AFSCHEIDSREDE,
UITGESPROKEN OP 27 DECEMBER 1914,
— DOOR 
Dr. A. W. BRONSVELD.
Uitgegeven ten voordeele van de Ned. Herv. gemeentescholen.
KEMINK & ZOON, OVER DEN DOM TE UTRECHT. 1915.
PrflS 40 Cent.





AFSCHEIDSREDE,
UITGESPROKEN OP 27 DECEMBER 1914,
DOOR —
Dr. A. W. BRONSVELD.
Uitgegeven ten voordeele van de Ned. Herv. gemeentescholen.
KEMINK & ZOON,
OVER DEN DOM TE UTRECHT. I915.


Gelezen werd: Rom. 8 : 31 w.
Gezongen werd: Gez. 83 : 1, 3, 4, 6. Psalm 146 : 5. Gez. 36 : 8. Psalm 72: 11.


Geliefde Toehoorders!
Den 29sten Februari van het jaar 1880 nam ik afscheid van de gemeente Haarlem, 't Viel mij zwaarder dan ik had gedacht, en met diepe droefheid ging ik henen. Maar den Zondag daarop hield ik te Utrecht mijn intrede. Het werk werd voortgezet; de lijn doorgetrokken; de nieuwe taak met opgewektheid aanvaard. — Thans sta ik echter gereed om een afscheid te nemen, waarop, naar alle waarschijnlijkheid , wel geen intree weêr volgen zal. 't Is een afscheid niet alleen van een standplaats maar van het ambt, een neerleggen van de bediening.
Ik heb zeer tegen deze ure opgezien. Ruim 52 jaar ben ik predikant geweest, en bijna 35 jaren was ik het in deze gemeente; en nu begrijpt gij wel, dat veel moet worden losgelaten en afgestaan, dat een deel was van mijn leven, en ik mag wel zeggen een deel van mijn hart. Ik was mijn werk nog niet moê; maar het is mij duidelijk geworden, dat het wijs was nu mijn plaats af te staan aan jonger krachten. Geen traagheid, geen afmatting bewoog mij, maar ik meende niet te moeten blijven totdat men verlangde naar mijn heengaan. Zoo heb ik dan mijn eervol ontslag gevraagd en verkregen. En nu sta ik voor het laatst vóór U als dienstdoend evangelie-dienaar, als een uwer herders en leeraars.
Ik zal wel een en ander moeten zeggen van mij-zelf, maar ik wensch toch, ook in dit ons samenzijn, U het evangelie te verkondigen, dat steeds de hoofd-inhoud is geweest van


mijn prediking. Ik wil het doen naar aanleiding van het woord, dat gij vindt in
1 Tim. 1 : 15:
Dit is een getrouw woord en aller aanneming waardig, dat Christus Jezus in de wereld is gekomen, om zondaren zalig te maken.
Over de U daar voorgelezen woorden hield ik in het jaar 1860, als candidaat in de godgeleerdheid mijn eerste proefpreek. Met de overdenking der woorden, waarmee ik mijn prediking aanving, wil ik haar heden eindigen.
Al de jaren van mijn diensttijd is het mqn streven geweest, Gods groote genade en liefde te Verkondigen, ons geopenbaard in de zending van zijn Zoon. „Ik heb U iets te zeggen", zoo luidde mijn intreê-tekst alhier; welnu, wat anders heb ik willen zeggen dan hetgeen in onzen tekst als in een hoofdsom is samengevat? Er is daar sprake van een woord; laat ons eerst zien wat de inhoud, en dan wat het karakter ervan is.
I.
Wat is de inhoud van het woord, dat de tekst vermeldt? Wij wijzen U op hetgeen hier gezegd wordt van menschen van God van Christus.
Wat zegt de tekst van menschen? Misschien .Tegt gij: zij worden hier niet genoemd; maar er wordt gesproken van zondaren, en wie zijn dat anders dan de menschen, alle menschen? „Zij hebben allen gezondigd".
Wat ik te zeggen had en gezegd heb al die jaren mijner bediening gold in de eerste plaats menschen; menschen van onzen tijd, leden van Christus' gemeente. In de taal van onze dagen en met het oog op de eigenaardige eischen en behoeften van hen, die daar vóór mij gezeten waren, heb


ik niet den mensch gepredikt, maar tot zondige menschen gesproken. Ik heb mij niet schuldig gemaakt aan menschverheerlijking. Ik wist, dat men den mensch bespot of beleedigt door hem zoo uitbundig te prijzen. Inderdaad, daarnaar maken wij het niet. De dagen, die wij beleven, hebben er dan ook velen toegebracht, om hun lofzang wat lager te stemmen. De mensch is ten slotte toch een nietig schepsel, „wiens adem in zijn neusgaten is" — en bovendien behoorende tot een geslacht, dat van God is afgeweken, belaên met euveldaên, verzonken in allerlei ellende; dood in zijn zonden en misdaden. Er is geen reden, om dien mensch te verheerlijken.
Maar er is ook geen reden tot mensch-verachting. Ik heb nooit van menschen gesproken als geformeerd naar het beeld des Satans — evenmin als tot met bewustheid werkende machines. Gij zijt, o menschheid, een gevallen grootheid, een balling, een verlorene; een die uw zonde en daarmeê uw schuld dagelijks vermeerdert; — maar gij zijt vatbaar voor herstel; gij zijt niet los van God, tot wien gij zijt geschapen. Gij zijt nog altijd het voorwerp van Gods gedachten der ontferming, en van Gods liefde. U voor God te winnen, en U op te wekken tot bekeering, tot geloof, tot blijdschap, tot heiligheid: daartoe heb ik mij beijverd. Het evangelie is voor den mensch; en de mensch voor het evangelie.
Het woord van onzen tekst zegt in de tweede plaats iets van God. Evenmin als het woord mensch wordt de naam van God genoemd — maar om zoo te zeggen: de groote, heerlijke God staat achter hetgeen hier vermeld wordt. Christus Jezus, zoo lezen wij, is in de wereld gekomen, de wereld binnengekomen. Het was een daad. Hij bestond dus reeds voor Hij kwam. Dat wordt nooit van menschen gezegd, en kan ook niet van hen gezegd worden. Maar van Christus kan men zeggen, dat hij is gezonden, of gegeven. Door wien? Door God. „Alzoo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij zijn eengeboren Zoon gegeven heeft", zoo


luidt een bijbelvers, dat wij óók tot onzen tekst hadden kunnen nemen; en Paulus dankt God voor „zijn onuitsprekelijke gave". Wij moeten hier dus wel denken aan God.
Heeft mijn prediking iets beteekend, dan moet zij hebben geleid tot aanbidding en verheerlijking van God, uit wien, door wien, en tot wien alle dingen zijn. Goddeloos te wezen, d. i. zonder God in de wereld, dat is het schrikkelijkste wat van een mensch kan worden gezegd. Daarmeê is alle gedachte aan vrede en hoop uitgesloten. Dat is het voorportaal voor eeuwigen nacht en duisternis.
Al is God te groot dan dat wij Hem met ons denken omvatten en begrijpen kunnen — Hij heeft ons aangaande zich zelf niet geheel in onkunde en onzekerheid gelaten. In natuur en schriftuur, in geschiedenis en geweten, en bovenal door zijn Zoon heeft Hij zich geopenbaard, en gaat Hij voort het te doen.
Hij is voor ons dan ook niet een onpersoonlijk wezen: het eeuwige, het oneindige, — maar de levende God, tot wien de mensch kan vluchten, en zeggen wat hem juichen ol schreien doet. Hij is niet het heelal, het alleven, of hoe men 't noemen wil, met opoffering van zijn persoonlijkheid, en met prijsgeving van 't verschil tusschen goed en kwaad.
Neen, van de wereld o»<aferscheiden, is Hij er nooit van ^scheiden. In Hem leven wij, bewegen wij ons en zijn wij. Wij denken ons God niet als iemand, die eenmaal een plan heeft gemaakt, en de wereld als een raderwerk op gang geholpen, om zich voorts terug te trekken. God is niet alleen macht, niet alleen wil — maar Hij heeft een hart dat met ons wil meeleven; Hij heeft een hand, die kastijdt maar ook zegent. Hij, de hooge en heilige, wil onder ons wonen, onze Vader in de hemelen, de God en Vader van alle vertroosting, de Vader van onzen Heer Jezus Christus.
O, van dien God te getuigen is een ontzachüjke taak. Wel mag daartoe onze tong zijn aangeraakt met louterend vuur uit Gods heiligdom. Niet zonder beving denk ik er


aan, dat ik zoo veel jaren Gods woord heb moeten verkondigen, Gods zaak heb moeten bepleiten. Ik heb het willen doen — en ik hoop, dat zij die ons hoorden dat wel ontdekt zullen hebben, maar dat het zeer onvolkomen is geweest, hiervan ben ik beter overtuigd dan iemand uwer.
De tekst houdt onderwijzing in aangaande den mensch, den zondigen, schuldigen mensch; aangaande God, van wiens onuitsprekelijke gave wordt gewaagd; maar de kern van dit bijbelwoord is hierin vervat, dat „Christus Jezus in de wereld is gekomen om zondaren zalig te maken".
Het klinkt ons zóó bekend in de ooren, dat wij gevaar loopen, de ontzachlijke beteekenis ervan niet meer te gevoelen. Wij hebben op het Kerstfeest het weêr herdacht, het weêr hooren verkondigen, het weêr verheerlijkt in liederen en lofzangen, maar wie zegt alles wat te zeggen valt van Christus' komst in de wereld? Het is een feit, waarbij in gewicht alle andere feiten wegvallen; 't middenpunt en keerpvait in de geschiedenis van de gevallen menschheid.
De Grieken zagen in den regenboog een brug, waarover de godheid nederkwam tot de aarde — een kleurenspel in de wolken, even snel versmeltend als verschenen — een onwezenlijke brug tusschen hemel en aarde.
In Jezus Christus is de gemeenschap tusschen God en mensch metterdaad hersteld en gebleven. Zijn gemeente is met Hem gezet in den hemel, gelijk Hij-zelf uit den hemel was nedergedaald.
Hij is in de wereld gekomen; Hij heeft, zooals Johannes het uitdrukt, onder ons zijn tent opgeslagen, ons vleesch en bloed aangenomen, ons in alles gelijk (behalve de zonde), en heeft zich met ons volmaakt vereenzelvigd, onze krankheden, onze zonden, ons oordeel op zich nemend, dragend en omdragend; hij 't offer, dat aan God behaagde, door Hem aangewezen, en aangenomen.
We lezen in den tekst, dat Hij in de wereld is gekomen om zondaren zalig te maken. Maar deze woorden geven


niet volkomen de beteekenis van 't oorspronkelijke weder. Bij dat woord „zalig" denken wij onwillekeurig uitsluitend aan den hemel; maar het Grieksche woord beteekent veel meer. Jezus Christus is het licht der wereld, in wien alle schatten der wijsheid en der kennisse Gods besloten zijn. Met Hem heeft God een nieuw begin gemaakt, en is in de zondige menschenwereld een nieuw leven ingestort en opgetreden, dat alles omvatten, alles doordringen, alles vervullen wil met de krachten der eeuwigheid. Jezus Christus is gegeven, om alles wat de zonde verwoestte te herstellen niet alleen, maar om alle vredesgedachten Gods te verwezenlijken, en allen voor God te winnen. Alle knie moet voor Hem zich buigen dergenen, die in den hemel, en op de aarde en onder de aarde zijn. Dood en zonde moeten worden weggedaan, en God alles zijn en in allen. En dan, dan is het groote Middelaarswerk volbracht. En de Zoon rust weêr in den schoot des Vaders, dien Hij verliet om met Hem de verloren wereld tot den Vader terug te brengen.
o Gemeente — hier zijn hoogten en diepten, hier zijn vergezichten, onze aardsche perken ver overschrijdend. Hier krijgen wij iets te zien van Gods innigst wezen, hier straalt de heerlijkheid en grootheid ons tegen van Christus Jezus, die in de wereld is gekomen, om zondaren te behouden.
En dit is nu het evangelie, dat ik U had te verkondigen; dat is het wat ik U had te „zeggen". Ik was gezonden, om uit te roepen het jaar van het welbehagen des Heeren; om alle treurigen te troosten; om tot de reddeloozen te zeggen: ziet hier uw heil; om tot de verlorenen en schuldigen te zeggen: ziet hier den weg des behouds. Ik heb nooit den kansel beklommen om U een doodsvonnis aan te kondigen, want gij waart dood, maar om U te prediken Hem, die de opstanding is en het leven.
't Was mijn roeping om U te bewegen tot het geloof; om U te doen zien, dat wij buiten Christus arme, verloren schepselen zijn, maar dat Hij gekomen is ook voor U, om


U te zoeken, U te nemen in Zijn armen, en terug te brengen tot God. Hij is de Heiland niet alleen van de armen maar ook van de rijken, niet alleen van den werkman maar ook van den werkgever/ niet alleen van de ongeleerden maar ook van de hoogst-ontwikkelden. Al onze nooderi verstaat Hij; al onze behoeften vervult Hij — medelijdend en medestrijdend; bij Hem komt het dolend hart tot rust, en op Zijn woord zwijgen nog zee en stormen stil.
ö Hoe groot en hoe grootsch was de taak, mij zóó lang opgedragen, om dien Heiland te verkondigen! Hoe onuitsprekelijk rijk is de inhoud van het woord, dat Christus Jezus in de wereld is gekomen om zondaren te behouden!
II.
De tekst vermeldt den inhoud van het woord onzer prediking, maar zegt ook iets, dat dit woord kenmerkt, karakterizeert; immers lezen wij, dat het is „een getrouw woord en aller aanneming waardig". Laat ons daarvan nü iets zeggen.
Stelt U eens voor, dat ik na meer dan een halve eeuw tot honderden menschen gepredikt te hebben, mij-zelf moest afvragen: is 't wel waar wat gij hebt verkondigd? Hoe ontzettend zou de gedachte wezen, dat ik niet had geleid maar verleid, getroost had met ijdele vertroostingen, en mij had vergrepen aan uwer zielen zaligheid.
Ach, tot het stellen van die vraag zou reden wezen, indien ik mijn woord had verkondigd. Met mijn intreê-tekst bedoelde ik niet, dat ik U iets te zeggen had van mijn vinding, óf wijsheid — maar dat ik U overbrengen wilde en vertolken wat Jezus Christus tot U en ons allen te zeggen heeft.
Geen menschenwoord — maar Zijn woord moest ik prediken.
En lokt die gedachte niet uit tot vertrouwen? Is Hij het niet, van wien is getuigd, dat er „geen bedrog in Zijn mond is gevonden?"


Maar was het wel Zijn woord, dat ik U predikte? Wij weten het, en gij weet het ook, dat onder den naam van Christus tegenstrijdige gevoelens worden verkondigd, en was ik een getrouwe tolk van het getrouwe Woord?
Ik ben nog altijd van meening, dat wij in de Schriften van 't Nieuwe Verbond een authentiek getuigenis hebben aangaande Jezus Christus. Ik heb getracht dat getuigenis steeds beter te verstaan; ben al die jaren de Schrift blijven onderzoeken — maar heb er geen anderen doch wel een steeds meer volkomen Heiland in gevonden. Wat mij verborgen bleef en allen menschen verborgen is, heb ik overgelaten aan God. Mijn prediking was niet overheerschend dogmatisch maar er stak een dogmatiek achter; gelijk in het bekende visioen van Ezechiel de beenderen bedekt werden met vleesch en zenuwen, eer er de Geest in werd uitgestort.
Ik heb mij beijverd, om U, die over vele dingen U bekommert, te wijzen op het ééne noodige, en U te doen zien dat Christus niet is een leerstuk, maar iemand, die leeft, die een oog en hart heeft voor jongen en ouden, voor hoogen laaggeplaatsten.
En dat woord heeft weerklank gevonden. Uw geweten heeft medegetuigd. Ook toen gij 't evangelie, dat wij predikten, verwierpt, hebt gij moeten erkennen, dat het meer is dan een menschenwoord. Hoe zou er een Gemeente wezen van Christus, indien er geen staat kan gemaakt worden op Zijn woord? Neen, zij hebben niet gesteund op een gebroken rietstaf, wier staf op de pelgrimsreize het woord des Heeren was; zij hebben niet gezeten en gewandeld in het donker, die zich lieten leiden door Christus als het licht op hun levensweg. Hoe veel droefheid, hoe veel leed, hoe veel nood wordt verzacht of weggenomen voor allen, die op het woord des Heeren vertrouwend, tot Hem de toevlucht namen.
Welk ander woord zou ik zoo vele jaren achtereen hebben kunnen en durven verkondigen? Hoe velen heb ik zien o/treden en a/treden, die een menschenwoord deden hooren


in plaats van Gods woord, in plaats van de blijde boodschap, dat Christus Jezus in de wereld is gekomen om zondaren te behouden.
Daarom hadden wij ook de vrijmoedigheid om 't met dat woord te wagen, en het aller aanneming, dat is een volkomen aanneming waardig te noemen. Wij doen het ook nu. Hier zijn er, die ons dikwijls hebt gehoord: hebt gij in vertrouwen op het woord des Heeren, tot Hem de toevlucht genomen, in Hem geloofd, en zijt gij nu door Hem behouden? Is Hij uw Heiland geworden? Zoo neen, ziet, dan zouden wij eenmaal tegen U getuigen moeten. Wij belijden met ootmoed en berouw, dat maar al te vaak veel aan onze prediking heeft ontbroken — maar mijn geweten zegt mij toch, dat het mij er om te doen is geweest U te leiden tot den Heer, en U op te bouwen in geloof, in liefde, in reinheid. De dag des oogstes zal openbaar maken welke vrucht die prediking heeft gedragen. Moge dan het blijken, dat het woord, in hoe veel zwakheid ook gesproken, in zich had kracht Gods tot bekeering van zondaren, tot heiliging van den wandel, tot vertroosting beiden in leven en sterven. Stemt hiermeê in door te zingen:
Gez. 36 : 5:
Woord, waarop wij bouwen,
Daar wij op vertrouwen,
Evangeliewoord!
Bergen mogen wijken,
Gij zult nimmer wijken,
Want Gij zijt Gods Woord!
Dat ons, Heer!
Den troost hier leer
Geene twijfling ooit ontroove,
Sterk ons in 't geloove!
En thans ga ik er toe over, een woord tot U te spreken, naar de gelegenheid dezer ure.


Natuurlijk ging dezer dagen telkens voor mijn geest die lange reeks van jaren voorbij, waarin ik het ambt van predikant vervullen mocht. Ik dacht aan dien zomerschen Septemberdag van het jaar 1862, toen de herdersstaf in mijn onervaren handen werd gelegd over 't lieflijk Ophemert, waar men mij nog niet is vergeten. Ik dacht aan het leeraarlievend Charlois, waar ik slechts kort vertoefde, doch een plaats behield in veler hart. Ik dacht aan 't onvergeetlijke Haarlem, waar ik ruim 11 jaren heb gearbeid, waar de kring mijner vrienden nog niet is uitgestorven, die tot mijn vreugde heden in uw. midden vertegenwoordigd is.
En dan Gemeente, doorliep ik telkens de 35 jaren gedurende welke ik één uwer herders en leeraars mocht zijn.
Al die jaren heeft God mij gedragen in zijn lankmoedigheid, mij gezegend en bevoorrecht boven velen. Bijna onafgebroken heb ik mij in goede gezondheid mogen verheugen; hoevelen hebben mij gesteund, mij medewerking, achting, eer, vriendschap, liefde bewezen. Tot allerlei arbeid werd ik geroepen, en daardoor met menschen in aanraking gebracht ook uit allerlei onkerkelijke kringen, die ontdekten, dat zelfs een predikant iets goed kan doen op sociaal gebied.
En bij dat terugdenken ben ik voortdurend versterkt in de overtuiging, dat er geen heerlijker betrekking is dan die van predikant, geene, die meer gelegenheden biedt om goed te doen, en op deze wereld die voorbijgaat, op haar vreugde en rouw, op bruiloften en begrafenissen, het licht te doen vallen der eeuwigheid.
Ik heb aan enkele eigenaardigheden van Utrecht mij nooit kunnen gewennen, maar met blijdschap vervult mij de gedachte , dat ik, zoo God wil, hier zal blijven wonen, in dat oude huis, waarin ik zooveel heb doorleefd. Ik ben aan Utrecht gehecht, en hoop te blijven genieten, van de aanwezigheid der Hoogeschool, van den omgang met hoogleeraren en studenten; ik hoop onze fraaie wandelingen dikwerf te bezoeken, en mij te verblijden in de nabijheid van oude en jonge vrienden en verwanten.


Hartelijk hoop ik, dat onder ons geacht en edelachtbaar Bestuur onzer oude veste moge bloeien en groeien, in de schaduw van onzen Dom, wiens spel geslacht aan geslacht herinnere aan de dingen, die Boven zijn!
Laat mij een woord van afscheid tot U mogen richten, Heeren Kerkvoogden dezer Gemeente. Wanneer ik mij voor den geest roep, wat gedurende mijn verblijf alhier gedaan is tot vermeerdering van het geriefelijke onzer bedehuizen, en tot hun in- en uitwendige verfraaiing; tot versterking van de inkomsten der Gemeente; tot het voldoen aan meer dan één billijken eisch des tijds; en aan uw welwillende medewerking met de predikanten — dan kan ik niet nalaten U voor dat alles dank te zeggen. Moge uw arbeid, gesteund door het College Notabelen, door Gods zegen worden bekroond en bevorderlijk zijn aan den geestelijken wasdom der Gemeente!
Met een heilwensch neem ik afscheid van U, Kerkeraad der Gemeente. Ik heb met uw college heel wat doorleefd, kalme en stormachtige dagen. Doch laat mij heden hiervan zwijgen! Gij zaagt in de laatste jaren uw ledental bijna verdubbeld — bhjke het dat met uw aantal uw kracht is vermeerderd! Moge God in uw fraaie vergaderzaal, als gij er samen zijt, steeds wonen met Zijn Geest, die een Geest is der wijsheid, des vredes, der gematigdheid en der kracht. Hij besture U ook bij 't beroepingswerk en bij de vele werkzaamheden, inzonderheid aan de B.B. diakenen opgedragen. U allen schenke Hij eenmaal een deel aan de erve zijner heiligen in het licht.
Ik moet nog gewennen aan de gedachte, dat ik nu zal ophouden een der uwen te wezen, zeer waarde Ambtgenooten. Ik heb hier achtereenvolgens korter of langer met 34 medebroeders mogen arbeiden, van wie er 17 zijn ontslapen, 't Verblijdt mij hier te kunnen betuigen, dat ik met leedwezen uwen kring verlaat. Ontvangt mijn dank voor uw vriendeüjk en broederlijk verkeer. De Heer zij met U en de uwen, en


Hij sterke U tot den velen arbeid, waartoe deze Gemeerité haar herders en leeraars roept; Hij doe U ook verder als broeders samenwonen — en samenwerken tot den bloei van onze Gemeente, en van onze Vaderlandsche Kerk, die ons aller moeder is.
Zijn hier Ringbroeders, voormalige Collega's en voorgangers van andere Gemeenten, — ik dank U voor uw tegenwoordigheid en wensch U 's Heeren besten zegen toe. Ik doe dat ook aan de Godsdienstonderwijzers en — Onderwijzeressen, wier arbeid God rijke vruchten dragen doe.
Ik vind het niet oorbaar al de Commissies en Vereenigingen te noemen, waarvan ik lid of bestuurder ben geweest. Maar wel wil ik zeggen, dat ik vele vriendelijke herinneringen meeneem aan gezellige en vruchtbare bijeenkomsten; aan plannen, die wij samen bespraken en zagen verwezenlijken, en die leidden tot de stichting van blijvende gedenkteekenen van onzen gemeenschappelijken arbeid. Dat ik niet uit alle Commissiën scheiden ga, is mij tot groote blijdschap.
Laat mij een hartelijken groet brengen aan mijn gewezen leerlingen. Hoe vele uren heb ik gekatechizeerd, en hoe breed is de schare van mijn discipelen! Niet gering is het aantal van hen, die ik helaas, heb overleefd, en velen zijn getogen naar alle deelen der wereld. Moge het onderwijs niet zonder vrucht zijn gegeven — en God zegene U! Gij zult wel het langst van mij spreken. Moge het dikwerf geschieden met een blij herdenken van uw jeugd; met een ernstige herinnering aan uw belijdenis en beloften — en met dank aan hem, dien gij eens uw leermeester noemdet.
Natuurlijk zwijg ik heden niet van mijn wijk. Dat woord heeft, in den loop der jaren, voor mij meer dan een beteekenis gehad. — Mijn wijk omvatte nu eens een grooter dan een kleiner deel der stad, en heeft geruimen tijd vele, vele duizenden van inwoners geteld.


Maar aan dat alles kan ik niet denken, zonder te danken voor al de hulp en al de liefde mijn wijk en mij betoond. Ik denk aan de vroegere en nog dienstdoende ouderlingen en diakenen, wier hulp ik nooit vruchteloos inriep. Ik denk aan bewaarschool en zondagscholen en allen, die daar onderwijs gaven of geven. Ik denk aan de medebestuurders en medebestuurderessen van de wijkvereeniging; aan de hulpvaardigheid, waarmêe de boeken der leesbibliotheek zoo menigen winter werden uitgereikt; aan de beheerders van ons ziekenfonds; aan de belangelooze diensten door onzen getrouwen arts allen bewezen, die om hulp tot hem kwamen — en hoe zou ik hier zwijgen van wat mijn wijk en ik te danken hebben aan de zastersdiaconessen, wier arbeid inderdaad onwaardeerbaar is. God moge 't U loonen, wat gij aan armen en krank en doet; ik' kan slechts zeggen, dat mijn hart vol dank is. Ik breng hier openlijk dank aan allen, die op eenigerlei wijs in mijn wijk met ons arbeidden. Sommigen nam God op in zijn heerlijkheid — maar hoeveel heb ik niet voor mijn wijk ontvangen; altijd door vloeide de stroom der weldadigheid. Blijft de Lauwerecht in liefde gedenken en steunen.
En als ik nu nog eenmaal terug zie, dan denk ik aan hen, die ons ontvielen. Ach, die lange, lange reeks van menschen, die ik heb overleefd! Bloedverwanten en aanverwanten, broeders en zusters met wie de innigste vriendschap ons verbond, lieflijken en beminden, wier beeld nog zoo dikwerf ons voor den geest komt, en ons verschijnt in onze droomen.
Van een boom scheurt nimmer tak, Zonder krak,
Zonder zucht en jammerteeken.
Wel bewijst God mij de groote goedheid, dat mijn levensboom nog niet van alle blad en groen is ontbloot — en


gedurig verkwikt mij de omgang met en 't vertrouwen van jonge menschen. Maar die trouwe harten, waarin ik jaren lang lezen mocht en een plaats had; die eerlijke vrienden, die met ons mede-kampten, en ons onze feilen toonden, „harten van goud" — zij zijn niet allen maar bijna allen ons ontvallen — en van dezen kansel scheide ik niet zonder het uit te spreken, dat ik in een dankbaar hart hun nagedachtenis bewaar en zegen.
Doch gij zijt er nog, Gemeente! Ik dank U voor alles wat gij voor mij en de mijnen zijt geweest; voor alle vertrouwen , alle hulp, alle liefde ons bewezen. Ik dank U voor zoo menig hartverheffend samenzijn, bij feestelijke gelegenheden, bij Oudejaars- en Kerstavonden, waarbij de medewerking van de Vereeniging Kerkzang de stemming en stichting verhoogde. Vergeeft het mij, indien ik iemand onrecht deed, en ontvangt mijn beste wenschen voor U, uw huisgezinnen, en alles wat U lief is. Wast op in de kennis en genade des Heeren. Ik hoop nog wel eens voor U te kunnen optreden, en een plaats te behouden in uw hart.
Thans is mijn laatste woord, de wensch, dat gij instemt met deze bede:
Den Koning der eeuwen, den onverderfelijken, den onzienlijken, den alleen wijzen God, zij eer en heerlijkheid in alle eeuwigheid!
Amen.