CB
30518











i



BO DE BEHANDELING DER
VADERLANDSCHE KpESCHIEDENiS
IN DE GEREFORMEERDE MEISIESVEREENIGINCEN
UITGAVE VAN DEN BOND VAN MEISJESVEREENIGINGEN OP GEREFORMEERDEN GRONDSLAG IN NEDERLAND . BUREAU : RAMSTRAAT 39 - UTRECHT







SCHETSEN
BIJ DE BEHANDELING DER
VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS
IN DE GEREFORMEERDE MEISjESVEREENIGINGEN
UITGAVE VAN DEN BOND VAN MEISJESVEREENIGINGEN OP GEREFORMEERDEN GRONDSLAG IN NEDERLAND BUREAU: RAMSTRAAT 39 - UTRECHT







TER INLEIDING.
Hier is de leidraad Geschiedenis ! Hoe er mee te werken ?
Mag ik u zeggen, hoe ik het me voorgesteld heb ?
Lees eerst de schets. De punten geven de hoofdindeeling aan. Neem dan één of meer der opgegeven werken ter hand. Die moet u goed bestudeeren. En als het dan even kan, vertel dan over het onderwerp ! Vertellen dwingt tot luisteren. Als "U niet vertellen kunt of niet durft ? Tracht het dan te leeren ! Schrijf het maar op, zorg dat het niet taai of dor is. Zoo vrordt de geschiedenis levendig voorgesteld en beter onthouden. Probeer het! .
De vragen behandelen dikwijls gevallen die niet in de schets staan. Ze dienen om te prikkelen tot onderzoek. Als u ze niet voor de vuist weg kunt beantwoorden, rust dan niet voor u de gewenschte opheldering heeft.
De geschiedenis van ons land is een historie van bloed en tranen. Ook van zegen en overwinning. God heeft ons veel geschonken!
Laten we Hem danken en Zijn werk zien in den gang van onze landshistorie.
Dan wordt Zijn Naam geprezen!
G. P. J. VAN: ALKEMADE.







I. DE EERSTE BEWONERS.
1. Van de allereerste bewoners kennen we de geschiedenis niet. We weten iets van hen, door wat ze nalieten : hunnebedden, koepelgraven of urnen. Verder hebben opgravingen iets omtrent hun leefwijze en beschaving aangetoond.
Hunnebedden, reuzengraven. In 't Oosten van ons land, maar ook wel in andere Europeesche landen. Ze waren oorspronkelijk geheel met aarde en zand bedekt; dit is er in den loop der eeuwen afgewaaid en geregend.
Omdat we van de oudste bewoners geen geschreven berichten hebben, kunnen we hun geschiedenis niet kennen.
2. Duidelijker wordt de toestand pas, als hier Germanen wonen. Niet dat we door hen zelf wat weten, maar hun lotgevallen en leefwijze zijn beschreven door de beschaafde Romeinen.
Dit moet men zich zóó voorstellen: Zooals wij de „geschiedenis" van wilde stammen in Afrika kennen door ontdekkingsreizigers, zoo spraken en schreven de Romeinen over onze voorouders.
De Germanen woonden in verschillende deelen van ons land. 't Meest bekend zijn de Friezen, die langs de kusten woonden, en de Bataven die tusschen Rijn, Waal en Maas hun woonplaatsen hadden. Van de vestiging dier stammen is weinig met zekerheid te zeggen.
3. Wat Godsdienst en beschaving betreft, lette men op het volgende :
a. de Germanen waren nomaden, dus bestond geen of
weinig behoefte aan tempelbouw, afgezien van het feit
dat ze. dit niet konden ook. h. hun godsdienst was natuurdienst, in de natuurkrachten
vereerden ze hun goden (geef daarvan voorbeelden !). c. verschillende volksgebruiken uit den heidenschen tijd
leven nog. (Paaschgebruiken, kerstboom e.d.) *



d. hun deugden zijn wel wat overdreven door de Romeinsche geschiedschrijvers (Tacitus vooral), om daardoor de Romeinen tot jaloerschheid te prikkelen.
Het Romeinsche keizerrijk was toen al in verval, de krachtige Germanen stelde men gaarne ten voorbeeld aan de verwijfde Romeinen.
4. De invloed der Romeinen kan men niet gering achten. In het uiterste Noorden is het gezag der Romeinsche overheerschers slechts zwak geweest.
Het geheele leven krijgt een anderen aanblik door de aanraking met het cultuurvolk. Een der voornaamste dingen is al, dat het nomadenleven langzaam verdwijnt, en aan vaste woonplaatsen besteedt men van zelf meer zorg. Behoudens enkele opstanden (eerst der Friezen, later die der Bataven ± 70 n. Chr.) is de verhouding goed. Zelfsworden de eerste sporen van het Christendom in dien tijd hier gevonden.
Romeinsche soldaten hebben het christelijk geloof hier gebracht, de Volksverhuizing heeft de zwakke kerk weggevaagd.
Vragen:
1. Wanneer kan men van „geschiedenis" spreken ?
2. Zijn er in de buurt van uw woonplaats nog sporen uit de allereerste eeuwen ?
3. Welke deelen van het land zijn het eerst bewoond en waarom ?
4. Weet u wat terpen of wier den zijn ?
5. Welke godennamen zijn in de namen der dagen terug te vinden ?
6. Wat zijn nomaden ? Vindt men ze nog op de wereld ?
7. Kent u enkele Romeinsche keizers ?
8. Weet u plaatsen in ons land, die van Romeinsche oorsprong zijn ?
9. Waarom stonden de Bataven anders tegenover de Romeinen dan b.v. de Friezen ?
10. Maakt heidendom de menschen gelukkig ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 7—23. Groot Vertelboek I, blz. 1—39. Langedijk I, § 1, 2 en 3. Algra I, blz. 5—10.



II. HET CHRISTENDOM EN ZIJN GEVOLGEN.
li Alle z.g. heidensche godsdiensten zijn troosteloos en zonder uitzicht op verlossing. De heiden heeft zijn goden niet lief, maar is bevreesd voor hen. Door offers moet hij ze gunstig stemmen. De priesters moeten hun wil trachten uit te vorschen en daarnaar dient men te handelen. De Germaansche godsdienst was een natuurdienst d.w.z. de meeste goden hebben functies, die met de natuur in betrekking staan.
Dit is vanzelfsprekend als men bedenkt, dat de Germanen van veeteelt en landbouw leefden. Hun feesten vielen samen met de groote veranderingen der jaargetijden.
2. Het Christendom veroverde eerst het Romeinsche Rijk. De soldaten brachten het naar de uiterste grenzen, maar in de stormen van de Volksverhuizing ging de teere plant ten onder. Weer nieuw leven ontlook, toen het volk der Franken het geloof gehoorzaam werd.
De Franken woonden in Galië (het tegenwoordige Frankrijk). Hun koning Clovis (± 500) nam het Christendom aan, allicht meer uit berekening dan uit overtuiging. Het volk volgde het voorbeeld van den vorst!
Toen van uit Gallië krachtig het werk der zending werd aangepakt, trokken de predikers tot in het uiterste Noorden van ons land. Meer succes dan de Frankische apostelen, hadden de Angelsaksische. Zij kwamen uit Engeland, dat van Ierland uit met het Christendom bekend was gemaakt.
Vergeet niet dat alle Evangelie-predikers het Roomsche geloof aanhingen, dus droeg de kerstening een Roomsch karakter. Monniken deden hun werk, de invloed van den paus werd krachtig bevestigd door een man als Bonifacius. In de prediking maakte men gebruik van het kruisbeeld (crucifix), langzaam dringen de beelden de kerken in.
3. Het verzet onder de bevolking uitte zich soms in heftige uitspattingen. Maar de moord op Wilfried (Bonifacius) moet u meer zien als een aanval van een roofzuchtige bende dan als een uiting van heidenschen hartstocht. De gevolgen van het Christendom waren merkbaar op alle terrein :
a. de ruwe zeden, (offering van krijgsgevangenen) werden zeer verzacht.



b. de lijfeigenschap, onder invloed van het kloosterwezen, wordt meer dragelijk.
c. de beschaving bevorderd, hetgeen kan blijken uit de betere behandeling der vrouw.
4. Zoo omstreeks 800 kan men zeggen, dat het heidendom overwonnen is. Vele heidensche gebruiken zijn bij ons achtergebleven. De kerk heeft n.1. haar feestdagen gesteld in de plaats der heidensche, daardoor werd dit in de hand gewerkt.
Vragen:
1. Weet u, hoe erg het met het heidendom in deze streken is geweest ?
2. Wanneer waren de eerste sporen van het Christendom hier reeds geweest ?
3. Welke overgang was van het grootste belang voor de kerstening van Europa ?
4. Waarom zouden de Angelsaksische zendelingen bij ons het meest succes gehad hebben ?
5. Welke volkjes hebben zich het langst verzet ?
6. Hoe trachtte men het Christendom „aanschouwelijk" te maken ?
7. Is het ook nu nog moeilijk den heiden te benaderen ?
8. Welke begrippen heeft geen enkele godsdienst ?
9. Welke schoone gevolgen had de kerstening ? 10. Hoe was de plaats der vrouw bij de heidenen ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 29—38. Groot Vertelboek I, blz. 52—69. Langedijk I, § 4. Algra I, blz. 19—26.
III. KAREL DE GROOTE.
1. Van de Germaansche volken is het Frankische het machtigst geweest. Het gloriepunt uit zijn geschiedenis was het bewind van Karei den Groote (768—814). Zijn rijk was zeer uitgebreid : van de Pyreneeën tot de Oostzee, van de Noordzee tot aan de Weichsel. De moeilijkheden der regeering waren zeer groot, o.a. door :



a. de meeste ambtenaren waren analphabeten.
b. wegen waren zeer zeldzaam en slecht.
c. de bevolking was zeer gemengd.
d. het heidendom was nog niet verdwenen.
e. het snelste vervoermiddel was het paard.
Al die bezwaren heeft Karei met succes' bestreden.
2. Zijn ideaal was : een universeel rijk met een universeelen godsdienst. <s£Ëh*
Herstel van het Romeinsche rijk stond hem voor den geest. Daar was de keizer onbetwist alleenheerscher, over staat en kerk.
Dit streven had tot gevolg :
a. uitbreiding van het Christendom. Zoo noodig met het zwaard (Saksen).
b. in kiem reeds de botsing met de andere grootmacht „den paus" !
3. Bij het bestuur werd het land verdeeld in gouwen, aan het hoofd waarvan een ambtenaar, een graaf stond. Het werk van die graven was : 1. rechtspreken, 2. troepen aanvoeren, 3. belasting innen. Op den duur worden deze heeren meer en meer zelfstandig.
De uitgestrektheid van het rijk verhinderde, dat de oude volksvergaderingen werden gehouden, alleen de aanzienlijken kwamen nu. Maar de Keizer reisde van plaats tot plaats en hield dan voor een bepaalde streek „rijksdag" (vgl. onze bondsdagen).
4. Voor de beschaving heeft Karei veel gedaan.
a. Het Christendom werd bevestigd.
b. De landbouw werd belangrijk verbeterd.
c. Door de rust in het rijk werd de handel bevorderd, Dorestad was het „Nederlandsche" middelpunt.
d. Oude volksverhalen werden opgeteekend.
e. Onderwijs (in de kloosters) werd bevorderd. Blijvende eenheid werd niet bereikt, op den duur scheurde het rijk. Ook vijanden van buiten deden het veel kwaad. In het Noorden de Denen en Noren en aan de Spaansche grens de Muzelmannen.
Vragen:
1. Weet u waar Karei de Groote vaak vertoefde ?
2. Welke bezwaren zijn er tegen Kareis methode van evangelieverkondiging ?



3. Waarom hadden de Saksen weinig lust om Christenen te worden ?
4. Is Kareis ideaal t.o.v. de verhouding van Kerk en Staat zuiver ?
5. Hoe wilde de paus dat ?
6. In welke namen komt het woord „gouw" nog tot uiting ?
7. Met welken ambtenaar van nu kan men de graven vergelijken ?
8. Weet u wat „Friesch laken" is ?
9. In welke legenden speelt Karei een rol ?
10. Welke rijken zijn er uit het Karolingische gegroeid ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 38—49. Groot Vertelboek I, blz. 70—86. Langedijk I, § 5. Algra I, blz. 19—32.
IV. DE MIDDELEEUWEN. GEESTELIJKHEID EN ADEL.
1. De Middeleeuwen vormen de bloeiperiode van de Roomsche Kerk. Het geheele leven van den middeleeuwschen mensch werd door de kerk beheerscht. Van de wieg tot het graf was daar de kerk. Ook alle uitingen van het leven bewaakte ze, wetenschap en kunst b.v. Een ernstig bezwaar was, dat de politiek der Duitsche keizers van de bisschoppen wereldlijke vorsten had gemaakt ! In den strijd tusschen paus en keizer boette de kerk veel van haar waardigheid in.
Om den invloed der groote leenmannen te breken, gaven de keizers leenen aan de bisschoppen. Doordat deze heeren met huwden, was er geen kans op, dat ze zouden streven naar erfenjke waardigheid. Maar nu was een botsing met den paus haast onvermijdelijk, wie zou nu immers den bisschop benoemen ? „ Een voorloopige oplossing gaf het concordaat van Worms (1122).
Gezegende invloed ging uit van de talrijke kloosters. Op maatschappelijk en geestelijk, gebied. Niet alleen zorgden ze voor naarstige beoefening van landbouw en veeteelt, ook onderwijs en wetenschap waren meest aan kloosterlingen toevertrouwd.
Moeilijk is de vraag te beantwoorden, hoe het met het



geestelijk leven der leeken stond. Naast voorbeelden van innige, diepe vroomheid levert dit tijdperk tal van bewijzen van ruwe goddeloosheid.
2. In de Middeleeuwen telt men weinig als persoon, als individu. Alleen als lid of deel van een groote organisatie kan men invloed uitoefenen. Vandaar al die groepsvorming! De aanzienlijken, de welgeborenen noemt men den ridderstand, den adel. Weinig minder in aanzien dan de vorst, is de adel de heerscher van de plattelandsbevolking, die tot heerendiensten is verplicht. Slavernij is in deze landen al vrij vroeg afgeschaft (± 1300), hoorigheid bestaat langer !
De lijfeigene is geheel en al eigendom van zijn heer, de hoorige is persoonlijk vrij, mag echter het land, dat hij bewerkt, niet verlaten. Hij is een soort van gedwongen pachter.
Aan geestelijke beschaving werd door den ridderstand niet veel gedaan. De ridders vormden den militairen stand uit dezen tijd. De vorst riep zijn leenmannen op en zij met hun gewapenden volgden den heerban. Omdat de vorst hun sterken arm niet missen kon, moest hij de leenmannen wel te vriend houden, zelfs beloonen.
3. Wanneer een jongmensen tot ridder werd geslagen, legde hij de „riddergeloften" af. Vaak kwam er van het volbrengen weinig. Ruwheid en ongevoeligheid zegevierden dikwijls!
De roofridderij is er het bewijs van. In hun sterke kasteelen waren de ridders tamelijk veilig, ze konden hun omgeving plunderen, zouder dat men er veel aan doen kon. En de koopman, onbeschermd door het staatsgezag, betaalde het gelag. Is het wonder, dat de burger den vorst gaarne steunde, als hij den adel ten onder wilde bréngen ?
Vragen:
1. Kan men in de Protestantsche kerken ook zulk een scherpe onderscheiding tusschen „geestelijken" en „leeken" maken ?
2. Welke bisschop zetelde in deze landen ?
3. Hoe groot was zijn kerkelijk gebied en wat bevatte zijn wereldlijk ?
4. Weet u een der hoofdmomenten uit den strijd tusschen' paus en keizer ?
5. Wat is de goede verhouding tusschen Staat en Kerk ?



6. Weet u enkele Monniken-orden ? Zijn er in Uw buurt ook kloosters, oude of nieuwe ?
7. In welke landen van Europa is de lijfeigenschap eerst veel later afgeschaft ?
8. Hebt u wel eens een Middeleeuwsch kasteel bezocht ?
9. Hoe waren de ridders gewapend ?
10. Wat deed men, als er geen oorlog was ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 72—78.
Groot Vertelboek I, blz. 100—110, blz. 126—138. Langédijk I, § 9. Algra I, blz. 33—38.
V. DE MIDDELEEUWEN. DE STEDEN.
1. In de dagen van Karei den Groote was er bijna geen enkele stad. De Germaan was plattelander, landbouwer. Met de rust in het rijk neemt het handelsverkeer toe. Aan plaatsen, gunstig gelegen, ontstaan nederzettingen. Daaruit ontwikkelt zich vaak een stad.
Weet u iets omtrent het ontstaan van de plaats van uw inwoning ? Dan kunt u dat hier invlechten. Over vele van onze oude steden en dorpen bestaat wel geschikte lectuur!
Maar wat maakt nu van een plaats een stad ? Een stad in de middeleeuwen, is een nederzetting, die zelfbestuur heeft. Zij is onttrokken aan toezicht en rechtspraak van de gouw!
Let er op, dat niet het hebben van een muur beslist. Een stad
is een republiekje in 't klein!
2. De regeering van de stad bestond in den aanvang uit schout en schepenen, die met bestuur en rechtspraak waren belast. Later, toen de steden grooter werden, behielden schout en schepenen alleen de rechtspraak. Het bestuur kwam in den regel aan de burgemeesters en de vroedschap.
Wie woonden er in de stad ? Allereerst de koopman en de industrieel. De. nijverheid begon te bloeien, vooral in Brabant en Vlaanderen.
Vanzelf hebben deze menschen veel arbeiders in dienst. En dan gaan edelen dikwijls in den winter de gezelligheid van de stad zoeken. De geestelijkheid maakt ook een belangrijk deel der bevolking uit, vooral in plaatsen als Utrecht (5 kapittelkerken!).



Over den bouw en de inrichting der steden kan men zeer kort zijn. Een duidelijk begrip van de macht en de beteekenis der steden kan men krijgen door de fraaie kerken, stadhuizen en gildehuizen te bezien.
Voor den vorst beteekende de stad : hulp in den strijd met den adel. De stedelingen leverden het géld, onontbeerlijk om de troepen te huren, die de diensten der edelen overbodig maakten. Voor den vorst was alleen bezwaarlijk, dat de steden steeds meer gunsten, privileges, vroegen !
3. Zooals alle leven in de middeleeuwen, zoo was ook dat van den stedeling georganiseerd. De gilden omvatten nagenoeg alle burgers. De oudste gilden zijn die der kooplieden. Daarna sloten alle ambachtslieden hun „vakverbonden". De gilde regelde, onder toezicht van het stadsbestuur, het geheele maatschappelijk leven van zijn leden. Alles was in reglementen vastgelegd: aantal leerlingen en gezellen, prijs der artikelen, werktijden enz. Concurrentie was alleen mogelijk door den aard van het werk, niet door den prijs. Toch pasten de gilden uitstekend in hun tijd. In de meeste plaatsen van Zuid-Nederland hadden de gilden ook politieken invloed. In 't Noorden was dit alleen in Utrecht het geval, waar de gilden meehielpen aan de samenstelling van het stadsbestuur.
Vragen:
1. Kent u enkele oude plaatsen in ons land, die hun oorsprong danken aan haar gunstige ligging ?
2. Wat was de gouw ?
3. Hebt u wel eens van stedenfamilies gehoord ?
4. Wat beteekent „vroed" in vroedschap ?
5. Hadden de stadsburgers allen het kiesrecht ?
6. Zou er al groot-industrie geweest zijn ?
7. Welke heeren kwamen alleen in aanmerking voor regeeringsfuticties ?
8. Met welke wet van nu kan men het gildewezen een beetje vergelijken ?
9. Was er ook nadeel aan de gilden verbonden ?
10. Wat verstond men onder den „patroon" van het gilde ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 78—81.
Groot Vertelboek I, blz. 139—150, 191—195. Langedijk I, § 9. Algra I, blz. 52—58.



VI. DE TIJD DER BOURGONDIËRS.
1. In de verbrokkelde Nederlandsche gewesten komt een krachtige actie tot eenheid. Deze gaat uit van den vorst, niet zoozeer van de onderdanen, hoewel de burgerij met een nauwere eenheid wel gebaat was.
De Bourgondische hertogen hebben sinds 1428 in de Noordelijke Nederlanden vasten voet. Dan immers wordt Philips van Bourgondië graaf van Holland en Zeeland.
Het Bourgondische Huis kwam uit Frankrijk, waar Philips de Stoute in 1363 de eerste hertog van Bourgondië werd. Door handige politiek, berekende huwelijken breidt zich de Bourgondische macht uit, vooral over de Nederlanden.
Het ideaal der Bourgondiërs was de stichting van een groot rijk, waarin zij de absolute macht zouden hebben.
2. In den middeleeuwschen leenstaat had de vorst rekening te houden met de wenschen van zijn onderdanen. Eerst uitsluitend met die van den adel, later ook met de verlangens van den opkomenden derden stand. Absoluut regeert een vorst, die met geen verlangens van het volk hoeft te rekenen. Hij beveelt en moet gehoorzaamd worden.
Deze absolutistische gedachten werden in het eind der dertiende eeuw weer geleerd door de rechtsgeleerden, die het aloude Romeinsche Recht beoefenden. In dit Romeinsche Recht gold immers de keizer als alleenheerscher.
3. Hoe hebben nu de Bourgondische vorsten getracht hun doel te bereiken.
Ze hebben allereerst geprobeerd door centralisatie de eenheid te bevorderen.
Centralisatie wil zeggen regeeren van uit één middelpunt, één centrum. Het tegengestelde heet decentralisatie.
Daarna hebben ze bevorderd de éénheid van rechtspraak, en vooral hier hebben ze getracht de verschillende privilegiën te doen verdwijnen. Met list of geweld hebben ze dit gedaan, maar hun streven verwekte natuurlijk verzet bij de burgerij, aan haar voorrechten gehecht.
4. Philips de Goede is bij dit alles de handige, de slimoverleg plegende. Karei de Stoute de man van het meer robuste ingrijpen. In bedoelen zijn ze gelijk, alleen de methode verschilt.



Karei de Stoute, een en al onrust, heeft met verschillende vijanden den strijd gevoerd. Hij mengde zich in de Gèldersche zaken, bestreed den hertog van Lotharingen en de Zwitsers. Zijn grootste vijand was echter de koning van Frankrijk, Lodewijk XI. Natuurlijk wilde die gaarne zijn machtigen leenman den voet dwars zetten. Zoo heeft hij bewerkt, dat de koningskroning van Karei te Trier niet doorging (1473). Te midden van zijn vele beslommeringen vond hij voor Nancy den dood.
5. Geen wonder, dat zijn dochter Maria de Rijke, tal van vijanden van haar vader erfde. Onmiddellijk maakte zich Frankrijk van Bourgondië meester. Gelukkig vond Maria steun bij haar man Maximiliaan van Oostenrijk. Aan haar onderdanen in deze landen had ze echter een GrootPrivilegie moeten geven ! De reactie op de Bourgondische centralisatie !
Vragen:
1. Hoe kon Philips de Goede zich met de Nederlandsche zaken inlaten ?
2. Welke vorsten hebben absolute macht bezeten ?
3. Is in ons land het absolutisme ooit ingevoerd ?
4. Is onze tegenwoordige regeeringsvorm centraliseerend ?
5. Waar gebruikten de Bourgondiërs hun groote rijkdommen voor ?
6. Weet u wat de orde van het Gulden Vlies was ?
7. Wie waren de voornaamste vijanden der Bourgondiërs ?
8. Welke beschaving zullen zij hier gebracht hebben ?
9. Wat was de inhoud van het Groot-Privilegie ?
10. Wie hebben de Bourgondische politiek voortgezet ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 101—109. Groot. Vertelboek I, blz. 201—215. Langedijk I, § 15 d. Algra I, blz. 71—78.
VII. KAREL V.
1. De machtigste man uit de eerste helft der zestiende eeuw. Door de politiek van zijn voorouders, door huwelijk en vererving werd hij : heer der Nederlanden (1515), koning van Spanje (1516), keizer van Duitschland en heer der Habsburgsche erflanden (1519).



Het huis Habsburg bezette al eeuwen den Duitschen keizerstroon. Het had zijn erflanden uitgebreid door het bezit van Oostenrijk, terwijl het door het huwelijk van Maximiliaan met Maria van Bourgondië in deze streken vasten voet had gekregen. Het huwelijk van Philips den Schoone met Johanna van Arragon had de Spaansche landen aan dit gebied toegevoegd.
2. Karei V streefde in dit uitgestrekte gebied naar de absolute vorstenmacht.
Absoluut = onbeperkt.
De absolute vorsten wenschten te regeeren met behulp van ambtenaren, die van hen afhankelijk en aan hen verantwoordelijk waren. Adel noch burgerij hadden invloed op de regeering. In Spanje is het gelukt, dit systeem te vestigen.
In ons land is dit niet gelukt. De onderdanen, gehecht aan hun vrijheden, neergelegd in de privilegiën, lieten zich die niet ontnemen. Hun vertegenwoordigers, de Staten, bleven nauwlettend toezien op handhaving van hun rechten. En in één opzicht was de vorst zwak: finantiëel.
De belastingen werden door de Staten opgelegd, als de vorst ' een bede vroeg. Vanzelf spreekt, dat absolute vorsten die beden trachtten te vervangen door vaste belastingen. Dan was de invloed der Staten uitgeschakeld !
3. Op politiek terrein heeft Karei de eenheid der gewesten bereikt! (Gelderland 1543). Dat was een stap vooruit. Maar zijn grootste struikelblok werd de Hervorming, die de geestelijke eenheid heeft verscheurd.
Zijn vele vijanden hebben hem belet, met de Hervorming af te rekenen.
Voornaamste vijand was Frankrijk. (Waarom?) Daarnaast de Turken (in 't Oosten en in de Middellandsche Zee).
In Duitschland heeft hij moeten zien, dat het land in een Roomsch en een Protestantsch stuk werd gedeeld. In de Nederlanden groeide de ketterij, ondanks de heftige plakkaten.
Plakkaat = wet. Zware straffen bedreigden de ketters. Het succes was gering. Bovendien was het grootste deel der inwoners afkeerig van geloofsvervolging.
4. Kareis afstand-doen toont duidelijk, dat zijn pogen mislukt is. Men hoede zich er voor, Karei op te sieren ten koste van Philips II. Ten slotte is er geen principiëel verschil tusschen hun beider houding tegenover de Nederlanders.



Ook Karei vertoefde hier zelden en liet aan anderen de landvoogdij over. De Nederlanden werden door beiden meegesleept in een politiek, die strijdig was met hun belangen.
De handel had rust noodig, de oorlogen van Karei en Philips waren dynastieke oorlogen en niet in ons voordeel.
Vragen:
1. Waarom heet Karei heer der Nederlanden ? Wat was hij in Holland, wat in Gelderland ?
2. Was de Duitsche keizerskroon erfelijk ?
3. Zijn er nu nog absolute vorsten ?
4. Kent u absolutistisch geregeerde staten ?
5. Wanneer waren de Nederlanden al vroeger in één staatsverband geweest ?
6. Waarom voerde Frankrijk anti-Habsburgsche politiek ?
7. Weet u wat het woord ketter beteekent ?
8. Hebt u iets gelezen omtrent Kareis karakter ?
9. Hoe dacht men in die dagen over het toestaan van meerdere kerkformaties in één staat ?
10. Noem eens enkele bekende martelaren. N.B. De Hervorming wordt apart behandeld.
Lectuur:
Te Merwe, blz. 133—138. Groot Vertelboek I, blz. 304—310. Langedijk I, § 16 a. Algra I, blz. 79—85.
VIII. DE HERVORMING IN DE NEDERLANDEN.
1. Verschillende dingen hebben den voorspoedigen gang van de reformatie in deze landen voorbereid en bevorderd. Er was een welvarende middenstand, rijk door handel en industrie, die naar ontwikkeling van den geest zocht en voor kerkelijke vragen niet onverschillig was. Dan hadden de Broeders des Gemeenen Levens door voorbeeld en onderwijs vele navolgers verkregen.
De boekdrukkunst maakte het mogelijk, op niet al te kostbare wijze de gedrukte stukken onder de menschen te brengen.
2. De periode van 1520-1530 kan men de Luthersche noemen. Het Lutheranisme door Duitsche kooplieden in Antwerpen



in bepaalde gevallen het recht van den onderdaan tot verzet leerde.
Vragen:
1. Wie waren de voornaamste broeders des Gemeenen Levens ?
2. Wat verstaan we onder de Inquisitie ?
3. Waar en wanneer kwam de eerste Nederlandsche Bijbel van de pers ?
4. Moet men het martelaarschap begeeren ?
5. Wat is een secte ? J.'Xy^
6. Welke afwijkingen hadden de Dooperschen ?
7. Vindt men daar nu nog sporen van ?
8. Wie waren Calvinistische predikers ?
9. Hoe waren de vluchtelingenkerken ontstaan ? 10. Wie heeft over a Lasco geschreven ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 127—133. Groot Vertelboek I, blz. 271—303. Langedijk I, § 16 a. Algra I, blz. 91—98.
IX. HET VOORSPEL.
1. De troonwisseling van 1555* bracht meer verandering van personen dan van systeem. De nieuwe heer der Nederlanden had van zijn vader nog een oorlog met Frankrijk geërfd. Tot 1559 maakte dit zijn tegenwoordigheid in deze landen noodzakelijk. Na den vrede vertrok hij ten spoedigste naar Spanje en kwam hier nooit terug. Moeilijkheden waren er toen reeds geweest. In zijn streven naar absolutisme had Philips getracht de jaarlijksche beden te vervangen door één voor den duur van 9 jaar, dat is dus bijna een vaste belasting. Dit plan stuitte op heftig verzet der Staten. Een tweede grief was de aanwezigheid van Spaansche soldaten.
2. Na het vertrek van Philips was Margaretha van Parma in naam het hoofd der regeering. Inderdaad was dit echter Antonius Perrenot, bisschop van Atrecht, later kardinaal Granvelle. Tegen hem richtte zich het verzet. Hem verweet men o.a. de Nieuwe Kerkelijke Indeeling van 1559. Deze maatregel, een van de weinige goede, werd door het gansche volk becritiseerd.



De hooge adel, naijverig op de macht van Granvelle, begon zich tegen hem te organiseeren.
In den Raad van State kwamen de heeren bijna niet, immers hun adviezen werden toch niet op prijs gesteld. Maar hun verzet ontsproot louter uit gekrenkte eigenwaarde. Niet de anti-nationale regeering, noch de kettervervolging gingen hun erg ter harte. Succes had de „Ligue des Seigneurs" toen in 1564 Granvelle vertrok.
Ligue is verbond. Seigneur = heer, een titel voor den hoogen adel. Tot dezen behoorden o.a. de prins van Oranje, Egmond, Hoorne, Aerschot e.d.
3. Na Granvelle's vertrek ging het niet beter met de regeering, integendeel. Meerdere ontevredenheid kwam er over de strenge plakkaten. Dit bleek uit de redevoering die de prins op Oudejaarsdag van 1564 hield, toen men Egmond naar Spanje zou zenden ! Ondertusschen werkte Egmonds reis niet veel uit. Nu kwam er beweging onder den lageren adel. Dit leidde tot het Verbond der Edelen, waarin Roomschen en Protestanten samenwerkten. De eerste plannen gewaagden zelfs van gewapend verzet, het resultaat van
'veel overleg was ten leste een smeekschrift. Verzachting der plakkaten werd gevraagd, eenige moderatie werd beloofd. (Geuzen !)
4. De gevolgen van dezen stap waren groot en onverwacht. Het gerucht verspreidde zich, dat er vrijheid van godsdienst zou zijn. Toen kwamen vele ballingen terug. Men was niet meer tevreden met godsdienstoefeningen bij nacht en ontij, in pakhuizen en schuren. In den zomer ging men plotseling in de open lucht vergaderen : de hagepreek. Dat kon natuurlijk in den herfst of den winter niet, de behoefte aan kerkgebouwen bleef. De bestaande Roomsche kerken waren leeg, alvorens men ze gebruiken kon voor den Protestantschen eeredienst moesten de beelden er uit. Hadden de vrome koningen van Juda ook niet steeds de beelden vergruizeld ? De beeldenstorm, het werk van het lagere volk, is ongetwijfeld ook het gevolg van onverstandige leiding en van slap optreden van de overheid. ;?pl§i
In haar eersten schrik beloofde de landvoogdes de vrije preek in vele plaatsen toe te staan ; het compromis werd ontbonden ! Straks als de rust weergekeerd is, komt ook de reactie : bloedig moeten de Protestanten boeten ! De rust werd hersteld, en de groote wraak moest nog komen : Alva naderde.



deel van zijn plan: maatregelen ter vestiging van het absolutisme. Daartoe wilde hij vaste belastingen invoeren: de penningen. Voor 't hevig verzet der Staten ging Alva toch iets op zij, 2 jaar uitstel kon men krijgen. Toen de tijd om was, kwam er van de belastingen echter niets ! Weer waren er invallen !
3. De volksbeweging kwam pas in 1572. Er was een plan op touw gezet, de mislukking dreigde nu door het ontijdig optreden der Watergeuzen (1 April, Den Briel genomen).
De Watergeuzen hadden z.g. kaperbrieven. Als souverein vorst, had de prins hun die gegeven. Het waren woeste zeeschuimers, die vriend noch vijand spaarden.
Alles keerde ten beste. Holland en Zeeland werden goed georganiseerd, met Oranje als stadhouder begon het verzet ! Op de Statenvergadering van Dordrecht had men tevens afgesproken, dat zoowel de Roomschen als de Protestanten vrijheid van godsdienst zouden hebben. In 1573. werd reeds de Roomsche godsdienst verboden.
4. Alva's pogingen het verloren gebied te herwinnen, slaagden maar gedeeltelijk. Haarlem werd na veel strijd genomen. Alkmaar sloeg den Spanjaard terug. En ook ter zee hadden de opstandelingen succes, in den slag op de Zuiderzee was de Geuzenvloot de baas. De houding van de burgerij in deze dagen is zeer loffelijk. Heel opmerkelijk is, dat Alva juist nu terug ging. Zijn ontslag is het beste bewijs van het falen van zijn onderneming.
5. De opvolger Don Louis Requessens was een zachter man, maar zijn slimheid moest tot hetzelfde doel leiden, onverzettelijk was men in Spanje op het punt -van den godsdienst.
Toen onderhandelingen niet hielpen moest weer het geweld beslissen : Leiden was nu aan de beurt.
Let op hoe Alva's plan den opstand verdeelde. Amsterdam was Spaansch gebleven, na den val van Haarlem was Holland in twee deelen gesplitst. Leidens verovering zou over het Zuiden, beslissen.
Om Leiden te ontzetten hebben Lodewijk en Hendrik een. inval gedaan, die eindigde met de tragedie van Mook ! Ook na een. tweede beleg was Leiden niet te veroveren,, het bleef aan ons !



Toen Requesens in 1576 stierf, was de opstand in vollen gang en dacht men aan geen onderhandeling, tenzij met behoud van den Calvinistischen godsdienst.
Vragen:
1. Kenden de prins en Alva elkaar reeds van vroeger ?
2. Om welke redenen weigerde de prins voor den Raad van Beroerten te komen ?
3. Wanneer zijn Egmond en Hoorne terechtgesteld ?
4. Hoe was het plan van 1568 ?
5. En dat van 1572 ?
6. Wie is de vermoedelijke dichter van het Wilhelmus ?
7. Weet u wat men met „Gorkumsche martelaren" bedoelt?
8. Welke besluiten nam de Dordtsche Statenvergadering ?
9. Wat beteekent de uitdrukking : „Op den eersten April verloor Alva zijn bril" ?
Let er op, dat men onze tegenwoordige brillen nog niet kende. Ook wordt met de bril niet Den Briel bedoeld. Een bril was een instrument dat men een wild paard op den neus zette, waarna het tot bedaren kwam. Kunt u nu de uitdrukking verklaren en toepassen ?
10. Was de oprichting van de Leidsche Universiteit niet een daad van kloekmoedigheid ? Verklaar dat.
Lectuur:
Te Merwe, blz. 154—185. Groot Vertelboek I, blz. 365--155. Langedijk, § 16 c en d. Algra L blz. 116—127.
XI. VEREENIGD EN GESCHEIDEN.
1. Als in het voorjaar van 1576 Requesens plotseling sterft, volgen de feiten elkaar in vlugge vaart op. Allereerst volgt er muiterij onder de slecht betaalde soldaten.
Vergeet niet dat deze huurlingen beroepssoldaten waren, en dat ze van hun soldij moesten leven. Zorg voor voeding en verpleging der manschappen (intendance) bestond niet.
De muiters verzamelden zich in de Zuidelijke Nederlanden en trokken plunderend rond.
2. Er was niet geregeld, wie de .regeering waar moest nemen, de Raad van State trad maar als plaatsvervangend-land-



houder van Gelderland speelde hierbij de hoofdrol. Deze Unie was bedoeld als een verbond tegen de Spaansche dwingelandij. Het is anders gegaan: de Unie werd de grondwet voor de Republiek der 7 Vereenigde Nederlanden !
Vragen:
1. Welke stad namen de Spanjaarden in 1576 in ?
2. Waarom zouden de muiters naar het Zuiden getrokken zijn ?
3. Wat beteekent Pacificatie ?
4. Wat was de inhoud van dit verdrag ?
5. Mag men Datheen een anti-papist noemen ?
6. Welke verdiensten heeft deze man voor de kerk ?
7. Wat is er van de kerk in Gent terecht gekomen ?
8. Moet de overheid den valschen godsdienst weren ?
9. Van welke richting' was Datheen een voorlooper ?
10. Weet u iets van den inhoud van de Unie van Utrecht ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 186—191. Groot Vertelboek, blz. 456—466. Langedijk I, § 16 c. Algra I, blz. 128—133.
XII. PRINS WILLEM I.
1. De levensgeschiedenis van den Vader des Vaderlands valt voor een groot deel samen met de historie van het lijden van het Nederlandsche volk. Het een is niet los te maken van het andere.
In 1533 werd Willem van Nassau geboren als zoon van Willem van Nassau (den Rijke) en Juliana van Stolberg. Zijn opvoeding was halfslachtig, de moeder was een vurige, vrome Protestantsche, zijn vader aarzelde tusschen Roomsch en Protestant. Door den dood van René van Chalon (een Nassauer van geboorte) erfde de jonge Willem het prinsdom, waaraan hij zijn naam ontleende : Oranje. Voorts bevatte de erfenis tal van goederen in de Nederlanden.
De opvoeding van den jongen vorst moest nu in Brussel worden voortgezet. Gematigd Roomsch, dat was de hoofdlijn, waarin men zich daar bewoog.



2. Het huwelijk met Anna van Buren, rijke Nederlandsche erfdochter, maakte Willem van Oranje nog meer tot onzer één. Hij is dan nog steeds de vroolijke, onbezorgde, ridderlijke vorst, wiens geestelijk leven ver van diep was. Het leed werd ook hem niet gespaard, vrij spoedig was hij weduwnaar.
Zijn tweede huwelijk was louter politiek. Om in aanraking te komen met de Duitsche Luthersche vorsten trouwde hij Anna van Saksen. Het leven met haar is op den duur een kwelling geworden.
Uit het eerste huwelijk was de zoon Philips Willem, de ongelukkige jongen die in 1567 naar Spanje werd ontvoerd en zijn vader nooit terug zag. Maurits, de zoon uit het tweede huwelijk, is de bekende veldheer uit het eind der 16e eeuw !
Later is de prins nog gehuwd met de Fransche gewezennon Charlotte van Bourbon, een edele vrouw, die hem verscheidene dochters schonk. In 1582 heeft deze opofferende vrouw haar leven zien wegvloeien in den liefdedienst voor haar man.
Daarna is nog Louise de Coligny echtgenoote van den prins geweest. Frederik Hendrik was de zoon uit dit huwelijk.
3. Op kerkelijk gebied was Willem van Oranje eerst Roomsch, hoewel de opvattingen van zijn moeder diepen indruk op hem gemaakt hadden. Roomsch was hij, maar aan den lichten kant, meer Erasmiaansch ! Van vervolgingen had hij een afkeer, wel heeft hij ook in zijn prinsdom maatregelen tegen de ketterij genomen, maar hij was een der eersten, die de geloofsvervolging bestreed en verdraagzaamheid predikte. Zijn verdraagzaamheid werd meermalen uitgelegd als onverschilligheid, dit is echter verkeerd gezien. Vooral zijn brieven doen hem kennen als een Godvreezend-man, die zich van zijn taak wel bewust was. In 1567 was hij overgegaan tot het Lutheranismè, om in 1573 openlijk het Gereformeerde geloof te omhelzen. Zijn omgang met de Fransche Protestanten was aan dezen overgang niet vreemd.
4. Het hoofddoel van zijn levensstrijd was de vereeniging van alle Nederlandsche gewesten ter verwerving van politieke en godsdienstige vrijheid. Hij heeft niet mogen zien, dat dit goeddeels bereikt is. De Zuidelijke gewesten zijn van de Generale Unie losgescheurd en weer in gehoor-



zaamheid aan Spanje vervallen, de Noordelijke zijn de Roemrijke Zeven Gewesten geworden. En daar was ook niet volledig 's prinsen doel bereikt. Het Roomsche geloof werd er verboden, d.w.z. het mocht er niet openlijk worden uitgeoefend.
Gelukkig werd geen vervolging toegelaten, vrijheid van geweten gold al spoedig als een onvervreemdbaar goed der burgers.
Voor die vrijheid heeft Willem van Oranje zijn bloed gegeven. Zijn broers vóór hem, hij in 1584. Aan hem en zijn huis heeft het Nederlandsche volk de duurste verplichtingen.
Vragen: -''Y^KÖ
1. Is het goed van Willem „den Zwijger" te spreken ?
2. Wanneer waren er al Nassau's in de Nederlanden ?
3. Was het goed, dat de ouders van Willem, ter wille van de erfenis, toestonden dat hun zoon Roomsch werd ?
4. Welke broers van den prins hebben een rol gespeeld in onze geschiedenis ?
5. Wie was één der trouwste vrienden van den prins ?
6. Welke lieden verzetten zich tegen zijn gematigde politiek ?
7. Hebt u wel eens van de apologie gehoord ?
8. Mag een volk zijn vorst afzweren ?
9. Welk ambt heeft de Vader des Vaderlands hier eigenlijk vervuld ?
10. Waarom wilde hij steeds hulp zoeken in Frankrijk ?
11. Hoe stamt koningin Wilhelmina af van den grooten Oranje ?
12. Wie is de stamvader van den z.g. Frieschen tak ? Lectuur:
In de aangegeven werken op verschillende plaatsen. Zie ook: Van Alkemade : De Vader des Vaderlands.
XIII. LEICESTER.
1. Na den moord op prins Willem ontstond er geen paniek. De kloeke houding der Staten wist die te voorkomen. Voor het centraal gezag werd een Raad van State opgericht, waarvan ook de jonge Maurits lid werd.



En verder zocht men hulp in het buitenland. Aan twee vorsten bood men de souvereiniteit aan. Maar beiden (Hendrik III van Frankrijk en Elisabeth van Engeland) bedankten. Gelukkig maar ook. Heelemaal aan ons lot overlaten wilde Elisabeth ons niet. Vooral niet, toen Parma Antwerpen nam. Kon de Spanjaard van daar uit Engeland niet bedreigen ?
Het beleg van Antwerpen was een triomf voor Parma, een nederlaag van Marnix, die er burgemeester was geweest! Marnix raakte er een tijd door in ongenade, gelukkig werd dit later weer goed.
2. Elisabeth besloot ons te helpen met hulptroepen en een flink generaal. Dat zou dan zijn Robert Dudley, Earl of Leicester ! De kosten van de ondersteuning waren voor onze rekening !
Koningin Elisabeth, een zuinige vrouw, hielp ons tegen haar zin. In haar hart verachtte zij de Nederlandsche rebellen, maar haar belang bracht mee, dat ze ons tegen het machtige Spanje hielp!
Leicester had den naam van een goed officier, wij hebben geen gelegenheid gehad, dit te merken. Op militair gebied hebben we in zijn dagen alleen het verlies van Zutfen en Deventer te boeken ! Door verraad !
3. Wat was de grootste fout van Leicester ? Hij heeft niet begrepen, dat het voor hem van het allergrootste belang was goede vrienden te blijven met Holland en ?ijn regenten.
L. was een goed Calvinist. Hij voelde meer voor het recht• zinnige Utrecht, dan voor het meer vrijzinnige Holland. Er begint zich dan al af te teekenen het onderscheid tusschen preciesen, de streng Calvinisten en rekkelijken, de z.g. libertijnen, die meer Erasmiaansch dan Calvinistisch waren.
Een tweede fout van hem was het verbod van handel met den vijand. Ondanks den oorlogstoestand werd er levendig zaken gedaan met de Zuidelijke Nederlanden en Spanje. We brachten er koren uit de Oostzeelanden en we haalden er de Indische waren. (Immers was Portugal sinds 1580 ook Spaansch !) Als wij nu dezen handel,, waaraan duizenden verdiend werden, staakten, zou Spanje ongetwijfeld een'anderen leverancier zoeken. Dubbele schade dus !
De regeering verdiende er ook aan, ze liet de handelaars betalen convooi- en licentgelden. Convooi = geleide. Licentie = toestemming.



4. In het begin dweepte men met Leicester. Zelfs bood men hem de landvoogdij aan, die hij gretig aanvaardde. Spoedig luwde het. Naarmate hij minder deed, groeide het wantrouwen. Holland, geleid door den kundigen Van Oldenbarnevelt, maakte zich meer en meer van hem los. Toen Leicester, op aandrang van de Engelsche koningin, over vrede begon te praten, verloor hij zijn trouwste aanhangers, de predikanten.
Het was toen met zijn prestige gedaan! Hij verliet ons, en wij stonden op eigen beenen.
Vragen:
1. Wat bereikte men met den moord op den prins niet ?
2. Durfden wij het al zonder hulp van het buitenland ?
3. Aan wie werd de souvereiniteit aangeboden ?
4. Wat zijn de pandsteden ?
5. Van wie zijn de preciesen de voorloopers ? En de rekkelijken ?
6. Vindt u dat handeldrijven op den vijand wel goed ?
7. Wat zijn convooigelden ? En wat zijn licentgelden ?
8. Wat was Leicesters grootste fout ?
9. Wie hebben hem het langst gesteund ? 10. Wanneer verloor hij zijn laatste helpers ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 201—205. Groot Vertelboek t, blz. 497—504. Langedijk I, § 17. Algra I, blz. 145—151.
XIV. DE REPUBLIEK GEGRONDVEST.
1. Zonder opzettelijke voorbereiding kwam daar de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden. Geen hulp van het buitenland was er meer te wachten, dan moest men wel de handen ineenslaan. God heeft gezegend. Ruim 2 eeuwen heeft ze bestaan, jaren van grooten bloei en roem heeft ze beleefd.
Vooral de eerste jaren van haar bestaan, zijn van het grootste belang geweest. De vuurproef is toen doorstaan: de onafhankelijkheid veroverd.
Het mooiste boek over deze periode is van Dr R. Fruin: Tien Jaren uit den Tachtigjarigen oorlog. Een meesterstuk van geschiedbeschrijving.



2. Allereerst is de poging mislukt Engeland en ons land in één klap te vernietigen. Daartoe had Spanje een groote vloot uitgerust, de Armada. Gelukkig voor ons werden allerlei fouten gemaakt en hielp ook de storm mee de vloot te verstrooien (1588).
De voornaamste fout was wel, dat hier geen enkele haven in Spaansche handen was. Bij eiken tegenslag moest de vloot terug naar Spanje.
Het was de eerste maritieme poging ons te onderwerpen. Ter zee waren we steeds machtig geweest, dat ging men in Spanje nu inzien.
3. Ook te land werd voorspoedig gestreden.
De jonge Maurits met Willem Lodewijk hervormden het krijgswezen. Een klein leger, goed geoefend en uitnemend onder de tucht. Het vervoer der troepen ging meest te water. Verder bestudeerden de veldheeren de tactiek, d.w.z. de methode van strijdvoeren.
De meeste bevelhebbers sloegen er maar op los, ze vochten niet met hun hoofd! Maurits maakte den krijg tot een vak van wetenschap en studie.
De successen bleven niet uit. Stad na stad viel in onze handen. De „tuin der 7 gewesten" werd gesloten (tuin = heg, omheining).
In het open veld waagde Maurits zich weinig, de voorzichtigheid was hem aangeboren. Groot was zijn roem na den slag bij Nieuwpoort (1600). Het doel, Duinkerken te veroveren, werd echter niet bereikt! Wel kregen Maurits en Oldenbarnevelt hierdoor oneenigheid.
4. Leidde Maurits de krijgszaken, alle politieke aangelegenheden liepen over den grooten staatsman Johan van Oldenbarnevelt. Als „advocaat van den lande" was hij de raadsman van de Staten van Holland, tevens een soort minister vn buitenlandsche zaken. Hij was een deftig man, die het gewone volk geen invloed op den gang van zaken gunde. In deze periode werkte,hij onverzwakt met Maurits samen. Een groot succes voor ons bracht het jaar 1596. We sloten toen een verbond met Engeland en Frankrijk, die ons dus voor zelfstandig erkenden !
In Engeland regeerde koningin Elisabeth, die ons reeds eer geholpen had. In Frankrijk was na veel burgeroorlog Hendrik van Bourbon op den troon gekomen. Philips had Parma naar Frankrijk gezonden om er de Roomschen te helpen. Deze Hendrik IV, van huis uit Protestant, was ter wille van de rust in zijn land Roomsch geworden.



„Parijs is wel een mis waard". Hij bleef echter van harte met ons samenwerken.
Toen Philips II in 1598 stierf, was het er ver van, dat de Republiek onderworpen was ! Integendeel, steeds meer streefde ze omhoog en vooruit!
Vragen:
1. Wat verstaat u onder een republiek ?
2. Wat beteekent Armada ?
3. Waarom wilde Philips II Engeland veroveren ?
4. Welke fouten werden gemaakt ?
5. Had de Armada ook invloed op onze verhouding tegenover Engeland ?
6. Welke steden nam Maurits al zoo in ?
7. Waaruit bestond zijn leger ?
8. Welke staten steunden ons ?
9. Welke groote fout maakte Philips II (t.o.v. Frankrijk) ? 10. Aan wie kwamen de Nederlanden in 1598 ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 206—214. Groot Vertelboek, blz. 505—525. Langedijk, § 18 b. Algra I, blz. 152—158.
XV. HET BESTAND.
1. Van weerszijden kwam een hevig verlangen naar vrede. De aartshertogen Albertus en Isabella, in naam onze vorsten, konden hun verlies nog niet heelemaal nemen, vrede met erkenning van onze onafhankelijkheid, wilden ze niet sluiten.
Philips II had de Nederlanden-in 1598 aan zijn dochter Isabella, als bruidsschat gegeven. In het Zuiden hadden zij en haar man gezag, in het Noorden gehoorzaamde men hen natuurlijk niet.
Er waren allerlei bezwaren aan een tijdelijken vrede verbonden, Maurits voelde die zwaar. Maar Oldenbamevelt en de meeste Hollandsche regenten wisten door te zetten, in 1609 sloot men voor 12 jaar een wapenstilstand. Alleen in de koloniën bleef de strijd onverminderd doorgaan.
2. De volgende 12 jaren waren alles behalve rustig. Het smeulend vuur van de godsdiensttwisten sloeg uit tot een feilen brand.



Van het begin af waren er in de Gereformeerde kerk twee stroomingen. De echte Calvinisten, die men preciesen had genoemd, stonden tegenover de Libertijnen, de rekkelijken. De laatsten waren niet Roomsch maar nog veel minder Calvinist. Hun geestelijke vader was Erasmus.
De theologische geschillen laten we aan de kerkhistorie ! Merk echter op dat de rekkelijken, den vrijen wil van den mensch leerden en dus de uitverkiezing loochenden. In de Remonstranten is dit standpunt toegespitst. Een aanvang nam het conflict toen de leerlingen van Arminius op den preekstoel afwijkende meeningen verkondigen gingen. De eenig goede oplossing zou geweest zijn, dat de kerken zelf in synode bijeen, over deze leergeschillen uitspraak hadden gedaan. Echter werd de staat in deze zuiver kerkelijke aangelegenheid gemengd. De Gomaristen voelden het meest voor een Nationale Synode, de aanhangers van Arminius wilden de kwestie provinciaal behandelen.
3. De Staten van Holland werden in de zaak gemengd, toen de Arminianen daar een vertoog, een Remonstrantie, indienden.
Eerst gelastten de Staten, dat er vrede in de kerken moest zijn en dat men de geschillen niet op den kansel mocht brengen. Hiervan was het gevolg, dat in sommige plaatsen Contra-Remonstrantsche predikanten werden vervolgd en godsdienstoefeningen werden belemmerd (slijkgeuzen)".
Dan volgde een forscher ingrijpen. In 1617 namen de Hollandsche Staten met kleine meerderheid aan de z.g. Scherpe Resolutie.
Resolutie = besluit. Alle besluiten der Staten werden opgeteekend in een resolutie-boek. „Scherp" werd deze resolutie door haar bestrijders genoemd. De inhoud van dit stuk was dom en uitdagend, bepaald gevaarlijk was de bepaling, dat het leger alleen behoefde te gehoorzamen aan de betaalheeren, dus aan de Staten, niet aan den kapitein-generaal Maurits. Dit had tot burgeroorlog kunnen leiden.
4. Nu grepen ook de Staten-Generaal in. Maurits en de Friesche stadhouder stonden aan hun zijde, Oldenbarnevelt was dq voornaamste verdediger van het Statenbesluit.
Het ging hier om een politieke zaak; zal het gewest souverein zijn, of zullen de Staten-Generaal het hoogste gezag in het land hebben ?



Snel trad Maurits op. De leiders van de Hollandsche Staten, Oldenbarnevelt vooraan, werden gevangen genomen, waardgelders werden afgedankt. Het werd mogelijk gemaakt, dat een Nationale Synode de theologische geschillen zou beoordeelen.
Op alle fronten verloren nu de Remonstranten. De Staten van Holland werden „omgezet", doordat in verschillende steden de Remonstranten uit de regeering werden verwijderd. Spoedig veroordeelde een bijzondere rechtbank Oldenbarnevelt ter dood, Hugo de Groot tot levenslange gevangenisstraf. En de synode, te Dordrecht bijeengekomen, zette het zuiver Gereformeerde, bijbelsche standpunt uiteen in de „5 artikelen tegen de Remonstranten". Langzaam keerde de rust weer !
Vragen:
1. Op welke eischen stuitte het vrede-sluiten af ?
2. Welke voor- en nadeelen ziet u aan het bestand ?
3. .Weet u iets omtrent het leven van Gomarus en Arminius ?
4. Waarom konden de Contra-Remonstranten niet over de geschilpunten zwijgen ?
5. Wie oefenden invloed op prins Maurits uit ?
6. Hoe had Maurits van zijn groote macht kunnen gebruik maken ?
7. Hoe oordeelde Vondel over Oldenbarnevelt ?
8. En wat denkt u van het vonnis ?
9. Mag men de Dordtsche synode ook „internationaal" noemen ?
10. Welke gevolgen had deze synode voor land en kerk ? Lectuur:
Te Merwe, blz. 233—246. Groot Vertelboek II, blz. 44—55. Langedijk I, § 18 c. Algra I, blz. 179—189.
XVI. DE HANDELSONTWIKKELING.
1. De visscherij is de eerste aanleiding tot onzen handel geweest. Geen uitvinding belangrijker dan die van den man uit Biervliet. Nu werd de haring handelsartikel. Het zout werd gehaald uit Spanje en Portugal. Wat men te veel



had werd gebracht naar de landen rond de Oostzee, van waar men met koren en hout terugkeerde. (Dénk aan het verhaal van de weduwe uit Stavoren !) Geen wonder dat de Oostzeehandel de „moedernegotie" genoemd werd. Met hun kleine vlugge schepen onderhielden de Hollanders tevens de kustvaart op Engelsche en Fransche havens. Dit alles stond tijdens den oorlog niet stil! Integendeel. Wel werd de handel op Spanje bemoeilijkt, gestaakt werd hij nooit.
2. De belemmeringen in Spanje en Portugal hebben er toe meegewerkt, dat we zelf naar Indië togen.
De zeeweg daarheen was door de Portugeezen ontdekt. Lissabon werd de stapelplaats der Indische specerijen. Toen Portugal in 1580 Spaansch werd, kón Philips ons ook daar sarren. De Nederlanders kenden de reis naar Indië wel. Verscheidenen hadden die op Portugeesche schepen meegemaakt. Jan Huyghen van Linschoten schreef er een boek over!
Alleen kwam de vraag op, hoe men gaan zou. Langs Afrika, of langs de Noord ? Dus langs Noorwegen en de IJszee. Men dacht op die manier verschillende voordeelen te bereiken. Vandaar de pogingen, die gedaan zijn, en waarvan de bekendste tocht de overwintering op NovaZembla ten gevolge had.
Vooral Amsterdam moedigde deze reizen aan. Daar was een predikant-aardrijkskundige, Ds Plancius, die kaarten teekende en met groot talent zijn plannen verdedigde.
3. Toen eenmaal de eerste reis langs de gewone route volbracht was, volgden er meer! Kleine maatschappijen werden opgericht, de „Compagnieën van verre" om den handel te financieren. Maar de onderlinge concurrentie maakte, dat niemand iets verdiende.
Vooral Oldenbarnevelt drong op samenwerking aan, en in 1602 werd opgericht de Vereenigde Oostindische Compagnie (V.O.C.). Ze kreeg het recht van alleenhandel voor alle streken tusschen Kaap de Goede Hoop en Straat Magelhaens.
Dit sluit de gebieden langs den Atlantischen Oceaan uit en bevat de streken bespoeld door Indische en Groote Oceaan. Opzoeken!
De Compagnie was een handelslichaam, ze werd ook bestuurslichaam. Niet om Indië te veroveren, maar om handel te drijven was ze opgericht.



Ze had er den strijd met Portugeezen en Spanjaarden, met inlandsche vorsten en later vooral met de Engelschen. De grondlegger van ons gezag in de Oost was Jan Pieterszoon Coen, de stichter van Batavia, een der eerste gouverneurs-generaal.
4. Vergeet niet, dat de handel op Indië niet de belangrijkste was ! Voeren er per jaar slechts een 20 schepen naar Insulinde, het waren er wel 1000 die de Sont passeerden naar en van de Oostzee !
Ook op Afrika en Amerika werd gehandeld. Dit werd georganiseerd in de West-Indische Compagnie (1621) die lang niet zoo bloeide als haar zuster. Een heel goed jaar had ze, toen Piet Hein in haar dienst een Spaansche zilvervloot nam en met millioenen aan buit het vaderland bereikte. Maar deze compagnie deed meer aan kaapvaart dan aan handel.
Op de gansche aarde zag men de Hollandsche kleuren. Een groote tijd ! Maar met schaduwzijden. Menigeen werd puur-materialist. En ter wille van het geld, werd het geweten verkracht!
Nederlanders gingen b.v. ter kaapvaart! Men liet zich allerlei welgevallen, als er te verdienen viel; dat blijkt uit de voorwaarden, waarop we met Japanners mochten handelen!
5. De handel steunde een geheele reeks van industrieën. Scheepsbouw, netten- en zeilenfabricatie vonden steeds afzet.
Een wonder was het, dat een landje, dat van zich zelf alleen boter en kaas en visch had aan te bieden, de stapelplaats was van tallooze artikelen.
Geen stad bloeide als Amsterdam. Het was de koningin van Europa. Het begin van de 17de eeuw was de poort tot een gouden tijd. Het was al leven en bewegen, een jong en krachtig volk, door strijd gestaald, stond klaar de wereld schier te overwinnen !
Vragen:
1. Kunt u aantoonen dat ons land een zeer gunstige ligging heeft ?
2. Wat was de „groote", wat de „kleine" visscherij ?
3. Verklaar den naam „moedernegotie".
4. Vertel iets van de overwintering op Nova-Zembla.
5. Met welke gevaren had de zeeman alzoo te kampen ?
6. Wie deden de eerste reis naar de Oost ?



7. Waarom is Coen een groot man geweest ?
8. Welke industrieën kende ons land toen ?
9. Heeft men ook aan evangelie-verkondiging gedacht inde vreemde landen ?
10. Waar spiegelde zich de rijkdom het meest af ?
Lectuur: Te Merwe.
Groot Vertelboek I, blz. 526, 535 en II, blz. 14—43. Langedijk I, § 18 f. Algra I, blz. 168—189.
XVII. FREDERIK HENDRIK.
1. Maurits werd opgevolgd als stadhouder door zijn halfbroer Frederik Hendrik. Deze jongste zoon van den Vader des Vaderlands heeft zijn vader niet gekend. Door zijn moeder Louise de Coligny genoot hij een Fransche opvoeding. Hij was een man van smaak en beschaving. Veldheer als zijnbroeder, met de staatsmanstalenten van zijn vader. „Mooi Heintje" was zeer populair in den lande.
Nooit werd hij anders genoemd dan met zijn tweeden naanu Hendrik heette hij naar den bekenden koning van Frankrijk Hendrik IV.
Zijn huwelijk met de Duitsche gravin Amalia van Solms was gelukkig. Van de kinderen zijn vooral bekend de zoon Willem, en de dochters Louise Henriëtte en Albertina Agnes.
De eerste huwde, tegen haar zin, met den keurvorst van Brandenburg. Een uiterst teere en vrome vrouw was ze.
2. Als „stedendwinger" is Frederik Hendrik bekend geworden. Verscheidene vestingen heeft hij genomen, ongetwijfeld is de inname van Den Bosch zijn meesterstuk geweest. Zijn pogingen om Antwerpen te nemen zijn mislukt, door den tocht langs de Maas (1632) werden Maastricht, Verdoen Roermond aan het gebied der Republiek toegevoegd.. Wat. de vader had begeerd, gelukte den zoon, er werd n.1. een vast verbond met Frankrijk aangegaan, 1635, waarbij ook plannen werden beraamd om de Zuidelijke Nederlanden te veroveren en zoo noodig samen te deelen. Veel voordeel heeft dit aanvallend en verdedigend verdrag ons. niet opgeleverd.



3. De laatste jaren van onzen strijd vallen samen met de groote worsteling in Duitschland, die men 30-jarigen oorlog noemt. Maar de godsdienst was niet de scheidingslijn, wel de politiek. De Calvinistische Republiek en het Roomsche Frankrijk steunden de Protestantsche Duitschers tegen hun Roomschen keizer.
En de Spanjaarden hielpen de Hugenoten in hun verzet tegen den Franschen koning, terwijl ze de kettersche Nederlanders bevochten. Zelfs hebben wij een vloot uitgezonden om de Protestanten in La Rochelle te bestrijden en deze geloofsgenooten aan hun belagers te onderwerpen! Politiek boven geloof!
4. Een laatste poging ons te onderwerpen deed Spanje in 1639. Weer met een vloot. Maar wederom zonder succes. Op de Engelsche kust werd deze tweede Armada door Maarten Harpertszoon Tromp verslagen. Dan valt er van het oorlogsterrein weinig meer te melden. Aan beide zijden hunkerde men naar vrede. Zoo kwam dan de beroemde Munstersche vrede tot stand, waarbij onze onafhankelijkheid werd erkend.
Spanje was verslagen, voor ons was ruimte gemaakt. Eén jaar eerder was Frederik Hendrik overleden. Zijn macht was zéér groot geweest, die van een vorst gelijk! De tijd waarin hij leefde was een glansperiode, onze gouden eeuw!
Vragen: ti Naar wie heet Frederik Hendrik ?
2. Weet u iets omtrent zijn moeder ?
3. En ook iets omtrent Louise Henriëtte ?
4. Welken titel voerde deze stadhouder ?
5. Bewijs eens, dat hij meer macht had, dan zijn voorgangers.
■6. Toon aan, dat men het laatste deel van den 80-jarigen oorlog vast geen godsdienstoorlog meer noemen mag.
7. Mochten wij op de Engelsche kust wel vechten ?
8. Waarom durfden onze vaderen dit toch ?
9. Wat zijn de bepalingen van den Munsterschen vrede ? 10. Was er al eenig verzet tegen de macht van Oranje ? Lectuur:
Te Merwe, blz. 257—272. Groot Vertelboek II, blz. 71—98. Langedijk I, § 18 b. Algra I, blz. 190—201.



XVIII. DE GOUDEN EEUW.
1. Na den grootschen opbloei van onzen handel, en gelijk daarmee gingen ook kunsten en wetenschappen een gouden tijd tegemoet. Het Nederlandsche volk van de 16de eeuw maakt een frisschen indruk. Overal is leven en beweging, het is de zomertijd van een krachtig volk, sterk door zijn geloof, rijk gezegend door God.
Ook bij andere volken kan men van een „gouden eeuw" gewagen. Athene kende zulk een periode in de 5de eeuw voor Christus onder de beproefde leiding van den genialen Pericles. En de tijd van keizer Augustus bij de Romeinen staat bekendals die van de „gouden latiniteit".
Vergeten mag niet worden, dat men voort kon bouwen op wat reedsr bereikt was. Immers in de late middeleeuwen waren deze gewesten reeds brandpunten van beschaving. Maar nu bereikten ze een hoogtepunt op allerlei gebied.
2. Het meest spreken misschien tot het geslacht van nu, de toenmalige dichters en schilders. Immers de wetenschap is zoo vooruitgegaan, dat men die van vroeger spoedig gering schat. Maar men moet niet vergeten, dat men daarbij steeds vergelijkenderwijze te werk moet gaan !
Van de groote dichters is het noemen van enkele namen wellicht voldoende. Ieder hoorde van den prins onzer dichters van Joost van den Vondel. Weinig menschen hebben zoo fel gehekeld, weinig hebben er zoo innig van liefde en godsvrucht getuigd! Vader Cats, de zanger van de rechtzinnigen, was bij meerderen beter bekend. Zijn eenvoudig vers, zijn soms ietwat platvloersche geestigheid, vonden meer weerklank in de volksziel. Hem kon men begrijpen, beter dan den geleerden Hooft of den moeilijken Huighens. Elk gaf op zijn wijze woordkunst te genieten, voor ieder die de taal liefhad en heeft.
3. En dan de schilders ! De naam van Rembrandt is overbekend, zijn werk is te waardeeren, wanneer men oog heeft en zich moeite wil getroosten.
Rembrandt van Rijn geniet een eer, die slechts aan vorsten te beurt valt. Men noemt hem uitsluitend bij den voornaam f
Wie hoorde nooit van het Huishouden van Jan Steen, van het Straatje van Vermeer, van den Stier van Potter? Hun



namen leven voort bij het nageslacht, dat meer en meer belangstelling en eerbied mag toonen, voor wat kunst en genie hebben tot stand gebracht.
4. Onder de geleerden van naam verdient Hugo de Groot een eerste plaats. Rechtsgeleerde verhandelingen vloeiden uit zijn pen, die nu-nog-leiding-gevende gedachten bevatten !
Onder de theologen is Voetius vermaard, de verdediger van de Gereformeerde waarheid tegen allerlei dwaalleer in en buiten de kerk.
Op het gebied van de natuurwetenschappen waren het Van Leeuwenhoek en Swammerdam, die de eer van Holland hoog hielden.
Menige 17de eeuwsche kerk getuigt van het bouwtalent der architecten, sierlijke koopmanshuizen, fraaie hofjes versierden de rijke steden.
Was er dan heel geen armoe ? Natuurlijk was de rijkdom slechts voor enkelen, mocht de werkman al een goed stuk brood verdienen, in dagen van oorlog of misgewas heerschte in vele gezinnen der schamele gemeente broodsgebrek.
Vragen:
1. Waarom kan alleen in een rijk land de kunst bloeien ?
2. Wat zijn hekeldichten ? Geef voorbeelden.
3. Weet u iets omtrent Vondels geloofsovertuiging ?
4. Welke functie had Cats in het maatschappelijk leven ?
5. Waardeerde men de schilders in hun eigen tijd ook ?
6. Weet u enkele meesterstukken ?
7. Is er in uw plaats een gebouw uit de 17de eeuw ?
8. Kennen Haarlemsche meisjes het Frans Hals museum ?
9. Waarom heet De Groot de vader van de volkenbondsgedachte ?
10. Bloeide de beeldhouwkunst ook hier te lande ? Lectuur:
Te Merwe, blz. 279—286 en 292—309. Groot Vertelboek II, blz. 99—165. Langedijk, § 18 e. Algra I, blz. 212—218.



gebracht, verspreidde zich snel. In Augustijnerkloosters nam men het voor Luther op, marskramers verkochten „kettersche" boekjes.
De eerste martelaren in het Zuiden waren jonge Augustijner monniken.
De plakkaten tegen de ketters namen voortdurend in hevigheid toe, ondanks dat groeide het aantal Protestanten.
3. Daarna krijgt men de Wederdoopersche woelingen (1530— '40). Vooral Amsterdam was er het middelpunt van, door den Oostzeehandel had het contact met de Duitsche landen, waar deze beweging bijzonder sterk was.
Het is de taak der Kerkhistorie den aard en het wezen dezer kerkelijke strooming te behandelen. Vergeet niet te letten op de grondfout, het niet zuiver beschouwen van het verband tusschen natuur en genade. Een aparte secte was die der Davidjoristen, genoemd naar een glasschilder David Joris.
De overheid heeft de Wederdooperij ruw onderdrukt, in de stad Munster is deze geestdrijverij tot haar toppunt en ondergang gekomen.
Niet verwarren moet men de Wederdoopers met de Mennonieten of Doopsgezinden. Dit waren rustige burgers, die een afwijkende meening hadden op het gebied van den doop, van den eed en van het zesde gebod. Een echt kenmerk der Wederdoopers was, dat ze het martelaarschap zochten, onder de vele duizenden martelaren, nemen de Wederdoopers een eerste plaats in.
4. Ten slotte de Calvinistische periode (na ± 1540). Calvijn heeft rechtstreekschen invloed gehad op de reformatie hier te lande door zijn geschriften, en door de Geneefsche hoogeschool. Verder stond hij in briefwisseling met bijna alle vooraanstaande mannen der reformatie. Indirect is het Calvinisme hier gekomen via Frankrijk. Dit geldt in het bijzonder de Zuidelijke Nederlanden, waar de opkomende plattelandsindustrie groote vraag had naar werkkrachten.
Haar organisatie-vorm ontving de Nederlandsche Gereformeerde kerk in het buitenland. Van de „vluchtelingenkerken" was die te Londen model voor de andere. Hier arbeidde o.a. de Poolsche Calvinist Johannes a Lasco. Het Calvinistisch stempel op onze reformatie is ten slotte het diepste geweest. Waarom ? Dat is niet met zooveel woorden te zeggen, misschien ook daardoor, omdat Calvijn



Vragen:
1. Waarom waren de Staten zoo bang voor het inwilligen van vaste belastingen ?
2. Wat had men op de Spaansche troepen tegen ?
3. Was de oorlog met Frankrijk voor deze landen van belang?
4. Wat waren de voordeden van de nieuwe kerkelijke indeeling ?
5. En welke bezwaren waren er tegen ?
6. Wat moest Egmond in Spanje gaan doen ?
7. Welke heeren waren o.a. leden van het Compromis ?
8. Was er nog een verbond in die dagen ?
9. Kent u enkele hagepredikers ?
10. Wat gebeurde met Guy de Bray ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 139—154. Groot Vertelboek ï, blz. 341—364. Langedijk I, § 16 b. Algra I, blz. 111—115.
X. AL VA EN REQUESENS.
1. De opdracht van Alva luidde : Bestraffing der ketters, invoering van het absolute gezag. Met ijzeren gestrengheid heeft de hertog zich van zijn taak gekweten, succes bleef gelukkig uit.
Een aparte rechtbank werd opgericht om te vonnissen, doodstraf en verbeurdverklaring waren' het vaste tarief. Onder de gearresteerden bevonden zich ook Egmond en Hoorne ; de prins van Oranje, veilig ontkomen, werd getroffen in zijn oudsten zoon.
2. Van den Dillenburg werden de pogingen tot bevrijding beraamd en uitgevoerd. Het plan van 1568 mislukte door de ongelijktijdige aanvallen. Ook werd van de Nederlanders zelf geen steun ontvangen. De veldtochten verslonden veel geld, en beroofden o.a. graaf Adolf van het leven. De prins en Lodewijk van Nassau weken in het eind van het jaar naar Frankrijk uit, om er de Hugenoten te steunen. De blijvende buit van dezen benarden tijd is ons schoone Wilhelmus.
Toen de aanval was afgeslagen begon Alva aan het tweede



voogd op. Hij riep de Staten-Generaal bijeen, d.w.z. alle gewesten behalve Holland en Zeeland. Deze vergadering was het roerend eens over dit punt: de Spaansche troepen moeten 't land uit. Verder zou men trouw aan koning en kerk zijn.
Met de 15 gewesten gingen nu de opstandige 2 onderhandelen. Dit geschiedde in Gent. De prins begreep, dat men het in alles eens zou kunnen worden, behalve in de zaak van den godsdienst. Daarom wilde hij dat punt het laatst of in het geheel niet behandelen. Onder den indruk van den aanslag op Antwerpen (de z.g. Spaansche furie) kwam de Pacificatie van Gent tot stand. Alle gewesten sloten zich aaneen. Vandaar dat men dit verbond beter de Generale Unie kan noemen ! Eén der levensidealen van den prins was bereikt!
3. Het gansche jaar 77 en 78 heeft de prins zich beijverd de Generale Unie in stand te houden. Helaas zonder succes. De moeilijkste kwestie, het groote struikelblok, was de godsdienst. Terwijl prins Willem alles deed om te verzoenen, om aan te sporen tot verdraagzaamheid, werden de tegenstellingen steeds scherper. De uiterst Roomschen wantrouwden den prins èn de Calvinisten, ze trachten hun invloed te breken door mannen als Matthias van Oostenrijk en Frans van Anjou. En de ultra-Protestanten, ijveraars als Datheen, weigerden samenwerking met de Roomschen. Deze lieden meenden dat de overheid den Roomschen godsdienst moest verbieden. Ze waren niét af keerig van vervolging ! Gent was het brandpunt van hun rumoerige beweging. Tevergeefs heeft Oranje hen trachten in te toornen, ook hij werd door hen verdacht en veracht.
Geen wonder dat een scheuring dreigde. Er werd slechts gewacht op een leider. Die kwam. Eerst was Don Jan van Oostenrijk aangewezen als opvolger van Requesens. Hij mocht veldheerstalent hebben, als staatsman was hij niet tegen Willem van Oranje opgewassen. Bovendien was hij zeer onbetrouwbaar. In 1578 kwam hier als landvoogd van Philips II Alexander Farnese, hertog van Parma, een man van groote gaven. Hij heeft het Zuiden in gehoorzaamheid aan den Spaanschen koning teruggebracht (Unie van Atrecht).
4. De Noordelijke gewesten sloten daarop de Unie van Utrecht (23 Januari 1579). Graaf Jan van Nassau, stad-



XIX. STADHOUDER WILLEM II.
• 1. Het was een nog jonge man, die in 1647 Frederik Hendrik
opvolgde. Goed 20 jaar ! Naar getuigenissen van tijdgenooten zeer begaafd. Helaas heeft hij geen gelegenheid gehad zijn talenten te ontplooien.
Moeder Amalia van Solms had haar kinderen goed uitgehuwelijkt. Willem was verbonden aan een koningsdochter, Maria Stuart uit Engeland. Een trotsche, weinig hartelijke vrouw, te veel met zich zelf bezig, om nog voor anderen buiten den Stuart-kfing, oog te hebben. Hun huwelijk werd met één kind bekroond, prins Willem III, na vaders dood geboren (1650).
2. Het groote conflict waarin Willem II werd betrokken, toont overeenstemming met dat van 1618. Uiteindelijk is de vraag geweest, of in de Republiek de Staten-Generaal de baas zullen zijn, dan wel of de macht aan de. Provinciale Staten en daardoor aan de plaatselijke machthebbers zou behooren.
De aanhangers van de provinciale souvereiniteit hebben later hun verdediger gevonden in Jan de Wit. Het zijn de mannen van de regentenpartij. Vooral in Holland werd dit standpunt gretig aangehangen. De Oranjes steunden de Staten-Generaal, zij beschermden de eenheid van het rijk tegen de versnipperende werking der regenten.
3. Het conflict brak nu uit over de afdanking van krijgsvolk. De vrede maakte een kleiner leger mogelijk. Daarover was ieder het eens. Alleen maar : hoe ver zou men met de
E afdanking gaan ??
Men kende toen ten onzent alleen het huurleger. Beroepssoldaten verkochten hun kracht aan de meestbiedenden. Lichtingen oproepen, zooals nu, was niet mogelijk, daarom beteekende groote afdanking toen weerloosheid.
Eiken keer dreef Holland door, dat er meer werden afgedankt. Eindelijk zeiden de stadhouder en de Staten-Generaal : „nu is het genoeg". En toen botste men. Holland, geleid door regenten als de Amsterdamsche burgemeesters Bicker en den Dordtschen Jacob de Wit, wilde doorzetten. Maar de Saten-Generaal traden krachtig op.
4. De prins, met een heel gezelschap, reisde de weerbarstige steden langs. Geen succes. Toen zóu het geweld beslissen. De burgeroorlog stond voor de deur ! De voornaamste hoofden der regentenpartij werden gevangen en naar



Loevestein ;gebracht. Wel mislukte de verrassing van Amsterdam, maar het forsche optreden miste zijn doel niet. Bevreesd voor den handel legde de machtige koopstad het hoofd in den schoot. De krijg was voorkomen. De Staten-Generaal zegevierden.
Zeer kort heeft de prins van zijn triomf genoten. Reeds in hetzelfde najaar sleepten de pokken hem ten grave. Helaas, tot groote vreugde van de meeste regenten. Nu kon de periode van de ware vrijheid aanbreken ! Men kon ternauwernood zijn blijdschap over dit sterven inhouden ! Het eenvoudige volk begreep beter, wat Oranje voor Nederland beteekende.
Vragen:
1. Hóe dacht Willem II over den Munsterschen vrede ?
2. Waarom zou hij naar oorlog verlangd hebben ?
3. Wat was er met zijn schoonvader gebeurd ?
4. Welke nadeelen heeft een huurleger ?
5. Weet u wanneer de loting hier is ingevoerd ?
6. Vertel eens iets over den aanslag op Amsterdam.
7. Wie was stadhouder van Friesland ?
8. Met wie is deze later gehuwd ?
9. Waaruit bleek de blijdschap over Willems dood ? 10. Wie moesten nu de Oranje-traditie voortzetten ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 309—313.
Groot Vertelboek II, blz. 166—175.
Langedijk I, § 19 a.
Algra II, blz. 9—16.
XX. JAN DE WIT.
1. Van de minderjarigheid van Willem III hebben de regenten gebruik gemaakt, om zelf de macht in handen te nemen. Het eerste stadhouderlooze tijdperk is de bloeiperiode van de regentenheerschappij. Men moet erkennen, dat onder de regenten zeer bekwame mannen waren, die naar hun beste weten de zaken des lands hebben geleid. Bovenaan stond wel Jan de Wit, zoon van den Dordtschen burgemeester Jacob de Wit. Hij is de groote verdediger van de „ware vrijheid" geweest.
„Ware vrijheid" noemde De Wit den toestand der republiek, wanneer geen vorstelijk persoon als stadhouder aan haar



hoofd stond. Dan berustte de macht in handen der Staten, en van daar bij de stedelijke vroedschappen. De gewone burgerij had nergens eenigen invloed. De vroedschappen waren gesloten colleges, stierf een lid dan benoemden de overigen een nieuw. De vrijheid bestond dus alleen voor de machthebbers, alle anderen hadden slechts te gehoorzamen.
2. De binnenlandsche politiek van De Wit is eigenlijk in het bovenstaande al geschetst. Elk gewest bedisselde zijn eigen zaken, de éénheid van het land werd ondergraven, er bestonden eigenlijk 7 republiekjes, die elkaar als bondgenooten beschouwden en behandelden.
Het machtige Holland, finantieel het sterkst, voerde van zelf den boventoon. In dat Holland was Amsterdam als rijkste koopstad weer het voornaamste. Vandaar dat De Wit steeds heeft getracht met de Amsterdamsche burgemeesters goed bevriend te blijven. Zijn huwelijk met Wendela Bicker, dochter van een dier regenten, wees in die richting.
Volkomen miskenden de heeren de positie van het Oranjehuis. Zonder nu direct te zeggen, dat ze den jongen prins haatten, kan men aannemen, dat ze hem overbodig vonden • en zich geen rekenschap gaven, wat Oranje voor het volk had beteekend en nog waard was.
3. Dit kan blijken uit de maatregelen tegen Oranje genomen. Daar is het beruchte besluit van 1654, de Acte van Seclusie (uitsluiting). De Staten van Holland sluiten hierbij met name het Oranjehuis uit van het stadhouderschap in hun gewest.
Het onaangename is bovenal geweest, dat dit besluit onder buitenlandsche, Engelschen invloed is genomen. Cromwell, toen Lord-Protector, wenschte niet, dat verwanten van het huis Stuart tot aanzien zouden komen.
Dan is daar het Eeuwig Edict van 1667. Nu werd eenvoudig het geheele ambt van stadhouder afgeschaft. Een middenpartij dreef dit door, geleid door Amsterdam en Haarlem. De mogelijkheid van een militair ambt stond nu voor den prins open !
4. De buitenlandsche politiek van Jan de Wit was vrij eenvoudig. Hij hoopte op Engeland te steunen tegen Frankrijk en van Lodewijks hulp gebruik te maken tegen Engeland. ,,Balans"politiek, die niet voorzag in het geval, dat we met Engeland en Frankrijk samen aan den slag zouden gaan! De groote vijand was Engeland ! Handelsnijd was de oorzaak, aanleidingen waren er altijd te vinden ! Den eersten



oorlog met dit land (1652—'54) hebben we verloren. Den tweeden (1665—'67) wonnen we. Tusschen deze oorlogen in werd de vloot aanzienlijk verbeterd. We hebben die nieuwe vloot eerst gebruikt in een conflict tusschen Zweden en Denemarken, waarin we laatstgenoemde steunden. Ook uit handelsbelang, want we wilden niet gaarne dat de Sont in andere dan Deensche handen kwam. In dezen strijd traden we op als gewapend bemiddelaar !
5. Maar dan begint De Wits zon onder te gaan. Als Frankrijk tracht de Zuidelijke Nederlanden te nemen, verzetten zich de Republiek met Engeland en Zweden. Deze Triple Alliantie belette Lodewijk den opmarsch. De Zonnekoning wou wraak! Hij knoopte de Alliantie los. Engelands koning was even tuk op het Fransche geld als de Zweedsche baronnen!
In Engeland regeerde sinds 1660 Karei II Stuart. In Zweden was een regentschap, en werd druk met goud gewerkt!
Met Engeland samen zou nu de Republiek worden aangetast ! Wel merkte men hier iets van het naderend onweer, maar het rechte begrip had men niet. Het leger was bitter verwaarloosd, de vloot was in uitstekenden staat. Gelukkig had God ons een helper toebeschikt, uit het toen gesmade en achteruitgestelde Oranjehuis !
Vragen:
1. Welke functies vervulden De Wits vader en broer ?
2. Wanneer speelden de Bickers een rol in Amsterdam ?
3. Wat verstaat men onder de provinciale souvereiniteit ?
4. Had de burgerij eenigen invloed op het bestuur ?
5. Kent u enkele regenten uit die dagen ?
6. Wat is het verschil tusschen de Acte van Seclusie en het Eeuwig Edict ?
7. Welke vlootvoogden waren er beschikbaar ?
8. Had men met Engeland niet in vriendschap kunnen leven ?
9. Is er wel eens sprake geweest van een verbond ? 10. Weet u wat de Acte van Navigatie was ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 313—332. Groot Vertelboek II, blz. 176—214. Langedijk I, § 19 b, c, d, e. Algra II, blz. 17—64.



XXI. STADHOUDER WILLEM III.
1. Door het leven van dezen Oranjetelg loopt één vaste lijn. In de jeugd zijn de grondslagen gelegd van zijn overtuiging, waaraan hij getrouw is gebleven. Calvinist en Hollander was hij in merg en been. Dat beeld vertoont zijn gansche bestaan.
De droeve jeugd was voorbereiding voor een zwaar en meest somber leven.
De trotsche moeder, Mary Stuart, was meer bezorgd voor de eer van haar huis, dan voor den welstand van haar zwakken zoon. Grootmoeder Amalia van Solms kon in het geheel niet overweg met de Engelsche koningsdochter. Zonder liefde werd het tengere kind opgevoed.
Krenkingen van de zijde der Staten moesten worden ondergaan. Bij het opgroeien toonde Willem dat hij zijn tijd wist af te wachten.
Let in dit verband op zijn onverwachte reis naar Zeeland, om er als Eerste Edele zitting te nemen in de Staten van dat gewest (1667).
2. In een der moeilijkste jaren van onze geschiedenis kwam Willem aan het roer. Van alle kanten werden we door vijanden besprongen.
Engeland was sinds 1670 weer bondgenoot van den Franschen koning. De bisschoppen van Munster en Keulen werden ook door Lodewijk XIV betaald.
Ter zee konden we ons duchtig weren, het landleger daarentegen was hopeloos verwaarloosd.
Het is onbillijk, alleen De Wit daarvan de schuld te geven. Het was een algemeen verschijnsel, dat de regenten steeds trachtten te bezuinigen op uitgaven voor de defensie. Als er geen gevaar schijnt te dreigen, vindt men in den regel uitgaven voor dit doel onnut. En men is hardleersch ! Tegen het beste leger van Europa maakten onze huurbenden een poover figuur. De waterlinie hield echter den vijand buiten Holland. In de stad Utrecht werd de mis weer bediend.
Een teeken van de algemeene inzinking is de moord op de gebroeders De Wit (Aug. 1672).
Stellig mag men den prins niet van medeplichtigheid aan dit gruwelijk misdrijf beschuldigen. Zeker is, dat hij scherp tegen de moordenaars had moeten optreden, maar dit verzuimde.



Ondanks de sombere wolken van het rampjaar, werden we voor geheele verwoesting gespaard. We kregen bondgenooten, de Franschen verlieten in 1673 ons land weer. In 1678 hadden we van alle zijden vrede.
3. In dezen oorlog had Willem III geleerd, dat de grootste vijand van geloof en vrijheid Lodewijk XIV was. En men kon hem alleen weerstaan, indien Engeland van hem afzag en de zijde der verbondenen koos. Dit werd nu voortaan Willems streven. Daarom huwde hij in 1677 met zijn nicht Maria Stuart.
Deze buitengewone vrouw, zuiver Protestant, is inderdaad een hulp voor haar man geweest. De stugge prins heeft jaren noodig gehad, haar fijne karakter te ontdekken. Maar sindsdien was hun verhouding uitnemend en hun leven zeer gelukkig.
4. Het zwaartepunt van dit vroeg afgesneden leven, ligt in het jaar 1688. Op uitnoodiging van aanzienlijke Engelschen gingen Willem en Maria naar Groot-Brittannië en werden daar in Januari 1689 koning en koningin. Jacobus was weg en met hem de vrees voor absolutisme en katholicisme.
Jacobus II was zoowel Willems oom als schoonvader. Hij was fel Roomsch, maar men rekende in Engeland de Protestantsche opvolging niet in gevaar omdat Willem en Maria als ijverig Protestant te boek stonden. Toen aan Jacobus nog een zoon werd geboren, veranderde dit alles met één slag.
Toen Engeland voor goed met Frankrijk had gebroken, was het evenwicht in Europa bewaard en de Protestantsche godsdienst gered.
In eigen land vervolgde Lodewijk de Hugenoten fel, geen ' wonder dat duizenden naar andere landen trokken.
5. Voor de groote Europeesche politiek was Willem III van bijzondere beteekenis. Hij had het daar zoo druk mee, dat de zaken van ons land vaak in de knel raakten. Hij heeft aan onze slechte staatsinstellingen niets verbeterd, Nederland kwam bij hem op de tweede plaats. ' . Zijn arbeid was van groote wereldhistorische beteekenis. Vrijheid en Protestantisme heeft hij gered.
Vragen:
1. Wanneer is Willems moeder gestorven ?
2. Welke maatregelen werden tegen Oranje genomen ?
3. Welke redenen hadden onze vijanden in 1672 ?



4. Bestaat er nu nog een waterlinie ?
5. Welke dingen kan men Willem III terecht verwijten ?
6. Wat beschouwde hij als zijn levenstaak ?
7. Is hij daarin geslaagd ?
8. Wat zijn refugé's, en waar vestigden zij zich ?
9. Is Willems gaan naar Engeland in 1688 in strijd met het 5de gebod ?
10. Wat heeft Engeland hem te danken ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 332—356.
Groot Vertelboek II, blz. 215—261.
Langedijk I, § 20.
Algra II, blz. 28—38 en blz. 52—121.
XXII. DE PRUIKENTIJD.
1. De Spaansche Successie-oorlog hoort eigenlijk nog tot de 17de, eeuwsche historie. Hij is de laatste van de groote worstelingen om het Europeesch evenwicht. Willem III maakte hem niet meer mee, hoewel hij alles had voorbereid. Met den vrede van Utrecht sluit de Republiek haar groote periode af. Ze wordt een mogendheid van den tweeden rang. Ze wilde dit ook zelf !
Na den dood van den prins kwam vanzelf het tweede stadhouderlooze tijdperk, er werd niet aan gedacht den Frieschen stadhouder als erfgenaam van Willem III te beschouwen. En de vroegtijdige dood van Jan Willem Friso (1711) maakte dit nog makkelijker.
Een groot verschil met de periode van De Wit. Men streefde nu alleen naar het bestaan van het oude, rust en vrede waren de wenschen van de heeren regenten.
Slechts een enkele kwam boven de middelmaat uit, Heinsius eerst, Simon van Slingeland later. Maar ze bereikten niet veel, de republiek behield haar gebrekkigen staatsvorm.
2. Men noemt dit eerste deel van de 18de eeuw de „Pruikentijd". Een typeerende naam. De deftige burgers tooiden zich het eerwaardige hoofd met de pruik ! He gewichtigste van hun geheele bestaan was dit hoofdsieraad ! Een geest van slaafsche navolging, van muffe dufheid begon te heerschen.



Denk nu niet, dat we zienderoogen achteruitvlogen. De handel handhaafde zich tot - ± 1780 op zijn oude peil, de geldhandel deed de Amsterdamsche beurs nog steeds een der grootste markten van Europa zijn. Maar de energie verslapte en er kwamen allerlei concurrenten op de baan!
Pruisen werd in die dagen groot, Rusland begon zich met West-Europa in te laten. Czaar Peter, bekend door zijn bezoeken aan ons land, heeft zijn rijk mee laten doen in den grooten wedstrijd der volken.
3. De regeering was van gemoedelijke deftigheid vol. Regenten als vroeger. Elkaar helpend aan baantjes. Daarvoor beloonde men dan den gever !
Vergeet niet, dat een ambt als burgemeester e. d. niet bezoldigd was. Uit de geschenken en giften moest men zijn onkosten goed maken !
Dit misbruik der familieregeering bestond reeds in vroeger eeuw. Nu nam het ernstiger vorm aan. En te meer viel het op, omdat in het algemeen de regenten minder bekwaam waren dan hun voorgangers in den gouden tijd.
4. De buitenlandsche politiek geeft een slap beeld te zien. De fiere republiek, de scheidsrechter der volken, is een laffe oude dame, bang om haar kapsel en haar kleedij in disorde te brengen ! Angstvallig werd getracht uit conflicten te blijven. Maar wie zich zelf als een schaap aanstelt, wordt opgegeten door den wolf !
In één geval moesten we ons mengen. We beloofden aan keizer Karei VI van Duitschland, dat we zijn dochter Maria Theresia zouden helpen, als iemand haar aanviel. Dat sleepte ons straks in den Oostenrijkschen Successieoorlog (1740).
5. Een zeer belangrijke zaak is de verslapping op godsdienstig gebied. Het Calvinisme, dat ons volk onder Gods zegen groot maakte, begon zijn beslag op de menschen te verliezen. De eenvoud van het Woord moest wijken voor de menschelijke rede.
In het buitenland waren geleerden, die een geopenbaarden godsdienst dwaasheid vonden, vanzelf had bij zulken de Bijbel alleen historische waarde. Deze denkbeelden werden gretig overgenomen; natuurlijk allereerst in de hoogere, ontwikkelde kringen.



De menschen beoefenden met graagte de natuurwetenschappen, op dit gebied werden de theorieën van het ongeloof verbreid. En de kerk had geen verweer. Onder de burgerij en den kleinen man bleef het Gereformeerde geloof leven. Maar het scheen allen invloed te zullen verliezen. De rede zou heerschen. En men zou dan gaarne „met vasten gang het pad der deugd betreden". De dagen van het deïsme waren aangebroken.
De deïst erkent dat er een Schepper van hemel en aarde is. Maar God bemoeit zich daarna niet meer met het geschapene. Dit reilt en zeilt naar eigen goedvinden. Voorzienigheid en onderhouding Gods werden ontkend. Bidden, strijd met de zonden, vergeving om Christus' wil, alles overbodig. Maar uit verstandelijke overwegingen, beoefent de wijze mensch de deugd.
Vragen :';fjf||
1. Wanneer begint nu voor onze historie de 18de eeuw ?
2. Wat overkwam Jan Willem Friso ?
3. Geef enkele bewijzen van oorlogsschuwheid.
4. Wat is het gevaarlijke van familieregeering ?
5. Had de gewone burger ook eenigen invloed ?
6. Voor welke landen was deze eeuw een bloeitijd ?
7. Blijkt in dien tijd niet duidelijk het gebrek aan een Christelijke wetenschapsbeoefening ?
8: Wat is het verschil tusschen deïsten en atheïsten ? 9. Wat deed Keizer Karei VI om onze gunst te winnen ? 10. Weet u wie John Locke was ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 356—377.
Groot Vertelboek II, blz. 269—297.
Langedijk I, § 21.
Algra II, blz. 122—163.
XXIII. STADHOUDER WILLEM IV.
1. De zoon van den verongelukten Jan Willem Friso en Maria Louise van Hessen-Kassei! Reeds van zijn geboorte stadhouder in Friesland. Vanaf 1747 'erfstadhouder van alle gewesten.
Zwak van persoon, gestel en karakter even wankel. Goedmoedig, van edele voornemens, met weinig kracht. Zijn. echtgenoote Anna van Hannover, een Engelsche prinses, een flinke



vrouw, die echter de toestanden hier te weinig kende en begreep, om invloed te hebben.
2. De roep om Oranje kwam uit den nood. Herhaling van 1672 : De Franschen in 't land.
We waren gewikkeld in den Oostenrijkschen Successie (opvolgings) oorlog. -
Maria Theresia van Oostenrijk werd o.a. aangevallen door Pruisen en Frankrijk. Krachtens tractaten moesten Engeland en wij haar steunen. In 1748 vrede van Aken.
Militaire talenten had Willem IV uiterst matig. Gelukkig sloten we spoedig vrede. Daarna werd gewerkt voor een reorganisatie van het leger.
3. De oude tegenstanders van de Oranjes, n.1. de regenten, hadden tegen hun zin Willem IV stadhouder zien worden. Het viel hun erg mee ! De regenten (zie vorige' schets) vormden een afgesloten clubje, een kliek van aanzienlijken, die alle macht aan zich hielden.
Oligarchie = regeering van weinigen.
Het gewone volk, de kleine luiden, geleid door de predikanten, waren meest Oranjegezind. Nu ontstond een derde groep. Ontwikkelde burgers, door ambt (dokter, notaris) of door geld uitmuntend (kooplui), maar geen familie van de heerschende groepen, wenschten invloed op den gang van zaken. Ze noemden zich : Democraten. Velen stonden onder Franschen invloed.
In de achttiende eeuw werd in Engeland en Frankrijk veel gestudeerd over de vraag van het ontstaan van het gezag. Vele geleerden stonden op het standpunt, dat de vorst niet bij de gratie Gods, maar krachtens den wil van het volk regeerde (leer van de volkssouvereiniteit).
4. Aanvankelijk verwachtten de Hollandsche Democraten alle heil van Oranje. Daarom steunden ze de verheffing van prins Willem IV. Deze keek echter de regenten (zijn natuurlijke vijanden) naar de oogen. Hij was : een regent onder de regenten !
Enkele dingen werden verbeterd, althans dit werd getracht. Op het gebied der posterijen werd het zoo, dat de provincie nu de post zou verzorgen (dus niet meer de steden). Ook werden de belastingen niet langer verpacht, maar door ambtenaren geïnd.



Veel heeft Willem IV niet gedaan, krachtiger hand dan de zijne was noodig. Het kwaad verergerde, de crisis beleefde hij echter niet.
Vragen:
1. Wat was 't eigenaardige van de functie van stadhouder?
2. Waar begon de roep om Oranje ?
3. Tot hoe ver waren de Franschen doorgedrongen ?
4. Hebben wij Maria Theresia flink gesteund ?
5. Wat beteekent democraat ?
6. Welke partijen staan nu in ons land nog op den grondslag van de volkssouvereiniteit ?
7. Weet u, welk boek Rousseau daarover heeft geschreven?
8. Is het goed, wanneer alleen aanzienlijken de macht in handen hebben ?
9. Wien heeft Willem IV naar ons land gehaald 9 10. Hoe worden de belastingen nu geïnd ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 377—385. Groot Vertelboek II, blz. 306—313. Langedijk I, $ 22 en 23. Algra II, blz. 164—176.
XXIV. STADHOUDER WILLEM V.
1. Na den dood van Willem IV volgde zijn zoon hem rechtens in alle ambten op. Minderjarigheid was oorzaak, dat eerst een periode van regentschap aanbrak. De moeder, Anna van Hannover, gouvernante Anna, vervulde haar taak tot 1759. Bij de heerschende partijschappen had ze het ver van gemakkelijk.
Vooral toen de 7-jarige oorlog uitbrak was haar positie moeilijk. Een Engelsch-gezinde partij stond scherp tegenover een Fransch-gezinde. Deze oorlog was de eerste groote strijd, waarin de Republiek neutraal bleef. Ze moest dit wel doen ook! Maar de kooplui verdienden grof geld (1756—'63).
Na haar dood bekleedde de hertog van Brunswijk Wolfenbuttel het regentschap. Uitstekend laveerde hij tusschen de partijen door. Een handig man, meer dan een krachtig bestuurder.



2. De eerste jaren van Willem V als zelfstandig vorst waren rustig. Hij was een man met een slap en besluiteloos karakter, den tijd, waarin hij leefde, begreep hij niet. Moeilijkheden van ernstigen aard komen er eerst, als Engeland in oorlog geraakt met zijn koloniën in NoordAmerika. Onwillekeurig raken we in deze conflicten verward.
De koloniën wenschten niet geringeloord te worden door de Engelsche regeering. Ze eischten een zekere mate van zelfstandigheid. Vergeet niet, dat het hier gold koloniën met meerendeels blanke bevolking. George Washington en Benjamin Franklin waren de leiders. Groote sympathie genoten de Amerikanen in Frankrijk en in ons land. Ieder die met de vrijheid dweepte, verfoeide de Engelsche tyrannie.
Weldra klaagde Engeland over onzen handel met de opstandelingen in verboden waar, contrabande. We stoorden ons daar weinig aan. Maar een vloot om den handel te beschermen hadden we niet. Lichtzinnige optimisten dreven naar een oorlog met Engeland, die in 1780 uitbrak.
3. Die vierde Engelsche oorlog werd het begin van het einde. Niet door groote zeeslagen. Slechts één gevecht had plaats, en dat bleef nog onbeslist (1781, slag bij Doggersbank). Maar Engeland nam vele koloniën en onze handel verliep. Daarmee begon het verval zich duidelijk af te teekenen. Gelukkig sloten we in 1784 vrede te Parijs.
Een andere lastige buur was Jozef II, de keizer. Immers hij regeerde ook in de Zuidelijke Nederlanden, die sinds 1713 Oostenrijksch waren. Alleen met Fransche hulp konden we hem van 't lijf houden, maar nu was èn te land èn ter zee de machteloosheid der Republiek gebleken.
4. Van alle ellenden en narigheden kreeg de stadhduder de schuld. Eendrachtig bestookten Regenten en Democraten hem. Hun haat tegen Oranje bracht hen samen, als Patriotten bestreden zij de Prinsgezinden.
Felle aanvallen werden gedaan eerst op Brunswijk; later op Willem zelf. Beleedigingen en bespottingen verduurde hij, de pers gaf zich moeite hem te hoonen en te lasteren. De prins slikte veel, verzette zich slap, vluchtte liever uit Den Haag. Zijn vrouw, Wilhelmina van Pruisen, was flinker.
Zelfs gingen de Patriotten er toe over kleine legertjes te vormen. In naam tegen Jozef II (zie boven), inderdaad



tegen den prins. Het werd ten slotte den deftigen Regenten toch te gortig, ze begonnen zich van hun roerige bondgenooten af te wenden. Dit oogenblik had de prins aan kunnen grijpen, toen hij het verzuimde, deed Wilhelmina het, met het gevolg: de aanhouding bij Goejanverwellesluis (1787).
5. De komst der Pruisen, herstelde het Prinselijk gezag en bevestigde het door de Acte van Garantie. De koning van Pruisen nam het voor zijn zuster op, nadat hij er zich van overtuigd had, dat Engeland hem zou steunen wanneer Frankrijk de partij der Patriotten koos. De Patriotten, door hun vrienden verlaten, namen de wijk naar Frankrijk. De stadhouder werd in al zijn ambten en waardigheden hersteld.
Een Oranje-reactie volgde. Maar weer was het alleen een verandering van personen, niet van stelsel, het staatsbestel bleef even omslachtig, de macht der regenten even groot.
Het einde van de Republiek kwam in het voorjaar van 1795. De Fransche Revolutie, die het koningschap had weggevaagd, en de republiek uitgeroepen, trachtte zich over andere landen uit te breiden. De oorlog werd verklaard aan den koning van Engeland en den stadhouder van Nederland. -
De aanval in 1793 mislukte, maar in '95 marcheerde Pichegru ons land in, toegejuicht en gevolgd door de Bataven !
Willem V en zijn gezin waren naar Engeland gevlucht. Vragen:
1. Wat heeft Engeland in den 7-jarigen oorlog verworven ?
2. Wat verstaat u onder de acte van consulentschap ? Wat bewijst zij ?
3. Waarbij werd de Amerikaansche Vrijheidsoorlog vergeleken ?
4. Waarom heette St. Eustatius wel „de gouden rots" ?
5. Wat is de beteekenis van den 4den Engelschen oorlog ?
6. Sinds wanneer waren de Zuidelijke Nederlanden van Oostenrijk ?
7. Wat eischte Jozef II en wat deden we ?
8. Wat wilden de Patriotten voor hervormingen ?
9. Welke voormannen hadden beide groepen ? 10. Wie lieten ons in 1795 in den steek ?



Lectuur:
Te *Merwe, blz. 385-427. Groot Vertelboek II, blz. 314—343. Langedijk I, § 24 en 25. Algra II, blz. 177—213.
XXV. DE FRANSCHE TIJD.
1. De omwenteling van 1795 was een „fluweelen revolutie", zonder geweld, zonder bloed.
In vroedschappen en Staten namen Patriotten plaats, de Staten-Generaal werden omgezet. En nu bepaalde men, dat een Nationale Vergadering zou bijeen komen, om een Grondwet te maken. Na lang en veel zeuren is die staatsregeling in 1798 tot stand gebracht. Zij, die de oude provinciale zelfstandigheid verdedigden, de Federalisten, werden overvleugeld door de Unitarissen die een eenheidsstaat wenschten.
De verhouding tot Frankrijk werd geregeld bij het Haagsch Verdrag, dat voor ons ver van gunstig was.
2. In de dagen der Fransche overheersching volgt ons land steeds op een afstand de gebeurtenissen in Frankrijk.
Langzamerhand keerde daar de Revolutie tot gematigder vormen. Voor de eeuw ten einde was, had reeds Napoleon als consul de hoogste macht; toen hij den keizerstitel aannam, beteekende dat ook voor ons verandering.
Herhaaldelijk werden de staatsregelingen herzien, steeds kreeg het volk minder invloed. Ook in de oorlogen van Frankrijk waren we deelgenoot. Zoo deden in 1799 Engelschen en Russen in Noord-Holland een inval. Pogingen om een tegen-omwenteling tot stand te brengen mislukten.
Een groote vreugde was het, toen Engeland en Frankrijk in 1802 vrede slojten. Men hoopte op herleving, men maakte weer plannen. Ajlles werd echter verijdeld, door den in 1803 opnieuw begonnen strijd. Engeland heeft toen doorgestreden tot de emdoverwmning (1815).
3. Door Napoleon werd ook onze Bataafsche Republiek opgeruimd. Htet laatste jaar van haar bestaan, had ze als



raadpensionaris aan het hoofd Rutger Jan Schimmelpenninck.
Die titel was een misleiding. Raadpensionaris was Schimmelpenninck niet, meer een soort president met vrij veel macht, een inleiding op het komende koningschap.
We kregen onzen koning in Lodewijk Napoleon, die van 1806—'10 hier regeerde, althans dit trachtte.
Lodewijk was een braaf man, een tikje ijdel. Zijn fout in de oogen van den grooten broer was, dat hij zich allereerst om de belangen van zijn nieuwe land bekommerde. Hij probeerde Nederlander te zijn!
Hoewel de toestand der finantiën zeer zorgelijk was, betrachtte Lodewijk de noodige zuinigheid niet. De stilliggende handel veroorzaakte groote armoede, de landbouwers hadden het beter !
Om Engeland te treffen was bij het Continentaal Stelsel alle handel met dit land verboden, gevolg was, dat de smokkelarij hevig bloeide. De regeering trad daar niet al te scherp tegen op.
De inval der Engelschen in Zeeland (1809) werd de aanleiding tot Lodewijks vertrek. Hoewel hij afstand deed ten behoeve van zijn zoon, lijfde de keizer ons land eenvoudig bij Frankrijk in.
4. Die inlijving bracht ons rechtstreeks onder Eransch bestuur. Onderwijs en pers moesten helpen ons volk te verfranschen, het bestuur werd op geheel anderen voet ingericht. Stellig had dit bewind ook voordeelige kanten, ze wogen echter niet op tegen het nadeel van vrijheidsverlies en van allerlei gehate maatregelen. Veel last ondervond men van de gedwongen loting, de conscriptie.
Vergeet niet, dat we steeds met huurlegers hadden gestreden,, dat de militaire geest van Napoleon ons vreemd was en dat de soldaten in geheel Europa dienst hadden te doen.
De censuur, bij een volk dat steeds gewoon was geen blad voor den mond te nemen, was pijnlijk, er ontsnapte wel een en ander aan de aandacht der autoriteiten ! Wat de staatsschuld aangaat, de toestand was van dien aard, dat de rente niet op te brengen viel. De belastingen, liepen voortdurend terug, geen wonder, dat naar vermindering van uitgaven werd gestaan. Vandaar de tiërceering,. d.w.z. een derde der rente werd slechts betaald. Omdat.



meerdere jaren niets betaald werd, kan men dezen maatregel nog niet eens slecht noemen !
De algemeene economische toestand was heel somber. De handel lag stil en daarmee al de aanverwante bedrijven. Fransche douanen bewaakten de kust, smokkelen was levensgevaarlij k.
De hoop op vrijwording bleef levendig, in veler hart was het gebed tot God om verlossing.
Napoleons tocht naar Rusland was het begin van het einde. Ettelijke Nederlanders hebben op de sneeuwvelden hun leven verloren, maar de dageraad der verlossing brak aan.
Vragen:
1. Wat was de inhoud van het Haagsch Verdrag '
2. Vertel eens iets van Napoleon.
3. Wat was het gevolg van den oorlog met Engeland ?
4. Zeg het verschil tusschen het raadpensionarisschap van De Wit en van Schimmelpenninck.
5. Wanneer bleek Lodewijk Napoleons goedhartigheid ?
6. Waarom botsten de twee broeders ?
7. Welk gedicht schreef Bilderdijk in 1810 ?
8. Wat heeft de Fransche tijd hier bewerkt ?
9. Om welke redenen trok Napoleon naar Rusland * 10. Hoe was het met onze koloniën gegaan ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 427—462.
Groot Vertelboek II, blz. 348—413.
Langedijk II, § 1—7.
XXVI. HERSTEL DER ONAFHANKELIJKHEID.
1. Na de mislukking van den Russischen veldtocht grepen Napoleons vijanden moed. Engeland en Rusland kregen spoedig steun van Pruisen, Zweden en Oostenrijk. Wel bood de geniale keizer scherpen tegenstand maar de slag bij Leipzig besliste over zijn lot (October 1813). De oorlog werd toen naar Frankrijks bodem overgebracht, ook in ons land kwamen troepen der verbondenen.
2. Hier had men niet heelemaal lijdelijk afgewacht. De groote man van 1813, Gijsbert Karei van Hogendorp had begrepen, dat men zelf de handen uit de mouwen moest



steken. Wanneer we wachten tot we bevrijd werden, kon men met ons land handelen als veroverd gebied.
Van Hogendorp was reeds vóór 1795 een trouw dienaar van Oranje. In den Frarischen tijd heeft hij elke staatsbediening geweigerd, hij wilde alleen onder een nationaal bewind werken. Studeerend verwachtte hij zijn dag. Een schets voor een grondwet was reeds gereed, tegen den dag der vrijheid!
Gelukkig dat Van Hogendorp het initiatief nam, jammer dat zoo weinigen dapper steunden. Een vergadering met oud-regenten mislukte tot tweemaal toe. Toen greep het driemanschap in, naast de hoofdfiguur traden Van Limburg Stirum en Van der Duin van Maasdam op. Ze waagden veel, overal lagen nog Fransche garnizoenen, maar hun moed is beloond ! Fier en manlijk klonk hun proclamatie. Scherp kozen ze partij : omwenteling, ja, maar niet zonder Oranje. De vrijheid beteekent natuurlijk herstel van het oude Oranjehuis !
Den Haag vol blijden moed, Amsterdam aarzelend, de anderen voorzichtig !
3. En nu werd de Prins gezocht. In Engeland werd hij gevonden. 30 November 1813 landde hij in Scheveningen. De zoon van Stadhouder Willem V. Ook een Willem. Maar Willem VI of Willem I, wat zou het zijn ? Hij werd souverein vorst en beloofde een grondwet.
Gelukkig heeft men het stadhouderschap niet hersteld. In onze oude Republiek waren de Staten souverein, d.w.z. zij hadden het oppergezag. De stadhouder was hun dienaar. Nu krijgen we een monarchie, een staat met een monarch, een vorst aan het hoofd. Zijn macht zal echter beperkt worden door een wijze constitutie (grondwet).
Die grondwet, naar Van Hogendorps schets gemaakt werd voorjaar 1814 ingevoerd.
4. Ondertusschen werd het land van den vijand gezuiverd. Daarbij hielpen de Russen en de Pruisen. Delfzijl was de laatste plaats, die de Franschen ontruimden.
Zouden we het gebied in Azië terug krijgen ? Engeland, de veroveraar van al onze koloniën beloofde het. Maar het verbond er een voorwaarde aan. Het wilde een sterk Nederland, en daarom moest ons grondgebied tot de Fransche grens reiken.
Noord en Zuid moesten vereenigd worden.
Na de vernietiging van Napoleons macht, waren de bondgenooten aan het regelen van den boedel gegaan. Het Weener



Congres behandelde deze zaken. Gezellig was het er zeker, maar ernstig de vraagstukken behandelen deed men niet. Terugkeer tot het oude, dat was de leus. De verdreven vorstenhuizen werden hersteld (restauratie), invloed van het volk op de regeering moest men niet dulden (reactie).
Het Congres keurde de vereeniging der Nederlanden goed. Eigenlijk had de Oostenrijksche keizer nog recht op de Zuidelijke gewesten, maar hij had liever gebied in Italië. Hoe de inwoners, de eerst belanghebbenden, er over dachten, daar brak men zich het hoofd niet mee.
5. Over de zoo uitgebreide Nederlanden aanvaardde Willem I het koningschap. Hij deed dit al op eigen houtje, omdat Napoleon plotseling van Elba weerkeerde en den Franschen troon hernam.
„De Honderd dagen" van 1815 vormen de laatste glorie van den Corsicaan. Waterloo brak zijn macht. St. Helena was zijn laatste verblijfplaats.
Vragen:
1. Vertel iets van G. K. van Hogendorp.
2. Wat is de beteekenis van den slag bij Leipzig ?
3. Welke plaatsen hebben het in 1813 hard te verduren gehad in ons land ?
4. Waarom aarzelden de regenten zoo ?
5. Wie hadden de leiding in Amsterdam ?
6. Vertel iets van Willem I vóór 1813.
7. Wat beteekent „souverein vorst" ?
8. Welke gedachtengang beheerschte het Congres van Weenen ?
9. Kregen we alle koloniën terug ?
10. Wat had Oostenrijk met .de Zuidelijke Nederlanden te maken ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 463—483. Groot Vertelboek II, 413—433. Langedijk II, blz. 35—41.
XXVII. KONING WILLEM I.
1. Onze eerste Oranje-koning was een zeer bekwaam man. Een goed verstand, groote werkkracht sierden hem. Hij wilde zich inspannen om land en volk op te heffen uit



hun verval. Zijn gedachten wereld was die van de 18e eeuw. Van volksinvloed op de regeering wilde hij niet weten, vandaar dat in den loop der jaren herhaalde botsingen kwamen met liberaal getinte staatslieden.
Willem. I zou men in een vorige eeuw „verlicht despoot" genoemd hebben. Immers de verlichte despoten beschouwden het I als hun plicht alles te doen voor hun volk. Ze heerschten absoluut, bemoeiden zich met het gansche menschelijke leven, ook met het godsdienstige. Maar het volk invloed geven, daaraan dachten ze niet. Vandaar hun afkeer van een constitutie, van elke beperking van hun rechten.
2. Op alle gebied valt Willems werkzaamheid te bespeuren en te eerbiedigen.
Handel en nijverheid werden gesteund om ze tot nieuwen bloei te brengen. De oprichting van de Nederlandsche Handelmaatschappij (1824) was van groot belang voor het verkeer met Indië. De ijzerindustrie in het Luiksche, de textiel in Brabant en Twente werden krachtig bevorderd. De koning-koopman had er zelf zijn geld voor over om de zaken op gang te helpen. Verder werden tal van verkeerswegen geopend, kanalen gegraven, zelfs een spoorlijn kwam tot stand (1839 de eerste lijn Amsterdam-Haarlem).
3. Met de Staten-Generaal en met de ministers vlotte het minder. De koning wou over alles zelf gaan, adviezen hoorde hij wel, maar hij deed zijn eigen zin. Krachtige mannen konden al spoedig niet met hem samenwerken, alleen wie gehoorzamen kon, uitsluitend ambtenaar was, kon met hem overweg. Van Hogendorp b.v. was het in vele opzichten met den vorst oneens, hij moest geleidelijk al zijn openbare functies neerleggen. Want zijn critiek was niet aangenaam, hoewel achteraf bleek, dat hij in vele opzichten gelijk had.
De koning regelde vele zaken bij Koninklijk Besluit, die eigenlijk door de Staten-Generaal moesten worden behandeld. Ook het toezicht op de geldmiddelen werd aan de Kamers onttrokken. Dit alles prikkelde de liberaal-denkenden tot verzet. Van partijen kan men dan niet spreken, hoogstens van richtingen. De liberalen wilden de volksvrijheden door de Fransche Revolutie verkregen, niet prijsgeven.
4. 's Konings lust tot regelen deed hem ook op kerkelijk gebied komen. De Gereformeerde Kerk, in de oude Republiek staatskerk, was in den Franschen tijd gelijk aan alle andere kerken gesteld. Na veel gepraat was onder koning Lodewijk een oplossing gemaakt. De bezittingen der kerk



waren aan den staat gekomen, die nu aan de kerkedienaren het salaris uitbetaalde. Deze toestand werd bestendigd voor de bestaande kerkgenootschappen. Deze band tusschen Kerk en Staat, „de zilveren koorde" is tot op heden gebleven.
Willem I had het liefst alle kerkgenootschappen in één kerk opgesmolten, Joden en Roomschen incluis. Dit lukte niet! Maar wel gaf hij aan de Gereformeerde Kerk een nieuwe kerkenorde, het berucht geworden reglement va"n 1816. Hiermee ging de koning buiten zijn boekje, er werd zwak geprotesteerd, maar de zaak ging door ! De verdraagzaamheid bleek in de jaren na 1834 toen de mannen der Afscheiding het bestonden de Nederlandsch Hervormde Kerk te verlaten!
De Belgische kwestie was ten slotte de oorzaak dat koning Willem I teleurgesteld en eenigszins verbitterd de regeering neerlegde.
Van het oogenblik der vereeniging af waren er grieven onder de Zuidelijken. Vooral de heftig Roomschen, de Clericalen, verwierpen een grondwet, die vrijheid van godsdienst gaf, en schikten zich noode onder een Protestantschen koning.
In den loop der jaren vermeerderden de klachten. Het ergst was de beweging tegen het Collegium Philosophicum, een hoogeschool die de a.s. geestelijken moesten bezoeken, wilden ze tot het priesterambt worden toegelaten. De koning greep hier in de rechten der kerk en der ouders, hij meende nu gehoorzame geesteüjken te kunnen krijgen. Deze heele zaak is op een mislukking uitgeloopen, ten slotte werd de school opgeheven ! Er was toen een nieuwe overeenkomst met den paus getroffen, die echter slap werd uitgevoerd.
De liberalen in België hadden vooral te klagen over de beperking der drukpersvrijheid. Ten slotte vereenigden ze zich met de Clericalen (1828).
De opstand brak uit onder invloed van de Juli-revolutie in Parijs.
Koning Karei X van Bourbon was zeer gehaat, om zijn reactionaire daden, hij werd verdreven en Lodewijk Philips van Orleans besteeg den Franschen troon (1830—1848).
In Augustus 1830 begon het vrij onverwacht, in Brussel. Snel plantte zich het oproer voort, vooral toen de regeering aarzelde. Eischten de Belgen eerst herstel van grieven,



al spoedig werden ze driester en vroegen scheiding van Noord en Zuid. Er is over gedacht onzen kroonprins dan koning van België te maken.
De koning wendde zich tot de mogendheden, die. indertijd de vereeniging hadden begeerd. Maar de toestand was anders dan in 1815 !
Frankrijk steunde den opstand eerst heimelijk, later openlijk. In Engeland waren de liberalen aan het roer, Pruisen noch Oostenrijk konden iets doen. En Rusland kreeg een zwaren opstand in Polen te bestrijden.
Het verloop van den opstand is bekend. Na veel onderhandelingen, die ten slotte mislukten, greep men het zwaard. Een korte veldtocht verliep ten onzen gunste. Fransche tusschenkomst redde de Belgen. Weer ging men praten. Willem I stond stijf op zijn standpunt, eerst in 1839 kwam het Eindverdrag tot stand. Het volgend jaar legde Willem I de regeering neer en vertrok naar Berlijn, waar hij in 1843 overleed.
Vragen:
1. Wat beteekent het als men Willem I een „autocraat" noemt ?
2. Weet u een voorbeeld van een Oostersch despoot ?
3. Waarom liet men in het begin den koning in alles zijn gang gaan ?
4. Wanneer kwam de Twentsche industrie tot bloei én waarom ?
5. Hoe was de algemeene geestelijke toestand in die dagen?
6. Welke bezwaren had men tegen het aanleggen van spoorwegen ?
7. Van wie ging de Belgische opstand meest uit, van Vlamingen of Walen ?
8. Hadden de Roomschen gelijk in hun verzet tegen de Leuvensche school ?
9. Is de verhouding tot België slecht gebleven ? 10. Wie verdedigde de Afgescheidenen ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 483—512.
Groot Vertelboek II, blz. 425—468.
Langedijk II, § 8, 9 en 10.



XXVIII. KONING WILLEM II.
1. Het was een vrij berooide inboedel, dien koning Willem II van zijn vader overnam. Zou de nieuwe vorst in staat blijken orde op zaken te stellen ? Van goeden wille was hij zeker, maar er was meer noodig. Willem II had zich voorheen als militair onderscheiden. In de oorlogen tegen Napoleon had hij onder den grooten Wellington gediend, in den slag bij Quatre-Bras had hij zich dapper gedragen. Later in de Belgische kwestie had hij ernstig verschil van meening met zijn vader gehad; als opperbevelhebber in den Tiendaagschen Veldtocht had hij trouw zijn plicht gedaan.
Willem II was eerst verloofd geweest met de Engelsche prinses Charlotte; toen zij deze verloving verbrak, was hij gehuwd met de Russische grootvorstin Anna Paulowna, zuster van Nicolaas I.
2. De Belgische opstand had de staatsschuld zeer doen toenemen. Hoe groot ze was, niemand wist het. Men drong aan op meer openbaarheid, toen de minister van finantiën een en ander publiceerde, schrok men heftig. Wie zou in dezen chaos orde brengen ? Dit gelukte eindelijk aan Minister van Hall (1844).
Floris Adriaan van Hall was de zoon van een Amsterdamsch advocaat en voormalig patriot. Zijn broer Maurits van Hall was de advocaat der Afgescheidenen.
Door een groote leening tegen vrij lage rente, kwam er gelegenheid, duurdere leeningen af te lossen of de rente . er van te verlagen. Daarna komen er gulden jaren. België moest nog wat bijdragen en uit Indië vloeide geld ruim toe.
Op ander gebied greep Van Hall niet in. Van hem was geen herziening der grondwet te verwachten. Vandaar dat 9 leden van de Tweede Kamer, Thorbecke aan het hoofd, toen een voorstel indienden. Dit werd verworpen.
De regeering achtte dit voorstel ontijdig en ongepast. Ontijdig omdat in 1840 de grondwet nog herzien was, ongepast omdat voorstellen om tot grondwetsherziening te geraken naar haar oordeel alleen van de regeering mochten uitgaan.
3. Maar de tijd stond niet stil. Het revolutiejaar 1848 gaf een geweldigen stoot in democratische richting.



Weer begon de revolutie in Frankrijk, waar Louis Philippe van den troon werd verjaagd en de republiek werd uitgeroepen. Bijna in geheel Europa hadden woelingen plaats, waaraan nu vooreerst socialisten deelnamen. Wel wisten de meeste vorsten de revoluties te bedwingen, maar eenige rechten stonden ze hun volken wel toe.
Willem II door ziekte in zijn gezin zenuwachtig, vreesde ernstige onlusten. Om die te voorkomen besloot hij zelf de grondwetsherziening aanhangig te maken. Thorbecke werd voorzitter van een Commissie, die de ontwerpen zou opstellen.
Jan Rudolf Thorbecke is de groote staatsman uit de eerste helft der 19de eeuw. Een zeer kundig man, professor in Gent eerst, later in Leiden. Hij is de vader van de liberale gedachte in ons land. Zijn grootste tegenstander was Groen van Prinsterer. Groen plaatste zich ook voor de staatkunde op den grondslag van Gods Woord. Thorbecke op dien der menschelijke rede. Van partijen kan men niet spreken, hoogstens van richtingen.
4. Eigenlijk gaf 1848 een nieuwe grondwet, zoo zeer werd de oude gewijzigd.
In 't algemeen kan men zeggen dat de macht van den koning beperkt werd, dus die van het volk, vertegenwoordigd in de Staten-Generaal, uitgebreid.
Het is hier niet de plaats op de grondwet en haar wijzigingen verder in te gaan, dit is meer de taak der Staatsinrichting en kan beter in een afzonderlijk onderwerp worden behandeld.
Lang heeft Koning Willem II niet meer mogen regeeren. Een hartkwaal maakte een vrij plotseling einde aan zijn leven. Zijn oudste zoon, die in Engeland vertoefde, besteeg als Willem, III den troon. Hij heeft trouw aan de grondwet beloofd en is in zijn lange regeering (1849—'90) dat woord nagekomen.
Vragen:
1. Waarom had de Belgische opstand zooveel geld verslonden ?
2. Kent u een boek, waarin Maurits van Hall één der hoofdpersonen is ?
3. Wat is een gedwongen leening ?
4. Wat beteekent het woord liberaal ?
5. Wat wilden de conservatieven ?
6. Hoe stond Willem II tegenover de Roomschen ?
7. Vertel iets over den persoon van Thorbecke.



8. Uit welken tijd dateert 's koftings belangstelling voor Brabant ?
9. Wat is het recht van initiatief ?
10. Wat beteekent de term : koning bij de gratie Gods ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 513—516.
Groot Vertelboek II, blz. 469—477.
Langedijk II, § 11.
XXIX. INDIE IN DE EERSTE HELFT VAN DE 19de EEUW.
1. Met de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden ging ook de Vereenigde Oostindische Compagnie ten onder. Haar bestaan was reeds lang kwijnend, nu nam de Staat al haar bezittingen en schulden over.
Het was vooral de vierde Engelsche oorlog die de Compagnie 'den nekslag toebracht. Ze had de laatste jaren wel geleden van de corrupte ambtenaren, die te weinig salaris genoten en nu op allerlei wijze 'er trachten bij te „verdienen".
2. In den Franschen tijd was het contact met het moederland zeer gering, de voortdurende oorlog met Engeland belette de vaart op Indië. Het vredesjaar (1802) deed de verwachtingen hoog stijgen, helaas de vrede werd ras weer verbroken.
Het belangrijkste in deze periode is ongetwijfeld het gouverneur-generaalschap van Daendels. Als patriot bekend geworden, had deze Gelderschman zich als militair onderscheiden. Lodewijk Napoleon zond hem naar Java. Veel en hard heeft Daendels hier gewerkt. Het lukte hem het prestige der regeering onder de inlandsche vorsten te herstellen. De groote postweg van West- naar Oost-Java, nog heden in gebruik, beteekende niet alleen veel voor het troepenvervoer, maar ook handel en verkeer hadden er voordeel van.
Na de inlijving werd Daendels door Napoleon ontslagen.
Er waren veel klachten over zijn finantiëel beleid, dat inderdaad niet sterk was. Ook beweert men dat Napoleon bang was, dat Daendels op Java een onafhankelijk rijk zou stichten.
De opvolger, gouverneur Janssens, moest Java al spoedig aan de Engelschen overgeven (1811). Bijna al ons koloniaal bezit was toen in handen van Engeland.



3. Het Engelsche tusschenbewind is daarom van zoo groot belang, omdat toen een man aan het hoofd kwam, die Java liefhad en het ter dege heeft leeren kennen. Een man van wetenschap en groote kunde was Thomas Raffles. Op allerlei wijze trachtte hij de kolonie tot bloei te brengen. Eén der middelen was het landrentestelsel. Men ging er van uit dat de Staat eigenaar was van allen grond. Degenen, die het land bebouwden, pachtten dit van den Staat, daarvoor moesten ze belasting, huur betalen.
Het Engelsche woord rent beteekent huur.
Met de inlandsche vorsten, door het barsche optreden van Daendels alles behalve pro-Nederlandsch, was hij goed bevriend.' Raffles wenschte gaarne dat Engeland Java voor goed zou houden !
4. Het liep echter anders. Toen in 1813 onze onafhankelijkheid was hersteld, kregen we ook de koloniën terug. Niet alles ! De Kaapkolonie bleef in Engelsche handen. Het duurde wel eenigen tijd voor de bestuursoverdracht had plaats gevonden, maar in 1816 was dat in orde. Het geschokte vertrouwen in het Nederlandsche gezag werd langzamerhand hersteld. Verschillende misbruiken werden afgeschaft, het werk van Raffles werd voortgezet. Zoo werd de slavenhandel verboden, een begin dus met het weren van alle slavernij. Het landrentestelsel bleef. De handel was wel vrij, maar kwam practisch geheel in handen van de Nederlandsche Handelmaatschappij (1824 opgericht) die vooral na 1830 het goed kreeg.
5. In dat jaar werd generaal Van den Bosch gouverneur van Oost-Indië. Men wilde in het moederland meer profijt van de koloniën hebben. In de grondwet stond dat aan den koning uitsluitend het beheer van de koloniën toekwam. En Willem I had dringend versterking van de Nederlandsche schatkist noodig.
Gouverneur-generaal Van den Bosch kwam toen met een nieuw systeem van belastingen* het berucht geworden Cultuurstelsel. In 't kort kwam dit hiér op neer : Een vijfde deel van den bodem van elke dessa moest afgestaan worden voor den verbouw van producten voor de regeering. Deze (de regeering ) wees aan welke artikelen men moest verbouwen, en waar men ze had af te leveren. Ware dit stelsel strikt gehandhaafd, dan zou het misschien nog niet zoo erg zijn geweest. Maar men nam vaak veel



meer dan het vijfde deel, men liet de landrente ook betalen en daarenboven vaak nog onbetaalde heerendiensten. Geen wonder dat het Cultuurstelsel gehaat werd.
Vergeet niet dat maar weinigen het besef hadden dat Indië een andere behandeling dan die van wingewest verdiende. Men beschouwde toen alleen het belang van het moederland en de inlander leed gebrek. Millioenen zijn naar Nederland gestroomd. We hebben er de kosten van den Belgischen opstand van betaald en er spoorwegen van aangelegd.
Pas in later jaren kwam verzet. Maar tot ± 1850 verhief zich geen stem er tegen.
De grondwet van 1848 gaf aan de Staten-Generaal gelegenheid over de Indische zaken mee te spreken. Toen kwam er kans om een ander geluid te laten hoor en. Vooral toen er leden in de Tweede Kamer kwamen, die Indië kenden !
Van de liberalen werden v. d. Höevell en Fransen v. d. Putte de strijders tegen het Cultuurstelsel, bij de anti-revolutionairen Keuchenius.
Vragen:
1. Waarom was de Kaapkolonie eigenlijk onze eenigé echte kolonie ?
2. Wat is er in het kort verder met de Boeren gebeurd ?
3. Waar had Daendels zich eerder onderscheiden ?
4. Wat is corruptie ?
5. Hadden we recht op teruggave der koloniën in 1813 ?
6. Waarom kregen we niet alles ?
7. Weet u welke kolonies Van den Bosch in ons land heeft gesticht ?
8. Wat beteekent het als men zegt dat de Javaan onze jongere broeder is ?
9. Heeft de meerdere invloed van het volk op de regeering (na 1848) voor de koloniën gunstig gewerkt ?
10. Was de zending in Indië overal geheel vrij ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 517—526.
Groot Vertelboek II, blz. 440, 441, 461, 462, 493, 499. Langedijk II, § 13.



XXX. DE ETHISCHE KOLONIALE POLITIEK.
1. In de laatste helft der vorige eeuw kenterde de meening omtrent de verhouding van moederland en koloniën. Het Cultuurstelsel, bron van groote inkomsten voor de schatkist, werd afgeschaft, de gelden die Indië opbracht, werden ten bate van het land zelf besteed.
Natuurlijk is de afschaffing van het cultuurstelsel geleidelijk gegaan, het laatst werden de verplichte koffie-leveranties in de Preanger-Regentschappen opgeheven.
2. Men kreeg ook geheel andere gedachten over de plaats der koloniën in het Rijk. Niet langer beschouwde men ze als wingewesten, als bezit, maar de gedachte won veld, dat ze deel van het Rijk waren. Dat staat ook uitgedrukt in de grondwet, na de wijziging van 1922.
Artikel 1 van de Grondwet noemt de deelen van het Rijk bij namen. Er is dus gebied in Europa en in Azië en in Amerika.
Van zelf spreekt het, dat de inheemsche niet als onderworpenen worden behandeld, maar als Nederlandsche onderdanen. Hieruit vloeit voort, dat ook de taak der Nederlandsche regeering veranderd is. Ze moet trachten den inlander op te voeden tot zelfstandigheid.
3. Dat hier nog een rijk arbeidsveld is, kan ieder begrijpen, wanneer we letten op het groot getal der analphabeten, d.w.z. menschen die noch lezen noch schrijven kunnen. Het meest in cultuur gebrachte eiland Java heeft betrekkelijk nog weinig scholen en leerplicht bestaat er niet. Toch doet men er heel veel. Allerlei soorten van onderwijsinrichtingen zijn de laatste jaren gevestigd, van eenvoudige lagere scholen tot hoogescholen toe !
Men vergete niet, dat ook de Zending een groote cultureele rol vervult. De medische dienst met zijn Zendingshospitalen en zijn staf van doktoren en verpleegsters heeft reeds tal van fraaie resultaten bereikt. Ook de school is in dienst van de Evangelie-verkondiging gesteld.
4. Moeilijkheden van ernstigen aard heeft ons gezag gehad op Sumatra en Lombok.
Het groote eiland Sumatra, is eerst in de 19e eeuw geheel aan ons gouvernement onderworpen. Van de zelfstandige vorsten was die van Atjeh de lastigste. Zeeroof was een der geliefde bezigheden der Atjehers. Ingrijpen konden



we pas, nadat we met Engeland geregeld hadden alle verschillen, die we met dit land op koloniaal gebied hadden. Toen konden we Atjeh den oorlog aandoen (1873). Met groote moeite is het gelukt de fanatiek-Mohammedaansche inwoners van Atjeh tot gehoorzaamheid te brengen.
In het begin, na aanvankelijk succes, vatte de regeering de zaak te kalm op, met zwakke strijdkrachten meende ze klaar te kunnen komen. Toen dit op een ramp dreigde uit te loopen, heeft men krasser maatregelen genomen. Aan generaal Van Heutsz is het tenslotte gelukt, den oorlog tot een goed einde te brengen. Hij had ons schatten gekost (1903).
Ook op Lombok hebben we met militair geweld moeten ingrijpen (1894), spoedig waren rust en orde daar hersteld en het Nederlandsche gezag gevestigd.
5. De generaal Van Heutsz, de Coen van de twintigste eeuw, heeft ook als gouverneur-generaal belangrijk werk gedaan. Vele vorsten, die nog een schijn van zelfstandigheid genoten, werden rechtstreeks onder ons bestuur geplaatst. Toen de binnenlandsche rust verzekerd was, kon men met alle kracht zich werpen op de ontwikkeling van de rijke natuurschatten, die Insulinde voortbrengen kan; Tabak, rubber, petroleum, suiker en zoo veel andere artikelen werden door maatschappijen gewonnen en voor de Europeesche markten bestemd. Naast de stoombooten kwam straks het vliegtuig, en de trotsche vogels van de K.L.M. maakten het mogelijk de reis aanzienlijk te bekorten.
De eerste Holland-Indiëvlucht gebeurde in 1924, steeds dichter werden Oost en West naar elkander gebracht (radio!).
6. Van de grootste beteekenis voor het ontwaken van het Oosten is de oorlog tusschën Rusland en Japan geweest (1904—1905). Voor het eerst werd een Westersche mogendheid door een Oostersche tot een nadeeligen vrede gedwongen. Den terugslag van dit feit heeft men in de geheele Oostersche wereld ondervonden. Later trachtten in ons Indië socialistische en communistische elementen de bevolking tegen 'ons gezag op te ruien. Een poging tot opstand in 1926 werd spoedig onderdrukt.
Invloed op de regeering heeft men de inlandsche bevolking gegeven zoowel door locale raden als door de oprichting van den Volksraad (1916). Wel is deze Volksraad nog lang geen parlement, maar de.regeering kan nu met de afge-



vaardigden der onderdanen beraadslagen over het regeeringsbeleid.
De leden van den Volksraad worden deels benoemd door de regeering, deels gekozen. De gouverneur-generaal blijft de verantwoordelijke man, maar overleg is nu mogelijk.
Coen heeft het getuigd : Er kan in Indië wat groots geschieden. Bij veel gebreken en tekortkomingen, kan Nederland getuigen, dat het alles doet om Indië te verheffen.
Geve God daartoe Zijn zegen, vooral op het moeizaam arbeiden van de Zending, de verheven taak van Zijn kerk !
Vragen:
1. Wat beteekent het woord „ethiek" ?
2. Hoe luidt artikel 1 van onze grondwet ?
3. - Zijn inlanders verkiesbaar tot leden van onze Staten-
Generaal ?
4. Waar werkt de Gereformeerde Zending ?
5. Wie was Dr Scheurer ?
6. Waarom moesten we met Engeland rekenen, alvorens Atjeh aan te pakken ?
7. Wie is adjudant van generaal Van Heutsz geweest ?
8. Welke groote mogendheid is in de 20ste eeuw Snel in macht toegenomen in het oosten ?
9. Waarom mag Nederland Indië niet loslaten ?
10. Hoe heet de tegenwoordige gouverneur-generaal ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 591—599 en 645—648.
Groot Vertelboek II, blz. 493—499 en 538—544.
XXXI. IETS OVER DEN SCHOOLSTRIJD.
1. De vaderen uit de dagen der Reformatie hebben een tachtig-jarigen oorlog gevoerd voor de vrijheid van godsdienst en van regeering. Die van de negentiende eeuw hebben langer nog moeten strijden voor de vrijheid van onderwijs.
Laten we er vooral op letten, dat deze schoolkwestie maar niet een liefhebberij was van de orthodox-Protestanten en van de



geloovig Roomsch-Katholieken. Bij den doop verplichten de ouders zich hun kinderen in de Christelijke leer te onderwijzen of te doen onderwijzen. De school met den Bijbel is het verlengstuk van het Christelijk huisgezin!
In den tijd van de Republiek droeg het lager onderwijs onmiskenbaar dit Christelijk karakter. Onder den invloed van de achttiende-eeuwsche theorieën kwam de gedachte aan het z.g. neutraal onderwijs op. Het Christelijk karakter werd van zijn speciale kenmerken beroofd, om er iets algemeens aan te geven. Een Christendom van louter deugdbeoefening.
Dezen geest ademde onze eerste schoolwet, de wet van 1806. Zij gaf de openbare, neutrale school.
Een openbare school is een school opgericht en onderhouden door het Rijk of de Gemeente. Alle andere zijn bijzondere scholen.
In deze periode kon men alleen een bijzondere school stichten, na bekomen toestemming van het gemeentebestuur. Deze autorisatie werd herhaaldelijk geweigerd. Allengs werd deze openbare school, om geheel neutraal te zijn, van den Bijbel beroofd. Zoo hoopte men een school te krijgen, voor ieder geschikt!
Het jaar 1848 gaf met de grondwetsherziening vrijheid van onderwijs. Nu was het wachten op een nieuwe onderwijswet. Minister Thorbecke schreef al vast aan de gemeentebesturen om niet te treuzelen met autorisatie-aanvragen. Het hielp niet veel, weinigen waren zoo liberaal als hun voorman !
De edele Mr Groen van Prinsterer is in deze periode vooral de strijder voor het christelijk onderwijs.
Groen meende dat een oplossing zou te vinden zijn door de facultatieve splitsing. Hij bedoelde daarmee een openbare school, die in 3 groepen zou te verdeelen zijn. Een ProtestantChristelijke, een Roomsche en een Joodsche school. Dit kon natuurlijk alleen in groote gemeenten met gemengde bevolking. Later pleitte hij voor het subsidie-stelsel, op zijn ouden dag kwam hij weer op zijn eerste liefde terug.
In 1857 gaf minister Van der Brugghen een wet op het lager onderwijs, ter vervanging van de wet van 1806.
Mr J. J. L. van der Brugghen was de eigenlijke stichter van de Kweekschool op den Klokkenberg te Nijmegen. Een voorstander van het Christelijk Onderwijs- dus!



De wet Van der Brugghen gaf aan het bijzonder onderwijs geen verruiming. Eenige subsidie werd niet verleend. De . minister meende, dat de neutrale Staat slechts voor neutraal onderwijs te zorgen had. Toen de wet werd aangenomen, trad Groen de Kamer uit.
4. Van 1857—1878 bleef de strijd onverminderd doorgaan. Het kleine getal bijzondere scholen nam heel langzaam toe. De burgerij, van het kiesrecht verstoken, had geen invloed op de regeering. Vandaar, dat men eerst aan dit deel van het volk, de „kleine luyden" het kiesrecht wou verschaffen, om daarmee den schoolstrijd te kunnen beëindigen. De schoolkwestie werd uitgestreden in de politiek.
De schoolwet van 1878, verdedigd door den bekwamen liberaal Mr Kappeyne van de Copello, verbeterde die van '57 op velelerlei wijze. Nieuwe vakken werd ingevoerd, de opleiding verbeterd, scherpere eischen aan de gebouwen en lokalen gesteld.
Uitnemend, maar duur. Geen bezwaar voor de openbare staatsschool, haast onoverkomelijk voor de bijzondere, die met moeite haar budget kón sluitend maken. En dan verdienden de onderwijzers aan de christelijke scholen beduidend rninder dan hun openbare collega's ! De wet werd aangenomen! Een poging om den koning te bewegen haar niet te teekenen, mislukte.
Bekend uit deze historie is het debat in de Tweede Kamer tusschen den lateren rninister Kappeyne en Dr A. Kuyper! (1874).
- Het Volkspetitionnement (petitie = verzoek) werd aan Willem m aangeboden op het Loo. Ook Roomsch-Katholieken adresseerden !
In deze dagen werd opgericht: De Unie „Een school met den Bijbel". Jaar op jaar organiseerde zij de Unie-collecte!
5. Het getij begon te verloopen. Meer en meer won de meening veld, dat het onrecht was, de voorstanders van het bijzonder onderwijs dubbel te laten betalen. Eerst in hun belasting voor de openbare school, dan door giften, contributie's, collecten en schoolgelden voor hun eigen school. Bij de grondwetsherziening van 1887 yerklaarde Minister Heemskerk, dat de grondwet zich niet verzette tegen subsidie van het bijzonder onderwijs. Toen kwam het!
De uitbreiding van het kiesrecht gaf aan de rechterzijde de meerderheid en het eerste christelijke kabinet trad op (Ministerie-Mackay 1888—1891). Dit gaf al eenige subsidie



aan het bijzonder onderwijs. De volgende rechtsche kabinetten handelden ook zoo. Maar het volledig succes werd bereikt bij de grondwetsherziening van 1917. Toen werden openbaar en bijzonder onderwijs (het lager dan) gelijkgesteld. De daarop volgende schoolwet-De Visser (Ï920) werkte dit beginsel nader uit. Doorgeworsteld was de kamp! De trouw aan de beginselen was beloond ! God had ruimte gemaakt!
Aan ons de taak dit duur verworven resultaat te bewaren en te verdedigen.
Vragen:
1. Wat voor scholen waren er in de Middeleeuwen ?
2. En in de Gouden Eeuw ?
3. Welke gedachten kwamen in de 18de eeuw op ?
4. Wat is „Christendom boven geloofsverdeeldheid" ?
5. Wat is een openbare school ?
6. Waarom mag het onderwijs niet neutraal zijn ? (Denk aan Psalm 78 !)
7. Welke strijders voor het christelijk onderwijs kent u ?
8. Geldt de gelijkstelling ook het middelbaar onderwijs ?
9. Van wie dient de school uit te gaan ?
10. Heeft ook de staat belang bij het onderwijs ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 531—539 en blz. 641.
Groot Vertelboek II, verspreid tusschen de blz. 461 en 519. Langedijk II, § 12 en § 15.
Zie verder b.v.
P. Oosterlee, Geschiedenis van het Christelijk onderwijs. D. Langedijk, De Strijd om den Bijbel op de school.
XXXII. Dr A. KUYPER.
1. God geeft aan Zijn volk en Zijn Kerk altijd die mannen en vrouwen, die noodig zijn om Zijn werk te volbrengen. Aan het Gereformeerde volksdeel in ons land schonk Hij eerst een man als Groen van Prinsterer, den pionier, daarna Abraham Kuyper, den bouwer, den organisator.



Groen als rechtsgeleerde en historicus heeft vooral de staatkundige zijde van de problemen behandeld, de theoloog Kuyper heeft de kerk in het centrum van zijn beschouwingen. De moeilijkste arbeid was voor Groen van Prinsterer; door een schare enthousiaste volgelingen gevolgd, heeft Kuyper mogen ; zien hoe God zegen op het werken heeft gegeven.
2. Eerst enkele bijzonderheden over den levensgang van Dr AI. Kuyper, daarna behandelen we de voornaamste zijden van zijn levenswerk.
29 October 1837 geboren te Maassluis als zoon van Ds en Mevrouw Kuyper-Huber. Het gezin woonde daarna in Middelburg en Leiden. In de academiestad studeerde de jonge Kuyper eerst op het Gymnasium, daarna aan de Universiteit. Daar werd hij in de moderne theologie onderwezen, o.a. door professor Scholten.
Het gezin van Ds Kuyper was geloovig, zonder streng orthodox te zijn, de studie der theologie ontnam aan Abraham het geloof van zijn kinderjaren.
Hij promoveerde tot doctor in de theologie in September 1862 met een proefschrift over Johannes a Lasco. Daarna was hij predikant, in de Ned. Hervormde Kerk van Beesd, Utrecht en Amsterdam.
In Beesd behaagde het God hem te bekeeren tot den eenvoud van het ware geloof. Als voorman der herlevende Calvinistische beschouwing streed hij in Utrecht met de Ethischen, in Amsterdam met de Modernen.
3. Ter bestudeering van de Calvinistische beginselen was een Gereformeerde universiteit broodnoodig. Zij kwam er in 1880. Dr Kuyper was haar eerste rector ! De dagen der Doleantie zagen hêm als kerk reformator, in 1892 vereenigde de Heere God de broeders en zusters uit de Afscheiding met de Doleerenden.
Ook op politiek gebied had hij zich reeds bewogen. Hoe kon het ook anders, nu hij met Groen in contact leefde ! Met hem werden allerlei plannen overlegd tot betere organisatie van de rondom Groen verzamelden. Een dagblad kwam : „De Standaard" op 1 April 1872 ! En daarna kwam Kuyper in de Tweede Kamer (1874).
Door drukken arbeid overspannen, zocht hij in Zwitserland herstel. Een tijdlang rustte alle werk, ook voor de Tweede Kamer bedankte hij. Weer hersteld en teruggekeerd, leidde hij de beweging van het Volkspetitionnement (1878). Daarna volgde de periode van zijn hoogleeraarschap.



Deze functie werd iri 1901 verwisseld, voor die van minister-president. Het kabinet. Kuyper dat tot 1905 de zaken des lands behartigde, is zeer benadeeld in zijn werkzaamheid door de spoorwegstaking van 1903 en de daaraan verbonden woelingen. Kuyper, die ongetwijfeld op een tweede ambtsperiode had gerekend, werd zeer teleurgesteld door den uitslag der verkiezingen van 1905. Na zijn aftreden als minister volgde een groote reis om de oude wereldzee. Teruggekeerd in het vaderland werd hij weer Kamerlid, tot 1912 van de Tweede, daarna tot het jaar van zijn dood van de Eerste Kamer.
De dagen van de groote activiteit waren achter den rug. De langzame verbreking van den aardschen tabernakel kostte smart en strijd, tot men in November 1920 meldde dat Abraham Kuyper in Jezus ontslapen was.
4. Als levenswerk van Dr Kuyper kan men dit zien : De Gereformeerde Nederlanders, levende uit de beginselen der Reformatie, waren in de 19de eeuw een kleine, nauwelijks getelde schare. Kuyper heeft hun de plaats hergeven, die ze toekwam. Niet om hen in de eerste plaats. Maar om in hen Gods werk te bevestigen, dat Hij in ons land geplant had.
Zijn veelzijdig talent, zijn organisatiegaven maakten hem tot een geboren leider. Hij voelde zich daartoe van God geroepen. Op velerlei gebied heeft hij den stoot gegeven tot herleving en opbloei in Calvinistischen zin.
a. In de kerk. Niet alleen de Doleantie en de uit haar stammende kerken, zijn vrucht van zijn arbeid, ook de Gereformeerden in de Hervormde Kerk hebben hem veel te danken. De theologie in Gereformeerden trant beoefenen, de hernieuwde belangstelling voor het werk van Calvijn, het is vrucht van zijn optreden.
b. In den Staat. Hij was de grondlegger met Groen van de Anti-Revolutionaire partij. Voor haar schreef hij „Ons Program", in zijn redevoeringen op de Deputatenvergaderingen werden de rechtlijnen uitgestippeld voor
\ het politieke leven.
De schoolstrijd allereerst, daarna de sociale kwestie hadden zijn voortdurende aandacht en zorg.
c. Van de wetenschap. Moeilijk kan men zijn werk, de stichting der Vrije Universiteit, op juiste waarde schatten. Haar arbeid, door hoogleeraren en leerlingen, is



voor ons volksdeel van het allerhoogste belang. Wel is waar bestrijkt ze nog niet alle terreinen, maar langzaam aan zullen haar faculteiten volledig worden.
d. Voor de pers. „De Heraut" en „De Standaard", door zijn pen verzorgd, gaven jaar in jaar uit leiding en voorlichting, ook vertroosting en vermaning. Als schrijver stonden Dr Kuyper een tal van stijlen en methoden ter beschikking. Elk onderwerp werd behandeld in de taal die het noodig had.
Een geniaal man. Christen-geleerde. Een Godsgeschenk 1 Vragen:
1. Welke richtingen in de Hervormde Kerk kent u ?
2. Wat leerden de moderne theologen ?
3. Wie was a Lasco ?
4. Welk eenvoudig vrouwtje had invloed op Dr Kuyper ?
5. Wat beteekent het als we van een Vrije universiteit spreken ?
6. Hoeveel faculteiten heeft een volledige universiteit ?
7. Kent u de titels van enkele werken van Dr Kuyper ?
8. Wat is een deputatenvergadering ?
9. Heeft zijn werk ook beteekenis buiten onze grenzen ? 10. Wat verstaat men onder „Stone-lezingen" ?
Lectuur:
In de gewone geschiedboeken slechts enkele regels te vinden, kies één der hier genoemde werken : J. C. Rullmann, Abraham Kuyper. P. A. Diepenhorst, Dr A. Kuyper.
P. Kasteel, Abraham Kuyper. (Het boek van een RoomschKatholiek.)
H. S. S. en J. H. Kuyper, De levensavond van Dr A. Kuyper.
XXXIII. VERANDERINGEN OP ALLERLEI GEBIED.
1. De 19de eeuw is de tijd der veranderingen. De revoluties op politiek gebied hebben misschien nog minder beteekenis dan de maatschappelijke wijzigingen. De laatste voltrekken zich in den regel minder bloedig en meer geleidelijk.



Een der grootste wijzigingen is ingetreden na de uitvinding van de stoommachine. Toen zij in de bedrijven werd toegepast, werd de positie van den werkman geheel verschillend van die in vroeger tijd.
In Engeland spreekt men van „industrieele revolutie". De meeste uitvindingen zijn in Engeland gedaan, het oudste industrie-gebied van Europa.
Het kleinbedrijf werd grootbedrijf. De huisindustrie werd fabriekmatige !
Dit verminderde den toestand van den werkman. De machine deed eerst de productie zeer vermeerderen terwijl het gebruik gelijk bleef. Vandaar werkloosheid en armoede.
Engeland heeft in het begin van de 19de eeuw het meest van deze sociale kwesties te lijden gehad, in andere landen ook bij ons, kwam de industrie later op, in Duitschland b.v. eerst na 1870.
Sociale wetten zijn wetten, die de arbeidsverhoudingen regelen, de werktijden, de uitbetaling aan zieken e.d. Societas = gemeenschap.
2. De arbeiders in aantal de meerderen, zochten naar middelen om zich te versterken. Het middel was de organisatie. Wel was dit in de meeste landen aan de werknemers verboden, maar langzamerhand gelukte het hun toch. Deze arbeiders-organisaties kwamen helaas, in handen van socialistische, ongeloovige leiders.
Karl Marx, een Duitscher, richtte den oproep tot alle arbeiders : „Proletariërs van alle landen vereenigt u". Het socialisme leerde den onverzoenlijken klassenstrijd.
3. In ons land met zijn geringe industrie, kwam ook de arbeidersbeweging eerst laat op. Gelukkig waren er Christenen wakker, en zoo gelukte het, vele arbeiders uit de handen der neutrale en roode organisaties te houden. „Patrimonium" één der eerste vereenigingen op dit gebied, heeft in alle jaren van zijn bestaan! gestreden voor den eisch van sociale gerechtigheid. In het Christelijk Nationaal Vakverbond zijn arbeiders georganiseerd uit allerlei bedrijf. Ze kunnen elkaar steunen in dagen van strijd en werkloosheid.
4. Ook de wet heeft zich met deze dingen ingelaten. De liberalen hadden wel geleerd, dat de Staat zich niet moest bemoeien met de kwesties van werkgever en werknemer,



maar de zwakken werden van deze onthouding de dupe. Tal van wetten hebben getracht onrecht te voorkomen, en den zwakke te beschermen. De ongevallenwet en de wet op den kinderarbeid zijn uit de 19de eeuw, in de 20ste heeft vooral minister Talma zich beijverd, om in deze dingen recht te doen.
Talma was minister in het kabinet Heemskerk (1908—1913). Hij heeft een Invaliditeitswet, een wet op de Ouderdomsverzekering e.d. tot stand weten te brengen. Gemakkelijk was zijn taak niet, tegenstanders ging hij niet ver genoeg. Voor vele vrienden liep hij te hard!
Ook na 1918 heeft de regeering 'zich steeds beijverd om de verhouding van patroon en arbeider zoo te leiden, dat botsingen voorkomen konden worden.
5. Enkele veranderingen op ander gebied willen we nu nog aanstippen :
a. De machine maakt tal van artikelen zoo goedkoop, dat ze onder ieders bereik vallen, het leven wordt er door op hooger plan gebracht. Maar ook vervalt langzaam aan de vroegere eenvoud en zuinigheid. Een zekere weelde geeft het leven een lichtzinnigen inslag !
b. Het verkeer, door trein en tram, door autobus en vliegmachine is zoo intens, dat er haast geen afstanden meer bestaan. Dit kan de volken misschien naar elkander toebrengen, het maakt tevens dat tal van plaatselijke eigenaardigheden verdwijnen !
c. De kunst heeft omstreeks 1880 op het gebied der letterkunde een waren storm doorgemaakt. Voor de „tachtigers" was niets van het bestaande goed ! In jeugdigen overmoed streefden ze naar algeheele vernieuwing. Toen de storm uitgeraasd was, bleken de nieuweren niet zoo heel ver van de ouderen te staan.
Ook is een opbloei onzer Christelijke letterkundebeoefening waar te nemen. Uitstekende werken gaven enkelen reeds, helaas verschijnen er nog veel boeken, die met kunst niets te maken hebben.
d. De wetenschap werd in deze laatste jaren in ons land veelvuldig beoefend. Alle soorten en takken van onderwijs zorgen voor een goede opleiding van den jongen burger. Op het terrein van de wetenschap heeft ons land tal van mannen, wier naam door de geheele wereld bekend is.



Vragen
1. Wat verstaan we onder de industriëele revolutie ?
2. Kent u enkele groote uitvinders ?
3. Waarom verandert de positie van den werkman als het kleinbedrijf plaats maakt voor grootindustrie ?
N.B. let op : omgang met patroon ;
vakbekwaamheid; eentonigheid;
opvoeren van arbeidsprestatie e.d.
4. Weet u welk boek Karl Marx schreef en wat zijn hoofdbeginselen waren ?
5. Wat beteekent „Patrimonium" ?
6. Waarom spreken we van sociale gerechtigheid ?
7. Hebt u wel eens van een Christelijk Sociaal Congres gehoord ?
8. Noem eens enkele vooraanstaande mannen en vrouwen op allerlei gebied uit de laatste jaren.
9. Kent u werken van „tachtigers" ? 10. En van Christelijke auteurs ?
Lectuur:
Te Merwe, blz. 539—547 en 589—591. Groot Vertelboek II, blz. 532—537 en 559—563. Langedijk II, § 16 en gedeeltelijk § 15. Over Talma zie men :
C. Smeenk : Een held in volle wapenrusting.
XXXIV. NEDERLAND EN DE WERELDOORLOG.
1. Wat men jarenlang gevreesd had werd in 1914 bittere werkelijkheid, de wereldoorlog brak uit. Ondanks alle vredesconferenties en internationale verbanden bleek het nationale gevoel levend en sterk te zijn. De gansche wereld kwam in vlammen te staan, enkele landen werden gespaard voor den oorlogsgeesel, daaronder was ook Nederland.
In Juni 1914 schoot een Servisch jongmensch den troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije dood. Dit werd aanleiding tot het conflict Oostenrijk-Servië, waarbij anderen partij kozen. Men onderscheidt de Centralen en de Geallieerden. De eerste groep omvat Duitschland, Oostenrijk, Bulgarije en Turkije, de andere Engeland, Frankrijk, Rusland, later gesteund door Italië, Japan en Amerika.



2. Het kabinet Cort van der Linden, opgetreden na de verkiezingen van 1913, heeft met veel beleid de moeilijke taak volbracht der handhaving van onze neutraliteit. Enorme sommen werden verslonden door de langdurige mobilisatie, wel verdienden enkelen schatten aan oorlogswinst, waarvan men extra-belasting betalen moest, het meerendeel der bevolking leed door de stijgende prijzen van haast alle levensmiddelen.
De groote onveiligheid ter zee belemmerde de scheepvaart, daardoor liep de voedselvoorziening groot gevaar. Distri.butie-diensten moesten zorgen dat ieder zijn rechtmatig aandeel van de aanwezige voorraden ontving.
Allerlei woorden uit deze dagen slaan terug op de bijzondere moeiten die bestonden. Men sprak van: hamsteren, kettinghandel, sleutelgeld, O.W.'er e.d.
3. Voorgegaan door H. M. de Koningin, sloegen velen de handen ineen, om den nood te lenigen. Het Koninklijk Nationaal Steuncomité, tot dat doel opgericht, heeft prachtig werk gedaan. Maar al schaarscher werd het voedsel. De blokkade door Engeland, de verscherpte duikbootoorlog door Duitschland waren voor de neutrale landen bijna even fnuikend als voor de oorlogvoerenden zelf.
4. Op politiek gebied was in het land vrede. De nationale gedachte moest de nationale geschillen overheerschen, had Troelstra in de Kamer gezegd. Vrucht van deze wapenstilstand was, dat bij de Grondwetsherziening van 1917 zoowel de Onderwijskwestie als de Kiesrechtmoeilijkheden werden opgelost. Gelijkstelling van openbaar en bijzonder (lager) onderwijs werd door Rechts begeerd. De linkerzijde verwachtte heil van het algemeen kiesrecht. Zoowel mannen als vrouwen konden ter stembus trekken en ook in de vertegenwoordigende lichamen zitting nemen.
5. Eindelijk in November 1918 eindigde de worsteling. Rusland was reeds eerder uitgevallen, revolutie maakte aan het Tsarenbewind een einde, een communistische Republiek kwam er voor in de plaats.
De revolutiegeest greep ook Oostenrijk en Duitschland aan. Matrozen en soldaten sloegen aan het muiten, de keizer vluchtte naar ons land.
De vrede kwam met het „dictaat van Versailles". De



overwinnaars knechtten Duitschland ! Maar de vlam der revolutie sloeg door.
Ook in ons land wilden de rooden hun slag slaan. In één oogwenk zou alles veranderen en verbeteren natuurlijk ! In opzweepende taal werd het volk opgeruid. Na de ellende van de oorlogsjaren, de ramp van een revolutie. Gelukkig mislukte de poging der revolutionairen ! Het overgroote deel van het volk stond trouw om zijn Koningin. Het Malieveld in Den Haag kan het getuigen. God liet niet toe, dat Oranje werd weggevaagd.
6. En na den wereldoorlog eerst schijnbare opleving, daarna crisis. Met al de ellenden, die daar uit voortvloeiden. Nog merkten velen niet, dat Gods hand zwaar op de wereld lag. In de eerste dagen van den oorlog stroomden de kerken vol, spoedig raakte men gewend aan de rampen. En toen wij er zelf buiten bleven, verdween de angst. Geen bekeering, geen verandering. Dan gaat God verder.
Wie Hem verlaat, heeft smart op smart te vreezen ! Hoor de roede, en wie ze besteld heeft!
Vragen:
1. Wanneer heeft men in Den Haag vredesconferenties gehouden ?
2. Welke Europeesche mogendheden stonden tegenover elkaar ?
3. Wat was het lot van België ?
4. Welke houding nam Italië aan ?
5. En welke rol speelde Amerika ?
6. Weet u wat de N. O. T. was ?
7. Welk land sloot het eerst vrede ?
8. Wat verstaat u onder revolutie ?
9. Waarom was de poging der socialisten in 1918 misdadig te noemen ?
10. Welke vredeswerken deden wij in oorlogstijd ? Lectuur:
Te Merwe, blz. 610—638.
Groot Vertelboek II, blz. 545—555.
Langedijk II, § 14c laatste gedeelte.



INHOUD.
Bladz.
Ter Inleiding 3
I. De eerste bewoners 5
II. Het Christendom en zijn gevolgen .... 7
III. Karei de Groote 8
IV. De Middeleeuwen. Geestelijkheid en adel . . 10 V. De Middeleeuwen. De steden ...... 12
VIi De tijd der Bourgondiërs 14
VII. Karei V . 15
VIII. De Hervorming in de Nederlanden . 17
IX. Het voorspel . . ' 19
X. Alva en Requesens 21
XI. Vereenigd en gescheiden 23
XII. Prins Willem I j & 25
XIII. Leicester 27
XIV. De Republiek gegrondvest 29
. XV. Het bestand . . . 31
XVI. De handelsontwikkeling . . 33
XVII. Frederik Hendrik :J|C . || 36
XVIII. De gouden eeuw .... 38
XIX. Stadhouder Willem II . 40
XX. Jan de Wit ... 41
XXI Stadhouder Willem III . ^ 44
XXII. De pruikentijd .... 46
XXIII. Stadhouder Willem IV .'Wj. ....... 48
XXIV. Stadhouder Willem V 50
XXV. De Fransche tijd 53
XXVI. Herstel der onafhankelijkheid 55
XXVII. Koning Willem I 57
XXVIII. Koning Willem II . . . W. 61
XXIX. Indië in de eerste helft van de 19de eeuw . 63
XXX. De ethische koloniale politiek . . : . . . 66
XXXI. Iets over den schoolstrijd v?- ' ^ •
XXXII. Dr A. Kuyper 71
XXXII/.. Veranderingen op allerlei gebied 74
XXXIV. Nederland en de wereldoorlog . V., 77