CB 11767
PRACTISCH CHRISTENDOM
onder redactie van
Dr H. TH. OBBINK en Dr J. F. BEERENS
NIEUWE REEKS
VERZOENING
door
J. B. NETELENBOS
UTRECHT - G. J. A. RUYS* U.-M. - 1925



PRACTISCH CHRISTENDOM
Dr H. TH. OBBINK EN Dr J. F. BEERENS
Nadat de vijf series van „Practisch Christendom", tot welke uitgaaf in 1918 besloten werd, compleet werden, rees de vraag, of deze uitgave zou worden voortgezet.
Onverminderde belangstelling gedurende een vijftal jaren wettigde voortzetting.
Zij vangt aan met 1925 en sluit zich aan bij de reeds verschenen series.
De nieuwe uitgave geschiedt onder leiding en met medewerking van Prof. Dr H. Th. OBBINK en Dr J. F. BEERENS.
Het doel der uitgave blijft ongewijzigd. De opzet is echter eenigszins anders.
Tot dusver verschenen in een jaar tijds 10 nummers van 16 tot 32 bladzijden druks.
Voortaan ontvangt mén ongeveer 20 vel druks n.1. eenige deeltjes van 3, 4 of 5 vel.
Daardoor zullen de onderwerpen dieper en breeder behandeld kunnen worden.
ONDER REDACTIE VAN
NIEUWE REEKS



VERZOENING.
't Is van groot belang voor een menscb te weten, of hij in de rechte verhouding tot God staat. En 't is zeer de vraag, of men in onzen tijd met zijn veelszins naar buiten gekeerd leven, zijne meetings en conferenties, zijne studie- en debatingsclubs, zijne arbeiders-, patroons- en vrouwenbonden, zijne tallooze dagbladen, tijdschriften en illustraties, zijne bibliotheken, leeszalen en volksuniversiteiten, zelfs in positief-christelijke kringen, zich daarvan voldoende rekenschap geeft. Voorheen leefde men stiller en rustiger. De huiselijke haard was toen nog goud waard. Vader was nog niet altijd uit naar vergaderingen en moeder nog geen- lid eener christelijke vrouwenvereniging. Er werden in de huiskamer nog ernstige gesprekken gevoerd of dikke boeken gelezen. De romanliteratuur was nog niet ontaard in veelschrijverij, en de rijmelarij, die dichtkunst moest verbeelden, werd alleen nog maar op gezellige avondjes ten beste gegeven, doch niet gedrukt, gelijk thans, nu velen hunne kostbare uren daaraan meenen te moeten besteden, om „op de hoogte" te blijven.
Of ik lofredenaar wil zijn op vervlogen tijden? Och neen, ik weet van deze ook de schaduwzijden op te noe-
Verzoening.



men. Ik weet b.v., om niet van mijn onderwerp af te dwalen, hoe ons christelijk volk zich toen verdiepte in bekeeringsgeschiedenissen, even onreëel als vele onzer tegenwoordige romantische christelijke verhalen, en hoe men in die dagen dogmatische verhandelingen over de kenmerken der bekeering las, die niet anders dan verwarring in hoofden en harten stichtten.
Maar men dacht dan toch aan en sprak ook over de bekeering. In het centrum van het christelijk leven stond de vraag naar het ééne noodige nog. Men kibbelde toen even sterk als nu over de kerk en de leer, maar de belangstelling in de dingen van Gods koninkrijk was grooter, zoo in extensieven als intensieven zin, werd althans minder in horizontale dan in verticale lijn gedreven, 't Ging toen meer om de visie op het hart dan om die op het leven. De kringetjes en conventikels misten wèl vaak religieuze frischheid, maar men kwam toch ook samen, om elkaar op te bouwen in het geloof.
Als ik mij vergis in mijn oordeel, welnu, des te beter, want men zal dan met te meer belangstelling lezen, wat ik over des menschen persoonlijke verhouding tot God en over verzoening te zeggen heb.
* * *
Eerst iets over het woord „verzoening". Paülus — en bij hem komt het woord het veelvuldigste voor; we vinden het bij Johannes slechts tweemaal en in den brief aan de Hebreën eenmaal, terwijl Petrus het niet



gebruikt en het slechts eenmaal in de Evangeliën voorkomt — Paulus dan ontleent dit uitbeeldend woord aan het menschelijk leven, als hij in i Cor. 7 : n handelt over het huwelijksvraagstuk en spreekt over de scheiding en „verzoening" van twee echtgenooten. De mensch staat als vijand tegenover God, hij is van God vervreemd en gescheiden, maar van vijand wordt hij nu vriend Gods, hij komt uit de vervreemding tot de gemeenschap Gods, hij wordt met God verzoend. (Rotn. 5 :10). En dan niet zóó, dat God verzoend wordt, maar God is het, die den mensch in Christus van een vijand tot een verzoende maakt. (2 Cor. 5 j 18 v.v.). Daarom hebben wij door Christus vrede met God (Rom. 5: 1) of in Christus den vrede Gods (Phil. 4:7), gelijk Jezus zelf verzekert: „deze dingen heb Ik tot u gesproken, opdat gij in mij vrede hebt." (Joh. 16 :33).
Het is duidelijk, dat verzoening en vrede bij Paulus woorden van ééne beteekenis zijn. In hetzelfde hoofdstuk van den brief aan de Romeinen lezen we: „we hebben vrede bij God door onzen Heer Jezus Christus" èn „we hebben de verzoening gekregen door onzen Heer Jezus Christus." (cf. Rom. 5 :1 en 11). „Verzoening" is voor ons een dogmatisch begrip geworden, terwijl „vrede" zijn natuurlijke beteekenis heeft behouden, die het ook bij Paulus had.
Voorts willen we er nog even op wijzen, dat Paulus nog een ander woord voor „verzoening" bezigt als het bovenbedoelde en dat bedoelt aanduiding te zijn van



het werk van 'Christus, dien hij een „zoenmiddel" noemt (Rom. 3 :25). De „verzoening" als reconciliatie (vredes-verhouding) komt dus tot stand door „de verzoening" als expiatie (het verzoeningswerk van Christus). De eerste heeft tot object den zondaar, de tweede de zonde. De tweede is onderstelling van de eerste.
Evenmin als bij de uitdrkkingen rechtvaardigmaking door het geloof, aanneming tot kinderen, vergeving van zonden, verlossing, hebben we bij het woord „verzoening" aan een leerstellig begrip te denken, doch aan een beeld, ontleend aan het leven, een beeld voor de herstelde verhouding tusschen den mensch en God. Ten slotte vat Paulus al die antieke uitdrukkingen samen, als hij zegt: „indien iemand in Christus is, is hij een nieuw schepsel' (2 Cor. 5 :17). In Christus zijn we van verre nabij gekomen tot God, (Ef. 2 :13) en dat is onze verzoening.
Él t£. * $
Voordat we nu op de zaak zelve ingaan, wil ik voor de overspannen verwachting waarschuwen, als zouden we „de dingen, die ons van God geschonken zijn" met ons verstand bevatten kunnen. Ik kan slechts herhalen, waarmede ik begonnen ben: 't Is van groot belang voor een mensch, te weten, of hij in de rechte verhouding tot God staat, om daaruit af te leiden: 't is mede van belang, dat de theologische voorlichting, als nederige dienstmaagd van de naar God geschapen harten, het licht van haar onderzoek laat vallen op wat die



harten öf bezitten öf verlangen te bezitten.
Om mijn lezers een beter overzicht der te behandelen stof te geven, wil ik het achtereenvolgens hebben over de veronderstelling, het wezen en het bezit der verzoening.
* * *
I. De veronderstelling der verzoening is ons reeds gegeven in de bovenaangeduide woorden van Paulus: de mensch is vijand Gods, vervreemd van God, ver van God. We zouden ook kunnen zeggen: de mensch is zondaar. Daar is iets verschrikkelijks tusschen den mensch en God verrezen, waardoor de onderlinge gemeenschap is verstoord.
Wat is dit verschrikkelijke ?
Van 's menschen kant kunnen we het noemen de zonde, van Gods kant het gericht, het oordeel of ode den goddelijken toorn.
Er zijn menschen, die van dit alles niet weten willen. De vraag naar goed en kwaad hebben ze allang terzijde gesteld. Wat praat ge hun van zonde! Ze doen hun best, geven ieder het zijne, gedragen zich onbesproken... en... leven ten slotte voor deze wereld, voor de bevrediging van hun eigen lusten en begeerten. Ze bemerken niet eens, dat, als ze eens gingen probeeren voor God te leven, de ontzaglijke botsing tusschen eigenliefde en overgave aan Hem niet zou uitblijven, en dat ze dan pas zouden zien, hoe groote zondaars ze wel waren!



Want dat is de zonde, als we ons aan Gods heerschappij niet storen, en heer en meester willen zijn over ons eigen hart en leven. Dat is de zonde, als een mensch als God wil zijn, in zich zelf als God wil troonen en zich om den Heer der wereld niet bekommert.
En als men van zonde niet wil hooren, wat zal men zich dan druk maken over oordeel of gericht, over toorn, over straf, over dood en duivel!
Nu willen we al aanstonds opmerken, dat al deze begrippen geene verandering in God onderstellen. Evenmin als God door de zonde der menschen verandert, brengen gericht en toorn verandering in Hem te weeg; en evenmin als God den duivel heeft geschapen, is Hij in zich zelf een God van oordeel en straf. Als een mug dartelt om het stralend licht eener vlam en zich de vleugels zengt, dan kan men onmogelijk zeggen, dat de vlam daarvan de schuld heeft, doch alleen dat de mug dwaas was, even dwaas als Icarus, die met wassen vleugelen het zonlicht naderde. Luther zei het zóó: „in zijn zaal en slot is God niets dan louter genade en liefde, en toch moet Hij naar buiten toornen, om zijn regiment en onderdanen te beschermen. Zoo zeggen de natuurkundigen van de bijtjes, dat hun koning geen angel heeft1), maar dat alle andere bijen in
De tegenwoordige natuurkundigen denken er anders over, geloof ik, maar de beeldspraak van Luther is er toch niet minder duidelijk om.



den korf om zich heen slaan en straffen, al schieten ze het leven er bij in; maar de koning alleen is zonder toorn. En hoewel hij voor zich niemand leed doet noch doen kan, moet hij er om zich heen hebben, die straffen kunnen en hem bewaken, want, als hij zoo onbeschermd daarheen zou vliegen, zouden hem vreemde bijen en hommels dooden. Zoo is er ook bij God in zijne natuur en zijn wezen geen toorn, maar integendeel louter liefde en goedheid; maar, als Hy allerlei bezoekingen en den Duivel uit de hel nog daarenboven laat uitgaan over de aarde, dan gebruikt Hij die als angels om zich heen, opdat zijn majesteit ongerept zou blijven en Hij de Zijnen zou beschermen en troosten. Anders zou de Duivel te machtig worden en Hem naar zijne eere en kroon grijpen en Zijn Rijk vernietigen, zoodat niemand wist, wat God was en vermocht."
Luther noemt dan ook oordeel en toorn: werken, die God vreemd zijn. Zijn eigen werken zijn barmhartigheid, vergeving, redding. Maar oordeelen en verdoemen zijn aan God vreemde werken. Ze dienen alleen maar, om ons te verootmoedigen, en ook — voegde Luther er aan toe — opdat we ons niet, als de Manichaeën, twee goden zouden denken: een goeden en een kwaden God. Toornen doet God alleen maar door „creatuurlijke organen". „Barmhartigheid behoort tot Gods natuur, terwijl toorn een werk is, vreemd aan God, dat Hij tegen zijn natuur onderneemt, gedwongen door de boosheid der menschen."



Luther wilde dus zeggen: God is in Zijn wezen liefde, maar tegenover den Hem wederstrevenden wil des menschen wordt zijn toorn openbaar. Wie zich aan God overgeeft, ervaart Zijne barmhartigheid, wie zich van God afwendt, ervaart Zijn toorn. Maar Gods wil is een liefdewil. Zijn wezen is enkel liefde. Alleen Zijn regiment tegenover de zonde is toorn en gericht. Luther onderscheidt dan ook tusschen „God in en God buiten de godheid". Toorn en dood zijn niet Gods werk, maar „de werken des Satans, van onze zonden en van ons geweten," zegt hij.
M. a. w. als God toornt, verandert niet Zijn wezen, maar alleen de verhouding, waarin de mensch tot Hem staat. God is onveranderlijk: „Hij is geen man, dat Hij liegen zou nóch eens menschenkind, dat het Hem berouwen zou." Zijn toorn brengt slechts verandering teweeg in de relatie, waarin de schepselen tot Hem bestaan. D. w. z. God stelt zich niet in betrekking tot het schepsel, alsof dit bestaan zou buiten Hem, maar Hijzelf stelt aHe dingen en alle menschen in de door Hem gewilde verhouding tot zich. God zelf verandert niet, maar Zijne verhouding tot ons verandert. Daar is bij God geen overgang van eene vriendehjke in eene toornige stemming.
Daarom is Gods toorn nog niet onreëel. Maar de mensch, die zich tegen God verheft, zijn wil weerstreeft, aanschouwt Hem in zijn toorn. Doch wie tot God komt, ervaart het wel anders. Hij breekt — naar



eene teekenachtige uitdrukking van Luther — door toorn, straf en ongenade, als door enkel doornen, ja spiesen en zwaarden heen en komt zoo tot Gods genade en goedheid.
De Bijbel heeft datzelfde begrip van den toorn Gods. Wel spreken de profeten, Johannes de Dooper en ook Paulus van een komend en toekomstig gericht. Maar daarbij gaat het toch meer om de zonden van het menschelijk handelen en der historie dan om de zonde als natuurlijke geaardheid van den verdorven, menschehjken wil. De offers van Israël gaan over de doodzonden, en niet over de erfzonde. De toekomstige toorn breekt los over de zonden van de geschiedenis der volken. Mattheüs 25 handelt over het gericht van den Zoon des menschen over de volken der aarde (vs. 32) in hunne verhouding tot Jezus' discipelen (vs. 40 en 45). Het sluit eene historische ontwikkeling af.
Daarnaast heeft de Bijbel echter een toornbegrip, dat op den tegenwoordigen tijd slaat. Als natuurlijke menschen zijn we „kinderen des toorns"; Paulus ziet de afgoderij der heidenen en in 't bizonder den dood als een gericht over de zonde, en Johannes beschouwt het volharden in ongeloof als een oordeel: „wie niet gelooft, is al geoordeeld" (Jo. 3 :19).
De toorn, het gericht, de straf zijn onmiddellijk gevolg der zonde. Ze worden niet van buiten af opgelegd, maar vloeien uit de natuur der zonde voort. De zonde is de eigen-willigheid van den mensch, die zich aan



Gods wil onttrekt, in wiens hart dus God niet meer koning is, maar hij zelf. Volgens het christelijke Godsgeloof toch is God niet een Schepper, die wereld en mensch aan hun lot overliet (deïsme) of een geestelijke wereldgrond of een postulaat van 's menschen boven het materieele uitgaande geestelijke behoeften (dualisme), maar een God, wiens wil onzen wil bepaalt. Dit theïstische Godsgeloof begeert te bidden: uw wil geschiede. Welnu, waar die wil wordt weerstreefd, is er de zelfzucht, de eigen wil, de zonde, en sleept deze zonde met zich haar straf: ze berooft den mensch van de gemeenschap met God, doet hem dwalen buiten God, en geeft hem over aan oordeel en dood.
Gericht, toorn en dood bestaan dus niet op zich zelf, maar in eene reëele verhouding tusschen den eigenwilligen mensch en den hoogsten, persoonlijken wil van God. Dien levenden God kan men niet ongestraft wederstreven. Daar, waar de uitgangen des levens zijn, wordt de dood geproefd: in het hart. Alzoo is het gericht over de zonde niet een van boven af opgelegd, maar een uit haar wezen voortvloeiend gericht.
Eene atheïstische en optimistische levensbeschouwing ontkent dit gericht, dien vloek der zonde; maar deze ontkenning is allicht haar zwaarste vloek.
Aangezien de mensch dit gericht over de zonde het eerst in zijn persoonlijk leven ervaart, omdat de zonde zijne persoonlijke verhouding tot God raakt, daarom is het verlies der gemeenschap met God de eerste straf



op de zonde. De eigen-liefde, de zelfzucht berooft den mensch van God, en, van God vervreemd, geraakt hij zijn rust en vrede kwijt. Innerlijk vereenzaamd, zwerft hij rond. Gemeenschap met menschen kan hem niet schadeloosstellen voor het verlies van de gemeenschap met God, aan wien-alleen een mensch zich volkomen mag toevertrouwen. Nu is zijn geluk weg en zijne vreugde. Ja, ook zijn leven. De eerste vloek op de zonde is de geestelijke, de innerlijke dood. Deze innerlijke dood reikt toch over het graf. De andere gevolgen der zonde blijven beperkt tot dit aardsche bestaan, maar de dood vangt wel in dit aardsche bestaan aan, doch vindt er zijn voleinding niet. Omdat de aardsche goederen hem zoo menigmaal overwoekeren, zijn er, die hem niet ervaren, doch, als deze den mensch ontvallen, wordt hij eerst recht openbaar. De rijke man in de bekende gelijkenis ziet pas in het hiernamaals, dat hij werkelijk dood is.
Die innerlijke dood, dit gemis aan de gemeenschap met God sleept dan met zich alle dwaling en verwarring, waaraan de natuurlijke menschheid onderworpen is. Aan de aardsche werkelijkheid overgelaten, zoekt hij zelf een antwoord op de vragen van zijn hart en leven. Vandaar het geestengeloof (animisme) en het veelgodendom (polytheïsme) der heidenen. Vandaar hunne afgoderij en hun bijgeloof. Vandaar, bij het opgeven van het godengeloof, het naturalisme, dat bij de ervaringswerkelijkheid blijft staan, totdat de wijsbe-



geerte naar een nieuw antwoord op de vraag naar een wereldgrond zoeken gaat, om, na eene scherpe kencritiek, in een troosteloos monisme te eindigen, dat de wereld uit zich zelve zoekt te verklaren. Alles het gevolg van het Godsveriies, van het dolen buiten zijne persoonlijke gemeenschapp.
Uit ditzelfde verlies vloeit het zedelijk gericht over de zonde voort. Men is Gods heerschappij over hart en leven kwijt. Lust en onlust regeeren den mensch en drijven hem voort. De affecten regeeren den wil. De hartstochten voeren heerschappij. Geen hoogere wet bepaalt en stuurt ons leven. De mensch is zich zelf tot maatstaf en doel. Het conflict met den oppersten wil wordt tot conflict met onze roeping tegenover ons zelf en tegenover onze mede-menschen. Het onrecht gaat onze daden beheerschen. De verwoesting treedt in: bij ons zelf, want onze geest heerscht niet langer over onze natuur; bij anderen, want, bij gemis aan zelftucht, vertroebelen en verwoesten we het persoonlijke, maatschappelijke en natuurlijke leven van onze naasten. We zien hier de droevige historie der zedelijke ontaarding voor ons. „Dies ist der Fluch der bösen That, dasz sie fortwahrend Bösesmusz gebahren" (Schiller).
Uit dezen zedelijken ondergang volgt dan van zelf de theoretische ontkenning van de zedewet. De mensch wordt blind voor de hoogste normen. De gebonden wil voert tot loochening van den goddelijken wil.
Nu gevoelt men dit zedelijk gericht over de zonde



niet altijd. En men kan zelfs vragen, of eene straf, die men niet als zoodanig gevoelt, wel waarlijk eene straf is. Doch één ding is toch zeker, dat n.1. het gemis van de hoogste levensgoederen ook ongevoeld eene straf is. Ook is het wel waar, wat Luther zei: „als de mensch de zwaarte en grootte zijner zonden waarachtig gevoelde, zou hij, zoo al niet plotseling sterven, dan toch niet lang meer kunnen leven."
Maar daar is een gericht over de zonde, dat men wel gevoelt en dat is: het booze geweten, de stem der zelfaanklacht, de vertwijfeling eindelijk. Paulus sprak al van „gedachten, die elkaar beschuldigen of verontschuldigen." Te ernstiger is dit zelfgericht, als het een mensch plaatst voor den heiligen God en de gewetenschrik, de ge wetens schuld hem sidderen doet voor zijn blik. Luther heeft dit ervaren.
En deze schrik van het geweten verheft zich op nieuw, als de mensch heil zoekt in zelfverbetering, maar daarvan het vergeefsche inziet. Dan blijkt het, dat hij niet kan, al zou hij willen. De worsteling met de wet, de hoogste norm mat hem af. Hij komt niet verder. Loodzwaar drukt hem het ontzaglijk: du solsst. Hij ervaart, dat de wet den dood werkt, in plaats van hem te kunnen vernieuwen. Opnieuw laait de zondekracht op. Opnieuw wordt de nederlaag geleden. „Onze God is een verterend vuur." f m<b
Alles samengevat: dit is het gericht Gods over de zonde, dat de mensch den dood der Godverlatenheid is



ingegaan. En de ervaring van dit gericht is de hel. „Wat hebben we nog vele woorden noodig?" — zegt Luther — „een boos gericht is de hel", en „ieder heeft de hel in zich, waar hij is, zoolang hij Gods toorn gevoelt. De toekomstige hel zal ook niet anders zijn dan een boos geweten; als de duivel geen boos geweten had, was hij in den hemel.... Wie verstaan, wat de zonde is, als ze door de wet opgewekt wordt en tot vertwijfeling voert, deze verstaan ook, wat dood en hel is."
Ook de lichamelijke dood vraagt een gerichtskarakter, al is het hier moeilijker, om het oorzakelijk verband met de zonde te verklaren. Immers, den natuurlijken, stoffelijken dood, het sterven ontmoeten we onophoudelijk als een verschijnsel, eigen aan de stof als zoodanig, als een gevolg van krachtsverbruik en slijtage. De vergankelijkheid is eene eigenschap der stof. Daarom kan men hier niet zeggen, dat de wet der vergankelijkheid heerschte tengevolge der zonde. Haar gebied is veel uitgebreider dan dat der zonde. Doch daartegenover staat, dat de mensch den dood, het sterven toch nog anders kent dan als gevolg van krachtsverbruik en slijtage. (Daargelaten nog, dat verreweg de meeste menschen sterven tengevolge van ziekte). De dood vervult den mensch met afschrik en vrees, omdat hij is levensbeperking en de mensch geen sterker drang in zich gevoelt dan den wil, öm te leven. Als zoodanig is het sterven voor hem het grootste kwaad. Doch er is meer: voor den onverzoenden mensch is de dood het



breken van zijn zondigen, God-weerstrevenden wil, en dus wel degelijk een gericht over de zonde. En ten slotte: de dood stelt den mensch, die zich aan de zichtbare dingen heeft vastgeklemd, voor de vraag naar eene onzichtbare wereld. De mensch, die tijdens zijn aardsche leven naar God niet vroeg, ziet zich bij zijn sterven tegenover Hem, den Levende, geplaatst. Hij voelt zich van God gescheiden en de schrik van het geweten ontwaakt Zoo treedt in den uiterlijken dood de innerlijke hem voor oogen. En dit is ook een gericht over de zonde. Het ontwaakt geweten erkent het gerichtskarakter van den dood, zooals omgekeerd een goed geweten den dood niet vreest. „Zonder Gods toorn" — zegt Luther — „ware de dood slechts een slaap". Maar „de toorn Gods (of het geweten) maakt den dood onverdragelijk. Als dat dier (het geweten) er niet was, dan had de hel geen vuur." Dit booze geweten maakt ons „God, duivel, dood, zonde, hel en alle creatuur tot vijand." Want al die creaturen zijn Gods roeden en wapenen, „als Hij straffen wil."
Ten slotte behoort bij het gericht over de zonde ook de duivel. De zonde is voor den mensch eene zóó absurde macht, dat hij haar ten allen tijde aan de inwerking van daemonen toeschreef. Bavinck zegt: „de zonde is een onbegrijpelijk raadsel. Wij weten niet vanwaar ze is, noch wat ze is. Zij is er en heeft geen recht van bestaan. Zij bestaat en niemand verklaart haar oorsprong. Zij is zelve zonder motief* in de wereld ge-



komen en is toch het motief voor alle denken en handelen der menschen geworden. Zij is, abstract beschouwd, niets dan eene privatie en is toch in concreto eene macht, die allen en alles beheerscht. Zij heeft geen eigen, zelfstandig principe, en is toch een beginsel, dat heel de schepping verwoest. Zij leeft van het goede en bestrijdt het tot vernietiging toe. Zij is niets en heeft niets en kan niets zonder de wezens en krachten, welke God heeft geschapen, en organiseert deze toch alle tot den opstand tegen Hem. Zij bestrijdt met wat Godes is al wat Godes is. Zij is de wil van het zwakke, eindige schepsel in verzet tegen den Schepper; de afhankelijkheid, in vijandschap tegen den Onafhankelijke, en zelve naar onafhankelijkheid jagend; het bestandlooze worden in worsteling met den eeuwig Zijnde; de grootste tegenspraak, door God in Zijne schepping geduld."
Welnu, dit onverklaarbare, onoplosbare, door en door raadselachtige karakter der zonde heeft doen grijpen naar haar verklaring uit buiten-natuurlijke invloeden. Waar de animistische volken alle schadelijke dingen, onheilen en rampen aan den invloed van geesten toeschreven, en het Parsisme de macht van het zedelijke kwaad als eene eeuwige macht tegenover die van het zedelijk goede stelde, daar heeft het christendom zulke opvattingen verworpen, de zonde als tijdelijke macht gezien, maar toch naar een achtergrond der zonde buiten den mensch gezocht. Zoo is de Duivel eene realiteit geworden in de godsdienstige geschiedenis der



menschheid. In den Duivel is ons geteekend de absolute macht van het kwaad, van het kwaad op zich zelf, want door en door slecht, slecht in zelfbewustheid en moedwilligheid is hij alleen. De oorsprong der verzoekingen en de huiveringwekkende overmacht der zonde wijzen naar een duivel heen. De zonde te doen, niet omdat ze zoo verleidelijk is, maar omdat ze sonde is, wilsverzet tegen God, noemen we terecht satanisch.
Luther noemt dan ook den Duivel „een god der zonde, des doods en der verdoemenis." De ware God is de God des levens, des troostes en des heils. Het duivelengeloof is voor hem een godsgeloof der natuurlijke menschheid, die buiten Christus staat. De God des toorns en des donders, die aan het verschrikte geweten verschijnt, is de God van zondaren. „De zondaar moet God voor een duivel en rechter houden." Vóór „de boete", zegt hij, houdt de mensch „den duivel voor de godheid en schrijft hij onzen God de duivelheid toe."
M. a. w. de heerschappij des Duivels is een gevolg van de goddeloosheid der menschen. De Duivel is orgaan van het goddelijk gericht over de zonde. Voor Luther is dus de Duivel geen produkt van speculatie, maar hij neemt hem in 't geheel zijner religieuze beschouwingen op.
Zoo bestaat dus het gericht in godverlatenheid, zedelijke gebondenheid, dood en verzoeking (duivel), als gevolgen der zonde. Dit gericht is niet toekomstig, wordt niet van bovenaf opgelegd, maar het is er, tege-
Verzoening.



lijk met de zonde zelve. En nu kunnen we de vraag onder de oogen zien: hoe kómt de mensch in Gods gemeenschap terug, hoe wordt hij bevrijd van al die verschrikkelijke machten, m. a. w. wat is het wezen der verzoening?
II. Laten we eerst deze vraag stellen: kan de mensch zelf God met zich verzoenen?
Kan hij het b.v. door berouw en door bekeering?
Zonder twijfel zijn berouw en bekeering genoegzaam tot verzoening. Zinrijk is de Perzische mythe van den peri, wien geen schatten op de aarde en in de zee de poort van het verloren paradijs konden openen, totdat hij op zijne vleugelschacht den traan van een berouwhebbend zondaar opving — toen werd de hemel hem ontsloten! We lezen in het Oude Testament: „Zoo waarachtig als Ik leef, spreekt de Heere Heere, zoo Ik lust heb in den dood des goddeloozen! Maar daarin heb ik lust, dat de goddelooze zich bekeere van zijn weg en leve... Wanneer de goddelooze zich bekeert van al zijne zonden, die hij gedaan heeft, en al mijne inzettingen houdt, en doet recht en gerechtigheid, hij zal gewisselijk leven, hij zal niet sterven" (Ez. 33 :11; 18 :21).
Maar is de mensch «n staat tot volledig berouw en hartgrondige bekeering? Zeker, hij heeft een vrijen wil. Dat wil niet zeggen, dat de mensch boven de werkelijkheid van dit leven met zijn wet van oorzaak en ge-



volg noch boven de structuur van zijn eigen wezen zou kunnen uitgaan. Iemand zou b.v. wel zijn leven willen verlengen of willen vliegen, maar daarom kan hij het nog niet. Doch het wil wel zeggen, dat de wil des menschen heerschen kan over den inhoud van zijn bewustzijn, over voorstellingen en inzichten. Hij kan gedaan onrecht inzien en zich dan gedragen naar de regelen, die zijn bewustzijn hem biedt. Maar wat een mensch niet vermag, is dat, wat zonder zijn toedoen zijn wil beweegt, ter zijde te stellen: zijne gewaamordingen, zijne gevoelens van lust en onlust, zijne affecten, zijne hartstochten, zijn strevingen en begeerten. Ze zijn er vóór den wil. Ze binden den wil. We kunnen er tegen Jö^den, maar vermogen niet, ze te overwinnen. We kunnen de n%tuur van onzen wil niet vernieuwen. We kunnen geen hist in ons wekken tot hetgeen, waarin we geen lust hebben. We zijn in staat tot veel, tot wat men oudtijds noemde „burgerlijke gerechtigheid", maar niet tot het spontaan doen van hetgeen waarachtig goed is; tot de werken der wet, maar met tot de werken der liefde. God alleen kan onzen wil vernieuwen. In zijne gemeenschap alleen is het ware berouw en de echte bekeering mogelijk. Ze wortelen in de verzoening, maar dit zullen we later zien.
De natuurlijke mensch kan zich dus niet door verbetering of boete de verzoening met God verwerven. Eenvoudig omdat hij niet willen kan wat God wil. We missen in ons zelf de kracht, om onzen wil aan zijn wil



op te geven en over te geven. We kunnen dus God niet verzoenen.
De heidenen hebben het beproefd en beproeven het nog door offers. Ze willen de wangunst van geesten en goden, hun toorn, hunne wraak, hunne jaloezie bezweren en hun door offers gunstig jegens zich stemmen. Of ook ze zijn in conflict gekomen met de geesten, door aanraking wat tabu was, of met de goden door ontwijding van het heüige of door overtreding hunner cultische of zedelijke geboden en nu moeten zoenoffers gebracht worden. Door die offers tracht men dan op de goden in te werken, want het bloed en de ingewanden der offerdieren zijn de zetels van levenskracht en verschaffen hun spijze en genot, terwijl dan wederkeerig het offermaal godenspijs voor de offeraars is, middel van genieenschap tusschen goden en mensehen alzoo. De godheid wordt er door bevredigd en de mensch geheiligd en vergoddelijkt"
Naarmate echter het geestengeloof bij de heidenen plaats maakt voor het godengeloof, verkrijgt het offer eene hoogere beteekenis. De geesten toch vormen den onzichtbaren achtergrond der aardsche verschijnselen (boomen, duigen, plantengroei, enz.) Maar de goden zijn bovenaardsche machten, de personificatie van machtige natuurverschijnselen (zon, bliksem, storm, enz.). Tegenover hen past den mensch eerbied en vereering. Het offer verliest zijn magische kracht en wordt van toovermiddel en van zinnelijk genotmiddel



voor de goden gave. Zeer zeker behoudt die gave haar op de stemming der goden inwerkende kracht, al was het alleen maar om de reuk van het offer, maar de gedachte van gave der vereering behoudt toch de overhand. Van die gave verwacht de offeraar eene tegenprestatie van den kant der goden. Is ze niet zelve een aequivalent voor de aan de goden toegebrachte schade door overtreding hunner geboden? Zoo ontstaat de gedachte van genoegdoening: het gave-offer wordt voldoeningsoffer, en als zoodanig werkt het verzoenend.
Ook bij Israël -vinden we zoenoffers, maar, hoewel bij dit volk offer-materiaal en offervormen op die der heidenen gelijken, is toch het offer in Israël wezenlijk onderscheiden van dat der heidensche volken. Dit onderscheid is te verklaren uit het eigenaardig karakter van Israëls religie.
Israëls God is geen natuurgod, maar de Heer van hemel en aarde, de God der historie, de Koning van Zijn volk, de zedelijk-willende. De godsdienst van Israël staat dus hoog boven de natuurreligies van andere volken. Hoe komt dat? Dit kan niet ontstaan zijn uit dat volk zelf. Want in zich zelf vindt de mensch slechts de wereld en zijn eigen ik. De eerste geeft hem een lageren, het laatste een hoogeren vorm van heidendom, maar boven dat heidendom komt hij niet uit. Waarom heeft de godsdienst van Egypte of Babylonië, van Hethieten of Filistijnen niet dezelfde beteekenis



gekregen als de godsdienst van Israël? Het natuurlijke geloof der menschheid is steeds kosmocentrisch en egoïstisch. Maar God eischt volle heerschappij over en overgave van den mensch. Israëls religie moet dus openbaringsreligie zijn. God heeft gesproken tot dit volk. God heeft het uitverkoren uit alle volken der aarde, om zijn eigendom te zijn. En wederkeerig moest Israël Hem gehoorzamen en dienen.
Op die verbondsverhouding tusschen God en Israël rust de geheele eeredienst van het Oude Testament, die eigenlijk de viering is van de gemeenschap met God. Het offer in Israël is dus niet, als bij de heidenen, een middel, om de gemeenschap der goden te winnen, maar eene uitdrukking van die gemeenschap, die historisch tot stand kwam (niet als bij de heidenen magisch en physisch) en van het volk eischte religieuze en cultische, nationale en zedelijke verplichtingen.
Daarom zijn de motieven van de zoenoffers ook geheel anders als bij de heidenen. Hier, bij Israël, is geen onzekerheid omtrent de verhouding, waarin men tot God staat. Hij is de God, die den band der gemeenschap om zijn volk heeft geslagen. De zoenoffers dienen dus niet, om die gemeenschap te zoeken, maar om, als ze verstoord is door de zonden, haar te herstellen. Ze zijn dan ook alleen bestemd, om onopzettelijke overtredingen te verzoenen. Op de zonden „met opgeheven hand" stonden andere straffen (Num. 15 :30). Als het volk zwaar gezondigd had en. zich aan bondsbreuk



schuldig gemaakt, werd de verzoening op buitengewone wijze bewerkt, door Mozes' voorbede (Ex. 32 : 20—35) of door ongewone gerichten (Nutn. 16 : 45—50). Er bleven dus tal van zonden over, voor welke de wet geene verzoening door offeranden voorschreef. Voor zonden van gedachten en woorden, hoogmoed en zelfzucht waren geen offers aangewezen. De verzoening gold slechts voor overtredingen, binnen de verbondsgemeenschap bedreven. Dè zonde, de zondige wilstoestand werd door geen zoenoffer weggenomen. Dit kon ook niet. De oud-testamentische offers konden het geweten niet reinigen (Hebr. 9 :g en 13). Daar was een ander offer voor noodig. Zelfs de groote verzoendag bracht die verzoening niet aan. Ook onderstelt het zoenoffer in Israël geen reeds voorhanden gericht, dat met de zonde zelve gegeven is, maar dient slechts om een toekomend gericht af te wenden, den dreigenden toorn van God. De oorzaak hiervan is geen andere als deze: het gaat bij de verzoening van het O.-T. niet om de zonde van eene natuurlijke menschheid, die buiten Gods gemeenschap staat, maar om de zonden van een volk, waarmede God reeds in gemeenschap is getreden en dat alleen voor daad-zonden zoenoffers noodig heeft
Dat Israël daarmede echter voor God nog niet gereed is, blijkt wel uit de vermaningen van Mozes en de profeten, dat het volk zijn hart moet besnijden en zich tot God bekeeren. Deze, als we haar zoo noemen mo-



gen: innerlijke verzoening der zonden, staat bij profeten als Jesaja en Amos, zóó op den voorgrond, dat het den schijn wekt, alsof zoenoffers niet meer noodig zijn. Toch blijven ze eisch, omdat Israëls religie zich cirkelt om tempel en eeredienst en de nationale gemeenschap met Jehovah aan de individueele voorafgaat. God woont in het midden van zijn volk, zijn shechina is tusschen de cherubimvleugelen boven het verzoendeksel der verbondskist. Daar aanbidt zijn volk Hem. Daar is ook de plaats voor het offer, als voorwaarde, om tot Hem te naderen. De cultische gemeenschap is zonder dit cultisch middel niet mogelijk.
In dit alles ligt de kracht, maar ook de zwakheid der Oud-Testamentische verzoening, haar grens en onvolkomenheid. Ze is „aardsch" zegt de brief aan de Hebreen. Ze Hgt in de sfeer van den uiterlijken Godsdienst, en dient alleen maar tot reiniging des vleesches (Hebr. 9 :1, 13).
Wat het zoenmiddel aangaat: dit is, evenals bij de heidenen, het bloed, waarin de ziel huist. Het offeren van bloed is het beslissende. Maar het dient niet, als bij de heidenen, om magisch de godheid te beïnvloeden, doch het is een teeken der gemeenschap, welke, ongeacht het offer, reeds tusschen God en volk bestaat (heilsoffers). 't Drukt de erkenning uit van Jehovah als Heer van alles. En het zoenoffer dient, om de verstoorde gemeenschap te herstellen. Vandaar dat het offerdier niet alleen eenvoudig wordt gedood, maar



geslacht: het is bestemd om verzoening te doen en den offeraar te herstellen in Gods gunst („welker bloed is ingebracht, om verzoening te doen in het heilige"): Daarom wordt het bloed Gode toegebracht en gewijd. Op de slachting volgt dan de bloedbesprenging. En ten slotte wordt het dier verbrand „Gode tot eene welriekende reuk." In die drie acten van slachting, bloedbesprenging en verbranding komt de verzoening tot stand.
En nu komt de gedachte van het offer als gave, die de gezindheid van God beïnvloeden moet, wel in het O.-T., en met name in oudere plaatsen voor (Gen. 4 : 3 b.v.). Maar dit is toch niet de grondgedachte van den offerdienst bij Israël. Integendeel: die dienst is met eene menschelijke inwerking op God, maar veeleer eene instelling Gods voor den mensch. Zij is een stuk der goddelijke wet. Daarin ligt zijne kracht en waarde. Bij de heidenen is de godheid object der verzoening, bij Israël subject. Hij verordende het zoenmiddel. Hij wilde de gemeenschap, eenmaal gegeven, tegen alle inbreuk beveiligen. Bij de heidenen is de genade het gevolg van menschelijke prestatie, bij Israël is ze de grondslag der verzoening.
De bedoeling er van is dan, dat de offeraar erkenne, de gemeenschap belemmerd te hebben. Ook hier is de wet paedagoog. God is heilig en de mensch móet weten, Hem niet onverzoend te kunnen naderen. Hier is dus een overgang uit den uitwendigen cul-



tus naar het hart, van zoenoffer tot zondebelijdenis.
God zelf verordende dus het zoenoffer en Hij staat dus voor de beantwoording er van aan zijn doel in. De offeraar leert er zijne zonde door erkennen. In de saamvatting van dezen genadewil Gods met de boetvaardigheid van den offerenden mensch komt ook het zondedelgend karakter van het offer uit. Vandaar dat verzoening in den zin van „losgeld" of „bedekking" (n.1. van zonden) kan genomen worden.
Daarbij kan zich dan nog eene derde beteekenis aansluiten n.1. deze, dat, als het bloed de zonde delgt („zonder bloedstorting geen vergeving"), dan ook het leven van het dier (zijn bloed) in de plaats van het leven van den offeraar treedt. Door den toorn Gods werd het leven des zondaars bedreigd, door het plaatsvervangend leven van het dier wordt die toorn afgewend. Leven voor leven en bloed voor bloed! In de plaats van den zondaar lijdt het dier. Zoo voltooit zich de gedachte van een plaatsvervangend straftijden.
't Gevaar van deze beschouwing is de kans op terugval in het heidendom, alsof het bloed zelf beteekenis had voor God! Daarom leggen we er nog eens allen nadruk op, dat alleen de wil, het gebod, de wet van God het zoenmiddel geeft, om de gemeenschap met Hem te herstellen.
Bij de christelijke verzoening heeft men dezelfde grondgedachte. Ook zij gaat uit van God, gelijk we zien zullen. Maar het zoenmiddel is in Israël niet even-



redig aan het wezen der zonde. „Het is onmogelijk, dat het bloed van stieren en bokken de zonden wegneemt" (Hebr. 10 :4). Deze uitspraak schijnt aan het zoenoffer onder het oude bondsvolk alle waarde en werking te ontnemen. De orthodoxie, die meent, dat Christus de gezindheid van God veranderde en de christelijke verzoening niet van God uitging, moet dit zoo wel zien. Maar wij hebben gezien, dat het zoenoffer in Israël op goddelijke instelling rustte. Daarom was er werkelijk in Israël verzoening. God vergaf de zonden. Op traditioneel-orthodox standpunt moet men de toevlucht nemen tot de typische beteekenis van Israëls offers: ze verzoenden, omdat ze het groote offer van Golgotha afbeeldden. Maar hoe kunnen typen, schaduwen, symbolen kracht uitoefenen als er geen goddelijke werkelijkheid voor den offeraar en voor zijn levenstijd achter schuilde! Neen, maar omdat die typen gedragen worden door den wil van Gods genade, daarom werkten ze verzoening. De verzoeningsdienst in Israël was Gods gave. Daarop komt het aan! Zijn materiaal deelt het met het heidendom, zijn structuur met het christendom.
Maar, omdat dit zoenoffer van Israël rustte op goddelijke instelling, daarom was het ook beperkt tot het gebied, waarvoor die instelling gold: tot Israël. Zelfs was er voor Israël in één bizonder geval geene verzoening, en dit was bij bondsbreuk. En eerst dan kan de verzoening de gansche menschheid bestrijken en voor alle, ook de zwaarste zonden, gelden, als het zoen-



offer de adaequate, de volkomen gelijkwaardige uitdrukking is geworden van den goddelijken wil naar gemeenschap met den zondaar: „offer en gave hebt gij niet gewild, maar een lichaam hebt Gij mij toebereid. In brand- en zondoffers hebt Gij geen welbehagen gehad. Toen zeide ik: „Zie, Ik kom, — in de boekrol is over mij geschreven — om, o God, uw wil te doen" " (Hebr. 10 : 5—7 vert. v. van Nes); als m. a. w. in plaats van het stoffelijk offer een mensch treedt, een persoon, een wil, die den wil Gods volbrengt, d. i. Gods Zoon, die zich zelf offerde. Bij dit offer heeft zeer zeker het bloed waarde, maar slechts als middel zijner zelfofferande. Hoofdzaak is, dat Christus „door den eeuwigen geest zich Gode onberispelijk heeft geofferd." (Hebr. 9 :14 van Nes). Hij is Priester en offer tegelijk. Hij heeft zich zelf geofferd.
Hiermede zijn we genaderd tot de christelijke verzoening. Zij was eene verzoening, niet voor Israël alleen, maar voor de menschheid. Zij heeft geen gemeenschap met God tot achtergrond, ze is zelve eene gemeenschapsstichting. Zij sticht die gemeenschap niet met een afzonderlijk volk, maar met de geheele zondige menschheid, die onder het gericht ligt der godverlatenheid, dat de zonde over haar bracht. Ze geldt niet voor enkele zonden, maar voor de zonde. Daarom is zij ook de opheffing van het gericht, eens en voor goed. Ze is



noodzakelijk niet uit cultische gronden, maar door de onmogelijkheid van ware bekeering en waar berouw en door het feitelijk gericht over de zonde. Daarom is ze het einde van allen cultus, allen verzoeningsdienst. Ze is eene verzoening, die eens en voor immer den vloek opheft en de gemeenschap met God aanknoopt, en dan geen cultische gemeenschap, maar eene religieuszedelijke.
Zulk eene verzoening kon niet van den mensch uitgaan door zoenoffers, maar moest uitgaan van God. In Zijn Zoon heeft Hij het gericht opgeheven, het oordeel weggenomen en den mensch in Zijne gemeenschap weer opgenomen. In de plaats van stoffelijke offers treedt nu de Zoon met Zijn lijden, Zijn kruis, Zijne overwinning van oordeel, dood en hel.
Hier verdwijnen de laatste resten van het heidendom, altaars en tempels, priesters en offers. God woont noch op Moria noch op den Gerizim, Hij woont in de harten, met wie Hij zich in gemeenschap stelde.
In Jezus Christus, den mensch Gods en den Zoon Gods, is God ingegaan in onzen gerichtstoestand, heeft het gericht overgenomen (tevens erkend in zijn goed recht), om het te overwinnen.
De verzoening komt dus niet tot stand door de inwerking van Christus' dood op de gezindheid van God. Dan zou God veranderlijk zijn, van eene toornige in eene vredelievende stemming geraken. En dat kan Hij evenmin, als (naar we zagen) veranderen van een



gunstige in eene toornige gezindheid. Dan zou het offer van Golgotha, evenals de offers der heidenen, een wraakzuchtig en bloeddorstig God onderstellen, die door bloed moest worden verzoend. Dan zou Jezus Christus niet, zooals Hij zelf getuigde, gekomen zijn, om den wil des Vaders te doen, maar dan zou Hij, tégen Gods wil in, aan God Zijne prooi — de verloren menschheid — hebben ontrukt. Dan zouden we, naar oud-gnostischen trant, moeten spreken van een kwaden God, die ons verderf en van een goeden God (Jezus) die ons behoud wilde. Dan was God in Zijn wezen geen liefde, maar toorn. Dan konden we den classieken tekst wel uit onzen Bijbel schrappen: „Alzoo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij haar Zijn eeniggeboren Zoon gegeven heeft." Dan stond het op te heffen gericht over de zonde boven ons en buiten ons, omdat het ons in de toekomst bedreigde, en God zou niet de God der historie zijn, maar alleen achter de historie werken, in plaats van uit het transcendente in de historie, in de verschijning, in het leven en sterven, opstaan en triumf eeren van den Zoon. Dan had de verzoening zich voltrokken achter de zichtbare wereld als eene mwerking van Jezus' kruis op een louter transcendenten God. Dan ware de verzoening bevrediging van Gods gerechtigheid, en niet opheffing van het feitelijk gericht dier gerechtigheid.
Maar zoo is het niet. In zijn wezen is God liefde. Zijne gerechtigheid is de werking van Zijn wezen op



wie Hem weerstaan. Het gericht is niet toekomstig, maar door den zondeval onmiddellijk over den mensch gekomen (Qen. 3). En de verzoening is de goddelijke doorbreking van dit gericht, de ontwapening er van door de stichting eener nieuwe gemeenschap met de menschheid. De verzoening is dus de openbaring en historische vemerkdijking van Gods eeuwigen liefdewil. Ze is niet bevrediging der goddelijke gerechtigheid, want dan zou ze naast Gods liefde-openbaring in den Zoon (Joh. 3 :16) staan. Dan stond Golgotha's offer naast de vleeschwording. Neen, de verzoening is de openbaring van Gods liefde èn in de geboorte èn in het leven, lijden, sterven en opstaan van den Godmensch. Christus is in ons gericht ingegaan en heeft het machteloos gemaakt door Zijne eenswillendheid met den Vader, door zijn volharde, doorgezette gemeenschap met God. Hiertoe is Hij in de wereld gezonden, hiertoe is Hij gekruisigd, hiertoe is Hij verheerüjkt. En zoo heeft Hij ons in de gemeenschap met God teruggebracht.
Dus: God is subject en de mensch is object der verzoening. De oude orthodoxie stelt het omgekeerde. Denk maar aan het stelsel van den middeleeuwschen geleerde Anselmus van Canterbury. In zijn bekend boekje: „Waarom is God mensch geworden?" (Cur Deus homo?) stelt hij de verzoening aldus voor: wat moet er gedaan worden, om menschen, die voor de zaligheid zijn bestemd, maar zondaars zijn geworden,



toch die zaligheid weer te schenken? Antwoord: de zonden moeten vergeven worden.
Maar wat is dat: vergeving der zonden? Wat is zonde?
Zonde is niets anders dan God het verschuldigde niet geven.
Wat was dat verschuldigde?
Onderworpen te zijn aan den wil Gods.
Nu moet God, die onteerd werd, doordat men Hem het zijne ontnam, de ontnomen eer weer worden teruggegeven. Ja, Hém moet meer teruggegeven worden dan Hem ontnomen werd, want er moet genoegdoening geschieden, d.i. er moet ook teruggegeven worden „voor het aangedane onrecht der smart", die de eerberooving veroorzaakt heeft.
God kan de zonde niet vergeven uit barmhartigheid alleen. Hij kan wat inbreuk maakt op zijne wereldorde niet zoo laten gaan. Hij moet eischen óf terugbetaling öf straf: ,,'t Is dus noodzakelijk, dat de ontnomen eer worde betaald öf dat er straf volge." Die straf zou zijn, dat God aan den mensch ontneemt wat des menschen is (de zaligheid) voor wat de mensch aan God ontroofde en wat Godes was (zijne eer). Maar dan zou God den mensch aan den ondergang prijs geven. Dus moet er genoegdoening geschieden.
Deze moet dan bestaan èn in terugbetaling èn in verdienste (meer teruggeven dan ontnomen was; zie boven).



De mensch kan dat niet. Ongerekend de zonde, is hij God al gehoorzaamheid verschuldigd. En de zonde is zoo groot! De kleinste ongehoorzaamheid heeft al oneindige schuld ten gevolge. De voldoening moet dus oneindig groot zijn. Hij moet God teruggeven „al wat hij Hem ontroofde."
Dat kan alleen een Godmensen. Indien de mensch door streeling der zinnen, per suavitatem, gezondigd heeft, dan moet hij door bitterheid voldoen. En — wat is bitterder dan de dood? Maar dien dood mag Hij niet „uit noodzakelijkheid" ondergaan. Want als Godmensen is Hij zondeloos — dus „vrijwillig" moet Hij dien ondergaan. Dan eerst wordt de voldoening oneindig en overtreft ze de schade, door de zonde berokkend, zeer verre.
Om het vrijwillig karakter van Zijn dood bevrijdt Hij niet alleen van straf, maar verdient Hij tevens. De Vader moet Hem dit vergelden. Maar die vergelding behoeft Hij niet voor zichzelf, want als de Zoon bezit Hij alles. Daarom moet ze anderen ten goede komen n.1. zijn verwanten en broeders, der menschheid, voor wier redding Hij is gekomen.
Wie nu in naam van dezen Godmensen tot God komt, dien stoot God niet terug. Altijd onder dit beding, dat hij komt tot het deelgenootschap dezer genade en er zoo onder leeft, als de H. S. dit leert.
Tot zoover Anselmus. .
Verschillende opvattingen in zijn leer konden later
Verzoening.



niemand meer bevredigen, b.v. het privaat-rechterlijke karakter, dat hij aan de voldoening geeft (God is een beleedigd privaat persoon), de opvatting der zonde als eerroof en van de verzoening als eerherstel, de mechanische verbinding tusschen voldoening en verdienste, en de reden, waarom zij der menschheid ten goede komt. Ook werd de absolute noodzakelijkheid der voldoening ontkend, gelijk vroeger door Augustinus, zoo later door Thomas en Calvijn.
Maar Anselmus' hoofdgedachte van plaatsbeklèedende voldoening hield stand zoo in de Roomsche als in de Protestantsche theologie, ja in de laatste sterker dan in de eerste. Toch heeft de Protestantsche theologie haar onder een ander gezichtspunt gesteld. De Reformatie toch had de zonde als schuld leeren kennen, als wetsovertreding, en construeerde nu de verzoeningsleer niet uit de rechtsaanspraak van een privaat persoon, maar uit de wet. Het komt dus niet aan op genoegdoening, maar op straf; wat ook meer in overeenstemming is met de religieuze verhouding tusschen God en mensch.
Nu is bij Luther de straf op de zonde een innerlijk gericht, gelijk voor hem ook de rechtvaardigmaking eene innerlijke levendmaking is. Maar de latere orthodoxie ziet het anders. Anselmus had gezegd: de zondë moet worden verzoend door genoegdoening óf door straf. De orthodoxie zegt: de straf is genoegdoening. En in de plaats van plaatsbekleedende genoegdoening



stelde zij plaatsbekleedende straf. Nu is plaatsbekleeding bij genoegdoening begrijpelijk, maar bij straf niet, omdat het hier de verhouding tot de wet, tot God als Wetgever en Heer geldt en niet tot God als beleedigd privaat persoon. Als God een ander straft als den wetsovertreder, dan doet Hij onrecht.
Evengoed nu als bij Anselmus de mensch zelf niet kan voldoen, omdat de zonde zoo groot is, kan volgens de orthodoxie de mensch zelf de straf niet lijden, omdat de straf zoo groot is, omdat ze den eeuwigen dood beteekent. Er is dus een plaatsvervanger noodig, en, om de oneindige straf te dragen, eene oneindige goddelijke natuur, „opdat tegenover een oneindig kwaad een oneindig goed kan gesteld worden" (Quenstedt).
Dit oneindigheidskarakter van schuld en straf is ontleend aan de genoegdoeningsleer van Anselmus. Het behoort echter eigenlijk niet bij de orthodoxe leer, die van een formeel eindig schuld- en strafbegrip uitging, immers van wetsovertreding, concrete, bepaalde wetsovertreding.
Verder moet de plaatsvervanger Gods Zoon zijn, omdat Hij niet contre coeur, maar geheel vrijwillig de straf moet lijden. Hij moet God „den lof der gerechtigheid geven" (Melanchton). En eindelijk moet Hij Gods Zoon zijn, omdat Hij niet in het gericht blijven mag. Voor de verzoening is dit eigenlijk niet noodig, en de oneindigheid der straf zou het eischen, maar dan ware er geene hernieuwde gemeenschap met God voor de



menschheid mogelijk, want het gericht had dan het laatste woord. De gekruisigde moest opstaan.
Hoe wordt nu het gericht op den plaatsvervanger gelegd? 't Is eene straf van boven af en niet in de empirische werkelijkheid zelve gegeven, 't Kan dus slechts onmiddellijk aan den Plaatsvervanger voltrokken worden. Als een Deus ex machinx valt het uit den Hemel plotseling op Hem. En, omdat eene eeuwige straf niet te rijmen valt met het eeuwige Zoonschap van den Middelaar, denkt men zich dat Zoonschap liever niet persoonlijk, maar als „goddelijke natuur". Ook moet men zijn toevlucht nemen tot intensief lijden van de eeuwige straf door Christus, om het bezwaar te ontgaan, hoe de eeuwige verdoemenis in eenige uren geleden kan worden.
Het wezen der verzoening bestaat dus volgens die orthodoxie in het plaatsvervangend straftijden. De gemeenschap met God is maar een aanhangsel, de opstanding staat niet in organisch verband met het kruis.
Nu vordert de wet naast straf ook actieve gehoorzaamheid. Maar na het straf lijden is de verzoening er toch en, zij het dan ook als aanhangsel er van, de gemeenschap met God. Waartoe dan nog plaatsvervangende actieve gehoorzaamheid? Wat Melanchton zei: ;,de wet verplicht den mensch öf tot gehoorzaamheid öf tot straf" slaat niet op de nieuwe gehoorzaamheid der verzoenden, maar op de oorspronkelijke gehoorzaamheid, die, ware ze betoond, het plaatsver-



vangend straf lijden overbodig en onnoodig zou hebben gemaakt. Maar de orthodoxie zei: de wet vordert van ons niet alleen genoegdoening voor de zonde, maar ook, „dat wij daarna volkomen haar gehoorzaam zijn, met hand en hart, willen we ten leven ingaan" (Flacius). Ongetwijfeld waar; maar had de orthodoxie de herstelde gemeenschap met God niet los gezet naast de verzoening door het kruis, dan had ze met Luther en Calvijn gevoeld, dat uit de verzoening de vernieuwing van zelf volgt: „het geloof komt nooit alleen, maar brengt de werken met zich mede." Zelfs zijn de werken secundair aan de vernieuwing van onzen wil. De orthodoxie maakt echter de actieve gehoorzaamheid van Christus aan de wet tot het leggen der nieuwe verhouding tot God. Zoo komt naast het plaatsvervangende lijden de plaatsvervangende gehoorzaamheid. Als ze ter verdediging van haar standpunt lijden daad en doen lijden noemt, dan verwart ze toch straf en verplichting tot positieve wetsvervulling met elkander. Dit blijkt al zeer duidelijk uit haar dialectische onderscheiding: de passieve gehoorzaamheid van Christus bracht ons vergeving der zonden, de actieve eeuwig leven aan. Me dunkt: hier worden de geestelijke dingen niet geestelijk onderscheiden, maar intellectualistisch. Het Formulier van Eendracht in Duitschland (1577) wilde van die onderscheiding dan ook niet weten en Bavinck ten onzent erkent, dat het satisf actorische van Christus' gehoorzaamheid in de volbren-



ging „van den ganschen volmaakten, heiligen en liefderijken wil van God" bestaat.
Wij zien dus duidelijk, dat volgens de orthodoxie bij de verzoening God het object en de mensch het subject is. God wordt verzoend door wat Christus deed. De verzoening is bevrediging der goddelijke gerechtigheid. Maar Paulus zegt: „God was in Christus de wereld met zich zelf verzoenende" (2 Cor. 5 :19). Van Hem gaat de verzoening uit. God is het subject en de wereld het object. Christus is het orgaan, het beeld, de Zoon van God en ging als Hoofd der menschheid" in die verhouding tot God, tot Zijn toorn, tot Zijne gerechtig heid, Zijne wet staan, in welke het menschelijk geslacht daartegenover stond" (Bavinck). Hij heeft ons gericht, niet een toekomstig, transcendent, uit den Hemel op Hein neerdalend gericht, neen, ons feiteüjk, historisch, werkelijk, empirisch gericht op zich genomen. Zoo is Hij „zonde voor ons gemaakt, opdat wij zouden worden rechtvaardigheid Gods in Hem." In Hem, niet door Hem, niet los van Hem, maar in Zijne gemeenschap. Zoo is onze verlossing verzoening. Zelfs is het verzoeningskarakter der verlossing het beslissende. Want het gericht Gods is er nog, ligt nog op de menschheid, zelfs nog op de christenheid, maar de kracht der zonde is weggenomen, de wet, de verwijdering van God, de Godverlatenheid, het vijandige verzet tegen den Heer des levens. De zondaar is in de rechte verhouding tot God getreden. Ook al wachten wij de vol-



komen verlossing „de openbaring der kinderen Gods" (Rom. 8 :19) nog in, de verzoening is er: God heeft haar in Christus volbracht. Het gericht is doorbroken. De genade overheerscht. Luther zegt het zoo schoon: „Zonde, dood en duivel zijn als de donkere wolken aan den stoffelijken hemel, welke dien hemel een tijdlang bedekken, maar er niet over heerschen mogen, doch ten slotte verdwijnen moeten. Zoodat, ofschoon de zonde bijt, de dood verschrikt, de duivel ons aanvecht, ze toch maar wolken zijn; de genadehemel heerscht en overwint, ze moeten zich ten slotte aan hem onderwerpen en voor hem wijken. Omdat de genade en barmhartigheid Gods over ons regeeren en heerschen, kan de zonde ons niet veroordeelen noch God toornig maken." Onze vijand moge niet „dood" zijn, hij is toch gevangen. De zonde is haar recht en macht kwijt. De straf is van eeuwig tijdelijk geworden, de richtende toorn vaderlijke tuchtiging. „Het is-eene groote weldaad" — zegt Luther — „dat Hij ons richt en straft, niet tot ons verderf en ons oordeel, maar tot onze eigen zaligheid."
In een woord: Gods liefdesopenbaring heeft het gericht ontwapend, der zonde haar kracht ontnomen. Het is licht geworden op aarde; nog geene heerlijkheid, maar licht. En de heerlijkheid komt. We zijn zalig in hope, maar dan toch zalig!
Voor dit alles is een Godsdaad noodig geweest: Hij heeft Zijn Zoon gegeven aan de wereld. Als Zoon



stond Hij niet onder het gericht, maar Hij is er toch onder gaan staan en heeft het opgeheven, en de gemeenschap met God herstelt.
Dat gericht was, gelijk we zagen, de geheele religi* euze en zedelijke toestand van den mensch, van den zondaar: „zonder God en zonder hoop in de wereld." Ware het eene onmiddellijke daad Gods geweest, dan zou Christus als Zoon van God het niet hebben kunnen dragen. Maar nu gaat Hij in onzen gerichtstoestand in. Zijn lijden wordt Hem niet van boven af opgelegd door eene bizondere werking Gods, maar het is voor Hem het vanzelf sprekend gevolg zijner mens<Awording. Hij ondergaat het gericht der menschheid, haar Godverlatenheid. Omdat Hij de Zoon van God was, heeft Hij ook het gericht in volle mate ervaren. Hij doorzag het, zooals de natuurlijke mensch, die buiten God staat, het niet doorzien kon, want Hij stond in gemeenschap met God. Hij moest dus dieper dan wij ondervinden, wat het is van God verlaten te worden. Dit was Zijn plaatsbekleedend lijden. (Niet: plaatsvervangend, wat beter de traditioneele opvatting weergeeft). Nu verstaan we ook Gethsémané beter. Zijn gebedsstrijd sproot niet daaruit voort, dat Hij als mensch tegen het lijden opzag, maar dat Hij als Gods Zoon voor den vloek der zonde terughuiverde. Met God in onverbrekelijke gemeenschap te staan, en dan toch de angsten der hel te moeten doormaken! En de gehoorzaamheid, die Hij leerde uit dit verschrikkelijke lijden was niet dé



zedelijke gehoorzaamheid, die immers de kern uitmaakte van Zijn persoonlijke gemeenschap met God, maar de gehoorzaamheid van den hoogepriesterlijken plaatsbekleeder der menschheid, wiens roeping het was getrouw te zijn tot in den dood des kruises, maar eene roeping, die tegen Zijn Zoonschap Gods indruischte.
Er is meer: Christus was persoonlijk zonder zonde, maar Hij was toch gebonden door een lichaam en eene ziel, aan de natuurlijke menschheid verwant „God heeft door Zijn Zoon te zenden in een vleesch, gelijk dat der zonde, zonde in het vleesch veroordeeld" Rom. 8 :3 vert. v. van Veldhuizen). „Hij heeft u verzoend in een vleeschelijk lichaam door den dood" (Cor. i : 22 vert. v. van Nes). „Die zelf onze zonde opgedragen heeft in Zijn lichaam op het hout" (2 Petr. 2 :24 vert. v. van Nes).
Tengevolge van die vleeschelijke natuur was Hij sterfelijk, want de dood kon geene bezoldiging zijnet zonde zijn, maar alleen een gericht over de vleeschelijke, menschelijke natuur.
En ten gevolge van die natuur was Hij, schoon zonder zonde, ook vatbaar voor verzoekingen: ook een gerichtstijden voor Hem. We hooren, hoe geweldig het Hem schokt, als Petrus Hem bij Caesarea Philippi van zijn lijdensroeping wil terughouden.
Ingegaan in onzen gerichtstoestand, heeft Hij bovendien in diep mede-gevoel en mede-lijden (sym-pathie)



onze schuld en zonde gepeild. Hij heeft haar verwoestende macht met eigen oogen gezien. Het lijden en de ellende der menschen, hun haat en hoogmoed, hun onwil en moedwil drongen van alle kanten op Hem aan. Ze hebben Hem gewond en gekwetst, ze hebben Hem bij Lazarus' graf de tranen uit de oogen geperst. Dit medegevoel werd nog versterkt door het besef Zijner Messiaansche roeping. Zoo werd het een meedragen, duidelijk gesymboliseerd door Zijn Doop in de Jordaan, den zondaarsdoop van Johannes.
We kunnen dit natuurlijk niet leerstellig definieeren. Maar Luther heeft zeer fijnzinnig onderscheiden tusschen werkelijke zonde en het normatieve gevoel van zonde, het peilen van het ontzaglijk karakter der zonde, bij Jezus Christus, juist omdat Hij heilig was: „welke absurditeit is het, om Christus een ongerust geweten voor geringen tijd toe te schrijven, zoodat Hij onze ellende, zij het dan ook onschuldig, gevoelde?... Zooals Paulus zegt: dien, die van geen zonde wist (zie, dat is het schuldvrije geweten) heeft Hij zonde voor ons gemaakt (zie, dat is het geweten der zonde, aangenomen voor ons). Wij klagen over onrecht, als we lijden om der zonde wil, Christus lijdt en Hij klaagt: mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten? „uit louter-reine zachtheid zijner onschuldige natuur." Als we dus zeggen: Hij is een vloek voor ons gemaakt, dan meenen we: Hij heeft zich een vloek gevoeld zonder, als wij, vloek te zijn.



Dan — Christus heeft ook ervaren de uitwerking van de zonde der menschheid op zich, toen ze Hem uitstiet uit haar midden en „buiten de legerplaats" kruisigde. Door die verwerping gaf ze Hem over aan den Satan, die (schijnbaar) over Hem zegepraalde. Christus zelf heeft dit conflict met de menschheid niet als toevallig gezien, maar als Goddelijke bestiering aanvaard: de Zoon des menschen moest lijden! 't Is ten slotte de Vader, die Hem aan de demonische machten prijsgeeft, als aan zijn organen. Want er was geen andere weg voor zondaars, om in de gemeenschap met God terug te komen, dan die, welke ging door de volkomen antithese tusschen hen en den Zoon van God. Deze prijsgeving van den Zoon door den Vader doet ons de godverlatenheid aan het kruis verstaan. Ze is geen persoonlijke verlatenheid van den Zoon, want deze ware eene opheffing van het Zoonschap geweest, maar een prijsgeven van den Zoon aan de machten der zonde en des gerichts.
Zoo is dan de opheffing van het gericht over de zonde principieel geschied in de zending des Zoons op aarde, maar concreet doorgevoerd in zijn ganschen levensgang van de krib naar het kruis en van het graf naar den Hemel. Christus is al dieper in de menschheid ingegaan, om haar zonde en dood te overwinnen door Zijne Godsgemeenschap. Zijn geheele verschijning is eene ontwrichting van de zonde eh haar vloek: Zijne prediking van het koninkrijk Gods; Zijn machtig



woord: „de zonden zijn u vergeven," „uw geloof heeft u behouden"; Zijne genezingswonderen; Zqn duivelenuitwerpen; Zijn strijd met den overste der wereld, die „aan Hem niets had"; Zijn openlijke zegepraal: eerst aan het kruis door Zijn liefde: „Vader, vergeef het hun" en door Zijn overwinning van Zijn Godsgemeenschap op Zijne godsverlatenheid: „Vader, in Uwe handen beveel Ik mijnen geest", daarna door Zijne opstanding, waartoe het kruis niet anders dan de doorgang was. Dit alles is het ééne verzoeningswerk van den Heiland, straks door de Hemelvaart en het Pinksterwonder bekroond. Zijne opstanding is geen aanhangsel der verzoening, geen rehabilitatie van Zijn ondergang op Golgotha, gelijk in de meening der traditioneele orthodoxie, maar het sluitstuk, het noodzakelijk slot, het organisch einde er van. Zijn zegepraal moest op zijn kruis volgen, gelijk we Zijne wederkomst verwachten, omdat zonde en dood wel overwonnen, maar nog niet vernietigd zijn.
Sterker nog: Zijn lijden is slechts de doorgangsfase Zijner verzoening. Hij is „gekomen, om de werken des Duivels te verbreken." Op den weg naar die victorie vindt Hij het kruis. Zijn dood is slechts doorgang tot het leven. Hij moet sterven, om te leven. Om het gericht over de zonde te verbreken, moet Hij het ondergaan. In dat lijden erkent Hij met der daad, feitelijk het goed recht van dat gericht. Dit is de blijvende waarde
van Anselmus' beschouwing, dat ze allen nadruk



!egde op de rechtmatigheid van het oordeel over de zonde, alleen maar: de bevrediging van de goddelijke gerechtigheid geschiedt niet ter vrille van haar zelve, maar alleen met het doel, het gericht op te heffen. Bavinck zegt terecht: „Hierin komt Gods gerechtigheid het schitterendst uit, dat Hij in het Evangelie, zonder de wet, rechtvaardig vergeeft. Zij staat niet tegenover de genade", maar sluit die in. Het offer van Christus is niet eene bevrediging der goddelijke gerechtigheid als surrogaat van wat die gerechtigheid van ons eischt, maar als inleiding en onmisbare voorwaarde tot de opheffing van het gericht. Niet het ondergaan van den dood als zoodanig is de verzoening, maar de overwinning van den dood in de opstanding, doordat Christus hem onderging. Het kruis moge genoegdoening en straflijden heeten, maar is het slechts in zooverre, als de opheffing van het gericht niet zonder zijne aanvaarding van Christus' zijde geschieden kon. Maar de opheffing was het doel. De herstelde gemeenschap met God was het doel, de volvoering der verzoening.. „Alzoo lief heeft God de wereld gehad." De Zoon is in alles, in Zijn Persoon, Zijn lijden, Zijn overwinning de openbaring van Gods liefde.
Zoo is ook de plaatsbekleeding niet juridisch te verstaan, als eene, die rechtsgeldig de dreigende straf der schuldigen overnam (plaatsvervanging), maar als overname van een op de menschheid reeds rustend gericht, de noodzakelijkheid doorgangsvorm naar zijne



opheffing, het groote middel, om het gericht te vernietigen.
Daarom is, gelijk Deissmann terecht zegt, voor Paulus de Levende de Gekruiste en niet omgekeerd. Christus is voor hem niet een persoon uit het verleden, met wien hij verkeert door van Hem overgeleverde woorden, maar eene realiteit in het heden: „Christus leeft in mij." Eerst daardoor heeft het Kruis voor dezen apostel zoo groote waarde.
Hiermede zijn we tevens genaderd tot het derde en laatste gedeelte van ons betoog: het bezit der verzoening.
* * *
III. Want dit is ten slotte de grootste en belangrijkste vraag, eene vraag van „praktisch Christendom": hoe kunnen we zeggen: ik ben verzoend, Paulus dringt, na zijne verzekering: „God was in Christus de wereld met zich zelf verzoenende" bij ons aan: „laat u met' God verzoenen" (2 Cor. 5 : 20).
God heeft in Christus zich met de menschheid verzoend, maar hoe geraken wij met God verzoend?
Er zijn er, die hebben geantwoord: conformeer u naar het door Jezus geteekende vroomheids- en zedelijkheidsideaal en ge zijt er. Inderdaad zijn deze normatief. Ze zeggen ons, dat we onszelf moeten opgeven en ons stellen onder den wil van God. Lees maar de Bergrede. Maar — als we met ernst die Bergrede lezen,



dan vinden we daarin maar niet alleen een schoon en verheven godsdienstig-zedelijk ideaal geteekend, doch we buigen het hoofd en vragen deemoedig: wie is tot het najagen van zóó'n ideaal in staat? Hoe is het mogelijk, dat er een tijd is geweest, waarin men met die Bergrede dweepte, denkend, dat men met een beetje goeden wil, zijn leven er wel naar inrichten kon! Die Bergrede ontroert ons veeleer, neen, ze striemt ons, ze veroordeelt ons, ze jaagt ons op, en we weten niet, waarheen we zullen gaan. We zijn geneigd met de discipelen van Jezus, toen Hij een zoo geweldigen eisch aan den rijken jongeling stelde, uit te roepen: „Wie kan dan zalig worden?" Die Bergrede brengt er ons juist toe, om te luisteren naar Paulus' aandringend woord: „laat u met God verzoenen!"
Verzoening hebben we noodig. Had ik de keus tusschen de oude „bloedtheologie" en het naief-optimistisch geloof in de kracht en de braafheid der menschheid, om naar het ideaal der Bergrede te leven, ik koos zonder aarzelen de eerste. Daar zit tenminste nog pit in, waarachtigheid en zedelijke ernst!
Maar we zagen het: de verzoening bestaat niet hierin, dat „Christus eene wraakzuchtige Godheid door bloed bevredigd heeft," maar hierin, dat Hij in Zijn leven en sterven en opstaan, in geheel Zijne verschijning eene groote openbaring is van den liefdewil Gods tot ons behoud. Van Gods zijde ging de verzoening uit. Ze is een feit, het heerlijkste feit der heilsgeschiedenis.



't Is alleen maar de vraag, hoe we er deel aan verkrijgen. Luthers vraag: „hoe krijg ik een genadig God?"
Welnu: Luthers vraag brengt ons tot Luthers antwoord: door het geloof.
Niet altijd heeft het Christendom hierop dit antwoord gegeven. Toen in de oostersche kerk de verzoening nog werd opgevat als verlossing van de vergankelijkheid en de zinnelijkheid door de vleeschwording des Woords, voleindigd in de opstanding, luidde het antwoord: wie zich de in het vleeschgeworden Woord toegankelijke Godskennis vrijwillig eigen maken en op grond daarvan, van de wijsheid en kracht, die daarin liggen, hun leven inrichten, zij zijn de geredden, maar hoofdzaak was: de verandering van de vergankelijkheid in de onvergankelijkheid door de vleeschwording is eene vergoddelijking onzer natuur, waardoor wij ook persoonlijk aan het verderf worden ontrukt. Daarnaast, en los daarvan stonden dan de genoemde Godskennis of de betrachting van Gods geboden of de vereeniging van het Woord met de enkele in Hem geloovige zielen of de instorting der genade door 't sacrament. De dood van Christus had een mystieke waarde voor het gemoed, maar werd in 't geheel van het christelijk denken niet opgenomen. Alleen enkele theologen spraken er van als van een losgeld den Satan betaald, of als van een offer der verzoening.
In de westersche kerk was het anders: daar bracht men de gedachte van de boete in genoegdoeningen, die



de menschen aan God brengen moesten, zóó, dat ze, waar geene schuld was te delgen, zelfs oververdienden, op Christus over. Hier ligt dan alle nadruk natuurlijk op het lijden en offer van Christus als mènsch. Niet God, maar de mensch is het subject der verzoening, Christus, als vertegenwoordiger der menschheid. Vandaar dat in de grieksche wereld de plaatsbekleeding zeer onzeker en vaag wordt geleerd: een stervende God-mensch vertegenwoordigt niemand, God heeft alleen de menschelijke natuur aangenomen (Harnack). Maar tot eene uitgesloten en afgewerkte theorie over het verzoenend werk van Christus komt het ook in het westen niet.
De verlossing van de vergankelijkheid (zonde was slechts zwakheid en een gevolg van onze vergankelijke, vleeschelijke natuur) en van den Duivel door losgeld of bedrog (hij dacht in Christus een gewoon mensch te zien, vergreep zich aan Hem, doch werd overwonnen) is in de oude kerk de groote gedachte, waarnaast, op grond van Bijbelserie gegevens, dan de verzoening staat door het offer van Christus aan het kruis. Als we maar gehoorzaam zijn, als Hij, tot in den dood, dan zijn we in den tweeden adam verzoend, gelijk we in dén eersten gezondigd hebben.
Toch werd de verlossing voor de oude kerk tot verzoening. Dit geschiedde, toen men in de overwinning van Christus op den Duivel een offer aan God ging zien, omdat Hij, door Zijn overgave aan de macht der
Verzoening. 4



hel, het heilsplan Gods diende, en in de zonde overtreding van Gods heilige wet. Christus heeft nu niet alleen den dood als lot, maar ook als straf overwonnen. De Duivel is niet meer als vroeger (onder invloed van zijne ingrijpende werkzaamheid in het leven der heidensche, vóór-christelijke volken) zelfstandig tegenover God, maar, als straffende macht, orgaan van God. Het natuurlijk verderf wordt nu verdiept tot gericht Gods over de zonde, een niet-toekomstig, maar historisch, empirisch gericht. Zoo wordt de opheffing van het gericht door Christus tegelijk verzoening door zijn offer. „Toorn Gods onderwierp den mensch aan den Duivel, vergeving ontrukt hem aan den Duivel" (Augustinus). De vernietiging des doods voor Christus is dan de verzoening.
Maar wat bij de oude kerk merkwaardig is, is dit, dat onze vernieuwing niet van de verzoening alleen afhangt, maar tevens van eene verlossing: de overwinning der vergankelijkheid, de vergoddelijking der menschelijke natuur. De verzoening of het herstel in Gods gemeenschap is daaraan ondergeschikt.
En nu vinden we bij Augustinus en in de middeleeuwen de leer, dat de menschheid niet alleen door de verzoening wordt vernieuwd, maar ook door de in het sacrament „uitgegoten genade."
Deze halve waardeering der verzoening in Christus — immers ze moet door het sacrament worden aangevuld — is het gevolg van de vóór-reformatori-



sche voorstelling van God. God is de grond van alle zijn aan gene zijde der wereld. De religie is de verhouding van ons eindig-zijn tot het goddelijke oneindige-zijn. Vandaar beïnvloeding van de goddelijke substantie op de onze door 't sacrament.
Voor Luther echter is God de Heer, wiens wil regeert en wien we onzen wil hebben ten offer te brengen. We kunnen dit niet. We zijn zondaars, door en door schuldig en verdorven. „Hoe krijg ik een genadig God?" Het antwoord, dat Luther ontving, was: in Christus is de gerechtigheid der liefde geopenbaard: „we worden om niet gerechtvaardigd uit Zijne genade, door de verlossing, die in Christus Jezus is" (Rom. 3 :24).
Hoe verkrijgen we deel aan die verlossing? Door het geloof. „Hem met Zijn bloed heeft God voorgesteld als een zoenmiddel voor het geloof' (Rom. 3 : 25 vert. v. Veldhuizen). D. w. z. de mensch ziet geheel van zich zelf af, en ziet op Christus. Maar dat geloof is niet een aannemen van een objectief heil, zoodat de mensch zou kunnen zeggen: de dood van Christus voor de zonden is een feit, en als ik dit feit nu maar aanneem, dan ben ik verzoend — neen, dat geloof is vertrouwen — „vertrouwen op Gods barmhartigheid in Christus over ons" zei Luther — in Christus, die zich met onze ziel verbindt, die in ons leven is getreden, in ons hart is komen wonen. In het geloof zijn is voor Paulus en zoo ook voor Luther, „in Christus zijn". (Zie „Tekst en uitleg"



Romeinen v. Veldhuizen pg. 39). De rechtvaardigmaking door of uit het geloof is de door het geloof in Christus gewerkte vernieuwing. Wie kan zeggen „ik ben gerechtvaardigd door het geloof", die kan zeggen: ik ben verzoend.
En nu weet Luther wel, dat een geloovige, een kind van God, zooals hij zich uitdrukte, tegelijk: „rechtvaardig en onrechtvaardig, gezond en krank" is, dat het geloof „een onrustig ding" is, dat we, als geloovigen, nog niet zijn, die we wezen moeten, en dat we veeleer moet worden, die we zijn, rechtvaardig, geloovig, vernieuwd; maar hij rustte geheel op „den genadigen God", dien Hij na moeilijke worsteling gevonden had, en die hem de gerechtigheid van Christus, hem geschonken, in hem werkend, toerekende als zijne eigene.
Nu heeft Luther wel in zijne tweede periode naast de effectieve genadegave de vergevende (gunst) gesteld en het verzoeningswerk van Christus, de gerechtigheid, die Christus zelf bezit, mede als een grond der vergeving aangemerkt; maar toch zegt hij, dat er alleen dan van vergeving der zonden ter wille van het werk van Christus sprake kan zijn, wanneer Christus een begin heeft gemaakt met onze innerlijke vernieuwing, wanneer „in ons de gaven zijn begonnen." Die vernieuwing is het eerste, het fundamenteele, en wordt door de vergevende genade „begeleid".
Luther kwam er toe, het zoo voor te stellen, omdat



de enthousiasten feitelijk eene vernieuwing leerden zonder verzoening. Daardoor werd Luther zich bewust, dat het geloof als vertrouwen op Gods genade en verzoening alleen de grondslag van het nieuwe leven kan zijn. Hij wordt tegenover de wederdoopers de prediker van het historisch christendom, maar hij blijft de man, die Gods genade ervaren heeft aan de ziel en in het subjectieve, in het geloof zijn uitgangspunt neemt. Vandaar ook zijn heilszekerheid: „wat ge gelooft, dat hebt ge en dat zijt ge; als ge gelooft, dat ge een kind van God zijt, dan zijt ge het ook." Het geloof brengt zijn eigen zekerheid met zich mede.
We gevoelen wel, dat dit „zaligmakend geloof" heel iets anders is, dan wat de R. K. kerk als geloof omschrijft : voor waar aannemen van wat de kerk leert. Het geloof in ref ormatorischen zin is een bezit van het hart. De negatieve zijde van het bezit der verzoening is daarom volgens de Hervorming schuldbesef, zelfveroordeeling, de erkenning, een zondaar te zijn, Gods gunst niet te verdienen, schuldig te staan voor God. Omdat de Hervorming den ernst der zonde beter heeft verstaan, kon ze ook heerlijker roemen in Gods verzoening in Christus dan Rome. Ons baten geen boetedoeningen, geen ascetische oefeningen, geen zelfkastijdingen. Ook hebben we meer en iets anders noodig dan verlossing van de natuur en overzetting in het bovennatuurlijke. We hebben vergeving van zonden noodig.
De positieve zijde van het bezit der verzoening is



daarom het boven omschreven geloof. Niet dus in den zin van het voor waar houden van Christus' Persoon en werk, dus van een boven-natuurlijk, bovenzinnelijk object, zoodat de verschijning van den Middelaar uit de empirische werkelijkheid werd overgebracht naar de boven-zinnelijke wereld. Dan zou het geloof voorwaarde zijn tot het heil. Neen, het is het heil zelf, in ons overgeleid. 't Is de aanraking met Christus, het bezit van Christus.
Wel is waar, erkent niet ieder de historische verschijning van Jezus Christus in de wereld. Maar wie met ernst zich toetst aan wat Hij van ons vraagt, leert Hem noodig te hebben. En wie Hem noodig heeft, kan zich den prediker van de Bergrede, d.i. van de gerechtigheid van het koninkrijk Gods, den geheel aan God gewijden mensch, niet verklaren, zonder in Hem tevens te zien den Zoon van God, in deze wereld gezonden, om ons aan ons zelf, aan eigen schuld en onmacht, te ontdekken, en al die schuld, al die ellende, religieuze en zedelijke ellende, te niet te doen door Zijn doodsoverwinning. En dan grijpt hij dien Heiland aan als den van God gegevene, in God gegronde.
Zooals „de knecht des Heeren" uit „Jesaja" heeft Hij de schouders onder ons gericht gesteld en God heeft ons aller ongerechtigheid op Hem doen aanloopen. Dit is de verzoening, welke de onze is door het geloof.
Och, als ons geloof Christus niet tot inhoud had en slechts eene functie ware der menschelijke ziel, 't zou



weinig waarde hebben. Maar nu is het Gods gave, geheel en al. Het absorbeert onze ziel en rukt haar los van den ouden verganen bodem, om haar vast te leggen in het rotsharde hart van den Vader. Nu kennen we de verzoening, de gemeenschap met God. Nu zijn we zeker van Zijne liefde.
Tegen den achtergrond van Gods verzoening in Christus mogen we ook de bekeering zien. Gaston Frommel beweerde, dat de vergeving der zonden alleen maar toegankelijk is voor den berouwhebbende. Het berouw verdient de vergeving wel niet, maar lokt haar uit. Wanneer we echter niet, als latere tijden deden, de bekeering, maar het geloof in het middelpunt van het christelijk leven stellen, dan zien we het wel anders. De vergeving wekt juist het berouw, de bekeering. Toen Luther de gerechtigheid Gods, in het Evangelie geOpenbaard, leerde kennen, toen was hij er, en gaf zich met al zijn zonden over aan God. De bekeering is, zou ik zeggen, de in ons werkende vergeving Gods. Niemand bekeert zich tot een toornend God, maar alleen tot een vergevend God. Wie zich niet wil bekeeren, kent God niet, houdt Hem voor hard en liefdeloos, Luther zou zeggen: houdt Hem voor den Duivel zelf. „De Duivel is een god der zonde". Wie God buiten Christus zoekt, „eert en bidt niet God aan, maar den Duivel, en hij vindt ook niet God, maar den Duivel zelf in Gods plaats." Verschrikte gewetens „verbeelden zich, dat God de Duivel is." Zoo ook omgekeerd: wie



God in Christus zoekt, zoekt Hem als den God des levens en der vertroosting, maar die heeft ook berouw over zijne zonde en bekeert zich, geeft zich over aan dien God der liefde.
Men .kan dus, als Finney, den plicht der bekeering prediken, als Edwards den toorn Gods of als Moody Gods liefde. Niemand is toch in staat zich te bekeeren, tenzij, hij gelooft in „een genadig God."
Nu is de bekeering nooit een voltooide zaak op aarde. Ze is de afsterving van den ouden mensch en de opstanding van demi ieuwen mensch, zegt de Heid. Cat., naar ik geloof, onnavolgbaar. Ze is een proces, evenals de rechtvaardigmaking. En zooals we ons dagelijks hebben te* bekeeren, zoo hebben de dagelijksche vergeving der zonden noodig. We dienen telkens weer te gaan naar de Bron van ons heil. Maar die Bron is en blijft er, al drinken wij niet altijd. Daarom putten we in den strijd van het geloof altijd weer nieuwe kracht uit Christus, die het volmaakte offer van zich zelf bracht, de volkomen overwinning behaalde, de eeuwige verlossing aanbracht.
't Is toch waar, dat wie in Christus is, een nieuw schepsel is. 't Is voor hem alles nieuw geworden. Hij staat op den bodem der eeuwige liefde. Boven hem is de hemel geopend en het licht stroomt op hem neder, het licht van Gods genade. Voor hem ligt de toekomst, die al het sterfelijke van zijn leven zal verslinden en oneindige verschieten hem opent.



Christus leeft. In Hem heeft God zich verzoend met eene afgevallen wereld, maar in Hem zal Hij ook alle dingen verzoenen tot zich zelf, hetzij de dingen, die op de aarde, hetzij de dingen, die in de hemelen zijn (Col. i :2o).
Niets zal van de verzoening worden uitgesloten. Hij heeft vervreemden (Col. i :2i) verzoend. Hij zal allen verzoenen.
Als Christus komt, om als Koning te heerschen, zullen alle vijanden zich aan Hem onderwerpen. Zijn laatste vijand, de dood, zal vernietigd worden. Alle dingen zullen Hem onderworpen worden. En dan zal Hij de kroon van Zijn Rijk den Vader overgeven. En God zal zijn: alles in alles.
Om van te duizelen, zoo heerlijk!
„O, indien ge maar blijft in het geloof" (Col. i : 23). Indien ge maar ingaat in de vredesverhouding, waarin God zich in Christus met de wereld heeft gesteld. Indien ge maar luistert naar de innig-teedere roepstem van Paulus: „laat u met God verzoenen." Dit bidden wij, zegt deze Apostel, „alsof God door ons bade."
We zouden zoo zeggen: kan het aantrekkelijker gezegd worden? Paulus beveelt niet, maar hij bidt, en, als hij bidt, is het, alsof God bidt door hem. Is dat niet treffend? God, den mensch smeekend, om in de gegeven verzoening in te gaan.
't Kan niet inniger.
We zouden meenen, dat de menschen „zonder God



en zonder hoop in de wereld" daar wel naar luisteren moeten. We zouden meenen, dat de christenen door dit woord wel worden getroost over de resten van verderf en oordeel in deze wereld, over de macht der zonde in eigen hart en leven, over het „ten deele" van deze tegenwoordige eeuw. Oordeelen we verkeerd?











Redactie en uitgever twijfelen niet of ze handelen hiermede naar den wensch der inteekenaren. ,,
Zij, die tot dusverre op „Practisch Christendom" ingeteekend waren, behouden het recht de nieuwe reeks voor den zelfden prijs als de vorige jaargangen te ontvangen namelijk f 4.— per jaar, franco per post f 4.50.
Voor nieuwe abonnees wordt de inteekenprijs echter gesteld op f 4.80 per jaar, franco per post f 5.40.
De verschillende deeltjes zullen in beperkt getal tegen een telkens afzonderlijk vast te stellen prijs verkrijgbaar zijn. ,
Bovendien zal als dit wenschelijk blijkt een deeltje gecartonneerd of gebonden geleverd worden, waartoe de abonnementsprijs dan eenigermate verhoogd wordt.
Als eerste deeltje is verschenen: Dr D. Snoeck Henkemans, Christendom en Egoisme.
Verder zullen in dezen of den volgenden jaargang verschijnen:
J. B. Netelenbos, Verzoening. Dr J. F. Beerens, De herkomst van den Bijbel. Dr K. J. Brouwer, Christendom en Klassenstrijd. H. J. Heijnes, De zielkundige kant aan uitingen van Christelijk leven.
UTRECHT. G. I|| RUYS' U.-M.