■ AR ROELHOUWINK
UIT-DE»DAGBOEKEN*VAN|Bi
SOREN*KIERKEGAARD







Uii de Dagboeken van Sören Kierkegaard
SÖREN KIERKEGAARD. AFB. UIT
Prof. Dr. M. v. RHIJN : SÖREN KIERKEGAARD.
Gekozen en bewerkt
door
Mr. Roel Houwink
Aan de nagedachtenis van Ds. G. J. A. JONKER
-1 & KEUNING • BAARN



LIBELLEN-SERIE Nr. 87
Prijs Tan één nr. 45 cent. Vier nis. per ni. 40 cent. Acht of meer nummers per nr. 35 cent Voor dubbele nummers dubbele prijzen.



INLEIDING.
Ongeveer een eeuw geleden leefde in Denemarken Sören Kierkegaard (1813—1855), maar nog steeds is het een kleine minderheid der geloovigen, die deze figuur kent en zijn groote beteekenis voor het Christendom van deze dagen weet in te zien.
Tweeërlei maakt vooral zijn beteekenis uit: in de eerste plaats is hij de onweerlegbare apologeet van het Evangelie voor den modernen mensch. Alle „goden van dezen tijd" vermag hij te ontmaskeren, alle denkgedrochten te analyseeren. Zoodat er slechts deze ééne keuze blijft, die van ons uit geen keuze meer is: „Wie niet vóór Mij is, die is tegen Mij". Wij, die aan alle kanten — dikwijls zonder het te weten — door het heir der demonen overmeesterd worden; die in ons hartstochtelijk verlangen naar De Waarheid aan tal van theologische en philosophische schijn-waarheden dreigen ten gronde te gaan; die van louter beschouwelijkheid de Bijbel' niet meer als een levend Godswoord lezen kunnen — wij hebben den apologeet Kierkegaard noodig om het Evangelie in zijn ganschen rijkdom en onmiddellijkheid voor onzen t ij d opnieuw te leeren verstaan.
Maar wij hebben ook den vlij inscherpen kritikus Kierkegaard noodig, die onze door en door vooze en ontwortelde Christenheid en onze in traditionalisme en zelfzucht vastgeloopen kerk zegt, waar het op staat.
De teekenen der tijden zijn zóó, dat steeds meerderen tot de ontstellende ontdekking komen, dat het met de zuiverheid van het geloof en met de „vanzelfsprekendheid" der dienende liefde in onze zoo geheeten Christelijke samenleving zeer kwalijk is gesteld. Daarom zullen misschien ook thans meerderen luisteren willen naar het woord van Sören Kierkegaard, waartoe deze beknopte bloemlezing een voorbereiding wil zijn. Aan het slot van het boekje vindt men eenige der voornaamste werken van en over Kierkegaard opgesomd, voorzoover zij in een Nederlandsche vertaling, lesp. in het Nederlandsen, het licht hebben gezien.
R. H.







DE ABSOLUUTHEID VAN HET CHRISTENDOM.
" een fansch ander bewijs voor de absoluutheid van het cnnstendom dan dat van de negentien eeuwen-
_ Iemand gaat tot Christus en wil zijn discipel zijn, maar hij verzoekt Christus een paar dagen te willen wachten, tot hij zijn overleden vader begraven heeft; daarna zal hij alles verlaten en hem volgen. Christus voïg9mij °° de dooaen hun d°°den begraven, kom en
„J?? m/en Hemel' Zie' aat bewiJst eerst recht, dat men er volkomen van doordrongen is, dat iemands zaak in die mate absoluut is, dat men er een breuk met alles voor eischen mag. Waarlijk zoo heeft nimmer een mensch gesproken!
Het moge waar zijn, dat hoe beter iemands zaak is, des te strenger Wj ook is in de keuze zijner leerlingen — maar kan men, afgezien van dit absoluut gebod, iets nobelers bedenken, dan dat men slechts een paar dagen voor zichzelt verlangt om zijn overleden vader te begraven? Nooit heeft iemand ter wereld zoo'n zaak voorgestaan, die hem op de gedachte brengen kon zulk een discipel af te wijzen, die om de door hem jegens zijn overleden vader betoonde piëteit juist bijzonder aan-
ue,^SWaardlg zou hebben moeten schijnen. Maar slechts Christus beschikt over zoo n absolute zaak.
O welk een hoogheid, die wederom slechts van goddelijken aard kan zijn: volmaakt rustig een dergelijk discipel af te wijzen in het besef van de absoluutheid zijner zaak. Nooit heeft eenig mensch, die een zaak voorstond, gedurende den tijd, dat hem deze zaak ter harte gina deze absolute onafhankelijkheid van wie ook bezeten; ook dit behoort tot de goddelijke absoluutheid.
Doch met de zaak, die Christus voorstond, was het bovendien anders gesteld Dat was niet een zaak, die ondersteuning behoefde om, zoo mogelijk, de overwinning te behalen. Neen, zijn zaak was het veeleer er op te letten, dat hij niet tot een ovexwinning zou geraken. Aldus' heeft men inderdaad goeden grond, streng te zijn bij de keuze van zijn discipelen, men zou anders wel eens de kans loopen er een te krijaen die ons de overwinning zou bezorgen. En het was juist Christus' zaak-' wordenP ^ gereed te hebben' dat Wj gedood zou kunnen
Wonderlijke zaakl Doch ook dit is weer een uitdrukking van het



absolute, dat het goddelijke is; op deze wijze heeft nooit iemand een zaak te behartigen gekregen. Menigeen heeft zijn zaak verloren, maar nooit heeft iemand een zaak gehad, welker bestemming het was verloren te gaan, zoodat al hetgeen om harentwille werd verricht met die bedoeling geschiedde. Dit is weer het bovenmenschelijke, dat, volstrekt ongelijksoortig met al het menschelijke, slechts tot zichzelven zich verhoudt; dat niet ter wereld komt om hierdoor zijn lotsbestemming te ontvangen, maar dat eeuwig in zichzelf bestemd is en slechts ter wereld komt om gedood te worden.
ONEINDIGE WEEMOED.
Oneindige weemoed, die toch geen sterveling vatten kan: uit liefde laat Christus zich ter wereld brengen, lijdt gedurende zijn gansche leven, sterft ter onzer verlossing, om voor ons eeuwige goederen te verwerven: verlossing van onze zonde en hemelsche zaligheid — ach, en hij wordt niet begrepen; ons menschen lijkt het, of hij ons ongelukkig maakt, of zich gansch en al met hem in laten beteekent zichzelf ongelukkig maken. Want wij begrijpen slechts het aardsche, wenschen slechts dat, maken ons daarover alleen zorgen, en willen slechts met betrekking daartoe troost ontvangen; maar juist met betrekking tot deze dingen biedt hij ons eigenlijk geen troost en wil ons zelfs het leven moeilijk maken.
Maar daarom blijft het toch precies even zeker, dat hij alles deed en leed uit oneindige liefde — ook dit leed, dat wij menschen hem niet begrijpen zouden.
Neem slechts onze menschelijke verhoudingen: hoe moeilijk valt het, wanneer men zich er redelijkerwijs van bewust is iets goeds te doen en men daartoe niet zonder veel leed verlof gekregen heeft — als dit dan door den ontvanger beschouwd wordt als een poging om hém ongelukkig te maken.
Doch in verhouding tot Christus geldt dit: de bloot menschelijke opvatting van Christus is, dat hij ons allen ongelukkig maakt, en dat niemand ons zoo ongelukkig gemaakt heeft als hij — in absoluten zin échter is hij onze verlosser; niemand, niemand heeft dat gedaan, of zou dat voor ons hebben kunnen doen dan hij. Maar om dat te begrijpen, moet onze geest geheel en al worden omgevormd. Dat is wat men onder wedergeboorte verstaat.



Maar nauwlettend dient er acht op te worden gegeven, dat men deze beide opvattingen goed uit elkander houdt en dat zij niet aaneen worden geflanst, als zou de natuurlijke mensch — het louter humane wezen — in Christus een verlosser kunnen zien.
Hier ligt een punt van de diepste verwarring voor de Christenheid, En dit is de reden, waarom het geërgerd worden weer mogelijk moet zijn. De natuurlijke mensch moet eerst worden wedergeboren, van Christus leeren, welk een ontzaggelijk goed de eeuwige zaligheid is, welk raadsel de zonde, en daarenboven, dat wij zonder Christus verloren zouden zijn — eerst dan zal Christus voor ons degene zijn, die voor ons het hoogste goed verwerft.
Daarom is het van zoo bijzonder groot gewicht, dat men bij de schermutselingen aan de grenzen van het menschelijke en het goddelijke ter dege op zijn qui vive is, anders wordt het gansche Christendom tot een boosaardig gezwel, zooals het nu met de Christenheid reeds het geval is.
GOD — CHRISTUS.
Wanneer een mensch alleen tot God in relatie staat, dan is deze verhouding er een als van een kind tot den vader.
Wanneer Christus er bij betrokken wordt, wordt de mensch als een volwassene behandeld. De navolging en het vrijwillige doet zien, dat hier een hoogere eisch gesteld wordt dan aan een kind.
Toch moet er ook aan herinnerd worden, dat Christus tegelijkertijd de genade is en zelf degeen, die iemand bij dit streven helpen wil.
Dat Christus zelf, terwijl hij Christus verkondigt, afstoot (afgezien van de gansche onaanzienlijkheid van zijn bestaan), is licht te begrijpen. Voorzegt hij niet telkens weer zijn discipelen, hoe het hen vergaan zal, wanneer ze hem trouw blijven. Hij lokt dus niet, want lokken beteekent de laatste moeilijkheid verzwijgen. Hij trekt tot zich, maar hij voorspelt terstond: Wanneer ge aldus handelt, is uw ondergang gewis. Hij zegt daarom ook, dat degeen, die van plan is een toren te bouwen, zich eerst neder zetten moet om een berekening te maken, hoe hoog hij de toren op zal kunnen trekken.
Daarom draait eigenlijk alles, om dit laatste: Wanneer gij datgene doet wat Christus wil, zal het u slecht gaan.



Dat is het uiteindelijke, dat men geheel en al heeft laten uitvallen en dat maakt, dat menschen, wanneer zij nu van het waarachtig Christelijke hooren, het als een dwaasheid, als een belachelijke overdrijving beschouwen. Men heeft het Christelijke tot iets eindigs, iets meet- en weegbaars gemaakt. En in dien vorm meent men, kan men het Christelijke er nog wel bij nemen, zonder het te duur te betalen.
AFLEIDING.
De strenge inquisiteur weet, dat het de scherpste beproeving voor zijn slachtoffer is hem te bevelen onveranderlijk naar hetzelfde punt te zien, b.v. naar een spijker in de muur: maar zoo is dit oök de verlossende, de eenige verlossende afleiding (wat het Christendom is), naar een ander te staren, naar Christus, alles te vergeten, zijn beetje vermeende volkomenheid, maar ook al zijn zorgen, ellende en schuld, terwijl men op Hem ziet.
CHRISTUS' DOOD.
Wanneer ik Christus' dood beschouw, dan is dit beeld (als voorbeeld beschouwd) weinig verheffend. In de eerste plaats is het weinig verheffend te zien, dat de heilige en onschuldige zóó lijden moet, en dus: dat de wereld zoo verdorven is. Ten tweede: wat ligt er voor mij (de schuldige) voor verheffends in, dat de onschuldige zóó lijdt. Maar dan is het de verzoening, die naar voren treedt. Zoodat, terzelfder tijd, dat hij afstoot, als zeide hij: Welke gemeenschap is er tusschen u en mij? — terzelfder tijd trekt hij door de verzoening tot zich.
DE GELOOVIGE.
O, dat Gij, Heer Jezus Christus, mijn gedachten zóó vervuldet, dat men ook aan mij zou moeten zien, dat ik aan u dacht. En waaraan zou men dat zien — soms aan mijn naar den hemel gekeerden blik? Dat zou immers ook kunnen beteekenen, dat ik naar de sterren keek of naar verschijningen en fantazieën. Neen, als uw beeltenis zoo'n indruk



op mij maakte, dat ik gering, veracht, bespot, uw leer verkondigde — dan zou men aan mij kunnen zien (niet aan mijn blik, maar aan mijn geheele verschijning), dat ik dacht aan u.
Gij, hemelsche machten, gij, die het goede ondersteunen, gij, hemelsche heirscharen, helpt mij mijn stem zoo te verheffen, dat zij zoo mogelijk over de gansche aarde kan worden gehoord — maar één enkel woord heb ik te zeggen; en wanneer mij de macht gegeven zou worden één enkel woord of één enkele zin zóó uit te spreken, dat het voor altijd zou zijn en dat het nooit vergeten zou worden <— ik heb mijn keuze bereids gedaan, ik weet wat ik zeggen wil: onze Heer Jezus Christus was niets, bedenk dat. Christenheid!
. AAN GOD.
Diep in mijn ziel hebt gij de zalige zekerheid gelegd, dat gij liefde zijt. Zoo hebt gij mij vaderlijk als een kind behandeld (hetzelfde hebt gij mij tweemaal ingeprent) en steeds opnieuw hebt gij mij bewezen, dat gij liefde zijt. Zoo hebt gij een korte spanne tijds gezwegen, want gij wildet, dat ik mij nu eens even zonder bewijs beproeven zou, of ik het zonder bewijs zou kunnen stellen. Toen geraakte ik echter geheel verward en in angst en vrees bevangen, ook zóó, dat ik meende: het is mij alles veel te hoog; en ik was bevreesd, dat ik te ver was gegaan en al te opdringerig was geweest.
Slechts van één zorg moet gij mij bevrijden, zeide ik, dat het niet mijn eigen schuld is. Ik, ondankbare rekel, alsof het de schuld van uw vroeger betoonde goedheid zou kunnen zijn, dat gij mij tot nu toe uw liefde hebt bewezen! En Weer: Van één zorg, zeide ik, moet gij mij bevrijden, dat het mijn vele misslagen zouden zijn, die u afkeerig van mij hebben gemaakt. Ik, ondankbare rekel, alsof gij mij vroeger om mijn wijsheid of om mijn verdienste zoudt hebben liefgehad!
O boos en ijdel hart, dat zich dan toch althans ten aanzien van het verleden iets toedichten wil; dat niet alleen de zaligheid vernomen heeft, dat God liefde is en dat hij ons dit gevoelen doet; maar dat daarenboven meent, dat men deze liefde ook eenigszins waard moet zijn geweest, dl ware het slechts in vergelijking met den onwaardigen staat, waarin men zich op het oogenblik bevindt.
O neen, neen! God zij geprezen, dat het nimmer om de wille mijner
87-n



waardigheid geschied is, dat God mij heeft lief gehad. Want juist dit geeft ons vrijmoedigheid. Anders zou immers de mensch op het eigen oogenblik moeten sterven van angst, dat hij het volgend oogenblik die liefde niet meer waard zou zijn.
Gij, die ons het eerst hebt liefgehad, o God — ach, wij spreken daarover, als ware het maar eenmaal gebeurd, dat gij ons het eerst hebt liefgehad, en toch doet gij het gedurig, vele malen eiken eeuwigheidsdag het gansche leven door, altijd hebt gij ons het eerste lief. Wanneer wij des morgens ontwaken en onzen geest tot u keeren — gij zijt de eerste, gij hebt ons het eerste liefgehad. Wanneer ik op zou staan bij het krieken van den dag en ik zou in dezelfde sekonde in aanbidding mijn geest tot u keeren: gij zijt mij vóór, gij hebt mij het eerste liefgehad. Wanneer ik mijn verstrooiden geest verzamel en aan u denk: gij zijt de eerste. En zoo gaat het altijd — daarom is het ondankbaar om zóó te spreken, alsof God ons maar eenmaal het eerste heeft liefgehad.
VERZUCHTING BIJ HET BIDDEN.
Gij, liefderijke vader, alles mislukt mij — en toch zijt gij liefde. O, en ook dit mislukt mij, vast te houden, dat gij liefde zijt — en toch zijt gU liefde. Hoe ik mij ook wend of keer, dat is het eenige, waar ik niet buiten kan, waarzonder ik niet leven kan: dat gij liefde zijt. En daarom geloof ik, dat, wanneer het mij niet gelukken wil, vast te houden, dat gij liefde zijt, dat het toch uit liefde is, dat gij toelaat, dat dit gebeurt. O oneindige liefdel
VERZUCHTING IN STRIJD.
„O mijn God, mijn God; dat gaat mijn krachten te boven; zelfs met betrekking tot het allergeringste is het mij, alsof gij met uw gansche gewicht op mij drukt. En zoo gaat het maar door: wanneer ik mij maar eventjes beweeg, lijkt het terstond een geweldige schuld, een ten hemel schreiende zonde, die de verschrikkelijkste gevolgen zou moeten hebben, en ik val neer onder de last van uw gewicht. Neen, ik heb geen kracht meer, u te dragen." Antwoord: laat het u toch gezeggen: gij vergist u als de man, die meende blind te zijn geworden, omdat hij het



lamplicht had verhuld — of zijt gij het soms, die God diagen wilt? Ik meende, dat God het was, die u in oneindige liefde dragen wil, even gemakkelijk, ja even gemakkelijk als het u stellig moeilijk vallen zou, wanneer gij hem zoudt moeten dragen.
VREUGDE IN GOD.
Ach, zóó moest het zijn: de gedachte aan God zou den mensch in die mate vreugde moeten schenken, dat van dat oogenblik af zijn geheele leven, al zijn uren in Gods dienst zouden staan — ach, en zóó is het met ons, dat wij eigenlijk alleen maar willen, dat God óns liefheeft. — En, ik beken het, mij schijnt zelfs deze gedachte bijna te hoog, dat een mensch tot God zou mogen zeggen: ik heb u lief.
DE EENE BRON.
Zoolang men meer dan één bron heeft om water uit te putten, maakt men zich niet bezorgd over een mogelijk uitblijven van het water. Doch wanneer men er slechts één enkele heeft! En zoo gaat het ook, wanneer maar eerst het Christendom de eenige bron geworden is, dan beginnen ook pas de aanvechtingen. Aanvechting ontstaat tengevolge van een concentratie op het Christelijke als de eenige levensmogelijkheid. Daarom hebben de meeste menschen geen aanvechtingen.
GODS OPVOEDING.
Zeer goed zou het volgende conflict zich laten denken.
Een religieus iemand bidt tot God: Voedt gij zelf mij op, o God. Het gebed wordt daarop verhoord. Wat doet God nu? Hij neemt als het ware een stok en begint dien knaap een dracht slagen toe te dienen. Ach, arme kerel, hij raakt er geheel door in de war. Hij, die zich voor zoo'n bijzonder voorwerp van Gods liefde hield — en nu dat verschrikkelijk pak slaagl Dan wordt hij geheel en al mismoedig; hij meent, dat hij Gods genade verspeeld heeft. Ondertusschen zegt God: Ja, als men eenmaal A gezegd heeft, dan moet men ook B zeggen. Zelf immers



heeft hij de wensch te kermen gegeven opgevoed te worden — het was mij juist welgevallig, dat hij dit vertrouwen in mij stelde — en nu moet het ook grondig gebeuren. En God slaat hem opnieuw.
Ten laatste raakt de man geheel uitgeput, hij zakt in elkaar — en zie, plotseling geschiedt daar de verandering en hij roept uit: O, gij mijn God, heb dank, o heb dank; ik was heelemaal vergeten, dat ik u erom gebeden had, dat gij mij eigenhandig op zoudt voeden. Ach, zoolang ik het zoo heel moeilijk had, kon ik mij dat niet te binnen brengen noch er mij aan vast houden, want ik wist niet, hoe ik het moest verstaan, maar ol nu herinner ik het mij weer.
Eigenlijk gaat het iedereen zoo, die zich werkelijk inlaat met God. Op een hoog gestemd moment is hij grooter dan zichzelf en waagt hij het zich met God in te laten. Dan houdt God woord en laat zich met hèm in. Maar zie, dan wordt het hem te machtig, dan is het hem, of hij God volkomen verloren heeft — tot de ware verhouding weer tot zijn bewustzijn doordringt en met verhoogde zaligheid.
HOE WORDT MEN CHRISTEN ?
Heel eenvoudig. Neem de een of andere Christelijke leefregel en waag het daarnaar te handelen. Wat gij op deze wijze in de werkelijkheid tot stand brengen zult, zal dan het merkteeken van het absolute dragen; want dat is het merkteeken van al het waarachtig Christelijke.
Op hetzelfde oogenblik zult gij door deze handeling, die dit absolute als een wezenlijk bestanddeel in zich draagt, tot op zekere hoogte met de wereld om u heen in. botsing komen.
Deze botsingen beloven nu van zulk een aard te worden, dat gij in zekeren zin op hetzelfde oogenblik, waarop gij dit Christelijke en de botsingen, die dit Christelijke in het leven roept, ontdekken zult, ook tot de ontdekking zult komen, dat gij het Christendom noodig hebt, om het in deze botsingen uit te houden, daar gij voor het goede, dat gij deedt, zult moeten lijden. Maar tevens zult gij in deze spanning bemerken, dat gij, gemeten aan het ideaal, nog een stumper zijt, zoodat gij onvoorwaardelijk de genade van noode hebt.
Zonder situatie, zonder déze situatie, die ons bijna tot vertwijfeling brengt en ons telkens weer in omgekeerde verhoudingen isoleert.
ii



komt men nimmer tot geloof.
Dat is ook, wat Christus zegt, het eenigst bewijs, dat voor de waarheid van het Christendom mogelijk is: Wanneer iemand doen wil, naar hetgeen ik zeg, die zal ervaren uit Wiens naam ik spreek.
Maar een waarachtige Christelijke handeling, een handeling die het merkteeken van het absolute draagt, en op Christelijke wijze door het absolute gestempeld is, is een buitengewone zeldzaamheid — en toch kan men op geen andere manier in de situatie komen, waar het geloof vermag te ontstaan.
Waag het, uw geheele vermogen aan de armen te geven, dan zult gij de waarheid van de leer wel ondervinden, juist door de ervaring. Volgens welke maatstaf gij de leer gebruikt, om uit te houden, wat gij eenmaal hebt gewaagd. Waag het eens om der wille van de waarheid u geheel en al onvoorwaardelijk bloot te geven, dan zult gij wel de waarheid ondervinden van de leer, ondervinden, hoe zij alleen u van de vertwijfeling en de nederlaag redden kan; want gij zult het Christendom zoowel noodig hebben om u tegen anderen te verweren als om u zelf overeind te houden, wanneer de gedachte aan uw eigen onvolkomenheid u terneerslaan wil. Want men kan wel zoomaar in pais en vree met de anderen voortleven en wat praten over zijn onvolmaaktheid. Maar degeen, die waarlijk door een absolute daad met alles gebroken heeft, zoodat de anderen al het mogelijke doen om hem als een dwaas, een egoïst, een huichelaar, enz. te bestempelen, die zal bij een innerlijke aanvechting naar een vreeselijken maatstaf zijn onvolmaaktheid uitgemeten zien. En ook al zou hij dubbel en dwars gelijk hebben met wat hij deed, ook tegenover anderen, dan nog zal hij tot het inzicht van zijn onvolmaaktheid komen tegenover God, en het Christendom noodig hebben.
Waag het, onvoorwaardelijk met alles te breken, om het duidelijk voor oogen te hebben, wat Christendom is; dan zult gij zien, dat ge zelf stellig een Christen wordt. Gij zult zulke botsingen te doorstaan krijgen en zoo naar binnen gekeerd worden, met alleen het bewustzijn van uw onvolmaaktheid bij u, dat gij ongetwijfeld leeren zult van het Christendom gebruik te maken, om stand te houden, zoodat gij een Christen worden zult, zelfs indien ge dat van begin af niet waart. Terwijl daarentegen iemand, die van de veronderstelling zou uitgaan dat hij een Christen was, zelfs wanneer hij (indien dat mogelijk is) zonder iets te wagen, een juiste voorstelling van het Christendom zou



vermogen te geven, toch zelf nauwelijks een Christen zou mogen worden genoemd.
Maar dat komt heelemaal niet meer aan de orde. Daar wordt in een preek nooit meer over gesproken; in plaats daaivan komt men met een opeenstapeling van bewijzen, conclusies en God mag weten wat niet al.
Wat Christus verlangde, die zich nimmer met bewijzen inliet, was een absolute handeling: breek met alles, om je bij mij aan te sluiten. Wanneer iemand dit deed, dan was het stellig zijn verhouding tot Christus, die hem tot Christen maakte, maar tegelijkertijd was het de breuk met alles, het bloot gesteld worden aan deze verschrikkelijke spanning, zoodat hij enkel en alleen door zich aan Christus vast te klemmen, zich staande vermocht te houden. Al zou iemand zonder met alles te breken, zonder af te zien van elk compromis, den ganschen dag Christus achterna gehold zijn, al had hij dag in dag uit met hem gesproken en al ware hij getuige van al zijn wonderen geweest, hij zou niettemin in aller eeuwigheid geen Christen geworden zijn.
DE NAVOLGING VAN CHRISTUS.
Men moet niet beginnen met de navolging, maar met de „genade"; de navolging moet volgen als een vrucht der dankbaarheid, zoo goed men het kan.
Neem een liefdesbetrekking tusschen twee menschen. Deze dient niet een zoodanige verhouding te zijn, dat de liefhebbende zich afmartelt met de vraag, of hij nu wel op ieder oogenblik aan alle mogelijke verlangens van den ander tegemoet komt; want dat is geen liefde, maar liefhebben tegen belooning, liefde verdienen willen en vergeten, dat de geliefde geen crediteur, maar iemand die lief heeft, is. Neen, het begint met de vreugde erover, dat men liefde ontmoet — en dan volgt pas een streven om te behagen, dat echter voortdurend aangevuurd wordt door het besef, dat men toch steeds bemind wordt, ook al echiet men tekort.
Maar in onze verhouding tot Christus is dit het moeilijke, om van zulk een geest te worden enkel door tot het inzicht te komen, hoe ontzaggelijk veel Christus voor mij heeft gedaan: welk een vreeselijk kwaad de zonde is en welk een uitnemend goed een eeuwige zaligheid.



WAT CHRISTUS VRAAGT?
In de allereerste plaats: geloof. Dan: dankbaarheid.
Deze dankbaarheid is bij zijn discipelen in strengeren zin „navolging . Maar zelfs de zwakste Christen heeft dit met den sterksten discipel gemeen, dat de verhouding tot Christus dankbaarheid is.
„Navolging" is niet een eisch van de wet; als dit zoo zou zijn aeraakten wij weder in de wetssfeer. Neen, navolging is een sterkere uitdrukking Voor dankbaarheid in een sterker mensch.
Navolging is niet een eisch van de wet, waarmee een armzalig mensch zichzelf kwellen moet. Neen, een dergelijke afgedwongen navolging staat Christus veeleer tegen. Stellig zou hij tot zoo iemand, indien hij dankbaarheid bij hem aangetroffen had, zeggen: „beijver je niet gun je tijd, dan komt het wel, en laat het in alle geval komen als een vrucht van vreugde en dankbaarheid, anders is het toch geen echte navolging." Ja, men zou moeten zeggen, dat een dergelijke afgeperste navolging veeleer een verwrongen naöperij diende te worden genoemd
«HET CHRISTENDOM WORDT NIET MEER VERVOLGD".
Is het eigenlijk te verwonderen, dat het Christendom niet meer vervolgd wordt, nu men er ganschelijk van teruggekomen is, het op te vatten als een wijze van zijn, als een navolging, maar het tot niets dan een leer heeft gemaakt? Maar een leer verwekt niet zooveel aanstoot dat zij tot vervolging aanhitsen kan. Een leer meer of minder maakt dé wereld beter noch slechter; met betrekking tot alles, wat niet anders dan leer wil zijn, is de wereld even verdraagzaam als de vroomheid der Romeinen: Eén god meer of minder, wat maakt dat uit? Dat de één een leer der zelfverloochening verkondigt en daarmee een goede boterham verdient, daaraan neemt de wereld allerminst aanstoot, veeleer stelt de wereld het op prijs, dat er op deze wijze een gelegenheid bij gekomen is om z'n brood te verdienen. Maar, als iemand werkelijk zichzelf verloochent, ja dat verwekt aanstootl
navofeï navolgül9 weer terugkomen — en de vervolging zal spoedig



KOMT. GIJ ALLEN.
Wanneer het de bedoeling is deze woorden: „Komt, gij allen" in aesthetisch opzicht tot hun recht te laten komen, dan zal het de kunst zijn, ze op een zoodanige wijze uit te spreken, dat nu ook werkelijk letterlijk allen komen.
Christus zeide ze zoo, dat de uitwerking was, dat allen van hem wegliepen. ... , . .
Hier is weer sprake van die eigenaardige paradox, die men in al het
Christelijke aantreft. ..
Christus zegt: komt allen — maar aan den anderen kant gebruikt hij zulke middelen, die afstooten — dat het resultaat was, dat allen aan de haal gingen. . 
Louter menschelijk gezien zou de opzet moeten zijn te zeggen, komt! en dan alle mogelijke middelen te gebruiken om hen aan te lokken — van Christus' standpunt echter is het de bedoeling te zeggen: komt! en dan bijna alle middelen te gebruiken om af te stooten.
O ondoorgrondelijk diepe weemoed en smart in Christus, te zeggen: komt allen, en vooruit te weten, welke uitwerking dit hebben zal.
Doch heeft men nog meer bewijzen noodig voor de Goddelijkheid van Christus dan dit, dat hij deze woorden over de lippen heeft kunnen kriiaen- Komt allenl Een mensch, Sokrates, begreep, dat wanneer hii allen zou hebben uitgenoodigd, toch zoo goed als allen op de loop zouden zijn gegaan; een mensch, Sokrates, veranderde daarom zijn uitnoodiging en spreekt van „enkelen". Als een mensch het resultaat van zijn uitnoodiging voorziet, verandert hij zijn uitnoodiging maar God verandert niets; hij zegt onveranderlijk: Komt oil 1 e nl Dat allen met ziin leer hun voordeel zouden kunnen doen, dat wist ook Sokrates; maar hii zag vooruit wat het resultaat zou zijn en veranderde daarom zijn uitnoodiging. Christus weet eeuwig goddelijk, dat allen hem noodig hebben; hij weet vooruit wat het resultaat zal zijn; en toch: hij verandert de uitnoodiging niet. Dat is goddelijkl
Christus breidt zijn armen uit en zegt: Komt! En de predikant voegt er haastig aan toe: Waag het maar, je in zijn armen te werpen — M]i is het leven. Jawel, maar pas op; deze omarming beteekent eerst de dood Hij noemt zich het leven, hij zegt: Kómt! - maar wanneer Je je. geheel overgeeft, dan zul je eerst moeten sterven, afsterven. Want hij is maar niet zoo zonder meer het leven, hij is het leven dóór den dood.



NIEMAND KAN TWEE HEEREN DIENEN.
Niemand kan twee heeren dienen. Maar kijk eens rond in de wstpIH
£deLde men?chen °m je heen ~ en ™<3°* vooralSefjezeU eV bif té betrekken _ dan zult ge misschien niet één enkele vinden van wie óok
En toch zegt het Evangelie: niemand kan twee heeren dienen
Maar al zou er ook geen enkel mensch zijn, die één heer zou willen
onderga^3 ™" Ey<m9eUe dit dienen beteekent des menschen
GELOOF — EEN WERK.
s&ïïïsraüfvertwijfelüig; en dat daarom * £~ïsk
mo^ï-l°Ch v91 niGt Z°°' dat elk werk wegvalt. Het geloof moet het werk S^i ' «maken' ^ h6t feit' dat ik d°°r gelóóf verlost ben dat wal dit betreft, van mijn kant niets noodig is, dat dient JuistmoaeÏÏ.lrJ maken, dat ik tot eenig werk komen kan, dal^k^et bezwiï ondS £ ÏÏSX?*^^ aangevuurd en verkwiktword dooTl omsU SSX^ar0* ^ ^ ^ VeilOSt b6n - G°ds Sd Zóó moet de verhouding zijn van het geloof tot het een of ander werk;
87-111



zoowel bij zijn begin als bij zijn voortzetting; want het kan toch de bedoeling niet zijn, dat het werk geheel zou wegvallen.
Luther ijvert er dan ook zelf voor, dat men het vasten en dergelijke beoefenen zal; alleen — men wete, dat onze zaligheid daar niet van af hangt.
Hier ligt het dialektische punt: onze zaligheid hangt er niet van af, dus, meent men, kan een dergelijk werk evengoed ganscheiijk ongedaan gelaten worden. Maar dit is nimmer Luther's bedoeling geweest; zoo zou hij immers een voorvechter geworden zijn van een dood geloof. Zijn meening is: Wanneer de zaligheid van de werken afhankelijk wordt gemaakt, dan wordt zij tot wet gerekend en dat is juist de verkeerde wijze, waarop de mensch zijn werken doét. Wanneer geloof het verlossend element in ons leven is, dan volgt daaruit een werken, dat uit liefde tot het goede voortgekomen is. Maar volgt uit het geloof geenerlei werk, maar wellicht zelfs het tegenovergestelde, dan is zoo'n mensch verloren. En waarom? Omdat de werken uitbleven? In dat geval zou toch de zaligheid afhangen van de werken. Neen, omdat het uitblijven van deze werken het openbaren zou, dat die mensch geen geloof heeft. En daarom gaat hij verloren, omdat hij geen geloof heeft.
BEZWAREN TEGEN HET CHRISTENDOM.
Men wil ons wijsmaken, dat de bezwaren, die men tegen het Christendom heeft, voortkomen uit twijfel. Maar dat is een misverstand. De bezwaren tegen het Christendom komen voort uit insubordinatie, uit tegenzin om te gehoorzamen, uit verzet tegen alle gezag. Daarom heeft men tot nog toe slechts spiegelgevechten met deze bezwaren gehouden, omdat men intellectueel met den twijfel gestreden heeft, terwijl men ethisch met de opstandigheid had moeten vechten.
EEN NIEUW BEWIJS VOOR DE GODDELIJKHEID VAN DEN BIJBEL.
Tot nog toe deed men het aldus. Men zei: de Heilige Schrift is goddelijke Openbaring, geïnspireerd, enz. derhalve moest er de volmaaktste overeenstemming bestaan tusschen alle berichten tot in de kleinste bijzonderheden.



Laat ons de zaak nu eens op een andere manier bezien. God zal toch zeker wel weten wat „geloof" is, wat het zeggen wfl, geloof te veT langen, nj. dat dn beteekent: direkte mededeeling te weigeren een tweeledige opvatting mogelijk te maken. ageren, een
Zie, dat is voldoende. Juist omdat God wil, dat de Heüige Schrift een
aerTch^hJ^ ** ergemls g6ven zal bij elke anders
gerichte beschouwing, juist daarom is vlijtig voor deze onnauwkeurig^
^vloi^ZOig*d ,(dl° O.venoens in faet licht der Eeuwigheid gezien gemakkelijk met elkaar in overeenstemming zijn te brengen)
Een ander gezichtspunt. God wil ook als Wereldbestuurder voorwerp zijn van geloof; hij wil, dat u en ik zullen geloovèn, dat hij een liefdevolle vader is, enz. Een theorie, die in overeenstemming met bovengenoemde harmonizeerende theorie zou zijn, nu zou moeten eischen, dat W on ??¥ m,f? mate Zonder dolzinnigheid zou zijn, dat men
fZLr l2 • 6 11 k J°°r h6t grijpen en voelen had- God liefde is. Maar het is er ver vandaan, dat de wereld er zoo uitziet. En waarom is zi, met aldus? Omdat God wil, dat het geloofd zal worden Waar°m
Men leerde immers ook in de Middeleeuwen, dat de zichtbare teekenen in de sakramenten ertoe dienden, om het geloof te „beproeven" W l mogelijkheid van een geërgerd worden de weerstand in
iSLreTEtï r06Pve«' 'TT* ï*1 gel°°f °P d6Ze ^Ze zou kunnen ontIfSï; m enkelmg het geloof k i e s t; van een direkte verhouding tfï61 geen„sPrake; Clemens Alexandrinus leerde, dat de Heilige .V<m ?lGgorieën bediende - om ze voor de ketters onver-
5^\mÖk8n' d^-2- °pdat zij slechts voor de geloovigen als zoodanig kenbaar zou zijn.
Zoo is het ook in verband met den Bijbel gesteld. Maar het „geloof" kwam buiten gebruik de hartstochtelijke gespannenheid, die eigen is aan het geloof, leek de menschen iets overdrevens toe — en zoo verlangde men, wanneer men zich dan al met den Bijbel in zou laten, een geopenbaard Godswoord te ontvangen; en zoo verlangde men ook dat
' w/Tï ZJ6n' dQt men het maar voor het grijpen en voelen heeft, dat het Gods Woord is; overal moest het dus een volslagen har monie te zien geven, enz. '"«wgen nar
TOJHe^9etr,?OSt!? f0* Vele geëerde inspanning daartoe - nu ja, maar zelfs de geleerdste inspanning is toch altijd nog iets dat licht telt üï vergelijking met de soort inspanning, die het geloof van ons vergt



HET WONDER.
Dat Christus weinig tot veel maakt, zooals bij de spijziging der vijfduizend, woidt gewoonlijk als een wondei beschouwd.
Maai Christus doet ook in omgekeeide richting een wondei: Iets, veel, weinig (alles, wat iets zijn wil) telkens weei tot niets verdeemoedigen.
Men zal misschien denken, dat dit wondei veel gemakkelijkei is, maai dat is niet zoo. Iedere verandering van kwaliteit, iedere algeheele verandering van kwaliteit is eigenlijk een wonder. De eene mensch kan wellicht den ander op zijn zwakheid wijzen, maar er hem op wijzen, dat hij heelemaal niets is, dat kan alleen de Godheid, en de mensch kan niet eens zichzelf zoo verdeemoedigen.
GENADE.
Het Christelijke heeft altijd iets paradoxaals aan zich. Als „genade" beduidt, er zorgeloos op los leven, dan wordt de genade misbruikt. Genade beduidt, dat ook ik moet afsterven, wat door het Voorbeeld als iets gelijktijdigs (n.1. in zijn kruisdood) tot uitdrukking is gebracht, terwijl het leven en de dood van het Voorbeeld de verwerving der genade beteekende. Ik moet ook afsterven — en dan toch door de genade verlost worden.
Het menschelijke begrip van genade is: Nu zult gij geheel vrij zijn, daarom spreken wij van genade. Maar Christelijk is het, te zeggen: Neen, gij zult leed hebben, veel leed misschien, en dan uit genade verlost worden.
Men ziet hier gemakkelijk het merkteeken van de ergernis. Het kan den natuurlijken mensch reeds een ergernis zijn, te luisteren naar dit betoog over de genade, in zooverre hij zich zelf rechtvaardigen wil. Maai nu goed dan, zegt hij wellicht, laat het dan genade zijn, ik wil ze in deemoed aannemen, maai dan wil ik ook vrij zijn. Ach neen, zegt het Christendom, gij zult niet ontkomen aan het leed — en dan zult ge u nog eiondei dienen te veideemoedigen, dat het uit genade is, dat gij verlost woidt.
Ach, want alleen het Christendom heeft ei eenig begrip van, hoe oneindig veiheven God is; wij menschen, wij maken God tot iets tamelijk onbeduidends.



Het Christendom eischt alles van ons, en wanneer wij daaraan voldaan hebben, verlangt het van ons, dat wij begrijpen zullen, dat wij enkel en alleen uit genade verlost worden. Dat is goddelijke genade en deze is anders dan wat wij menschen onder genade verstaan.
HET CHRISTENDOM EN DE WERELD.
J2^^#.CM,8Jend2m niet m de wereld Past< bewiis* het eigen leven van Christus afdoende.
Dat het nu, zooals het heet, zich overal verbreid heeft.... Ta maar men slaat er geen acht op, dat het toch misschien eerst nog wel eens zou moeten worden bewezen, dat datgene wat zich overal verbreid neeft, ook werkelijk Christendom is. Waartegenover het niet behoeft te worden bewezen, dat datgene wat Christus verkondigde. Christendom was. Men beroemt zich erop, dat nu allen Christenen zijn, doch men bemerkt niet hoe het als een satyre is, dat toen Christus het Christendom verkondigde, allen op de loop gingen — zoodat de groote verbreiding van het Christendom wel hierin zijn oorzaak vinden moet, dat net geen Christendom is, wat men verkondigt.
DE BESTAANDE CHRISTENHEID.
Pascal heeft eens gezegd, dat het gevaarlijk is God te kennen, en zijn eigen ellende niet te kennen.
Maar is het niet juist dit, waaraan men zich schuldig gemaakt heeft? Is met juist dit het gevaar, dat men in de bestaande Christenheid veroorzaakt heeft door de lichtvaardige wijze, waarop men allen zonde, onderscheid Christenen heeft laten worden, dat men hun een voorstelling van God heeft bijgebracht, in het bijzonder van zijn liefde — maa-
ï , 9 &e} ni6t tot innerliikheid bewogen heeft, om hun eigen ellende te leeren kennen. 3
Het Christendom heeft — doordat het misbruikt is — de menschen verweekelijkt en hen gedemoraliseerd. menscnen



INNERLIJKHEID.
Men waarschuwt tegen innerlijkheid, maar men zou even goed tegen het Christendom kunnen waarschuwen.
Men roept het begrip der genade te hulp om zich af te sluiten van de richting naar binnen, en dan maar naar buiten, de wereld in!
Maar de zaak is, dat men bang is voor de moeiten van een waarachtig geestelijk leven, dat eerst door innerlijkheid tot ontplooiing komt, terwijl men thans met een naar buiten gewende aandacht leeft en slechts praatjes over het Hoogste verkoopt.
DE VERKONDIGING VAN HET CHRISTENDOM.
Wanneer Christus zelf het Christendom verkondigt, kan geen mensch het uithouden, Christen te zijn: allen verraden ze hem.
Wanneer een apostel het verkondigt, kunnen wij menschen beginnen mee te doen.
Zoo gaat het bergaf — en wanneer een praatjesmaker het Christendom verkondigt, dan worden wij Christenen bij het millioen.
Er ligt toch iets weemoedigs in deze waarheid, dat het beter zou zijn, dat het Christendom maar heelemaal niet meer verkondigd werd dan op de wijze zooals het nu gebeurt. Zoo eens in de week een uur lang in opwinding te worden gebracht als in de schouwburg, en dan is het ongeluk juist dit, dat men er aan gewoon raakt rustig naar alles te luisteren, zonder dat iemand er ook in de verste verte maar aan denkt, iets te doen.
IETS — EN HOE.
De regel met betrekking tot de verhouding van een bestaand iets en het nieuwe in het Christendom is heel eenvoudig het volgende: het nieuwe is niet een nieuw „iets", maar een nieuw „hoe" van het oude iets.
Doch een „hoe" in praktijk brengen, dat zal niet zoo licht in het oog loopen en niet zoo gemakkelijk alle aardsche hartstochten bevredigen, die het oude verdringen willen om zelf tot heerschappij te komen, enz., daarom is het van zooveel belang voor alle ongeduldige en op het uiter-



lijke geste de menschen, dat het nieuwe een „iets" wordt — opdat maar het volle licht vallen kan op - dengeen die er mee begonnen is.
Wanneer zulk een nieuw „hoe" in waarachtige zelfverloochening door dengeen van wien het uitgegaan is, in praktijk wordt gebracht — en w ™k Z i] ?em aansluiten of zijn gedachten overnemen, dan zal hol*?,3heu*ea' dat' wanneer deze niet in dezelfde mate zelfverloochening bezitten, hi, hun ongeduld al spoedig niet meer zal kunnen bevredigen In hun ongeduld wordt het dan voor hen van belang, dat het zóó veï anderd wordt, a s zou hij een nieuw „iets" hebben gebracht, waarop hij tót heerschen ui geroepen wordt - opdat er „schot" komen zal voor hen, die zijn denkbeelden hebben overgenomen. Als hij daar niet op ii wil gaan dan wordt dit door zijn aanhan ^ den r' ^ bescho*^
ïbssssi&r"*aan de goede zaak -nu ja-het is *» °°k
EEN APOSTEL IN ONZEN TIJD.
^T^" ï mij fen apOStel voorstelten zou in onzen tijd, zie ik hem zóó op den kansel zou hij zich wel heelemaal niet vertoonen, om zooveel mogelijk de aandacht op het leven zelf te vestigen; zijn preeken zouden hierin bestaan, dat hij in zijn eigen leven de LfVer oocnenTna en de navolging van Christus tot uitdrukking bracht. Hoe zou hj hel ook Sfroll m°n2 °Pnemen k™»" ^en deze kunstenaars van hege* sproken woord die tegenwoordig op den kansel staan - en die heele maal over het leven heen redeneeren.
ontmant temand, om hem tot een zanger te maken, die zulke hooge tonen voortbrengen kan als waartoe geen gewoon mensch in SÏronS'' Z00^jn °°k deze ieden<k»s, in ChriltelijkL zin, oSmcÏÏden beroofd van hun eigenlijke mannelijke kracht, die in het zi n geTegen is
SK^S^"00-*00" " Z°° -kepend zingen als geenwaa?
CHRISTENDOM — MENSCH.
„Maar wanneer het Christendom iemand nu eens, naar den mensch gesproken, voor zijn heele leven ongelukkig *ou maken, ÏÏaieTmeh



het in zijn strengsten vorm zou moeten nemen, dan is het toch eigenlijk te veel gevergd, dat men zich daarmee zou dienen in te laten." Hierop zou het Christendom moeten antwoorden: Dat gij zoo spreken kunt, is verklaarbaar uit het feit, dat gij er noch eenig begrip van hebt, hoe verschrikkelijk de zonde is, noch hoe zalig de Eeuwigheid is; indien gij dit tegenwicht bezat, zoudt gij van meening zijn, dat ook onder de genoemde voorwaarde het Christendom toch een absolute en oneindig groote winst beteekent.
Overigens geldt wel van hen, die het Christendom in zijn strengsten vorm verkondigd hebben (vooropgesteld, dat het zoo voor hen de waarheid was), dat zij daartoe gedwongen werden. Door heel bijzondere leiding zijn zij zóó tot het uiterste gebracht, dat zij voorwaarts moesten.
DE OUDE MEENING EN DE MIJNE.
De oude meening was: zich dusdanig te beijveren en te reppen om de menschen hordengewijs (zoo mogelijk alle) er toe te krijgen zich tot het Christendom te bekeeren, dat men erdoor vergat, en het zoo nauw niet meer nam, of datgene, waartoe zij bekeerd werden, nog wel iets met Christendom te maken had.
Mijn meening is: er de grootst mogelijke aandacht aan te schenken, dat duidelijk wordt, wat Christendom is — ook dan, wanneer niemand, ook ik zelf niet, zich ertoe zou kunnen bekeeren.
GOD EN DE MENSCH — VADER.
Niet precies in denzelfden zin als een menschelijk vader is God onze vader. De aardsche vader is gebonden aan zijn natuurlijke verhouding, hij is vader of hij wil of niet; hij heeft, toen hij zich vader maakte, zich tot iets gemaakt, dat hem vasthoudt.
Anders is het met God, want hij is louter Geest. Wanneer gij niet zóó wilt zijn, dat God uw vader zijn kan, dan is God ook uw vader niet, hij kan het niet zijn, en wil het ook niet.
Maar dan is er ook nog weer een ander verschil. Want het is goed gezien, dat het een aardsche vader was, die, toen zijn verloren zoon berouwvol terugkeerde, zich verhardde en niet vergeven kon noch



vader meer zijn wilde. Maar dat gebeurt nooit met God; zoodra wij het in oprechtheid willen, is God ook onze vader.
GODS GROOTHEID.
God geeft de menschen een Heilige Schrift, die Zijn wil bevat, maar die geen compromis toelaat ten opzichte van het ideaal — en dan laat hij het aan een ieder over, hoe men het opvatten wil; hij laat niets van zich hooien, zwijgt, mensch voor mensch beproevend, want het lijkt er werkelijk op of het heelemaal aan ons overgelaten is, hoe we de Schrift opvatten willen. Maar, daar kunnen we op rekenen: Het oordeel komtl
MENSCHELIJKE ONDANKBAARHEID.
Zie eens naar de zee, naar de wolken en de meeuwen — span iedere zenuw in om het beeld vast te houden, want misschien is het de eerste en de laatste maal, dat gij iets in uw herinnering moogt vastleggen
Alleen: wie ziet zóó? En toch, verondersteld, het zou de eerste en de laatste maal zijn — en verondersteld, gij zoudt het vergeten en blind worden — nu goed, maar de God, die dit alles geschapen heeft, dien leunt gij toch nog precies even goed zien. Maar.... hoe ondankbaar zijn de menschenl
FANTASIE — WERKELIJKHEID.
Neem een stok; wanneei je hem in je hand houdt, is hij lecht. Maai werp hem m het water, dan lijkt hij krom. Dan kun je hem er weer uit halen en zeggen: „Ja, maar m'n hemel, hij is toch lecht." — Zekei maai wees zoo goed hem nogmaals in het watei te gooien, dan lijkt hij weer
Zoo gaat het ook, wanneer ledenaais en dergelijke lieden ons het Christendom^demonstreeien. Zij nemen het uit het medium der werkelijkheid (in hun eigen leven geven zij er geen uitdrukking aan), en daarom ziet het Christendom er zoo heel anders uit als het üT waaiheid is — want wees zoo goed het dooi middel van je eigen leven in de
87-IV



werkelijkheid te plaatsen, dan zul je bemerken, dat het er heel anders uitziet, dat het verhevene vernederd wordt, enz.
GELOOFSVRIJHEID.
Ideaal gezien kan het zeer waar zijn, dat ieder mensch gewetensvrijheid, geloofsvrijheid en dergelijke zou dienen te bezitten.
Maar hoe dan verder? Waar zijn dan de menschen, die geestelijk zoo sterk zijn, dat zij deze vrijheid gebruiken kunnen, die werkelijk alleen, absoluut alleen, tegenover God vermogen te staan?
Hierin ligt het onware, de demagogische vleierij, dat men redeneert, alsof ieder mensch zoo'n kerel zou zijn — als er maar geen wetten en geen dwang zouden bestaan. Gij, mijn God en Vaderl Neen, dit is de waarheid: Ieder, die zoozeer een persoonlijkheid is, dat hij absoluut alleen met God en zijn geweten te rade gaat en het daarbij uithouden kan, die kan het geen sikkepit schelen, of daartegen wetten en verordeningen zijn gemaakt, dat is voor hem zooveel als spinrag. Ja, en is hij werkelijk iemand van groot formaat, dan verlangt hij zelfs naar allerlei tegenstand, om niet te verdolen en een misslag te begaan — want dat verordeningen van menschen hem zouden kunnen dwingen, neen, daarvoor koestert hij geen vrees; voor God en zijn geweten weet hij, dat hij dat niet behoeft te doen.
Men wil enkel die dwang en verboden weg hebben, om dan te doen, alsof wij zulke reuzenkerels zijn, die zoo heelemaal op zichzelf kunnen staan — terwijl juist de tegenstand, dien wij ondervinden, dis wij dien overwinnen, het eenige bewijs zou vermogen te leveren, dat wij inderdaad zulke kerels zijn.
Neem alle dwang weg, die juist menschen zoo noodig hebben, ook in de hoogste levensgebieden (en redelijkerwijs steeds meer naar gelang men het hooger zoekt) — en de massa der menschen zal of tot niets vervallen of in handen van allerlei partijschappen geraken.
Maar dat is zoo verleidelijk en streelt onze ijdelheid zóó: bijna als een apostel te willen zijn, of ten minste toch als Luther — neem daarom alle dwang weg — en wij zijn het. O, gij dwazen of drogredenaars; de apostelen, Luther en anderen waren juist datgene, wat zij waren, doordat zij allerlei dwang en tegenstand tegen zich hadden, maar zij overwonnen die. Was deze dwang er niet geweest, dan zou men nimmer te



zien hebben gekregen, dat zij datgene waren wat zij waren.
Nu wil men alle dwang weg hebben en dan voor apostel spelen. Doch juist opdat aan het licht zal komen, of het werkelijk alleen het „geweten" is, dat hier de alles beheerschende factor is (en geen verwarde gedachten pi dwaze napraterij), daarom kunnen dwang en tegenstand niet worden gemist hier. De bepaling, of wij met het „geweten" te maken hebben, is een zoo delikate zaak, dat er alle mogelijke filtratie toe noodig is om dit uit te vinden; maar is het eenmaal uitgemaakt, dat het geweten, en niets anders, mijn houding bepaalt; nu, dan weg met alle verordeningen — ik heb nog slechts een glimlach voor ze overl
En juist omdat het „geweten" voor den gewetensvollen mensch zoo iets buitengewoon heiligs is, — juist daarom verlangt hij tegenstand en dwang. Hij wil met behulp van dwang liever tijdig ontdekken, dat het misschien heelemaal niet zijn geweten was, dat hem er toe bracht, deze of gene stap te willen wagen, dan, wanneer het te laat is, tot de ontdekking te komen, dat hij in een inbeelding bevangen was geraakt, een inbeelding, die het heiligste van al, zijn geweten, betrof.
Wie in waarheid zóó alleen in de wereld kan staan, dat hij enkel met zijn geweten te rade gaat, die is een held. En die mag wel zeggen: geneer je mijnentwege niet, je moogt mij gerust nog meer dwang opleggen, dat heb ik zelfs graag.
Het is trouwens een geheel verkeerde redeneering, wanneer men tot deze conclusie komt, dat alle dwang des te onverdragelijker is naar mate het goed grooter is en van meer gewicht. Neen, neenl In verband met iets onbeteekenends is ook de geringste dwang onverdragelijk: wanneer men bijvoorbeeld bij de wet zou verbieden, een hoed te dragen en bevelen, dat iedereen met een pet op zou moeten loopen. Hoe grooter en ernstiger daarentegen het goed is, des te betet kan ik ook dwang verdragen, opdat ik de gelegenheid krijg mijzelf te toetsen en mijzelf te leeren kennen; opdat de beslissende stappen, die ik te doen heb, mij niet te gemakkelijk zullen worden gemaakt — want ten slotte kan toch waarlijk geen enkel dwangmiddel den geestelijken mensch dwingen, het kan hem hoogstens zijn vrijheid duur laten koopen.
Wat men dus eigenlijk wil, is het volgende: Men wil niet tot zulke beslissingen gedwongen worden, waar het heel beslist en duidelijk wordt, dat men een geweten heeft en alleen uit kracht van zijn geweten handelt. Men zou moeten zeggen: Wij zijn zwak en bedeesd, wij hebben niet zooveel moed en zooveel kracht — daarom willen wij de



dwang weg hebben. Dat zou tenminste zin hebben. Maar in het leugenachtig jargon van onzen tijd heet dat: wij strijden voor gewetensvrijheid.
Al dat gepiaat over het afschaffen van dwang is daarom, óf iets van verweekelijkte menschen, óf van dezulken, die eens misschien de kracht om te strijden in zich hebben gevoeld, maar die thans afgemat zijn en het gemakkelijker zouden vinden, als alle dwang nu maar weggenomen werd.
GEWONE EN BUITENGEWONE CHRISTENEN.
De drogredenaars dragen zonder meer deze onderscheiding als een vaststaand feit voor: „De groote eischen zijn niet voor ons allen bestemd." Doch er zou integendeel maar één soort Christenen mogen bestaan, en wij zouden allen met den maatstaf van het ideaal dienen te worden gemeten — om deemoed, maar ook om blijmoedigheid te leeren, in plaats van zelfgenoegzaamheid, die ópkomt, wanneer men alleen maar wordt gemeten naar de betrekkelijkheid van hetgeen men nu eenmaal is.
NIET MET WOORDEN.
De hemelen verkondigen Gods lof niet met woorden, maar zij zetten anderen ertoe aan, doordat zij ze aanschouwen: zoo loven ook zij die een waarachtig Christelijk leven leiden. God, ook als zij zwijgen, want zij zetten anderen er toe aan Hem te prijzen, daar, sterker nog dan de schoonheid der hemelen, de aanschouwing van een zuiver leven onzen geest ertoe drijft God te aanbidden.
CHRISTELIJKE NUCHTERHEID.
Nuchter worden in Christelijken zin is stellig voor een ieder bijzonder moeilijk en slechts weinigen zijn voorzeker in dezen zin nuchter te noemen. Het bijzondere is daarbij, dat het nuchter worden op een geheel andere wijze geschiedt dan men het zich van natuurlijk standpunt geneigd is voor te stellen, n.1. zóó:dat het een stille overgang van klaarheid



tot grooter klaarheid zou zijn. Integendeel: het komt tot een krisis, waarbij men in zulk een geestelijke verwarring raakt, dat men niet in en uit weet, zoodat het lijkt, dat men nu eerst recht in een roes bevangen is geraakt, terwijl men vroeger nuchter was — en toch is dat de krisis. Het is daarmee evenzoo als met dengeen, die aan den drank is, en er van af komen wil — ook voor dien komt er een tijd, dat hij zich meer onder den invloed van een roes gevoelt dan vroeger, toen hij dronk, en dit komt juist daaruit voort, dat hij zich van drank onthouden heeft.
En nuchter-zijn in geestelijken zin, beteekent nu vóór alles de volstrekte, ten einde gedachte afzondering van ons ik als op zichzelf gesteld wezen tegenover God, dit echter alleen als eisch verstaan ten aanzien van God; en dan de zuivere indruk van het ethische en wat ethisch het belangrijkste is: een duidelijk en wel doorkneed bewustzijn van zijn eigen werkelijken toestand.
HOE HET NIEUWE TESTAMENT GELEZEN WORDT.
Wij zijn er nu eenmaal aan gewend, dat het Nieuwe Testament er is — en dat wij het er met elkaar over eens zijn om niet te handelen naar hetgeen daar geschreven staat.
Zou ik b.v. een boek schrijven, waarin de eischen maar half zoo hoog werden gesteld als in het Nieuwe Testament, dan zou ik voorbeelden weten van mannen, die tot hun vrouwen zouden zeggen: „Dat boek moet je niet lezen", uit vrees, dat de lectuur ervan hun hoofd op hol zou brengen. Maar diezelfde mannen komen nooit op de gedachte er bezwaar tegen te hebben, om hun vrouwen het Nieuwe Testament te laten lezen — zij verlaten er zich natuurlijk op, dat het voldoende zeker is, dat geen hunner op de idéé zal komen om te handelen naar hetgeen daar geschreven staat.
IDEAAL EN WERKELIJKHEID.
Het is gemakkelijk in te zien, dat het Nieuwe Testament (in het bijzonder de Evangeliën) slechts aan het ideaal gemeten eischen, en deze in absoluten zin, bevat.
Nu hebben wij er ons intusschen aan gewend om zoo zonder meer te



zeggen, dat dit alles slechts voor de apostelen gold, maar dat het niet geldt voor ons.
Gij mijn God, wat een wonderlijk God zijt gij, om een Heilige Schrift te geven, die alleen een paar menschen aangaat, die het daarenboven mondeling vernamen — en die zich dus niet richt tot het gansche menschdom.
Neen, iedereen heeft zijn houding tegenover de eischen van het ideaal te bepalen, en het apostolische is niet, gelijk elders werd opgemerkt, een houding aan te nemen tegenover de eischen van het ideaal, maar goddelijke autoriteit te bezitten.
Iedereen heeft zich voor God te meten aan de eischen van het ideaal — en dan onder Gods oogen, maar in het volle besef zijner verantwoordelijkheid, zijn toevlucht te zoeken bij de genade.
HET MENSCHELIJKE EN HET CHRISTELIJKE.
Bloot menschelijk is het te denken: Als ik maar goed en wel door dit tijdelijke leven heenkom — met de eeuwigheid, daar speel ik het wel mee klaar.
Christelijk gedacht is het te zeggen: Als ik maar van het eeuwig heil verzekerd ben, dan kom ik met mijn tijdelijk bestaan wel klaar, ook al zal het leven mij misschien moeilijk en zwaar vallen. — Doch men heeft ons de verzekerdheid van het eeuwig heil al te gemakkelijk en te goedkoop gemaakt, d.w.z. men heeft ze herschapen in louter fantasie.
DE LEUGEN VAN DE RHETORIEK.
Op het oogenblik, dat iemand er gevoelvol over spreekt, dat de geloovige er vreugde in vindt te worden veracht en dat armoede hem een lust is, enz., juist op dat moment bevindt hij zich op het punt (vooral wanneer hij tot meerderen spreekt), door -gevoelens te worden meegesleept, die zich bezig houden met de vraag, welke invloed hij op de toehoorders uitoefent, hoe hij in hun achting stijgt, enz., en beweegt hij zich dus in de richting van precies de tegenovergestelde kategorieën als waarover hij spreekt.
De vraag is echter, of iemand op het moment, dat hij veracht wordt,



in staat is, vreugde te scheppen in deze verachting. Zou dat niet iets bijna bovenmenschelijks zijn, wanneer het werkelijk aldus diende te worden opgevat, zonder dat men door het een of ander bedrog eer zou kunnen inleggen met deze verachting?
Laat degeen die het wagen wil te verkondigen, dat het iets verheugends is gehoond te worden, inderdaad maar eens flink gehoond worden, dan zullen wij wel eens zien, waar de redenaar blijft.
Het ongeluk is, dat wat de „redenaar" doet, op fantasie berust — maar het is geenszins het Christelijke.
Het Christelijke brengt getuigen voort, en dan adieu, welsprekendheid! Een „getuige" is een veel te ernstig mensch, dan dat hij welbespraakt zou zijn in den trant van een redenaar.
Neen, een redenaar heeft evenals een dichter behoefte aan vleierij. Dit heeft ten gevolge gehad, dat men het Christendom in gansch andere kategorieën heeft vertaald dan in de Christelijke.
EEN REEENSOM DIE HET VERSTAND TE BOVEN GAAT.
Neem een groep van vijf menschen, die alle vijf-achtste van hun krachten inzetten, om nu gemeenschappelijk voor dezelfde zaak te werken — en neem dan iemand, die niet meer aan kracht bezit dan ieder van deze vijf, maar die al zijn kracht inzet: Wie zal het meeste bereiken?
Alle verstandsmenschen zullen eensgezind het met de groep houden, ik houd het met den eenling.
Alles inzetten is iets volkomen anders dan een hoog totaal van gedeeltelijke inzetten, het is iets, waar wijding van uitgaat, iets geestelijks — het andere is menschelijk geknoei.
Maar hoe weinigen zijn er in onzen tijd, die weten wat des geestes is.
DE BIJBEL — VOOR IEDER AFZONDERLIJK.
Denk u twee menschen in, die van elkaar houden. De minnaar heeft de beminde een brief geschreven; zou de ontvanger nu op de idee komen, zich erom te bekommeren, wat anderen uit dezen brief zouden kunnen lezen? Zou hij hem niet veeleer alleen lezen?



Gesteld nu, dat deze minnebrief de eigenschap had, dat ieder mensch zich als de beminde zou kunnen beschouwen, wat dan? Is het dan de bedoeling, dat zij nu te samen moeten hokken en erover confereeren, om maar te zwijgen van het gansche wetenschappelijk apparaat van tallooze generaties, dat zij mee zouden moeten sleepen?
Neen, de bedoeling is, dat ieder afzonderlijk voor God dezen brief moet lezen, geheel op zich zelf, als de enkeling, die door God of van God dezen brief ontvangen heeft.
Maar men is het bijna vergeten, dat deze brief van God komt, en heelemaal, dat hij aan ieder van ons afzonderlijk is gericht. Men heeft de soort er voor in de plaats gezet. En daarom maakt de Bijbel op ons geen indruk meer.
MENSCHELIJKE GROOTHEID — GODDELIJKE GROOTHEID.
Menschelijke grootheid is het, zoo dicht mogelijk bij de waarheid te komen, maar onder voortdurende handhaving van zichzelf, zoodat men de overwinnaar blijft, die zelfbewust boven het geheel staat.
Goddelijke grootheid is het, tot zulk een overgave te komen, dat men onder de waarheid bezwijkt, gelukzalig, wanneer slechts de waarheid te voorschijn treedt. Dat beteekent zooveel als, terwijl men het ware in triomph met zich voert, om haar voortgang te bespoedigen, zich onder haar zegekar werpen, gelukzalig onder te liggen, gelukzalig, dat aldus Gods eer aan het licht wordt gebracht.
O, dat begrijp ik. Maar dan is het mij toch, of mij dit te hoog gaat en ik zink terug op een lager niveau — doch Gij, mijn God, zult mij toch wel helpen, om aandacht te schenken en mijn plaats in te ruimen aan die grooten, die in deze dingen het volmaakte hebben bereikt.
CHRISTELIJKE SENTIMENTALITEIT.
Tot zijn vrede, rust en zaligheid heeft een mensch een God in den hemel noodig, dien hij — o onuitsprekelijke zaligheidl — zijn Vader noemen mag, terwijl hij zichzelf als zijn kind mag beschouwen. Dan heeft hij een Verlosser en een Middelaar noodig, opdat hij niettegenstaande zijn zonde gelooven kan, dat God zijn vader wil zijn. En ten



slotte heeft hij een Heüigen Geest van noode, die hem sterkt in «ffe streven en zijn geest getuigen doet. n Maar een vriend in den hemel, heeft hij dien noodig? is de Christ™ e^^
enndc\nr?stmeltn°eTn' ^ ^ st^g G^d dTn Vaïer^scnS en Christus te maken tot iets geheel verkeerds scnalten
Wanneer wij zoo oud geworden zijn; dat wij ons verbeelden dat wfl voor onszelf zorgen moeten, dan moeten wij stelliqnaar eïn ZÏJÏÏ
ÏÏSSr? ^ °nS 8igenlijk niet helpen kang°Sa d?e meTons meeleeft. En zoo heeft men ten laatst* Christus tot een vriend aeïïaakt een vriend „aan wiens boezem ik mijn moede hoofd kaTdoen^en»;
HET NIEUWE TESTAMENT.
voofhe^^^^^^ van troost
van de meening dat de Chris^St' voor i^^SïïM woïdenT 0 °Vei ^ t6kSten m°et °nS' die met «ld.» willen gep^S
CHRISTELIJKE OPVOEDING.
„Opvoeding" is het ééne noodige, er moet wederom tot het Christ*™. dom worden opgevoed. Maar men kan n,-0, M„ ï. ,7 00rlsten-
87.V



heden" kunnen alleen tot het Christendom worden opgevoed.
Maar wanneer tot het Christendom moet worden opgevoed — en de schouwplaats daarvoor niet is de warme beslotenheid van het gezin, noch de vredige omheining der school, noch de veilige stilte der kerk (waar de opvoeder het sterkste staat), maar de historische werkelijkheid, waar de opvoeder verre en verreweg het zwakste is: Hoe wordt dan de opvoeder genoemd? Hij heet .niet „predikant", niet „leeraar", ook niet „professor" (of misschien heet hij tegelijkertijd ook wel zóó, maar wezenlijk heet hij) — „martelaar". Op het schouwtooneel der historische werkelijkheid is het de „martelaar", die opvoedt tot het Christendom (en daar het in de Christenheid plaats grijpt, waar alle Christenen zijn, voedt hij dus Christenen op tot het Christendom). Door zelf gehoorzaamheid te betoonen leert hij gehoorzaamheid. Hij is niet de onderwijzer, die opvoedt door slaan; het karakteristieke van zijn opvoeding is, dat hij opvoedt door zich te laten slaan. Zij die leeren, ontvangen van hem daartoe weliswaar niet zijn uitdrukkelijke toestemming, maar toch geeft zijn geduld hun ertoe verlof en schenkt hun de vrijheid met hem te doen wat zij willen. Tenslotte slaan zij hem dood — en dan vangt eerst het eigenlijke onderricht aan, dan leeren zij gehoorzaamheid van hem, of zij leeren ervan, dat zij hem doodsloegen.
HET BESTE IN HET LEVEN.
Het beste in het leven is wat men vindt; soms zoekt men en vindt, soms vindt men, ofschoon men niet gezocht heeft. Hij die een parel vond, die hij niet gezocht had, vond haar niettemin; wanneer hij alles prijs geeft om haar te bezitten, brengt hij daarmee, als het ware omgekeerd, tot uitdrukking, dat hij haar heeft gezocht; want zóó, na het ontvangen te hebben, zich het bezit van iets verwerven is omgekeerd hetzelfde als het zoeken.
MAG MEN ZIJN ONDERGANG WENSCHEN ?
Is het een mensch geoorloofd, zijn eigen ondergang te willen? Neen. Waarom niet? Omdat zooiets zijn oorzaak heeft óf in levensmoeheid — en dan behoort bij zoo flink te zijn om er tegen te vechten.



óf omdat hij mééi wil zijn dan een mensch. Want, o zeker! ei zijn gevallen, waarin wij, menschen, het vermogen in te zien: Hier zou een offer een geweldige uitwerking hebben en ruim baan maken. Maar zijn eigen ondergang willen, dat is toch voor een mensch te hoog.
Zijn ondergang willen is iets zóó hoogs, dat alleen het Goddelijke deze wil zuiver bezitten kan. In ieder mensch, die iets dergelijks wilde, zal wel steeds een toevoegsel van zwaarmoedigheid zijn geweest. Daar schuilt dan de fout. Misschien is het een verdrongen wensch of iets van dien aard, iets waarover hij eigenmachtig in vertwijfeling is geraakt (want bij God zijn alle dingen mogelijk), en nu heeft hij zijn hartstocht in een soort heroïsme omgezet.
Doch dat is niet goed. Een mensch moet aan God zijn wenschen bekend maken en dan naar de mate zijner krachten er op toezien ze vervuld te krijgen, onderwijl God biddend, dat hij het tot stand brengen wil — en het dan aan Hem overlaten, of hij mogelijkerwijs juist langs dezen weg zijn ondergang tegemoet zal gaan. Kortom: een mensch behoort mensch te zijn!
VERGEETACHTIGHEID.
Wanneer een dienstmeisje iets gebroken heeft, dan is het eerste wat zij in den regel doen zal, er voor zorgen, dat mevrouw het niet dadelijk te weten komt. Wanneer dan iemand — misschien is er intusschen ook al heel wat tijd over heen gegaan — er naar vraagt, zegt zij: Ja, dat is lang geleden — en dan lijkt het haar, of het eigenlijk niets te beteekenen heeft gehad.
Zoo zijn de meeste menschen in kleine en groote dingen. Het is een uiting van lichtzinnigheid.
Zwaarmoedigheid uit zich op tegenovergestelde wijze: hoe langer het geleden is, des te drukkender de schuld.
WEINIG — VEEL.
Leer met weinig tevreden te zijn — wilt gij loochenen, dat dit vèel is? Eerst dan bereikt een mensch de diepte, wanneer de Eeuwigheid zijn eenig geluk uitmaakt. Het gebeurt vaak, dat er iemand is, die edel wil



zijn, maar binnen de grenzen van dezelfde tijdelijkheid, waarboven hij zich in zijn adeldom verheffen wil. Dat is echter zinsbedrog. Men wil aan het goede een offer brengen, maar men wil ook door de menschen begrepen worden. Doch dan wordt men terstond geprikkeld, om wereldsch geluk te verwerven.
Stel u zoo iemand voor, die met moed en talent de fouten van zijn tijd aan de kaak stelt. Zijn vrienden en bewonderaars zullen gaarne fan
hem zeggen, dat allen zijn edel karakter te waardeeren wisten 
maar, als dat waar is, is de heele polemiek, welke die mensch voerde, onzin, want dan was die tijd immers goedl
ANDEREN TROOSTEN.
Anderen troosten — ja, wie zou dat niet graag willen? Maar wanneer dan de ware troost zoo iets dialektisch is, dat men eerst de groote vertwijfeling moet hébben ervaren, die haar voorafgaat — om getroost te kunnen worden, dan geven we terecht liever de voorkeur aan al ons vroeger ongeluk dan dat we verlangen op deze wijze te worden getroost. Waar begint eigenlijk het Christendom? Daar, waar het heidendom eindigt. Troost voor het aardsche lijden heeft het Christendom niet te bieden; het neemt aan, dat de Christen in dit opzicht geen vrees koestert, en nu slelt het de groote verschrikking der zonde voorop en begint dan te troosten. Alles door elkaar praten en troosten en nog eens troosten, dat is gemakkelijk genoeg. Maar ook hier doet zich weer de moeilijkheid gelden: mag ik dat doen?
TWEEËRLEI TRADITIE.
Onze gansche tijd draagt een radikaal karakter. Men wil in alle dingen van voren af aan beginnen, wil dus de traditie ter zijde stellen; maar ziet, in het dagelijksch leven, ja overal in de praktijk blijkt, dat diezelfde menschen heel goed begrijpen, dat het er vóór alles op aan komt een weinig traditie als bondgenoot te krijgen. Een koopman adverteert b.v. dagelijks in de courant, door dit telkens te doen hoopt hij de macht der traditie deelachtig te worden, die anders pas na verloop van jaren zou zijn bereikt.



En zoo gaat het bijna overal. Ja, men kan wel zeggen, dat de praktijk van onzen tijd in handel en wandel er juist op uit is, om met behulp van kunstmiddelen een zekere traditie in het leven te roepen.
Dus wat men wil is dit: men wil een oude traditie, die ons niet meer convenieert, een oude en eerbiedwaardige traditie, van de baan hebben, en dan wil men zich zoo snel mogelijk zelf in het bezit stellen van een surrogaat-traditie, een met behulp van kunstmiddelen in het leven geroepen traditie.
Men verafschuwt alles wat „gewoonte" heet; omdat men alleen zulke „gewoonten" bezitten wil, die ons in onze kraam te pas komen. Dat is alles.
CHRISTENDOM EN JOURNALISTIEK.
De op het oogenblik gebruikelijke verkondiging van hét Christendom is onzin. Maar wanneer het Christendom werkelijk zou worden verkondigd, zal blijken, dat de journalistiek het is, die haar op alle mogelijke wijze zal trachten onmogelijk te maken.
Nooit was er een macht, die zoo diametraal aan het Christendom tegenovergesteld is als de journalistiek.
De journalistiek houdt zich dag in dag uit met niets anders bezig dan dat zij de menschen deze leugen als hoogste principe voorspiegelt: Op de massa komt het aan. En het Christendom steunt op de gedachte, dat de waarheid een persoonlijk karakter draagt.
CHRISTENDOM EN WETENSCHAP.
Wat beteekenen al die wetenschappen? Zij zijn een poging van het menschdom om zich tegen het Christendom te verweren — maar onder voorwendsel, eens ter dege na te vorschen wat Gods welbehagelijke wil is. Ja, maar daar pas ik voorl Ieder zal toch immers moeten toegeven, dat het Nieuwe Testament in den grond van de zaak gemakkelijk genoeg te verstaan is — maar moeilijk is het voor ons, menschen van vleesch en bloed, gelijk wij zijn, er naar te handelen. „Geef al wat gij hebt den armen!" Is dat moeilijk te begrijpen? Stellig niet. Maar ik wil het liefst vrij zijn, maar heb toch niet den moed om rondweg „neen" te zeggen. Welnu, dan vind ik een wetenschap uit. Ik zeg: ik ben wel



willig het te doen, als het tenminste zeker is, dat het zoo in het Nieuwe Testament staat; doch er schijnt een variant te zijn, het is niet geheel zeker, hoe men het lezen moet. Zie, daar hebt ge tekstkritiek, enz., enz.
GELOOF EN PHILOSOPHIE.
De philosophie kan problemen stellen, tot het inzicht brengen, dat elk probleem op zich zelf in een bepaalde verhouding tot het geloof staat, en deze verhouding aangeven en construeeren— en het dan overlaten, of wij nu al dan niet gelooven willen.
Verder kan philosophie het geloof controleeren, d.w.z. het kan nagaan, of datgene wat in een bepaalden tijd geloofd wordt, den inhoud van het geloof uitmaakt, niet kakelbont dooreengemengd is met beweringen, die niets met geloof van doen hebben, doch b.v. met philosophie.
Dit alles is een zeer wijdloopige arbeid.
Philosophie is de schouwende — en toch slechts in zooverre, dat zij zegt: hier is het; voor het overige is zij blind. Daama komt het geloof, dat gelooft ziende te zijn (met betrekking tot het voorwerp des geloofs).
SLOTSOM.
Men heeft wel eens gezegd: Gij brengt niemand ertoe, op het Christendom in te gaan. Nu goed, wanneer men alleen op de idéé ziet, komt dat er ook eigenlijk in het geheel niet op aan. Maar zoo'n vaart zal het wel niet loopenl Er zullen er minder zijn, maar flinkeren. En tenslotte zijn er toch ook stellig verscheidenen, die wanneer het werkelijk ernst wordt, of zij het Christendom al dan niet zullen opgeven, dan toch liever het strengere kiezen.
Datgene, wat schade gedaan heeft, is de afschuwelijke manier, waarop men de menschen het Christendom opgedrongen heeft, zoodat het in hun oogen bijna iets erbarmelijks geworden is — wat de dominee's op stuk van zaken gedaan hebben om zelf uit den brand te blijven. Doch dat moet men niet doen: men moet zich zelf niet sparen, maar vóór alles het ideaal hoog houden.



EENIGE WERKEN VAN EN OVER KIERKEGAARD.
Keur uit de werken van Sören Kierkegaard. Uit het Deensch vertaald
door R. M. Chantepie de la Saussaye, met een voorrede van Is. van
Dijk. 3e herz. druk. Haarlem, Erven F. Bohn, 1919. Nieuwe Keur uit de werken van Sören Kierkegaard. Uit het Deensch
vertaald door R. M. Chantepie de la Saussaye, met een voorrede
van Is. van Dijk. 2e herz. druk. Haarlem, Erven F. Bohn, 1920. Liefde-daden. Eenige Christelijke overwegingen in den vorm van
redevoeringen. Naar den 7den druk uit het Deensch vertaald door
J. L. Maris—Fransen van de Putte. Woord vooraf van Is. van Dijk.
Zeist, J. Ploegsma, 1919. Stichtelijke Redenen. Bijeengebracht uit de werken door R. M.
Chantepie de la Saussaye. 2e druk. Haarlem, Erven. F. Bohn, 1922. Angst. Uit het Deensch vertaald door S. van Praag. Amsterdam,
Uitgeversmij. De Gulden Ster, 1921. Vrees en Beven. Uit het Deensch vertaald door S. van Praag.
Amsterdam, Uitgeversmij. De Gulden Ster, 1932.
G. J. A. Jonker, Sören Kierkegaard. Serie: Groote Denkers No. 3.
Baam, Hollandia-Drukkerij, 1920. Jacqueline van der Waals, Kierkegaard. Blaricum, De Wael-
burgh, 1925.



INHOUD.
blz.
Inleiding 3
De absoluutheid van het Christendom 
Oneindige weemoed ■
God — Christus 1
Afleiding 8
Christus' dood . 8
De geloovige 8
Aan God 9
Verzuchting bij het bidden .... 10
Verzuchting in strijd 10
Vreugde in God 11
De eene bron 11
Gods opvoeding ü
Hoe wordt men Christen? .... 12
De navolging van Christus .... 14
Wat Christus vraagt? 15
„Het Christendom wordt niet meer
vervolgd" "
Komt, gij allen 16
Niemand kan twee heeren dienen . 17
Geloof — een werk 1?
Bezwaren tegen het Christendom . 18. Een nieuw bewijs voor de Goddelijkheid van den Bijbel 18
Het wonder 20
Genade 20
Het Christendom en de wereld . . 21
De bestaande Christenheid .... 21
Innerlijkheid 22
De verkondiging van het Christendom 22
Iets — en hoe 22
Een apostel in onzen tijd .... 23
Christendom — mensch 23
blz.
De oude mensch en de mijne ... 24
God en de mensch — Vader ... 84
Gods grootheid ......... 25
Menschelijke ondankbaarheid ... 25
Fantasie — werkelijkheid .... 25
Geloofsvrijheid 26
Gewone en buitengewone Christenen 28
Niet met woorden 28
Christelijke nuchterheid . .... 28 Hoe het Nieuwe Testament gelezen
wordt 29
Ideaal en werkelijkheid 29
Het menschelijke en het Christelijke 30
De leugen van de rhetoriek ... 30 Een rekensom die het verstand te
boven gaat 31
De bijbel — voor ieder afzonderlijk 31 Menschelijke grootheid — Goddelijke grootheid 32
Christelijke sentimentaliteit .... 32
Het Nieuwe Testament 33
Christelijke opvoeding 33
Het beste is het leven 34
Mag men zijn ondergang wenschen? 34
Vergeetachtigheid 35
Weinig — veel 35
Anderen troosten 36
Tweeërlei traditie 36
Christendom en journalistiek ... 37
Christendom en wetenschap ... 37
Geloof en philosophie ....... 38
Slotsom 38
Eenige werken van en over Kierkegaard "9







MET EEN BOEKSKE IN EEN HOEKSKE
CUM LIBELLO IN ANGELLO
UITGAVE EN DRUK VAN BOSCH & KEUNING TE BAARN • LIBELLEN-SERIE Nr. 87