CB
ÏEN JEUGDKERK-DIENST
INRICHTING EN METHODE
Serie: Religieuse Vorming No. 3
DOOR A. M. v. d. LAAR KRAFFT JEUGDPREDIKANT TE ROTTERDAM VAN GORCUM & COMP., UITGEVERS, ASSEN


In deze Serie verschenen: STEMMEN UIT HET VER] Bijbelsche stof, voor de hoogste k de laagste klassen der catechisati toegelicht door Ds. A. de Kat In twee series: Elke serie g L UIT HET OUDE TESTAMENT blaadjes. Omslagteekening van E, II. UIT HET NIEUWE TESTAME 20 blaadjes. Omslagteekening van
Ds. A. M. VAN DE LAAR KRAF1 EN NU" (Erasmus-Serie No. 3.) F
R. OOSTRA: HET BIJBELSCHÊ! bij het oude Testament. (Erasmus bij 10 exemplaren a 27J cent; bij s WERKBOEKJE hierbij. (Erasmu: bij 10 exemplaren a 27J cent; bi
WIJ GELOOVEN (Erasmus-:
testantsche Beginselverklaring o missie van het Vrijzinnig Protest Ds. D. Bakker, Geloofsformi Poel, Overeenstemming van ( Vos, God. Prof. Dr. J. Lind.
ERASMUS - SERIE
VOOR HET GODSDIENST-ONDERWIJS
\. Vorster, LevensbestenimingenDood. tsink, De Kerk en de kerken. Ds. D. rensgedrag en Opvoeding. Mèj. E. C. : anderen en het Godsrijk. Prijs / 0.90.
EN DER NED. HERV. KERK, (Erasmuszetting door Prof. Dr. J. Lindeboom, G. van Duyl, Dr. G. Sevenster
JDE TESTAMENT, (Erasmus-Serie No. 8.) e bij het Godsdienstonderwijs aan ± 10—
gLOOFSBESCHOUWINGEN IN VRIJCasmus-Serie No. 9.) Ing. f 1.25, geb. f 1.90.
!s-WEN LEESBOEKJE VOOR SCHOOLT NIEUWE TESTAMENT. [S. HET OUDE VERBOND. Leerboekje lagere klassen H.B.S. en Gymnasium.
van Catechisatie-materiaal is op aanvrage
VAN GORCUM & COMP. N V.
Uitgevers
Giro 2255
ASSEN


EEN JEUGDKERK-DIENST
VAN GORCUM & COMP. N.V. ASSEN
Presentexemplaar
Inhoud. I. Wat is een Jeugdkerkdienst. a. Geschiedenis (ontstaan), b. Vorming, c. Inrichting, d. Liturgie, e. Muziek. 1. het orgelspel. 2. de koorzang, f. Feesten, g. Jeugdkerktoespraak. h. Jeugdkerkleeftijdpsychologie. i. Organisatie der Jeugdkerk. II. Onderafdeelingen der Jeugdhcrk. III. Nevenvormen der Jeugdk. IV. Litteratuur


RELIGIEUSE VORMING Een Serie Handboekjes over Jeugd en Godsdienst
Als nr. i behoort tot deze serie:
EEN WESTHILL-KINDERDIENST. Inrichting en methode, door Ds. A. M. van de Laar Krafft en L. van de Laar Krafft- Wjjnaendts van Resandt.
Als nr. 2:
DE DRAMATISCHE METHODE OP DE ZONDAGSSCHOOL Hoe kinderenBijbelsche verhalen spelen, door A. Bax-Buining
Als nr. 3 verschijnt hiermee:
EEN JEUGDKERKDIENST. Inrichting en methode, door A. M. van de Laar Krafft.
VAN GORCUM & COMR NV. / UITGEVERS / ASSEN / 1932


EEN JEUGDKERK-DIENST
INRICHTING EN METHODE
Serie: Reliêieuse Vorminè No. 3
DOOR A. M. t. d. LAAR KRAFFT JEUGDPREDIKANT TE ROTTERDAM VAN GORCUM <fc COMP.. UITGEVERS. ASSEN


INLEIDING.
Evenals het boekje „Een Westhill-dienst", wil dit een samenvatting zijn, van wat onder een Jeugdkerk verstaan moet worden. Nog veel meer dan bij de Westhill-diensten, is de toestand ten opzichte van Jeugdkerken verward. Waar er tot nog toe geen geschrift bestaat, waarin de grondvormen der Jeugdkerk zijn aangegeven, is het te hopen, dat dit in een behoefte voorziet. Onder Jeugdkerk wordt hier verstaan, de oorspronkelijke vorm, aangenomen reeds ± 1920, door de Vereeniglng voor Godsdienstige opvoeding (voorzitter toen ter tijd prof. dr. J. W. Gunning) voor jongens en meisjes van ± 12—16 jaar (reeds eerder (1917) door mij zelfstandig ingesteld). Hieraan heeft zich de Vrije Jeugdkerk te R'dam b.v. consequent gehouden van af haar oprichting (1918). Een ruim 14-jarige ervaring met dit type jeugdkerk maakt het mogelijk hierover principieele dingen te 7PO«pn Waar ik mii echter steeds ook eeïnteres-
— j —
seerd heb voor de andere „Jeugdkerk"-vormen en er herhaaldelijk gesproken heb in alle deelen
van ons land bijkans, kunnen ook deze door mij behandeld worden. Doch als ik het woord Jeugdkerk bezig, bedoel ik de oorspronkelijke (in het andere geval wordt het woord tusschen aanhalingsteekens gezet).
De Jeugdkerk-gedachte heeft een vlucht genomen die men niet had kunnen denken. Schr. dezes zou echter niet zijn toekomst gewaagd hebben met zich aan de Jeugdkerk geheel te geven, indien hij dit niet eenigszins vermoed had. Het is echter volstrekt noodzakelijk, dat er lijn en teekening komt in die beweging. Tot heil van de werkelijke jeugd waarvoor de eerste jeugdkerken begonnen zijn. Ook ter oriëntatie voor wie zich er aan wil wijden en tot regulatie voor al te vrijgevochten personen of groepen. Het gedeelte over de muziek is geschreven door mijn vrouw. x) v.d.L.K.
1) De front-foto is van de Vrije J.K., toen zij nog plaats had in het Noorsche kerkje, R'd.


I. WAT IS EEN JEUGDKERK-DIENST?
a. Geschiedenis (ontstaan). Ongeveer in 1905 begon in Engeland onder leiding van Mr. G. H. Archibald verzet te komen tegen de gangbare Zondagsschool-methodes, welke overgeërfd waren van Robert Raikes, den stichter, in het jaar 1780. Deze laatste, zaken-man in Gloucester (hij was drukkeruitgever) en tevens philantroop, begon om sociale redenen vooral zich des Zondags met kinderen bezig te houden, door ze de meest elementaire dingen als zindelijkheid op het lichaam, enkele goede manieren, het a-b-c en ook soms teksten of een eenvoudig religieus lied, te leeren. Na een matig succes in den aanvang, breidden zich de Zondagsscholen uit en werden ten slotte door kerkelijke menschen overgenomen. Van een so ci aal-religieuse instelling, werd zij een kerkelijkreligieuse of dogmatisch-religieuse, met al de sleur en leerstelligheid vaak er aan verbonden. Mr. Archibald pleitte voor de Zondagsschool als een psychologisch-religieuse instelling, waar de kinderen in bepaalde leeftijdsgroepen te zamen
gekomen (van 5—8, 9—11 en 12—15 jaar), door jonge leerkrachten met een hoofd-leid(st)er werden ingewijd op de eenvoudigste en begrijpeUjkste wijze (door middel van „expressie" na het verhaal enz.) in de bijbelverhalen en de eerste geheimen van religie.
Deze methode, die volledig brak met het oude systeem en in Engeland de „graded" of „decentralisized Sunday School" genoemd werd, vond door middel van Mej. M. v. Voorst v. Beest te Maarssen, in 1912 ingang in ons land. Zij bouwde een kinderkapel, iets bijna geheel nieuws, en voerde daar de inzichten van Mr. Archibald in.
In 1916 werd er in „Het Kind", het bekende opvoedkundige blad van Dr. J. H. Gunning, een artikel aan gewijd door den Heer Bandel, dat schr. dezes toevallig onder de oogen kwam. Een bezoek toen aan de kinderkapel te Maarssen en kennismaking met de genoemde hoofdleidster aldaar, die niets van de traditioneele Zondagsschooljuffrouwen had, overtuigde mij van de absolute noodzakelijkheid eener hervorming in de Zondagsschool-wereld, waaraan ik, student zijn-


de in de theologie, reeds mijn krachten wijdde. Terzelfder tijd verscheen geheel onafhankelijk van Maarssen het boek van Mej. M. v. Woensel Kooy te Bussum: „Wijding in de kinderkerk" (thans 2e druk bij J. M. Bredee), dat grooten indruk op mij maakte.
Een bezoek aan haar kinderkerk te Bussum stelde mij ietwat teleur, omdat daar nog een tekst door de kinderen geleerd moest worden, die op een bord geschreven stond in de gang, terwijl er allerlei aan de kinderen gevraagd werd onder den dienst, zoodat het meer van een bijzondere, gewijde Zondagsschool had voor ouderen, dan van een kinderkerk. (Later is deze veranderd tot een der beste Jeugdkerken.) Na geruimen tijd over een en ander nagedacht te hebben, besloot ik in Augustus 1917, radicaal voor de kinderen te breken met de ouderwetsche Zondagsscholen en een Kinderkerk te beginnen, met liturgie, medewerking van de kinderen zelf bij orgelspel, collecteeren enz., zonder dat er iets van „leeren" of zoo sprake was. Ook zou de kinderkerk geen kerkelijke richting aangeven. Door toevallige relaties gelukte het mij een ge¬
schikt lokaal te vinden en in Sept. 1917 werd de eerste dienst gehouden. Er was een vijftigtal kinderen en hiermee was het prille begi n gemaakt voor de latere Jeugdkerk-beweging in Nederland. Dit geschiedde te Driebergen. In 1919 werd door de genoemde Vereen, van Godsd. Opv. de jeugdkerkzaak ook aangevat door een combinatie van „Westhill" met „Neotes", (eerst jeugdkerkvereen. onder leiding van Mej. W. v. Woensel Kooy).
Afgestudeerd kwam ik in de gelegenheid om in een groote stad onder vrijwel geheel onkerkelijke ouders mijn Kinderkerk-methode, die ik voortaan ter onderscheiding van de ouderwetsche kinderkerken: „Jeugdkerk" noemde, toe te passen. Dit experiment, dat niet zonder eenige risico plaats had, gelukte — en werd nagevolgd, elders mede door de kerk. Maar hiermee werd tevens aan de Jeugdkerk een belangrijk beginsel onttrokken, dat der onkerkelijkheid, in den zin van boven-kerkelijkheid. Het was juist de bedoeling geen kerkelijke richting te hebben, iets nieuws en vrij's te bereiken. 1) In tegenstelling dus met de bestaande heel- of


halfkerkelijke jeugdkerken, werd door mij de R'damsche jeugdkerk „De Vrije J.K.", genoemd. Dit was echter een naams verschil dat wel duidde op een wezensverschil met dogmatische Jeugdkerken, doch in methode bleef zij geheel in overeenstemming met die, officieus vastgesteld door de Vereeniging van Godsd. Opvoeding (thans nog bestaande onder voorzitterschap van drs. Fokkema.
l) Dit persoonlijk inzicht wordt niet door ieder in het Bestuur der Ver. v. G. Opv. gedeeld, als b.v. Mej. v. Woensel Kooy.
b. Vorming.
Hoe vormt zich een Jeugdkerk? Meestal zal het zoo zijn dat óf een groep ouders voor hun kinderen een Jeugdkerk wenschen en daartoe zich tot een predikant wenden om medewerking, óf dat de kinderen zelf een Jeugdkerk verlangen en zich daartoe vereenigen, hetzij dat een predikant (of iemand anders, als Mej. Kooy in Laren deed) het initiatief neemt, ouders bij elkaar roept en zoo een aanvang maakt. Van deze drie gevallen acht ik het eerste het verkieslijkste, omdat
hieruit belangstelling van de ouders spreekt in verband met de religieuse opvoeding hunner kinderen en waardoor de band tusschen ouders en kinderen (iets wat noodzakelijk versterkt moet worden in onzen tijd) slechts hechter worden kan. Toch moeten de ouders begrijpen, dat een Jeugdkerk niet van en voor hen, maar juist van en voor de jeugd is. Zooveel mogelijk hebben zij haar over te laten aan de kinderen en de leid(st)er. Wel moet er altijd eenig, zij het nog zoo formeel en officieus, contact tusschen de ouders en de Jeugdkerk blijven bestaan. Het 2de geval — een jeugdkerk door de kinderen zelf opgericht — lijkt heel aardig en flink, maar het is me al te zelfstandig en zelfgenoegzaam. Hoe kunnen kinderen, die nog geheel geestelijk zich moeten vormen, kiezen welken predikant zij willen hebben en weten hoe een liturgie gemaakt moet worden enz. Het is een verschijnsel van onze over-beschaafde en al-te-onafhankelijke tijd. Dat het verlangen het eerst bij de kinderen ontstaat, die er dan weer met hun ouders of een predikant over spreken, aan wien zij de hoofdleiding dan overlaten, is daarentegen


misschien wel de ideale toestand (wanneer n.m. de ouders zich niet van hun aangewezen taak hebben gekweten en bijtijds zelf voor een jeugdkerk hebben gezorgd!)
Het 3de geval — een predikant, die het initiatief neemt tot het vormen van een Jeugdkerk, is wel verkieslijker dan in het geheel geen Jeugdkerk, maar niet de meest gewenschte. Toch zal dit vaak onder lauwe ouders en onverschillige kinderen moeten geschieden. Hij houde echter steeds zooveel mogelijk contact met de ouders en late zeer veel over aan de kinderen.
c. Inrichting.
Voor een jeugdkerk is het noodzakelijk een geschikt lokaal te hebben. Het zij een kerkje of daarvoor ingerichte ruimte. Niet voor niets heet zij jeugd kerk. Zij wil een omgeving waar het stil, rustig, gewijd en tevens licht en blij is. Deze combinatie is volstrekt niet eenvoudig. „Stemming" is niet voldoende voor een jeugd kerk, er moet ook iets opwekkends zijn. Dit laatste kan men bereiken door een enkele lichte noot in het klauren-geheel
aan te brengen, en vooral door bloemen. Voorts moeten de jongens en meisjes op behoorlijke stoelen zitten, die in het geheel passen. Enkele banken tegen de muur (ook in kleur) kunnen natuurlijk gebruikt worden. De stoelen plaatse men niet vlak naast elkaar, doch met een kleine tusschenruimte. Dit geeft iets minder stijfs en is voor de kinderen ook prettiger. (Verder zitten de jongens en meisjes gewoon door elkaar.) Enkele mooie platen of beelden behooren zoo eenigszins mogelijk aanwezig te zijn (de tijd van de beeldenstorm hebben we gelukkig achter den rug). Dit verhoogt zeer de wijding en geeft rustpunten bij het zingen en luisteren. Doch liever géén platen of beelden, als men niet over waarlijk klassieke beschikken kan (b.v. Avondmaal van da Vinei, een enkele Rembrandt, een Toorop, een mooi Thorwaldsen-afgietsel, een wit-marmeren kruis, een sprekende Madonna met kind).
Zoo eenigszins mogelijk hebbe men een altaar met de symbolen van het Avondmaal (beker en bord), kandelaars, collecte-schaal en in het midden de Bijbel (b.v. de Jeugd-bijbel). Op feest-


dagen ontsteke men de kaarsen. De liturgie (waarover straks) wordt door den leider gehouden vóór het altaar. De toespraak voor een tafeltje, tegenover de jongens en meisjes, (dus geen preekgestoelte.) Tenslotte is een goed orgel (géén piano) of harmonium uitteraard een levensbehoefte voor een jeugdkerk met zijn uitgebreide liturgie en zin voor wijding. Dit zijn alle formeele eischen, echter van het hoogste belang. Natuurlijk hangt het nog geheel van den leider af hoe de dienst verder zal zijn, doch men verzwaart en bemoeilijkt zijn taak aanmerkelijk, indien aan het bovenstaande niet is voldaan.
d. Liturgie.
De jeugdkerken zijn indertijd o.a. begonnen als reactie tegen de gewone kerkdiensten, die geheel gevuld werden bijkans door de preek en enkele psalmen of gezangen. Voor de jeugd was gewenscht: meer activiteit, terwijl men in den nieuweren tijd ook meer gevoelde voor veel muziek, andere dan de geijkte kerkliederen, koorzang en beurtspraak. Zoo ontstonden de aan-
vangsdiensten, voor het eerst samengesteld door Mej. v. Woensel Kooy in haar reeds genoemd werk] „Wijding in de kinderkerk", naar de hoofdzakelijk Engelsche eenvoudige vorm. In den herdruk 1930 zijn enkele vertalingen van Duitsche aanvangsdiensten opgenomen. Deze aanvangsdiensten vormen het voorstuk en tevens de inleiding op de toespraak. Na de laatste komt het stille orgelspel en vervolgens het slot. De aanvangsdiensten zijn van onschatbare beteekenis geweest voor de ontwikkeling der liturgie in Nederland. Met de bestaande voor oogen, kon men nu nieuwe samenstellen in overeenstemming met de verschillende behoeften der onderscheidene jeugdkerken en onderwerpen. Aan het eind van dit boekje vindt men enkele voorbeelden, die geregeld gebruikt worden in de Vrije Jeugdkerk en elders. Dat men natuurlijk ook zonder kennis van zaken zoo maar aanvangsdiensten is gaan maken, spreekt vanzelf. Hierdoor is veel kwaad gesticht en heeft men de liturgie ernstig geschaad. Op het oogenblik beschikken we echter over een collectie, met die van Mej. v. Woensel Kooy en van de Vereeniging voor


Godsd .opvoeding meegerekend, die meer dan voldoende is voor het heele jaar. Intusschen blijft het gewenscht dat steeds nieuwe verschijnen, maar enkel met de grootste zorg, door geboren en getogen liturgen samengesteld. De gang van den dienst is met enkele kleine afwijkingen als volgt:
1. Orgelspel.
2. Stilte-stukje (korte, zacht gespeelde, samenbindende melodie).
3. Votum.
4. Doxologie ('tEere zij den Vader, of eenandere).
5. Aanvangsdienst.
6. Gebed.
7. Koorzang of orgelspel (in overeenstemming met gebed en toespraak).
8. Toespraak.
9. Orgelspel of koorzang (in overeenst. met toespraak).
10. Gebed.
11. Zegenbede.
12. Orgelspel.
Van deze liturgie blijft slechts 2, 3, 4 en 11 steeds
hetzelfde. Men moet zeer voorzichtig zijn dat juist bij de jeugd de liturgie niet als iets eentonigs wordt aangezien. Daarom is variatie zéér gewenscht bij de andere onderdeden. Vraagt men hoe de liederen gekend kunnen worden, dat is het antwoord: door een geoefend koortje te hebben (voor de jeugdkerkband als vaste groep ook zeer bevorderlijk) of door instudeeren een enkele maal vóór of na den dienst door de geheele jeugdkerk. Intusschen is het zaak de aanvangsdiensten te kiezen naar de t ij d e n van het jaar: B.v. als volgt: *)
Nieuwjaar Aanvangsdienst: Het Nieuwe. Lijdenstijd „ Voortgaan en
volgen.
Goede Vrijdag ,, Goede Vrijdag.
Paschen „ Paaschfeest.
Voor j aar stijd „ Schoonheid. Hemelvaart ,, Hemelvaart.
Pinksteren „ Pinksteren.
*) Het spreekt vanzelf, dat men hier en daar variatie kan brengen. Doch over het geheel zal men, liturgisch, in dezen gang moeten blijven.


Johannesdag „ Johannesdag. Laatste dienst
vóór de vacantie ,, God is getrouw *)
Na de vacantie „ Aanbidding
of Ochtendwijding.
Herfsttijd „ Strijd, Stilte, Herfat
Allerzielen „ Herdenking.
Adventstijd „ Advent.
Kerstmis „ Kerstmis.
Oudjaar 1 God is getrouw.
Wanneer een jeugdkerk over eenige mooie platen beschikt, betrekking hebbend op de verschillende feestdagen, doet men goed deze om beurten tijdsgewijze op te hangen. B.v. met de Lijdenstijd: Christus of Avondmaal van da Vinei; met Paschen: Opstanding van Grünewald of Fra Angeüco; met Adventstijd: een Verkondiging; met Kerstmis: een Maria met kind van Toorop of Botticelli. Ook met de rangschikking der bloemen-kleuren kan men verschillende tijden aangeven. Voor de muziek leze men het volgende stuk.
') Te vinden in Wijding in de Kinderkerk.
e. Muziek.
i. Het orgelspel.
De muziek is in de Jeugdkerk een zeer belangrijk onderdeel van den dienst. Maar ook niet meer» Zij mag daar nooit een geheel op zichzelf staande plaats innemen, wat nog maar al te veel gebeurt in verschillende „Jeugdkerken", waar men na de toespraak bovendien een heel trio te hooren krijgt of (zooals wij eens meemaakten) de Mondschein sonate wordt gespeeld. Wel heeft zij natuurlijk in het geheel haar eigen taak te vervullen, zooals ook de liturgie die b.v. heeft. Voor de muziek is die een aanvullende, aanduidende en wijdinggevende. Als zoodanig is zij onmisbaar.
Een goed harmonium is het meest geschikt, maar dan ook w e r k e 1 ij k goed. Men zij voorzichtig in zijn keus. Het zit niet in de vele registers, maar men lette vooral op de tóón die zij voortbrengen. Daartoe is het noodig, dat men die stuk voor stuk beluistert. Veelal tracht men hij 't verkoopen van een harmonium U te overbluffen door alle registers uit te trekken


en te laten hooren wat een geweldig geluid zoo'n instrument kan veroorzaken. Ideaal zou zijn een klein pijporgeltje, zooals die nog wel eens in oude dorpskerkjes, oude huizen of boerenhofsteden te vinden zijn. In de keuze van muziek beperke men zich zooveel mogelijk tot speciaal voor harmonium geschrevene. (Ook in de choralen van Bach vindt men een onuitputtelijke bron). Er bestaat veel meer van dan men wel denkt. De vele z.g. harmonium-uitgaven, die voor 't grootste deel bestaan uit arrangementen van stukken uit oratoria (bestemd voor groot koor), uit opera's (!), orkestwerken enz., zijn meestal totaal onbruikbaar en helpen mee de kwade naam, die 't harmonium tóch al heeft, te versterken, daar zijn speciaal karakter er bij in 't geheel niet tot uiting kan komen. Uit de harmonium litteratuur een enkele greep van namen en componisten: Cesar Franck, Boëllman, Chaminade, Guilmand, Karg, Elert en vele anderen. Van de orgelcomposities van Bach en Handel zijn wel fragmenten geschikt ook voor harmonium.
Beschikt men onder de jeugdkerk(st)ers over
eenige, die goed viool, cel of fluit spelen, dan is het bij bijzondere gelegenheden ook heel gewenscht daarvan gebruik te maken. Wij gelooven, dat men in dit geval het best doet zich voorn, te bepalen bij de oude componisten, o.a. vóór Bach: Veracini, Corelli, Tartini, Vivaldi e.a. tot en met Bach en Handel. En dan geen heele sonate of suite, maar één gedeelte er uit, b.v. de langzame Satz, (Adagio, Andante of Allegretto), daar deze meestal voor harmonium het best te begeleiden zijn. Het spel van de(n) organist(e) zij doorleefd en vol rust, d.w. vooral niet zeggen sleepend of sentimenteel-trekkerig. Rustig spel is b e heerscht spel. En een muziekstuk met rust heeft altijd: s t ij 1, naar binnengekeerdheid, en een diepe inhoud. Alle uiterlijkheid, effectbejag en schijngevoeligheid zijn er vreemd aan. De inhoud kan tot grondtoon hebben: blijheid, ernst, kracht, weemoed, kortom elke waarachtige gemoedsbewogenheid, zelfs kan die dramatisch zijn, (hoort maar eens het choral voorspel van Bach: „herzlich tut mich verlangen (o Haupt


vol Blut undWunden) door Schweitzer gespeeld, wat een dramatiek spreekt daaruit en toch is er niets onrustigs aan. integendeel). Dat is de muziek, die we speciaal-in de jeugdkerk gebruiken willen. Zoo moeten we dus in de groote ▼oorraad echte harmoniummuziek nog schiften en zoeken.
In het vorige stukje „Liturgie" heeft men „de gang van den dienst" kunnen lezen, aan de hand hiervan nog eenige opmerkingen:
1. het orgelspel vóór de dienst begint. Dit kan uiteraard een meer afgerond stuk zijn dan b.v. na de toespraak. Al naar gelang het karakter van den dienst kan het plechtig, opgewekt enz. zijn echter ook hier nooit lawaaiig, en steeds inleidend, anders dan bij no. 12: het orgelspel na afloop.
2. het Stilte-stukje: een uit slechts enkele, hoogstens acht maten bestaand stukje. Een zeer eenvoudige melodie, uit noten van gelijke waarde bestaande en suggestief gespeeld.
7. na het gebed: hier komen we straks bij den koorzang op terug. Heeft men geen koortje,
dan eveneens een stemmig stukje, dat iets langer kan zijn dan het vorige.
9. het spel na de toespraak: dit is misschien het moeilijkste punt voor den organist. Juist omdat hij hierbij zichzelf geheel op den achtergrond moet houden. Hij mag geen aandacht vragen voor iets nieuws of iets anders na de toespraak. De bedoeling is juist, dat de jongens en meisjes als zij intens geluisterd hebben, de gelegenheid krijgen enkele minuten tot zichzelf te komen en het gehoorde te laten bezinken. Het moet dus iets zijn geheel in de lijn voortgaand van de toespraak, eigenlijk als een soort reflecteerend naspel, niets anders. Natuurlijk zal dit de eene keer beter lukken dan de andere. Men begrijpt echter wel dat dit alleen mogelijk is, door een sterk contact tusschen leider en organist. De laatste moet ook volledig op de hoogte zijn van het te behandelen onderwerp. Hij hoort in de dienst de rechterhand van den leider te zijn, door dezen voortdurend op te vangen, aan te vullen van hem over te nemen en met zijn begrip te steunen.


2. Koorzang.
Beschikt men over eenige goede stemmen, dan vormt men een koortje van meisjes en jongens door elkaar. Zij komen eens in de veertien dagen b.v. den Zaterdag vóór de jeugdkerkdienst bijeen en staan onder leiding van een oudere, liefst de organist(e), daar de muziek zoodoende in één hand blijft. Is de laatste echter een van de jeugdkerk(st)ers zelf, dan neemt men toch voor het koortje iemand, die geheel doordrongen is van de jeugdkerkgeest. Wij beginnen nu met het instudeeren der liederen van de aanvangsdienst, een of meerstemmig. Maar het geheel blijft eenvoudig, het is niet de bedoeling, er een technisch volmaakt koor van te maken, daar is dfe tijd van repeteeren, hoogstens één uur in de veertien dagen, te weinig voor. Wèl leggen we er steeds de nadruk op, dat er met hart en begrip gezongen moet worden. Wanneer er gedacht wordt bij 't geen men zingt, komt de uitdrukking met enkele verduidelijkende aanwijzingen meestal wel in orde. Vervolgens wordt een lied ingestudeerd om na het gebed te zingen, in overeenstemming met de toespraak
en de tijd van het Christelijk jaar. Wanneer we pas met zoo'n koortje beginnen, is het natuurlijk niet gewenscht dadelijk te moeilijke of minder goed in het gehoor liggende liederen te nemen. In de bundel Oude en Nieuwe Zangen van Mej. v. Woensel Kooy *) zijn verscheidene heel mooie liederen te vinden, o.a. vele GeistlicheLieder van Bach vertaald (jammer alleen dat de vertaling niet altijd even gelukkig is), ook in de Prot. Bond-bundel staan een paar liederen van Joh. Röntgen op woorden van G. Gezelle en Jan Luyken, die heel geschikt zijn. Evenals in „ Jong is ons harte" (uitgave de V.C.J.C.). Wat moeilijker, maar prachtige oude 15e, 16e en 17e eeuwsche liederen in Das Deutsche Geistliche Lied (Reimann), als men tenminste iemand heeft, die ze goed kan vertalen (een enkele staat meen ik ook in O. en N. Zangen) en verschillende Midd.-Nederlandsche liederen
J) Sedert dit geschreven werd is nog verschenen een tweede bundel: Laudamus, door dezelfde, ook een zeer mooie verzameling, vooral om haar Midd.-Nederl, liederen.


o .m. in den lijdenstijd: „ lek wil mi gaen vertroosten, in Jesu liden groot (ook in O. en N. Z.). Is het koortje langzamerhand goed ingewerkt, dan kunnen we in de bijzondere diensten beginnen met b.v. Gregoriaansche liederen, altijd nog de kerkmuziek bij uitnemendheid. Zij worden geheel eenstemmig gezongen, maar eischen van de zang(st)ers wèl een volledig begrip en toewijding en van de leid(st)er een geheel op de hoogte zijn en bestudeering van het Gregoriaansch. In de Adventstijd zou men b.v. kunnen nemen het „Rorate coeli", met Kerstmis het „Adeste fideles" e.a., in de lijdenstijd een „Agnus Dei". Op Goede Vrijdag het „Tenebrae, factae sunt", waarvan ook een aangrijpende compositie bestaat van Ignegeri (16e eeuw, Palestrijnsche school), met Pinksteren het „Veni Creator Spiritus" of de sequenz „Veni sancte Spiritus". Op den Zondag van AUerzielenherdenking: „Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem sempiternam". En op een Avonddienst den Latynschen Avondzang: „Te lucis ante terminum". Het wezenlijke van de Greg. muziek is soberheid,
verhevenheid en vroomheid, wat we in Jeugdkerk-eeredienst maar al te goed kunnen gebruiken.
f. Feesten.
Bij jeugd past feestelijkheid. Gelukkig dat het Christelijk jaar over ettelijke feesten beschikt. Men leze maar bovenstaande feesttijden. Wel is waar zijn het Paasch- en vooral Kerstfeest de voornaamste, doch dit hoeft volstrekt niet tot verwaarloozing der andere te leiden. Daar is b.v. het Lentefeest, dat men van Paschen scheide, opdat de Opstandingsgedachte niet onderga in herleving van planten en bloemen, wat weer iets anders is. Voorts Pinksteren, in de mooiste, volste bloeitijd en het Johannesfeest op Midzomer, dat men buiten moet vieren met bloemen, dansen en vuur, als tegenhanger van Kerstfeest. Dan volgt de Herfsttijd met zijn oogst-en-dank-dag, waarbij men vruchten als hoofdmotief kan nemen voor de versiering, welke men later aan de zieken brengt Tenslotte na de stille Herdenkingsdag op Allerzielen


het Adventsteest, waar dij ae eerste tasjes nu»* aangebracht worden en het naderen van Kerstmis door liederen en reproductie's wordt geaccentueerd. Als hoogtepunt blijft dan het Kerstfeest, waarbij het kerkje geheel in kerstgewaad straalt, door dennengroen, hulst en mistletoe, de boom en vele kaarsen. Op het altaar prijkt een kerstroos en witte bloemen als het symbool der vlekkelooze geboorte. Een Kerstspel *) behoort dan tot d,e meest geliefde en meest jeugdkerksche vieringen. Men verzuime dit niet, als men eenigszins de krachten en middelen er toe heeft. Gelukkig de jeugdkerk, die deze feesten weet naar voren te halen en te benutten. Het jaar
wordt een kring van noogtepunten, mei oaartusschen de gewone Zondagen, welke dan weer op hun beurt, dubbel worden geapprecieerd. Want het gewone staat niet tegenover het buitengewone, het vult het slechts aan. *) Maar alleen zeer hoogstaande.
g. Jeugdkerktoespraak.
Een van de moeilijkste dingen in het jeugdkerkvraagstuk is de toespraak. Met opzet
gewaag ik niet van „preek". Dit is iets voor groote menschen. Kinderen hebben niets aan exegese (uitlegkunde), waar eigenlijk iedere behoorlijke preek op berust. Vandaar dat men ook een woord moet kiezen in overeenstemming met hun aanleg en aard. Het moet iets wèloverdacht's, ordelijk-samengesteld, maar tevens met alle ruimte voor spontaneïteit zijn. Dat is: „de toespraak".
Op dit woord valt ook niet zoo het accent als hoofdzaak in den dienst als op „preek". Aangezien de jeugdkerk een uitgebreide liturgie heeft, behoeft de toespraak slechts aan te sluiten en toe te spitsen om in het orgelspel en het lied er na weer onder te duiken in die gemeenschappelijken dienst.
Het is juist een ramp in onze protestantsche diensten over het algemeen dat de predikant door zijn preek, zoo apart en individueel staat, zoo uitschittert of door ontoereikendheid opvalt. De eeredienst is een dienst van allen voor God, waarbij „toevallig" de predikant „voorgaat", maar de anderen behooren hem op de voet te volgen. In geen geval mag bij de jeugd


althans sprake zijn van „priester" en „leek", omdat dit de vertrouwelijkheid, de „gewoonheid" verbreekt. De toespraak behoort een gesprek te zijn van den leider met de jeugd over God en de ziel. In dit gesprek moet er overal gelegenheid zijn tot stille vragen en antwoorden. Om echter een wat diep-gaand gesprek te voeren betaamt het van elkander wat te weten. Daarom is het noodzakelijk dat de jeugdpredikant zijn jongens en meisjes - gemeente kent. En hierover zijn we op een zeer speciaal punt gekomen: er moet een vaste voorganger zijn in de jeugdkerken. Natuurlijk sluit dit niet uit dat men een enkele maal voor een vreemd gehoor kan spreken (er zijn immers overeenstemmende trekken tusschen alle jongens en meisjes) *), maar op den duur is het zeer onbevredigend, vooral voor een jeugdpredikant, om nooit vertrouwlijk, direct diepgaand te kunnen spreken (hetgeen bij vreemden toch onmogelijk is), terwijl het voor de jongens en meisjes ook onvoldoende is naar huis te gaan met een „mooie"
*) Terwijl het natuurlijk voor de jongens en meisjes wel eens eoed is een „m'wiw mhiiA" +o <»mamQn
of minder „mooie" toespraak. Het systeem van telkens verschillende sprekers of leiders moet de ondergang van de kerk in het algemeen en de jeugdkerk in het bijzonder in de hand werken, (in de kerk kan men het waarnemen hoe zoowel bij z.g. „evangelisatie's" of Prot.Bonds en Vrijz. Herv. bijeenkomsten met telkens invallende predikanten er vaak geen groei (en stilstand is ook in het geestelijke: achteruitgang) plaats heeft). Intusschen valt over den vorm en den inhoud der jeugdkerk - toespraak nog wel het een en ander te zeggen.
Ten eerste: de taal. Dat men in de jeugdkerk een minder gekuischte taal zou behoeven te gebruiken dan in de gewone kerk, is geheel averechts gezien. Banaliteiten zijn er even misplaatst als elders. Deftige en zwaarwichtige woorden uitteraard eveneens, maar dit wil volstrekt niet zeggen, dat men in het andere vervallen moet.
Men zij in zijn taal kernachtig, klankrijk, beeldend. In onze moderne dichters heeft men een uitstekende school voor het doeltreffende, geladen woord.'


Wat de s t ij 1 betreft: deze behoort vóór alles bondig en tevens helder te zijn. Geen lange zinnen of duistere tirade's. Beknopt en doorzichtig moet de toespraak wezen. Liefst met niet te veel citaten, wel met accenten. Tenslotte de v o r m . De toespraak moet logisch opgebouwd zijn. Er is één hoofdgedachte. Een korte inleiding kan voorafgaan; daarna de uiteenzetting, in gedeelten of vanzelf voortschrijdend van punt tot punt om de climax te bereiken aan het eind — zónder epiloog, toepassing of iets dergelijks. Ook is het nergens voor noodig „Amen" te zeggen. Geen boeiender en stichtelijker overgang als van het klare woord naar het aansluitend orgelspel, dat op doorvoelde wijze het thema eventueel overneemt in de sprakelooze taal der muziek of dat er een rustig slot op vormt.
h. Jeugdkerk leeft ij dspsychologie.
Evenals de Westhill-methode is die der Jeugdkerk gebaseerd op de psychologie der jeugd. Dat de leider die grondig (dus niet maar zoo'n
beetje) kennen moet, sta voorop. Waar de leeftijd van 12—16 jaar ongeveer is, behoort hij zoowel de kinderpsychologie, als die der praepuberteit en der puberteit tot in finesses te kennen. Dit zal hem voor allerlei misverstand, overlading en kinderachtigheid behoeden. Ook spreekt het van zelf dat hij rekening moet houden met het milieu der kinderen. Dorpsof grootestadskinderen, arbeidersjeugd, inteüectueele jongens en meisjes, vormen ieder een eigen terrein. Maar dit verschil is niet principieel.Wel is dathetgevalmetdegroote-menschenleeftijd. Het is een apart werk voor de jeugd te spreken.
i. Organisatie der Jeugdkerk.
Behalve de commissie van advies van de zijde der ouders, is het gewenscht een vertegenwoordigersgroep uit de Jeugdkerkers zelf te vormen, die eenige verantwoordelijkheid dragen in practische zaken. De leider blijve met beiden in voortdurend contact. Dat deze vertegenwoordigers zich met de leiding eenigszins zouden


inlaten is uit den booze. De leider of de commissie der ouders hebben te beslissen, wie eventueel bij ontstentenis van den eerste den dienst zal houden. De j. en m. hebben echter voor allerlei te zorgen: collecte, kerk in orde maken, plaatsen aanwijzen, versieren, aanvangsdiensten uitreiken enz. enz. Dit is trouwens nog heel wat. Natuurlijk kan men bij „Jeugdkerken" voor ouderen (boven de 18 jaar) een ander systeem toepassen waarover straks.
Elke jeugdkerk(st) er wordt ingeschreven, zoowel op de lijst van den leider als in het kaartsysteem met naam, geboortedatum, school en adres. Bezoekt een nieuweling eenige malen trouw de jeugdkerk, dan krijgen zijn ouders een circulaire, waarbij zij kunnen inteekenen als contribuanten. Men valle zulk een echter niet te gauw lastig.
De gelden voor de jeugdkerk moeten vrijwillig blijven. Alle ouders contribueeren naar draagkracht. Dat een jeugdpredikant of spreker voor een jeugdkerk minder gehonoreerd moet worden dan een predikant, is dwaasheid en bewijst de onkunde omtrent het werk. Men degra¬
deert daardoor het jeugdkerkwerk. Het zou hetzelfde zijn als dat men een kinderarts minder honoreerde dan een gewone. Het is gewenscht om jaarlijks één of twee ouderavonden te organiseeren, terwijl de leider voortdurend, als hij eenigszins den tijd heeft, de ouders bezoeken moet, niet om stichtelijke gesprekken te voeren, maar om over de kinderen eens te praten. De zieke kinderen moeten voortdurend in het oog worden gehouden en met bloemen bedacht (door de anderen te bezorgen). Blijft een kind een paar maal weg, dan moet hij gewaarschuwd door een briefkaart. Samenvattend dit hoofdstuk II kan men dus als kenmerken van de oorspronkelijke Jeugdkerk noemen:
1. geschikt kerklokaal.
2. wijding.
3. de juiste leeftijdsgrenzen (± 12—16 j.).
4. liturgie.
5. kerk-muziek.
6. jeugdkerk-toespraak (geen preek).
7. organisatie met kinderen en ouders.
8. (liefst) geen kerkelijke richting (zienootblz.7).


II. ONDERAFDEELINGEN DER JEUGDKERK.
Bij de jeugdkerk behoort eigenlijk de godsdienstles. Slechts op deze manier bereikt de leider religieus de jeugdkerk(st)er volledig. Gevraagd kan er op een jeugdkerkdienst niet worden, noch te veel theorie gegeven. Daar is de les goed voor.
Ook zou men clubs kunnen vormen waar b.v. een boek, geciteerd in de jeugdkerk, te zamen wordt gelezen en besproken met een oudere als leider. Hoe meer zulke clubs, ook op ander gebied als: wandelen, natuur, sport, padvinderij enz. hoe beter, op éettvolstrekte voorwaarde: datde clubs de jeugdkerk niet verdringen of vervangen. Dit is geen denkbeeldig gevaar. De jeugdkerk eischt trouw, toewijding, overgave en ontvankelijkheid, de clubs niet zoozeer. Integendeel: zij werken het ik-gevoel soms sterk in de hand. Vandaar dat gewaakt moet worden, dat de jeugdkerk steeds in het middelpunt büjve. Zoo alleen zal zij haar taak naar behooren vervullen.
Een zeer belangrijk onderdeel van de jeugdkerk
kan het zomerwerk zijn in den vorm van kampen. Anders staat het werk twee maanden stil, terwijl door kampen men juist een der meest gespannen tijden krijgt voor de jeugdkerk. Men stelle de kampen echter open voor alle jongens en meisjes, opdat er geen kliek-geest kome, en zorge ook zoo spoedig mogelijk een fonds te hebben voor minder kapitaal-krachtige jeugdkerk(st) ers. Hoofdleider in dit kamp behoort te zijn de jeugdkerkleider. Hij heeft een prachtige gelegenheid zijn jeugdkerkers van een totaal anderen kant te leeren kennen en zij hebben dit omgekeerd met hem. Voor de meisjes komt in de eerste plaats eventueel de vrouw van den leider in aanmerking1). Indien dit kan is een ideale toestand voor de kampen bereikt wat leiding betreft.
Voor kampen zie men echter verder eventueel, het boekje: Kamp, Jeugd en Leiding door schr. dezes. (Uitg. Hollandia-drukkerij).
i) D.w.z. natuurlijk alleen, indien zij geregeld op welke wijze ook een werkzaam aandeel in de jeugdkerk reeds heeft en natuurlijk geschikt er voor is.


III. NEVENVORMEN DER JEUGDKERK.
De jeugdkerk naar zijn oorspronkelijke vorm vond heel spoedig navolging. Voorzoover men aangesloten was bij de Vereeniging voor Godsd. opvoeding, bleef men zich eenigermate houden aan de grondregels, doch weldra veranderde men naar willekeur en ontstonden er allerlei wijzigingen. In de eerste plaats voerde men de leeftijd op tot 20, 30 ja zelfs 35 jaar (en hooger), en maakte de „jeugdkerk" dienstbaar aan de kerk. Het is hier niet de plaats critiek uit te oefenen, slechts dient er geconstateerd te worden. De jeugddienst ontstond (door ds. H. T. Oberman het eerst te R'dam ingevoerd), die tot doel had „de jong-volwassenen, welke pas de maatschappij waren binnengetreden speciaal te bereiken" (deze woorden zijn authentiek door hem aan schr. dezes indertijd gezegd). De liturgie bleef als in de kerk, alleen meerdere zorg besteed aan lied en muziek, terwijl allengs van koorgezang werd gebruik gemaakt. Spoedig verplaatste zich deze neven-vorm van de jeugdkerk, de „Jeugd-dienst" of „Jongerendienst" ge¬
naamd, naar alle gr00te plaatsen in Nederland. Men kreeg dus twee nieuwe vormen: 1. de „jeugdkerk" zonder strakke liturgie en psychologische methoden, (de „kinderkerk") 2. de „jeugd-dienst", een dienst, veelal in de gewone kerk voor z.g. jong-volwassenen, die niet essentieel verschilde van de groote-menschendiensten.
Aan deze twee typen voegde zich na eenigen tijd het 3de toe (meer van vrijzinnige zijde): de ,, j eugdkerk", vertegenwoordigende een groep jongeren, die des Zondags een religieuze bijeenkomst voor zich wilden hebben zonder meer. De juiste naam werd in den Haag aangegeven met dien van: religieuze jeugdgemeenschap. Hieraan had nog toegevoegd moeten worden: „om des Zondags een godsdienstige bijeenkomst te houden". In dit type was meer van de z.g. „jeugdbeweging" te vinden dan in elke andere; wanneer men onder „jeugdbeweging" verstaat: een zeker zelfstandig zijn eigen weg zoeken in de cultuur. Toen men echter ook van vrijzinnige kerkelijke zijde zich met het jeugdkerkverschijnsel ging bemoeien, kwam de z.g. vrijzinnige


„jeugdkerk" tot stand, met eenige liturgie en neiging tot jeugd-psychologische methoden. Deze „jeugdkerken", die ieder weer een ander karakter droegen en volstrekt geen vaste stijl hadden, vereenigden zich tot de Vrijz. Jeugdkerkenbond in 1929 opgericht. Deze bond is thans weer opgeheven in de z.g. vrijzinnige j eugdgemeenschappen. In hoeverre hiermee de „jeugdkerk"-zaak bij de vrijzinnigen gediend is, staat nog te bezien. Dit is een volledige opsomming van de jeugdkerkbeweging (met en zonder aanhalingsteekens) in Nederland. In geen enkele plaats van eenige beteekenis ontbreekt een „jeugdkerk" of „jeugddienst". De jeugdkerken zooals zij oorspronkelijk bedoeld zijn kunnen echter geteld worden. Hun aantal is gering.
IV. LITTERATUUR.
Directe litt. bestaat nog heel weinig:
M. v. Wo ensel Kooy, Wijding in de kinderkerk.
Jeugd en Godsdienst (tijdschrift). Red. o.a.
Mej. v. Woensel Kooy. Jeugdkerkblad. Red. A. M. v. d. L. K. Nieuwe tijden, nieuwe vormen, A. M. v. d. L. K. Wat is een vrije jeugdkerk? A. M. v. d. L. K.
De (Vrijzinnige) Jeugdkerken, o.a. door C. B. Burger.
Artikelen in Algemeen Weekblad, van ds. M. M. den Hertog, ds. G. A. Barger e.a.
Het kind (1918; schr. dezes); N. R. Ct, Wachtvuur etc.
Unconventional Prayers for boys, A. G. Grenf ell .
Theorie und Praxis des Kindergottesdienstes,
D. P. Z a u 1 e c k . Kinderpredigten I en II, D. P. Z a u 1 e c k . In de Jeugdkerk, G. W. C. Vunderink. Bijbel en Jeugd, Ph. Kohnstamm.
Kerk en Jeugd. Uitg. Paris. Kerstspel V.C.J.C. Een Kerstspel v. d. L. K. Bijb. Kerstspel v. d. L. K. Voor indirecte litt. leze men de bekendste psychologische en paedagogische werken van Heymans, Förster, Kohnstamm, W. en E. Stern, Ch. Bühler, Künkel, Maeder, Günther Dehn (Prol. Jugend), Spranger, ter Haar, (Karakterkunde), Dor. Wilson (Child Psychology and Rel. Educ), Mc. Kenzie (Mod. Psych. and the achievement of Chr. person.).


VOORBEELDEN VAN AANVANGSDIENSTEN *).
Ochtend-wijding I.
Leider: Loof den Heer, mijn ziel! en al wat binnen ih mij is zijn Heilige Naam.
Jongen: Gij beschikte de duisternis en het werd nacht.
Meisje: Doch als de zon is opgegaan vertellen de hemelen God's eer en het uitspansel verkondigt zijner handen werk. Jongens God des hemels en der aarde, en Vader, Zoon en Heil'ge Geest,
Meisjes Die het zonne-licht laat stralen zingen: Na den nacht, gelijk een feest.
God, wiens sterke hand 't heelal Eeuwigdurend dragen zal. Leider: De zon kan ons des daags niet steken,
noch de maan des nachts. Jongen: Al ging ik ook door het dal der schaduwen des doods, ik zou niet vreezen. Meisje: Want God is een Z o n en een schild.
Jongens God, U danken wij van harte,
en Dat Gij ons te dag en nacht,
Meisjes Trouw behoedt voor leed en smarten zingen: En omringen wilt met kracht.
Houdt ons staande in gevaar, Licht ons vóór — een zonne klaar! Leider: Uw Woord is een lamp voor mijn
voet en een licht op mijn pad. Jongen: En Christus zeide: Ik ben een Licht. Meisje: Die Hem volgt zal in duisternis niet wandelen doch het Licht des levens hebben.
Jongens Leidt Gij zelf ons 't allen tijde,
en Door Uw geest en door Uw woord
Meisjes En vervul ons met Uw blijde zingen: Goedheid, die ons 't diepst bekoort.
Nergens zal 'k, o Vreugde mijn, Dan bij U gelukkig zijn. Amen.
Ochtend-w ij ding II. Meisje: De zon is als een bruidegom, gaande uit zijn bruidsvertrek,
i) Deze en de volgende zijn van de Vrije Jeugdkerk (aldaar uitsl. te verkrijgen). Men verzuime echter niet grondig kennis te nemen van de Aanv.diensten in Wijding in de Kinderkerk en voorts hij het secr. der Vereen, v. Godsd. opv., Bussum, vooral als model.


Jongen: Ze is vrooüjk als een held om haar weg te volbrengen.
Allen: Met goudene zonne
Is dag weer begonnen, De ochtend genaakt; De morgen gaat schijnen, Wijl nevels verdwijnen, En d' aarde ontwaakt.
Meisje: Loof den Heer mijne ziel,
Jongen: en al wat binnen in mij is zijn heiligen Naam.
Allen: Nu zullen wij loven
Dien sterren te boven Gaat, en ons te nacht Heeft willen behoeden Al sterkend de moeden Door Zijn groote kracht.
Meisje: Zingt den Heer een nieuw lied
zingt den Heer, gij gansche aarde.
Jongen: Zingt den Heer, looft Zijnen naam,
boodschapt Zijn heil van dag tot dag. Allen: Komt laat ons nu zingen
Van vreugdige dingen
Meisje: Welgelukzalig is de mensen wiens sterkte in U is,
Jongen: in wiens hart het verlangen naar U is.
Allen: Hem zij steeds genegen Op al mijne wegen, Mijn hoofd en mijn hart, Hij blijve mij laven Met Zijn goede gaven Tot d' avond weer mart. •
Meisje: Laat oprechtheid en vroomheid mij behoeden,
Jongen: Want ik vertrouw op U.
Allen: En al mijn gedachten Doortrekke Hij zachte Met Zijn Heil'gen Geest, Dan zullen mijn zinnen Van zelve Hem minnen. Op aarde het meest. Amen.
Al dankend den Heer En biddend, Hem vragen Dat Hij ook ten dage Ons helpt keer op keer.


Religieuse en andere Spelen:
Prijf AÏTG> BmSdl PaaschsPel' d°°' W, C. Jolles DE GEBOORTE ONDER HET KRUIS, Kerstspel van E1 s e
aiwpmt c i Moegelin, bewerkt door Joh. Frevel, met afz
fr^¥L Spel y*11 verwachting, door W. C. Jolles muziek van Dombrowski . ... /
(scnnjtster van „Opstanding" en „Hans") /1.25 Opvoeringsrecht aan te vragen bij de Uitgevers ' '
ofxERUfSS1'^f/lM ^™VanDirk Vefèl /T-2S ^V1810^ VAN KAÏN, Spel in drie bedrijven door R.
DE TERUGKEER VAN DEN VERLOREN ZOON, Spel van Mostra J ,"< f x 2J
I pj-g r e G 1 d e • Met maskerontwerp van Dirk Verèl. Opvoenngsre^t aan te vragen bij de Uitgevers.
^ANGSPELEN, ten dienste van liet jeugdwerk^ b^g^ ABE^B»<* Kerkspel door D s. E. D. Spel-
dT00rDDs- S de Groot. I: Van Listeling tot Strijder Gods' ^ , f °-5°
"•J1"01 df Moabitische. Beide spelen in één boekje fo.vï P VERLOREN ZOON, Bijbelsch spel door D s. E. D. Snel-
«150 ex. è/0.30; bij 100 ex. 4 ƒ025 berS ƒ 050
Opvoeringsrecht steeds opnieuw bij de Uitgevers aan te vragen CLAUDIUS CIVILIS H**~t_s. 7 , • * J /
MATTHIAS DE STRUIKROOVER, Kerstspel van Ds. H. J oliTn^eT" s'"^'^ Z*Wl m
de^roo^. P„JS./^ ~*Up^^^J^ KJtMfmmLi Een ^ tooneelstukjes ^
Opvoeringsrecht steeds opnieuw bij de Uitgevers aan te 'vragen v,oor J0nfe,ren ± I2~ *5 door David Tomkin s.
gfo^riK^00^' Ke^pel van Ds. H. de F^w^T^
hL.Ï PnjS/°-2S; voor opvoenng bi, 10 ex. a / 0.20, bij Opvoeringsrecht vrij bij aanschaffing van Y boekjes." ' *
Ppn^^^ii,^^-^ O^oerinSe^^ •
Opvoeringsrecht steeds opnieuw bij de Uitgevers'aan 'te'vragen.
VAN GORCUM & COMP. N V. Uitgevers - Giro 2255 - ASSEN


„RELIGIEUSE VORMING" door Dr. G. Horreüs de Haas vormt een onderdeel van het standaardwerk „NAAR HET VOLLE LEVEN — Een Wegwijzer voor Ouders en Opvoeders ", onder redactie van Ds. D. Bakker, Dr. G. Horreus de Haas, Dora de Jong en H. Ploeg Jr., met bijdragen van H. Boelmans, E. J. van Det, A. H. Gerhard, Hermien van der Heide, G. Horreüs de Haas, E. C. Knappert, J. M. J. Korpershoek, Aafje Schuitemaker, Jeanette Stfircke-Polenaar en Koos Vorrink. Prijs van dit kloeke boekwerk van 334 bladzijden, in heel linnen stempelband / 2.50
„JEUGDFEESTEN", door Gerda van Hall, Geert Dils, J. W. Kesler, Willy Harttorff e.a., met een inleiding van E. C. Knappert.
Ingenaaid f 0.75, Gebonden f 1.25
Kinderprenten — Kinderboekjes — Verhalenbundels
Catalogus vrij op aanvraag bij VAN GORCUM & COMP. - UITGEVERS - GIRO 2255 - ASSEN