CB
20783
DE VRAAG
BBHOOREN KINDEREN UIT GEREF. GEZINNEN TOT DE GEREF. ZONDAGSSCHOOL TE WORDEN TOEGELATEN?
TOESTEMMEND
BEANTWOORD DOOR
R. VAN MAZIJK
1929
MAZIJK's UITGEVERSBUREAU - ROTTERDAM
TS 25 CENT
Voor verspreiding onder Zondagsschool' personeel 10 exempl. tegen halven prijs


K 1505


DE VRAAG
BEHOOREN KINDEREN UIT GEREF. GEZINNEN TOT DE GEREF. ZONDAGSSCHOOL TE WORDEN TOEGELATEN?
TOESTEMMEND
BEANTWOORD
DOOR
R. VAN MAZIJK
1929
MAZIJK's UITGEVERSBUREAU - ROTTERDAM





Zoo oud als de Geref. Zondagsschool-zelve, is ook de vraag : „Mogen kinderen van Geref. huize geacht worden object van den ZondagsschooHarbeid te zijn ?"
Deze vraag werd tot een kwestie toen zich in den boezem der Geref. Zondagsschool tweeërlei strooming openbaarde, n.1. eene, die haar met „ja", en eene, die haar met „meen" beantwoordde ; en dat vooral toen bleek, dat beide partijen 'haar ingenomen standpunt vasthielden en tot eiken prijs verdedigden.
Nu is er aan deze kwestie een gelukkige kant. Zoowel de voorals tegenstanders van „het Geref. kind op de Zondagsschool" zijn — uitzonderingen daargelaten — te zeer overtuigd van de goede bedoeling hunner andersdenkende broeders, dan dat ze met ongepaste hardheid en hoekigheid elkander zouden bestrijden. Er is over en weer waardeering voor anderer zienswijze. En het onlangs over deze materie gehouden referaat van den Weleerwaarden Heer Ds. P. Nomes, op de 1.1. jaarvergadering van „Jaohiti", illustreerde ten duidelijkste, dat stellige overtuiging en scherpe omllijning van beginsel heel goed gepaard kan gaan met milde houding en sympathieke gevoelens jegens hen, die een tegenovergestelde meening zijn toegedaan.
Al ben ik het dan ook niet eens met de strekking van bedoeld referaat, toch moet ik mijn groote ingenomenheid uitspreken met de wijze, waarop Ds. Nomes zijn standpunt uiteenzette en verdedigde.
Zóó toch kunnen we elkander beter verstaan, begrijpen en. waardeeren. Zóó kunnen we, misschien zelfs, eenmaal tot overeenstemming geraken.
Bij het neerschrijven van de hiervolgende regelen, die de kwestie van de andere zijde belichten» ben ik met denzelfden broederlijken zin ibeziefld, al moet ik ook met beslistheid opkomen tegen de stelling, dat kinderen uit Geref. gezinnen van de Zondagsschool geweerd moeten worden.
Ik wensen dit geschilpunt te 'beschouwen uit principieel, uit


historisch, uit paedagogisch en uit practisch oogpunt, en daardoor aan onze Zondagsschoolonderwijzers en -vrienden de gelegenheid te verschaffen, de zaak van beide zijden te bezien en te overwegen.
En doe onze God dan, ook in dezen, den oprechte het licht opgaan !
t
EEN PRINCIPIEELE KWESTIE.
Bij de bespreking van de principieele zijde dezer vraag hebben we met drie factoren te rekenen :
le. met het Geref. gezin, waarin kinderen zijn;
2e. met de evangelisatie, die het af gedoolde zoekt;
3e. met de huiscatechisatie, die een plicht der ouders is. Wat is een Geref. gezin ?
Bij het definieeren van het begrip „Geref. gezin" is tweeërlei maatstaf aan te leggen. Een subjectieve en een objectieve.
Wie den subjectieven maatstaf gebruikt redeneert aldus : „Een Geref. gezin is een gezin, dat zich als waarlijk Gereformeerd aan mij voordoet■ waarvan ik den indruk krijg, dat er een gezond, geestelijk 'leven woont; een gezin, dat ik als Gereformeerd aanvoel."
Zulk een subjectieve beschouwing is echter niet de ware. A. krijgt andere indrukken van een gezin dan B. Het Geref. karakter van een zeker gezin mag niet afgemeten worden naar de persoonlijke meening van dezen of genen broeder; zelfs niet naar de subjectieve gevoelens van een vereeniging of kerkeraad.
Neen, de objectieve maatstaf moet aangelegd. En dien biedt U alleen het lidmatenregister van de Geref. Kerk. Het gezin, dat door Doop en(of) Belijdenis tot de Geref. kerk behoort en als zoodanig te boek staat, moet als een Geref. gezin worden aangemerkt.
Maar dan komen ook tegelijkertijd de bezwaren !
Denk U de kerk in als een cirkel met centrum en omtrek Die kerkcirkel bevindt zich midden in de wereld. Hoe dichter bij het centrum, hoe dichter ook bij den Koning der kerk. Daarentegen : hoe dichter bij den omtrek, hoe dichter ook bij de wereld.


In 'het centrum der kerk bevinden zich de ideaal-Geref. gezinnen ; de gezinnen, waar de Godsvrucht tastbaar is, en waar de opvoeding der kinderen dm de vreeze des Heeren nauwgezet plaats vindt.
Om het centrum heen vormt zich een kring van gezinnen, waar óók de Heere gevreesd wordt, maar waar gebrek aan kennis, bekwaamheid, tact en vrijmoedigheid oorzaak is, dat de kinderen niet de zielszorg en de geestelijke leiding ontvangen, die ze noodig hebben.
Nog weer verder van het centrum verwijderd, treft ge een kring aan van gezinnen, 'die ook onder de regelmatige kunnen gerangschikt worden, doch met deze afwijking, dat zich ten opzichte van de opvoeding der kinderen een zekere geestelijke traagheid openbaart. De kinderen worden aan hun lot overgelaten en moeten geestelijk verkommeren. Het zijn Christenen, die zich zeer gemakzuchtig gedragen ; geestelijk slaperig en ingezonken zijn, en waar de ijver om God te dienen aanmerkelijk verslapt is.
Daaromheen as een nog wijder kring, die dus al meer den omtrek nadert. Deze kring wordt gevormd door gezinnen, die gebouwd zijn uit gemengde huwelijken. Kerkelijke hartstochten en stokpaardjes verlammen het geestelijk leven ; maken huiselijk godsdienstonderricht onmogelijk, en de 'kinderen zijm er de dupe van.
En eindelijk hebt ge de gezinnen, die geheel aan den omtrek van den cirkel leven ; aan den zoom der kerk; de zoogenaamde kant-leden. Ze behooren nog tot de kerk, ja, maar als ze geen lid waren, zouden ze het niet meer worden. Ze hebben feitelijk met de kerk gebroken, al staat hun naam mog in het lidmatenboek. Bij hen is verregaande onverschilligheid t.o.v. de godsdienstige opvoeding hunner kinderen te constateeren. Zulke ouders onderwijzen hun kinderen niet; ze kunnen het niet; ze zijn zelf zoo geesteloos en blind, dat ze hun kinderen den weg des heils niet kunnen en niet willen wijzen. Ze zijn „natuurlijke menschen, die niet verstaan de dingen, die des Geestes Gods zijn", en ze kunnen ze niet verstaan, omdat zij geestelijk onderscheiden worden. — 1 Cor. 2 : 14.
Zoo blijkt dan, dat lang niet alle Geref. gezinnen in het centrum


wonen, maar dat er een 'bedenkelijke afbuiging is naar de zijde der wereld.
En bleef hun plaats in den kerk-cixkel nu nog maar "stabiel 1 Maar ook dat is zoo niet. De gezinnen, die min of meer van het geestelijk middelpunt verwijderd Heven, blijven niet op de plaats, waar ze aangetroffen worden, maar glijden steeds verder af. Die afglijding blijft ook niet beperkt tot binnen de grenzen der kerk, neen, ze zet zich voort tot buiten de grens. De geschiedenis der kerk en de ervaring van eiken dag bewijst het, dat zulke glijdende gezinnen straks buiten de kerk komen te staan. En overal, waar ge zulke minder meelevende gezinnen ontmoet, is het als met wiskundige zekerheid te voorspellen, dat ze, na één of twee geslachten, voor de kerk totaal verloren zijn.
Dat zijn geen indrukken, geen vage vermoedens, neen, het is tastbare werkelijkheid. De presentielijst van den Catecheet en het wijkboekje van den Ouderling zeggen het U in droeve, maar duidelijke taal.
Vraagt ge dus een omschrijving van het begrip „Geref. gezin", en wordt bij die 'begripsbepaling den zuiveren, kerkrechtelijken maatstaf aangelegd, dan luidt het antwoord: „Als Geref. gezin moet aangemerkt worden elk gezin, dat tot de Geref. kerk behoort, ook al vertoonfïhet alle kenmerken van een afglijden naar de zijde der wereld."
Maar als ge dan ook let op de gevaren van geestelijke verwaarloozing en ondervoeding, waaraan de kinderen uit Geref. gezinnen bloot staan, dan antwoordt ge op de tweede vraag : „Behooren kinderen uit Geref. gezinnen tot de Geref. Zondagsschool te worden toegelaten ?" zonder twijfel en volmondig : „Ja".
Wat is Evangelisatie ?
Op het eerste Congres voor Geref. Evangelisatie, in 1913 te Amsterdam gehouden, werd het begrip „evangelisatie" aldus geformuleerd : „Evangelisatie is de arbeid, die de van het geloof vervreemde Christenheid wederom voor het Evangelie van Christus


te herwinnen zoekt." Of om het in Zondagsschoolterm te zeggen ! „Evangelisatie is zoeken en terugroepen van het afgedoolde en geestelijk verwaarloosde."
Waar en wanneer begint nu de taak der evangelisatie ? Waar begint het „zoeken" ; het trachten te „herwinnen" ?
Begint dat eerst, wanneer de vervreemding en afdoling zulke afmetingen heeft aangenomen, dat de objecten zich geheel van de kerk hebben losgemaakt ? Moet het proces der afglijding zoover gevorderd zijn, dat de dolenden buiten den greep der kerkelijke tuchtmiddelen zich bevinden ? Moet het weggedrevene zoover door den stroom zijn meegesleurd, dat het in de kolken der wereld is verzwonden ? Immers neen 1
Het zoeken naar het afgegledene moet beginnen daar, waar de afglijding~zelve begint; ook als deze afglijding binnen de grenzen der kerk geconstateerd wordt.
Evangelisatie is (vergun mij deze heilsleger-uitdrukking) de reddingsbrigade ten dienste van geestelijke drenkelingen. Ze staat op post, onder aan den dijk, aan den oever der rivier, gereed, om wie in het water viel weer behouden aan land te brengen. Maar als daar iemand is, die afglijdt van den dijk en wis en zeker in het water zal tuimelen, indien hij niet tijdig in zijn nederwaartschen gang gestuit wordt, moet dan de reddingsbrigade, met de armen gekruist, goedmoedig staan wachten tot het proces der afglïjding voltrokken, en de tuimelende man een-drenkeling geworden is ? Moet ze niet veeleer de handen helpend uitstrekken om den wissen val in het water te voorkomen ?
En als het dan feit is, dat een schrikbarend percentage van de Geref. jeugd afglijdt naar de wereld, is het dan geen echt evangelisatiewerk hen bijtijds tegen algeheele afdoling en finalen ondergang te behoeden ?
En zeg nu niet, •dat zulke zinkende gemeenteleden meer object van kerkelijke tucht zijn dan van evangelisatie.
Want vooreerst gaat het in dit betoog niet over lidmaten in vollen rechte, maar over doopleden, op wie slechts in beperkte mate de tucht kan worden toegepast.
Ten tweede betreft het hier (dn venband met de Zondagsschool)


doopleden, die nog niet boven den leerplichtigen leeftijd uitkomen ; die nog niet geheel ,,tot hun verstand gekomen zijn" ; en dus reeds uit dien hoofde geen voorwerp van kerkelijke tucht kunnen zijn.
En ten derde laten geestelijke zaken zich <nu eenmaal niet in afgepaste loketjes zetten ; zoodat het onmogelijk is op den millimeter af na te gaan, of iemand bij loket „tucht" dein wel bij loket „evangelisatie" moet ondergebracht worden.
De praktijk moet hier beslissen, en dan is de keus niet moeilijk meer.
Wel kunnen, natuurlijk!, de plichtverzuimende ouders onder tucht gesteld worden, maar daarmede is de positie van het afgedoolde kind nog niet gered, en een betere opvoeding allerminst gewaarborgd.
Hiermede zeg ik volstrekt niet, dat de eigenlijke taak der evangelisatie op het terrein d.w.z. binnen de grenzen der kerk zou liggen. Integendeel — formeel genomen behoort evangelisatie niet tot den internen, maar tot den externen arbeid der kerk. Maar wie de theorie zoover doortrekt, dat de evangelisatie onder geen beding de hand der redding mag uitstrekken dan alleen buiten de muren der kerk, vermechamiseerd dezen kostelijken arbeid, en offert het heil der zielen op aan een dor en dood formalisme.
Niet de koele, verstandelijke berekening, niet de bureaucratische preciesheid, maar de geest van Christus, de geest der liefde en des ontfermens is in geestelijke zaken, en dus ook hier, maatgevend.
En dan lijdt het geen twijfel, of de evangelisatie keert zich tot het verlorene, waar ze het ook aantreft, ook al is het bij geval binnen de muren van Jeruzalem. Ze grijpt al wat wankelt ter dooding, ja wankelt, al is die wankeling pas in het beginstadium, en nog niet gevolgd door een val buiten den kerkcirkel.
Lettende dus op den aard en het doel van den evahgelisaSearbeid, beantwoordt ge de vraag : „Behooren kinderen uit Geref. gezinnen tot de Geref. Zondagsschool te worden toegelaten ?" wederom met een beslist : „Ja".
Wat is huiscatechisatie 1 Huiscatechisatie ds de godsdienstige opvoeding der Geref. kin-


deren door hun natuurlijke ouders. (Wie hierover meer wil weten, leze mijn 'brochure „Huiscatechisatie".)
Onafwijsbaar is de plicht der ouders t.o.v. de geestelijke verzorging hunner kinderen. Het is een eisch Gods, die door de gedane doopsbelofte der ouders nog een extra Mem ontvangt.
Zulk huiselijk onderricht is in de eerste plaats de individueele taak der ouders. Maar het feit ligt er eenmaal toe, dat lang niet alle ouders persoonlijk hun kinderen kunnen onderwijzen gelijk het behoort. Vele missen de noodige bekwaamheid, den tijd, den tact, de gave om af te dalen tot de bevatting van het kind.
O zeker, er zijn ook tal van ouders, die — het is reeds gezegd 
door gemakzucht of traagheid of onverschilligheid gedreven, zich het geestelijk lot hunner kinderen niet aantrekken. Hun kinderen zijn het juist, die ik hierboven voorwerp van evangelisatie noemde.
Maar het zou hoogst onrechtvaardig zijn om alle ouders, die geen huiscatechisatie geven te beschuldigen van opzettelijke veronachtzaming.
Wie, zooals sohrijver dezes, bijna een kwarteeuw Zondagsschoolonderwijs geeft, en uiteraard met honderden gezinnen — óók Geref. — in aanraking komt, weet maar al te goed, dat er een categorie ouders is, die wel degelijk plichtbesef bezit, maar bij wie het uit onkunde en onbekwaamheid nooit tot de daad komt. En ik acht het juist een gevolg van hun plichtsgevoel als deze ouders de Zondagsschool te baat nemen, opdat door dit instituut aan hun kinderen toekomt, wat de ouders-zelve wel willen, maar niet kunnen geven.
Wijlen Dr. J. C. de Moor zeide eens : „Vele ouders (verkeeren) t.o.v. het onderwijs in Gods Woord in bijna hetzelfde geval als t.o.v. het gewone lager onderwijs. Eigenlijk zouden immers alle ouders hun kinderen zelf lezen, schrijven, rekenen enz. moeten leeren, doch wijl zij de bekwaamheid daartoe missen, stellen zij met elkander 'deskundigen aan, die onderwijzers worden genoemd, omdat zij bij uitnemendheid onderwijs geven. Zoo eenigszins stellen we ons ook de verhouding voor van de ouders tot de Zondagsschool, en we denken, dat vele Geref. kinderen meer nut zullen hebben van een goede Zondagsschool, dan van een gebrekkige


huiscatechisatie.... Het verschil tusschen den Zondagsschoolarbeid en de huiscatechisatie is, dunkt ons, niet zoozeer principieel."
En Ds. J. P. Tazelaar, Redacteur van Jachin's orgaan „De Zondagsschool", schreef in dit blad (Mei 1916) : „Er zijn ouders, wien de gelegenheid er töe inderdaad ontbreekt. Anderen zijn er in het geheel niet bekwaam toe.... Hier te zeggen : de ouders moeten hun plicht doen, is volstrekt vruchteloos, is koude theorie.... Zij (de Zondagsschool) heeft daarbij ruimte te laten voor de gedachte, dat er ook kinderen van Geref. ouders zijn, die wel niet geheel, maar toch voor een aanmerkelijk deel geestelijk verachteren, wijl de ouders door verschillende oorzaken hun dure roeping t.o.v. hun kinderen niet kunnen vervullen. Als nu de Zondagsschool ook tot deze kinderen in liefde zich uitbreidt, wordt daarbij o.i. het rechte standpunt ingenomen."
Er is niets tegen, maar alles vóór te zeggen, dat de ouders het beste voor hun kinderen zoeken, ook als dat beste beter te verkrijgen is op de Zondagsschool dan in het ouderlijk tehuis.
Hiermede reik ik geen vrijbrief uit aan de ouders, om zelf een gemakkelijk leventje te kunnen leiden ; verre vandaar. Maar ik mag evenmin ontkennen, dat vele ouders, juist uit bewogenheid met ihet geestelijk lot hunner kinderen, hen naar de Geref. Zondagsschool zenden.
En ik zou wel eens willen weten op welke gronden men Geref. ouders zou kunnen verbieden, voor hun kinderen gebruik te maken van zulk een kostelijke instelling als de Zondagsschool is.
De ouders hebben zeer zeker de roeping tot huiscatechisatie, maar ze hebben evenzeer de vrijheid, om, bij persoonlijke onbekwaamheid, zich in dit werk te doen bijstaan door het instituut van 'de Zondagsschool.
Toen in 1902 op de 29ste jaarvergadering van „Jachin" door Br. P. Oranje het onderwerp „Huiscatechisatie en Zondagsschool" ingeleid werd, wees hij Jachin's standpunt aldus aan:
3. „Jachin" erkent het recht der ouders, om bij dit werk der opvoeding en onderwijzing gebruik te maken van inrichtingen en


instellingen, teneinde hun kinderen ook te doen onderwijzen. (Formulier van den Heiligen Doop, vr. 3.)
4. „Jachin" acht de Zondagsschool een dezer instellingen, die de ouders niet ontheffen, noch ontheffen kunnen van, maar wel steunen mogen en moeten in dit werk der Christelijke opvoeding en onderwijzing.
Ik meen hiermede, in het kort, 'de kwestie van principieele zijde belicht te hebben. Ik antwoord „ja" op de vraag, of kinderen uit Geref; gezinnen tot de Geref. Zondagsschool behooren toegelaten te worden, want:
a. de toestand der Geref. gezinnen zegt, dat de kinderen er behoefte aan hebben;
b. het karakter der Evangelisatie wijst aan, dat de kinderen de objecten kunnen zijn ;
c. de aard der huiscatechisatie sluit in zich, dat hulp en steun van de zijde der Zondagsschool geoorloofd en aan te bevelen is.
Wie roept: „de Zondagsschool moet evangelisatiemiddel zijn" kan de gewenschte objecten in grooten getale aantreffen in de naar-de-wereld-neigende-Gereformeerde gezinnen.
Wie beweert: „de ouders moeten hun kinderen onderwijzen" kan in de Zondagsschool het instituut begroeten, dat de ouders hierbij helpt en zoo noodig vervangt.
Ik meen in alle bescheidenheid, dat de hier aangevoerde argumenten geen „gevoelsargumenten" zijn, maar dat ze steekhoudende en op het Gereformeerd beginsel rustende bewijsgronden mogen heeten.
II.
EEN HISTORISCHE KWESTIE.
De vraag of Geref. kinderen tot de Zondagsschool toegelaten mogen worden, is niet van vandaag of gister. Die vraag is al zoo oud als de Zondagsschool-zelve.
De reden daarvan is deze, dat de Zondagsschool van meet af een tweeledig doel beoogde.
„Jachin" heeft dat doel herhaaldelijk omschreven als volgt: „De


Zondagsschool is le. middel ter evangelisatie; en 2e. correctief voor de doorgaans zeer gebrekkige huiscatechisatie".
Nu is het ongetwijfeld waar, dat van beide zijden tegen dezen stelregel is gezondigd.
Er zijn, vooral in vroeger jaren, Zondagsscholen geweest, die zoo goed als uitsluitend bevolkt werden door Geref. kinderen. En dat werkte de idee in de hand, alsof een Geref. huisvader 's Zondagsmiddags rustig zijn pijp kon zitten rooken, omdat er wel andere menschen waren, die voor zijn kinderen zorgden.
Zulk een toestard neen, ik niet in bescherming getuige mijn geschrift: „Huiscatechisatie". En ik mag gelooven, dat dit kwaad onder ons nergens meer wordt goedgepraat.
Maar er is ook van de andere zijde verkeerd opgetreden. Hoe meer de gedachte veld won, dat de Zondagsschool een der krachtigste middelen in den evangelisatie-arbeid moest zijn, hoe meer men ook voor kinderen van Geref. huize den weg tot de Zondagsschool trachtte te versperren.
Er kwam een strooming, die het Geref. kind op de Zondagsschool, nu ja, nog wel 'tolereerde, duldde, maar het nooit een welkom toeriep.
Kort na de Doleantie werd dit streven vooral merkbaar. In de negentiger jaren zijn door dit zelotisme niet minder dan zes en tachtig Zondagsscholen om hals gebracht.
En het is niemand minder dan Dr. A. Kuyper, die in zijn „Drie kleine vossen" zegt: „Te roepen : Weg met de Zondagsschool! is geestelijk Vandalisme". Het is een vernielzucht, die nergens goed voor is.
Dat de Zondagsschool een voortreffelijk middel ter evangelisatie is, zal niemand ontkennen. Ik denk er dan ook niet aan de evangelisatie het recht te betwisten gebruik te maken van den Zondagsschodlvorm. Dat de evangelisatie Zondagsscholen ging stichten en wel uitsluitend „evangeliseerende" Zondagsscholen, is haar niet euvel te duiden ; het ds haar goed recht.
Maar wat ik wèl moet laken, dat is de poging om alle bestaande Zondagsscholen voor bet evangelisatiedoel te exploiteeren, en haar een ander bestaansrecht te ontzeggen.


De evangelisatie mag van zoovéle vormen en middelen gebruik maken. Maar daarom mag ze toch al die vormen niet uitsluitend voor zichzelf opeischen ?
De evangelisatie mag gebruik maken van de Radio. Ongetwijfeld. Maar moet daarom de Radio uitsluitend in dienst der evangelisatie gesteld worden ? Heeft de Radio geen bestaansrecht voor de Chr. wetenschap, voor de politiek, en zooveel meer ? Wie zou het durven ontkennen!
De evangelisatie mag gebruik maken van Zangkoren. Maar dat beteekent toch niet, dat er op de gansche aarde geen zangkoor meer wezen mag dan alleen als evangelisatiemiddel ? Te dwaas immers om hét te denken !
Zoo mag ook de evangelisatie gebruik maken van de Zondagsschool. Maar ze mag niet de Zondagsschool geheel en alleen voor zich opeischen. Ze heeft geen octrooi op de Zondagsschool. De Zondagsschool is niet het gedeponeerde merk van de evangelisatie, En wie haar het monopolie ervan toekent, is niet geheel van inhaligheid vrij te pleiten.
Bovendien : waar en welke is de norm, die bepalen zou, dat de Zondagsschool niets meer dan- evangelisatiemiddel mag zijn ? Het is een stelling, zeker. Maar wie bewijst de houdbaarheid, de Schriftuurlijkheid van die stelling ?
Neen, laten we ons houden aan wat ons onder Gods bestel door .de historie is overgeleverd ; aan het door „Jachin" ingenomen en: steeds uitgesproken standpunt: De Zondagsschool zij naast evangelisatiemiddel, ook hulpmiddel bij de godsdienstige opvoeding van het kind van Geref. huize.
Versta mij goed. Ik beweer niet, dat dit het juiste standpunt is OMDAT het altijd zoo geweest is; OMDAT het in de historie geworteld is. Het oude is nooit goed, alleen omdat het oud is. Maar we mogen ons evenmin zonder noodzaak van het verledene losmaken. Als Gereformeerden erkennen we toch ook de hand Gods in de geschiedenis ; en het historisch gewordene is er niet gekomen zonder Zijn leiding en (bestiering.
Wie de Zondagsschool geheel en al opeischt voor den evangelisatie-arbeid haalt een streep door de historie der Zondagsschool;


een streep door het getuigenis van vele achtbare en gezaghebbende mannen, die steeds 'het 'tweeledig doel van de Zondagsschool in het oog vatten en propageerden.
En het zou ontzettend te bejammeren zijn als „Jachin" in: dit opzicht concessies ging doen, en alzoo de Geref. Zondagsschoolvereenigingen noodzaken zou een organisatie te stichten, die het historische standpunt handhaaft.
Liever zeg ik met den Redacteur van „De Zondagsschool" (Juni 1929) : „Laten we toch niet, terwijl de tegenstanders daar buiten ons belegeren, van. binnen twist en verdeeldheid aanrichten. Dan doen wij zelf de schoone zaak meer afbreuk dan de vijanden ooit vermogen."
Toch kunnen er gewichtige redenen zijn, die nopen tot een loslaten van de 'historie en een kiezen van nieuwe banen.
Wanneer de omstandigheden dermate gewijzigd zijn, dat een oude methode niet meer met vrucht kan worden toegepast, dan moeten er nieuwe middelen en wegen gezocht worden. Als het getij verloopt, dienen de bakens verzet.
Zoo zou het dus ook mogelijk kunnen zijn, dat de Zondagsschool een gansch nieuwe periode was ingetreden, die dwong tot herziening van haar standpunt. En als we thans in zulk een positie metterdaad verkeeren, dan — ik stem het oogenblikkelijk toe — zou een beroep op de historie geen zin hebben, ja zelfs misleidend kunnen zijn.
Ik meen echter grondige redenen te kunnen aanvoeren, waaruit blijkt, dat de toestanden in niets gewijzigd, althans in niets verbeterd zijn.
De Zondagsschool wordt meer en meer als evangelisatiemiddel beschouwd en toegepast. Prachtig. Niets tegen.
Maar wat is er in — zeg 25 jaren — veranderd, waardoor de Zondagsschool moet ophouden met het toelaten van kinderen uit Geref. gezinnen ? '
Ds. Nomes zegt: „We moeten vooruit!" Ja, zeker. We moeten vooruit. Maar als de Geref. jeugd al meer afdoolt van de paden des verbonds, moet 'dan de vooruitgang niet juist gezocht worden in het vasthouden en onderstreepen van ons oude standpunt ? Is


het geen kostelijke vooruitgang te noemen, als we nog tijdig tot bezinning komen, eer we den noodlottigen stap gedaan hebben, die de deur der Zondagsschool sluiten zou voor het Geref. kind 1
Zijn de gezinnen er geestelijk op vooruit gegaan ?
Wordt de huiscatechisatie meer en beter beoef end ?
Is (denk aan de gelijkstelling) het gehalte van het Chr. onder* wijs verbeterd ?
Worden de ambtelijke catechisaties drukker en trouwer bezocht ? Valt er minder wereldgelijkvormigheid in de kerk op"te merken dan voorheen ?
Ge moet wel ziende blind zijn, als ge deze vragen toestemmend zou durven beantwoorden.
Neen, het is er niet beter, maar veeleer slechter op geworden.
De Geref. jeugdorganisaties klagen — en terecht — dat slechts een deel der Geref. jeugd lid van Knapen- of Meisjesvergadering, van Jongelings- of Meisjesvereeniging is. Maar dat andere deel dan ? Dat deel, dat afglijdt en afzakt naar den zoom der kerk, naar de wereld ?
In zekeren zin stem ik Ds. Nomes toe, dat (ik herinner mij de juiste woorden niet meer) Zondagsschool-KnapenvergaderingJongelingsvereeniging geen Geref. trio vormen. Maar ik zou het toch met tal van bewijzen kunnen staven, dat Geref. Zondagsschoolleerlingen later de steunpilaren van het plaatselijk Geref. vereenigingsleven zijn geworden.
De toestanden zijn in niets verbeterd, En daarom mocht de heer A. Kappers op Jachin's laatste jaarvergadering met recht een aantal citaten aanhalen, waarin voor het goed recht van het Geref. kind op de Zondagsschool gepleit werd
De omvang van deze brochure gedoogt het niet, maar anders zou Ük een overstelpende hoeveelheid uitspraken van Jachin's voormannen U voorleggen, uitspraken die vandaag aan den dag nog niets, niets, niets van haar kracht en beteekenis verloren hebben.
Het is mijn hartgrondige wensch, dat „Jachin" van haar vroeger ingenomen standpunt geen duimbreed afwijke, doch steeds handhave en aan de Zondagsscholen voorhoude het tweeledig doel van de historische Zondagsschool.


En al' wie eerbied heeft voor de historie van de Ned. Geref. Zondagsschool zegge op de vraag : „Behooren kinderen uit Geref. gezinnen tot de Geref. Zondagsschool te worden toegelaten ?" niet anders dan „ja".
III.
EEN PAEDAGOGISCHE KWESTIE.
Als bezwaar tegen het tweeledig doel der Geref. Zondagsschool wordt o.m. genoemd de gemengde bevolking der Zondagsschool. Men bedoelt daarmede, dat het opvoedkundige moeilijkheden met zich hrengt, indien kinderen van Geref. huize met kinderen uit ibndten-kerkelijke gezinnen dn één klas vereenigd zijn, en met éénzelfde woord worden toegesproken. Het Geref. kind heeft immers meer Bijbelkennis dan het totaal verwaarloosd kind, zoodat een Bijbelsche vertelling voor het eene kind nieuw, en voor het andere oud is ; bij iden een belangstelling wekt en bij den ander niet.
Laat ik beginnen met te zeggen, dat, afgezien van het bezwaai zelf, reeds de aanvoering van dit bezwaar mij zeer zwak toelijkt.
Toen in vroegere tijden ex werkelijk Zondagsscholen waren — misschien zijn er nu nog wel enkele — die voor 95 of zelfs vooi 100 % bevolkt werden door kinderen uit Geref. gezinnen, bestond dit bezwaar niet. Zondagsscholen met uitsluitend of bijna uitsluitend Geref. kinderen hebben geen gemengde bevolking. Daar zou dus dit bezwaar niet bestaan.
Maar is het niet opmerkelijk, dat juist zij, die dit paedagogisch bezwaar zoo ernstig nemen, in nog veel sterkere mate zich keeren tegen een ongemengde bevolking, indien deze gevormd wordt louter uit Geref. kinderen ?
Ik geloof gaarne, dat dit bezwaar bij vele broeders bestaat, maar het is dan toch niet meer 'dan secundair.
Doch ook het bezwaar zelf lijkt grooter dan het in werkelijkheid is. Kinderen van Geref. huize, die een 'behoorlijke mate van Bijbelkennis bezitten, hebben dat meestal te danken aan de ouderlijke onderwijzing; en zulke kinderen zijn slechts bij uitzondering Zondagsschoolleerlingen.


En de overige kinderen uk onze gezinnen, die wel een beteekenend percentage vormen van de Zondagsschoolbevolking, zijn juist zulke, die door hun, ouders niet, of niet voldoende, onderwezen worden, en voor wie de Zondagsschoolvertelling even nieuw en aantrekkelijk ds als voor de buitenkerkelijke jeugd.
Nu is het wel waar, dat kinderen uit Geref. gezinnen in de gelukkige conditie verkeeren de Chir. ^dagschool te bezoeken (ook hier zijn nog tall van uitzonderingen) én uit dien hoofde Bijbelsch onderwijs ontvangen ; maar sinds de gelijkstelling van het bijzonder met het openbaar onderwijs wordt de Chr. dagschool niet uitsluitend meer bevolkt door kinderen uit positief Chr. gezinnen, doch evenzeer door 'kinderen, wier ouders uit bijkomstige overwegingen, die geheel buiten het ChristelijK karakter van het onderwijs liggen, hen op de Chr. school plaatsen. Het is zelfs een (beangstigend verschijnsel geworden, dat de Chr. school steeds minder de school der ouders wordt.
Er gaat van de ontkerstende jeugd, die ook de Chr. school bezoekt, een demoraliseerende invloed uit op de kinderen uit onze gezinnen. Zoover is het reeds gekomen. Maar met dat al ontvangen ook de kinderen uit onchristelijke gezinnen Bijbelsch onderwijs, en zijn ze dus als Zondagsschoolleerldngen evenmin onkundig van de Bijbelsche waarheden als de kinderen uit Geref. gezinnen. En toch zal niemand beweren, dat zulke kinderen geen object voor evangelisatie zouden zijn, alleen om het feit, dat ze toevallig een Chr. dagschool bezoeken. Zou men dus de kinderen uit Geref. gezinnen van de Zondagsschool weren, dan blijft het bezwaar van gemengde bevolking nóg bestaan, omdat naast de Zondagsschoolleerlingen, die de Chr. school bezoeken en dus eenige Bijbelkennis verwierven, er andere 'kinderen, uit soortgelijke gezinnen Zondagsschoolleerlingen zijn, die geen Chr. school bezoeken, en dus van den Bijbel geheel onkundig bleven.
De Chr. dagschool draagt niet een evangeliseerend karakter. Toch wordt ze door kinderen uit wereldsche gezinnen bezocht. En daar, op de Chr. dagschool, is het bezwaar van gemengde bevolking veel grooter, ja, het kan zelfs een gevaar worden voor onze eigen kinderen.


En eindelijk, leert de ervaring niet, dat een kind gaarne hoort vertellen, ook 'de meest bekende geschiedenissen uit den Bijbel ? ïs er zelfs niet een zeker genoegen van de kindergezichten af te lezen, wanneer „meester" een verhaal vertelt, dat ze reeds meermalen gehoord hebben ; en wordt dat genoegelijk luisteren niet openbaar in het interrumpeeren tijdens de vertelling ?
Neen, de paedagogische bezwaren lijken mij niet wel houdbaar. Het is zelfs een voordeel voor een Zondagsschoolklas als bij het eene kind meer Bijbelkennis wordt aangetroffen dan bij het andere. De antwoorden, die door een deel der klas gegeven worden, prikkelen het overig deel tot beter luisteren en tot leergierigheid.
De Zondagsschool wint aan beteekenis, aan gezelligheid, aan onderhoudendheid en daardoor aan vruchtbaarheid, als niet alk leerlingen evenveel onderlegd zijn in de Bijbelsche waarheden, maar er ruimte overblijft voor een wedstrijd in het leeren en in het antwoorden.
Alzoo, ook uit paedagogisch oogpunt lijkt mij het beste antwoord op de vraag : „Behooren kinderen uit Geref. gezinnen tot de Geref. Zondagsschool te worden toegelaten ?" : Ja.
IV.
EEN PRACTISCHE KWESTIE. Dat is het vooral.
Wel staat het vast, dat het principe niet bepaald mag worden door de praktijk, doch omgekeerd.
Evenwel is het maar al te waar, dat er zaken zijn, die niet zelden tot: principieele kwesties opgeblazen worden, terwijl ze zuiver practisch van aard zijn, of althans minder principieel dan ze schijnen en voorgesteld worden. En in zulke gevallen is de practijk daar om corrigeerend werk te verrichten.
Daarom zal het goed zijn ook in deze kwestie te luisteren naar de stem van de practijk.
Het bezoeken van de Zondagsschool door kinderen van Geref. huize heeft zijn waarde voor het kind, voor het gezin, voor de kerk en voor de Zondagsschool.


Voor het kind.
Vele kinderen van Geref. huize hebben aan de Zondagsschool hun kermis van de Heilige Schrift te danken. Ja meer, de Zondagsschool is hun niet slechts tot nut en voordeel, maar zelfs tot persoonlijken zegen geworden. Onder de honderden kinderen van Geref. huize, die ik in mijn Zondagsschoolloopbaan onder bearbeiding heb gehad, zijn er meerderen voor wie de Zondagsschool het middel was om ze den Heiland te leeren kennen als den Zaligmaker van hun hart. En als het God nu behaagt de Zondagsschool daartoe te gebruiken, zouden wij het dan beter willen weten dan Hij, en onze kinderen van de Zondagsschool weren ?
Tot vandaag toe heb ik leerlingen op de Zondagsschool, die uit Geref. gezinnen afkomstig zijn; die thuis niets van God en Zijn dienst vernemen ; die stug en onhandelbaar zijn ; die door hun ouders 's Zondagsmiddags op de straat gestuurd worden om een poosje van hen „af" te zijn ; die dus in één woord geestelijk verwaarloosd worden; en ik acht het de leiding van Gods voorzienigheid te zijn, dat de Zondagsschool die jongens onder bearbeiding heeft gekregen, al zijn ze dan ook van „Geref. huize".
Hoevele Zondagsschoolonderwijzers hebben in hun kinderjaren niet zelf de Zondagsschool bezocht! Voor een niet gering deel is hun liefde tot den Zondagsschoolarbeid te verklaren uit het feit, dat zij-zelf Zondagsschoolonderwijs genoten hebben.
Moeten wij kinderen van Geref. huize weren 1
Voor het gezin.
Wat zijn er vele gezinnen, waar het met den 'besten wil niet komen kan tot huiselijk Godsdienstonderwijs Zeker, de wandel der ouders in de vreeze des Heeren is de beste prediking, is doorloopend onderwijs. Maar daarin gaat toch de huiscatechisatie niet op. Er dient ook opzettelijk onderricht gegeven te worden, op geregelde tijden.
In één-kamerwoningen is dat schier onmogelijk. In groote gezinnen met zeer jonge kinderen is niet te voorkomen stoornis een te groote verhindering. In gezinnen, waar vader of moeder aan langdurige ziekte of zwakte lijden, blijft de huiscatechisatie achter-


wege. De menschen willen wel, maar kunnen niet. Gezwegen dan nog van de vele gezinnen, waar geen behoefte bij de ouders aanwezig is om tot hun kroost te spreken over de dingen van Gods koninkrijk, en tegenover wie wij den zedelijken moed missen hen aan te zetten tot een werk, dat ze toch niet verstaan, maar wel bederven kunnen.
Als nu aan zulke gezinnen de Zondagsschool als hulp- en vervangingsmiddel ontnomen wordt, wat komt er dan voor in de plaats ?
Kon het bewezen worden, dat de Zondagsschool de ouders deed volharden in de weigering om hun plicht te vervullen, en hen stijfden in de meening, dat zij er mee af zijn, als anderen voor hua kindereb zorgden dan zou de zaak anders komen te staan. Indien het sluiten van de Zondagsschool voor Geref. kinderen tegelijk beteekende een aanvatten van de huiscatechisatie door de ouders, o zeker, dan de deur dicht gedaan !
Maar tusschen de twee gezegden: „de ouders BEHOOREN hun kinderen te onderwijzen", en: „de ouders onderwijzen hun kinderen" ligt een groote afstand.
En voorts: vele gezinnen ondervinden den zegen van het Zondagsschoolbezoek hunner kinderen. De Zondagsschool is vaak aanleiding dar de ouders zich de eerste beginselen der huiscatechisatie eigen maken. Ze zetten hun kinderen aan tot het leeren van versje of tekst. Ze controleeren hen. Ze vragen een korte weergave van de Zondagsschoolvertelling. Ze komen dooi het bezoeken van ouderavonden en door het ontvangen van den onderwijzer in hun woning dn nauwe en persoonlijke aanraking met het Evangelie.
Twee jaren geleden kreeg ik twee kinderen op de Zondagsschool van iemand, die dooplid der Geref. kerk was; nooit meer ter kerk kwam ; socialistische neigingen had ; abonné op „Het Volk" was, enz. Het leeren van versje en tekst, en het kinderlijk gebabbel over de Zondagsschoolvertelling riepen bij den vader oude herinneringen wakker. God zegende wat de kindermond over het Zondagsschoolonderwijs vertelde, en sinds eenige weken is de vader als een verloren zoon tot zijn hemelschen vader terug-


gekeerd. „Het Volk" maakte plaats voor „De Rotterdammer". Beide ouders legden geloofsbelijdenis af. De kinderen werden gedoopt. En toen ik onlangs uit de weekgodsdienstoefening met den vader meeliep, en hem op een kop koffie noodigde, ontspon zich een lang en ernstig gesprek over de opzoekende liefde Gods aan hem bewezen; en het stond vast voor mij, dat de Heere aan dat gezin groote dingen gedaan had, waartoe de Zondagsschool aanleiding was geweest.
Moeten wij kinderen van Geref. huize weren ?
Voor de kerk.
In een tijd als de onze, waarin de afval schrikbarend toeneemt, kan de Zondagsschool voor de kerk des Heeren behoudend en bewarend werk verrichten.
Dr. A. Kuyper zegt in zijn „Practicisme" : „Het is de Zondagsschool, die in de 19e eeuw de Ghr. kerk gered heeft. Denk u haar weg, en het is niet te zeggen in wat doodslaap de kerken nog zouden verzonken liggen."
Als in vroeger tijden de Zondagsschool van zoo vèrreikenden invloed op het leven en den bloei der kerk is geweest, zou ze dan nu, in de 20ste eeuw, niets meer voor de kerk beteekenen ?
De arbeid van de Geref. Jeugdorganisaties en van de Geref. Mannenvereeniging wordt — en terecht — aangeprezen, omdat er voor de kerk groote geestelijke bate van verwacht wordt. Maar welke organisaSe is er, die de leerplichtige, de schoolgaande jeugd voor den dienst des Heeren tracht te winnen of te behouden ? Alleen de Zondagsschool!
Het is de Zondagsschool, die de beste leden aflevert aan knapenen meisjesvergaderingen. En het is een algemeen bekend verschijnsel, dat kinderen, die met geen mogelijkheid te bewegen zijn lid eener Geref. jeugdvereeniging te worden, in den regel tevoren geen Zondagsschoolleerling geweest zijn. Dat geeft te denken. Het Geref. Vereenigingsleven heeft meer aan de Zondagsschool te danken dan het zichzelf bekennen wil. En met de kerk is het precies zoo.
Als van kerkelijke zijde gepoogd wordt de Zondagsschool uit-


sluitend evangelisatie-instelling te maken, en de kinderen van Geref. huize door directe wegzending of door toepassing van het afvloeiingssysteem (dat blijft hetzelfde) van de Zondagsschool te weren of te verwijderen, dan zal de kerk xelve de wrange vruchten van zulk een treurigen maatregel plukken.
Wil de kerk bloeien, dan moet de kennisse Gods worden aangekweekt ; dan moet de weeze des Heeren het zaad des verbonds op het harte gebonden worden. En het instituut moet nog in het leven geroepen worden, dat zulks beter, ernstiger en nauwgezetter doet dan de Geref. Zondagsschool.
Moeten wij kinderen van Geref. huize weren ?
Voor de Zondagsschool.
Ook al houdt men de gedachte vast, dat de Zondagsschool hoofdzakelijk evangelisatiemiddel behoort te zijn, dan nog moet het Geref. kind welkom worden geheeten. Ter wille van de Zondagsschool zelve.
Kinderen uit Geref. gezinnen zijn de beste propagandisten voor de Zondagsschool. Ze brengen buurkinderen, speelmakkers, schoolkameraden mee. En dit is vooral van beteekenis te achten, sinds de Chr. dagschool voor een niet gering deel bevolkt wordt door kinderen uit buiten-kerkelijke gezinnen.
Dat zulke Geref. kinderen „lokvogels" genoemd worden, vind ik een minder mooie en minder passende benaming. Met Ds. J. P. Tazelaar laat ik „dit eigenaardige idee van „roepeendjes" voor wat het is."
Als onze kinderen alleen de Zondagsschool zouden mogen bezoeken om als figuranten dienst te doen, dan zou daaruit geconcludeerd kunnen worden, dat het onderwijs hen persoonlijk niet raakt. En dat gaat toch niet aan. Een Geref. kind komt ter Zondagsschool niet terwille van anderen, maar om zélf, persoonlijk, onderwezen te worden.
Waar echter het eene het andere niet behoeft uit te sluiten, moeten Geref. kinderen ons dubbel welkom zijn.
Er is nog iets. De Zondagschool gaat allerwege numeriek achter-


uit. De jeugd buiten de kerk Blijkt boe langs hoe meer schier niet te bereiken. Allerlei attracties van de zijde der wereld lokken het kind. Bioscoop, voetbalsport, A.J.C. enz. ontnemen ons onze leerlingen. Menige Zondagsschoolafdeeling zou opgeheven zijn als de Geref. jeugd het vereischte minimum aantal niet vol maakte.
Als derhalve de maatregel toegepast werd om Geref. kinderen, den toegang tot de Zondagsschool te ontzeggen, zou tegelijk hel bestaan der Zondagsschool als evangelisatiemiddel ernstig bedreigd worden.
En laat men nu niet zeggen.^dat heel 'kleine klasjes tooh zoo gewenscht, zoo intiem, zoo knusjes, zoo gezellig zijn. Wie zoo spreekt, kent het kind niet. O, zeker, klassen van 50—80 leerlingen zijn te groot. Maar van 20—30 niet. En klassen van 10 of minder verliezen haar gezellig karakter.
Voor den onderwijzer kan een kleine klas aangenaam en gewenscht zijn, maar voor kinderen ligt de gezelligheid in een behoorlijk aantal.
Ik heb een klas met 30 lleerlingen. Daar is het gezellig. Ik heb ook een vervolgklas met 5 leerlingen. Daar vind ik het wel gezellig, maar mijn 5 meisjes niet. Ik weet zeker, dat ze trouwer zouden komen als er 15 waren.
Dan kleeft aan een te kleine klas ook dit bezwaar, dat de samenkomst alleen dan kan doorgaan, wanneer ongeveer alle leerlingen present zijn. Van 5 leerlingen kan men er geen 6 missen. Soms komen er op mijn vervolgklas slechts 2 leerlingen. Dan vertel ik toch wel, maar het zingen schiet er bij in. Soms komt er maaï één, en dan kan de samenkomst niet doorgaan.
Wie 'heel kleine klasjes voorstaat, (haalt zich het risico op den hals onverrichter zake te moeten huiswaarts keeren.
Bovendien biedt een behoorlijk aantal leerlingen zeg 60 —
de gelegenheid om dn drie klassen ,te splitsen, naar de leeftijden ; dat kan men met 10 leerlingen niet doen.
Ook is er voor de Zondagsschool een financieel bezwaar verbonden aan al te kleine klassen. De lokaalhuur moet toch betaald, of er 5 dan wel 50 leerlingen zijn.
En zoo zouden er nog veel meer redenen genoemd kunnen


Worden, waarom het rwenschelijk is, dat kinderen van Geref. huize de Zondagsschool helpen bevolken.
Maar er is reeds genoeg gezegd om het juiste antwoord te vinden op de vraag :
Moeten wij kinderen van Geref. huize weren ?
*
Ten besluite.
Ik heb in het kort het goed recht van het Geref. kind op de Zondagsschool trachten aan te toonen.
Allerminst vlei ik mij met de gedachte, dat door deze brochure een ommekeer in de geesten teweeggebracht zal worden.
Als echter zij, die een tegenovergestelde meening zijn toegedaan, met het hier besproken en verdedigde standpunt ernstig rekening willen houden, dan ben ik reeds zeer dankbaar. Ik zou dat niet eens durven vragen, indien ik met mijn gevoelen alleen stond. Maar de wetenschap, dat vele Zondagsschoolbesturen en -onderwijzers er niet anders over denken', doet mij met nadruk verzoeken, zich te bezinnen eejij men eenj stap doet, die, naar mijn vaste overtuiging, noodlottige gevolgen zal hebben.
Ik eindig met een woord van den Redacteur van „De Zondagsschool" : „Wie hier, met de groote bijl er op inhakkend, roept: geen kinderen van Gereformeerde gezinnen op de Zondagsschool! toont zich wel een ijveraar, maar zonder verstand. Blinde ijver is altijd een gevaarlijk ding. En een theorie, die onmachtig maakt, om de waarheid te erkennen, doet veel schade."
Het belang van het Geref. kind ; van het Geref. gezin ; van de Geref. kerk en van de Geref. Zondagsschool staat hier op het spel.
Rotterdam, 22 Juli 1929 R. VAN MAZIJK.
Rem brandt straat 55.
N.B. Eventueele correspondentie over dit onderwerp stel ik zeer op prijs; eveneens toezending van bladen, waarin deze brochure of althans deze materie wordt besproken.





VAN DENZELFDEN SCHRIJVER VERSCHEEN:
HUIS-CATECHISATIE
EEN WOORD TOT CHRISTEN-OUDERS
INHOUD:
1. Het begrip: huiscatechisatie.
2. De eisch van huiscatechisatie.
3. De klem tot huiscatechisatie.
4. De waarde van huiscatechisatie.
5. De zegen van hutscatechisatie.
6. De praktijk van huiscatechisatie.
7. De verwaarloozing van de huiscatechisatie.
8. Het correctief voor huiscatechisatie.
9. De methode van huiscatechisatie. 10. Reformeer de huiscatechisatie I
50 pag.
Prijs 50 cent.