalen of lokalen vergaderen, daar de kerkgebouwen door de Gereformeerden in bezit waren genomen. Alleen Zierikzee, Noordeloos en Teuge, waar kerkeraad en gemeente niet medegingen met de vereeniging, bleven in het bezit der stoffelijke goederen.
Doch het voornaamste was behouden, n.1. de waarheid, overeenkomstig onze belijdenisschriften en het beginsel der scheiding. Ook miste de Christ. Geref. Kerk nu hare opleidingsschool te Kampen. Deze school met professoren en studenten was nu de school der vereenigde kerken.
Toch gingen niet alle studenten mede met de vereeniging. Een enkele voelde zich zeer bezwaard en leefde in zijn hart mede met de getrouw gebleven broederen. Zijne theologische studiën nog niet voleind hebbende, kwam de vraag bij hem op: waar moet de opleiding voortgezet worden bij niet-meegaan met de vereeniging? Veel strijd heeft hem dit gekost, doch na bange worsteling in den nacht van 7 op 8 Augustus deed hij de keuze liever met de gesmade broederen Christelijk Gereformeerd te blijven, dan tegen den wil des Heeren te handelen. Op die keuze volgde zoete vrede in



het hart. Evenals Abraham zijn land verliet, niet wetende waar hij heen zoude gaan, gaf hij zich onbedongen over in de hand des Heeren.
Ds. Wisse nam het op zich dien student verdere opleiding te geven en werd aldus in Gods Voorzienig bestel reeds terstond met opleiding tot den dienst des Woords belast. Donderdagavond 22 September 4892 trad die student voor het eerst op en wel voor de Christ. Geref. Gemeente te Dordrecht. Een jaar later werd hij door de Synode geëxamineerd en uitgezonden als reizend predikant. Op 30 Augustus 4893 had de bevestiging en plechtige handoplegging plaats in de nieuwgebouwde Eben-Haëzer kerk te 's Gravenhage.
Op dien datum was de Christ. Geref. kerk reeds aardig uitgebreid. Ds. Drayer, predikant te Suawoude, en de Emer. predikant J. R. Kreulen hadden zich bij haar gevoegd, en het getal gemeenten was in een jaar tijds van vier tot zeventien opgeklommen. Op de Synode van Juli 4893 werd ook br. G. Bos geëxamineerd en toegelaten tot den dienst des Woords volgens art. 8 der kerkorde van Dordrecht. Schrijver dezes was den avond te voren geëxamineerd. Het getal leeraren was nu reeds tot acht geklommen. Allengs nam het getal gemeenten zóó toe, dat reeds in 4894 door de Synode besloten werd tot verdeeling der gemeenten in vier Classes.
De Synode van 1894 was ook nog in een ander opzicht van belang. Reeds op de eerste Synode der kerk in Januari 4893 was de behoefte uitgesproken aan opleiding tot den Dienst des Woords, met het oog op de voorziening der vele herderlooze gemeenten. Ds. Wisse gaf reeds les te 's Gravenhage aan een theologisch student T. Bakker, die in 4893 de Theologische School te Kampen verliet, gelijk schrijver dezes reeds terstond bij de Vereeniging in 4892 gedaan had. Ds. van Lingen gaf reeds als predikant te Rotterdam aan enkele jongelingen les in de oude talen.
De Synode van 4894 besloot nu tot stichting eener Theologische School, welke voorloopig te 's Gravenhage gevestigd werd. De eerste docenten waren F. P. L. C. van Lingen en J. Wisse Czn. De eerste, door de Synode van 4894 benoemde curatoren waren: Ds. J. Schotel, Ds. Ph. J. Wessels, Ds. J. W. Drayer, Ds. J. R. Kreulen, Ds. P. J. M. de Bruin. De president-curator Schotel opende 11 September



1894 de Theologische School met eene predikatie over 2 Corinthe 12:9: .Mijne genade is u genoeg, want mijne kracht wordt in zwakheid volbracht."
Klein en zwak, maar in Gods kracht stond daar de jeugdige stichting der herleefde en voortgezette Christelijke Gereformeerde Kerk, welke zich weer beroemen kon op eene eigene inrichting tot opleiding van predikanten. Spoedig nam het getal leerlingen toe, zoodat in 1898 reeds zes candidaten tot den Heiligen Dienst van haar uitgingen. Evenzoo was dit het geval in 1900, en thans arbeiden reeds. 24 leeraren in de kerk, die hunne opleiding geheel aan de Theol. School, thans te Rijswijk (Z.-H.) gevestigd, genoten hebben.
Ook het aantal gemeenten heeft zich meer en meer uitgebreid. Op 1 Januari 1893 telde de kerk nog slechts negen gemeenten, n.1. Zierikzee, Noordeloos en Teuge, alwaar de geheele gemeente met den kerkeraad Christelijk Gereformeerd was gebleven, benevens de gemeenten te 's Gravenhage, Utrecht, Rotterdam, Dordrecht, Latten en Arnhem. Twee jaren daarna was het gemeentental reeds tot twee èn dertig geklommen en thans (April 1908) tot zes en zeventig gemeenten benevens negen stations.
Het eerste jaarboekje der kerk verscheen Januari 1896, zoodat dit thans reeds zijn dertienden jaargang is ingetreden. Het kerkelijk orgaan „de Wekker", vroeger een klein blaadje onder den naam van „het Wekkertje", is reeds tot een tamelijk weekblad gegroeid. Een maandelijksch zendingsblaadje verschijnt onder den naam „Uw Koninkrijk kome," terwijl de Bond van Christ. Geref. Jongelingsvereenigingen zijn blad „Luctor et Emergo" uitgeeft.
Velen onzer lezers hebben dezen aanvankelijken groei der herleefde Christ. Geref. Kerk meedoorleefd. Veel moest doorworsteld worden. Bezwaren van allerlei aard moesten overwonnen en teleurstellingen en smaadredenen moesten gedragen worden. Soms scheen het, of de pen van onze bestrijders uit de vereenigde kerken in alsem gedoopt was, doch onder dat alles gaf de Heere Zijn zegen en breidde Hij het overblijfsel uit, dat vasthoudend aan zijn beginsel en het werk des Heeren in 1834 en volgende jaren gewrocht, betuigen kan:



„En al zijn wij klein van krachten, God de Heer' heeft ons bekwaamd, Ons gehoord, toen w'op Hem wachtten, En ons zwakken niet beschaamd. Laat de braambosch staan in brand, Christus houdt Zijn' kerk in stand; Éénmaal zal Hij nederdalen En Zijn volk doen zegepralen.
Dit gedicht werd door den thans ontslapen Ds. Wessels voor ons eerste Jaarboekje geschreven. Vergete het nageslacht het niet, wat de Heere gedaan heeft om Zijn overblijfsel in stand te houden. Niet alleen de opkomst der Christelijke Gereformeerde Kerk van af 1834, maar ook haar voortbestaan door de hand des Heeren ten goede over ons van af 1892, blijve bij het opkomend geslacht in gedachtenis. En omdat wij vast overtuigd zijn, dat dit voortbestaan en niet medevereenigen in 1892 geen stijfhoofdigheid is, maar conscientiedrang door den Heere gewerkt in veler broederen hart, roepen wij onzen lezers toe met het oog op de thans weer opbloeiende Christ. Geref. Kerk:
,,'t Is Gods werk! Aan Hem de lof! 's Heeren volk heeft dankensstof! God zal nooit hun' hoop beschamen Al het volk zal zeggen: Amen.



INHOUD.
Bladz.
Het beginsel der Christelijke Gereformeerde Kerk 5
Het beginsel der Afscheiding getoetst 12
Het beginsel der Afscheiding bestreden. . . . T 20
Het beginsel der Afscheiding veroordeeld 26
Het beginsel der Afscheiding vernietigd 34
Het beginsel der Scheiding hlr'leefd 45











1