''Waf i^^e^^detjm^\démB\é^M
gehouden op de Jaarvergadering der Gereformeerde Zondagsschool-Vereeniging „J ach in", te Alkmaar,
<Ml&.é ureau 'AJ-VERLEUl*! PH^Afel^iÉ^i





Wat kan geschieden om de belangstelling in de Zondagsschool te verlevendigen ?
REFERAAT
gehouden op de Jaarvergadering der Gereformeerde Zondagsschool-Vereeniging „Jachin", te Alkmaar, 13 Juli 1932
door
Ds. J. A. TAZELAAR
JACHIN'S UITGEVERS BUREAU A. VERLEUR - HAARLEM 1932





STELLINGEN
1. De Z. S., die tengevolge van verschillende omstandigheden aan invloed verloren had, kwam als historisch verschijnsel door de viering van haar 150-jarig jubileum weer meer op den voorgrond.
2. Wijl de Z. S. nog steeds één der meest effectieve Evangelisatiemiddelen is, behoort alles te worden in het werk gesteld, om ook practisoh de belangstelling voor de Z. S. te verlevendigen.
3. Dit geschiede niet door allerlei middelen, welke de aandacht van den eigenlijken Z. S.-arbeid afleiden en daarmee geen verband houden, maar door de Z. S. te propageeren met woord en geschrift, in samenkomst der Gemeente en Vergadering, waarbij met name de Radiotelephonie een taak kan vervullen.
4. Meer dan ooit legge men zich toe op de versteviging van den Gereformeerden Z. S.-arbeid, in de rustige gedegen sfeer van het leslokaal, in het huisbezoek, in den cursus, in de Kerstfeestviering, en dat alles met groote trouw en vaste regelmaat.





WAT KAN GESCHIEDEN, OM DE BELANGSTELLING IN DE ZONDAGSSCHOOL TE VERLEVENDIGEN?
Wie verwacht, veel nieuws te zullen hooren bij de behandeling van mijn onderwerp, mij door het Hoofdbestuur opgedragen, kan bij luttel nadenken van te voren bevroeden, dat hij teleurgesteld worden zal. Het gaat hier over oude dingen; maar ze blijven zeer actueel; en de oude dingen te herhalen is evenzeer nuttig als aangenaam.
Het is ook noodig ten opzichte van veel jongeren onder ons, die betooverd door den drang naar nieuwe methodes, nieuwe werkwijzen, nieuwe hulpmiddelen, zoo licht in de verleiding komen, om van de oude beproefde paden af te wijken. Tot schade van de Zondagsschool!
„Over boord die geloofsballast!" — zoo schreef onlangs een modern profeet — „ziedaar de eenige leus, die ons schipbreuklijdend vaartuig nog behouden kan. Maar dan ook alle hens aan dek, om die leus te verwezenlijken. Geen gelegenheid verzuimd, een perfecte organisatie toegepast, zóó alleen is er nog eenige kans op redding voor onze verzinkende wereld".
Zonder in beoordeeling te treden van dit waarlijk niet nieuwe standpunt (want het is de aloude tactiek van den leugenaar van den beginne!) moeten we desniettemin toegeven, dat de geest der eeuw in deze veelzeggende leus op waarlijk brutale manier tot uiting komt, juist omdat het niet het geloof, maar het ongeloof is, dat het groote wereldbankroet zoo dreigend nabij brengt.
Meer dan ooit springt uit dergelijke wachtwoorden de uiterst dringende noodzakelijkheid van den Evangelisatie-arbeid naar voren, en met nog veel grooter enthousiasme herhalen wij van onzen kant dezelfde woorden in denzelfden vorm, alleen met de meest essentieele wijziging op het kritieke punt: „Overboord die OHgeloofsballast — ziedaar de eenige leus, die ons schipbreuklijdend vaartuig nog behouden kan. Maar dan ook alle hens aan dek, om die leus te verwerkelijken. Geen gelegenheid verzuimd, een perfecte organisatie toegepast — zóó alleen is er nog eenige kans op redding voor onze verzinkende wereld".
Het is voor geen tegenspraak vatbaar, dat in den Evangelisa-


tie-arbeid een voortreffelijke plaats wordt ingenomen door de Zondagsschool. Gij verwacht van mij niet, dat ik dit aantoon; dingen die onder ons zoo lang reeds vaststaan, behoeven geen nader betoog: deze waarheid is niet alleen theoretisch beredeneerd, doch ook practisch bewezen.
Temeer valt te betreuren, dat niet slechts de aandacht en de belangstelling voor de Zondagsschool in de laatste decenniën merkbaar afnam, doch dat daarmee ook gepaard ging een vernauwing van de invloedssfeer, zoodat de Zondagsschool in den feilen concurrentie-loop op de jeugd, in het oogloopend in de achterhoede is geraakt. Dat onze Zondagsschool een crisisperiode te doorworstelen heeft, is reeds jaren geleden als een bedenkelijk feit gesignaleerd geworden. Al in 1914 werd te Amsterdam in een jaarverslag letterlijk de volgende verzuchting geslaakt: „Zeker mag op moeilijkheden om de kinderen op de Z.S. te krijgen en te houden, wel eens de aandacht gevestigd worden."
Verschillende omstandigheden hebben in den laatsten tijd niet nagelaten, het crisis-probleem inzake de Zondagsschool beangstigend urgent te maken. Deze omstandigheden zijn zooeven in het jaarverslag 1932 van de Vereeniging „De Geref. Zondagsschoolbond", waarin opgenomen is het „Rapport, Hoe bevolken we de Zondagsschool en houden we de kinderen?" aldus opgesomd (ik verkort ze aanmerkelijk): doorwerking van socialisme en communisme; stijgende onverschilligheid van de ouders; gebrek aan belangstelling van de zijde der Kerk; onvoldoend meeleven van personeel met de kinderen en hun gezinnen; toenemende concurrentie jacht van den kant der moderne attracties; gemis aan voldoend contact tusschen corporaties en commissies; stelselmatig weren van kinderen uit Chr. gezinnen; toeneming van het getal Chr. scholen. Stellig is deze opsomming nog uit te breiden met den invloed der economische crisis in het algemeen, die van velen verhoogde activiteit eischt in den strijd om het bestaan en zoodoende vermindering van werkgelegenheid van geestelijke en ideëele strekking meebrengt, en die vele anderen in een stemming van depressie en moedeloosheid brengt, waaronder de lust en de kracht om het Zondagsschoolwerk te doen in niet geringe mate gaan lijden. En tenslotte mag daaraan nog toegevoegd worden de mentaliteit van sommigen, die in hun zucht naar wat nieuw is en reclame maakt, de Zondagsschool als een min of meer verouderd instituut beschouwen, waaraan niet veel te reorganiseeren valt. Een soort van defaitisme dus.


Theoretisch en als historisch verschijnsel heeft de Zondagsschool een oogenblik veler aandacht getrokken tengevolge van het feit, dat zij jubileerde. Immers haar 150-jarig bestaan is in woord en geschrift allerwegen herdacht; overal zijn publieke vergaderingen gehouden; persverslagen, opzettelijk geschreven brochures, tijdschriftartikelen verkondigden de eervolle nagedachtenis van Robert Raikes en andere groote voortrekkers.
Het was toen voor dengene, wien de Zondagsschool na aan het hart ligt, een lust om te leven. Jubilea echter zijn van zeer voorbijgaanden aard; bovendien verdringt het één verbluffend snel het ander. En het leven is zóó gecompliceerd en tegelijk zóó oppervlakkig geworden, dat men veel te snel weer is overgegaan tot de orde van den dag.
Daarom behoort onzerzijds alles te worden in het werk gesteld, om ook practisch de belangstelling voor de Zondagsschool te verlevendigen. Want het is inderdaad een dringende eisch, haar bloei te bevorderen en haar zegenrijken invloed te verhoogen.
Dit geschiede evenwel niet door allerlei middelen, welke de aandacht van den eigenlijken arbeid, waarom het gaat, afleiden. Hier dreigt een gevaar.'De padvinderij legt beslag op de jeugd; de vijanden van het Christendom hebben ook de eenvoudige methodes, om de jeugd te trekken, gelijk de Zondagsschool die toepast in het gaan van een dagje naar buiten onder leiding van de onderwijzers, van de Zondagsschool afgezien en overgenomen; ze hebben die methodes uitgebuit, en regel gemaakt van wat bij de Zondagsschool uitzondering was, zoodat Zondag aan Zondag allerlei marschen worden ondernomen en wandelingen gedaan. Als het erom gaat, ten deze te concurreeren, zal de Zondagsschool het moeten afleggen, om de eenvoudige reden, dat wat bij haar middel is, nooit doel mag worden. Reeds in 1901 is op „Jachins" jaarvergadering door het toenmalig bestuurslid Ds. Looijs gezegd: „het valt niet tegen te spreken, dat in den regel onze Zondagsscholen een tamelijk stijf karakter hebben, weinig in staat om de kinderen te trekken. Te staan naar middelen, die de Zondagsschool aantrekkelijk doen zijn, is de roeping der Zondagsschool, maar zonder dat ze afleiden van het doel." In deze laatste zinsnede was toen reeds de waarschuwing vervat, die we thans na 30 jaren met den meesten nadruk herhalen.
Het doet zeer aangenaam aan, dat dan ook in het bovenvermelde rapport alle aandacht wordt gewijd aan de geeste-


lijke zijde van het vraagstuk. Laten ook wij deze geestelijke zijde wèl. in het oog houden. De Zondagsschool brengt het aloude evangelie met zijn alouden eisch der bekeering. Want het gaat om het oude hart, om de oude vijandschap in dit hart te breken; hier is veel meer noodig, dan uiterlijke middelen van stoffelijken aard. Denk aan het visioen van de dorre doodsbeenderen bij Ezechiël. Het verstand zegt: die knekels zijn dood en blijven dood. De natuurwetten vallen met alle kracht bij, en zeggen: onmogelijk, ondenkbaar, dat ze weer leven zullen. Maar de ziener schouwt de goddelijke mogelijkheden ver boven de menschelijke onmogelijkheden. Doch hier helpen dan ook geen kunstmiddelen, geen levenselixer, geen wetenschappelijke analyse; hier helpt alleen het bevel: „Gij dorre doodsbeenderen, hoort des Heeren Woord!" En ofschoon de man Gods zich voor het verstand belachelijk maakt, en een bevel geeft aan gebleekte beenderen — laat het waanzin schijnen in het oog der wereld! — toch worden de dooden levend, de geraamten rijzen op de voeten, weldra verkondigen de levend gewordenen Gods lof!
Inderdaad, het oude, geweldige „Zoo zegt de Heere!" dat moet het doen. De terugweg van het behoud gaat ook, voor onze jeugd niet over de trotsche hoogten van het weten, maar door het diepe dalpad van het geweten; en hier redt alleen het woord van het Kruis. Laat ons daarin onze kracht zoeken, in den greep op het geweten door middel van de verkondiging van het Woord, naar den eisch van den kinderleeftijd. Als het op uiterlijk concurreeren aankomen zou, zouden de Abana en de Pharpar toch immer de bovenhand hebben boven het troebele Jordaanwater! De Heilige Wet, en het geweten zijn de scherpe beitels, die aan het zuivere beeld der persoonlijkheid zoo scherp mogelijk reliëf verleenen. Daarom komt de Zondagsschool met den eisch van Gods Wet en de toetsing naar het geweten. Zóó legt de Zondagsschool den betonnen grondslag, waarop heel het gebouw naar het heilig bestek opgetrokken wordt.
Wfij moeten derhalve de belangstelling voor de Zondagsschool verlevendigen, door de Zondagsschool te propageeren met alle kracht, in woord en in geschrift, in de samenkomst der Gemeente door haar bij de aansporing tot Evangelisatiearbeid te geven de plaats der eere, die haar toekomt, door de geregelde voorbede, door verslag van den arbeid en grepen uit den arbeid in de Kerkelijke Pers, kortom door alle middelen, die de belangstelling kunnen levendig maken en levendig hou-


den. Dat daarbij de moderne methoden van propaganda niet behoeven te worden verzuimd, ligt voor de hand. Ik denk hier aan het nut van Zondagsschoolavonden, uitgezonden door middel van de Radio-telefonie, zoowel voor de kinderen zelf, als voor de volwassenen. De avond, zes jaar geleden georganiseerd, waarbij de heer Penning een Bijbelsche vertelling heeft geleverd, heeft bewezen, dat daarvoor veel belangstelling was; als die toen reeds ondanks de destijds nog veel gebrekkiger techniek reeds geslaagd mocht worden genoemd, hoeveel te meer partij mag en moet daarvan dan wel getrokken worden, nu bovendien het aantal aansluitingen in zoo overweldigende mate de gelegenheid tot luisteren heeft uitgebreid. Indien we bedenken, dat op dit oogenblik behalve de radio-toestellen, waarvan het getal niet nauwkeurig kan worden getaxeerd, het aantal distributie-abonné's reeds het geweldige cijfer van 465.000 heeft bereikt, dan verstaat elk, dat de propagandistische waarde van dezen radio-omroep niet licht kan worden overschat. De Radio-Zondagsschoolcursus behoort nog steeds tot de vrome wenschen.
Meer dan ooit moeten we ons toeleggen op de versteviging van den Gereformeerden Zondagsschoolarbeid in de rustige, gedegen sfeer van het leslokaal. Daar ligt onze kracht, onze grootste kracht. Daarbinnen. En niet buiten.
De belangstelling voor de Zondagsschool verlevendigen, moet dus allereerst en allermeest ten doel hebben, het leslokaal te bevolken met onderwijzend personeel.
Daartoe is het noodig, dat de Gemeente doordrongen worde van de hooge roeping ten opzichte van de kinderen der ontkerstende massa. Daarbij moet sterk worden gedrukt op de groote waardij zelfs van één enkele kinderziel. De leslokalen moeten dus allereerst voorzien worden van onderwijzers en assistenten. Hoe meer degelijke, geschoolde krachten des te beter; des te kleiner klassen, des te inniger het contact.
Er wordt soms gesmaald, dat er op sommige kleine Zondagsscholen meer onderwijzers dan leerlingen zijn. Dit nu hindert volstrekt niet. Wij moeten niet werken om succes.
Laat ons nooit vergeten, dat het in het Koninkrijk der hemelen niet gaat bij den tel. God meet de dingen met goddelijke maat, en dan is heel dikwijls voor Hem groot, wat ons onbeduidend toeschijnt, en omgekeerd, voor Hem verachtelijk, wat door ons met fanfares van reclame wordt gepropageerd. Herhaaldelijk vermaant de Schrift ons, den dag der kleine dingen niet gering


te schatten, en ze geeft ons de voorbeelden, hoe pijlen in eenvoudigheid geschoten een wending kunnen geven aan heele veldslagen, en hoe slapelooze nachten soms aanleiding zijn, waardoor kroniekboeken te voorschijn worden gehaald, die op hun beurt weer medewerken moeten, dat een heel volk niet wordt uitgemoord, maar in het leven behouden.
Onze fout is (en het is een kapitale, hoewel eenigermate vergeeflijke fout!) dat wij telkens de samenschakeling der dingen uit het oog verliezen, en ons blind staren op één enkel punt. Geen wonder, dat we dan een volkomen verkeerd waardeeringsoordeel vellen. We zullen derhalve naar Gods eisch handelend, goed doen, door met de allergrootste trouw ook dien allereenvoudigsten arbeid te doen, geen enkele klas en zelfs geen leerling te gering achtend.
Heel de wereld wacht op den grooten man, die het verlossende woord zal spreken, of liever, die de verlossende daad zal doen, nadat zooveel woorden volkomen onnut en ijdel zijn verspild; ook de Kerk wacht op de groote mannen, waaraan in groote tijden zooveel behoefte is, de nieuwe Calvijns, Wicherns, Kuypers, Bavincks — wie weet, of ze niet zitten als simpele Zondagsschoolkinderen in onze kleine Zondagsschoolklas! Zeer vaak is gebleken, dat de meest beteekenisvolle figuren in de Kerk en daarbuiten, gewonnen werden door de Evangelisatie.
Hoe groot de beteekenis van het kleine kan zijn, blijkt ten deze allerduidelijkst uit de historie van het kleine meisje, dat haar evangelisatie-roeping zoo uitmuntend bleek te verstaan, dat er een zegen van eeuwen uit voortgevloeid is. Ge verstaat van verre, dat ik het meisje van Naamans huisvrouw bedoel. Deze verwijzing, ik geef het grif toe, is niet nieuw, maar wellicht zijn enkele détails daarvan wèl nieuw, en om deze détails is het mij in dit verband juist te doen. Hoe kwam dat kind in die omgeving? Syrische ruiters hadden een inval gedaan, een strooptocht in Israëls landpalen; stel het u even voor: lansen blinken, zwaarden kletteren, zandwolken stuiven op onder de hoeven van de ruige paarden. Alles wat beenen heeft, vlucht zoo snel het kan. Maar zie, ergens op een hoeve zit spelend een halfnaakt, bruin kindje; heeft het geen moeder meer, of zijn de roovers de moeder te vlug af? In elk geval buigt zich een der ruiters lachend naar den grond, pakt met sterke, ruwe vuist het verschrikte, gillende schepseltje, dwingt het in den zadel, en draagt het als buit weg. Door dezen roover wordt echter tegelijk de traditie, de kennis der waarheid, gedragen naar een


vreemd land, juist zooals vroeger de Midianietische kooplieden het deden, toen ze Jozef meesleepten.
Datzelfde meiske, wellicht toen vijf of zes jaar, en toen reeds bekend met den naam van Jehova en met de kracht van Gods profeet, wordt later het middel, om Naaman lichamelijk en geestelijk te genezen. De gestalte van Elisa heeft voor haar aandacht onuitwischbaar geleefd — ziedaar hoe goed het is, vroegtijdig de heilige figuren der Schrift in het jeugdig kindergemoed te prenten, en dan allereerst en bovenal de gestalte van den meerdere dan Elisa, Jezus Christus, Gods Zoon, onzen Zaligmaker. Diep wortelen zulke figuren in de ontvankelijke kinderharten, en wie weet tot hoe geweldigen zegen dit blijken zal, niet alleen voor de kinderen zelf, maar ook soms voor een zeer wijden kring. Werp hierbij niet tegen, dat we van de gevolgen van Naamans bekeering geen woord meer vernemen; let veel liever op de onmetelijke geloofsvertroosting, die dit deel der Heilige Historiën in liefelijke geloofservaring nu reeds bijna 3000 jaren voor de Gemeente des Heeren in het algemeen en voor zooveel geloovigen in het bijzonder heeft opgeleverd. Doe er uw winst mede, ook heden.
Derhalve, nogmaals, zie toe, dat ge niet werkt om het succes. De moderne methoden zijn massamethoden, men werkt met massa-werving, door middel van massasuggestie, houdt massa-demonstraties en massa-petities. Maar uit heel het onderwijs van Christus blijkt ons, dat Hij telkenmale de massa ontwijkt en met alle kracht zich toelegt op den enkeling. God en de ziel, de ziel en haar God, dat is de inhoud van het geheele Christendom. Het is dan ook de groote beteekenis van den profeet Jeremia geweest, die hem ver boven de andere profeten verheft, dat hij juist op de individueele menschenziel zooveel nadruk heeft gelegd; en in de Kerkhistorie ontleenen Augustinus en Luther hieraan hun gezegende grootheid, dat ze weer op de persoonlijke verhouding tot God met zooveel drang opmerkzaam hebben gemaakt. Wij moeten uit ons eigen geloof leven en persoonlijk zekerheid hebben aangaande ons persoonlijk heil. Daarom is de geschiedenis van het Godsrijk nooit de geschiedenis van de massa, maar steeds een geschiedenis van den enkeling; ook het groote gericht in Christus' parousie is geen massa-gericht, doch een individueel gericht.
De gelijkenissen van het verloren schaap en den verloren penning bevestigen dit alles. Wij zijn geen product van onze


omstandigheden en van onze omgeving, maar wij zijn, wat God in Zijn bijzondere voorzienigheid uit ons maken wil. Daarom kan nooit een volk als voDc zich bekeeren; zal een volk zich bekeeren, dan moeten de enkelingen zich bekeeren.
Dit alles moge een iedere broeder of zuster met aandrang aansporen, met kracht zich te wijden aan het werk, aan de enkele, vaak weinige kinderzielen, die ons in den Zondagsschoolarbeid zijn toevertrouwd. Ze zijn uitermate kostbaar bezit, en dit kostbaar bezit legt onder een zware verantwoording. Is er niet blijdschap onder de engelen in den hemel om één zondaar, die zich bekeert? En zou er dan niet droefenis zijn om ons verzuim, waardoor die eene de bekeering uitstelt, of waardoor hem de gelegenheid ontbreken zou?
Een Duitsch Evangelisatiewerk schreef onlangs: „Einzelmission" blijft de hoofdzaak, d.w.z. de bearbeiding van den enkeling. Maar het voegt er aan toe: Het kleinbedrijf van enkeling, tot enkeling, van ziel tot ziel, van persoon tot persoon, moet tot groot-bedrijf worden, inzoover als allen de handen reppen, die de geestelijke versterving van ons volk aanzien met innige droefenis, omdat ze zelf met innige vreugde weten wat het zeggen wil, levend gemaakt te zijn door de genade van Christus. »'ïp-.
Om dit doel te bereiken, dus om te komen tot de mobilisatie van al de krachten, die daarvoor in aanmerking komen, hetzij als onderwijzers, hetzij als assistenten, — zal het goed zijn, behalve door de middelen bovengenoemd, door het organiseeren van speciale Zondagsschoolavonden de aandacht en het medeleven der Gemeente te vervurigen. Deze avonden moeten met een zeer aantrekkelijk en gevarieerd programma in het beste van het vergaderseizoen worden gehouden, liefst met drie of vier sprekers, elk met een kwartier spreektijd, en met medewerking van zangkoren, en zoo mogelijk met lichtbeelden.
De Gemeente van Christus mag niet traag zijn ten opzichte van de Evangelisatie onder de jeugd, maar ze moet ook hier met vlammende kracht getuigen en arbeiden.
Reeds de socialist Proudhon heeft gezegd: „Veel Christenen zijn leugenaars, want als ze waarlijk geloofden met hun hart, wat ze belijden met hun mond, konden ze onmogelijk blijven stilzitten; ze zouden geen rust hebben, dag noch nacht". En ook Nietzsche heeft aan de lauwheid van velen een argument tegen het Christendom ontleend. De waarachtige overtuiging, de geestdrift der zoetste barmhartigheid heeft geen tijd, om


moe te zijn, of om zich moe te voelen, ze verteert zich in den dienst der erbarmende liefde.
Zóó ligt in de stille, opgewekte sfeer van het Zondagsche leslokaal onze groote kracht. Gods kracht wordt er in zwakheid volbracht.
En daartoe moet bovenal de officieele band aan de Kerk worden versterkt en al enger worden toegehaald. 50 jaar geleden heeft Ds. Beuker in „De Vrije Kerk" al uitgeroepen: „Laten toch al onze kerkeraden het belang van de Zondagsscholen zich méér aantrekken!" „Jachin" heeft nog steeds veel te weinig meewerking van de kerkeraden en vooral van de predikanten. Het getal predikanten, dat de jaarvergaderingen bezoekt, is beschamend klein. Beschamend niet voor „Jachin", ook niet voor de Zondagsschool, maar beschamend voor hen zelf.
Gelijk vanzelf spreekt, moet in de tweede plaats alles in het werk worden gesteld, om het getal van de leerlingen te vermeerderen, om ze te krijgen en om ze te behouden. Dus de tweede leus is: Bevolkt de leslokalen met leerlingen.
Het is heel goed, dat aan den uitgang van openbare scholen pittige, kleurige blaadjes worden uitgedeeld, waardoor de kinderen ter Zondagsschool worden genoodigd, dat het premiestelsel zoowel op het aanbrengen van leerlingen, als op de praestaties in het leeren wordt vervolmaakt, dat strenge contröle wordt gehouden op absentie, en dat de afwezigen door huisbezoek worden bewerkt; dat er afdoende maatregelen worden getroffen tegen het verloren gaan van leerlingen tengevolge van verhuizing; dat het onderwijzend personeel zoo trouw mogelijk meeleeft met de huiselijke vreugde en smarten van hun leerling, door het zenden van een prentbriefkaart van evangeliseerend karakter en, indien dit mogelijk is, door het verstrekken van kleine versnaperingen.
Ook ouderavonden kunnen groot nut brengen. Het Amsterdamsche Rapport beveelt met aandrang het organiseeren van lichtbeeldenavonden aan en geeft practische wenken, waardoor teleurstellingen ten deze kunnen worden voorkomen. Filmvertooning valt bij de jeugd in nog veel sterkere mate in den smaak.
De vraag naar de waarde van den speeltuin voor het Zondagsschoolonderwijs heeft verschillende kanten. Het moderne leven met zijn gevaarlijk verkeer laat voor het kind bijkans geen veilige plaats meer overig. Te weinig wordt ingezien, dat


de speeltuin van de'sfljde der vijanden een greep beteekent ook op onze kinderen.
(Over allerlei technische quaestiën ter zake van verbetering de leslokalen, en ter zake van verhooging van het gehalte der vertelling e.d.g., moet hier natuurlijk: worden gezwegen. Laat ons op elk punt, in elk geval onze eischen zoo hoog mogelijk stellen).
Naast de meer formeele maatregelen, die zooeven werden genoemd, komen dan de meer materieele. Ge zoudt misschien ook kunnen onderscheiden in directe en indirecte. Het ligt voor de hand, dat de materieele maatregelen in belangrijkheid de formeele te boven gaan. Een van de gewichtigste factoren om de kinderen aan de Zondagsschool te binden is het huisbezoek. Drie of vier bezoeken per jaar in elk gezin kan als normaal worden geacht. Men houde daarvan een behoorlijk kaartsysteem met duidelijke aanteekéning van hetgeen de bezoeken opleverden; en het ideaal is, dat dit kaartsysteem, overal gelijkelijk worde ingericht en bijgehouden, en dat bij verhuizing van een kind naar een ander ressort de betrokken kaart onmiddellijk worde doorgezonden, om in het nieuwe ressort terstond te worden ingevoegd. Ook is het afzonderlijk spreken van sommige kinderen onder vier oogen vaak zeer effectief. Onmiskenbaar wordt het persoonlijke in het kind beter begrepen dan vroeger, en het zou onverantwoordelijk zijn, indien de Zondagsschool daarvan geen profijt zou trekken.
Nog steeds wordt te weinig aandacht geschonken aan de groote beteekenis van den Zondagsschoolcursus; in dit opzicht is er nog zeer veel te verbeteren. Het bestek laat helaas niet toe, dit nader te adstrueeren. Dat de Kerstfeestviering, als hoogtepunt van het Zondagsschooljaar onze zeer bijzondere belangstelling verdient, behoeft geen betoog; en dat een feestelijke versiering, die de aandacht in geen enkel opzicht van het Kerstfeest afleidt, daarbij geen contrabande behoeft te zijn, mag evenzeer als juist worden aanvaard. Ik denk hier b.v. aan een lichtend transparant, waardoor het Kerstevangelie in zeer beknopten vorm gedurende heel den avond de jeugdige oogen in een gloed van hooge bekoring geboeid houdt. B.v. „Jezus neemt de Zondaars aan", „Een Kind is ons geboren". „Alzoo lief heeft God de wereld gehad". En dergelijke. Ook hier moet het Woord spreken.
Al wat opgesomd werd, hoe belangrijk het ook is, zal weinig


baat brengen, als niet wordt betracht de grootst mogelijk trouw en de meest vaste regelmaat.
Daarop kan met genoeg worden gedrukt: Er is veelszins een verslapping t© constateeren. Velen voelen de alle rustdagen weerkeerende taak als een last, die drukt, als een band, die knelt.
Laat ons toch verstaan, biddend en werkend, hoe voorname plaats onze Zondagsschool in den Evangelisatiearbeid inneemt Het gaat in onze dagen weer om een Kruistocht, geweldiger dan eenige Kruistocht ooit tevoren. Gods heilig gebied, in het bijzonder de Kinderen, die gedoopt zijn, terug te veroveren uit de handen der overweldigers — moeten we dan niet allen als één man paraat zijn?
Passief heldendom in het dulden van smaad is goed, maar het is niet genoeg: meer dan ooit heeft onze tijd behoefte aan actief heldendom — desnoods aan het martelaarschap van den heiligen kamp. Algemeene Christelijke Dienstplicht — ziedaar de leus. Wij kennen geen reservetroepen, hier past slechts de actieve dienst, die heel het land tot één aaneengesloten front maakt, van geen wapenstilstand weet, van geen overtolligen of overtalligen weet, — en dan! zóó naar de victorie onder den Oversten Leidsman en achter den Oversten Voleinder!
En ten slotte:
Korten tijd geleden heeft een modern theoloog op meewarige wijze het onbeduidend Zondagsschoolwerk gedoodvonnist: deze crisis, waarin zoovelen zich van Kerk en Geloof afkeeren, zal volgens hem voor de Zondagsschool zóó noodlottig zijn, dat ze, hoewel 150 jaren een merkwaardig taai bestaan leidend, nu toch zeker binnen zeer korten tijd moet verschrompelen en verdwijnen. Wij maken ons nog niet al te ongerust. We herinneren ons onwillekeurig de gedenkmunten, uitgegeven door keizer Diocletianus, met de vermelding: „Ter herinnering aan de uitroeiing van het Christendom". Immers juist dat „uitgeroeide" Christendom heeft met het onweerstaanbaar wapen van Gods Woord de Romeinsche wereld veroverd, en het gaat ook heden nog voort de eene voetbreedte der aarde na de andere voor den Koning te vermeesteren. Want het Kruis is onuitroeibaar. En de gansche geschiedenis der Kerk, zoowel de met bloed geschreven hoofdstukken van het martelaarschap als de met palmen gesierde bladzijden van haar rusteloozen arbeid in Zending en Evangelisatie, zijn één doorloopend getuigenis, dat het Koninkrijk Gods onkeerbaar dóórwerkt, omdat


de Koning gestadig bezig is, Zijn komst te bereiden. Tegenwoordig drastisch en met kracht En al wat daaraan medewerkt, hoè eenvoudig, heeft bestaansrecht en bestaansreden. Terwijl deze eeuw van kracht aan de eigen energie vertwijfelt en wegzinkt, drijft de wereld nog op het bidden en werken van het echte Christendom, het wortelechte en wortelhechte Christendom, — en straks in de Parousie van Jezus Christus zal voor aller oog blijken, hoe God ook de Zondagsschool uitverkoren had, en hoe wat gering was voor de menschen groot is geweest voor God!